УНИВЕРЗИТЕТ - fikt.uklo.edu.mk · 2. МАКРОЕКОНОМСКИ ПОЛИТИКИ, ФИСКАЛНА ПОЛИТИКА И БУЏЕТ 58 2.1 Јавни расходи 69

УНИВЕРЗИТЕТ „ СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ“ БИТОЛА

ФАКУЛТЕТ ЗА ИНФОРМАТИЧКИ И КОМУНИКАЦИСКИТЕХНОЛОГИИ- БИТОЛА

АДМИНИСТРИРАЊЕ СО ЈАВНИТЕ ПРИХОДИ И ЈАВНИТЕ РАСХОДИ ВОФУНКЦИЈА НА ОСТВАРУВАЊЕ НА ЗАБРЗАН ЕКОНОМСКИ РАСТ И РАЗВОЈ

НА МАКЕДОНИЈА

ДОКТОРСКА ДИСЕРТАЦИЈА

Кандидат: Ментор:

м-р Валентина Јошевска Поповска д-р Димитар Ефтимоски

Битола, 2016 г.

КОМИСИЈА ЗА ОЦЕНКА И ОДБРАНА НА ДОКТОРСКАТА РАБОТА

ИНТЕРЕН МЕНТОР:

д-р Димитар Ефтимоски

ЕКСТЕРЕН МЕНТОР:

Член: Проф. д-р Димитар Ефтимоски

Член: Доц. д-р Божидар Миленковски

Член: Доц. д-р Мимоза Богданоска Јованоска

Член: Проф. д-р Драган Груевски

Член: Доц. д-р Марина Блажековиќ Тошевски

Датум на одбрана:

Датум на промоција:

Лекторирал: Стево Гаџовски

СТРУЧЕН НАЗИВ СО КОЈ СЕ СТЕКНУВА КАНДИДАТОТ

ДОКТОР НА НАУКИ ОД ОБЛАСТА НА ЈАВНАТА АДМИНИСТРАЦИЈА

С О Д Р Ж И Н А

АБСТРАКТ

ABSTRACT

1. ТЕОРЕТСКА ЕЛАБОРАЦИЈА НА ПРЕДМЕТОТ НА

ИСТРАЖУВАЊЕ

1

2. ЦЕЛИ И ОПРАВДАНОСТ НА ИСТРАЖУВАЊЕТО 3

3. МЕТОДОЛОГИЈА НА ИСТРАЖУВАЊЕ 3

4. ОЧЕКУВАНИ РЕЗУЛТАТИ 4

ВОВЕД 6

ПРВ ДЕЛ - СОВРЕМЕНИ ФИСКАЛНИ СИСТЕМИ 8

1. ПОИМ ЗА СИСТЕМОТ НА ЈАВНИ ФИНАНСИИ 8

2. ФУНКЦИИ НА СОВРЕМЕНИТЕ ФИСКАЛНИ СИСТЕМИ 15

3. КАРАКТЕРИСТИКИ НА СОВРЕМЕНИТЕ ФИСКАЛНИ СИСТЕМИ 18

4. СПОРЕДБА НА ФИСКАЛНИТЕ СИСТЕМИ 23

4.1 Системот на јавни финансии на САД 23

4.2 Транзиција на системот на јавни финансии во поранешните

социјалистички земји во Централна и Источна Европа

30

4.3 Системот на јавни финансии во Велика Британија 37

4.4 Фискалниот систем на земјите членки на Европска Унија 42

4.5 Системот на јавни финансии на Јапонија 47

ВТОР ДЕЛ - УЛОГАТА НА ФИСКАЛНАТА ПОЛИТИКА ВО

ФУНКЦИЈА НА ОСТВАРУВАЊЕ НА ЕКОНОМСКИ РАСТ И РАЗВОЈ

52

1. ЕКОНОМСКИ РАСТ И РАЗВОЈ 52

2. МАКРОЕКОНОМСКИ ПОЛИТИКИ, ФИСКАЛНА ПОЛИТИКА И

БУЏЕТ

58

2.1 Јавни расходи 69

2.2 Јавни приходи 75

2.2.1 Даноци 80

2.2.2 Придонеси 95

2.2.3 Неданочни приходи 96

2.2.4 Други приходи во Буџетот на Република Македонија 98

2.3 Буџетски дефицит или суфицит 98

2.3.1 Јавен долг 102

ТРЕТ ДЕЛ - ЕВОЛУЦИЈА НА ДАНОЧНИОТ СИСТЕМ НАРЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

104

1. ДАНОЧЕН СИСТЕМ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ПРЕД

ОСАМОСТОЈУВАЊЕТО

106

2. РЕФОРМА НА ДАНОЧНИОТ СИСТЕМ ВО РЕПУБЛИКА

МАКЕДОНИЈА

116

3. ИЗГРАДБА НА СОВРЕМЕН ДАНОЧЕН СИСТЕМ ВО РЕПУБЛИКА


119

3.1 Персонален данок на доход 119

3.2 Данок на добивка 127

3.3 Данок на додадена вредност 133

3.4 Придонеси од задолжително социјално осигурување 138

3.5 Такси 140

3.6 Надоместоци 141

3.7 Царини 141

3.8 Акцизи 142

4. УПРАВА ЗА ЈАВНИ ПРИХОДИ 143

ЧЕТВРТИ ДЕЛ - УЛОГАТА НА ФИСКАЛНАТА ПОЛИТИКА ВОФУНКЦИЈА НА ОСТВАРУВАЊЕ НА ЗАБРЗАН РАСТ И РАЗВОЈ ВО

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

146

1. РЕЦЕСИЈА ВО СВЕТСКАТА ЕКОНОМИЈА 146

2. ФИСКАЛНАТА ПОЛИТИКА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ВО

ФУНКЦИЈА НА ЕКОНОМСКИ РАСТ И РАЗВОЈ

151

3. СТРАНСКИТЕ ДИРЕКТНИ ИНВЕСТИЦИИ ВО РЕПУБЛИКА


163

SWOT АНАЛИЗА НА АДМИНИСТРИРАЊЕТО СО ЈАВНИТЕПРИХОДИ И ЈАВНИТЕ РАСХОДИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

168

ЕКОНОМЕТРИСКА АНАЛИЗА НА ОДНОСОТ ПОМЕЃУ БДП И

ЈАВНАТА ПОТРОШУВАЧКА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

172

ЗАКЛУЧНИ СОГЛЕДУВАЊА 189

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА 192

АБСТАКТ

Функционирањето на државата како целина е условено со исполнувањето на

определени цели кои економската литература ги дефинира како макроекономски и кои

претставуваат составен дел на политиките на владите.

Цел на сите држави во светот е остварување на посакуваните параметри на

економски раст и негова одржливост. Бруто домашниот производ ја мери вкупната

економска активност на една земја и го претставува збирот на вредноста на вкупно

произведените добра во една држава за временски период од една година. Порастот на

бруто домашниот производ подразбира подобрување на економските перфонманси на

земјата, но и пораст на животниот стандард на нејзините граѓани.

Главен инструмент преку кој владите влијаат врз економијата е буџетот. Преку

трошење и собирање на јавните приходи се влијае на националниот доход, а со тоа на

економскиот раст. Соодветен менаџмент на јавните финансии претставува врвен

приоритет за сите земји со оглед на економското, социјалното и политичкото значење

на буџетот.

Расположливите финансиски средства, кои државата, како резултат на својата

суверена моќ, ги собира на својата територија го овозможуваат функционирањето на

државата. Овие расположливи финансиски средства, кои се во форма на даноци,

придонеси, такси или други јавни давачки, за државата претставуваат јавни приходи и

служат како извор за финансирање на јавните расходи и остварување на државните

политики и цели. Јавните приходи претставуваат финансиска рамка на една држава за

реализирање на зацртаните политики и цели.

Јавните расходи го претставуваат трошењето на јавни приходи, и тие се

неопходни за непречено функционирање на државата и остварувањето на нејзините

функции.

КЛУЧНИ ЗБОРОВИ: економки раст, бруто домашен производ, јавни приходи, јавнирасходи

ABSTACT

The functioning of the state as a whole is conditional upon the fulfillment of certain

goals that economic literature defines as macroeconomic and which form an integral part of

the policies of governments.

The aim of all countries in the world is achieving the desired parameters of economic

growth and its sustainability. Gross domestic product measures the total economic activity of

a country and it represents the sum of the value of total produced goods in one country for a

period of one year. The growth of gross domestic product means improving the economic

performance of the country, but also the increase of the living standards of its citizens.

The main instrument through which governments influence the economy is the

budget. Through the collection and spending of public revenues it affect national income and

hence to economic growth. An adequate management of public finances is a top priority for

all countries given the economic, social and political importance of the budget.

The available financial resources that the state as a result of its sovereign power

collects in its territory, enables the functioning of the state. These available financial assets

in the form of taxes, contributions fees or other public charges for the state are public revenue

and serve as a source of funding for public expenditure and achieve the state's policies and

objectives..

Public expenditures represents the spending of public revenues, and they are

necessary for the functioning of the state and the exercise of its functions.

KEY WORDS:economic growth, Gross domestic product, public revenues, publicexpenditures

1

1. ТЕОРЕТСКА ЕЛАБОРАЦИЈА НА ПРЕДМЕТОТ НА ИСТРАЖУВАЊЕ

Бруто домашниот производ ја мери вкупната економска активност на една

земја и претставува збир на вредноста на вкупно произведените добра во една држава

за временски период од една година. Вкупните количини на добра и услуги се изразени

во нивните пазарни цени, со што се добива пазарната вредност на вкупното

производство во економијата во текот на годината. Во мерењето на БДП се опфатени

финално произведените добра и услуги на четирите сектори во економијата: секторот

на домаќинства, секторот на претпријатија, секторот на државата и надворешно

трговскиот сектор.

Јавната потрошувачка го претставува трошењето од државата и другите

приватни и јавни институции кои ги обезбедуваат јавните добра. Граница која го

детерминира ова трошење е големината на државата како економска сила, односно

нејзината моќ со силата на законот да им наметне давачки на своите резиденти, кои во

форма на јавни приходи се слеваат во буџетот на државата и претставуваат извор на

средства за финансирање на јавните расходи. Преку јавната потрошувачка, односно

преку трошењето на собраните јавни приходи во современите држави се реализираат

определени макроекономски цели, и тоа во преден план цели на економската, на

социјалната политика, но и на другите политики.

Трошењето на средствата обезбедени во буџетот има форма на јавни расходи.

Преку јавните расходи се врши исплата на платите за јавната администрација, се

финансира државната потрошувачка, се реализираат планираните инвестиции итн.

Споредбата на големината на јавната потрошувачка како процент во однос на

БДП, укажува на тоа дека во сите земји значаен е овој процент и изнесува речиси

третина од бруто домашниот производ. Според тоа, преку буџетската потрошувачка

владите можат силно да влијаат врз вкупните економски движења.

Тековните трошоци го апсорбираат доминантниот дел од Буџетот на Република

Македонија, при што во 2012 година учествуваат со 87,96% од вкупните трошоци, а

остатокот отпаѓа на капиталните трошоци. Јавните расходи во Буџетот на РМ, според

Фискалната стратегија на РМ за периодот 2011-2013 година, се дизајнирани во

функција на поддршка на заздравувањето на македонската економија како последица

на светската криза, што има за цел контрола на тековните расходи и зголемување на

2

капиталните расходи. Просечното учество на јавните расходи во Буџетот на РМ

изнесува околу 33% од БДП. Капиталните трошоци во Буџетот на Република

Македонија за 2012 година учествуваат со 12,04% и во последните неколку години

бележат континуиран пораст.

Кога се зборува за јавната потрошувачка потребно е да се потенцира дека

непродуктивните трошоци не генерираат раст, само продуктивните трошоци го

зголемуваат капиталот на државата и претставуваат основа за зголемување на растот.

Јавната потрошувачка во капитални инвестиции и тоа, пред се´, инфраструктурни

проекти и вложување во подобрување на квалитетот на работната сила се јавуваат во

улога на двигатели на растот.

Даноците преставуваат давачки кои со закон им се наметнати на даночните

обврзници, и кои мораат да бидат платени на државата без противуслуги, затоа што

служат за општото добро на сите жители во државата. Во Република Македонија се

врши директно (данок на добивка и персонален данок на доход), и индиректно

оданочување (данокот на додадена вредност, царини и акцизите), во зависност од тоа

кој го понесува товарот на оданочувањето. Освен овие, постои и група на даноци на

имот со кои се оданочува сопственоста, прометот, и наследувањето на движниот и

недвижен имот.

Јавните приходи кои се собираат во форма на даноци и други јавни давачки,

претставуваат најзначаен извор на средства во Буџетот на РМ од кои се финансираат

функциите на државата (субвенции во земјоделство, социјална заштита на граѓаните,

средства за пензионери, здравство, вработување, образование, култура и спорт,

поддршка на самовработување, реализација на инфраструктурни проекти и други

потреби, согласно потребите на граѓаните). Преку даноците во РМ се обезбедуваат

околу 75% од средствата за финансирање на функциите на државата.

Даночниот систем на Република Македонија еволуира по осамостојувањето до

денес, како израз на промените во политичкото и економското опкружување во насока

на негова модернизација и адаптирање на карактеристиките на Република Македонија

како пазарна економија.

3

2. ЦЕЛИ И ОПРАВДАНОСТ НА ИСТРАЖУВАЊЕТО

Економијата на растот е предмет на истражување во бројни анализи и студии

како резултат на порастот на државниот интервенционализам, а аналогно на тоа пораст

на јавната потрошувачка и проширување на нејзината структура, што е случај во сите

земји во светот.

Бројни анализи и студии ја потврдуваат поврзаноста и позитивното влијание

кое јавната потрошувачка го остварува врз порастот на БДП, но, во основа, е

детерминирано од структурата на трошењето, односно продуктивното трошење на

буџетските средства.

Ова истражување има за цел согледување на динамиката на пораст на јавната

потрошувачка и БДП, и влијанието кое јавната потрошувачка го остварува врз бруто

домашниот производ, но и обратно влијанието кое бруто домашниот производ го

остварува врз јавната потрошувачка. Основната цел на ова истражување, односно

генерална хипотеза е да се утврди постоењето на причинска поврзаност помеѓу јавната

потрошувачка и бруто домашниот производ во Република Македонија. Односно,

генерална хипотеза е дека постои двонасочна врска, поврзаност помеѓу БДП и јавната

потрошувачка во Република Македонија.

3. МЕТОДОЛОГИЈА НА ИСТРАЖУВАЊЕ

За истражување на предметот на оваа докторска дисертација, а со цел

остварување на основните цели, тргнувајќи од предметот на ова истражување, се

користи комбинација од повеќе методи. Во основа ќе бидат применувани: индуктивно-

дедуктивниот метод и методот на анализа, апстракција, синтеза, конкретизација,

генерализација и компарација, коишто ќе бидат користени континуирано во текот на

целото истражување.

Примената на историскиот метод ќе овозможи хронолошко согледување на

варијабилите кои се предмет на истражување во трудот.

За потребите на истражувањето во докторската дисертација, ќе бидат користени

секундарни извори на податоци од Државниот завод за статистика на Република

Македонија, Министерството за Финансии на Република Македонија како и податоци

4

од Управа за јавни приходи и други институции во Република Македонија, но и

релевантни податоци од Меѓународни институции и организации.

Економетрискиот метод дава можност за анализа и поголем степен на

егзактност при процесот на истражување, со што во рамки на Vector autoregression e

изготвен Granger Causality Test. Истражувањето се извршува врз основа на

кварталните податоци за периодот 2005 до првиот квартал од 2015 година изразени во

милиони денари, а врз основа на користење на програмата EVIEWS.

4. ОЧЕКУВАНИ РЕЗУЛТАТИ

Оваа докторска дисертација и спроведената економетриска анализа, е

оправдана од причина што преку потврдувањето на главната хипотеза за постоењето

на каузална поврзаност помеѓу БДП и јавната потрошувачка, ќе се добие потврда за тоа

дали трошењето на јавните приходи во Република Македонија е реализирано на начин

кој обезбедува економски раст во Република Македонија.

Порастот на државниот интервенционализам и поголемата вклученост на

државата, подразбира и пораст на јавната потрошувачка, и уште во поголема мера го

актуелизира предметот на истражувањето. Притоа, самиот тренд на пораст на БДП и

јавната потрошувачка уште повеќе го оправдува ова истражување.

Концепциски оваа докторска дисертација се состои од четири теоретски делови

во кои комплетно е третирана и обработена проблематиката.

Првенствено во првиот дел - СОВРЕМЕНИ ФИСКАЛНИ СИСТЕМИ се

изврши дефинирање на даночниот систем и објаснување на историскиот развој на

даночните системи, функциите и карактеристиките на современите даночни системи,

но и споредба помеѓу даночните системи во поодделни земји во светот.

Економскиот развој сфатен како севкупност од општествено - економски

(квалитативни и квантитативни) промени кои се условени од бројни економски и

неекономски фактори е предмет на обработка во вториот дел - УЛОГАТА НА

ФИСКАЛНАТА ПОЛИТИКА ВО ФУНКЦИЈА НА ОСТВАРУВАЊЕ НА

ЕКОНОМСКИ РАСТ И РАЗВОЈ.

5

Притоа, освен факторите кои го условуваат економскиот раст и неговото

значење, исто така, е даден осврт и на индикаторите на економскиот раст, како и

разликите во степенот на економска развиеност во меѓународни рамки. Во вториот дел,

нагласокот е на макроекономската теорија, поточно на нејзините цели, инструменти и

предизвици, со посебен акцент на фискалната политика, како круцијална

макроекономска политика.

Третиот дел од докторската дисертација ги опфаќа даноците и даночниот

систем и даночната политика на Република Македонија, односно ЕВОЛУЦИЈА НА

ДАНОЧНИОТ СИСТЕМ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА.

Улогата на фискалната политика во функција на остварување забрзан раст и

развој во Република Македонија е анализирана во четвртиот дел - УЛОГАТА НА

ФИСКАЛНАТА ПОЛИТИКА ВО ФУНКЦИЈА НА ОСТВАРУВАЊЕ НАЗАБРЗАН ЕКОНОМСКИ РАСТ И РАЗВОЈ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА,преку индикаторите кои укажуваат на исполнување на посакуваните параметри на раст

и развој и целите кои е потребно да се остварат во рамките на макроекономската

политика, а, пред се´, фискалната политика.

SWOT анализата е направена со цел јасна дистинкција на основните предности,

слабости, но и согледување на можностите и ризиците, и согледување на значењето

кое администрирањето со јавните финансии го има врз економскиот раст во Република

Македонија.

Економетриската анализа, има за цел да се даде емпириска потврда на

зададената хипотеза за постоењето на каузална поврзаност помеѓу економскиот раст,

прикажан преку показателот БДП и јавната потрошувачка во Република Македонија.

Врз основа на користење на економетриски модел, односно векторска авто регресија и

изведување на статистички тестови, целта е да се изведат егзактни заклучоци, и да се

добие потврда на основната хипотеза за поврзаноста која постои помеѓу БДП и јавната

потрошувачка во Република Македонија.

6

В О В Е Д

Процесот на глобализација и општата состојба во светот имплицира една јасна и

изразена визија на оној дел од светот кој ја води битката за развој, а тоа е

достигнување, односно приближување до параметрите на развој на високо

индустријализираните земји.

Глобализацијата претставува процес на придвижување кон една интегрирана и

меѓузависна светска економија, во која е доминантен пазарот, односно спојување на

историски и културно различни и засебни национални пазари во еден огромен

глобален пазар.

Економските проблеми од развиените земји се прелеваат врз земјите во развој и

економски се манифестираат, пред се´ преку намалената побарувачка за нивните

производи, намалување на цените на производите од овие земји, но и преку

намалување на капиталните текови. Овие проблеми дополнително ги засилуваат

нивните проблеми со растот, но и намалувањето на инвестиционите текови

претставува дополнителен проблем кој директно влијае врз растот.

Како резултат на бројните потреси и кризи во светската економија и свесноста

за неуспехот на пазарниот механизам самостојно да управува со економските текови,

се популаризира и се наметна потребата од активна улога на државата.

Јавните финансии претставуваат термин кој подетално ја дефинира

финансиската дејност на државата со значајни економски, но и политички и социјални

аспекти. Јавните финансии, притоа, подразбираат прибирање на јавните приходи со

фискалните инструменти и администрирање на јавните расходи според определена

структура и намена. Фискалниот систем претставува едно од најзначајните полиња на

дејствување кое владите го користат во насока на постигнување на посакуваните

параметри на економски раст и развој.

Современите фискални системи се во процес на перманентна трансформација

што претставува израз на новите предизвици на процесот на глобализација во

светското стопанство. Во зависност од општествените, економските и политичките

услови, како и целите кои се сакаат да се постигнат преку даночната политика,

постојат значајни разлики, во светски рамки, помеѓу даночните системи.

7

Даночните системи, во голема мера се детерминирани и од степенот на

развиеност на националната економија. Тоа значи дека постои повратна врска помеѓу

фискалната политика и економскиот раст, односно освен што даночниот систем

директно влијае врз остварувањето на забрзан раст и развој, исто така, и остварувањето

на повисок степен на раст на економијата наметнува нови предизвици и потреба за

реформирање и усовршување на даночниот систем.

Со цел согледување на улогата на фискалната политика, како клучна политика

во функција на реализирање на забрзан раст и развој на определена национална

економија, неопходно е првенствено согледување на нејзините три основни цели:

остварување на високи и одржливи стапки на пораст на реалниот БДП, односно

економскиот раст, остварување на ниска невработеност и ниско ниво на инфлација. Во

тој контекст, исто така, потребно е согледување на основните функции на фискалната

политика како оданочувањето и државната потрошувачка. Фискалната политика, како

клучна макроекономска политика, претставува употреба на јавните приходи и расходи

за дејствување врз вкупната економска активност. Владата, буџетот, односно својата

програма на приходи и расходи, го користи да произведе посакувани ефекти на

националниот доход, производството и потрошувачката.

Реформата на даночниот систем во Република Македонија се наметна како

последица на новите услови по осамостојувањето и потребата од дефинирање и

изградба на даночен систем кој ќе одговара на изменетите услови како резултат на

транзицијата од социјалистичко во капиталистичко уредување во пазарна економија,

која се темели на приватната сопственост на капиталот.

Со оглед на аспирациите на Република Македонија за членство во Европската

Унија, насоките и патот по кој беше неопходно да се развива даночниот систем во

Република Македонија беше во согласност со барањата на Европската Унија, со цел

усогласување на нашето даночно законодавство со она на ЕУ, посебно во сферата на

индиректното оданочување. Исто така, изградбата на новиот даночен систем беше во

согласност со расположливите капацитети и условите на Македонија како суверена и

самостојна држава, и тоа макроекономските услови, микроекономијата, но и

културните и историските карактеристики и сл.

8

ПРВ ДЕЛ

СОВРЕМЕНИ ФИСКАЛНИ СИСТЕМИ

1. ПОИМ ЗА СИСТЕМОТ НА ЈАВНИ ФИНАНСИИ

Функционирањето на државата претставува почетна точка за анализа и

појмовно определување на фискалниот систем.

Секоја влада се стреми да создаде неопходни предуслови за среќни и задоволни

луѓе. Националните граници го детерминираат суверенитетот на државата, во кои

граници државата ја има моќта со силата на законот да им наметне на своите резиденти

определени давачки, кои ќе овозможат формирање на фондови на средства за

финансирање на нејзините функции. Сепак, можноста со силата на законот да им

наметнува владата на резидентите, во рамките на определени граници, определени

давачки, како и преземањето на економските активности се ограничени со Уставот.

Функционирањето на државата како целина е условено со исполнување на

определени цели кои економската литература ги дефинира како макроекономски и кои

претставуваат составен дел на политиките на владите. Овие цели се однесуваат на:

остварување на што поголем обем на економска активност на земјата и динамичен и

одржлив економски раст, висока стапка на вработеност и стабилност на цените во

економијата, како и остварување на задоволителна размена на земјата со странство и

стабилен девизен курс. За остварување на макроекономските цели пред владата стојат

фискалната, монетарната, политика на доход и надворешната политика.

Фискалната политика претставува круцијална макроекономска политика која

пред себе, како основен инструмент, го има буџетот на државата. Буџетот е план за

вкупните јавни приходи кои има за цел да ги собере владата во текот на една

календарска година, од една страна, и вкупните јавни расходи, односно трошењето на

средства за финансирање на потребите и политиката на државата, од друга страна.

Детерминанта за големината на средствата претставуваат потребите кои

владата, како ентитет кој управува со државата, ги има зацртано пред себе да ги

оствари во текот на определениот временски период. Капацитетот, притоа, во голема

мера е детерминиран од можностите на конкретната национална економија, односно

9

средствата за кои постои реална и основана можност да се соберат за финансирање на

потребите врз основа на претходни критериуми кои се законски дефинирани. Доста е

важно да се спомене и политичкото уредување, што е случај посебно во демократските

општества каде граѓаните се јавуваат во функција на избирачи на власта, а со тоа и

некој вид на супервизија на политиката која ја спроведува власта во текот на еден

доделен мандат.

Јавните финансии претставуваат термин кој подетално ја дефинира

финансиската дејност на државата со значајни економски, но и политички и социјални

аспекти. Јавните финансии, притоа, подразбираат прибирање на јавните приходи со

фискалните инструменти и тоа, пред се´ даноци, придонеси и други јавни давачки и

администрирање на јавните расходи според определена структура и намена. Односно,

прибирање, распределба и трошење на финансиски средства, ефикасно и ефективно со

цел остварување на политиката на државата.

Како посебна научна дисциплина јавните финансии ги изучуваат методите,

средствата и односите што настануваат во процесот на создавањето на јавни приходи и

трошење во форма на јавни расходи, закономерностите и специфичностите и

импликациите кои тие ги предизвикуваат на микроекономски и макроекономски план.

Бруто домашниот производ ја претставува вредноста на вкупното производство

на финални добра и услуги на една земја во текот на една година.

Преку јавните давачки, кои им се наметнати на граѓаните и претпријатијата и за

кои тие имаат законска обврска да ги плаќаат, современите држави зафаќаат значаен

дел од бруто домашниот производ и на тој начин вршат значаен трансфер на доходите.

Во развиените земји учеството на јавните приходи во БДП изнесува околу 25-

40%, а во земјите во развој учеството е на пониско ниво. Во просек, во 2000 година во

светската економија процентуалното учество на јавните приходи во однос на бруто

домашниот производ изнесувало 26,2%, а во 2012 година е намалено за 2,6% и

изнесува 23,6%, при што, во просек, најголемо е учеството на јавните приходи во БДП

во земјите од Европа и Централна Азија каде просекот изнесува 34,0%. Порастот на

економскиот раст, генерално, означува и пораст на ова учество со оглед дека во земјите

10

со најниско ниво на раст во бруто домашниот производ јавните приходи учествуваа со

13,3% во 2012 година.1

Табела 1- Учество на јавните приходи во БДП изразено во процент

Просечна процентуална

вредност на јавнитеприходи во однос на БДП

2000 година 2012 година

Земји со ниско ниво на

приходи/ 13,3

Земји со средно ниво наприходи

/ 18,1

Земји со високо ниво на

приходи27,1 23,7

Свет 26,2 23,6

Извор: World Development Indicators

Во земјите на ОЕЦД просекот на вкупните приходи во однос на БДП за земјите

членки на ОЕЦД во 2012 година изнесуваше 33,7%. Табелата претставува споредба на

процентот на учество на вкупните даночни приходи во БДП во 2002, 2007 и 2012

година за овие земји.2

Табела 2- Процент на даночни приходи во однос на БДП во селектирани ОЕЦД земји

ЗЕМЈА Процент на даночните приходи во однос

на БДП

2002 година 2007 година 2012 година

Данска 46,6 46,6 47,2

Шведска 45,1 44,9 42,3

Белгија 43,8 42,4 44,0

Франција 42,1 42,4 44,0

1http://wdi.worldbank.org/table/4.122https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=REV

11

Словенија 37,2 37,1 36,5

Германија 34,4 34,9 36,5

Република Чешка 33,5 34,3 33,8

Велика Британија 33,3 34,1 33,0

Израел 34,9 34,7 29,6

Јапонија 25,8 28,5 29,5

Канада 32,8 32,3 30,7

Швајцарија 27,5 26,1 26,9

Турција 24,6 24,1 27,6

САД 25,1 26,9 24,4

Чиле 19,0 22,8 21,4

Мексико 16,2 17,6 19,6

Просек на земјите членки на ОЕЦД 33,6 34,2 33,7

Извор: OECD

Шема 1- Приказ на процентот на даночни приходи во однос на БДП во 2012

година за земјите членки на ОЕЦД

Извор: OECD

12

Потребно е да се потенцира тенденцијата на пораст на учеството на вкупните

даночни приходи во БДП. Имено, за ОЕЦД земјите во 1965 година просечната

процентуална вредност на даночните приходи во однос на БДП изнесувала само 24,8%,

а во 2012 година просекот е зголемен на 33,7%.3

Табела 3- Просечна процентуална вредност на даночните приходи во однос на

БДП за земјите членки на ОЕЦД

Просечна процентуалнавредност на вкупните

даночни приходи вооднос на БДП за земјите

членки на ОЕЦД

1965

година

1975

година

1985

година

1995

година

2005

година

2012

година

24,8 28,6 32,3 33,6 34,0 33,7

Извор: OECD

Доколку, пак, се согледуваат само даноците како приход во однос на БДП, без

да се земат предвид социјалните придонеси и другите јавни давачки, во 2005 година во

светската економија процентот на даночните приходи во однос на БДП изнесуваа

14,4%, а во 2012 година изнесуваше 14,3%. Притоа, учеството на приходите од

оданочување во земјите со ниско ниво на приходи е најниско и во 2012 година

изнесува 12,2%, во земјите со средно ниво на приходи е за 0,5% повеќе, а додека кај

земјите со повисоко ниво на приходи, во просек, изнесува 14,3%. Тоа, всушност, значи

пораст на учеството на приходите од оданочување со зголемување на степенот на

развиеност. Набљудувано регионално, во 2012 година најголемо е учеството на

приходите од оданочување како процент од БДП во земјите од Европа и Централна

Азија, каде овој процент изнесува 19,3%, а додека најмало е во земјите од Јужна Азија,

каде изнесува 10,7% и Источна Азија и Пацифик, каде изнесува 10,9%.4

Табела 4- Приходи од оданочување во однос на БДП изразени во процент

Просечна процентуална вредност на

приходите од оданочување во однос на БДП 2005 година 2012 година

3https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=REV4http://wdi.worldbank.org/table/5.6

13

Земји со ниско ниво на приходи/ 12,2

Земји со средно ниво на приходи12,2 12,8

Земји со високо ниво на приходи14,8 14,3

Свет 14,4 14,3


Со оглед на фактот дека државната потрошувача претставува значајна

компонента од БДП, државата претставува значајна економска сила.

Големината, обемот, но и структурата на владиното трошење изразено преку

јавните расходи во кои се опфатени: платите на јавната администрација, купувањето на

различни стоки и услуги, капиталните инвестициони проекти, но и реализација на

различни програми, се израз за големината на владата.

Споредбата на големината на јавната потрошувачка како процент во однос на

БДП, укажува на тоа дека во сите земји значаен е овој процент и изнесува речиси

третина од бруто домашниот производ. Според тоа, преку буџетската потрошувачка

владите можат силно да влијаат врз вкупните економски движења.

Табела 5- Јавни расходи во однос на БДП изразени во процент

Просечна процентуална вредност најавните расходи во однос на БДП 2000 година 2012 година

Земји со ниско ниво на приходи/ 16,5

Земји со средно ниво на приходи/ /

Земји со високо ниво на приходи27,3 29,1

Свет 26,6 28,6


14

Во 2000 година во светската економија просечната вредност на јавната

потрошувачка во однос на БДП изнесуваше 26,6%, а во 2012 година се зголеми за 2% и

изнесуваше 28,6%.5

Притоа, потребно е да се укаже кога се врши споредба на различни земји на

процентот на учество на државната потрошувачка во БДП, дека во сите земји се

спроведуваат различни владини политики и програми, кои владите ги имаат зацртано

во рамките на својата макроекономска политика.

Прибирањето на јавните давачки од даночните обврзници - граѓаните и

претпријатија кои за владата претставуваат ресурси и алоцирањето на тие

расположливи ресурси на начин кој ќе ја осигура нивната ефикасна и ефективна

употреба, ја наметнува потребата од водење на менаџмент на системот на јавни

финансии. Потребата од добро управување со системот на јавни финансии посебно се

манифестира во услови на растечки потреби на резидентите и ограничени можности во

форма на расположливи буџетски средства.

5http://wdi.worldbank.org/table/4.12

15

2. ФУНКЦИИ НА СОВРЕМЕНИТЕ ФИСКАЛНИ СИСТЕМИ

Како процес на собирање, распределба и трошење на финансиски средства со

цел остварување на јасно дефинирани економски цели, државите не се раководат од

целта за остварување на профит, туку имаат за цел создавање на неопходните

предуслови за реализација на своите основни функции.

Како начин за добивање на средства за финансирање на определени потреби,

собирањето на даноци е познато уште многу одамна. Притоа, различни се формите на

оданочување во различни периоди, како и во услови на различни владеења, па како

резултат на тоа се јавувале и давачки кои носат различни називи.

Потребата од постоењето на државата е, пред се´, резултат на неуспехот на

пазарот да ги обезбеди добрата и услугите од јавен интерес. За разлика од приватното

добро, коешто создава конкурентност и кај кое може потрошувачот да се исклучи од

потрошувачката, чистите јавни добра државата им ги обезбедува на корисниците без

разлика на трошоците, како и без да им наплаќа дополнителни надоместоци за нивното

користење. За овие чисти јавни добра не постои друг начин за обезбедување, односно

државата, во рамките на своите граници, има апсолутен монопол. Исто така, да се

елиминира, односно да се спречи некој да го консумира доброто е најчесто

невозможно. Чистото јавно добро државата е должна да им го обезбеди на своите

резиденти без оглед на тоа дали резидентите позитивно го вреднуваат или не. Освен

чистите јавни добра и чистите приватни добра постојат и голем број на нечисти јавни

добра кои до определен степен се конкурентни и каде потрошувачката најчесто е

можно да се исклучи. 6

Обезбедувањето на чистите јавни добра, всушност, претставува алокативна

функција на јавните финансии. Оваа функција, врши алокација на ресурсите со цел

остварување на основните функции на државата. Во категоријата јавни добра е

основата за функционирање на државата како ентитет и тоа: уставност, одбраната,

законодавството, судството, образованието, здравството и сл. За обезбедувањето, пак,

на нечистите јавни добра, покрај користењето на средствата од буџетските приходи

6H.S.Rosen, T. Gayer, “Public Fiinance”,Глобал комуникации, Скопје, 2008, стр. 52-54

16

издвоени за таа цел, најчесто е предвидено и дополнително финансирање од страна на

корисниците на овие добра во форма на надоместоци, донации и слично.

Државата, во рамките на својата територија, ја поседува моќта со силата на

законот да им наметне на своите резиденти давачки со цел реализирање на своите

функции, односно обезбедување на јавните добра. Притоа, значајно е определувањето

на преференциите на резидентите за видот, обемот и динамиката на јавните добра, кои

државата е неопходно да ги обезбедува, како и финансиските средства кои ќе се

користат за финансирање на расходите, што е обврска на сите жители во конкретната

држава. Но, притоа, постојат и таканаречените „слободни јавачи”7 кои, иако ги

користат јавните добра, не придонесуваат со средства за нивното финансирање.

Државата, врз основа на пропишаната законска регулатива, ги детерминира

правилата на игра, а државната администрација ја администрира усвоената законска

регулатива.

Екстерналиите претставуваат активности на еден субјект кои надвор од

пазарниот механизам влијаат на благосостојбата на друг субјект. Притоа,

екстерналиите можат да бидат позитивни или негативни, во зависност од големината

на општествената корист. Без оглед дали станува збор за позитивни или негативни

екстерналии, односно екстерни економии или дисекономии, потребата од

интервенцијата на државата има за цел зголемување на општествената корист односно

стимулирање на оние активности кои создаваат екстерни економии, а минимизирање

на општествените трошоци во смисла на екстерни дисекономии. 8

Дистрибутивната функција на јавните финансии се однесува на

прераспределбата на доходот врз основа на принципот на економска праведност во

рамките на определена држава, преку користење на фискалната политика и политиката

на трансфери.

Несовршеноста на пазарот ја наметнува потребата од интервенција на државата

во насока на создавање на посакувано ниво на економска рамнотежа, но и реализација

на приоритетните макроекономски цели на општеството. Стабилизационата функција

се остварува преку фискалната политика било експанзивна (зголемување на јавните

7H.S.Rosen, T. Gayer, “Public Fiinance”, Глобал комуникации, Скопје, 2008, стр. 608H.S.Rosen, T. Gayer, “Public Fiinance”, Глобал комуникации, Скопје, 2008, стр. 71

17

расходи, односно намалување на даноците со цел експанзија на потрошувачката) или

рестриктивна фискална политика (намалување на јавните расходи, а зголемување на

даноците и другите јавни давачки со цел намалување на расположливите парични

фондови, односно ограничување на потрошувачката). Притоа, во зависност од целите

кои е предвидено да се остварат во текот на определен временски период во

определена држава, потребно е создавање на оптимална комбинација.

18

3. КАРАКТЕРИСТИКИ НА СОВРЕМЕНИТЕ ФИСКАЛНИ СИСТЕМИ

Фискалниот систем претставува едно од најзначајните полиња на дејствување

кое владите го користат во насока на постигнување на посакуваните параметри на

економскиот раст и развој.


што претставува израз на новите предизвици на процесот на глобализација во

светската економија. Во услови на растечката меѓународна размена на добра и услуги,

информации, но и финансиски капитал, невозможно е изолирано креирање на

фискалната политика без, притоа, да се согледаат релевантните фактори од

меѓународното опкружување, но и политиките на другите земји, а посебно земјите со

кои земјата има зголемена меѓународна соработка. Фискалните системи во

поодделните земји во светот значајно се доближуваат и стануваат се´ послични.

Фискалната политика, како клучна макроекономска политика, претставува

употреба на јавните приходи и расходи за дејствување врз вкупната економска

активност. Владата преку буџетот, односно својата програма на приходи и расходи, ги

произведува посакуваните ефекти врз националниот доход, производството и

потрошувачката. Притоа, најважните елементи на фискалната политика претставуваат

оданочувањето и јавната потрошувачка.

Основната карактеристика на современите фискални системи претставува

доминација на оданочувањето при остварување на приходи за реализација на

основните функции на државата.

Приходите, кои се остваруваат преку даноците и социјалните придонеси,

варираат во земјите во светот, но, во основа, во просек се движат од 75-90% од

вкупните јавни приходи. Табелата која следи е приказ на структурата на јавните

приходи во земјите членки на ОЕЦД во фискалната 2013 година, при што во просек

60,1% се даночните приходи на овие земји, 23,4% се однесува на социјалните

придонеси со што, во просек, на овие приходи отпаѓа 83,5% од вкупните јавни

приходи.9

9http://www.oecd-ilibrary.org/governance/government-at-a-glance-2015/structure-of-general-government-revenues-2007-2013-and-2014_gov_glance-2015-graph31-en

19

Табела 6- Композит на јавните приходи во земјите од ОЕЦД за 2013 година

ЗемјиДаноци

Социјалнипридонеси

Грантови и др

Данска 84,9% 2,0% 13,1%

Австралија 81,2% 0.0% 18,8%

Нов Зеланд 77,9% 2,9% 19,2%

Исланд 75,4% 8,6% 15,9%

Ирска 69,7% 16,9% 13,4%

Велика Британија 68,7% 19,8% 11,6%

Канада 68,4% 12.4% 19,2%

Швајцарија 61,3% 20,2% 18,5%

Шведска 76,8% 9,0% 14,1%

Италија 62,6% 27,9% 9,5%

Луксембург 62,9% 27,7% 9,4%

Кореја 55,0% 23,4% 21,6%

САД 59,5% 20,0% 20,5%

Белгија 59,4% 32,2% 8,3%

Израел 68,6% 16,0% 15,4%

Шпанија 57,3% 32,6% 10,1%

Норвешка 56,0% 17,2% 26,8%

Финска 56,3% 23,2% 20,5%

Португалија 55,9% 26,2% 17,9%

Унгарија 53,4% 27,7% 18,9%

Австрија 56,4% 30,8% 12,8%

Франција 54,3% 35,6% 10,1%

Полска 51,1% 34,6% 14,3%

Холандија 48,6% 35,2% 16,2%

Германија 51,4% 37,2% 11,3%

Јапонија 52,1% 38,3% 9,6%

Словачка 43,6% 35,1% 21,2%

20

Грција 50,9% 27,9% 21,2%

Чешка 48,8% 36,4% 14,8%

Словенија 49,1% 33,3% 17,7%

Мексико 51,0% 7,7% 41,3%

Естонија 53,7% 29,2% 17,1%

Просек на ОЕЦД 60,1% 23,4% 16,6%

Извор: OECD 2013

Шема 2- Приказ по поодделни земји на основните сегменти во јавните приходи во 2013

година

Извор: OECD 2013 година

Даночните системи, во голема мера, се детерминирани од степенот на

развиеност на националната економија, односно постои повратна врска помеѓу

фискалната политика и економскиот раст. Освен што даночниот систем директно

влијае врз остварувањето на забрзан раст и развој на определена економија, исто така,

и повисокиот степен на раст на економијата наметнува нови предизвици и потреби за

реформи и усовршување на даночниот систем. Притоа, соодветната даночна структура

и правилната распределба на товарот на оданочувањето претставуваат неопходни

предуслови за ефикасна наплата на даноците, придонесуваат и за зголемување на

економската ефикасност на конкретниот даночен систем.

21

Значајна карактеристика на современите даночни системи е тоа што преку

проектирањето на буџетот се дефинираат проектите и програмите кои во текот на

определениот рок од една година претставуваат рамка за потребните финансиски

средства со релативни отстапувања, кои е потребно да се обезбедат.

Значајна карактеристика на современите фискални системи претставува

свесноста на даночните обврзници за остварувањето на нивната обврска во рамките на

законската регулатива.

Исто така, посебно во демократските општества значајна карактеристика на

фискалниот систем претставува супервизијата, односно контролата која резидентите во

рамките на определена држава ја остваруваат врз јавните приходи и нивното трошење,

а која супервизија најмногу доаѓа до израз во текот на избирачкиот процес.

Порастот на јавниот долг претставува карактеристика на современите фискални

системи. Јавниот долг се состои од внатрешен долг и од надворешен долг кој посебно

бележи енормен пораст во последните години.

Постојат пет карактеристики што треба да ги поседува „добар“ даночен систем:10

1. Економска ефикасност - даночниот систем не треба да ја попречува ефикасната

алокација на ресурсите;

2. Едноставна администрација – даночниот систем треба да е дизајниран на начин

што ќе осигура лесно и евтино администрирање;

3. Флексибилен – лесно да одговори на променетите економски прилики;

4. Политичка одговорност - треба да биде дизајниран на начин при што лицата ќе

имаат увид во тоа што го плаќаат и ќе можат да оценат колку прецизно

системот ги рефлектира нивните преференции;

5. Праведност.

Основните принципи на современите даночни системи кои се општоприфатени

во современата литература, се однесуваат на нивната адаптација на пазарните односи

во економијата со цел ефикасно и ефективно обезбедување на финансиски средства во

форма на јавни приходи. Со усвоената законска легислатива се утврдени законски

обврските на граѓаните и претпријатијата кои се јавуваат како даночни обврзници, на

10 Ј.Stiglits, Economics of the public sector (Third edition)-Табарнакул, 2009, стр. 663

22

начин кој не го загрозува неговото лично функционирање, односно економскиот

опстанок, во случајот кај претпријатијата.

Како резултат на глобализацијата, даночните системи и даночните законски

прописи во светот стануваат послични и во одредени домени меѓународно стануваат

компатибилни и хармонизирани, но и поедноставни за примена.

23

4. СПОРЕДБА НА ФИСКАЛНИТЕ СИСТЕМИ

Фискалниот систем претставува едно од најзначајните полиња на дејствување

кое владите го користат во насока на постигнување на посакуваните параметри на

економскиот раст и развој.


што претставува израз на новите предизвици наметнати од процесот на глобализација

во светското стопанство. Во зависност од општествените, економски и политички

услови, како и целите кои сакаат да се постигнат преку даночната политика, постојат

значајни разлики во светски рамки помеѓу даночните системи. Од аспект на подобро

елаборирање на тие разлики, неопходно е да се изврши споредба помеѓу даночните

системи во развиените земји и земјите во развој.

Во услови на растечката меѓународна размена на добра и услуги, информации

но и финансиски капитал, невозможно е изолирано креирање на даночната политика

без, притоа, да се согледаат релевантните фактори од меѓународното опкружување, но

и даночните политики на другите земји, а посебно земјите со кои земјата има

зголемена меѓународна соработка.

Даночните системи, во голема мера, се детерминирани и од степенот на

развиеност на националната економија. Тоа значи дека постои повратна врска помеѓу

фискалната политика и економскиот раст, односно освен што даночниот систем

директно влијае врз остварувањето на забрзан раст и развој, исто така, и остварувањето

на повисок степен на раст на економијата наметнува нови предизвици и потреба за

реформирање и усовршување на даночниот систем.

4.1 Системот на јавни финансии на САД

Најзначајната карактеристика на даночниот систем во САД произлегува од

неговата федерална структура, и претставува оданочување на три нивоа и тоа на:

ниво на федерацијата,

ниво на федералните автономни држави,

и оданочување од страна на локалната власт.

Структурата на фискалниот систем ја сочинуваат персоналниот данок на доход,

корпоративниот данок, данокот на потрошувачка и акцизите, данокот на наследство,

24

данокот на имот, царинските давачки, како и некои други давачки. Социјалното

осигурување се финансира преку посебен данок на плата во кој се содржи и пензиско и

здравственото осигурување.

Системот на јавни финансии во САД се карактеризира со голем број на реформи

преку кои во минатото се менувале неговата структура, опфатот на оданочување,

даночните стапки и слично. Промените во федералниот, државниот и локалниот

даночен систем во голем дел се поврзани со значајни историски настани, односно се

резултат на реализирање на определени политички мотиви, но, пред се´, реформите се

израз на промената на улогата на државата со цел реализирање на економски и

социјални мотиви.

Во колонијалните времиња различни даноци им беа наметнати на жителите во

различните колонии, со цел обезбедување на приходи за реализирање на функциите на

секоја од колониите. Колониите немаа обврска за собирање на даноци за колонијалната

власт се´ до 1765 година кога Англискиот парламент, како резултат на потребата од

приходи за финансирање на војната спрема Франција, им воведе даноци на

американските колонии што резултираше со бунт. По 1781 година со Актот на

конфедерација во постреволуционерната ера националната влада за своите приходи се

потпираше на донациите од државите во конфедерацијата кои претставуваат суверени

ентитети. Со донесувањето на Уставот во 1789 година федералната власт се здоби со

право за собирање на даноци, при што првото директно оданочување на сопствениците

на куќи, земја, робови и имот од федералната влада е резултат на конфронтирањето со

Франција во текот на 1790 година.

Во времетраењето на Граѓанската војна, Конгресот на САД го усвои

Приходниот закон во 1861 година со воведување на бројни акцизни давачки, но

најголем процент од јавните приходи беа обезбедувани од акцизите на алкохолот и

цигарите. Високите акцизни давачки на кои, во основа, се темелеа приходите на

федералната власт не претставуваа цврста економска политика. Неадекватната даночна

политика и потребата од нејзиното редизајнирање резултираше со воведување на данок

за оданочување на приходите.

Во Првата светска војна, САД се соочија со зголемена потреба на приходи што

резултираше со зголемени даночни стапки при оданочувањето на индивидуалните и

корпоративните приходи. Со тоа се обезбеди значаен пораст на јавните приходи од 761

25

милиони долари во 1916 година, на 3,6 билиони долари во 1918 година што

претставуваше пораст за 373,06 %. 11

Економскиот бум на почетокот на дваесеттите години од минатиот век

резултираше со пораст на даночните приходи, со што беа ревидирани даночните

стапки, а даночните приходи беа на ниво од 13% од БДП. По крахот на пазарот на

акции во октомври 1929 година и почетокот на големата економска криза повторно

владата на САД драматично ги зголеми даночните стапки во 1936 година што

резултираше со дополнителен пад на економските активности.

Во текот на Втората светска војна зголемените трошоци за одбрана доведоа до

екстремни стапки на оданочување во распон од 23% минимална даночна стапка до 94%

максимална даночна стапка, како и значително зголемување на бројот на даночни

обврзници од 4 милиони во 1939 година, на 43 милиони даночни обврзници во 1945

година.12

Во повоениот период даночната политика и понатаму ја пролонгира својата

функција на основно средство за собирање на приходи, а преку зголемувањето или

намалувањето на даночните стапки се одговараше на политичките потреби и на

економските циклични движења, се´ со цел реализирање на макроекономска

стабилност.

Во 1981 година Регановиот даночен закон претставуваше пресвртница во

дотогашниот концепт на федералната даночна политика. Овој акт претставуваше нов

начин на набљудување на даночната политика, при што основната идеја се состоеше во

примарниот ефект на даноците врз економската иницијатива на индивидуите и

бизнисот. Промените во даночниот систем се однесуваа на намалување на

маргиналната даночна стапка и промена на акцентот од оданочување на приходите кон

оданочување на потрошувачката.

Фискалните реформи во САД кулминираа во 1986 година со донесувањето на

Законот за даночната реформа. Со овој закон целта беше да се остварат принципите на

транспарентност, правичност на даночниот систем, едноставност и даночен систем кој

ќе претставува средство за остварување на забрзан економски раст. Со оваа реформа се

11History of the US tax system-www.policyalmanac.org12History of the US tax system-www.policyalmanac.org

26

изврши редистрибуција на даночниот товар од индивидуите кон бизнисот. Преку овој

реформски акт беше извршено намалување на максималната даночна стапка на 28% кај

персоналниот данок, а кај корпоративниот данок на 35%. Намалувањето на даночната

стапка беше проследено со проширување на даночната основа, но и намалување и

укинување на голем број на даночни олеснувања.

Со цел спроведување на определени даночни политики на зголемена владина

потрошувачка наспрема континуиран буџетски дефицит, во 1993 година стапката на

индивидуалниот данок на доход го достигна нивото од 39,6%, а со донесувањето на

Законот за економски раст и даночно ослободување и усогласување во 2001 година

беше намалена оваа даночна стапка на 33%.

Со донесувањето на Законот за даночно олеснување од 2003 година стапката на

оданочување на индивидуалните приходи беше поставена на ниво од 35%, беа

воведени дополнителни даночни ослободувања, пред се´ со цел реализирање на

определени социјални цели и тоа: даночни ослободувања при оданочувањето на

брачните заедници, беше зголемен даночниот кредит по основа на дете, но, исто така, и

помошта во случај на невработеност.

Законот за создавање на работни места во 2004 година на САД имаше за цел

зголемување на вработеноста преку стимулирање на земјоделците и малите занаетчии,

како и даночни реформи и олеснување за бизнисот преку ослободување при

реинвестирање на добивката која е реализирана надвор од границите на САД, но и

воведување на нови царински ослободувања. Исто така, со цел помош на жртвите во

областа погодена од Катрина во 2005 година, но и од ураганите „Рита“ и „Вилма“, беа

воведени посебни даночни ослободувања и олеснувања за жителите во погодените

области.

Со Законот за економско стимулирање во 2008 година беше извршено

проширување и модифицирање на даночните кредити за акционерски вложувања и

поттикнувања за вложување во истражување и развој, но, исто така, беа воведени и

стимулативни енергетски мерки.

Законот за обновување и реинвестирање од 2009 година беше донесен како

одговор на финансиската криза и во рамките на овој закон беа предложени мерки кои

27

имаа за цел зголемување на вработеноста и економскиот раст, но исто така воведени

беа и значајни ослободувања, посебно при оданочувањето на приходите.

Сумарно, може да се констатира намалување на максималната даночна стапка

при оданочување на индивидуалните приходи на граѓаните, при што значајно беше

намалена маргиналната даночна стапка од 91% во шеесеттите, (во 1988 година

изнесуваше 28%, во 1993 година изнесуваше 39,6% ) на 35% во 2003 година.

Композитот на даночните приходи значајно се измени по педесеттите години.

Преку оданочувањето на приходите на граѓаните на САД во 1940 година се

обезбедувале 13,6% од вкупните буџетски приходи, но само за една декада значајно

порасна значењето на овој данок на 39,9% во педесеттите години. Имено, во јавните

приходи на САД, најголемиот износ од приходите по 1950 година произлегуваат од

данокот на индивидуалните приходи кои во 2000 година сочинувале 49,6% од

вкупните буџетски приходи, во 2014 година 46,2%, а, според проекции во Буџетот на

САД, во 2020 година се очекува да изнесува 48,9%.

Втор данок по значење е данокот за социјално осигурување чие значење

постепено се зголемува и кој сочинува 32,2% од вкупните буџетски приходи во 2000

година, а 33,9% во 2014 година. Притоа, од овие два даноци се собираат 80,1% од

вкупните буџетски приходи во 2014 година.

Корпоративниот данок по педесеттите години, постепено го губи своето

значење од 26,5% колку што учествуваше во собраните буџетски средства во 1950

година, на 10,6% во 2014 година.

Значајно е намалено учеството на приходите по основа на акцизи и другите

даночни приходи (данок на имот и подарок, царинските давачки и други приходи) од

30,2%, односно 10,7% во 1940 година на само 3,1%, односно 6,3% во 2014 година.

Табела 7- Процентуално учество на приходите по извори во САД

Година Данок наиндивидуалните

приходи

Корпоративен данок

Даноци засоцијално

осигурување

Акцизи Други

1940 13,6 18,3 27,3 30,2 10,7

1950 39,9 26,5 11,0 19,1 3,4

28

1960 44,0 23,2 15,9 12,6 4,2

1970 46,9 17,0 23,0 8,1 4,9

1980 47,2 12,5 30,5 4,7 5,1

1990 45,2 9,1 36,8 3,4 5,4

2000 49,6 10,2 32,2 3,4 4,5

2010 41,5 8,9 40,0 3,1 6,5

2014 46,2 10,6 33,9 3,1 6,3

Проекција за2020

48,9 11,8 30,8 2,9 5,6

Извор: www.whitehouse.gov

Историски табели- Табела 2,2 Процентуално учество на приходите по извори од 1934 до 2020

година, Буџет на Владата на САД

Графичкиот приказ на даночните приходи на САД за периодот од 1934 - 2014 година

илустративно го прикажува учеството на поодделните видови на даноци во буџетските

приходи.

Шема 3- Даночни приходи во Буџетот на САД

Извор: www.whitehouse.gov

Евидентно е во последните сто години постоењето на континуиран пораст на

учеството на јавните приходи во бруто домашниот производ на САД од 3,25% колку

29

што изнесуваа во 1900 година, на 36,93% во 2000 година. Во новиот милениум

учеството на приходи од даноци во БДП на САД се движи околу 30%.13

Во табелата што следи се прикажани податоците за процентот на учество на

јавните приходи во БДП на САД. Притоа, учеството на даночните приходи во БДП на

САД во новиот милениум се движат од 26,0% во 2005 година до 26,9% колку што

изнесуваше процентот на учество во 2007 година, а во 2012 година опаднаа на 24,3% .14

Табела 8 - Даночни приходи како процент од БДП во САД

САД 2005

година2006

година2007

година2008

година2009

година2010

година2011

година2012

година

Даночниприходи како

процент одБДП

26,0 26,8 26,9 25,4 23,3 23,8 24,0 24,3

Извор: OECD

Што се однесува до социјалните придонеси во САД, беше усвоен Законот за

социјална сигурност во 1935 година со програмата за социјално осигурување која

вклучува пензиско, инвалидско и осигурување за време на невработеност. Дваесет

години по неговото воведување, овој систем ја задржа својата форма и содржина, но по

1956 година претрпе значајни промени преку проширување на опфатот на

финансирање и надополнување со дополнителни бенефиции меѓу кои се воведе и

компензација во случај на неспособност. Во 1965 година овој систем беше надополнет

и со медицинска програма која обезбедуваше медицинска помош за лицата повозрасни

од 65 години, без оглед на нивото на нивните приходи, како и медицинска помош за

лицата со мали приходи.

Со проширувањето на овој систем се зголемува и потребата за финансиски

средства за финансирање на програмите и потребите кои се опфатени со него. Исто

така, учеството на овој вид на приходи значително се зголеми од 11,0% во педесеттите

години од минатиот век на почетокот на новиот милениум јавните приходи по оваа

13www.usagovermentrevenue.com14http://www.oecd-ilibrary.org/taxation/total-tax-revenue_20758510-table2

30

основа учествуваат со 32,2% од БДП на Соединетите Американски Држави. Со оглед

на значењето на овој систем и промените, од кои најзначајни се од 2006 година

изразени со воведувањето на стандардите за минимално финансирање за

работодавачите и можноста за прелевање на средства од овој фонд за финансирање на

здравствени и медицински премии, дополнително се зацврстува неговата улога и се

проширува неговото значење.

4.2 Транзиција на системот на јавни финансии во поранешните социјалистички

земји во Централна и Источна Европа

Поранешните социјалистички земји, односно земјите во транзиција,

претставуваат земји кои во повоениот период своите економски системи ги градеа врз

основа на примена на социјалистичката идеологија, а по деведесеттите години на

минатиот век го врвеа процесот на транзиција кон капитализам. Овој процес беше

проследен со различни препреки, за некои од нив полесни, а за некои поболни, но, во

секој случај, со значителна помош од меѓународната заедница, но аналогно на тоа и

значителни директиви и препораки посебно од Меѓународниот монетарен фонд.

Транзицијата претставуваше тежок, динамичен и историски процес кој ги

опфати сите сфери на општеството на поранешните социјалистички плански економии.

Транзицијата во земјите од Централна и Источна Eвропа претпоставуваше

спроведување на симултани реформи во законскиот систем но, исто така, и во

политичкиот, економскиот и социјалните системи на овие земји, но со значајни

разлики во стратешките цели меѓу транзиционите земји.

Процесот на транзиција пред поранешните социјалистички земји паралелно со

приватизацијата, либерализација на цените, пазарот и економската активност,

рестрикција на улогата на државата и создавање на институционална и легална рамка,

ја наметна потребата од изградба на ефикасен даночен систем. Иако процесот на

премин од планскиот кон пазарен систем се состоеше од изнаоѓање на адекватно

решение за голем број на значајни проблеми и предизвици како што се: изградбата на

демократски институции, проблемот на макроекономската стабилност, промените во

сопственоста, монетарните проблеми, сепак, изградбата на правичен и ефикасен

даночен систем претставуваше основна детерминанта за успешното реализирање на

самиот процес.

31

Во централно планските економии основната функција на даноците се

сведуваше на нивната улога како инструмент за менаџирање на паричните текови со

цел остварување на буџетскиот план. Даночниот систем беше конструиран на начин

кој ја рефлектираше силната интервенција на државата и контрола на општеството и

економијата.

Даночниот систем, во основа, се сведуваше на:

Оданочување на добивката на претпријатијата- Оданочувањето на остварениот

профит на јавните претпријатија кои беа во државна сопственост претставуваше

најзначаен извор на даночни приходи. Голем дел од добивката на овие

претпријатија се прелеваше во државната каса по енормно високи даночни

стапки, кои варираа помеѓу одделните индустриски гранки, а во определени

случаи и помеѓу претпријатија во рамките на една иста индустриска гранка. На

тој начин не само што се акумулираа даночни приходи за реализирање на

обемните економски, социјални и други програми кои се финансираа преку

државниот буџет, туку и преку оданочувањето на профитот се регулираше и

растот и развојот на претпријатијата во државна сопственост на микро и макро

план;

Данок на промет - Со оданочувањето на прометот на стоките во процесот на

потрошувачка се остваруваа даночни приходи во планските социјалистички

земји од Централна и Источна Европа, но основната функција, која се

остваруваше преку данокот на промет, беше регулација на цените и алокација на

ресурсите според планот;

Даноци за социјално осигурување вработените;

Даноци на оданочување на профитот – Даноците со кои се оданочуваше

профитот имаа незначително учество во вкупните даночни приходи, но имаа

значителни и прогресивни даночни стапки. Овие даноци се однесуваа на

приходите на малиот број на вработени во приватниот сектор или лицата кои се

занимаваа со вршење на професионална дејност (артисти, спортисти, писатели).

Оданочувањето на ваквите примања се реализираше со високи даночни стапки

кои достигнуваа и до 85% од остварениот приход;

Увозни давачки на производите увезени од земјите надвор од CMEA;

32

Други даноци и давачки - Во даночниот систем на поранешните социјалистички

земји од Централна и Источна Европа, исто така, имаше други даноци кои имаа

мало учество во вкупните даночни приходи како: даноци на имот, данок на

наследство и подарок, разни видови на такси и надоместоци за финансирање на

определени услуги и сл.

Даночните системи во поранешните социјалистички земји се карактеризираа

со:15

Нетранспарентност на даночниот систем која најмногу се манифестирашево текот на процесот на оданочување. Оданочувањето во голем број на случаи

беше детерминирано од способноста за преговарање. Исто така, даночните

обврзници не добиваа воопшто информации за оданочувањето на другите

даночни обврзници;

Даноците служеа како средство за контрола на економијата, односно

општеството како целина. Оваа своја функција ја остваруваа преку контролата

на цените и маргиналниот профит на претпријатијата;

Нестабилност и несигурност на даночните системи во земјите од Централна

и Источна Европа беше изразена преку даночни стапки кои во континуитет се

менуваа и диференцирано даночно оптоварување на даночните обврзници во

различни индустрии, но и во рамките на иста индустриска гранка;

Апсолутна моќ на државата која произлегуваше од нејзината двојна улога,

при што државата, од една страна, се јавуваше во функција на собирач на

даноци, а, од друга страна, сопственик на претпријатијата кои плаќаа даноци,

односно кои се јавуваа во улога на даночни обврзници.

Пред креаторите на даночната политика во услови на транзиција на економиите

на поранешните плански економии во пазарни економии, се наметна основната цел за

создавање на ефикасен даночен систем кој ќе ги реализира барањата за економска

неутралност, праведност, едноставност за примена, но и даночен систем кој ќе

овозможи меѓународна конкурентност. Западната ориентација на земјите нормално

15К. Богоев, Ж Атанасовски „Даночниот систем на Македонија“ теоретски и практични аспекти, Скопје,Мисла, 1994, стр. 75-79

33

водеше кон драстични реформи по примерот на реформите на даночните системи

карактеристични за западните економии. При реализирањето на оваа цел земјите се

соочија со голем број на ограничувачки фактори како што се: проблемите на слабата

администрација, даночната евазија, раст на сивата економија и ниско ниво на даночни

приходи.

Основен лимитирачки фактор во земјите во транзиција беше неадекватната

даночна администрација и високото ниво на корупција во овие земји. Во услови на

растечки број на даночни обврзници и непостоење на компјутеризирани современи

програми за администрирање со новите даноци, ограничената даночна администрација

претставуваше кочница при спроведувањето на реформските процеси. Во процесот на

транзиција администрацијата се соочи со потреба од целосно нови знаења наспрема

едноставниот даночен систем кој служеше само за редистрибуција на парите од

државните претпријатија кон државниот буџет, новиот даночен систем беше

значително покомплексен.

Лимитирачки фактор претставуваше и потребата од финансиски средства за

создавање на основните предуслови за пазарна економија. Пазарната економија

подразбира постоење на соодветни институции и инфраструктура, адекватни

телекомуникациски, патни и енергетски мрежи и сл. Сите земји во транзиција се

соочија со значаен пад на БДП. Јавните приходи, кои ги обезбедуваа од јавните

претпријатија, драстично опаднаа и не беа заменети од малите приватни претпријатија,

посебно во првите години од транзицијата што водеше кон притисок на воведување на

повисоки даночни стапки.

Ниското ниво на даночна етика и морал на даночните обврзници, посебно

граѓаните кај кои значајно влијаеше психолошкиот фактор, и кои во социјализмот не

беа навикнати индивидуално да плаќаат даноци претставуваше, исто така, значаен

лимитирачки фактор. Ова посебно се манифестираше кај обврзниците за персоналниот

данок на доход на остварените индивидуални приходи.

Склоност кон даночна евазија, растот и развојот на неформалната економија

беше присутен во сите поранешни социјалистички земји како резултат на

комплексноста на даночниот систем и даночните закони и високите даночни давачки.

34

Во поранешните социјалистички земји и јавните расходи и јавните приходи беа

директно под контрола на владата. Во текот на процесот на транзиција сите земји се

соочија со пад на даночните приходи и раст на буџетскиот дефицит.

Најзначаен пад во однос на БДП имаа земјите од поранешниот Советски Сојуз

на 25,5% од БДП за периодот 1999-2002 година што е за 3,8% помалку во споредба со

периодот 1991-1995 година. За овие земји потребно е да се напомени и пониската

стартна основа во споредба со останатите поранешни социјалистички земји. За сите

земји од Централна и Источна Европа споредбено помеѓу овие периоди евидентно е

намалување за просечни 3,4%, односно од 35,3% учество на даночните приходи во

БДП за периодот 1991-1995 година на 31,9% за периодот 1999-2002 година.16

Табела 9 - Даночни приходи и придонеси како процент од БДП за земјите во

транзиција

Земји 1991-1995

% од БДП1999- 2002

% од БДП

Чешка, Естонија, Литванија, Латвија, Полска,

Словачка, Словенија и Унгарија43.3 39,7

Албанија, Бугарија, Хрватска, Македонија, Романија, 36,8 34,6

Ерменија, Азербејџан, Белорусија, Грузија, Казахстан,

Молдавија, Русија, Таџикистан, Туркменистан,

Украина и Узбекистан

29.3 25,5

Просек на земјите од Централна и Источна Европа 35,3 31.9

Извор: http://www.warsawvoice.pl/krynica2004/Special%20Study.pdf

Во времетраењето на процесот на транзиција сите поранешни социјалистички

земји ги воведоа трите даноци кои се типични за пазарните економии и тоа:

персоналниот данок на оданочување на индивидуалните приходи на граѓаните,

корпоративниот данок и данокот на додадена вредност. Поединечните применети

решенија значајно се разликуваат помеѓу земјите како од аспект на даночните стапки,

применетите даночни ослободувања и олеснувања, опфатот на даночната основа и сл. Во

ЗВТ постои тенденција по примерот на развиените земји членки на ОЕЦД кон

16Tax system reformsin the countries of central europre and the commonwealth of independent states- MaciejGrabowski, Marcin Tomalak, http://www.warsawvoice.pl/krynica2004/Special%20Study.pdf

35

проширување на даночната основа и редуцирање на маргиналните даночни стапки како

и промената од директните кон индиректни даноци како главен извор на даночни

приходи. Замената на данокот на промет со многуте различни стапки на оданочување со

ДДВ во различните транзициони економии се воведуваше во различни фази од процесот

на транзицијата. Сегашниот систем на индиректно оданочување во овие земји е сличен

со системот во западните економии и се состои од ДДВ, царинските давачки, акцизите и

увозните давачки.

Даночните приходи во земјите во транзиција како процент во однос на БДП

според објавените податоци во Светска банка во 2012 година се движат од минимални

9,7% во однос на БДП во Латвија, до максимални 45,7% во Литванија.17

Табела 10 - Даночните приходи во земјите во транзиција по земји како процент од БДП

Земја 2005 година 2012 година

Чешка 14,3 13,4

Естонија 15,9 16,3

Литванија 59,2 45,7

Латвија 9,9 9,7

Полска 16,6 16,0

Словачка 14,6 12,2

Словенија 20,2 17,5

Унгарија 20,0 22,9

Албанија 21,3 19,0

Бугарија 21,3 19,0

Хрватска 19,8 19,6

Македонија 18,4 16,4

Романија 12,2 18,8

Ерменија - -

Азербејџан - 13,0

Белорусија 20,1 15,1

Грузија - -

17http://wdi.worldbank.org/table/5.6

36

Казахстан 13,9 -

Киргистан 14,2 18,1

Молдавија 18,5 18,6

Русија 16,6 15,1

Таџикистан 9,8 -

Туркменистан - -

Украина 17,1 18,3

Узбекистан - -

Босна и Херцеговина 20,5 20,9


Во процесот на нивната преобразба значајно беше и хармонизирањето на

даночните системи на овие земји со Европската Унија како резултат на нивната

аспирација за членство во ЕУ, при што некои од овие земји веќе и се членки на ЕУ.

При конструирањето на новите даночни системи во овие земји големо влијание

имаа и меѓународните институции како Светска банка, ММФ и ЕБРД, и тоа преку

финансиските средства и техничка помош за земјите во транзициониот период.

Со падот на комунизмот постоеше очекување на овие економии за рапиден

економски раст со воведувањето на пазарните односи, но се соочија освен со

економски проблеми кои им беа кочница кон растот и со значајни политички

проблеми, од кои воените конфликти и политичката нестабилност беа едни од

најзначајните. Исто така, за спроведување на позначајни анализи проблем се и

недоволните и неадекватните статистички податоци за овие земји за периодот пред

транзицијата што е резултат на различниот начин на мерење на параметрите, при што

наместо бруто домашниот производ во социјалистичките земји се употребуваше бруто

материјалниот производ.

Овие земји со себе го понесоа и товарот на надворешниот долг и значајни

финансиски кризи, значаен пад на БДП, зголемување на невработеноста во услови на

приватизација и преструктуирање на претпријатијата, макроекономска нестабилност

проследена со висока стапка на инфлација. Исто така, кај овие земји беше регистриран

и растечки дефицит како последица на зголемени јавни расходи во насока на создавање

на неопходната инфраструктура и институционална рамка и создавање на услови за

пазарно стопанисување, а значително намалување на даночните приходи.

37

Но сепак, со оглед на тоа дека станува збор за повеќе земји, постојат значајни

разлики во степенот на раст кој го остварија тие во текот на времетраење на

транзицијата. Централно европските и балтичките земји остварија стабилен и одржлив

раст со стапка која надминува 4 проценти годишно, останатите земји остварија

незначителни стапки на раст, а некои од земјите од поранешниот Советски Сојуз

остварија негативни стапки на раст.

Притоа, пресудни за брзиот раст и развој се либерализацијата на цените во раната

фаза на транзицијата, отвореност на земјата и стимулирање на извозната

ориентираност, како и привлекувањето на СДИ.

4.3 Системот на јавни финансии на Велика Британија

Специфичноста на даночниот систем на Велика Британија се состои во двете

нивоа на оданочување и тоа оданочување на ниво на централната влада, односно

даночните приходи и царинските давачки на Нејзиното Височество и оданочување на

ниво на локалната власт. Фискалниот суверенитет на Велика Британија се однесува на

Англија, Велс, Шкотска и Северна Ирска. Приходите на централната влада се

однесуваат на данокот на индивидуални приходи, корпоративниот данок, данокот на

додадена вредност, придонесите за социјално осигурување и царинските давачки.

Финансирањето на локалната власт се остварува преку грантови од централната влада

и административните такси.

Структурата на јавните приходи за 2009 година во Велика Британија покажува

учество на даночните приходи од 71,7% што е значително над просекот на ОЕЦД од

62,9%. Социјалните придонеси учествуваат со 20,1% што е под просекот на ОЕЦД за

таа фискална година, а, исто така, и грантовите и другите приходи изнесуваат 8,1% за

Велика Британија што е под просекот на ОЕЦД.18 Што се однесува за фискалната 2013

година во структурата на јавните приходи даночните приходи учествуваат со 68,7%,

што е помалку за 3% споредено со 2009 година, но, сепак, е над просекот на ОЕЦД кој

за таа година изнесува 60,1%. Социјалните придонеси во 2013 година учествуваат со

19,8%, а додека 11,6% се однесуваат на грантови.19

18OECD Annual report 200919OECD Annual report 2013

38

Еволуцијата на даночниот систем на Велика Британија е во насока на

реализирање на основните цели кои се состојат, пред се´, во намалување на директниот

даночен товар, односно товарот врз фирмите и граѓаните од директните даноци со цел

зголемување на инвестициите, а, од друга страна, зголемување на индиректните

даноци. Со основната цел поместување на товарот на оданочувањето од непосредните

на индиректните даноци, даночниот систем во Велика Британија има за цел

реализирање на принципот за еднакво даночно оптоварување, како и користење на

даночниот систем како инструмент за корекција на пазарниот неуспех.

Најголемо учество во вкупните даночни приходи на Велика Британија има

данокот на оданочување на индивидуалните приходи на граѓаните. Граѓаните, кои се

резиденти на државите над кои постои фискалната власт на Велика Британија се

обврзници на данокот на приходите остварени во земјата и во странство. Оданочливите

приходи се од: вработување, пензии, приходите од имот, камати и дивиденди. Притоа,

постојат бројни ослободувања, при што основа за пресметка на данокот претставуваат

реализираните приходи корегирани со личното индивидуално ослободување кое

зависи од возраста на даночниот обврзник (поделба на три категории на даночни

обврзници чија возраст е до 65 години со најмал износ на лично даночно

ослободување, повисок е за даночните обврзници на возраст помеѓу 65 и 74 години, а

највисок износ користат даночните обврзници кои се постари од 75 години). Исто така,

од 2003 година во примена се и даночни ослободувања во форма на даночен кредит за

дете, но и даночен кредит за вработените со ниско ниво на приходи.

Оданочувањето на индивидуалните приходи на граѓаните во Велика Британија е

прогресивно со примена на различни даночни стапки во зависност на категоријата во

која припаѓа даночниот обврзник, при што основната е 20%, повисоката 40% а

највисоката стапка 50%. 20

Една од основните цели на даночните реформи во Велика Британија кон крајот

на минатиот век беше намалување на острата прогресија и комплексноста при

примената на бројните даночни стапки при оданочувањето на индивидуалните

приходи на граѓаните и намалување на маргиналната даночна стапка што се

реализираше во повеќе наврати.

20www.hmrc.gov.uk

39

Првото ублажување на прогресијата се направи во 1979 година кога бројот на

стапките се намали од 13 на 11 стапки во распон од 25% до 83%, а второто во 1988

година кога се воспостави систем со две стапки и тоа основна од 25% и повисока од

40%. Од 1993 година на сила се три стапки и тоа пониска стапка од 20%, основна

стапка од 25% и повисока стапка од 40%.21

Значаен е и порастот на бројот на даночни обврзници на данокот на

индивидуални приходи, од 26,1 милиони во фискалната 1990/91 година, на 29,3

милиони за фискалната 2000/1 година, а за фискалната 2009/10 година тој број е

поголем за 17,24% во споредба со деведесеттите, а 4,44% повеќе во споредба со бројот

на даночни обврзници на почетокот на новиот милениум и изнесува 30,6 милиони

даночни обврзници. Во 1990/91 година на приходите од 24,4 милиони жители на

Велика Британија се применувала основната даночна стапка, а во 2000/01 на 22,6

милиони што претставува намалување за 7,38%. Од 30,6 милиони даночни обврзници

за персонален данок на доход во фискалната 2009/10 година на 26,6 милиони даночни

обврзници, односно 86,93% обврската за данок им се пресметува по основната стапка а

на 3,1 милиони даночни обврзници со примена на повисоката. 22

Врз основа на проекцијата за фискалната 2011/2012 година, се смета дека од

возрасната популација во Велика Британија од околу 51 милион ќе има 29,9 милиони

даночни обврзници. Околу 3,7 милиони од овие ќе платат данок по повисока стапка,

обезбедувајќи 34,3% од вкупните приходи од данокот на доход, а 308,000 даночни

обврзници ќе ја платат дополнителната даночна стапка и ќе обезбедат 28,1% од

вкупните даночни приходи од персоналниот данок на приходи.23

Корпоративен данок е воведен во Велика Британија во 1965 година и се

однесува на профитот на резидентните компании, јавните корпорации и

корпоративните асоцијации. Фирмите кои немаат резидентен статус во Велика

Британија со овој данок го оданочуваат само профитот реализиран во земјите на кои се

простира фискалниот суверенитет на Велика Британија.

21 Богоев К, Атанасовски Ж, Даночниот систем на Македонија: теориски и практични аспекти, Мисла,Скопје, 1994, стр. 5422www.hmrc.gov.uk/stat/income_tax/liabilities- april 201223A survey of UK Tax System, Stuart Adam and James Browne, The Institute for fiscal studies, 2006

40

Реформите на корпоративниот данок, во основа, се однесуваа на промена на

даночните стапки, а се состојат во промена од 52% во 1983 година на 35% во 1986

година и 33% во 1994 година. 24

Даночната стапка и понатаму има тенденција на опаѓање, при што во 2010

година за малите бизниси изнесува 21%, а основната даночна стапка изнесува 28%.

Притоа во 2011 година ќе се намали на 26%, во 2012 година на 24% а во 2013 година на

23%. Исто така, ќе се намали и редуцираната даночната стапка на малите бизниси кои

реализираат профит помал од 300.000 фунти годишно на 20% за остварените приходи

во 2011 година. 25

Данок на додадена вредност во Велика Британија е воведен во 1973 година со

стапка од 8% која во 1979 година е зголемена на 15%, а во 1992 година даночната

стапка на ДДВ е зголемена на 17,5%. На 4 јануари 2011 година стандардната стапка на

ДДВ во Велика Британија е зголемена на 20% како одговор на кризата во насока на

зголемување на даночните приходи на британската влада и намалување на растечкиот

дефицит.

Во 1994/95 година во Велика Британија е воведена редуцирана повластена

стапка на ДДВ на гориво за домаќинствата и струја од 8% која сега изнесува 5% и, исто

така, се применува на санитарни производи за жени, контрацепција, детски седишта за

во кола, производи за откажување од цигари и материјали кои имаат зелено светло,

односно се економски економични. Исто така, во Велика Британија голем е бројот на

производи кои се изземени од оданочување со ДДВ, односно врз кои се применува

стапка од 0% (изградба на некомерцијални згради, образование, здравствени услуги,

поштенски услуги, венчални и погребални церемонии, финансии, осигурување,

лотарија и сл.). 26

Од април 2000 година малите фирми имаат можност за примена на

поедноставен ДДВ режим на рамен данок, при што фирмите плаќаат ДДВ на една

стапка на целокупниот промет, но се откажуваат од можноста на поврат на ДДВ на

инпутот. Рамната стапка се движи од 4% до 14,5% во зависност од индустријата.

24 Богоев К., Атанасовски Ж., Даночниот систем на Македонија: теориски и практични аспекти, Мисла,Скопје, 1994, стр. 5425www.hmrc.gov.uk/rates/corp26A survey of UK Tax System, Stuart Adam and James Browne, The Institute for fiscal studies, 2006, стр. 16

41

Во Велика Британија акцизните давачки се наплаќаат на три категории на

производи и тоа: алкохолни пијалоци, тутун и гориво. Производите од тутун се

дополнително оданочени со ad valorem данок од 16,5%, при што во согласност со

порастот на цените даночните стапки се ревалоризираат.

Системот на националното осигурување претпоставува оданочување на

примањата на две нивоа и тоа примарни давачки, при што вработените плаќаат на

своите примања, но и секундарни давачки кои работодавачите ги плаќаат при

исплатата на платите на своите вработени. За 2011/12 година стандардната стапка на

вработените кои остваруваат примања кои го надминува износот на неделно примање

од 817 фунти изнесува 2%, а за работодавачите стапката изнесува 13,8%. 27

Даночниот систем на Велика Британија се состои и од други давачки и тоа:

давачка на моторните возила, данокот на осигурителни премии (воведен во 1994

година и претставува примарен данок за осигурување), давачка за промена на климата

(воведен во април 2001 и кој се наплаќа на индустриска и комерцијална употреба на

електрична енергија, јаглен и природен гас), данокот за оданочување на капиталот,

данок на наследство и подарок, данокот за отпад, давачката за обложување и коцкање и

др.

Реформирањето на даночниот систем на Велика Британија имаше за цел

намалување на директниот товар на оданочувањето и зголемување на индиректното

оданочување со цел зголемување на инвестиционата иницијатива. Реформите врз

даночниот систем имаа за цел и зголемување на степенот на правично оданочување на

даночните обврзници.

Во фискалната 2011 година учеството на данокот на оданочување на

индивидуалните приходи во Велика Британија изнесува 26%, а што се однесува до

корпоративниот данок, неговото учество во вкупните даночни приходи изнесува 8,2%.

Данокот на додадена вредност има речиси исто учество како и давачките за пензиско

осигурување од 17%.28

27www.hmrc.gov.uk/rates/nic.htm28Office for Budget Responsibility, Economic and Fiscal Outlook, 2011

42

4.4 Фискалниот систем на земјите членки на Европската Унија

Економиите на земјите членки на Европската Унија формираат еден интегриран

пазар ослободен од рестрикции на движењето на стоките, услугите, капиталот и

работната сила.

Европската Унија се темели на недискриминација помеѓу 28 земји29 кои се

нејзини членки. Нејзината специфичност се состои во интеграција на економските

системи и унифицирана монетарна и политика на девизен курс помеѓу земјите членки

без федерална власт.

` Фискалните политики помеѓу земјите членки на ЕУ не се хомогени. Сите земји

членки на Европската Унија имаат самостојна фискална политика прилагодена на

економските услови, идеологии, традиција, религија, историја, култура и состојби во

секоја земја.

Како резултат на слободата на движењето на стоките, услугите, капиталот и

работната сила, значајни се интеракциите меѓу земјите изразени преку позитивните

(зголемена мобилност и пораст на конкуренцијата на полето на даноци) и негативните

екстерналии (извоз на даноците) кои се прелеваат меѓу земјите.

Во последните години постои поголема координација и соработка меѓу земјите

членки, во насока на формирање на правилата за оданочување, со акцент на

определување на јурисдикцијата при оданочувањето, како и елиминирање на можните

дисторзии со цел да не се загрози ефикасноста на функционирањето на европскиот

пазар. Притоа, пресудна е континуираната размена на искуства и информации и

тенденцијата на минимизирање на трошоците.

Европската Унија, во основа, претставува висока даночна зона, при што во 2000

година учеството на даноците и придонесите во БДП изнесуваше 42,5%. Ова

претставува историски пораст како резултат на процесот на зголемување на учеството

на даночните приходи во последните три децении од минатиот век при што, за

споредба, во 1970 година даноците учествуваа со 33,5% од БДП. 30

29 Земји членки на ЕУ се: Австрија, Белгија,Бугарија, Хрватска, Кипар, Чешка, Данска, Естонија,Финска, Франција, Германија, Грција, Унгарија, Ирска, Италија, Литванија, Латвија, Луксембург, Малта,Холандија, Полска, Португалија, Романија, Словачка, Словенија, Шпанија, Шведска и Велика Британија.30 S. Cnossen “Tax policy in the European Union- А review of issues and options” – Cesifo 758, 2002

43

И во новиот милениум овој тренд продолжи, при што вкупните даноци и

придонеси во дваесет и осумте земји членки на Европската Унија во 2013 година, во

просек, изнесуваат 40,1% од бруто домашниот производ.31

Табела 11- Просечна вредност на вкупните даночни приходи како процент од

БДП во ЕУ 15 за периодот од 1970 до 2000 година

Просечна вредност

на вкупнитеданочни приходи

како процент одБДП во ЕУ 15

1970 1975 1980 1985 1090 г 1995 2000

30,4 33,2 36 38,8 39,5 40 41,6

Извор: OECD 2002

Соодносот на даноците во однос на БДП е корисен фактор и сигнал за

преференцијата на земјата за големината на јавниот сектор. Во основа, високото

даночно оптоварување е компатибилно на економскиот раст, но, исто така, е

проследено и со пораст на социјалните давачки (бенефиции за невработеност,

здравство, образование и сл.).

Табела 12 - Просечна вредност на вкупните даночни приходи како процент од

БДП во ЕУ 28 за периодот од 2006 до 2013 година

Просечна вредност на

вкупните даночниприходи како процент

од БДП во ЕУ 28

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

39,4 39,4 39,2 38,6 38,5 39,0 39,6 40,1

Извор: EUROSTAT

Постојат значајни движења во нивото на даночните приходи кај одделните

земји при што најзначаен пораст на учеството на даночни приходи во БДП e остварeно

во Грција (од 33,5% во 2007 година на 37,1% во 2013 година ), а додека најголемо

намалување имаше Кипар (од 36,8% во 2007 година на 31,6% во 2013 година). 32

31http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/File:Total_tax_revenue_by_country,_1995-2014_(%25_of_GDP).png32http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/File:Total_tax_revenue_by_country,_1995-2014_(%25_of_GDP).png

44

Во 2005 година на ниво на ЕУ учеството на даночните приходи во БДП

изнесуваше 39,6% , но притоа потребно е да се потенцира дека високиот просек не

значи дека сите земји членки имаат високи стапки, туку постојат значајни разлики, при

што овој процент се движи од 51,3% во Шведска како максимално учество и 28,0% во

Романија што претставува минимум за ЕУ во таа година.33 Во 2013 година најголемо

учество на приходите од даноци и придонеси има Данска со 48,6%, а додека најниско

ниво има Литванија со 27,2%. 34

Но, сепак, во основа, структурата на даноците во Европската Унија во 2007 година

покажува речиси еднакво учество на трите основни видови даноци кои ги сочинуваат

даночните приходи и тоа:35

даноци на потрошувачка и увоз со учество од 33,8% во вкупните даночни

приходи;

социјалните придонеси со 33,1%;

даноци на приход со 32,7%;

останатите компоненти учествуваат со само 0,4% во вкупните даночни приходи.

Според податоците во 2012 година најголемо значење во структурата на

даноците имa36:

оданочувањето на трудот преку кое се остваруваа 51% од даночните приходи;

оданочување на потрошувачката со 28%; и

оданочување на капиталот со 21%.

Структурата на даноците, исто така, се разликува помеѓу земјите членки на ЕУ,

при што таа разлика посебно е значајна помеѓу новите земји членки во споредба со ЕУ-

15 земјите. Кај старите 15 земји членки е порамномерно учеството на директните,

индиректните даноци и придонесите, а во новите земји членки на ЕУ значајно е помало

учеството на директните даноци во споредба со просекот на ЕУ ( Бугарија 17,9% ,

Романија 19,1%, Полска 20,5%).37

33 Taxation trends in the European Union- Data for EU member states and Norvey, Eurostat34http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/File:Total_tax_revenue_by_country,_1995-2014_(%25_of_GDP).png35 A. Lupi “ Tax revenues in the European Union” Eurostat 43/200936http://ec.europa.eu/taxation_customs/resources/documents/taxation/gen_info/economic_analysis/tax_structures/2014/pr_92-2014_en.pdf37 Taxation trends in the European Union- Data for EU member states and Norvey, Eurostat

45

Фискалните политики во земјите членки на ЕУ не се хомогени, но постои

значајна соработка меѓу даночните администрации во насока на отстранување на сите

пречки и препреки на прекуграничната економска активност.

Националниот карактер на фискалните политики, всушност, означува дека во

нив се втемелени политичките, економските и социјалните аспекти на секоја од

земјите, но во основа е осигурувањето на четирите основни слободи, и тоа: слободата

на движење на трудот, услугите, капиталот и информации.

Со оглед на интегративниот карактер на Унијата постои нагласена соработка

помеѓу земјите во насока на елиминирање на даночната евазија, даночни измами и

манипулации, но и во насока на одбегнување на двојното оданочување. За таа цел се и

напорите за хармонизација на законодавствата на земјите членки, посебно на полето на

меѓуграничната активност. Притоа, меѓусебната помош и соработка помеѓу земјите

членки на ЕУ се регулирани со членовите 93 и 94 од Економскиот договор.

Оданочувањето на индивидуалните приходи на граѓаните со персонален данок

на доход во земјите членки на ЕУ, во основа, е слична меѓу земјите, а се разликува во

структурата на основата, но најзначајни се разликите во маргиналните стапки кои се

движат од 16% во Романија, до 59% од остварените лични приходи во Данска.

Оданочувањето со директни даноци не е хармонизирано во земјите членки ниту

кај приходите на граѓаните, ниту пак на профитот на фирмите кои подлежат со

оданочување со корпоративниот данок. Освен разликите во даночната основа,

даночните олеснувања и ослободувања, исто така, постојат и значајни разлики во

даночните стапки кои се движат од минималните 10% во Бугарија до максимални

38,7% во Германија. Во новите членки на ЕУ постојат значајно пониски даночни

стапки споредено со старите 15 членови.

Во земјите членки на Европската Унија постои тенденција за намалување на

стапката на оданочување со корпоративен данок, но истовремено проширување на

даночната основа. Притоа, еден од фундаменталните проблеми со кој се соочуваат

компаниите кои своите деловни активности ги остваруваат во повеќе земји од ЕУ

претставуваат различните даночни системи, не само од аспект на даночната стапка,

туку и од аспект на видовите на приходи кои се вклучени во даночната основа и

разликите во даночните ослободувања, односно олеснувања. Разликите во даночните

46

системи имплицираат дека одлуките за инвестирање во ЕУ на овие компании се

детерминирани од даночни цели. Притоа, посебно е важно прашањето за

јурисдикцијата, односно надлежноста на земјите при оданочувањето на приходите со

корпоративен данок, како и високите трошоци како резултат на различното

администрирање во сите земји членки на ЕУ.

Преку индиректните даноци се остваруваат третина од вкупните даночни

приходи во земјите од ЕУ, при што во основа овие приходи се реализираат од данокот

на додадена вредност. ДДВ за прв пат е воведен во Франција во 1954 година со цел

замена на другите индиректни давачки и, според верувањето во тоа време, како

средство за намалување на буџетскиот дефицит. Од 01.01.1970 година е воведен и во

останатите земји на заедничкиот пазар, а во 1977 година преку усвојување на Шестата

директива се изврши значајно хармонизирање на ДДВ- то меѓу земјите членки на

Европската Унија.

Во земјите во рамките на ЕУ се воведени различни даночни стапки за

оданочување со ДДВ, но притоа минималната стандардна стапка не смее да биде под

15%, а минималната редуцирана стапка е договорена на 5% како резултат на

отстранување на прекуграничната контрола.

Речиси сите земји во ЕУ како одговор на економската криза, со цел редуцирање

на дефицитот, ги зголемија ДДВ стапките, при што Романија беше лидер со

зголемување на данокот на додадена вредност за 5%.

Договорот во Рим предвидува, исто така, и потреба од хармонизација на

акцизните давачки. Акцизните давачки на тутунот во европските земји се највисоки во

светот и изнесуваат околу 75% од цената што претставува надомест за социјалните

штети од пушењето. Исто така, високи се и алкохолните акцизни давачки со цел

заштита на домашното производство.

Кај оданочување на трудот постои тенденција за зголемување на стапките во

речиси сите земји членки на Европската Унија.

Со зголемувањето на економското интегрирање во рамките на ЕУ,

интеракциите меѓу даночните системи на земјите членки се од растечка важност,

притоа доминантните теми се прашањата за определување на јурисдикција, можните

47

дисторзии што се резултат на разликите во даночната основа и даночните стапки и

мерките на присила.

Координацијата меѓу земјите во определени случаи се базира на взаемна

соработка и економска координација, но постои и значајна конкуренција помеѓу

економските и фискални политики на земјите членки и тоа, пред се´, на полето на

привлекување на странски директни инвестиции. Значаен е, притоа, и ефектот на

екстерналии при што позитивните екстерналии се резултат на поголемата мобилност

на даноците и пораст на даночната конкуренција, а негативните се изразени преку

ефектот за извоз на даноците.

До осумдесеттите години од минатиот век разликите меѓу фискалните системи

на земјите членки на ЕУ беа позначајни, а во последните 15 години тие разлики се

намалуваат како последица на растечката интеграција, глобализација и меѓународната

даночна конкуренција.

Трендовите, во основа, се однесуваат на:

намалување на даночните стапки и проширување на даночната основа кај

директното оданочување, проследено со истовремено проширување на

даночната основа, како и намалување на даночните ослободувања,

даночните кредити и сл.;

Зголемување на стапките за индиректно оданочување и тоа пред се

даночните стапки за данокот на додадена вредност;

редуцирање на даночниот товар за работниците со ниско ниво на примања

со цел зголемување на работничката иницијатива.

4.5 Системот на јавни финансии на Јапонија

Даночниот систем во Јапонија се состои од оданочување на национално ниво и

на ниво на локалната власт. Основната законска рамка која ги уредува националните

даноци е донесена во 1962 година, при што беа дефинирани основните и

фундаменталните прашања за даноците. Основната цел беше поедноставување на

системот на даночни закони и појаснување на легалната рамка за оданочување, како и

дефинирање на процедурални прашања, детерминирање на лимитите кои се предмет на

оданочување, плаќањето на даноците, роковите на плаќање, даночните ослободувања и

48

олеснувања и сл. Националните даночни приходи во Јапонија се однесуваат на

персоналниот данок на доход, корпоративниот данок, данокот на наследство и

подарок, данокот на потрошувачка, акцизните давачки на алкохолот, тутунот и

бензините, царинските давачки и давачки за регистрација и дозволи и поштенските

марки и сл.

Законот за локалната автономија е донесен во 1950 година при што, според овој

закон, локалните јавни ентитети во Јапонија се состојат од 47 префектури и тоа една

To, една Do, две Fuс и 43 Ken и околу 1800 градови и села. За разлика од националните

даноци, локалниот даночен систем директно нема мандат на резидентите за плаќање на

даноците, само го потврдуваат правото на локалните власти да пристапат и собираат

даноци во рамките на законот. Локалните даноци се состојат од локален данок на

доход, данок на имот, данок на деловна активност, данок за земјиштата, данок за

урбано планирање и други локални даноци и давачки.

Придонесите за социјално и здравствено осигурување во Јапонија немаат

третман на фискални давачки и претставуваат приходи на одделни сметки.

Од историски аспект, даночен систем во Јапонија е востановен дваесет години

по Meiji Restoration (1868) кога Јапонија го напушти феудалното уредување. Пред тој

период даночниот систем, во основа, се потпираше на оданочувањето на земјата кои

сочинуваа 80% од даночните приходи, и кое се´ до 1908 година беше доминантна

форма на прибирање на даноци. Брзиот развој на јапонската економија наметна

значајни промени во даночниот систем, при што од 1887 година се воведе оданочување

на приходите, но во раната фаза на економски развој овој данок имаше незначителна

улога. Во 1896 година во Јапонија воведено е оданочување на бизнисот во зависност од

големината на капиталот и бројот на вработени, а од 1899 година оданочување и на

приходите на компаниите.

Во 1926 година извршена е позначајна реформа на даночниот систем на

Јапонија и од национален но и од локален аспект. Притоа, во рамките на оваа реформа

беше воведено оданочување на бизнис профитот како замена за оданочување на

приходот, а во 1932 и оданочување на потрошувачката.

Исто така, јапонскиот даночен систем беше подложен на реформа и на

почетокот на Втората светска војна, во 1940 година, со цел негово адаптирање на

49

потребите на економијата која беше во воена состојба. Оваа реформа се сведуваше на

проширување на оданочувањето на приходите и на корпорациите и зголемување на

стоките кои подлежат на оданочување.

Даночниот систем на Јапонија, во основа, се темелеше на формите на директно

оданочување, односно данокот на приходи и корпоративниот данок.

По Втората светска војна како резултат на потребата од сузбивање на високите

стапки на инфлација, во1946 година преку антиинфлационите мерки се воведе данок на

сопственост врз имотот, со цел да се изврши редистрибуција на приходите. Овој данок

беше со високи прогресивни даночни стапки од 25-90%. Во 1947 година се изврши

редизајнирање на данокот на имот и се воведе локалниот даночен систем, при што

администрирањето со данокот на имот, бизнис данокот, данокот на минерални

производи и данокот на забавни игри беа пренесени на локалната власт. Во овој период

значајно е и воспоставување на Национална даночна агенција во 1949 година.

Даночната реформа во 1950 година ги постави директните даноци ( данок на

приход и корпоративниот данок) во центарот на даночната структура.

Јапонската економија растеше забрзано и според индикаторот пораст на БДП

беше втора економија во светот. Паралелно со растот на економијата како целина се

оствари и значаен пораст на јавниот сектор. Основната државна цел се однесуваше на

намалување на државниот дефицит.

Со цел елиминирање на проблемите во даночната сфера, во 1985 година во

Јапонија се формираше даночна комисија која го преиспитуваше даночниот систем на

Јапонија и даде предлози во форма на даночни реформи.

Даночните реформи, кои се спроведуваа во Јапонија по 1986 година, имаа за цел да

извршат нивелирање на даночниот товар низ генерациите врз основа на основните

принципи за еднаквост, правичност, неутралност, едноставност и економска

ефикасност. Корективните мерки беа насочени во насока на намалување на даночниот

товар при оданочувањето со персонален данок на доход и ублажување на

прогресивните стапки на оданочување, намалување на данокот на добивка на

корпорациите, и воведување на данок на потрошувачката со оглед на тоа што во

Јапонија не постоеше сеопфатен данок на промет базиран на целосно оданочување на

50

прометот на производите и услугите, а оданочувањето на потрошувачката беше

предмет само на определени производи.

Како резултат на овие даночни реформи се изврши проширување на почетната

транша од даночната основа која се оданочуваше по минималната стапка од 10,5%, се

намали и бројот на траншите и на стапките од 15 на 12, се намали маргиналната стапка

од 70% на 60%. Истовремено се намали и стапката на оданочување на ПДД на локално

ниво со што вкупната стапка на оданочување на приходите во Јапонија се намали од

88% на 65%. Со реформите, исто така, се редуцираа и стапките на оданочување на

корпоративниот данок на 37,5% од претходните 43,3%, при што вкупната стапка која е

резултат и на локалното и на националното оданочување на реализираните приходи на

корпорациите се намали за околу 3% на 50%. Оваа реформа е значајна и поради

укинувањето на даночните ослободувања на каматите на штедните влогови, но и

воведувањето на целуларен данок на одбиток по каматите од 20%. Резултат на оваа

реформа е и оданочувањето на капиталните добивки во Јапонија.

Вкупното фискално оптоварување во 1988 година изнесуваше 36,6% при што на

даноци отпаѓа 25,5%, а остатокот се однесува на придонеси за социјално

осигурување.38

Данокот на потрошувачка во Јапонија беше воведен во 1989 година со стапка на

промет на сите производи и услуги од 3% која се плаќа од страна на претпријатијата

врз основа на книговодствената евиденција. Овој данок не се пресметува на

целокупниот промет, ослободена е од оданочување со данокот на промет продажбата

на прехранбени производи, образовни и здравствени услуги.

Со цел поттикнување на доброволната желба на даночните обврзници за

плаќање на даноците, се реализира и реформата од 1994 година со зголемување на

стимулативните мерки за даночните обврзници и создавање на компетитивен пазар.

Во 21 век структурата на јапонската економија значајно се измени под налетот

на глобализацијата и како резултат на стареењето на општеството и

диверзифицираниот животен стил. Во таа насока даночната реформа спроведена во

2003 година е со цел конструирање на „посакуван даночен систем“.

38К. Богоев, Ж Атанасовски „Даночниот систем на Македонија“ теоретски и практични аспекти, Скопје,Мисла, 1994

51

Табела 13- Процентуално учество на даночните приходи во Јапонија во однос на

БДП

Учество на

даноците воБДП

1980

година1990

година2000

година2010

година2012

година

Јапонија 24,8 28,5 26,6 27,6 29,5

Извор: OECD - https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=REV

Индиректните даноци во Јапонија обезбедуваат 40,6% од вкупните приходи од

кои 20,7% се однесуваат на данокот на потрошувачка, а останатите се на други даноци

на потрошувачката во кои оданочувањето на алкохолот (3,1%) тутунот (1,8%) и

бензинот имаат најзначајно учество. 39

39 Japanese Public Finance, FY 2010, Ministry of Finance

52

ВТОР ДЕЛ

УЛОГАТА НА ФИСКАЛНАТА ПОЛИТИКА ВО ФУНКЦИЈА НАОСТВАРУВАЊЕ НА ЕКОНОМСКИ РАСТ И РАЗВОЈ

1. ЕКОНОМСКИ РАСТ И РАЗВОЈ

Економскиот раст и економскиот развој како макроекономски феномени во

економската литература засилено се проучуваат по Втората светска војна кога посебно

се потенцираа енормните разлики меѓу земјите во светската економија. Економскиот

раст претставува поим кој го означува на долг рок порастот на бруто домашниот

производ на една земја, односно порастот на вкупното производство. За разлика од

економскиот раст, економскиот развој претставува поширок поим кој во себе го

инкорпорира економскиот раст, но се однесува и на трансформациите во економијата

кои имаат за цел пораст на животниот стандард и квалитетот на живот на граѓаните.

Основните фактори кои се детерминанта на економскиот развој се: природните

богатства, човечкиот капитал, капиталот и технологијата.

Енормните разлики во степенот на економска развиеност помеѓу различните

економии во светот како целина го карактеризираат современиот свет. Во зависност од

степенот на развиеност на земјите, светската економија се дели на две групи на земји и

тоа: високоразвиени индустријализирани земји и земји во развој.

Земјите во развој, во основа, се сиромашни со факторите за производство кои се

есенцијални за модерно индустриско производство, како што се капиталот и

квалификуваната работна сила.

Нерамномерноста во развојот, всушност, означува дека во високо развиените

индустријализирани земји е сконцентрирано целокупното богатство наспроти

сиромаштијата и бедата во земјите во развој. Во развиените земји во светот живеат

околу 30% од светското население кои остваруваат повеќе од 80% од светското

производство, додека неразвиените земји со 70% од светското население остваруваат

помалку од 20% од светското индустриско производство.40

Економскиот развиток на овие земји, во голема мера, зависи од нивните

општествени, социјални и политички услови, но, исто така, и од нивната акумулативна

40 Атанасовски С. Тодоров Т. „Анатомија на светскиот поредок“ Универзитет „ Св. Климент Охридски“,Битола, 2003

53

способност, алокацијата на инвестиционите средства, примената на придобивките на

технолошкиот прогрес, ефикасноста на управувањето, положбата на платниот биланс и

слично. Исто така, нивниот економски развој е детерминиран и од односот на

развиените земји и меѓународните институции кои се јавуваат во функција на „помош

за развој“. Во рамките на групата на земји кои се окарактеризирани како земји во

развој постојат значителни разлики во нивото на развој, но, генерално, тие

претставуваат земји чија економска развиеност е на значително пониско ниво во однос

на високоразвиените земји и кои се насочени кон остварување на побрз развој на

економијата со цел извлекување од економската заостанатост.

Бруто домашниот производ по глава на жител претставува основен индикатор

врз основа на кој се врши категоризација на земјите во светот. Притоа, според per

capita, светската економија се дели на четири категории на земји според

класификацијата на Светска банка и тоа:41

1. Земји кои имаат ниско ниво на per capita- во оваа група спаѓаат земјите

кои имаат per capita до 1.025$. во кои се земјите од Субсахарска

Африка и некои земји од Јужна Азија и Пацификот;

2. Земји кои се карактеризираат со средно ниво на per capita,

претставуваат земји во рамките на кои остварениот БДП по глава на

жител се движи во распонот од 1.026$ до 4.035$. Во оваа група на

земји се вбројува Индија, помалите земји во Латинска Америка и

Карибите, како и најголемиот дел од останатите земји на Афричкиот

континент, но и некои помали земји од Европа и Централна Азија;

3. Повисоко средно ниво на per capita - ги вклучува поголемите земји од

Латинска Америка, Средниот Исток и земјите од Северна Африка, но,

исто така, и посиромашните европски земји. Во оваа група на земји

спаѓа и Република Македонија со Per capita од 4.810$;

4. Земји со високо ниво на per capita е група на земји во која се

вбројуваат земјите кои имаат per capita поголем од 12.476$. Освен

индустријализираните пазарни економии кои се со високо ниво на per

capita, во оваа група на земји се вбројуваат и земјите кои се извознички

на нафта.

41 World Bank- www.data.worldbank.org/indicator/NY.GNP.PCAP.CD/countries/1W

54

Во прилог на оваа поделба се податоците во Табелата 1 која го претставува

просекот на per capita за овие групи на земји

Табела 1- Просечно ниво на per capita според ниво на приходи

Индикатори за економската благосостојба во петте групи на земји

Група на земји БДП per capita

Ниско ниво на приходи До 1.025$

Средно ниво на приходи 1.026$- 4.035$

Повисока средно ниво 4.036$- 12.475$

Високо ниво на приходи 12.476$

Извор: World Bank

Земјите кои остваруваат ниско и средно ниво на приходи, како и поголемиот

дел од земјите со повисоко ниво на приходи се наречени земји во развој.

Табелата 1 илустрира остри диспропорции во меѓународното ниво на приходи

при што разликата во нивото на per capita помеѓу земјите со ниско ниво на приходи (во

оваа група на земји најниско ниво на приходи по глава на жител имаат: Конго,

Демократска Република со per capita од 190$ и Бурунди 250$, според ревизијата на

класификацијата на СБ со податоците за 2011 година) подразбира за 12 пати пониски

приходи во споредба со земјите со високо ниво на приходи (во оваа група на земји со

највисоко ниво на приходи се индустријализираните земји како: Норвешка со 88.870$,

Луксембург со 77.390$, Швајцарија со 76.350$ но и земјите извознички на нафта како

што е Катар со 80.440$ per capita).

Нееднаквата распределба на вкупните приходи и во рамките на државата

претставува карактеристика за најголемиот број од земјите во развој, со тоа што

најголемиот дел од богатството е сконцентриранo во рацете на мал број на луѓе. Ова е

посебно карактеристично за земјите кои се извозници на нафта, каде високото ниво на

per capita е, пред се´, резултат на богатството со природни богатства, односно нафта, но

исто така овие земји имаат и мала популација, но, сепак, и покрај тоа што имаат

високо ниво на per capita, тие се со ниско ниво на индустриски развој.

Постојат разлики во развојот на одделните земји во развој, со што, генерално,

од една страна, се јавуваат динамичните економии од Азија, чиј развој го надминува

просекот, а од друга страна, се земјите кои и понатаму назадуваат со својот развој како

што се земјите кои припаѓаат на Субсахарска Африка. Останатите земји во развој

стагнираат со својот развој или се развиваат релативно бавно.

55

Динамиката на раст на бруто домашниот производ претставува индикатор кој

укажува на разлики во растот на земјите кои припаѓаат на групата на земји во развој.

Стапката на раст на БДП изнесуваше 6,4% за периодот 1965-1973, а по првиот нафтен

шок за периодот 1974-1980 се намали на 5,3%. Во осумдесеттите ЗВР се развиваа со

просечна стапка на раст од 4,1%. Трендот кон развој продолжи и во наредниот период,

така што и по влезот во новиот милениум земјите во развој се задржаа на ниво на раст

на per capita чија просечна вредност во 2003 година изнесуваше 4,92%, а во 2004

просечно земјите во развој се развиваа со 5,19%.42

Светската финансиска криза од 2008 година имаше свои импликации врз растот

на речиси сите земји во светот, при што најдрастично се манифестираше со пад во

растот на земјите со највисоко ниво на приходи чии економии западнаа во рецесија и

за периодот 2006-2009 и остварија негативна стапка од -0,2% на БДП, веќе во 2010

година полека заздравуваа со стапка на раст од 2,9%, а во 2011 година стапката на

пораст на БДП изнесуваше 1,6%.43

Кај земјите во развој, иако не беше толку драстично намалувањето на стапките

на раст, сепак, најголемите импликации од финансиската криза се одразија врз нив со

оглед дека заостанувањето во економскиот раст кај овие земји претставуваше

дополнителна кочница за развој.

Табела 2- БДП според нивото на приходи

Период 2006-2009 година 2010 година 2011 година

Ниско ниво наприходи

5,9 6,6 6,0

Средно ниво наприходи

5,8 7,4 5,6

Повисоко среднониво

5,3 7,4 5,8

Високо ниво наприходи

-0,2 2,9 1,6

Свет 1,1 4,0 2,7

Извор: United Nations

42 Lynn R, Mccarty D, Recent Economics performance of Developing Countries, WB- 198943www.un.org/ru/publications/pdfs/2012%20world%20economic%20situation%20and%20prospects.pdf

56

Земјите во развој заостануваат не само во нивото на per capita во однос на

развиените земји, туку и според други карактеристики како што се: степенот на

урбанизираност, структурата на потрошувачката, применетата технологија,

развиеноста на пазарот, структура на извозот и увозот, концентрација на капиталот,

развиеноста на банкарството, развиеноста на менаџментот, развиеноста на хуманите

ресурси и сл.

И покрај тоа што не постојат карактеристики кои се типични за сите земји во

развој, тие, сепак, во помала или поголема мера, се карактеризираат со следниве

макроекономски карактеристики :44

1. Финансиските пазари во земјите во развој се ограничени и претставуваат

предмет на строга државна контрола;

2. Директната владина контрола се проширува и надвор од финансиските

пазари. Државата во најголемиот број на земјите во развој се јавува како

сопственик на значаен дел од фирмите и економијата, а државната

потрошувачка претставува значајна компонента од БНП;

3. Голем дел од своите расходи владите ги финансираат преку печатење на

пари, што најчесто резултира со инфлација како резултат на

зголемувањето на паричната маса;

4. Девизните курсеви не се формираат на пазарот како резултат на

дејствувањето на пазарниот механизам, туку, во основа, претставуваат

одлука на владата;

5. Во континуитет се влошуваат односите на размена, и истите се движат во

неповолна насока за земјите во развој;

6. Технолошката потчинетост на земјите во развој во однос на развиените

земји кои се носители на целокупниот научно технолошки прогрес.

Сепак, потребно е да се потенцира дека групата на земји во развој се помалку

хомогени во споредба со индустријализираните земји. Во рамките на оваа група на

земји постојат земји чиј раст на општествениот производ го надминува 10% но, исто

така, и земји кои остваруваат негативни стапки на раст, наспроти

индустријализираните земји кои се движат околу просекот со релативно мали

отстапувања.

44P. Krugman,“ International Finances” , 1993 стр. 631

57

Светската заедница станува свесна дека благосостојбата на секоја земја е

детерминирана од економската состојба во целокупната светска економија како

резултат на процесот на глобализација и продлабочување на меѓузависноста на сите

земји во светот. Како резултат на тоа, развиените земји прават напори за забрзување на

економскиот раст на земјите во развој.

Притоа од земјите во развој се очекува да се развиваат со стапки на раст кои се

барем за 2% поголеми од оние кои ги остваруваат богатите индустријализирани

земји.45

45 Industrian Development Report, 2005

58

2. МАКРОЕКОНОМСКИ ПОЛИТИКИ, ФИСКАЛНА ПОЛИТИКА И БУЏЕТ

Како резултат на бројните потреси и кризи во светската економија и свесноста

за неуспехот на пазарниот механизам самостојно да управува со економските текови,

се популаризира и се наметна потребата од активна улога на државата.

Државата активно е вклучена во економијата преку интервенција на пазарот,

алокација на оскудните ресурси, трансферни плаќања во форма на социјална помош,

субвенции, донесувањето на правната легислатива и тоа не само во форма на закони,

подзаконски акти, туку и соодветни механизми за принуда, како и донесување и

спроведување на макроекономската политика.

Основните цели кои креаторите на политиката се стремат да ги остварат преку

макроекономската политика се однесуваат на:46

Зголемување на обемот на економската активност на земјата со цел

остварување на динамична и одржлива стапка на економски раст;

Намалување на невработеноста која е еден од најзначајните

макроекономски предизвици, со оглед на импликациите кои ги има

невработеноста од економски, политички, а пред се´ социјален аспект;

Одржување на стабилност на цените на стабилни пазари, односно

одржување на ниско ниво на инфлација;

Одржување на урамнотежена размена со странство и стабилен девизен

курс.

Макроекономските цели ги поставува и дефинира државата, која, исто така, ги

одбира и инструментите кои ги користи за нивното реализирање.

Голем е бројот на инструменти кои `и стојат на располагање на секоја земја при

креирањето на економските текови и решавањето на економските проблеми.

Употребата на конкретните инструменти се во рамките на границите кои се утврдени

со Уставот на државата и правната легислатива, која со силата на законот им е

наметната на субјектите во една држава како правна рамка. Од административните

политики најголема е употребата на фискалната политика и дејствувањето преку

политиката на јавните приходи и јавните расходи, но, исто така, и дејството преку

каматните стапки, количеството на пари во оптек, кредитната рамка, односно

монетарната политика, политиката на доход, меѓународната размена, но, исто така, и

46 Фити Т. „Макроекономија“Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Економски факултет- Скопје, стр 6-9

59

политиката за вработување и социјалната политика се инструменти во рамките на

макроекономската политика за корекција на дефектите на пазарниот механизам.

Шема1- Макроекономски цели и макроекономски инструменти

Покрај големиот опсег на инструменти кои им стојат на располагање на

креаторите на политиката за остварување на макроекономските цели, потребно е да се

потенцира и меѓународниот елемент. Новите правила на меѓународната економија,

значително ја ограничуваат слободата на креаторите на политиката посебно во земјите

во развој. Притоа, креаторите на политиката во земјите во развој се соочуваат со

редица лимитирачки фактори кои претставуваат значајна кочница за развојот.

60

Лимитирачките фактори кои се пречка при конструирање и исполнување на

макроекономските цели за земјите во развој, во основа, се состојат во:47

Неповолните односи на размена на земјите во развој, при што извозот на

земјите во развој се состои, пред се´, од суровински и земјоделски, како и

производи кои се карактеризираат со ниски фази на обработка, чија цена во

светски рамки има тенденција на перманентно намалување. Ова е

проследено со напорите на високоразвиените земји преку развиените

техники и технологии, да изнајдат начини за супституција на производите

кои ги увезуваат од земјите во развој;

Затворање и протекционизам на пазарите на развиените земји за увозот на

стоки и услуги со повисока фаза на обработка со потекло од земјите во

развој;

Остварувањето на процесот на индустријализацијата на ЗВР, во основа, се

сведува на голема зависност од увоз на производи од развиените земји;

Презадолженоста на земјите во развој и проблемот на сервисирањето на

долгот;

Ниската акумулативна способност на овие економии, што е резултат на

ниската продуктивност на трудот, доведува до мала вредност на

производството, ниски доходи и, аналогно на тоа, ниско ниво на

акумулација;

Влошувањето на условите за кредитирање, односно зголемување на

каматите;

Посебен проблем за земјите во развој претставуваат и неадекватните модели

за развој кои им беа и им се наметнати од страна на меѓународните

институции, во прв план, Меѓународниот монетарен фонд, преку програмите

за структурално прилагодување (Structural Adjustment Programs) кои во

последните децении станаа синоними за економска мизерија;

Понискиот степен на образование на населението, односно оскудноста со

квалификувана работна сила и апликативни знаења, демографскиот

проблем, односно порастот на населението во овие земји кој ја надминува

стапката на раст на општествениот производ, проблемот на загадување на

човековата околина, исто така, претставуваат значајни проблеми кои ги

47P. Krugman,“ International Finances” , 1993 стр. 631

61

кочат земјите на патот кон својот развој и кои придонесуваат за нивното

опстојување на маргините на развојот.

Исто така, треба да се потенцираат и негативните импликации кои економската

криза на почетокот на новиот милениум ги имаше врз земјите во развој, при што

посебно тешки се предизвиците за овие земји.

Република Македонија при конструирањето на целите и инструментите за

остварување на посакуваните макроекономски цели, во рамките на својата

макроекономска политика се соочува со дел од овие лимитирачки фактори кои

неминовно наметнуваат определена доза на неизвесност.

Во макроекономската политика на Република Македонија развојот на

економијата, зголемувањето на економскиот раст и домашните и странските

инвестиции претставуваат главни макроекономски цели. Во услови на конкурентна и

интегрирана економија, која создава еднакви можности за сите, одржувањето на

макроекономската стабилност и постепено зголемување на економскиот раст

претставува цел на владата, притоа владата е насочена кон остварувањето на капитални

инвестиции и тоа, пред се´, во индустријата и градежништвото, но исто така и

реализација на инфраструктурни проекти како во делот на патната, така и во

железничката инфраструктура, што има за цел поврзување на Република Македонија

со главните трговски партнери. Владата е насочена кон реализирање на инвестиции и

во делот на енергетика, образование и здравство и поддршка на земјоделското

производство. Од аспект на круцијалната фискална политика основниот принцип врз

кој се темели фискалната политика во Република Македонија е почитување на

принципот за буџетска дисциплина, што подразбира одржување на ниско ниво на

дефицит и одржување на ниско ниво на јавен долг, како и подобрување на буџетската

структура и зголемување на капиталните инвестиции. Преку умерено експанзивна

фискална политика целта е зголемување на инвестиционите вложувања. Од аспект на

монетарната политика, целта е одржување на стабилноста на цените и одржување на

стабилен номинален курс на денарот во однос на еврото. Исто така, како

макроекономски цели на политиката на Република Македонија се зацртани:

одржувањето на ниска и стабилна инфлација, како и зголемување на вработеноста како

резултат на зголемената економска активност, унапредување на бизнис климата и

поддршка на малите и средни претпријатија.48

48Макроекономска политика 2011, Министерство за финансии на Република Македонија

62

Согласно Одлуката за утврдување на стратешките приоритети на РМ, освен

зголемувањето на економскиот раст и конкурентноста на трајна основа, повисока

стапка на вработеност, пораст на животниот стандард и квалитетот на живот, пред

Република Македонија постојат и други дефинирани стратешки цели како што се:

интензивирање на процесот на пристапување во ЕУ и НАТО, продолжување на

борбата против криминалот и корупцијата и ефикасно спроведување на правото,

одржување на добри меѓуетнички основи и соживот врз принципот на меѓусебна

толеранција и зголемени инвестиции во образованието. Остварувањето на овие

стратешки цели подразбира формирање на стабилна рамка за остварување и

одржување на посакуваните макроекономски параметри.49

Фискалната политика служи како средство за реализирање на

макроекономските цели. Преку државните приходи и расходи, фискалната политика

дејствува врз вкупната економска активност и е силен инструмент во рацете на

државата преку кој се делува на бруто домашниот производ, инфлацијата и

вработеноста. Преку јавните приходи и јавните расходи се врши ублажување на

макроекономската нестабилност и поттикнување на економскиот раст, одржување на

стабилноста на цените и зголемување на нивото на вработеност.

Остварувањето на својата функција, во насока на макроекономската стабилност,

фискалната политика ја реализира со автоматските стабилизатори но и преку

дискреционите мерки.

Автоматските стабилизатори се јавните приходи и јавните расходи. Најзначајни

автоматски стабилизатори, кои имаат и најголема примена, се: прогресивното

оданочување на добивката и разните форми на надоместоци (надоместок во случај на

невработеност, социјална помош и сл.).

Дискреционата фискална политика претставува право на владите во

современите економии за спроведување на програми и промени во политиката во

зависност од фазата на економскиот циклус, кое се наметнува како резултат на

недоволноста на автоматските стабилизатори при остварувањето на макроекономските

цели. Притоа, државата, преку свесна промена на даночните стапки или промени во

државната потрошувачка (капитални проекти, вработување во јавен сектор и сл.), ги

остварува своите цели.

49 Стратешки приоритети 2013-2015, Министерство за финансии на Република Македонија

63

Согласно Законот за Буџет на Република Македонија, „Буџетот на РМ е акт со

кој се планираат годишните приходи и другите приливи и одобрени средства и ги

вклучува централниот буџет и буџетите на фондовите“.50 Притоа централниот буџет се

однесува на централната власт и, освен основниот буџет, се состои од буџетот на

донации, буџетот на заеми и буџетот на самофинансирачки активности. Буџетот на

фондовите, согласно Законот за буџет, се одобрените средства за финансирање на

активностите на Фондот за пензиското и инвалидското осигурување на Македонија,

Фондот за здравствено осигурување на Македонија и Агенцијата за вработување на

Република Македонија, а кои средства се одобрени со закон.

Основната цел при подготвување и извршување на буџетот е остварувањето на

макроекономската стабилност и одржлив и стабилен национален економски развој.

Основните начела при донесувањето на Буџетот на Република Македонија се

состојат во:51

Сеопфатност - прикажување на сите приходи и други приливи, расходи и

други одливи;

Буџетска рамнотежа - вкупните приходи и приливи да ги покриваат

одобрените средства со буџетот;

Специфичност - кое подразбира дека одобрените средства се наменуваат за

посебни цели по раздели, програми, потпрограми и ставки;

Економичност- што подразбира одобрените средства да се користат

навремено, во соодветен износ, имајќи ги предвид квалитетот и цената;

Ефикасност- најдобар сооднос помеѓу употребените средства и

постигнатите резултати;

Ефективност- остварување на поставените цели и остварување на саканите

резултати;

Транспарентност - достапност на јавноста во сите фази на подготвување и

извршување на буџетот; и

Сигурно финансиско управување, кое подразбира извршување на буџетот

во согласност со ефективна и ефикасна внатрешна контрола како процес што

се применува на сите нивоа на управување со финансиските средства.

50 Закон за буџетите (Службен весник на РМ 64/05...171/12), член 2 став 451 Закон за буџетите (Службен весник на РМ 64/05...171/12), член 3

64

Основни документи при подготвување на Буџетот на РМ се: стратешките

приоритети на владата на Република Македонија, фискалната стратегија, предлог

стратешките планови на буџетските корисници и буџетската политика, како и

приоритетите на општините. 52

Буџетот на РМ се состои од општ дел кој се состои од вкупните приходи и

други приливи, од една страна, и вкупните расходи и други одливи во фискалната

година, но и глобални проекции, и посебен дел кој се однесува на планот на

одобрените средства на буџетските корисници и фондови по програми, потпрограми и

ставки за фискалната година, а додека развојниот дел се состои од плановите на

програмите за развој на буџетските корисници.53

Фискалната политика во РМ, според фискалната стратегија на Република

Македонија 2011-2013 година, е насочена кон остварувањето на две основни цели и

тоа:54

Неутрализирање на последиците од светската економска криза и

екстерниот шок како последица на должничката криза во Грција и

заздравувањето на македонската економија преку реализирањето на

умерено експанзивна фискална политика; и

Одржување на умерено ниво на буџетски дефицит на долг рок и

одржливо ниво на јавен долг.

Извршувањето на буџетот опфаќа наплата и евидентирање на приходите и

другите приливи, како и извршување на расходите и другите одливи во согласност со

одобрените средства.

Буџетите се извршуваат во согласност со начелата на сеопфатност

специфичност, економичност, ефикасност, ефективност, транспарентност и сигурно

финансиско управување.55

Сите приходи и други приливи на Буџетот на Република Македонија и буџетите

на општините, се уплатуваат на трезорската сметка и се евидентираат на соодветни

сметки во Трезорската главна книга.56

52 Закон за буџетите (Службен весник на РМ 64/05...171/12), член 14 став 153 Закон за буџетите(Службен весник на РМ 64/05...171/12), член 29, став 254 Фискална стратегија на РМ 2013-2015, Министерство за финансии на Република Македонија55 Закон за буџетите (Службен весник на РМ 64/05...171/12), член 37 став 2

65

Согласно Буџетот на РМ, јавните приходи се дефинирани како „Приходи се

даноци и други задолжителни плаќања утврдени со закон, приливи кои произлегуваат

од сопственост на средства (камата, дивиденда, закупнина и слично), надоместоци за

дадени добра или услуги, подароци, донации, субвенции и трансфери.“57

Табела 3- Јавни приходи во Буџетот на Република Македонија

Износи вомилиони денари

2008

година2009

година2010

година2011

година2012

година

Даночниприходи и

придонеси

115,103 109,860 112,440 118,669 117,382

Неданочниприходи

18,400 16,402 14,066 12,844 12,626

Капиталниприходи

1,390 1,167 3,660 3,787 4,433

Странскидонации

1,327 833 1,458 1,087 3,045

Приходи од

неплатени заеми191 237 524 779 629

ВКУПНИ

ПРИХОДИ136,411 128,498 132,149 137,166 138,115

Извор: www.finance.gov.mk/files/u12/Budget_2008_2012_series.pdf

Во Буџетот на Република Македонија даночните приходи и придонеси

сочинуваат околу 85% од вкупните буџетски приходи и во последните пет години ова

учество е на константно ниво, со релативно мали отстапувања, а додека во вкупен

износ покажува зголемување, како резултат и на порастот на вкупните приходи.

Анализирано по години, најзначаен износ на даночни приходи и придонеси е

реализиран во буџетот на 2011 година со реализирани 118,669 милиони денари, кој

претставуваат 86,51% од вкупните приходи за таа буџетска година. Во 2012 година

даночните приходи и придонесите изнесуваат 117,382 милиони денари што е за 1,08%

помалку во споредба со претходната година, и остваруваат релативно помало учество

во вкупните приходи за 2012 година од 1,52% во споредба со претходната година, а

56 Закон за буџетите (Службен весник на РМ 64/05...171/12), член 37-б став 557 Закон за буџетите (Службен весник на РМ 64/05...171/12), член 2 став 18

66

додека вкупните приходи во 2012 година се зголемени за 0,69% во споредба со

претходната година со што е задржана тенденцијата на пораст на даночните приходи и

придонеси во апсолутен износ.

Шема 2- Графички приказ на јавните приходи во Буџетот на РМ во периодот

2008- 2012 година

Извор: www.finance.gov.mk

Неданочните приходи во Буџетот на Република Македонија имаат тенденција на

намалување во апсолутен износ, при што во 2012 година се за 31,38% помалку во

споредба со 2008 година. Што се однесува на процентуалното учество во вкупните

приходи, исто така, евидентна е тенденцијата на намалување од 13,49% колку што

неданочните приходи сочинуваа од собраните јавни приходи за Буџетот на Република

Македонија, на 9,14% колку што изнесуваше нивното учество во 2012 година.

Буџетските приходи во својот состав вклучуваат и капитални приходи, странски

донации, приходи од наплатени заеми. Учеството на овие приходи во Буџетот на РМ

има тенденција на пораст и тоа посебно по 2010 година кога речиси го дуплира своето

учество. За илустрација, во 2008 година збирно овие приходи сочинуваа незначителни

2,13%, а во 2009 само 1,74% од вкупните буџетски приходи за тие години, а веќе од

2010 година се зголемија на 4,27% од буџетските приходи. Во 2012 година овие

приходи претставуваат 5,87% од буџетските средства од кои најдрастичен е порастот

на капиталните приходи од 4,433 милиони денари во 2012 година кои учествуваат со

3,21% во вкупните буџетски приходи и странските донации со 3,045 милиони денари,

односно 2,20%. Приходите од неплатени заеми својот максимум го достигнаа во

буџетските приходи од 2011 година.

67

Согласно Законот за Буџет на Република Македонија јавните расходи се

дефинирани како „сите плаќања (одливи) од буџетите за одобрени намени освен

отплатата на главнината на заемите“58

Трошењето на средствата обезбедени во буџетот има форма на јавни расходи.

Преку јавните расходи се врши исплата на платите за јавната администрација, се

финансира државната потрошувачка, се реализираат планираните инвестиции итн.

Табела 4- Јавни расходи во Буџетот на Република Македонија

Износи во милиониденари

2008

година2009

година2010

година2011

година2012

година

Тековни трошоци 120,160 125,965 127,357 130,939 137,083

Капиталнитрошоци

20,062 13,428 15,334 17,710 18,757

ВКУПНИРАСХОДИ

140,222 139,393 142,691 148,649 155,840


Анализата на јавните расходи во Буџетот на Република Македонија има за цел

согледување на динамиката на двете основни категории на трошоци и тоа тековните и

капиталните трошоци. Тековните трошоци го апсорбираат доминантниот дел од

Буџетот на Република Македонија , при што во 2012 година учествуваат со 87,96% од

вкупните трошоци, а остатокот отпаѓа на капиталните трошоци.

Шема 3- Графички приказ на јавните расходи во Буџетот на РМ

0 50.000 100.000 150.000 200.000

2008 година

2009 година

2010 година

2011 година

2012 година

Тековни трошоци

Капитални трошоци


58 Закон за буџетите (Службен весник на РМ 64/05...171/12), член 2 став 16

68

Во апсолутен износ вкупните расходи имаат тенденција на пораст, при што во

2012 година изнесуваат 155,840 милиони денари што претставува пораст за 11,14% во

споредба со 2008 година, 11,79% во споредба со 2009 година, 9,21% во споредба со

2010 година и 4,84% во споредба со вкупните јавни расходи во 2011 година.

Во Буџетот се прикажани програмите на државата кои имаат карактер на

расходи и изворите на приходи за нивното финансирање.

Во ситуација на еднаквост помеѓу јавните приходи и јавните расходи се јавува

буџетска рамнотежа. Но, исто така, можни се отстапувања при кои, доколку јавните

приходи на државата се поголеми од јавните расходи, настанува буџетски суфицит, и

обратно, доколку државата повеќе троши од средствата кои ги обезбедува како јавни

приходи, се јавува буџетски дефицит.

Согласно Законот за буџет на Република Македонија, буџетскиот дефицит е

дефиниран како „негативна разлика меѓу планираните, односно наплатените приходи и

одобрените средства, односно расходи и истиот се финансира со обезбедени средства

од други приливи“.59

Буџетскиот суфицит, според овој закон, претставува „позитивна разлика меѓу

планираните, односно наплатените приходи и одобрените средства, односно расходи и

се користи за финансирање на негативната разлика помеѓу планираните, реализираните

други приливи и други одливи“.60

Во праксата прифатени се, во основа, три начини за финансирање на дефицитот

кои се применуваат во земјите кои се соочуваат со ваков вид на буџетска нерамнотежа

и тоа: финансирање преку зголемување на даноците, зголемување на државниот долг

или преку методот на печатење на пари.

Табела 5- Буџетски дефицит или суфицит

Износи во милиони

денари

2008

година

2009

година

2010

година

2011

година

2012

година

БУЏЕТСКИДЕФИЦИТ/СУФИЦИТ

-3,811 -10,895 -10,543 -11,483 -17,725

Финансирање 3,811 10,895 10,543 11,483 17,725

Прилив 10,787 18,939 18,024 19,584 23,126

59 Закон за буџетите (Службен весник на РМ 64/05...171/12), член 2став 2560 Закон за буџетите (Службен весник на РМ 64/05...171/12), член 2 став 26

69

Одлив 6,976 8,044 7,482 8,101 5,401


Шема 4 - Графички приказ на буџетскиот дефицит на Република Македонија за

периодот 2008- 2012 година


Во Република Македонија буџетскиот дефицит во 2012 година изнесува 17,725

милиони денари и бележи драстичен пораст и зголемување за 365,10% споредено со

2008 година, за 62,69% проценти споредено со 2009 година, 68,12% во споредба со

2010 година и 54,36% е поголем дефицитот од 2012 година во споредба со 2011 година.

Драстичен пораст е реализиран во 2009 година кога во споредба со 2008 година кога

дефицитот на РМ изнесуваше 3,811 милиони денари се зголеми за 185,88%.

2.1 Јавни расходи

Јавните расходи претставуваат трошење на буџетските средства кои државата

ги обезбедила во форма на јавни приходи, а кои се неопходни за непречено

функционирање на државата и остварувањето на нејзините функции.

Преку јавните расходи се плаќа јавната администрација, одбрана, судството,

обезбедување на јавен ред и безбедност, се врши финансирање на државната

потрошувачка, инвестиционата програма, социјалната политика, здравството,

образованието, субвенции, односно ги опфаќаат сите трошоци неопходни за

реализирањето на државата како ентитет.

70

Во зависност од карактерот на јавното добро зависи и степенот на финансирање

преку јавните приходи. Чистите јавни добра за кои државата поседува апсолутен

монопол се финансираат целосно преку средствата кои ги обезбедила државата во

форма на јавни приходи, а делумно е финансирањето на нечистите јавни добра.

Во литературата се среќаваат повеќе класификации на јавните расходи од

различни аспекти од кои позначајни се поделбите на:61

Редовни и вонредни расходи е поделба на јавните расходи во зависност од

моментот на нивното настанување и можноста за нивното планирање;

Лични и материјални расходи е поделба во зависност од нивната намена;

Продуктивни и трансферни е поделба на јавните расходи во зависност од

нивниот ефект врз националниот доход, при што реалните и инвестиционите

расходи, кои имаат карактер на продуктивни расходи, влијаат врз

зголемувањето на националниот доход. Трансферните расходи се состојат од

камати на јавниот долг, економски субвенции и социјални трансфери;

Врз основа на функционалната класификација се врши поделба на јавните

расходи според целите и нивната конкретна намена на расходи за одбрана,

социјална заштита, образование, здравство, инвестиции, јавен ред и безбедност,

екологија и сл;

Поделбата на расходите на тековни и капитални има за цел нивно

разграничување од аспект на тоа дали станува збор подмирување на тековни

потреби или капитални расходи кои создаваат долготрајна вредност.

Во светската економија порастот на јавните расходи во однос на БДП

претставува тенденција која е карактеристична за сите земји во светот. Од историски

аспект движењето на јавните расходи покажува дека нивниот пораст се остварувал

позначајно до осумдесеттите години од минатиот век, при што најдрастична

манифестација порастот на јавните расходи имаше во услови на големата економска

криза и Втората светска војна. По осумдесеттите години на минатиот век порастот на

јавните расходи во светската економија стагнира.

61 Атанасовски Ж. „ Јавни финансии“ Економски факултет, Скопје, 2005 , стр. 71-76

71

Табела 6 - Јавните расходи како процент од БДП

Во новиот милениум постои определена константност во процентот на учество на

јавните расходи во БДП што е илустрирано и со претходниот табеларен и графички

приказ. Притоа, во основа, процентот на јавните расходи во БДП на развиените земји

се движи над 20% од БДП, а во ЗВР овој процент е под 20%, а во некои земји,

претежно со ниско ниво на раст, се движи и околу 10% од БДП.

Зeмја 1996 2001 2006 2011

Данска 25 26 26 28

Шведска 27 26 26 26

Белгија 22 22 22 24

Франција 24 23 23 25

Германија 20 19 18 19

ВеликаБританија

19 19 21 22

Израел 28 27 25 24

Јапонија 15 18 18 21

Канада 20 19 19 21

Швајцарија 12 17 11 11

Турција 12 12 12 14

САД 15 15 15 17

Чиле 11 12 10 12

Мексико 12 11 11 12

Албанија 10 10 9 8

Кина 14 16 14 13

Куба 27 31 32 -

Република

Македонија18 25 18 18


72

Шема 5 -Графички приказ на јавните расходи како процент од БДП

0

20

40

60

80

100

120

140

2011

2010

2009

2008


Како резултат на значајниот пораст на буџетската потрошувачка во

однос на БДП, во литературата се издвоени принципи кај јавните расходи кои е

потребно да се почитуваат како што се: принципот за реализирање на јавниот интерес,

принципот за умереност на јавните расходи во однос на јавните приходи, принцип на

распределба на начин кој ќе обезбеди пропорционално задоволување на побарувачката

со јавни добра, како и принципот на економичност.

Од аспект на согледувањето на јавните расходи, освен динамиката на пораст на

јавните расходи, потребно е согледување и на нивната структура. Анализите на

порастот на вкупните расходи на државата покажуваат дека во скоро сите развиени

земји три основни функции имаат влијание врз порастот на вкупните расходи на

државата, и тоа: социјалната благосостојба, образованието и здравството. 62

Јавните расходи во Буџетот на РМ, според фискалната стратегија на РМ за

периодот 2011-2013 година се дизајнирани во функција на поддршка на

заздравувањето на македонската економија како последица на светската криза, што

има за цел контрола на тековните расходи и зголемување на капиталните расходи.

Просечното учество на јавните расходи во Буџетот на Република Македонија изнесува

околу 33% од БДП. 63

62 Атанасовски Ж. „ Јавни финансии“ Економски факултет Скопје, 2005 , стр. 8163 Фискална стратегија на РМ 2011-2013 година, Република Македонија, Министерство за финансии

73

Табела 7 – Јавни расходи во Буџетот на Република Македонија

Износи во милиони денари 2012 година

ВКУПНИ РАСХОДИ 155,840

Тековни трошоци 137,083

Плати и надоместоци 22,714

Стоки и услуги 14,652

Трансфери 95,501

Трансфери (ССП) 1196

Социјални трансфери 69,676

Фонд за ПИОМ 40,893

Агенција за вработување 2,239

Социјална помош 5,604

Здравствена заштита 20,940

Други трансфери 24,629

Каматни плаќања 4,216

Камати по домашен долг 1,306

Камати по надворешен долг 2,910

Капитални трошоци 18,757


Во буџетските расходи на Република Македонија за 2012 година 87,96% имаат

карактер на тековни трошоци од кои најголемата компонента од 69,67% се однесува на

трошоците кои имаат карактер на трансфери. Најголемиот дел од трансферите се

социјалните трансфери во кои се вбројуваат трансферите кон Фондот за ПИОМ,

здравствена заштита, социјална помош и Агенцијата за вработување. Социјалните

трансфери претставуваат 44,71% од вкупните јавни расходи во Буџетот на РМ за 2012

година.

74

Шема 6 - Јавни расходи во Буџетот на РМ во 2012 година

15% 9%

61%

3%12%

Јавни расходи во Буџетот на РМ за 2012година

Плати и надоместоци

Стоки и услуги

Трансфери

Каматни плаќања

Капитални трошоци


Социјалните трансфери зафаќаат значаен дел од Буџетот на РМ и имаат

тенденција на постојан пораст, анализирано во последните години во вкупен износ за

период од пет години се зголемени за 19,92% и изнесуваат 69,676 милиони денари од

кои 58,70% се однесуваат на трансфери кон Фондот за ПИОМ, 30,05% се трансфери за

здравствена заштита, 8,04% се однесуваат за социјална помош, а додека 3,21% се

трансфери кон Агенцијата за вработување. Во проценти најголемо е зголемувањето кај

социјалната помош, за која во периодот од последните пет години се издвојуваат за

40,45% повеќе средства, а исто така и кај Агенцијата за вработување зголемувањето

изнесува 37,70%. Во Фондот за ПИОМ во 2012 година, согласно Буџетот на РМ, се

реализираа 40,893 милиони денари што претставува зголемување за 22,56% во

споредба со 2008 година, а за здравствената заштита зголемувањето изнесува 9,50%.64

Шема 7- Социјални трансфери во Буџетот на РМ за периодот 2008-2012 година

0

10000

20000

30000

40000

50000

2008 2009 2010 2011 2012

Фонд за ПИОМ

Агенција за вработување

Социјална помош

Здравствена заштита


64www.finance.gov.mk/files/u12/Budget_2008_2012_series.pdf

75

Шема 8- Капитални расходи во Буџетот на РМ за периодот 2008-2012 година

20062

1342815334

17710 18757

0

5000

10000

15000

20000

25000

2008 2009 2010 2011 2012

Капитални трошоци во Буџетот на РМ

Капитални трошоци во Буџетотна РМ


Капиталните трошоци во Буџетот на Република Македонија за 2012 година

учествуваат со 12,04% и во последните неколку години бележат континуиран пораст,

при што во 2012 година достигнат е износот од 18,757 милиони денари. Реализираните

капитални трошоци во Буџетот на Република Македонија во 2012 година се на пониско

ниво од 2008 година кога изнесуваа 20,062 милиони денари. 65

2.2 Јавни приходи

Државата располага со моќ на жителите на својата територија, претпријатијата и

институциите со закон да им наметне обврска за плаќање на јавни давачки, кои

претставуваат приходи во државната каса и ги сочинуваат јавните приходи.

Во 1899 година Врховниот суд на САД објави: „Моќта на оданочувањето е

голема моќ врз која се темели целото национално ткиво. Таа е толку неопходна за

постоењето и просперитетот на една нација, како што е и воздухот кој го вдишува

нормалниот човек. Таа не е само моќ која уништува, туку е и моќ која го одржува

животот“.66

Функционирањето на државата е условено од расположливите финансиски

средства, кои државата, како резултат на својата суверена моќ, ги собира на својата

територија. Притоа, овие расположливи финансиски средства кои се во форма на

65www.finance.gov.mk/files/u12/Budget_2008_2012_series.pdf66H.S.Rosen, T. Gayer, “Public Fiinance”Глобал Комуникации, Скопје, 2008, стр. 303

76

даноци, придонеси, такси или други јавни давачки за државата претставуваат јавни

приходи и служат како извор за финансирање на јавните расходи и остварување на

државните политики и цели.

Приходната страна на буџетот, во најголема мера, се состои од даночните

приходи, кои сочинуваат повеќе од 70% од јавните приходи на современите економии.

Компонента на јавните приходи имаат и неданочните приходи како што се:

административните такси и другите давачки.

Собирањето на даночните приходи се реализира преку процесот на

оданочување, кој претставува континуиран процес кој се реализира врз основа на

регулирана законска материја.

Јавните приходи претставуваат финансиска рамка на една држава за

реализирање на зацртаните политики и цели. Јавните приходи се израз на големината

на државата како ентитет.

Вкупното фискално оптоварување во една држава претставува процент помеѓу

реализираните јавни приходи во една календарска година наспрема БДП во таа година.

Доста е значајно согледувањето на даночните приходи и нивното учество во

реализираниот бруто домашен производ. Табелата 8 претставува приказ на даночните

приходи во однос на БДП на некои земји.

Табела 8 - Даночни приходи наспрема БДП во некои земји

Земја 1996 година 2001 година 2006 година 2011 година

Данска 32,2 29,5 31,6 34,1

Шведска 21,1 21,5 23,3 21,5

Белгија25,9 26,9 25,7 25,7

Франција 19,9 23,0 22,5 22,0

Германија 10,6 11.0 11,0 11,9

ВеликаБританија

25,8 27,9 27,5 26,7

Израел - 28,4 26,6 22,1

Јапонија - - 10,9 10,1

77

Во даночни приходи се опфатени само реализираните приходи од даноци на

централната власт, без социјалните придонеси кои претставуваат приход за определени

фондови.

Врз основа на избраните земји, карактеристично е да се спомене дека даночните

приходи во однос на БДП имаат тенденција за зголемување, и поголемо е нивното

учество во развиените економии, каде, со определени исклучоци, се движи над 25% од

БДП.

Шема 9 - Графички приказ на индикаторот даночни приходи во однос на

БДП на некои земји за периодот 2008-2012 година

0

20

40

60

80

100

120

2011

2010

2009

2008


Канада 14,2 14,6 13,7 11,9

Турција - - - 20,4

САД - 12,0 11,4 10,2

Чиле - - 19,5 18,9

Кувајт 1,0 1,0 1,0 0,7

Кина - - 9,2

Република

Македонија- - 18,9 16,6

Извор: data.worldbank.org

78

Средствата кои државата ги обезбедува преку кредити и кои имаат карактер на

задолжување, исто така претставуваат јавни приходи. Овие приходи стојат на

располагање на државата за реализирање на детерминирани политики и цели, но

претставуваат и обврска, односно оптоварување за некои наредни периоди и други

генерации. Останатите приходи кои ги остварува државата како што се нејзината

расположлива актива, наплата на надоместоци, такси и сл. се помала компонента на

јавните приходи.

Во литературата се среќаваат повеќе класификации на јавните приходи од

различни аспекти од кои позначајни се поделбите на :67

Редовни и вонредни приходи е поделба на јавните приходи во зависност од

континуитетот во нивната наплата и можноста за нивно планирање врз основа

на претходни состојби и тенденции, но, исто така, и од аспект на видот на

расходите за чие финансирање се применуваат;

Изворни и изведени приходи - изворните приходи претставуваат мала

компонента на јавните приходи и се израз на ангажирањето на државата, а

изведените приходи се израз на фискалниот суверенитет на државата и им се со

закон наметнати на економските субјекти и граѓани;

Приходи на повисоките и пониските степени на власта е поделба на јавните

расходи во зависност од степенот на власт;

Наменски и општи приходи е поделба според нивната намена;

Фискални и нефискални приходи претставува најкористената поделба на

јавните приходи која е израз на нивниот карактер, при што фискалните приходи

се јавните давачки кои им се наметнати со законската регулатива на даночните

обврзници и како такви имаат свој континуитет. Во оваа група се вбројуваат

даноците, придонесите, царините, таксите и сл. Нефискалните приходи

произлегуваат од економската активност на државата, или се стекнати врз

основа на позајмици и слично, при што овие приходи немаат облигаторен

карактер.

67 Атанасовски Ж. „ Јавни финансии“ Економски факултет Скопје, 2005 , стр. 110-113

79

Табела 9 - Јавни приходи во Буџетот на РМ


ВКУПНИ ПРИХОДИ 138,115

Даночни приходи и придонеси 117,382

Даночни приходи (ССП) 998

Даноци 75,619

Персонален данок на доход 9,553

Данок на добивка 3,652

ДДВ 38,469

Акцизи 16,596

Увозни давачки 4,067

Други даноци 3,282

Придонеси 40,765

Фонд за ПИОМ 27,524

Агенција за вработување 1,746

Фонд за здравствено осигурување 11,495

Неданочни приходи 12,626

Неданочни приходи (ССП) 5,815

Профит од јавни финансиски институции 178

Административни такси и глоби 1,730

Партиципација за здравствени услуги 335

Други административни такси 721

Други неданочни приходи 1,705

Надомест на Агенцијата за патишта 2,142

80

Капитални приходи 4,433

Странски донации 3,045

Приходи од неплатени заеми 629

Извор: -www.finance.gov.mk/files/u12/Budget_2008_2012_series.pdf

Во Буџетот на Република Македонија даночните приходи и придонеси

претставуваат најзначајна компонента, преку која се остваруваат речиси 85% од

вкупните буџетски приходи. Притоа, само од даноците се реализираат 54,75% од

буџетските приходи, при што ДДВ-то претставува најзначаен извор преку кој се

собираат половината од даночните приходи. Придонесите, исто така, претставуваат

значаен извор на буџетски приходи кои претставуваат 29,5% од вкупните буџетски

приходи. Неданочните приходи учествуваат со 9% во вкупните буџетски приходи.

2.2.1 Даноци

„ Даноците се задолжителни и неповратни парични давања на физичките и

правните лица, без директна противуслуга, кои ги воведува државата заради

задоволување на јавните добра, како и за постигнување на определени економски,

социјални и други цели во општеството“.68

Како задолжителна финансиска обврска државата ги наметнува даноците како

парични давачки според определени законски рокови и предуслови, на сите оние кои

претставуваат даночни обврзници на нејзината територија, во границите на нејзиниот

суверенитет. Во зависност од видот на данокот се детерминираат и даночните

обврзници.

Данокот не претставува израз на волја и не подразбира давање на конкретна

противуслуга. Даноците претставуваат најзначаен извор на јавни приходи и служат за

финансирање на јавните расходи, односно реализирање на се´ она што се подразбира

под терминот „функционирање на една држава“, односно економските, социјалните,

политичките и други цели.

68 Атанасовски Ж. „ Јавни финансии“ Економски факултет Скопје, 2005 , стр.114

81

„Даночниот систем не настанува како резултат на претходно дефиниран научен

принцип, план, туку, пред се´, врз основа на компромис на различни политички страни,

под влијание на историскиот развој како и притисоците да се пронајдат нови извори за

финансирање на јавни расходи, но и под дејство на надворешниот фактор.“69

Формирањето на еден даночен систем, неговата еволуција и надградба е, пред

се´, израз на економски, политички и социјални состојби во конкретна национална

економија, но, исто така, и под влијание на меѓународниот фактор, како од аспект на

меѓународните партнери со кои земјата остварува економска соработка, така и од

аспект на членството, односно аспирациите за членство во определени меѓународни

унии.

Обезбедувањето на приходи за државната каса претставува основната цел која

државата ја остварува преку даноците, но, исто така, не смее да се занемари улогата на

даноците како стабилизатори на цените, како и средство преку кое се влијае на

економскиот раст и развој што е посебно значајно за земјите во развој со оглед на тоа

дека преку инструментите на фискалната политика се влијае на макроекономските

цели. Преку даноците се влијае на инвестициите, штедењето и акумулацијата,

меѓународната размена, регионалниот развој и сл.

Основните карактеристики на даноците се:70

Дериватност на даноците;

Присилност на даноците;

Финансирање на јавните расходи;

Отсуство на директна противуслуга;

Парична давачка.

Даночните приходи не претставуваат резултат на економската активност на

определена држава, туку се дериватни, односно изведени приходи. Плаќањето на данок

не претставува израз на волја, односно желба на определен даночен обврзник, туку со

силата на законите им е наметната како обврска, односно е присилна. Плаќањето на

69D. Popovic, Nauka o porezima I porezno pravo, Savremena administracija, Beograd, 1997, стр. 48270D. Popovic, Nauka o porezima I porezno pravo, Savremena administracija, Beograd, 1997, стр. 35

82

законската даночна обврска е врз доброволна основа се´ до моментот на законски

утврдените рокови, а потоа државата, преку институциите кои ги администрираат и

наплаќаат даночните приходи, има механизам за реализирање на присилна наплата на

даночните долгови.

Со цел целосно дефинирање на даноците, исто така, потребно е да се

потенцира дека данокот е неповратна давачка, за која е доста важен територијалниот

аспект. Данокот се пресметува и наплаќа во границите на определена национална

економија и е недискриминаторска давачка која се применува под јасно дефинирани

услови и правила кои се законски дефинирани.

Преку наплатата на даноците се обезбедуваат средства за финансирање на

јавните расходи. Преку плаќањето на даноците на даночните обврзници не им се

обезбедува директна противуслуга, туку овие средства се влеваат во државната каса и

служат за реализирање на зацртаниот план и програми на владата.

Данокот во современите економии претставува парична давачка која се

пресметува и наплаќа во парични единици.

Од аспект на класифицирање даноците се класифицирани како:71

редовни и вонредни - редовни се даноците кои се воведени како трајни и се

наплатуваат секоја година, а нивната цел е покривање на редовните јавни

расходи. Вонредните даноци се повремени даночни приходи кои се резултат на

вонредни состојби и служат за покривање на вонредни расходи;

општи и наменски - е поделба во зависност од тоа дали е позната намената за

која се собираат даноците или имаат општ карактер;

ad valorem и специфични - е поделба на даноците во зависност од начинот на

искажување на даночната основа, при што кај даноците на вредност, даночната

основа се искажува во парични единици. Даночната основа кај специфичните

даноци се искажува во мерни единици како литар, килограм и сл.;

фундирани и нефундирани - критериум за нивното разграничување се

изворите на приходи и нивната стабилност;

71 Атанасовски Ж. „ Јавни финансии“ Економски Факултет Скопје, 2005 , стр.154-165

83

централни и локални - ова разграничување се врши врз основа на припадноста

на приходите на одделни нивоа на власта, во зависност од тоа дали станува збор

за приходи на централната или локалната власт;

објективни и субјективни - е поделба на даноците во зависност од предметот

на оданочување, при што објектните се поврзуваат само со објективните

факти,и на нивното утврдување не влијаат елементите од лична природа. Кај

субјективните даноци се земаат предвид и определени лични состојби на

даночниот обврзник од личен, семеен, економски или социјален карактер;

аналитички и синтетички - аналитички се даноците со кои се оданочува само

еден елемент, а додека преку синтетичките се оданочува вкупниот приход на

даночниот обврзник;

посредни и непосредни - е поделба на даноците која е најшироко прифатена, и

ги разграничува даноците како посредни, односно директни и непосредни,

односно индиректни даноци. Притоа, во групата на директни даноци спаѓаат

даноците на доход, даноците на добивка, даноците на имот, а додека

индиректни се ДДВ, акцизите, царините.

Потребно е да се укаже и на други класификации на даноците, кои веќе во

современите економии го изгубиле своето значење. Ваков вид на класификации се: 72

натурални и парични даноци - Иако оваа класификација во денешни услови

кога даноците се наплаќаат во пари, го изгубила своето значење, даноците во

натура имале своевремено големо значeње, посебно во време, на нарушени

економски односи или во времето на воени конфликти.

катастарски и тарифни е поделба на даноците врз основа на начинот на

утврдување, при што утврдувањето на катастарските даноци се остварувало врз

основа на определени регистри, односно катастaри, а додека тарифните се

применуваат врз основа на определени тарифи.

Доста значајна е да се спомене Класификацијата на даноците според ОЕЦД која е

дадена во прилог.

Класификација на даноците според ОЕЦД73

72 Атанасовски Ж. „ Јавни финансии“ Економски факултет Скопје, 2005 , стр. 154-15573http://www.oecd.org/ctp/tax-policy/RS_OECD_classification_of_taxes_2012.pdf

84

1. 1000 Даноци на доход, профит и капитални добивки

1100 Даноци на доход, профит и капитални добивки на индивидуи

o 1110 На доход и профит

o 1120 На капитални добивки

1200 Корпоративни даноци на доход, добивка и капитални добивки

o 1210 На доход и профит

o 1220 На капитални добивки

1300 Даноци кои не можат да се распоредат помеѓу 1100 и 1200

2. 2000 Придонеси за социјално осигурување

2100 Вработени

o 2110 На платен список

o 2120 Даночна основа базирана на доход

2200 Работодавачи



2300 Самостојни вршители на дејност и невработени лица



2400 Придонеси кои не можат да се разграничат помеѓу 2100, 2200 и 2300



3.3000 Даноци на платен список и работна сила

4.4000 Даноци на имот

4100 Периодични даноци на недвижности

o 4110 Семејства

o 4120 Останато

4200 Периодични даноци на нето имот

o 4210 Индивидуалци

o 4220 Корпорации

4300 Данок на наследство и подарок

o 4310 Наследство

85

o 4320 Подарок

4400 Даноци на финансиски и капитални трансакции

4500 Други непериодични даноци на имот

o 4510 На нето богатство

o 4520 Други непериодични даноци

4600 Други периодични даноци на имот

5.5000 Даноци на стоки и услуги

5100 Даноци на производство, продажба, трансфер, лизинг и достава на стоки и

вршење на услуги

o 5110 Општи даноци

5111 Данок на додадена вредност

5112 Даноци на промет

5113 Други генерални даноци на стоки и услуги

o 5120 Даноци на специфични стоки и услуги

5121 Акцизи

5122 Добивка на фискалните монополи

5123 Царини и увозни давачки

5124 Даноци на извозот

5125 Даноци на инвестирани добра

5126 Даноци на специфични услуги

5127 Други даноци на меѓународна трговија и трансакции

5128 Други даноци на специфични стоки и услуги

o 5130 Даноци кои не можат да се распределат помеѓу 5110 и 5120

5200 Даноци на употреба на добра, или дозвола за употреба на добра или

вршење на активности

o 5210 Периодични даноци

5211 Даноци платени од домаќинства во врска со моторни возила

5212 Даноци платени од останати во врска со моторни возила

5213 Други периодични даноци

o 5220 Непериодични даноци

5300 Даноци кои не може да се распределат помеѓу 5100 и 5200

6.6000 Други даноци

86

o 6100 Платени само од бизнис

o 6200 Платени од останато освен бизнис или недефинирани

Основните принципи кон кои се стремат владите при оданочувањето се

остварувањето на принципите за правичност и ефикасност.

Правичноста се однесува на праведна распределба на даночниот товар помеѓу

даночните обврзници и истата се набљудува од функционален аспект (сопственици на

капитал, сопственици на земја, работници и сл.), но и од аспект на правично

оданочување спрема определена големина, односно вредност.

Даноците претставуваат трошок за даночните обврзници. Даночниот пакет кој

владата го применува зависи од целите кои таа сака да ги реализира. Притоа,

оптималното оданочување секоја влада го конструира со надеж за праведност и

ефикасност. Праведен е, притоа, оној данок кој гарантира општествено пожелна

дистрибуција на даночниот товар, а ефикасен данок е оној со мал прекумерен товар. 74

Исто така, владите се стремат кон конструирање на даночен систем врз основа

на исполнувањето на принципите за економичност, транспарентност и едноставност за

примена.

Основните елементи кој го дефинираат секој данок и кој се законски регулирани

се:

1. Даночен објект;

2. Даночен обврзник;

3. Даночна основа; и

4. Даночна стапка.

Даночниот објект е предметот на оданочување, даночниот обврзник е физичкото,

односно правното лице кое, согласно законските прописи, е обврзник за пријавување и

плаќање на данокот. Даночната стапка претставува определен процент од даночната

основа, и го определува данокот за кој постои законска обврска да се плати. Во

зависност од даночната стапка, постојат три опции при директно оданочување на

74H.S.Rosen, T. Gayer, “Public Fiinance”Глобал комуникации, Скопје, 2008, стр. 366

87

остварените приходи и тоа: даночен систем со еднаква даночна стапка за сите нивоа на

доход, прогресивно оданочување и регресивно оданочување.

Исто така, во определени и со закон дефинирани услови, даночната обврска може

да биде определена на паушален износ. Оваа форма на оданочување, при утврдувањето

на даночната обврска, е независна од економското однесување на даночниот обврзник.

Намалувањето на даноците претставува најголем стимул за даночните обврзници

кој ги поттикнува на доброволно плаќање на своите даночни обврски, но и ги

стимулира во насока на зголемување на сопствената економска активност.

Во современите даночни системи се среќаваат различни даночни облици кои се

детерминирани од повеќе фактори меѓу кои најзначајни се: историскиот развој,

степенот на економска развиеност, општественото уредување, политичкиот амбиент,

социјалната политика, образовната структура на населението, како и припадноста во

меѓународни институции и организации.

Постои тенденција во современите даночни системи при која во конструирањето

на даночните системи земјите се´ повеќе се базираат на индиректните даноци и тоа

посебно на данокот на додадена вредност за сметка на директните форми на

оданочување.

Процесот на глобализација и економска интеграција меѓу земјите во светот,

неминовно го наметнува проблемот на двојното оданочување пред современите

даночни системи. Овој проблем е израз на судирот на надлежноста на одделните

фискални системи, а настанува како резултат на примената на различни принципи при

утврдувањето на даночната обврска (резидентност, територијалност или државјанство).

„Двојно оданочување постои кога исто лице за ист даночен објект се оданочува

со ист или истовиден данок за ист временски период од страна на две или повеќе

даночни власти.“75

Со цел елимнирање на овој значаен проблем кој, во голема мера, се одразува во

меѓународната размена, меѓу земјите се потпишуваат договори за одбегнување на

двојното оданочување, односно двојно ослободување, кои поконкретно ги дефинираат

одделните услови под кои се утврдува даночната обврска.

75 Атанасовски Ж. „ Јавни финансии“ Економски факултет Скопје, 2005 , стр. 259

88

Договорите за одбегнување на двојното оданочување кои Република

Македонија ги има склучено се следните:

Реден број Службен весник на РМ Држава

1 152/2007 Австрија

2 16/1998 Албанија

3 157/2010 Белгија*

4 107/2013 Азербејџан

5 96/2005 Белорусија

6 23/1999 Бугарија

7 47/2007 В. Британија

8 86/2007 Германија

9 48/2000 Данска

10 7/2000 Египет

11 55/2009 Естонија

12 7/2002 Иран

13 157/2008 Ирска

14 34/1997 Италија

15 154/2012 Казахстан

16 103/2008 Катар

17 49/1997 Кина

18 10/2012 Косово

19 115/2012 Kувајт

20 47/2007 Латвија

21 103/2008 Литванија

22 139/2012 Луксембург

23 123/2010 Мароко

24 130/2006 Молдавија

25 117/2011 Норвешка

26 17/1997 Полска

27 7/2002 Романија

28 7/1998 Русија

29 19/2010 Словачка

30 31/1998 Словенија

89

31 8/1997 СР Југославија**

32 44/1999 Тајван

33 45/1995 Турција

34 21/1998 Украина

35 12/2002 Унгарија

36 7/2002 Финска

37 23/1999 Франција

38 13/1999 Холандија

39 17/1995 Хрватска

40 7/2002 Чешка

41 55/2000 Швајцарија

42 21/1998 Шведска

43 96/2005 Шпанија

Извор: www.finance.gov.mk/node/385

Кога се зборува за даночната проблематика, неопходно е поконкретно

објаснување на најзначајниот проблем, со кој се соочуваат сите економии во светската

економија, некои во помала, а некои во поголема мера и кој не претставува егзактна

големина, туку претпоставка - даночната евазија. Зборот евазија потекнува од

латинскиот збор evader кој во превод значи бегање, да се избега.

Присуството на даночната евазија е проблем и предизвик, во поголема или

помала мера за сите даночни администрации во сите современи даночни системи.

Од аспект на даночната евазија, потребно е да се прави дистинкција помеѓу

одбегнување на данок со постапки во согласност со позитивната и важечка регулатива,

и одбегнувањето на данок преку нелегални дејствија.

За законската евазија на даноците е прифатен називот даночно избегнување, а

додека незаконското одбегнување на даноците се нарекува даночна евазија.

Одбегнувањето на данок со легални постапки, кое Кејнз го нарече „единствена

интелектуална потрага која донесува награда“, претставува реализирање на определени

активности кои имаат за цел присвојување на лична корист преку одбегнување на

90

обврската за плаќање на данок, но во рамките на даночната регулатива, за што не следи

санкција.76

Преку даночното избегнување не се прекршуваат даночните закони и истото се

реализира преку користење на определени даночни олеснувања и ослободувања кои се

предвидени со даночните закони, или определени недоречености во даночната

законска регулатива.

Притоа, колку е поголем даночниот товар, толку е поголем мотивот за негово

избегнување.

На глобално ниво најадекватен пример се промената на седиштето и користење

на даночните предности во земјите кои се таканаречен даночен рај (Монако, Кипар и

сл).

Недореченостите во даночните закони се уште една причина за даночно

избегнување, и тоа посебно во случаи на носење на определени измени на даночните

прописи или надополнувања. Ова е посебно проблем во периодот до донесувањето на

подетални упатства и правилници за нивната примена.

Од аспект на даночното избегнување, доста е значајна и даночната

администрација и нејзината способност да влијае на даночната писменост, свест и

култура на даночните обврзници, од една страна, но исто така и влијанието кое го

остварува преку санкциите и мерките кои се преземаат во случај на прекршување на

законите.

Во историјата постојат многу креативни идеи кои луѓето своевремено ги

користеле за одбегнување на данок. Интересен пример за тоа е од 17 век и владеењето

на британскиот крал Вилијам III кој порастот на потребата за даночни приходи решил

да го реализира преку една креативна идеја која имала за цел оданочување на богатите,

а се реализирала преку воведувањето на данок на прозорци. Тргнувајќи од основната

идеја дека побогатите жители имаат поголеми куќи со повеќе прозорци, тенденцијата

била оданочување на богатите, но креативните жители, со цел одбегнување на

плаќањето на овој данок, масовно ги соѕидувале непотребните прозорци. Исто така,

архитектурата е проткаена и со други примери кои претставувале израз на

76H.S.Rosen, T. Gayer, “Public Fiinance”Глобал комуникации, Скопје, 2008, стр. 370

91

одбегнувањето на данок како што е оданочувањето во Холандија, од 17 век, на куќите

врз основа на широчината на куќите што е причина за високите, длабоки и тесни куќи

во Амстердам.77

Нелегалното одбегнување на плаќањето на данок претставува противзаконска

активност и се состои во непријавување на данокот кој би требало да претставува

даночна обврска согласно важечката законска даночна регулатива.

Колкава е големината на сивата економија, односно даночната евазија е

претпоставка. Според сомнежот на современите економии во светот, се цени дека

изнесува од 15-20% од економијата во развиените економии а значително повеќе во

земјите во развој.

Притоа, се разликуваат два видови на даночна евазија и тоа:78

дефраудација (даночно затајување)- се јавува кај непосредните даноци;

криумчарење ( контрабанда, шверц)- се јавува кај индиректните даноци ( ДДВ,

акциза, царини).

Од аспект на подетална анализа на одбегнувањето на данок потребно е да се

потенцира правопропорционалноста со висината на даночното оптоварување, при што

како што се зголемува даночната стапка, така расте и даночната евазија. Притоа,

потребно е да се потенцира и психолошкиот момент, моралот но и санкциите.

Согласно членот 279 од Кривичниот закон на Република Македонија даночното

затајување е: „Тој што со намера самиот или некој друг, да одбегне целосно или

делумно плаќање на данок, придонес или некоја друга давачка на која е обврзан со

закон, дава лажни податоци за своите приходи, предметите или други факти од

влијание за утврдување на износот на ваквите обврски, или тој што со иста намера во

случај на задолжителна пријава не пријави приход, односно предмет или друг факт од

влијание за утврдување на ваквите обврски.“79

Собирањето на даночните приходи се реализира преку органите на даночната

управа. Успешното функционирање на даночниот систем е детерминиран од стручно

оспособен даночен кадар, со соодветно образование, примена на современа техничка

77H.S.Rosen, T. Gayer, “Public Fiinance”Глобал комуникации, Скопје, 2008, стр. 370-37178 Атанасовски Ж. „ Јавни финансии“ Економски факултет Скопје, 2005 , стр. 20879 Кривичен законик на РМ ( Службен весник на РМ 37/96.... 82/2013), член 279

92

опременост и организација на начин кој ќе осигура непречено остварување на

работните задачи според претходно дефинирани правила. Исто така во современите

економии посебно се акцентира и високото ниво на морал и етика на даночната

администрација.

Табела 10- Даночни приходи во Буџетот на Република Македонија (износи во

милиони денари)

Р. Македонија Го2008 година 2009 година 2010 година 2011 година 2012 година

Вкупни приходи во

буџетот на РМ136.411 128.498 132.149 137.116 138.115

Даноци 76.559 70.754 72.938 78.206 75.619

Персонален данок

на доход8.596 8.710 8.872 9.513 9.553

Данок на добивка 8.579 4.434 3.690 3.888 3.652

ДДВ 36.173 35.173 37.694 42.224 38.469

Акцизи 14.276 14.533 14.925 15.513 16.596

Увозни давачки 6.275 5.229 4.712 3.779 4.067

Други даноци 2.560 2.675 3.045 3.289 3.282

Индекс даноци/вкупни приходи

56,12 55,06 55,19 57,03 54,75


Даноците претставуваат најзначајната компонента и најзначаен извор на приходи

во Буџетот на Република Македонија. Од даноци во 2012 година се реализирале 54,75%

од вкупните приходи во Буџетот на РМ, при што, во согласност со трендот во

светските економии и во остварените даночни приходи, во Буџетот на Република

Македонија најголемо е учеството на данокот на додадена вредност. Преку ДДВ се

реализирани 50,87% од вкупните даночни приходи во 2012 година.

Царините имаат форма на индиректни даноци и, од аспект на буџетот, имаат

карактер на фискален приход кој се пресметува и наплаќа во рамките на царинското

подрачје.

93

Согласно членот 3 од Царинскиот законик на РМ: „Царинското подрачје на

Република Македонија ја опфаќа територијата, територијалните води и воздушниот

простор над територијата на Република Македонија“.80

Освен фискалната функција на царините, според која и царините како и

останатите јавни давачки имаат за цел остварување на приходи во буџетот, значително

е позначајна економската функција на царините. Царините претставуваат инструмент

преку кој директно се влијае на меѓународната размена на една земја со странство

преку увозот и извозот.

Во литературата се среќаваат повеќе поделби на царините и тоа:81

Увозни, извозни и транзитни;

Фискални, економски, прохибитивни, антидампиншки и реторзивни;

Ad valorem и специфични царини;

Автономни и договорни;

Диференцијални и преференцијални.

Поделбата на царините на увозни, извозни и транзитни е поделба врз основа на

движењето на стоките, при што увозните царини се царини кои се наплатуваат при

увоз, извозните при извоз, а додека транзитните царини се наплатуваат при транзитот

на стоките во рамките на определени територии. Царините денес, во основа, се

поистоветуваат со увозните царини, а додека извозните и транзитните царини во

современите економии се применуваат само во определени исклучоци како резултат на

потребата за реализирање на определени конкретни цели.

Врз основа на целите кои се сака да се реализираат преку нивното воведување,

фискалните царини се воведуваат со цел остварување на јавни приходи, економските

цели се однесуваат на регулирање на меѓународната размена и заштита на домашното

производство. Реторзивните имаат одмазнички карактер, анти- дампинг го заштитуваат

домашното производство од производи кои се увезуваат по ниски цени, со што преку

царините се зголемува цената на овие производи, а додека пак прохибитивните царини

имаат за цел спречување на увозот на определен производ.

80 Царински Закон ( Службен весник на РМ 39/05.... 187/13) , член 381 Атанасовски Ж. „ Јавни финансии“ Економски факултет Скопје, 2005 , стр. 280-281

94

Во зависност од тоа дали царинската давачка се утврдува вредносно или на друг

начин, се делат на вредносни и специфични, а додека во зависност од начинот на

воведување, се делат на автономни или договорни. Диференцијални и

преференцијални е поделба според потеклото на производите од различни земји.

Увозните давачки во Буџетот на РМ бележат намалување, при што од 4,6%

учество во вкупните приходи во 2008 година, во Буџетот на РМ за 2012 година нивното

учество е намалено на 2,9%.82

Со Законот за акцизи во Република Македонија се регулирани акцизните

давачки и производите на кои се пресметува оваа специфична форма на оданочување.

Акциза се наплаќа посредно или непосредно на потрошувачката на територијата

на Република Македонија на:83

1. Минерални масла;

2. Алкохол и алкохолни пијалоци;

3. Тутунски добра; и

4. Патнички автомобили.

Горенаведените добра подлежат на акциза со нивното производство на

акцизната територија или со нивниот увоз.84

Акцизите претставуваат значаен фискален извор кој се движи од 7% до 20% од

даночните приходи во европските земји.85

И за буџетските приходи во Република Македонија доста значајни се приходите

од акцизи. Посебно значајно е и нивното зголемување во апсолутен износ, но и

зголемување на учеството во вкупните буџетски приходи. Притоа, и за Република

Македонија акцизите претставуваат доста значаен извор на фискални приходи кои

учествуваат со 12% во собраните буџетски приходи во РМ во 2012 година. Од 2008

година овие давачки го зголемија своето учество во буџетските приходи за 1.55% и

изнесуваат 16.596 милиони денари во Буџетот за 2012 година.86

82http://www.finance.gov.mk/files/u12/Budget_2008_2012_seriesl.pdf83 Закон за акцизи (Сл весник на РМ 32/01... 34/10), член 184 Закон за акцизи ( Сл. весник на РМ 21/01...34/10), член 385 Богоев К, Атанасовски Ж, Даночниот систем на Македонија: теориски и практични аспекти, Мисла,Скопје, 1994, стр. 3386http://www.finance.gov.mk/files/u12/Budget_2008_2012_seriesl.pdf

95

2.2.2 Придонеси

Придонесите се јавни давачки, преку чие собирање државата обезбедува

средства за финансирање на задолжителното социјално осигурување.

Согласно членот 5 од Законот за придонеси од задолжително социјално

осигурување, во задолжително социјално осигурување спаѓаат придонесите за: 87

1) Пензиско и инвалидско осигурување врз основа на тековна исплата;

2) Задолжително капитално финансирано пензиско осигурување;

3) Стаж на осигурување кој се смета со зголемено траење;

4) Здравствено осигурување; и

5) Осигурување во случај на невработеност.

Придонесите имаат наменски карактер, при што собраните средства се

користат според определени намени. Со нив располагаат со закон определени

институции врз основа на претходно дефинирани законски пропорции.

Придонесите не се приход за буџетот, туку претставуваат средства за: Фондот

за пензиско и инвалидско осигурување на Македонија, Фондот за здравствено

осигурување на Македонија и Агенцијата за вработување на Република


Програмите, кои се опфатени во рамките на овие фондови, остваруваат значаен

и растечки дел од буџетот, како резултат на тоа се наметнува и потреба во

континуитет на зголемување на овие приходи.

Во вкупните приходи во Буџетот на Република Македонија, придонесите

учествуваат со 29,51% во 2012 година.

Табела 11 – Придонеси во Буџетот на Република Македонија

Р. Македонија 2008

година

2009

година

2010

година

2011

година

2012

година

Придонеси 38.249 38.837 38.687 39.759 40.765

87 Закон за придонеси од задолжително социјално осигурување ( Сл. весник на РМ 142/08...15/2013),член 5

96

Фонд за ПИОМ 25.586 26.281 26.137 26.890 27.524

Агенција за

вработување1.790 1.848 1.651 1.699 1.746

Фонд за

здравственоосигурување

10.873 10.708 10.899 11.170 11.495

Индекс

Придонеси/вкупни приходи

28,04 30,22 29,27 28,99 29,51

Индекс

Придонеси/даночни приходи

и придонеси

33,23 35,35 34,41 33,50 34,73


2.2.3 Неданочни приходи

Неданочните приходи претставуваат компонента на вкупните јавни приходи,

и, иако нивното учество е значително помало во споредба со даночните приходи,

сепак, тие претставуваат доста значајна алка во вкупните приходи на една држава. Во

Буџетот на Република Македонија во оваа категорија се вбројуваат: профитите на

јавните финансиски институции, административните такси и глоби, партиципацијата за

здравствените услуги, други административни такси и неданочни приходи и

надоместокот за Агенцијата за патишта.

Таксите претставуваат јавни давачки кои, согласно Законот за административни

такси, се дефинирани како давачка „за списите и дејствијата во управните работи кај

97

органите на државната управа, органите на општините, органите на општините во

Градот Скопје и органите на Градот Скопје се плаќаат административни такси. 88

Органи во смисла на овој закон се органите и организациите во Република

Македонија, но и дипломатските и конзуларни претставништва на Република

Македонија во странство. Како органи имаат карактер и трговските друштва,

здруженија на граѓани и други правни лица за работите за кои имаат јавни овластувања

кои им се доверени со закон.

Таксите претставуваат јавни приходи, кои ги наплаќаат државата или

локалните државни ентитети во моментот на настанувањето на таксената обврска врз

основа на претходно утврден износ на парични средства во Таксената тарифа како цена

за определена противуслуга. Притоа, износот на таксата која треба да се наплаќа е

законски утврден и согласно Законот за административни такси „такса не може да се

наплатува ако не е пропишана, ниту да се наплатува, во поголем или помал износ, од

пропишаниот.“89

Како и останатите јавни давачки и таксите имаат присилен карактер. Таксите се

разликуваат од останатите јавни давачки по тоа што нивната наплата секогаш е во

директна врска со определена противуслуга, и притоа овие јавни давачки не се со цел

покривање на општите буџетски расходи, туку имаат за цел подмирување на

трошоците за добивањето на конкретната противуслуга.

Табела 12- Неданочни приходи во Буџетот на Република Македонија


година2009

година2010

година2011

година2012

година

Неданочни приходи18.400 16.402 14.066 12.844 12.626

Индекс неданочни

приходи/вкупни приходи13,49 12,76 10,64 9,36 9,14


Неданочните приходи учествуваат со 9,14% во вкупните буџетски приходи на

РМ и притоа неопходно е да се потенцира нивното намалување како во вкупен износ,

88 Закон за административни такси (Сл. весник на РМ 17/93...84/2012) , член 189 Закон за административни такси (Сл. весник на РМ 17/93...84/2012) , член 4

98

така и од аспект на нивното процентуално учество во вкупните приходи, кое за период

од 5 години изнесува 4,35%.

2.2.4 Други приходи во Буџетот на Република Македонија

Другите видови на приходи во Буџетот на РМ како што се: капиталните приходи,

странските донации и приходите од наплатените заеми, учествуваат со 5,87% во 2012

година во вкупните буџетски приходи на Република Македонија, што претставува

зголемување во однос на нивното учество од 2,13% во остварените буџетски приходи

во 2008 година.

2.3 Буџетски дефицит или суфицит

Буџетската рамнотежа претставува идеал. Буџет во рамнотежа е состојба при

која реализираните буџетски приходи целосно ги подмируваат буџетските трошоци,

без отстапување. Во праксата многу почесто се среќава ситуација на буџетската

нееднаквост која може да биде буџетски дефицит, односно буџетски суфицит.

Буџетскиот дефицит е доста честа појава во современите економии. Кога

државата троши повеќе средства од нејзините приходи, настанува буџетски дефицит,

односно состојба кога буџетските расходи се над оствареното ниво на буџетски

приходи. Буџетскиот суфицит е обратната состојба, која подразбира остварување на

буџетски приходи над реализираните буџетски расходи.

Во модерната фискална теорија се разграничуваат два видови на дефицит и

тоа:90

Структурен буџетски дефицит кој настанува како резултат на

експанзивна дискрециона фискална политика со цел стабилизирање на

економијата ( намалување на даноци, зголемување на потрошувачката

или комбинација на овие две мерки);

Цикличките буџетски дефицити се последица на автоматските

стабилизатори во ситуација кога циклично фазата на експанзија

преминала во фаза на рецесија.

90 Фити Т. „Макроекономија“Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Економски факултет- Скопје, стр225-227

99

Разликата помеѓу јавните расходи и остварените фискални приходи треба да

се надомести. Финансирањето на дефицитот во современите економии се остварува

преку:91

Финансирање со обврзници. Најголемо значење финансирањето со

обврзници имаше во периодот по 1914 година, и тоа посебно во годините

помеѓу двете светски војни (1918-1939). Земјите во развој ги продаваа

своите обврзници во странство за финансирање на нивниот дефицит.

Исто така и земјите во транзиција на почетокот од нивната транзиција

значајно се потпираа на оваа форма на финансирање на остварениот

дефицит, преку емисија на обврзници. И во современи услови ова е доста

користен метод за финансирање на дефицитот, при што емисијата на

државни обврзници е популарна мерка од аспект на државата која на тој

начин брзо доаѓа до потребните финансиски средства, но и од аспект на

граѓаните кои ги вложуваат своите средства речиси без ризик, а за тоа

добиваат соодветен надомест во форма на камата;

Комерцијални кредити од банките. Земјите во развој позајмуваат

директно од комерцијалните банки од развиените земји, пред се´, како

резултат на своите недоволно развиени финансиски пазари;

Официјално позајмување. Официјалното позајмување се однесува на

заемите од Меѓународниот монетарен фонд, Светска банка и владите на

другите земји. Кредитите можат да бидат на концесиона основа, што

значи, по каматни стапки кои се под пазарно ниво, или на комерцијална

основа по пазарни каматни стапки.

Обврзниците, банкарските кредити и официјалното кредитирање претставуваат

форми на должничко финансирање. Должникот мора да ја отплати главнината заедно

со каматата без оглед на економските околности.

Табела 13- Буџетски дефицит или суфицит


БУЏЕТСКИ ДЕФИЦИТ/СУФИЦИТ -17,725

Финансирање 17,725

91P. Krugman, “ International Finances” , 1993 стр..600- 633

100

Прилив 23,126

Приходи од приватизација 0

Странски заеми 7,806

Депозити -12,272

Државни записи 27,472

Банкарски институции 19,061

Небанкарски институции 8,411

Продажба на акции 120

Одлив 5,401

Отплата на главница 5,401

Надворешен долг 3,481

Внатрешен долг 1,920

Извор: http://finance.gov.mk/files/u12/Budget_2008_2012_seriesl.pdf

Во земјите во развој многу често како дополнителен инструмент за јавното

финансирање на дефицитот се користи „печатарската преса“ и печатење на пари.

Реалниот аутпут кој владата го добива со печатењето на пари и нивното трошење е

наречен „инфлационен данок“, односно „емисиска добивка“92. Емисиската добивка

претставува компонента и на приходите на владите во развиените земји, но е посебно

значајна за финансиите на владите во земјите во развој.

Финансирањето на негативното буџетско салдо во Република Македонија се

реализира преку емисија на државни записи кои, во најголем дел од 69,38%, се кон

банкарски институции, а 30,62% се кон небанкарски институции.

Во доменот на јавните финансии во Република Македонија во 2009 година беше

водена контрациклична фискална политика со цел ублажување на последиците од

светската економска криза врз македонската економија, а со цел задржување на

92 Seniorage- инфлационен данок, односно емисиска добивка кој власта ја присвојува преку емисија нанови пари.

101

макроекономската стабилност. Притоа, буџетскиот дефицит во 2009 година во

Република Македонија изнесуваше 2,8% од БДП.93

Проектираниот дефицит (кој во себе го вклучува дефицитот на Централниот

буџет и Буџетот на Агенцијата за државни патишта), согласно проекциите на

приходите и расходите на Буџетот на Република Македонија, за периодот 2010-2012

година планирано беше да се одржи на ниво од 2,0-2,5% од БДП.94Според податоците

од Државниот завод за статистика проекциите за дефицит на Буџетот на Република

Македонија, заклучно со 2011 година, се одржуваа во рамките на проектираните

граници, при што во 2010 година дефицитот изнесуваше 2,4%, а додека во 2011 година

2,5% од БДП. Но, во 2012 година евидентен е значаен пораст на дефицитот во Буџетот

на РМ од 3,9%, што е значително над максимално проектираната маргина од 2,5%. Во

износ тоа значи зголемување на 17,725,000,000 денари, што е за 54,46% повеќе во

споредба со 2011 година, 68,12% повеќе во споредба со 2010 година, 62,69% повеќе во

споредба со 2009 година, а 365,10% повеќе во споредба со 2008 година.

Табела 14 - Буџетски дефицит до однос на БДП во Република Македонија за

периодот од 2008- 2012 година


година2009

година2010

година2011

годнина2012

година

Буџетски

дефицит*95

-3,811 -10,895 -10,543 -11,483 -17,725

БДП во

тековницени**96

411.728 410.734 434.112 459.789 458.621

Процент надефицит/БДП

0,9 2,7 2,4 2,5 3,9

93Стратегија за управување со јавниот долг на Република Македонија за периодот 2010 до 2012 година,Министерство за финансии на Република Македонија, стр. 5http://www.finance.gov.mk/files/u4/egija_za_upravuvanje_so_javen_dolg_2010_2012.pdf

94 Стратегија за управување со јавниот долг на Република Македонија за периодот 2010 до 2012 година,Министерство за финансии на Република Македонија, стр. 7http://www.finance.gov.mk/files/u4/egija_za_upravuvanje_so_javen_dolg_2010_2012.pdf95http://finance.gov.mk/files/u12/Budget_2008_2012_seriesl.pdf96www.stat.gov.mk/pdf/2013/3.1.13.07.pdf

102

Извор*: www.finance.gov.mk

Извор**: www.stat.gov.mk

-Износи во милиони денари

Согласно Стратегијата за управување со јавниот долг на Република Македонија,

финансирањето на дефицитот на Буџетот на РМ, главно, се обезбедува од странски

извори, согласно политиката на помало домашно задолжување. Надворешните извори

вклучуваат кредити од меѓународни финансиски институции, кредитни линии за

финансирање на одделни проекти, како и задолжување на пазарот на капитал. Во

стратегијата е истакната определбата за намалување на домашното задолжување преку

државни хартии од вредност.97

2.3.1 Јавен долг

Од аспект на појмовно определување долгот се дефинира како „кумулативен

вишок од минатото трошење и минатите приходи“.98

Зголемувањето на јавниот долг претставува проблем кој ескалираше во

текот на осумдесеттите години од минатиот век и е посебно актуелен за земјите во

развој. Енормниот пораст на долгот на земјите во развој посебно актуелен стана по

осумдесеттите години во дваесеттиот век. Во шеесеттите години евидентиран беше

долг на земјите во развој кој беше еднаков на 48 милијарди долари, за да една декада

потоа порасне на 120 милијарди долари. Во осумдесеттите евидентно беше енормно

зголемување на 480 милијарди долари, за да во деведесеттите години порасне на 1000

милијарди долари, а по влезот во новиот милениум, во 2005 година, е надминат

износот од 2500 милијарди долари.99 Тоа резултира со влегување на земјите во развој

во таканаречената „стапица на долговите“,100 односно ситуација на презадолженост и

неможност за отплата на својот долг.

Според Светска банка вкупниот надворешен долг на ЗВР со ниско и средно

ниво на приходи (пониско и повисоко средно) изнесува 4,830 милијарди долари во

97 Стратегија за управување со јавниот долг на Република Македонија за периодот 2010 до 2012 година,Министерство за финансии на Република Македонија, стр 7http://www.finance.gov.mk/files/u4/egija_za_upravuvanje_so_javen_dolg_2010_2012.pdf98H.S.Rosen, T. Gayer, “Public Fiinance”Глобал Комуникации, Скопје, 2008, стр, стр. 46299 2005 World Development Indicators, World Bank 2005100Узунов Н.., „Современи економски системи“, Култура, Скопје, стр 405

103

2012 година од кои 1,765 милијарди долари се јавно и јавно гарантирани обврски на

ЗВР.101

Табела 15- Јавен долг на земјите во светската економија

Ниво на приходи Вкупен надворешен

долг

Јавен и јавно

гарантиран долг

Учество

Повисоко средно нивона приходи

3,421,974 1,068,571 31,23

Пониско средно нивона приходи

1,273,289 592,939 46,57

Вкупно средно нивона приходи

4,695,263 1,661,510 35,39

Ниско ниво наприходи

134,345 104,088 77,48

Вкупно средно иниско ниво на

приходи

4,829,608 1,765,598 36,56


Најголемо е учеството на јавниот и јавно гарантираниот долг кај земјите со

ниско ниво на приходи каде учествува со 77,48% во вкупниот долг на оваа група на

земји. Релативно е мало учеството на овие земји во вкупниот долг на земјите во развој

со 2,78%, а аналогно на тоа и ниско учество во вкупниот јавно и јавногaрантиран долг

на ЗВР од 5,90%.

Во економската литература, едно од најчесто поставуваните прашања се

однесува на дефинирањето на моментот во кој за определена земја се смета дека има

проблем со долгот. Одговорот на ова прашање, според експертите на Светска банка е

дека критична точка на задолженоста на една национална економија спрема странство

настапува во моментот кога за отплата на долгот потребни се повеќе од 20% од

вкупните девизни резерви на конвертабилна валута. Во тој случај се смета дека веќе е

загрозена надворешно финансиската ликвидност на националната економија.

101 wdi. Worldbank.org/table/6.8

104

ТРЕТ ДЕЛЕВОЛУЦИЈА НА ДАНОЧНИОТ СИСТЕМ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Реформата на даночниот систем се наметна како последица на новите услови во

Република Македонија по осамостојувањето, и потребата од дефинирање и изградба на

даночен систем кој ќе одговара на изменетите услови како резултат на транзицијата од

социјалистичко во капиталистичко уредување, во пазарна економија која се темели на

приватната сопственост на капиталот.

Со оглед на аспирациите на Република Македонија за членство во Европската

Унија, насоките и патот по кој беше неопходно да се развива даночниот систем во РМ

беше во согласност со барањата на ЕУ, со цел усогласување на нашето даночно

законодавство со она на ЕУ, посебно во сферата на индиректното оданочување. Исто

така, изградбата на новиот даночен систем беше во согласност со расположливите

капацитети и условите на Македонија како суверена и самостојна држава, и тоа

макроекономските услови, микроекономијата, но и културните и историски

карактеристики и сл. Иако правно даночниот систем во Република Македонија по

осамостојувањето се темелеше на законската регулатива која беше наследена од

претходниот систем, во годините кои следеа по осамостојувањето се дефинираа

целосно нови законски правила и прописи.

Република Македонија, како земја во транзиција, при изградбата на современ

даночен систем се соочи со предизвици од чие решавање зависеше и можноста за

имплементација на новиот даночен систем. Овие предизвицим со кои се соочуваа

земјите во транзиција, се однесуваат на: 102

Економската структура го отежнува наметнувањето и собирањето на

даноци;

Ограничениот капацитет на јавната администрација;

Недостигот и лошиот квалитет на постоечката база на расположливи

податоци;

Политичкиот амбиент не беше допустлив за рационална даночна

политика.

102T. Vito, Z. Howell, Tax policy in emerging markets: Developing Countries, IMF Working paper, 00/35,March 2000, стр. 3

105

Земјите во транзиција, како и останатите земји во развој, често се

карактеризираат со значаен удел на земјоделството во вкупниот output и вработеност,

со голем удел на неформалниот сектор, сива економија и даночна евазија. Со оглед

дека структурата на претпријатијата, во основа, се состои од микро и мали

претпријатија, ниски плати и аналогно на тоа низок степен на потрошувачка и

инвестиции од граѓаните и претпријатијата, логично е да се сфати дека не постои

голема основа за наплата на основните даночни приходи по основа на персонален

данок на приходите на граѓаните, добивка од финансискиот резултат на

претпријатијата или данок на додадена вредност од потрошувачката.

Исто така, слабост на ЗВР, која посебно се манифестира во земјите во

транзиција, е несоодветно едуциран образовниот кадар во даночната администрација,

без практични знаења и со слаба мотивација, како и несоодветни работни услови,

наследени од претходниот систем кој тешко е да се прилагодат на новонастанатите

пазарни услови.

Реформата на даночниот систем опфаќа реформа на сите даноци – директните и

индиректните, односно реформа на директните даноци на оданочувањето на приходите

на граѓаните и добивката на претпријатијата, како и реформа на индиректните даноци

и замена на данокот на промет со ДДВ, воведување на акцизните давачки, реформа на

придонесите, царинските давачки, но и реформирање на јавната администрација.

Новите законски прописи наметнаа потреба од нивна имплементација во услови на

недостиг на соодветна кадровска и техничка екипираност на администрацијата.

106

1. ДАНОЧЕН СИСТЕМ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ПРЕДОСАМОСТОЈУВАЊЕТО

Пред осамостојувањето на Република Македонија основните карактеристики на

даночниот систем во Социјалистичка Република Македонија, како република во

составот на СФРЈ се состоеше во неконзистентност на јавните приходи и јавните

расходи кој беше резултат на постоењето на сојузни држави со различни начини на

собирање на јавните приходи. Исто така, постоеја и разлики од аспект на

финансирањето на сојузните, републичките и локалните даноци.

Шема 1: Структура на приходите од даноци во 1989 година во Република

Македонија103

Придонесите за социјално осигурување претставуваат најзначајната компонента

од 43,4% во структурата на даночните приходи во Социјалистичка Република

Македонија, а додека, што се однесува до приходите од даноци, во поранешниот

даночен систем најзначајните приходи беа од оданочувањето на потрошувачката со

19,0% но и персоналниот данок на доход кој се наплаќаше од приходите на граѓаните

со 17,5%. Од данокот на добивка на корпорациите се остварија само 6,3% , со што

даноците на доход вкупно учествуваа со 23,8% во вкупните приходи во 1989 година.

Во рамките на даночниот систем, преку соодветна правна рамка егзистираа

даноците на граѓаните како форма на оданочување на личните приходи на граѓаните,

103 Богоев К, Атанасовски Ж, Даночниот систем на Македонија: теориски и практични аспекти, Мисла,Скопје, 1994, стр. 163

107

данок на доход како форма на оданочување на добивката на претпријатијата во

општествена сопственост и другите правни лица, како и оданочувањето на

потрошувачката преку Законот за данок на промет на производи и услуги.

Ниското учество на даноците на доход, кој ги опфаќаше даноците на доходот на

граѓаните и доходот на претпријатијата, произлегуваа од ниските лични доходи на

вработените, високото оптоварување со придонесите за социјалното осигурување и

слабите фискални ефекти од оданочувањето на доходот од вршењето на стопанската,

професионална и земјоделска дејност. Исто така, потребно е да се спомене и високото

оданочување со данок на промет во поглед на стапките, особено во услови на опаѓање

на животниот стандард. Во даночниот систем во Република Македонија за периодот

пред осамостојувањето постоеја сериозни недостатоци и во основните функционални и

квалитативни особености и тоа од аспект на ефикасноста, неутралноста, правичноста и

едноставноста, но и од аспект на еднаквоста кој беше сериозно нарушен кај

непосредните даноци каде во примена беа различни даночни стапки, но и кај данокот

на промет на производи и услуги.104

- Данок на доход на граѓаните

Во претходниот систем со Законот за даноци на граѓаните (Сл, весник на СРМ

12/87... 19/92) „се регулираа системот, изворите и видовите на даноци што ги плаќаат

работниците, работните луѓе и граѓаните за задоволување на општите општествени

потреби, како и начинот и постапката за утврдување и наплата на даноците“.105

Овој систем на оданочување на приходите на граѓаните, кој имаше примена до

крајот на 1993 година, подразбираше одделно пресметување на данокот за секој вид на

данок.

Видовите на даноци, според овој закон, се однесуваа на три категории и тоа:106

I Даноци што се плаќаат од личните доходи се:

Данок од личен доход на работниците,

Данок од личен доход од земјоделска дејност,

Данок од личен доход од самостојно вршење на стопанска дејност;

104 Богоев К, Атанасовски Ж, Даночниот систем на Македонија: теориски и практични аспекти, Мисла,Скопје, 1994, стр. 164-168105 Закон за даноците на граѓаните ( Сл. весник на РМ 12/87... 79/92), Член 1106 Закон за даноците на граѓаните ( Сл. весник на РМ 12/87... 79/92), Член 11

108

Данок од личен доход од самостојно вршење на професионална дејност и

Данок од надоместок од авторски права, патенти и технички унапредувања.

II Даноци што се плаќаат на приходите се: 107

Данок на приходи од имот и имотни права и

Данок на добивка од игри на среќа

III. Даноци што се плаќаат на имотот и на имотните права се:

Данок на имот

Данок на наследство и подарок.

Според член 11 од Законот на даноците на граѓаните, даночните стапки беа

пропорционални. Притоа, данокот од личен доход на работниците се плаќаше од

личниот доход по стапка од 14,754%, но во зависност од различни индустриски гранки

и дејности, освен општата стапка, се применуваа и уште 13 различни стапки, од

минималните 9,586% за образование, наука, култура и информации, до максимални

15,594% за работниците во дејноста општествено - политички заедници и општествено

- политички организации.108 Покрај данокот, се плаќаа и придонеси за фондовите за

социјално осигурување.

Според членот 23 од Законот за даноците на граѓаните, обврзник на данокот од

личен доход од земјоделска дејност е сопственикот или корисникот на земјиштето кој,

како таков, е заведен во катастарските книги, како и друго лице кое остварува личен

доход од вршење на земјоделство.109Во зависност од видот на земјоделската дејност, во

смисла дали станува збор за основна или дополнителна, а согласно со член 4 од

Законот за стапките на граѓаните, данокот од личен доход од вршење на земјоделска

дејност се плаќаше врз основа на примена на две даночни стапки и тоа 2,5% за

обврзниците на кои земјоделството им е основна дејност и 40% за обврзниците на кои

земјоделството не им е основна дејност.110

На данокот од личен доход од самостојно вршење на дејност, обврзник бил

работниот човек кој со личен труд, постојано или повремено, вршел стопанска дејност,

107 Данокот на вкупен приход на граѓаните е укинат во 1991 година108 Закон за стапките на даноците на граѓаните (Сл. весник на РМ 79/92), член 2109 Закон за стапките на даноците на граѓаните (Сл. весник на РМ 79/92), член 23110 Закон за стапките на даноците на граѓаните (Сл. весник на РМ 79/92), член 4

109

при што данокот од стопанска дејност го плаќал според вистински доход, а во

определени исклучоци и во паушален износ.111 Притоа, како вршители на

професионална дејност во смисла на овој закон биле работниците кои постојано или

повремено вршеле уметничка или друга културна дејност, адвокатура или друга

професионална дејност.112 Согласно членот 5 од Законот за стапките на граѓаните

данокот од личен доход од самостојно вршење на стопанска и професионална дејност

се плаќаше по стапка од 20% на основици кои биле во рамките на висината на

просечниот годишен личен доход, а на поголемите основици по стапка од 30%.113

Членот 78 од Законот на даноците на граѓаните го определува даночниот

обврзник на данокот од надоместок од авторски права, патенти и технички

унапредувања, како граѓанин кој го остварува овој надоместок.114 Што се однесува пак

до стапките по кои се плаќаше данокот, постоеја повеќе разграничувања.

Данок на надоместок од авторски права, патенти и технички унапредувања во

даночниот систем до осамостојувањето на Македонија се плаќаше по стапка од:115

10% на патенти, пронајдоци, технички унапредувања, мостри, модели,

знаци за разликување, пишани дела, научни, стручни, истражувачки -

пишани дела и студии, драмски и драмско - музички дела, кореографски

и пантомимски дела, дела што потекнуваат од фолклорот,

кинематографски дела, музички дела, дела од областа на сликарството,

вајарството, архитектурата и картографски дела;

15% за изведување на уметнички дела, дела од сите гранки на

применетата уметност и индустриските обликувања во оригинал-

фотографски дела, новинарските написи, планови, скици, идејни

решенија и идејни проекти и говорни дела, текстови и композиции за

забавна музика и музика компонирана во духот на народното творештво;

25% на пишани дела кои се користат во рекламни цели, од изведување на

уметнички дела од естрадни претстави.

111 Закон за даноците на граѓаните ( Сл. весник на РМ 12/87... 79/92), член 53-55112 Закон за даноците на граѓаните ( Сл. весник на РМ 12/87... 79/92), член 72113 Закон за стапките на даноците на граѓаните (Сл. весник на РМ 79/92) , член 5114 Закон за даноците на граѓаните ( Сл. весник на РМ 12/87... 79/92), член 78115 Закон за стапките на даноците на граѓаните (Сл. весник на РМ 79/92) , член 6

110

Согласно членот 92 од Законот на даноците на граѓаните, приходите, остварени

од издавање под закуп или подзакуп на земјиште, згради, делови од згради, станови,

опрема и превозни средства, беа оданочувани со данокот на приходи од имот и имотни,

со прогресивни даночни стапки од 30-50% на годишно ниво, а додека секој поединечно

остварен приход се оданочуваше со 40% на начин како што беше регулирано во

Законот за стапките на граѓаните во член 7.116

Во поранешниот даночен систем, освен приходите од имот и имотни права се

оданочуваа и приходите од игри од среќа. Даночен обврзник, притоа, беше граѓанинот

кој ја остваруваше добивката, при што основица беше секоја поединечна добивка по

даночната стапка од 15% согласно член 8 од Законот за стапките на граѓаните.117

Даноци што се плаќаа на имотот и на имотните права се данокот на имот и

данокот на наследство и подарок. На имотот, кој е во сопственост на граѓаните

(станбени згради или станови, деловни простории, згради или станови за одмор и

закрепнување и гаражи), се плаќаше данок на имот, како и на патничко моторно

возило, автобус, товарно моторно возило, товарно приклучно возило, трактор, комбајн

и пловен објект, доколку нивната намена е вршење на основна дејност.118 Данок на

имот не се плаќаше на: водениците, земјаниците, станбените згради во селските

населби во ридско- планинските и пограничните подрачја во кои живеат

сопствениците, економски згради за сместување на земјоделски производи, машини,

алати, добиток, зградите на дипломатските и конзуларните претставништва и на

меѓународните организации, зградите и другите објекти кои претставуваат културно

наследство, манастирите, црквите и џамиите и сл.119 Данок на имот се плаќаше според

паушален износ по метар квадратен.120

Согласно член 10 од Законот за стапките на граѓаните, данок на наследство и

подарок за втор наследен ред се плаќаше по стапка од 20%, а за трет и натамошни

наследни редови по стапка од 25%.121 При што даночен обврзник на данокот на

наследство и подарок во смисла на член 117 од Законот на даноците на граѓаните бил

116 Закон за стапките на даноците на граѓаните (Сл. весник на РМ 79/92), член 7117 Закон за стапките на даноците на граѓаните (Сл. весник на РМ 79/92) , член 8118 Закон за даноците на граѓаните ( Сл. весник на РМ 12/87... 79/92), член 105119 Закон за даноците на граѓаните ( Сл. весник на РМ 12/87... 79/92), член 110120 Закон за стапките на даноците на граѓаните (Сл. весник на РМ 79/92), член 9121 Закон за стапките на даноците на граѓаните (Сл. весник на РМ 79/92) , член 10

111

граѓанинот и граѓанското правно лице кое ќе наследи или ќе прими на подарок

недвижен имот.122

Во поранешниот даночен систем стапката на оданочување на непријавените

приходи изнесуваше 100% од основицата за оданочување.123

Облогот и постапката за наплатата на даноците ги вршеше органот за приходи,

и тоа врз основа на даночната пријава од страна на даночните обврзници и нивната

евиденција, службените податоци со кои располага органот и службените податоци од

другите органи, како и врз основа на други податоци и докази.124

- Данок на доход на претпријатијата

Данокот на доход како форма на директно оданочување на профитот на

претпријатијата, настанал на почетокот на минатиот век со развојот на капиталот.

Денес е општоприфатен во сите современи даночни системи, но концепциски постоеја

значајни разлики помеѓу применетото оданочување на добивката во поранешниот

социјалистички систем и современиот концепт на данокот на добивка, и тоа, пред сe´,

како резултат на сопственоста на капиталот, при што во поранешните социјалистички

системи постоеја претпријатија од општествена сопственост. Но, сепак, и покрај

општествената сопственост на претпријатијата, постоеше оданочување на доходот на

претпријатијата, и основна цел притоа беше потребата од средства заради

задоволување на општите општествени потреби.

Во поранешниот социјалистички систем во Република Македонија, Законот за

данок на доход на организациите на здружен труд законски го регулира овoј данок во

текот на осумдесеттите години, а претходно во седумдесеттите Законот за данок на

доход на организациите на здружен труд.

Данокот од доход во организациите на здружен труд се плаќаше од основицата

што е зависна од деловниот успех на организацијата на здружен труд, а врз основа на

примена на пропорционални даночни стапки кои беа различни по области и по

дејности.125 Притоа, обврзник на данокот од доход, согласно членот 6 биле

организациите на здружениот труд, работните организации во кои не се основани

122Закон за даноците на граѓаните ( Сл. весник на РМ 12/87... 79/92), член 117123 Закон за стапките на даноците на граѓаните (Сл. весник на РМ 79/92) ,член 11124 Закон за даноците на граѓаните ( Сл. весник на РМ 12/87... 79/92), член 125125 Закон за данок на доход на организациите на здружен труд ( Сл. весник на СРМ 42/80), член 2 и 3

112

основни организации на здружен труд, како и земјоделските и други задруги,

договорна и работна организација на здружен труд, деловна заедница, банка, заедница

за осигурување имоти и лица и другите финансиски организации.126

Во деведесеттите години се изврши промена на дефиницијата за даночен

обврзник во смисла на овој закон, при што како обврзник на данок на доход наместо

основните организации на здружен труд, согласно член 4 во измените и

надополнивање на Законот за данокот на доход на организациите на здружениот труд,

обврзник на данок од доход стана правното лице кое вршеше стопанска дејност.127

Со измените на Законот зборовите „на организациите на здружениот труд“ се

избришаа.128 Според тоа, законот се преименува во Закон за данокот на доход и своја

примена имаше се´ до 1993 година кога во Република Македонија беше донесен

Законот за данокот на добивка.

- Данок на промет

Данокот на промет претставуваше еден од најважните темели на даночниот

систем на поранешниот даночен систем на Република Македонија и притоа имаше

значајни фискални и нефискални ефекти кои се остваруваа со неговата примена. Овој

закон беше предмет на голем број измени од неговото воведување, па се´ до неговото

укинување и замена со оданочувањето на потрошувачката со данокот на додадена

вредност. Правно беше регулиран со Законот за данокот на промет на производи и

услуги (Сл. весник 34/92), а претходно во социјализмот со Законот за оданочување на

производите и услугите во прометот ( Сл. весник на СФРЈ 33/72), како и Законот за

привремени мерки за данокот на промет на производи и услуги (Сл. весник на

СФРЈ22/91) и Законот за посебниот данок на промет на производи и услуги ( Сл.

весник на РМ број 38/91), од кои закони беа исцрпени основните елементи на новиот

данок на промет.

Данокот на промет на производи и услуги го опфаќаше прометот на производи

и прометот на услугите. Притоа, данокот на промет на производи се плаќаше на

прометот на производи коишто служат за крајна потрошувачка, односно секоја

126Закон за данок на доход на организациите на здружен труд ( Сл. весник на СРМ 42/80), член 6127 Закон за изменување и дополнување на Законот за данокот на доход на организациите на здружениоттруд ( Сл. весник на СРМ 47/89), член 4128 Закон за изменување и дополнување на Законот за данокот на доход на организациите на здружениоттруд ( Сл. весник на СРМ 47/89), член 1

113

продажба на производи, вклучително и увозот, сопствената крајна потрошувачка,

давање на производи без надомест, кусокот на производи, расходот во согласност со

член 9 од Законот за данокот на промет на производи и услуги, а даночен обврзник

беше правното лице и физичкото лице што му го продал производот на крајниот

потрошувач.129Даночна основица, притоа, беше продажната цена на производите која

во себе не го содржи данокот на промет на производи, а додека даночните стапки беа

пропорционални и се определуваат како процент на даночната основа. 130

Даночните ослободувања се однесуваа на прометот на сите видови на леб,

млеко, производи од млеко, масло и масти за јадење, основни хигиенски препарати,

производи од увоз кои беа ослободени од царина, или се продаваа во слободните

царински продавници, или се ослободени врз основа на меѓународни договори,

производи кои врз основа на реципроцитет им ги продаваат на странски дипломатски и

конзуларни претставништва и сл., на средства за вооружување и опрема за

вооружените сили, на вода и водна пареа, на таксени и поштенски марки, хартии од

вредност и други вредносни хартии, на производите на Црвениот крст кои се без

надомест, на производите произведени во претпријатијата за професионална

рехабилитација и вработување на инвалиди, на прометот на лекови, ортопедски справи

и помагала, на предметите од музејска вредност, на погребалната опрема и сл.131

Согласно член 18 од Законот за данокот на промет на производи и услуги,

данокот на промет на услуги се плаќаше на услугите на надворешно трговскиот

промет, на услуги на прометот на големо, но, исто така, беа опфатени и банкарските,

берзански, кредитните и услуги на платниот промет, како и услуги на осигурување на

имоти и лица, посредување, застапување, агенциски услуги, на услуги на издавање на

подвижни предмети во закуп, подзакуп или лизинг, транспортни услуги, сообраќајно

агенциски и шпедитерски услуги, како и услуги за приредување на игри на среќа. 132

Врз основа на осум тарифни броја се оданочуваше прометот при што општата

даночна стапка изнесуваше 42% и се однесуваше на сите производи што служат за

крајна потрошувачка освен прометот на производите што се предвидени со другите

тарифни броеви или за кои е предвидено даночно ослободување. Со тарифен број 2

129 Закон за данокот на промет на производи и услуги ( Сл. весник на РМ 34/92), член 9130Закон за данокот на промет на производи и услуги ( Сл. весник на РМ 34/92), член 13131 Закон за данокот на промет на производи и услуги ( Сл. весник на РМ 34/92), член 14132 Закон за данокот на промет на производи и услуги ( Сл. весник на РМ 34/92), член 18

114

беше опфатен прометот на нафтени деривати со примена на седум различни стапки во

распон од 3% за течниот нафтен гас до 40% за типови на моторен бензин (МБ-86 и МБ-

98). Со тарифен број 3 беше опфатен прометот на преработки од тутун и тоа со 4

даночни стапки, при што највисоката од 65% се однесуваше на увозните и

лиценцирани цигари, 50% на сите видови екстра домашни цигари, 40% на цигари од

квалитетните групи а 15% на тутун и тутун за лулиња и џвакање. Тарифата број 4 се

однесуваше на прометот на алкохолни пиалоци, освежителни безалкохолни,

минерални газирани води и алкохоли со примена на 7 тарифни стапки од 10% на

етанол до 90% на жестоки пијалоци, освен природна ракија и вињак, кои се

оданочуваа по стапка од 60%. Тарифа 5 е за прометот на патнички автомобили и

примена на 2 стапки во зависност од зафатнината на моторот (30 и 55%). Тарифата 6 ги

опфаќа детската облека и обувки по стапка од 7% и стапка од 22,5% за прометот на

друга облека и обувки, 28,5% стапка за мебел, телевизори, радија, фрижидери и

замрзнувачи, машини за перење на алишта и садови, бојлери, кади, електрични

шпорети, правосмукалки, машини за шиење, керамички производи за градежништвото

и други градежни материјали, градежна столарија, кожа, вештачки кожи, природни

крзна, гума и производи од гума, приколки на патнички автомобили, велосипеди и

детски колички. Тарифата 7 е значително повисока од општата стапка и изнесуваше

72%, а се однесуваше на прометот на луксузни производи како: украсни производи со

злато и сребро, природно скапоцени камења и бисери, парфемерски и козметички

производи, со рака јазлени теписи и кожа од влекачи. Тарифниот број 8 е значително

под општата даночна стапка за прометот на употребувани патнички автомобили, на

земјоделска механизација, органско минерално ѓубриво, основни производи на

земјоделство и рибарство, оригинални уметнички дела, компјутери, електрична

енергија, енергенси, книги и учебници, какао, чоколада, сол, производство на шеќер, а

додека по стапка од 50% се оданочуваше прометот на кафе.133

Што се однесува пак до тарифите кај прометот на услугите, во примена беа 5

тарифни броеви, според кои , по стапка од 3% се оданочуваше прометот на банкарски,

кредитни и берзански услуги, 5% беше стапката на осигурување на имотот, увозни

услуги на консигнациона продажба и услуги на промет на големо, услуги на превоз на

патници на домашен и меѓународна територија. Стапка од 20% се плаќаше на игри на

133 Закон за данокот на промет на производи и услуги ( Сл. весник на РМ 34/92)- Тарифа на данокот напромет

115

среќа со помош на автомати и други механички апарати, а по стапка од 5% на

останатите игри на среќа. Стапка од 10% се плаќаше на услуги од закуп или лизинг на

подвижни предмети, а 20% за услугите за посредување, застапување, агенциски и

комисиони услуги.134

Со оглед на примената на голем број на даночни стапки со кои се оданочуваше

прометот на различните производи, со голем распон, постоеше диференцијално

оптоварување.

Покрај даноците, во поранешниот даночен систем егзистираа и повеќе видови

на специјални наменски приходи во форма на различни такси или надоместоци.

134Закон за данокот на промет на производи и услуги ( сл. Весник на РМ 34/92)- Тарифа на данокот напромет

116

2. РЕФОРМА НА ДАНОЧНИОТ СИСТЕМ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Со осамостојувањето на Република Македонија неминовна беше потребата од

нормативно регулирање на општествениот живот и донесување на нова законска

легислатива. Основата на новата законска регулатива беше прогласениот Устав на

Република Македонија, на 17 ноември 1991 година, ( Сл. весник на Република

Македонија 52/91).

Во реформата Република Македонија влезе со лоша стартна основа. Во услови

на недостиг на информации и релевантни статистички податоци, не постоеше реална

можност за планирање на приходите и расходите на долг рок. Наследениот даночен

систем не одговараше на новата состојба, околности и целите кон кои се стремеше

Република Македонија, при што се наметна потребата од изградба на флексибилен

даночен систем и негово прилагодување на новонастанатите економски околности.

Транзицијата за Македонија, како и за останатите поранешни транзициони

економии, се однесуваше на политичкиот и економскиот систем. Во тој процес

Република Македонија се соочи со редица надворешни, но и внатрешни шокови кои

дополнително ја отежнаа и онака слабата стартна основа по распадот на СФРЈ, со оглед

дека Република Македонија беше економски најслаба економија во рамките на

поранешниот систем, со највисока стапка на невработеност. По осамостојувањето РМ

се соочи со дополнителен пад на производството, вработеноста и индустриското

производство, како и при реализирањето на процесот на приватизација се соочи со

неуспешна приказна во која драматично се зголеми понудата на трудот.

Дополнителен товар беа надворешни шокови како трговското ембарго кое `и го

наметна Грција во 1993 година, како и внатрешниот политички конфликт во 2001

година.

Недостигот на капитал, како и за останатите транзициони економии, и за

Република Македонија претставуваше проблем.

Како резултат на аспирациите за членство во Европската Унија, се наметна

потребата за хармонизација на даночните прописи со Европската Унија.

Хармонизацијата на даночните прописи во Европската Унија се остварува кај

индиректните даноци, односно кај данокот на додадена вредност и кај акцизите, со цел

117

реализирање на заеднички европски пазар и отстранување на сите пречки при

остварувањето на оваа цел. Хармонизирањето на индиректните даноци претставуваше

предуслов за воспоставување и функционирање на внатрешниот европски пазар, а во

делот на директните даноци не постои хармонизирање помеѓу земјите членки на ЕУ.

Притоа, најголемо е усогласувањето на ДДВ и акцизите, со дефинирање на

најзначајните елементи кои ги определуваат овие даноци, а додека определувањето на

стапките за оданочување е во доменот на националната даночна политика. Единствено

согласност е постигната само за нивото на минималните стапки.

Националната програма за усогласување со правото на Европската Унија е

националната рамка, односно план за исполнување на Копенхагенските критериуми за

членство на Република Македонија во Европската Унија. Оваа програма претставува

клучен инструмент за водење на процесот на пристапување на Република Македонија

во Европската Унија и го опфаќа исполнувањето на политичките и економските

критериуми, способноста за преземање на обврските кои произлегуваат од членството,

административните капацитети, изготвување на националната верзија на acquis

communautaire, како и комуникација со јавноста во процесот на европската

интеграција.135

Еден сегмент од оваа национална стратегија е и хармонизација на даночниот

систем на Република Македонија со Европската Унија.

Од аспект на ЕУ, не постои единствена фискална политика, но при

приклучувањето новите земји членки доживуваат значајни промени од аспект на

јавните финансии, како во делот на нивната приходна страна (трансфери од Буџетот на

ЕУ, но и губење на царинските приходи), така и од аспект на расходната страна при

што постои зголемување на расходите за прилагодување (инфраструктура, заштита на

околината и сл.). Постојат значаен сет на правила кои се обврзувачки за даночните

обврзници и за земјите членки во ЕУ, како што се: фундаменталната слобода,

провизиите за помош на државите, директивите во даночната сфера и

нововоспоставениот “soft law” кој ги дефинира границите на фискалното и

економското однесување на земјите членки и граѓаните.

И покрај тоа што постоеја и се´ уште постојат определени институционални

аранжмани и обиди на светско ниво од страна на меѓународните институции и

организации како што е напорот на ОЕЦД да се справи со таканаречената штетна

135www.finance.gov.mk

118

даночна конкуренција, или Светската трговска организација во напорите да се справи

со долгорочните конфликти со меѓународните финансиски коорпорации, сепак ниедна

друга организација ја нема легалната моќ и институционалната сила која ја има

Европската Унија, да им наметне на државите кои се во нејзин состав, или оние кои

имаат аспирации за нејзино членство или во фаза на пристапување кон ЕУ, заеднички

правила во сферата на оданочувањто.

За земјите членки на Европскта Унија, собирањето на даноците и

определувањето на даночните стапки е во доменот на националните влади, а додека

улогата на ЕУ е согледување на националните даночни правила и одлуки за даночните

стапки за да се осигура дека:136

тие се во согласност со целите на ЕУ за креирање на работни места;

не се во спротивност со начелото за слободно движење на стоките, услугите и

капиталот во рамките на ЕУ;

не му овозможуваат на бизнисот во земјите нефер предност над конкуренцијата

во друга земја;

не постои дискриминација против потрошувачите, работниците или бизнисот од

други земји од Европската Унија.

Во таа насока се реализираше и се´ уште се реализира реформата на даночниот

систем во Република Македонија, со цел изградба на современ даночен систем.

136http://europa.eu/pol/tax/index_en.htm

119

3. ИЗГРАДБА НА СОВРЕМЕН ДАНОЧЕН СИСТЕМ ВО РЕПУБЛИКАМАКЕДОНИЈА

3.1 Персонален данок на доход

Приходите кои се остваруваат во Република Македонија по основа на

персонален данок на промет, а кои се реализирани во 2012 година во вкупен износ од

9,553,436,552 денари, бележат континуиран пораст и зголемување за 0,43% во однос на

остварените во 2011 година, 7,68% во однос на 2010 година, 9,72% зголемување во

однос на 2009 година, 9,86% во однос на 2008 година и 7,45% во однос на 2007 година.

Табела 1- Наплатен ПДД во Република Македонија за период од 2006-2012 година

(износи во милиони денари)

Година 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

ПДД 8.414 8.891 8.695 8.707 8.872 9.513 9.553

Извор: http://www.ujp.gov.mk/mk/osnovni_dokumenti/category/113

Шема 1 Наплатен ПДД во Република Македонија за периодот 2006- 2012 година

Извор: УЈП http://www.ujp.gov.mk/mk/osnovni_dokumenti/category/113

Персоналниот данок на доход во Република Македонија законски е регулиран

со Законот за персонален данок на доход ( Сл.весник на РМ бр 80/93... 166/2012

година).

Персоналниот данок на доход се плаќа годишно на збирот на нето приходите од

сите извори, освен на приходите кои се изземени со Законот за ПДД од оданочување,

120

за временски период од календарска година. Даночен обврзник во смисла на

персоналниот данок на доход е секое физичко лице резидент во РМ, за доходот кој го

остваруваат во земјата и во странство. Oбврзници, во смисла на овој закон се и:

физичките лица - трговци, трговец поединец, како и лицата кои вршат земјоделска и

занаетчиска дејност како и лицата кои вршат услуги или имаат слободни занимања.

Нерезидентните лица во Република Македонија се обврзани да платат персонален

данок на доход за доходот кој го остваруваат во РМ.

Со Законот за ПДД јасно е дефиниран поимот доход како и примањата кои не

претставуваат даночна основа за овај данок. Притоа, доходот кој подлежи на

оданочување се состои од следниве видови на приходи остварени во земјата и во

странство: 137

1. личните примања;

2. приходите од самостојна дејност;

3. приходите од имот и имотни права;

4. приходите од авторски права и права од индустриска сопственост;

5. приходи од капитал;

6. капитални добивки;

7. добивки од игри на среќа и други наградни игри; и

8. други приходи.

Наведените приходи остварени во земјата и во странство во пари, натура,

хартии од вредност или во некој друг вид, се оданочуваат со персонален данок на

данок.

Сите приходи кои ги остваруваат граѓаните во Република Македонија не

подлежат на данок. Согласно Законот за персонален данок на доход ослободени од

плаќање на ПДД се примањата по основa на:138

Награди што ги доделуваат Организацијата на Обединетите Нации и

меѓународните организации;

Награди за животни достигнувања во науката, културата и спортот;

Стипендии и кредити за ученици и студенти кои ги доделуваат органите на

државната управа и фондации во согласност со закон, награди за ученици и

137 Закон за персонален данок на доход ( Сл. весник на РМ 80/93.... 166/2012 година), член 3138 Закон за персонален данок на доход ( Сл. весник на РМ 80/93.... 166/2012 година) , член 6

121

студенти освоени на натпревари во рамките на образовниот систем и награди на

ученици и студенти за време на задолжителна практична работа и обука до 4000

денари, месечно;

Награди на спортисти за постигнати резултати на официјални меѓународни

натпревари, стипендии за спортисти, како и надомест на трошоците за службени

патувања при патување на државните репрезентации и спортските клубови на

официјални првенства и други меѓународни натпревари;

Надомест на трошоците за службени патувања, за теренски додаток или одвоен

живот во висина на најнискиот износ утврден со општиот колективен договор

на економијата на РМ, односно за вработените во неекономијата, во висина

утврдена со прописите за органите на државната управа;

Надомест на трошоците за користење на службен автомобил за потребите на

работодавачот на начин пропишан со закон;

Надоместок за лицата волонтери согласно Законот за волонтерство;

Надоместок за инвалидност, плата и пензија на инвалидно лице, детски додаток

и други социјални додатоци за деца кои се утврдени со закон;

Надоместок за време на невработеност и надоместок по основа на здравствено

осигурување, помош за социјална заштита,

Помош за претрпени штети од елементарни непогоди, паричен надоместок во

случај на смрт на вработениот или член на семејството, надоместок за телесно

оштетување, надомест на штета по основа на осигурување на живот и имотно

осигурувања, доколку трошоците за осигурување се на товар на осигуреникот;

Алиментација и надомест на штета по судска одлука и надоместок на штета

како последица на несреќа при работа;

Отпремнина при заминување во пензија, еднократен надоместок во вид на

испратнина во висина утврдена со закон;

Камати по јавни заеми, камати по обврзници издадени од РМ и единиците на

локална самоуправа, камати на штедни влогови, тековни сметки и депозити по

видување;

Приходи од продажба на цврст отпад, собрани лековити билки и шумски

плодови остварени од физичко лице;

Парични надоместоци доделени на национален уметник согласно Законот за

националниот уметник на РМ, како и паричен надоместок даден на уметник и

122

стручен соработник од областа на заштита на културното наследство кој

остварил право на пензија и е добитник на награди наведени во Законот за ПДД;

Примени донации во согласност со Законот за донации и спонзорства за јавни

дејности;

Платите на вработените лица кај обврзникот кој е корисник на технолошка

индустриска развојна зона, за период од десет години од започнувањето со

дејност во зоната, согласно Законот за технолошки индустриски развојни зони.

Во Законот за персонален данок на доход подетално се дефинирани одделните

видови на приходи.

Лични примања се подетално наведени во членот 14-а од Законот за

персонален данок на доход и ги опфаќа приходите кои произлегуваат од работен

однос, односно плата и надоместоци на плата и исплата по основа на деловна

успешност, пензија, примања на членовите на управување и органите на надзор на

трговските друштва, примања на функционери, пратеници, советници и други

носители на јавни функции. Исто така, како лични примања, согласно овој закон, се и

примањата на професионални спортисти, надоместоци за време на боледување,

отсуство од работа, надомест за работа на судии поротници, вешти лица и стечајни

управници, кои немаат својство на вработени лица во соодветните институции или

друштва, надоместоци на членовите на Македонската академија на науките и

уметностите, платата остварена во странство врз основа на работен однос заснован во

земјата, како и приходите од повремено или привремено вршење услуги на правни и

физички лица.139

Данокот на доход по основа на лични примања е аконтативен, и на даночните

обврзници им се признава лично ослободување предвидено со закон.

Личните примања формираат 65 до 70% од доходот за оданочување во

современите економии.140

Во Република Македонија приходот од персонален данок на доход од плати и

други лични примања од работен однос учествуваа со 71,75% од вкупните примања по

139 Закон за персонален данок на доход ( Сл. весник на РМ 80/93.... 166/2012 година), член 14-а.140 Богоев К., Атанасовски Ж. Даночниот систем на Република Македонија, Мисла, 1994,Скопје, стр. 101

123

основа на ПДД во 2012 година, 71,30% во 2011 година, 73,64% во 2010 година,

значајни 79,50% во 2009 година 75,86% во 2008 година и 78,80% во 2007 година.141

Шема 2- Видови на приход по основа на ПДД во 2012 година во Република

Македонија


Приходи од самостојна дејност, согласно член 28 од Законот за персонален

данок на доход, се: приходите остварени од стопанска дејност (производна, услужна,

трговска, угостителска, превозничка дејност), од давање на професионални и други

интелектуални услуги (приходи од здравствена, стоматолошка, ветеринарна,

адвокатска, нотарска, консултантска, инженерска, ревизорска, архитектонска,

141http://www.ujp.gov.mk/mk/osnovni_dokumenti/category/113

124

новинарска, спортска, културна и друга интелектуална дејност), како и приходите од

земјоделска дејност и други дејности чија цел е остварување на приходи.142

Обврзник на ПДД од самостојна дејност е физичкото лице кое е регистрирано

како трговец поединец, но и физички лица кои остваруваат приходи од земјоделска

дејност, занаетчиска дејност и лицата кои вршат услуги и слободни занимања, при што

основа за утврдување на данокот се нето приходите, односно разликата помеѓу

вкупните приходи и вкупните расходи, која се утврдува во даночниот биланс.

Даночниот обврзник кој не е во можност да води деловни книги или пак

водењето на деловните книги значително му го отежнува вршењето на дејноста, има

можност, врз основа на одлука на Управата за јавни приходи, данокот на доход за

приходите од вршење на дејност, да го плаќа врз основа на паушално утврден нето

приход во согласност со членот 31 од Законот за персонален данок на доход, при што

УЈП одлуката за паушално оданочување со ПДД ја донесува во случај на исполнетост

на условите пропишани со законот, имајќи ги предвид: местоположбата на деловната

просторија, површината и нејзината опременост, пазарните услови, староста на

обврзникот и големината на нето приходот на обврзниците кои при еднакви или

слични околности вршат иста или слична дејност.143Со членот 31-а пак се определени

обврзниците на приходи од земјоделска дејност чиј вкупен приход во годината за која

се утврдува данокот е под 1,300,000 денари, а кој се оданочува според паушално

утврден нето приход.144

Приходите од имот и имотни права се приходите што обврзникот ги

остварува од издавање под закуп или подзакуп на земјиште, станбени или деловни

простории, гаражи, простории за одмор и рекреација, опрема, превозни средства и

други видови на имот, во согласност со член 32 од Законот за персонален данок на

доход145.

142 Закон за персонален данок на доход ( Сл. весник на РМ 80/93.... 166/2012 година), член 28143 Закон за персонален данок на доход ( Сл. весник на РМ 80/93.... 166/2012 година) , член 31144 Закон за персонален данок на доход ( Сл. весник на РМ 80/93.... 166/2012 година) , член 31-а145 Закон за персонален данок на доход ( Сл. весник на РМ 80/93.... 166/2012 година) , член 32

125

Приходите од авторски права и права од индустриска сопственост се

однесуваат на надоместокот што обврзникот го остварува од авторски права и права од

индустриска сопственост, а што е регулирано со членот 38 од овој закон.146

Обврзник на данокот е физичко лице кое остварува надоместок од овој вид, но и

физичко лице наследник или носител на овие права. Основата за оданочување е

разликата помеѓу остварениот приход и трошоците потребни за нивното настанување.

Под Приходи од капитал, согласно ЗПДД, се подразбираат: 147

1) Дивидендите и други приходи остварени со учество во добивката кај правните и

физичките лица;

2) Каматите по заеми дадени на физички и правни лица;

3) Каматите по обврзници или другите хартии од вредност; и

4) Камати на орочени штедни и други депозити.

Капиталните добивки се приходите што обврзникот ги остварува од

продажбата на хартии од вредност, учество на капиталот и недвижен имот.

Капиталната добивка, притоа, е разлика помеѓу продажната цена на хартиите од

вредност, учеството во капиталот и недвижниот имот и набавната цена. 148

Основа за пресметување на данокот од добивки од игри на среќа и други

наградни игри претставува секоја поединечна добивка остварена од игри на среќа и

други наградни игри, а обврзник е физичкото лице кое остварило добивки од тие игри

согласно член 54 од Законот за персонален данок на доход. 149

Под други приходи се подразбираат сите приходи кои не се издвоени одделно

како што се приходите по основа на личните примања, приходите од самостојна

дејност, имот и имотни права, авторски права и права од индустриска сопственост,

приходи од капитал, капитални добивки и добивки од игри на среќа, а не се изземени

со ЗПДД и не се оданочени по друга основа.150

Утврдувањето на даночната обврска од страна на органот за јавни приходи се

врши врз основа на податоците во даночната пријава која ја поднесува обврзникот и

146 Закон за персонален данок на доход ( Сл. весник на РМ 80/93.... 166/2012 година), член 37147 Закон за персонален данок на доход ( Сл. весник на РМ 80/93.... 166/2012 година), член 47148 Закон за персонален данок на доход ( Сл. весник на РМ 80/93.... 166/2012 година), член 50149 Закон за персонален данок на доход ( Сл. весник на РМ 80/93.... 166/2012 година), член 54150 Закон за персонален данок на доход ( Сл. весник на РМ 80/93.... 166/2012 година) , член 55-а

126

неговите деловни книги, но, исто така, утврдувањето на данокот се врши и врз основа

на службените податоци што ги прибавил органот преку контрола, како и врз основа на

други податоци и докази.151

Во Република Македонија граѓаните своите приходи, кои ги оствариле во текот

на една календарска година, ги пријавуваат преку поднесување на годишни даночни

пријави до Управата за јавни приходи најдоцна до 15 март по годината за која се

поднесува пријавата. Годишната даночна пријава претставува целосен преглед на сите

остварени приходи на еден даночен обврзник за даночниот период кој календарски

опфаќа една година, односно се однесува од 01 јануари до 31 декември.

Обврската за поднесување на годишна даночна пријава се однесува на

даночните обврзници кои остваруваат дополнителни приходи кои подлежат на

оданочување со ПДД. Притоа, законска обврска за поднесување на годишна даночна

пријава немаат граѓаните во Република Македонија кои остваруваат приходи само по

основа на лични примања, односно плата и пензија, односно само приход од

земјоделска дејност, или само приходи од самостојна дејност.152

Даночните обврзници ги пријавуваат своите вкупни приходи, но и одбитоците

на тие приходи (придонеси за пензиско и инвалидско осигурување, здравствено

осигурување, вработување, личното ослободување и друго), како и уплатените

аконтации во годината за која се пресметува законската обврска во ГДП. Износот кој

се утврдува според поднесените даночни пријави претставува разлика помеѓу вкупната

даночна обврска и платените аконтации.

Органот за јавни приходи годишниот данок на доход го утврдува со решение

врз основа на податоците во даночната пријава, деловните книги и други податоци кои

се од значење за утврдување на даночната обврска.153

Поднесените годишни даночни пријави во Република Македонија имаат

значајна тенденција на пораст, при што во 2011 година беа поднесени 174,032 ГДП

што претставува зголемување за 1599,20% во споредба со 2004 година кога беа

поднесени само 10,242 ГДП. Најзначајно зголемување на пријавувањето на

дополнителните приходи од страна на граѓаните е остварено во 2007 година,

151 Закон за персонален данок на доход ( Сл. весник на РМ 80/93.... 166/2012 година), член 57152 Закон за персонален данок на доход ( Сл. весник на РМ 80/93.... 166/2012 година) , член 70153 Закон за персонален данок на доход ( Сл. весник на РМ 80/93.... 166/2012 година) , член 87

127

зголемување за 296,02% во споредба со претходната 2006 година, но и во 2008 година

кога беа поднесени 140,086 ГДП наспрема 77,014 ГДП поднесени за остварените

приходи во 2007 година.

Табела 2. - Поднесени годишни даночни пријави во РМ за периодот од 2004 до 2011

година

Година 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Поднесени

ГДП

10,242 14,830 19,447 77,014 140,086 149,208 160,293 174,032

Извор: www.ujp.gov.mk

Шема 3- Поднесени ГДП во Република Македонија за периодот 2004 до 2011 година


3.2 Данок на добивка

Данокот на добивка во Република Македонија правно е регулиран со Законот за

данокот на добивка, објавен во Службен весник на Република Македонија бр.

80/93...79/13.

Концепциското дефинирање на овој данок претрпе значајни измени како

резултат на целосно новиот систем, како и новонастанатите услови на пазарна

економија каква што е Република Македонија по осамостојувањето.

128

Најзначајни измени во концептот на оданочување на правните лица со данокот

на добивка е извршен со воведувањето на данокот на вкупен приход154, како

поедноставен даночен режим за трговските друштва, но и со преминот од концептот на

оданочување на финансискиот резултат, односно остварената добивка на

претпријатијата, во концепт кој подразбира оданочување на непризнаените расходи,

при што основа за пресметување на данокот за соодветниот даночен период

претставуваат непризнаените расходи и помалку искажаните приходи. 155

Во новиот концепт на оданочување со данок на добивка, остварената добивка се

оданочува во случај на нејзина конечна распределба156, при што износот кој се

распределува во вид на дивиденди или други распределби од добивката, во паричен

или непаричен облик, се оданочува во моментот на исплата, освен исплатите кон

правни лица резиденти во Република Македонија.157

Примената на оваа законска измена беше со цел:158

1. Стимулирање на компаниите добивката која ја остваруваат, без нејзино

оданочување, да ја реинвестираат во претпријатијата во Република Македонија;

2. Стимулирање на инвестирањето во други компании или во банки во Република

Македонија; и

3. Избегнување на повеќекратното оданочување и поедноставување на

администрирањето со данокот на исплатена дивиденда.

Даночните приходи по основа на данок на добивка остварени во 2012 година во

Република Македонија од 3.654.829.263 денари, се пониски од остварените во

периодот 2006-2011 година и тоа, за 5,99% под остварените во 2011 година, 0,97% во

однос на 2010 година, 17,59% во споредба со 2009 година, значајни 57,40% во однос на

2008 година, и 38,01% помалку во споредба со 2007 година и 22,40% во однос на 2006

година.

154 Измени на Законот на данок на добивка (Сл. весник на РМ број 160/07 од 31/12/2007 година), член 10155 Измени на Законот на данок на добивка (Сл. весник на РМ број 47/11 од 08/04/2011 година) , член 3156 Измени на Законот на данок на добивка (Сл. весник на РМ број 159/08 од 22/12/2008 година) , член36-г157 Измени на Законот на данок на добивка (Сл. весник на РМ број 85/10 од 29/06/2010 година), член 1158 Годишен извештај на Управата за јавни приходи за 2010 година, на стр. 30

129

Табела 3 - Наплатен данок на добивка во Република Македонија за периодот 2006-

20012 година (износи во милиони денари)

Година 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Наплатен

Данок на

добивка

4.710 5.896 8.579 4.435 3.691 3.888 3.655


Шема 4- Наплатен данок на добивка во Република Македонија

Шема 5. Структура на наплатениот данок на добивка во 2012 година

Данок на добивка

Месечни аконтации

Даночни биланси

Дивиденда/распределба

Камата

Задржан данок на странскиправни лица


130

Во структурата на наплатениот данок на добивка во 2012 година во Република

Македонија доминира наплатата по основа на месечни аконтации кои учествуваат со

40,30% во вкупната наплата, а додека, исто така, значајно е учеството на данокот на

исплатени дивиденди и други распределби од добивката со 31,00%. Задржаниот данок

на исплатените приходи кон странските правни лица учествува со 18,47%, а додека од

уплати врз основа на поднесени даночни биланси во 2012 година уплатени се 7,92% од

вкупните приходи по основа на данок на добивка. Од данок на вкупен приход

наплатени се незначителни 0,96%, а по основа на камата 1,35% од вкупните даночни

приходи по основа на овој данок.159

Согласно член 4 од Законот за данок на добивка обврзник на данокот на

добивка е правно лице- резидент на РМ кој остварува добивка од вршење на дејност во

земјата и во странство,160 а согласно член 5 обврзник на данокот на добивка е и

постојана деловна единица на странско лице за добивката која ја остварува од вршење

на дејност во рамките на територијата на Република Македонија. 161

Основа за пресметување на данокот за соодветниот даночен период претставува

износот на непризнаените расходи и помалку искажаните приходи. Сметководствената

бруто добивка се утврдува според прописите за сметководство и воспоставените

деловни политики и практики, и подлежи на оданочување само во случај на

распределба во вид на дивиденди и други исплати на добивката.162

Износот на дивидендата и другите распределби од добивката, се утврдува од

сметководствената добивка остварена за деловната година по намалување на износот

на данокот на непризнаени расходи за таа година и покривање на непокриените загуби

од минатите години.163

Даночната стапка по која се врши пресметувањето и плаќањето на данокот на

добивка од страна на обврзникот на данокот на добивка изнесува 10%.164

Во Законот за данокот на добивка е инкорпорирана и проблематиката за

задржување на данокот на приход кој е исплатен кон правни лица од странство. При

159 Годишен извештај на УЈП за 2012 година, стр. 23160Законот за данокот на добивка (Службен весник на Република Македонија бр. 80/93...79/13), член 4161Законот за данокот на добивка (Службен весник на Република Македонија бр. 80/93...79/13) , член 5162Законот за данокот на добивка (Службен весник на Република Македонија бр. 80/93...79/13) , член 8163Законот за данокот на добивка (Службен весник на Република Македонија бр. 80/93...79/13) , член 9164Законот за данокот на добивка (Службен весник на Република Македонија бр. 80/93...79/13) , член 28

131

исплатите на приходи на странски правни лица, од страна на домашно правно лице,

домашно физичко лице кое е регистрирано за вршење на дејност и странско правно

или физичко лице кое е со постојана деловна единица во Република Македонија,

должни се да го задржат и да го уплатат данокот на соодветна сметка. Меѓународните

договори за одбегнување на двојното оданочувања претставуваат рамка во која се

регулира даночната стапка која се применува во случаите кога се исплаќаат приходи

кон странските правни лица.

Приходите на кои се задржува данокот во Република Македонија во случај на

исплати кон странски правни лица се:165

Приходи од дивиденди;

Приход од камата од резидент или нерезидент но во случаи кога има

постојана деловна единица во Република Македонија, ако каматата е на

трошок на постојаната деловна единица;

Приход од авторски хонорар исплатен од резидент или нерезидент но во

случаи кога има постојана деловна единица во Република Македонија, ако

авторскиот хонорар е на трошок на постојаната деловна единица;

Приход од забавни или спортски активности кои се вршат во Република

Македонија;

Приход од вршење на менаџмент, консалтинг, финансиски услуги и услуги

на истражување и развој ако приходот е исплатен од резидент или е на

трошок на постојаната деловна единица во Република Македонија;

Приход од осигурителни премии за осигурување или реосигурување од

ризици;

Приход од телекомуникациски услуги помеѓу Република Македонија и

странската држава; и

Приход од закуп на недвижности во Република Македонија.

Образец на кој е должен даночниот обврзник да го изврши утврдувањето и

плаќањето на данокот на добивка е ДБ - даночен биланс за оданочување на

непризнаените расходи.166

165Законот за данокот на добивка (Службен весник на Република Македонија бр. 80/93...79/13), член 29-б

132

Месечните аконтации на данокот на добивка на непризнаени расходи во

даночниот биланс, се утврдуваат како една дванаесеттина од утврдениот износ за

претходната година, зголемени за процентот на кумулативниот пораст на цените на

мало во Републиката на начин како што е регулирано со овој закон. 167

Даночните ослободувања и олеснувања се однесуваат на:

Согласно член 32- а од Законот за данок на добивка, корисник на

технолошка индустриска развојна зона во Република Македонија е

ослободен од плаќање на данок на добивка за временски период од десет

години од започнувањето со вршење на дејност во зонатa, под условите и

постапка кои се утврдени со Законот за технолошки индустриски

развојни зони.168

Согласно членот 2 од Законот за регистрирање на готовинските плаќања,

на даночниот обврзник, кој е должен да воведе и користи одобрен систем

на опрема за регистрирање на готовинските плаќања, му се намалува

пресметаниот данок за набавени до десет фискални апарати, во висина на

нивната вредност, а во Законот за данок на добивка ова ослободување е

регулирано со членот 36-б. 169

Согласно членот 36-в од плаќање на данок на добивка е ослободена

Народна банка на Република Македонија;170

Даночниот обврзник се ослободува од обврската за плаќање на данок на

нераспределената добивка остварена во тековната година. Износот кој се

распределува во вид на дивиденди и други распределби од добивката се

оданочува во моментот на исплатата, освен во случаи на исплата на

дивиденда кон резидентни правни лица како што е регулирано со членот

36-г од Законот за данок на добивка. 171

Од страна на даночниот обврзник кој врши распределби од добивката,

утврдувањето и плаќањето на данокот го врши врз основа на поднесување на ДД-ИД-

166Законот за данокот на добивка (Службен весник на Република Македонија бр. 80/93...79/13), член 39-а167Законот за данокот на добивка (Службен весник на Република Македонија бр. 80/93...79/13) ,член 40168Законот за данокот на добивка (Службен весник на Република Македонија бр. 80/93...79/13) ,член 32-а169Законот за данокот на добивка (Службен весник на Република Македонија бр. 80/93...79/13) ,член 36-б170Законот за данокот на добивка (Службен весник на Република Македонија бр. 80/93...79/13) ,член 36-в171Законот за данокот на добивка (Службен весник на Република Македонија бр. 80/93...79/13) ,член 36-г

133

пресметка на данокот на добивка на исплатени дивиденди и други распределби од

добивката.

Во Република Македонија трговските друштва кои се класифицирани како

мали и микротрговци и резидентните правни лица кои водат сметководство и

изготвуваат годишни сметки согласно Законот за трговските друштва, можат да се

определат да плаќаат годишен данок на вкупен приход. 172 Притоа, оние трговски

друштва кои остваруваат вкупен приход во годината за која се утврдува данокот од кој

било извор помал од 3.000.000 денари се ослободени од обврската за плаќање на данок

на вкупен приход. 173

Условите кои се законски дефинирани во членот 38-г врз основа на кој

трговските друштва можат да се определат да пресметуваат и плаќаат годишен данок

на вкупен приход се: да извршуваат стопанска дејност и вкупниот приход да изнесува

од 3.000.001 до 6.000.000 денари на годишно ниво.174 Што се однесува до

пресметувањето и плаќањето на данокот на вкупен приход, е во висина од 1% од

остварениот вкупен приход, а даночните обврзници годишниот данок на вкупен

приход го утврдуваат на образецот ДБ-ВП.175

3.3 Данок на додадена вредност

Франција прва го воведе ДДВ во 1958, а по неа Финска во 1964, Германија 1968

година, Велика Британија 1973 година. Набрзо потоа и во останатите земји на ЕУ, така

што денес сите развиени земји, со исклучок на САД и Австралија, ја оданочуваат

својата потрошувачка врз основа на примена на данокот на додадена вредност.

Данокот на додадена вредност во Република Македонија е регулиран со Законот за

данокот на додадена вредност објавен во Службен весник на Република Македонија

44/99….155/2012 година и претставува општ потрошувачки данок кој се пресметува и

плаќа во сите фази на производството и трговијата, како и во секторот на услуги.

172Законот за данокот на добивка (Службен весник на Република Македонија бр. 80/93...79/13) ,член 38-б173Законот за данокот на добивка (Службен весник на Република Македонија бр. 80/93...79/13) ,член 38-в174Законот за данокот на добивка (Службен весник на Република Македонија бр. 80/93...79/13) ,член 38-в175Законот за данокот на добивка (Службен весник на Република Македонија бр. 80/93...79/13) ,член 39- а

134

Табела 4 - Наплатен ДДВ во РМ за периодот 2006-2012 година (износи во милијарди

денари)

Р.Македонија

2006

година2007

година2008

година2009

година2010

година2011

годнина2012

година

НаплатенДДВ

27.241 32.962 36.173 35.178 37.694 42.223 38.468

Извор:www.ujp.gov.mk

Шема 6 - Наплатен ДДВ во Република Македонија за периодот 2006-2012 година


Наплатените 38.467.824.620 денари по основа на ДДВ во 2012 година се за

8,89% помалку од наплатениот ДДВ во 2011 година, а додека за 2,05% повеќе од

наплатата за 2010 година, 9,35% повеќе од 2009 година, 6,34% повеќе споредено со

2008, 16,70% во споредба со 2007 година, а дури 41,21% наплата на ДДВ повеќе во

споредба со 2007 година.

135

Во 2012 година бруто износот на ДДВ плаќањата изнесуваа 59.308.248.217

денари, што е за 0,61% под реализираните бруто плаќања во претходната година, и во

процент од 69,22% (41.052.337.814 денари) се состои од ДДВ од увоз, 30,48%

(18.077.569.377 денари) се ДДВ плаќања како резултат на реализираниот промет во

земјата, 0,24% се однесува на ДДВ донации (142.740.725 денари), а од камати по

основа на ДДВ реализирани се уплати кои учествуваат со 0.06% во вкупните ДДВ

плаќања (35.600.302 денари). Во 2012 година во Република Македонија реализираниот

поврат на ДДВ во 2012 година изнесуваше 20.840.423,597%, при што овој поврат е за

14,01% поголем од 2011 година, 34,25% во споредба со 2010 година, а 39,44% во

споредба со 2009 година.176

Даночен обврзник, согласно член 9 од Законот за данокот на додадена

вредност, е лице кое трајно или повремено самостојно врши стопанска дејност,

независно од целите и резултатите од таа дејност.177 Притоа, стопанска дејност е секоја

дејност на производителите, трговците и лицата кои извршуваат услуги, а што е со цел

остварување на приходи. Како еден даночен обврзник за ДДВ можат да бидат повеќе

лица поради нивна сопственичка, организациона или управувачка поврзаност.

Предмет на оданочување со овој данок е прометот на добра и услуги со

надомест во земјата и увозот на добра.

Притоа, прометот на добра се состои од преносот на право на располагање со

движен или недвижен материјален имот што, согласно членот 3 од ЗДДВ, подразбира:

промет на електрична енергија, гас, греење и разладување, прометот на добра врз

основа на лизинг и добра од консигнационен склад; испорака на добра на

комисионерот и на примателот на добрата; промет на добра произведени или составени

од материјали или елементи кои ги набавил испорачателот како и пренос на

сопственост врз основа на закон или налог издаден од или во име на орган на јавната

власт. Под промет на добра со надомест се смета: земање на добра кои се дел од

имотот на претпријатието за лични потреби на даночниот обврзник или неговите

вработени, за цели кои не се поврзани со неговата дејност, промет на добра без

надомест од страна на трговските друштва и други здруженија на лица кон нивните

176 Годишен извештај на УЈП за 2012 година, стр. 19177Законот за данокот на додадена вредност (Службен весник на Република Македонија бр.44/99...155/2012), член 9

136

сопственици на влог, кон членовите и спрема нив блиски лица, како и задржувањето на

добрата по престанокот на вршење на дејност.

Прометот на услуги, согласно член 6 од ЗДДВ, претставува секоја дејност која

не е промет на добра и опфаќа: вршење на услуга врз основа на закон или налог

издаден од или во име на орган на јавната власт, преземање на обврска за воздржување

од вршење дејност, како и продавање на јадења и пијалоци и нивна конзумација на

лице место. Под промет на услуги со надомест во смисла на овој закон се смета

користењето добра кои се дел од имотот на претпријатието за лични потреби на

даночниот обврзник или на вработените кај него, или за други цели кои не се поврзани

со неговата стопанска дејност; вршење услуги без надомест од страна на даночниот

обврзник за негови лични потреби, како и вршење на услуги без надомест од страна на

трговските друштва и други здруженија на лица спрема нивните сопственици на влог,

спрема членовите или спрема ним блиските лица.

Територијалното определување на примената на Законот за ДДВ се однесува на

територијата на Република Македонија, со исклучок на слободните зони, царинските

зони и царинските складови.

Прометот кој има за цел крајна потрошувачка во слободните зони, царинските

зони или царинските складови се смета за промет остварен во земјата. 178

Увозот на добра е внесувањето на добра преку царинската линија на РМ, но и

внесувањето на добра од слободните зони, царинските зони и царинските складови од

територијата на РМ. 179

Во структурата на наплата на ДДВ во Република Македонија во бруто ДДВ

приходот, ДДВ од увоз претставува најзначајна компонента со учество од 69,2% во

бруто ДДВ приходот во 2012 година, а на ДДВ од промет во земјата отпаѓа 30,48%.

Даночната основа се состои од даноците, акцизите, таксите, придонесите и

други давачки пропишани со посебни закони освен ДДВ, зависните трошоци за

пакување, натовар, истовар, превоз и осигурување, провизиите и други трошоци кои

даночниот обврзник му ги пресметал на примателот на доброто или на корисникот на

178Законот за данокот на додадена вредност (Службен весник на Република Македонија бр.44/99...155/2012), член 12179Законот за данокот на додадена вредност (Службен весник на Република Македонија бр.44/99...155/2012), член 15

137

услугата и субвенциите кои се директно поврзани со цената на прометот на доброто

или услугата. 180

Табела 5- Структура на ДДВ во Република Македонија во 2012 година (износи во

милиони денари)

Р.Македонија

ДДВ одувоз

ДДВ прометво земјата

ДДВдонации

КаматаБрутоДДВ

ПовратДДВприход

2012 година 41.051 18.078 143 36 59.308 -20.840 38.468

www.ujp.gov.mk

Данокот на додадена вредност се пресметува со примена на пропорционални

даночни стапки врз даночната основа за оданочливиот промет на стоки и услуги и увоз

и тоа општа даночна стапка од 18% или повластена даночна стапка од 5%. 181

Од вкупниот промет во Република Македонија во 2012 година 55,24% е промет

по општа даночна стапка од 18%, 19,10% е промет по повластена даночна стапка од

5%, 22,21% е промет ослободен од данок со право на одбивка од претходен данок

(извоз), а додека 3,45% се однесува на промет ослободен од данок без право на одбивка

од претходен данок.182

Општата даночна стапка се применува врз целокупниот промет и увоз, а

Владата на РМ поблиску ги определува добрата и услугите кои подлежат на

повластена стапка на ДДВ.

Даночниот период е периодот за кој се пресметува и плаќа данокот на додадена

вредност и, во зависност на остварениот промет, даночните обврзници можат да бидат

регистрирани како тримесечни и годишни ДДВ обврзници.

Даночниот обврзник е должен за секој даночен период да поднесе до Управата

за јавни приходи даночна пријава во рок од 25 дена по истекот на периодот, во која сам

го пресметува данокот. Вкупен промет е збир на прометот на даночниот обврзник

реализиран во изминатата календарска година кој е предмет на оданочување,

180Законот за данокот на додадена вредност (Службен весник на Република Македонија бр.44/99...155/2012) , член 17181Законот за данокот на додадена вредност (Службен весник на Република Македонија бр.44/99...155/2012), член 28182 Годишен извештај на УЈП за 2012 година, стр. 20

138

вклучувајќи го и данокот , освен прометот ослободен од данок без право на одбивка на

претходниот данок. Даночните обврзници кои не се обврзани за регистрација не

должат ДДВ за прометот на добра и услуги извршени од нив. 183

3.4 Придонеси за задолжително социјално осигурување

Придонесите се јавни давачки, преку чие собирање државата обезбедува

средства за финансирање на јавните расходи, односно поконкретно преку придонесите

се обезбедуваат средства за финансирање на задолжителното социјално осигурување.

Од придонесите за пензиско и инвалидско осигурување во Република

Македонија во 2012 година реализирани се 27.759.025.025 денари што претставува

зголемување за 2,75% во однос на остварените во 2011 година, а додека кај

придонесите за здравствено осигурување реализирани се за 0,72% повеќе во споредба

со претходната година, односно 16.789.296.533 денари. Придонесите за осигурување во

случај на невработеност во 2012 година се реализирани во вкупен износ од

1.744.845.028 денари што претставува зголемување за 2,75% во споредба со 2011

година. Во РМ во 2012 година вкупно реализирани се социјални придонеси од плата во

износ од 46.293.166.585 денари.184

Законот за придонеси од задолжително социјално осигурување како законски

акт ги дефинира и поблиску ги определува видовите на придонеси, обврзниците за

плаќање на придонесите и обврзниците за пресметка и уплата на придонеси,

основицата, начинот на пресметка, стапките, роковите и сл.

Со плаќањето на придонесите се обезбедуваат средства за финансирање на

задолжителното социјално осигурување.185

Во законот се дефинирани основните поими и тоа:186

Обврзник за плаќање на придонеси е осигуреникот во чие име и за чија сметка

се плаќаат придонесите, а додека обврзник за пресметка и уплата на придонесите е

183Законот за данокот на додадена вредност (Службен весник на Република Македонија бр.44/99...155/2012) , член 41184 Годишен извештај на УЈП за 2012 година, стр. 30185 Закон за придонеси за задолжително социјално осигурување ( Сл. весник на Р.М. 142/08......15/2013),член 2186 Закон за придонеси за задолжително социјално осигурување ( Сл.Весник на Р.М. 142/08......15/2013),член 4

139

работодавачот, самовработено лице, индивидуален земјоделец, верско службено лице,

државна институција, орган или организатор кој има обврска на товар и за сметка на

обврзникот за плаќање на придонеси да ги пресмета, задржи и уплати придонесите.

Осигуреник е физичко лице задолжително осигурено, работодавач е правно и физичко

лице, како и друг субјект кое вработува работници врз основа на договор за

вработување.

Платата е утврдена согласно со закон, колективен договор и договорот за

вработување, а дополнителни примања од работен однос се исплатите по основа на

деловна успешност на работодавачот и надоместоци на плата утврдени со Законот за

работните односи и колективен договор. Исплата по основ на деловна успешност

претставува делот кој вработениот го добива по основа на деловна успешност на

работодавачот, надоместок на плата претставува делот кој вработениот го добива по

различни основи утврдени со Законот за работните односи и колективен договор.

Самовработено лице е физичко лице кое врши самостојна економска дејност или

професионална и друга интелектуална услуга од која остварува приход.

Најниска месечна основица е најнискиот износ на кој се пресметуваат и плаќаат

придонеси, а највисока месечна основица, е највисокиот износ до кој се пресметуваат и

плаќаат придонеси.

Институции за задолжително социјално осигурување се Фондот на пензиското и

инвалидско осигурување на Македонија, Фондот за здравствено осигурување на

Македонија и Агенцијата за вработување на Република Македонија.

Просечна месечна плата е просечен износ на месечна заработка исплатен по

вработен во Република Македонија, согласно објавените податоци на Државниот завод

за статистика.

Задолжителното социјално осигурување ги опфаќа придонесите за:187

1. Пензиско и инвалидско осигурување кои се приход за Фондот за пензиско и

инвалидско осигурување на РМ;

2. Задолжителното капитално финансирано пензиско осигурување, средства кои се

лична сопственост на осигуреникот;

187 Закон за придонеси за задолжително социјално осигурување (Сл. весник на Р.М. 142/08......15/2013),член 5 и член 6

140

3. Стаж на осигурување;

4. Здравствено осигурување претставува приход на Фондот за здравствено

осигурување на Македонија;

5. Осигурување во случај на невработеност, овие средства претставуваат приход

на Агенцијата за вработување на Македонија.

3.5 ТаксиСогласно Законот за административни такси за списите и дејствијата во

управните работи кај органите на државната управа, органите на општините, органите

на општините во Градот Скопје и, органите на Градот Скопје се плаќаат

административни такси. 188

Органи во смисла на овој закон се органите и организациите во Република

Македонија, но и дипломатските и конзуларни претставништва на Република

Македонија во странство. Но, исто така, како органи имаат карактер и трговските

друштва, здруженија на граѓани и други правни лица за работи за кои имаат јавни

овластувања доверени со закон.

Таксите претставуваат јавни приходи, кои ги наплаќа државата или локалните

државни ентитети во моментот на настанувањето на таксената обврска врз основа на

претходно утврден износ на парични средства во Таксената тарифа како цена за

определена противуслуга. Притоа, износот на таксата која треба да се наплаќа е

законски утврден и, согласно членот 4 од Законот за административни такси, „такса не

може да се наплатува ако не е пропишана, ниту да се наплатува во поголем или помал

износ од пропишаниот.“

Таксите се разликуваат од останатите јавни давачки по тоа што нивната наплата

секогаш е во врска со определена противуслуга, и притоа овие јавни давачки не се со

цел покривање на општите буџетски расходи, туку подмирување на трошоците за

добивањето на конкретната противуслуга.

Начинот на плаќање на оваа јавна давачка може да се остварува директно во

пари или индиректно преку административни такси.

188 Закон за административни такси (Сл. весник на РМ 17/93...84/2012), член 1

141

3.6 Надоместоци

Надоместоците се наплаќаат како цена за користење на добрата од општ

интерес (вода, земја, пат и сл.).

3.7 Царини

Со Царинскиот законик во Република Македонија се уредуваат најзначајните

прашања кои се однесуваат на патничкиот и стоковиот промет помеѓу царинското

подрачје на Република Македонија и царинските подрачја на други земји, при што

Царинската управа на Република Македонија е органот кој е надлежен за неговото

спроведување.

Царинското подрачје на Република Македонија ја опфаќа територијата,

територијалните води и воздушниот простор над територијата на Република

Македонија.189

Давачките, кои претставуваат царински долг, се утврдуваат врз основа на

Царинската тарифа на Република Македонија

Царинската тарифа на Република Македонија ги опфаќа:190

а) номенклатурата на стоки изготвена врз основа на Меѓународната конвенција на

хармонизираниот систем на имиња и шифрирани ознаки на стоката (хармонизиран

систем) и комбинираната номенклатура на Европската Унија;

б) секоја друга номенклатура која целосно или делумно се заснова на горенаведената

номенклатура на која се додаваат какви било расчленувања и која е утврдена со

одредбите на прописите кои регулираат посебни области во поглед на примената на

тарифните мерки што се однесуват на трговијата со стока;

в) царинската стапка и износот на давачките кои се применуваат за стоката опфатена

со номенклатурата;

г) преферцијалните тарифни мерки содржани во договорите кои Република Македонија

ги склучила со одредени земји или група на земји, а со кои се предвидува одобрување

на преференцијален тарифен третман;

189 Царински закон (Сл. весник на Република Македонија 39/2005), член 3190 Царински закон (Сл. весник на Република Македонија 39/2005) , член 19 став 3

142

д) преференцијални тарифни мерки усвоени еднострано од Република Македонија во

однос на одредени земји, група на земји или територии;

ѓ) автономни мерки за намалување или укинување на увозните давачки кои се

наплаќаат за одредена стока; и

е) други тарифни мерки пропишани со други прописи.

Царинските приходи во Република Македонија во 2012 година изнесуваат 4.066

милиони денари и се за 7,59% повеќе во споредба со 2011 година кога беа наплатени

3.779 милиони денари.191

3.8 Акцизи

Акцизите кои посредно или непосредно се наплаќаат на територијата на

Република Македонија се законски регулирани со Законот за акцизи. Акцизни стоки,

согласно овој закон, се: минералните масла, алкохолот и алкохолните пијалоци,

тутунските добра и патничките автомобили.192Овие добра се подлежни на акциза со

нивното производство на акцизната територија или со нивниот увоз.193

Од 01.01.2010 година акцизите преминаа во надлежност на Царинската управа,

а дотогаш беа администрирани од Управата за јавни приходи на Република


Акцизните приходи во Република Македонија во 2012 година изнесуваат 16.587

милиони денари и се зголемени за 6,61% во однос на 2011 година кога на име акцизи

беа наплатени 15.559 милиони денари. Зголемената наплата на приходи е остварена кај

минералните масла и деривати од 4%, тутун и преработки од тутун 13% и кај алкохол и

пиво од 4%, а додека намалени се акцизните приходи кај патничките возила за 4%. 194

191 Годишен извештај на Царинската управа на Република Македонија за 2012 година, стр. 53192 Закон за акцизи (Сл. весник на РМ 33/01.........34/10), член 1193 Закон за акцизи (Сл. весник на РМ 33/01.........34/10), член 3194 Годишен извештај на Царинската управа на Република Македонија за 2012 година, стр. 53-54

143

4. УПРАВА ЗА ЈАВНИ ПРИХОДИ

Управата за јавни приходи е основана со Законот за Управа за јавни приходи195со

цел наплата на даночни приходи како орган на државната управа во составот на

Министерството за финансии, но со својство на правно лице.

Управата за јавни приходи ги извршува управните и други стручни работи кои се

однесуваат на: спроведување на законите и други прописи за даноците, регистрација на

даночните обврзници и водење на единствен регистар на даночните обврзници,

примање на даночни пријави и внесување на даночните побарувања во даночната

евиденција и водење на даночна евиденција, утврдување на даноците во согласност со

закон, инспекциски надзор во согласност со закон, наплата на даноците, како и други

работи кои се предвидени во Законот за управа за јавни приходи. 196

Основните стратешки цели на УЈП се однесуваат на:197

Зајакнување на административните капацитети;

Секогаш чекор понапред;

Услужна ориентираност;

Организација на учење и знаење; и

Место во меѓународната заедница.

Табела 6 - Структура на наплатените даночни приходи198

2009 2010 2011 2012

Структурана даночните

приходи во2012 година

Данок надодадена

вредност

35.177.965.400 37.693.945.105 42.223.453.823 38.467.824.620 74,44

195 Закон за Управа за јавни приходи (Сл. весник на РМ 80/93) член 2196 Закон за Управа за јавни приходи (Сл. весник на РМ 80/93) член 4197 Стратешки приоритети на Управата за јавни приходи за периодот 2013-2015 година Бр: 18-7216/2http://www.ujp.gov.mk/mk/osnovni_dokumenti/category/112 стр 11198Годишен извештај на Управата за јавни приходи за 2012 година www.ujp.gov.mk/osnovni_dokumenti/category/113стр 9 и 11

144

Персоналенданок на

доход

8.707.332.676 8.872.248.806 9.512.807.537 9.553.436.551 18,49

Данок на

добивка4.434.562.299 3.690.985.569 3.888.158.020 3.654.829.263 7,07

Вкупнонаплатени

даночниприходи

48.319.860.374 50.257.179.479 55.624.419.380 51.676.090.434 100

Извор: Годишен извештај на Управата за јавни приходи за 2012 година

Наплатените даночни приходи од најзначајните даноци во РМ со кои

администрира УЈП и придонесите од плата (ПИО, ЗО и придонесот за вработување)

учествуваат со 63,76% во Буџетот на РМ, односно остварени се даночни приходи и

придонеси во вкупен износ од 97.969.257.020 денари, а додека Буџетот за 2012

година изнесуваше 153.664.120.000.199

Доброволната наплата од страна на даночните обврзници е реализирана во

процент од 85.36 %, а покрај оваа доброволна наплата 1,86% е наплатено со пребивање

на отстапено побарување на еден даночен обврзник со долг на друг даночен обврзник,

1,58% од наплатата е преку цесии, 1,22%е со одобрен репрограм на даночниот долг,

1,5% од наплатата се однесува на новоутврдени даноци во постапка на инспекциска

контрола, 3,23% е наплата по опомени, а додека 5,24% од даноците се наплатени по пат

на присилна наплата на долгови.200

Исто така, доста е значајна и наплатата која се реализира од страна на

Царинската управа на Република Македонија која администрира и врши наплата на

царина, акцизи, надоместоците на тутунски производи и производи од нафта, како и

ДДВ од увозот кој се наплатува од страна на Царинската управа, а додека се

администрира од страна на УЈП а изнесува 66,52% од наплатата на Царинската управа

199Годишен извештај на Управата за јавни приходи за 2012 година www.ujp.gov.mk/osnovni_dokumenti/category/113стр 9 и 10200Годишен извештај на Управата за јавни приходи за 2012 година www.ujp.gov.mk/osnovni_dokumenti/category/113стр 11

145

на РМ во 2012 година. Наплатата на ДДВ од увоз сочинува Царинската управа во 2012

година да наплати вкупно 63,9 милијарди денари што е за 3,5% повеќе во однос на

2011 година кога беа наплатени 61,7 милијарди денари.201

201 2012 Годишен извештај на Царинската управа на Република Македонијаhttp://www.customs.gov.mk/Uploads/GODISEN%20IZVESTAJ%202012.pdf стр. 53

146

ЧЕТВРТ ДЕЛУЛОГАТА НА ФИСКАЛНАТА ПОЛИТИКА ВО ФУНКЦИЈА НА

ОСТВАРУВАЊЕ НА ЗАБРЗАН ЕКОНОМСКИ РАСТ И РАЗВОЈ ВОРЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

1. РЕЦЕСИЈА ВО СВЕТСКАТА ЕКОНОМИЈА

Ова е време на глобализација, напредок на технологијата и техниката.

Глобализацијата претставува процес на придвижување кон една интегрирана и меѓу-

зависна светска економија, во која е доминантен пазарот, односно спојување на

историски и културно различни и засебни национални пазари во еден огромен

глобален пазар. Овој процес неминовно подразбира унапредување на процесот на

производството, изнаоѓање на извори на стоки и услуги, но и на локации за нивен

пласман низ целиот свет, со цел искористување на предноста во националните разлики

во трошоците и квалитетот на чинителите на производството, а кои придонесуваат за

зголемување на економскиот раст и подобрен животен стандард.

Зголеменото производство, трговија, инвестиции и комерцијални активности,

развојот на комуникациите, медиуми и слободен тек на информации и идеи,

интеракција на економиите, културата, општество, се едни од основните обележја на

глобализацијата. Кога се зборува за глобализација, треба да се спомене и прелевање на

проблемите и конфликтите, односно етничките и општествените конфликти кои ги

надминуваат државните граници, се прелеваат и се закани на меѓународниот мир и

безбедност. Глобализацијата нема еднобразно влијание, при што сите држави не се

подеднакво подложни на кризите и трендовите, но и на бенефитите.202

Во светски рамки големата финансиска криза во новиот милениум доведе до

најголема рецесија по големата депресија во минатиот век, пад на бруто домашниот

производ, индустриското производство и глобалната трговија. Глобалната економска

финансиска криза имаше значајни импликации врз светската економија, и по неа

се`уште земјите во светот се борат економски да се опорават. Голем број на земји во

развој западнаа во рецесија, а оние со значаен надворешен долг западнаа уште

подлабоко. Рецесијата е проследена со пораст на невработеноста, слаба агрегатна

побарувачка, голем товар на јавниот долг и слабост на финансискиот сектор. Растот во

202Baldwin R, Forslid R, Martin P., Ottaviano G, Hicout F. Economic geography and public policy, Скопје, Арсламина, 2012 година

147

овие замји значајно се намали како резултат на надворешните фактори и домашните

предизвици.

Владите воведуваат мерки за зачувување на даночниот систем, фискални

стимулации и други политички мерки со цел ублажување или анулирање на

негативните ефекти од финансиската криза, со оглед на големата улога на

финансискиот систем за ефикасна алокација на капиталот, инвестициите,

мобилизирање на штедењето и олеснување на пазарните трансакции. Но, финансиската

криза придонесе за забавување на растот не само во развиените земји, туку и во земјите

кои се борат да остварат повисок степен на раст, таканаречените земји во развој.

Оставарување на посакувани параметри на економски раст и негова одржливост

е цел на сите држави во светот.

Државата претставува правен концепт кој вклучува: територија со јасно

дефинирани граници, популација, влада, администрација, признание на суверенитетот

на државата од страна на другите суверени држави.203

Одржлив економски раст, по дефиниција, е економскиот раст кој продолжува со

текот на времето, а кој ги подобрува социјалните услови, но не ги исцрпува

природните ресурси или не предизвикува оштетување на животната средина.204

Одржливиот развој е развој кој ги исполнува потребите на сегашните генерации

а не ја загрозува можноста на идните генерации да ги задоволат сопствените

потреби“.205

Проблемот на економски развој претставува сметководствен проблем за

„набљудуваната шема на нивоата на стапките на пораст на per capita приходот, низ

држави и низ време.“206

Порастот на бруто домашниот производ подразбира подобрување на

економските перформанси на земјата, но и пораст на животниот стандард на нејзините

граѓани. Економскиот раст се сведува на проширување на производствените можности

на општеството, и притоа економските фактори на растот се трудот, капиталот, земјата

и претприемништвото, но и технолошкото знаење.207

203Baldwin R, Forslid R, Martin P., Ottaviano G, Hicout F. Economic geography and public policy, Скопје, Арсламина, 2012 година, стр. 44204Baldwin R, Forslid R, Martin P., Ottaviano G, Hicout F. Economic geography and public policy, Скопје, Арсламина, 2012 година,стр. 428205Arrnot R., Greenwald B., Kanbur R., Nalebuff B., Economics for an emperfect world: essays in honor ofJoseph E. Stiglitz, Скопје, Арс ламина, 2012 година, стр. 331206 Франкел А.Џ., Разин А. во соработка со Чи-Ва Јуен, Фискални политики и порастот во светскатаекономија, Скопје, Арс ламина, 2012 година, стр. 459207 Фити Т. „Макроекономија“Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Економски Факултет- Скопје стр. 71

148

Имено, во новиот милениум јазот којшто постои меѓу државите кои се богати со

капитал и оние кои се сиромашни се´ повеќе се продлабочува како резултат на

актуелната финансиска криза, при што богатите стануваат уште побогати, а

сиромашните остануваат сиромашни.

За многу од земјите во развој забавувањето на растот ќе значи и застој во

редукцијата на сиромаштијата и помали инвестиции во едукација, здравство и развој на

други критични области. Но, исто така, и намалена побарувачка за извоз на нивните

производи, ранливост на капиталните текови и цените на суровините. Проблем за

земјите во развој е и нивото на досегашниот раст, растот на инвестиционата

потрошувачка кој е значајно намален, и притоа предизвикува дополнителен пад на

растот на аутпутот.208

Економскиот раст не само што е нееднаков во однос на дистрибуција на

придобивките во светот, со постојана сиромаштија, недохранетост и болести во многу

земји од третиот свет, туку достигна и многу висока цена - деградација на околината,

уништување на ресурсите, екслоатација на работната сила (вклучувајќи ги и децата) и

други прекршувања на човековите права“

Енормното значење на економскиот раст, всушност, значи дека и мали речиси

незначителни разлики во стапката на економски раст, можат да имаат значајно

влијание. Ова најдобро економистите го објаснуваат со Правилото 70, според кое:

бројот 70, доколку се подели со просечната стапка на пораст на БДП, се добива

временскиот период изразен во години, неопходни за дуплирање на бруто домашниот

производ на земјата.209

Економските проблеми од развиените земји се прелеваат врз земјите во развој и

економски се манифеститраат, пред се`, преку намалената побарувачка за нивните

производи, намалување на цените на производите од овие земји, но и преку

капиталните текови. Овие проблеми дополнително ги засилуваат нивните проблеми со

растот, намалување на инвестиционите текови претставува дополнителен проблем кој

директно влијае врз растот.

Како резултат на ниската стапка на вработеност во овие земји, капацитетот на

потрошувачката и инвестиции од домаќинствата и претпријатијата кој како резултат на

208World economic situation and prospects 2013, United nations, New York, 2013,стр. 1209 Фити Т. „Макроекономија“Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Економски Факултет- Скопје, стр. 68

149

хроничниот недостиг на финансиски средства е мал, слабиот финансиски сектор, како

и буџетскиот дефицит и јавниот долг, земјите во развој се во стапица на низок раст.

Шема 1 : Стапица на низок раст на земјите во развој210

Екстремната сиромаштија е голем проблем за светската економија, при што

бројни земји во светот не само што се сиромашни, туку остануваат сиромашни.

Борбата со сиромаштијата односно борбата за остварување на повисико ниво на

економски раст е тешка, со оглед на оскудноста на овие земји со основни фактори кои

се релевантни за раст и тоа, пред се´, капитал. Оваа немоќ и недостиг на капитал и

понатаму придонесува за пораст на сиромаштијата и неадекватното искористување на

210 World Economic situation and prospect 2013, Global outlook, United Nations, New York, 2013, стр. 7

150

ресурсите, користење на примитивни технологии за производство, недостиг на знаење

итн.

За овие земји неопходен е пораст на производството со ефикасна употреба на

расположливите ресурси, а како резултат на недостигот на капитални средства, а со

цел стимулирање и зголемување на производството постои потреба од надворешен

капитал, односно привлекување на СДИ, искористување на фискалната политика и

воведување на бројни даночни олеснувања и ослободувања за СДИ, но и за домашните

компании со цел зголемување на инвестициите.

151

2. ФИСКАЛНАТА ПОЛИТИКА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ВОФУНКЦИЈА НА ЕКОНОМСКИ РАСТ И РАЗВОЈ

Глобалната финансиска криза имаше и се´ уште има значајни импликации врз

јавните финансии во многу земји во светот. Во современите економии големо е

значењето на јавните финансии и тоа, пред се´, нивниот најзначаен сегмент - даноците.

Даноците претставуваат најзначаен облик на јавни приходи и едно од

најзначајните средства со кои се врши прераспределба на националниот доход на

различни субјекти но и на различни форми на потрошувачка. Значењето на даноците е

во постојан пораст, но во поголемиот број на земји изнесува над 40% што значи големо

учество, а во некои земји и половина од општествениот производ. Даноците, како

компонента на националниот доход, имаат дејство на создавањето на националниот

доход, но и неговата прераспределба.

Постојат пет карактеристики што треба да ги поседува „добар“ даночен систем

1. Економска ефикасност- односно даночниот систем не треба да ја попречува

ефикасната алокација на ресурсите;

2. Едноставна администрација- лесно и евтино да се администрира;

3. Даночниот систем да биде флексибилен – лесно да одговори на променетите

економски прилики;

4. Политичка одговорност - треба да биде дизајниран на начин при што лицата ќе

имаат увид во тоа што го плаќаат и ќе можат да оценат колку прецизно

системот ги рефлектира нивните преференции;

5. Праведност.211

Преку даноците и нивното насочување се реализираат значајни цели, односно

преку различно користење на даноците се делува на различни аспекти во зависност од

целите кои креаторите на политиката треба да ги постигнат.

Остварувањето на економски раст преку централното планирање во поранешните

социјалистички земји се покажа како неуспешно и не овозможуваше координација на

економските активности кои би придонесле за поголем раст и развој на овие земји. Во

педесеттите и шеесеттите години од минатиот век се разви теоријата за државен

интервенционизам, а потоа теоријата за слободната улога на пазарот. Неуспехот на


152

пазарот во реализирање на определени економски цели и справување со определени

состојби во економијата ја наметна повторно потребата од активна улога на државата.

Во праксата во современите пазарни економии постои комбинација на овие два

екстреми. Ниту државата, ниту пазарот не можат да се гледаат како решение, потребно

е да постои комплементарност помеѓу нив. Притоа, пазарниот механизам е помалку

развиен во помалку развиените земји со оглед дека економските субјекти не реагираат

секогаш на сигналите на пазарот и имаат хроничен недостиг на информации.

Порастот на државниот интервенционизам и користењето на јавните приходи

во современите економии не е само како средство за прибирање на финансиски

средства за финансирање на функциите на државата, туку и како инструмент на

финансиската, политиката на развој, социјалната политика и политиката за

привлекување на странски директни инвестиции. Преку нив се стимулира развој на

определени гранки и дејности кои се од големо значење за економијата. Владината

поддршка, притоа, може да има различни форми со различни импликации.

Иако владината интервенција може да заземе различни форми, во основа, се

остварува преку:212

Директно учество во производството;

Влијание преку субвенции и даноци; и

Дирекно влијание преку законската легислатива.

Вклученоста на владата во фискалните прашања, всушност, се зголемува со

развојот на општеството, односно развојот на економијата.

Јавниот сектор во реалниот свет се состои од одредени институции. Основната

институционална димензија во јавниот сектор е „раслојување“ на владите. Модерната

држава има централна власт што ги посочува работите што се, пред се´, од национален

интерес, меѓутоа има и други „степени на власт“ како што се регионалните, и

локалните владини единици со посебни фискални одговорности.213

Преку трошење и собирање на јавните приходи се влијае на националниот

доход, а со тоа на економскиот раст.

212D.PSmith The role of public finance in economic developement. 9508,econpapers.repec.org/RePEc:erg:wpaper:9508

213Quigley J. Smolenski E. Modern Public finance – Скопје Арс ламина 2011 стр 126

153

Доколку се добро менаџирани, јавните расходи можат да претставуваат значајна

економска шанса за остварување на забрзан економски раст. Мерките на фискалната

политика зависат од типот нa политика која се применува, но и специфичните

околности во земјата. Притоа, зголемувањето на потрошувачката (било за конзумација

или инвестиции) е поефективно отколку намалување на даноците. Зголемувањето на

државната потрошувачка резултира со зголемување на агрегатната побарувачка.214

Фискалната политика вклучува планирање на буџетскиот дефицит на среден рок

и приспособување на структурата на јавната потрошувачка. При планирањето на

среден рок на буџетскиот дефицит во периоди на ниска економска активност и забавен

раст, јавната потрошувачка и буџетскиот дефицит треба да растат за да ја заживеат

економијата, додека во периоди на инфлаторни притисоци, јавната потрошувачка и

буџетските дефицити треба да се намалуваат.

Јавните расходи делуваат преку стимулирањето на економската продуктивност,

помош и развој на некои индустрии. Притоа, овде е многу важен моментот на

расположливите финансиски средства со кои располага државата, како и целите кои е

планирано да се остварат.

Имено, преку агрегатната владина потрошувачка и различните видови на јавно

трошење се влијае на економскиот раст, а тоа влијание може да биде позитивно или

неутално, и тоа преку:215

Социјални трошоци (образование, здравство, социјална сигурност)

претставуваат инвестиции во човечки капитал кои имаат долгорочен ефект

врз економскиот развој преку зголемувањето на производствениот капацитет

и подобрувањето на квалитетот на работната сила. Добро образована, здрава

и едуцирана работна сила претставува еден од основните предуслови за

економски раст со што е значаен позитивниот инпут на овие трошоци врз

економскиот раст. Формирањето на човечки капитал и инвестиции во

човечки капитал претставува значаен поттик и предуслов за остварување на

долгорочен економски раст;

214The state of Public Finances: A cross Country Fiscal Monitor, IMF Julu 30,2009 SPN 09/21215D.PSmith The role of public finance in economic developement. 9508,econpapers.repec.org/RePEc:erg:wpaper:9508

154

Развојот на енергетска, комуникациска и транспортната инфраструктура

претставува еден од основните предуслови за економски раст;

Продуктивни трошоци со кои се влијае врз развојот на определени дејности

или гранки (земјоделие, шумарство, рибарство, рударство, производство и

сл.) имаат директно влијание врз растот на бруто домашниот производ;

Одбрана - во основа зголемувањето на владините трошоци во одбрана има

неутрално влијание врз економскиот раст;

Друго (култура, религија) и сл. кои имаат позитивен ефект врз квалитетот на

животот, а во директна смисла не влијаат врз економскиот раст.

Културата, нормите и обичаите се важни детерминанти на квалитетот на

општествениот живот. Одредени аспекти на обичаите, склоностите и однесувањата се

поврзуваат со цели групи на луѓе и тие се сметаат за основа на културата. 216

Инвестициите имаат дејство врз растот на краток рок, но уште поголемо е

значењето и влијанието на капиталните инвестиции во енергетика, инфраструктура и

телекомуникации врз растот на долг рок, со оглед дека инвестициите и

претприемачката активност се двигатели на економскиот раст.

И во земјите членки на ОЕЦД евидентен е порастот на јавните инвестиции во

транспорт (брзи железници, аеродроми, пристаништа, патишта), телеком

инфраструктура, истражување и развој, како и унапредување на употребата и

користење на енергијата. Исто така, значаен е порастот на инвестиции во

образованието и здравството со цел поттик на човечкиот капитал и позитивен ефект

врз растот на долг рок.

Потребно е да се потенцира и тенденцијата за зголемување на зелените инвестиции,

односно постигнување на силен економски раст и промена кон почиста економија со

посебен осврт на помала емисија на карбон. Исто така, впечатлива карактеристика на

ОЕЦД економиите е фаворизирањето на руралните региони од страна на владите било

преку директни субвенции за производството, или индиректни во форма на регионална

инфраструктура. 217

216Arrnot R., Greenwald B., Kanbur R., Nalebuff B., Economics for an emperfect world: essays in honor ofJoseph E. Stiglitz, Скопје, Арс ламина, 2012, стр. 163217Baldwin R, Forslid R, Martin P., Ottaviano G, Hicout F. Economic geography and public policy, Скопје Арсламина 2012 година стр. 448

155

Субвенцијата е плаќање од страна на владата на домашниот производител.

Трендот земјоделството да биде еден од најголемите корисници на субвенции е

присутен во најголем број на земји. За илустрација во Европската Унија им се плаќаат

43 милијарди долари годишно на фармерите за субвенции. Во САД, во мај 2002

година, се изгласа закон за распределба на 180 милијарди долари за фармерите, во

временски период од десет години.218

Даноците претставуваат значен и ефикасен инструмент преку кој се врши

прераспределба на националниот доход врз основа на принципот на економска

праведност, преку користење на фискалната политика и политиката на трансфери.

Даноците, варираат во многу, навидум важни погледи, како што се кој ги плаќа,

која држава ги собира, кога се наплатени и дали фискалните инструменти, воопшто, се

сметаат за даноци. Постои тенденција на пораст на даночните приходи во бруто

домашниот производ, при што овие приходи значително се зголемени во новиот

милениум и за разлика во 1965 година, кога во просек се движеа околу 25,5%, во 2005

година овој процент изнесува 35,2%, со што значително се зголемува и даночната

пресија во сите земји во светот.

Едно од најстарите контроверзи во даночната теорија го опфаќа изборот помеѓу

директно и индиректно оданочување. Во основа, во модерните даночни системи

постои комбинација на директните и индиректните даноци, односно на директното

оданочување на приходот и оданочувањето на потрошувачката. Што се однесува на

дејството кое даноците го остваруваат врз доходот, се разграничува директно и

индиректно дејство. Притоа директното дејствување на даноците се остварува преку

директните даноци, односно преку доходот со кој располагаат економските субјекти.

Тоа, всушност, значи дека преку политиката која се остварува со директните даноци

директно се влијае врз доходот со кој располагаат економските субјекти, при што секое

намалување на директните даноците, всушност, означува зголемување на

расположливиот доход за економските субјекти и обратно, зголемувањето на даноците,

всушност, апсорбира поголем дел од доходот на економските субјекти. Според тоа,

капиталните даноци имаат негативно дејство врз штедењето и инвестициите, при што

предизвикуваат нивно намалување.

218 Hill. L. W. C. International business: competition in the global marketplace, Скопје, Магор, 2010, стр. 204

156

Способноста на владата да ги обврзе граѓаните да ги поддржат јавните добра,

може, исто така, да `и овозможи да ја присили подршката на граѓаните на специфични

групи со заеднички интерес, односно може да присили една група да ги отстапи своите

ресурси на друга група. Ваквиот присилен трансфер во минатото се поврзуваше со

кражба, а денес постои една значителна разлика: трансферите преку владата го носат

белегот на законитоста и респектабилноста што им се припишува од страна на

политичкиот процес.219

Во земјите во развој трошоците за усогласување и за администрирањето на

оданочувањето на доходот се високи, така даночните органи мораат да се ослонуваат

на индиректно оданочување. Со индиректните даноци индиректно се влијае врз

доходот, при што секое зголемување на овие даноци влијае преку намалување на

потрошувачката. Според тоа, освен нивото на даноци, потребно е согледување на

промени во композицијата на даноците кои може да влијаат на долгорочната

економска ефикасност, но и на растот. Притоа, корпоративните и даноците од доход се

понеповолни за економската ефикасност во споредба со даноците на потрошувачката.

Во основа, секое зголемување на даноците негативно влијае врз економскиот

раст, а додека со самото нивно намалување се ослободуваат средства за економијата и

граѓаните, а со тоа се создаваат предуслови за зголемување на потрошувачката,

инвестициите и сл. Даноците се неизбежно болни. Најголемиот дел од луѓето би сакале

да видат нивните даноци да се намалуваат.

Прашањето за даночното оптоварување е од значаен интерес за политичката

дебата, но и од аспект на фискалната политика. Притоа, потребно е паметно планирање

и развивање на долгорочна стратегија со оглед дека фискалната политика може да го

забрза растот и развојот преку различни канали и тоа:

Макроекономски канал, односно влијание на растот преку буџетот.

Макроекономската стабилност со ниско ниво на буџетски дефицит и јавен долг

има значаен бенефит преку зголемување на нивото на инвестиции, а со тоа и

економски раст. Како резултат на тоа од големо значење е имплементација на

цврста макроекономска политика;


157

Микроекономски канал, односно влијание врз ефикасната употреба на

ресурсите. Насочувањето на ресурсите претставува значаен економски, но и

политички предизвик со оглед на позитивниот ефект кој го имаат врз растот.

Економската активност во една земја подразбира сложени интеракции помеѓу

сите сектори, односно интеракции помеѓу корпоративниот сектор, секторот на

домаќинства, државниот сектор и надворешно трговскиот сектор.

Дефицитот или суфицитот на тековната сметка е позитивен, односно негативен

показател на надворешните обврски на економијата. Притоа, три прашања се

поставуваат во однос на надворешниот дисбаланс на економијата: Дали должничката

држава е солвентна?, Дали дисбалансите на тековната сметка се одржливи?, Дали

дефицитот на тековната сметка е прекумерен? Тековната политика е одржлива доколку

нејзиното продолжување во неопределена иднина не ги прекршува ограничувањата за

солвентност на буџетот.

Прашањeто кое притоа се поставува -дали државата е солвентна, всушност

значи дали е способна да создаде доволен трговски суфицит во иднина за да го врати

постојниот долг. 220

Билансот на тековната сметка се определува од разликата помеѓу националните

заштеди и домашните инвестиции. Притоа, за даден биланс на тековната сметка,

нивоата на штедење и инвестиции можат да имаат импликации за одржливоста на

надворешната позиција. Високо ниво на инвестиции, посочува на иден пораст преку

натрупување на поголем производен капацитет.

Висок сооднос на штедењето и инвестициите може да се смета за сигнал на

меѓународните инвеститори за заслужноста на кредит, бидејќи ја зголемува

способноста да се сервисира и да се намали надворешниот долг. Државите што растат

забрзано можат да одржат трајни дефицити во тековната сметка без да ја зголемат

својата надворешна задолженост во однос на БДП.221

Зголемениот дефицит во земјите во развој е резултат и на поголеми исплати за

камати на кредити.

220 Франкел А.Џ., Разин А. во соработка со Чи-Ва Јуен, Фискални политики и порастот во светскатаекономија, Скопје, Арс ламина 2012 година, стр. 510221 Франкел А.Џ., Разин А. во соработка со Чи-Ва Јуен Фискални политики и порастот во светскатаекономија, Скопје, Арс ламина, 2012 година, стр. 525

158

Популарно е сфаќањето дека големите влади и големите дефицити се одлика на

демократските општества, затоа што во изборниот процес се купуваат гласовите од

граѓаните, затоа што јавната потрошувачка и покрај тоа што се потенцира дека е од

јавен интерес секогаш е насочена, во поголема или помала мера, кон исполнување на

нечиј интерес.

Дејствувањето на фискалната политика е поефективно кога е координирано

помеѓу земјите. Интеграцијата на светската економија, и мобилноста на факторите за

производство создава простор за последици од ефектите на политиката на определена

држава кои ги надминуваат територијалните граници, така што промените во

политиката на една држава влијаат на распределбата на ресурси и на порастот на друга

држава, преку промени на диференцијалите на цените на факторите.

Енормните разлики во степенот на економска развиеност помеѓу одделените

земји во светот се карактеристика на современиот свет и проблем со кој се соочуваат и

се борат поголемиот број на земји во светот во смисла на изнаоѓање на мерки и

политики кои ќе придонесат за негово зголемување.

„Растот е основен за намалување на сиромаштијата, но тој има многу поголема

сила ако сиромашните луѓе се способни да учествуваат.“222

Најзначајни двигатели на развојот се : инвестициската клима и оспособување со

знаење и вештини на човечкиот капитал. Според тоа, детерминанта на растот е

стекнувањето на знаење, кај развиените земји тоа значи инвестиции во истражувања, а

кај помалку развиените земји - намалување на технолошката потчинетост и јазот.

За таа цел владите инвестираат значајни средства со цел промовирање на растот

преку создавање на инвестициона клима во приватниот сектор, пред се´, фармерите и

малите претприемачи во урбаните но и рурални средини, во насока на нивно

оспособување да инвестираат во нови технологии или култури.

Политиките и институционалните реформи кои ја подобруваат климата за

малите и средните претпријатија, обично се одразуваат и со подобра клима за големите

и за странските претпријатија. За да се случи раст, претприемачите мора да бидат во

222Arrnot R., Greenwald B., Kanbur R., Nalebuff B., Economics for an emperfect world: essays in honor ofJoseph E. Stiglitz, Скопје, Арс ламина, 2012 година, стр. 525

159

можност да ги препознаат и да создадат можности за зголемување на продуктивноста и

вложување во продуктивни инвестиции. Во тој контекст е идентификување на

пречките, ограничувањата и проблемите, како и зголемување на степенот на

информираност, преку консултација со релевантните групи, искуствата на развојните

банки и слично. 223

Значењето на пазарот на капитал за растот е неспорно, без пазарот на капитал

компаниите мора да се ослонуваат на нераспределената добивка.

Политичките , економските и правните системи на една земја можат да имаат

длабоко влијание на нивото на економски развој и на привлечноста на една земја како

можен пазар или локација за производство. 224

Нобеловецот Амартја Сен тврди дека развојот треба да се проценува, не толку

преку мерењето на материјалното производство како што е БДП по глава на жител,

туку преку способностите и можностите во кои уживаат луѓето, односно развојот

претставува процес кој ги проширува реалните слободи кои ги доживуваат луѓето.

Според Сен, развојот не е само економски процес, туку и политички и, за да успее,

бара „демократија“. 225

Главен инструмент преку кој владите влијаат врз економијата е буџетот.

Притоа, потребно е разбирање на растот и дефинирање на сет политики за раст.

Стратегијата за одење напред и осигурување на фискална солвентност подразбира

соодветно администрирање со јавните приходи и јавните расходи во фунција на

остварување на целта за забрзан економски раст. Соодветен менаџмент на јавните

финансии претставува врвен приоритет за сите земји со оглед на економското,

социјалното и политичкото значење на Буџетот, особено во услови на голема

неизвесност и изразени предизвици домашни но и надворешни.

Во Република Македонија приоритетите и целите на фискалната политика се

состојат во обезбедување на одржлив економски раст, зголемување на вработеноста и

223Arrnot R., Greenwald B., Kanbur R., Nalebuff B., Economics for an emperfect world: essays in honor ofJoseph E. Stiglitz, Скопје, Арс ламина, 2012, стр. 520-531224 Hill. L. W. C. International business: competition in the global marketplace, Скопје, Магор, 2010 стр. 59

225 Hill. L. W. C. International business: competition in the global marketplace, Скопје, Магор, 2010 стр. 61-64

160

подобрување на животниот стандард за чие остварување потребно е одржување на

макроекономската стабилност и стабилноста на курсот на денарот, спроведување на

фискални политики кои се во функција на поддршка на економскиот раст,

подобрување на бизнис климата и спроведување на даночната и царинската политика

во функција на развој на економските субјекти, поголема наплата на даночните

приходи, зголемување на странските и домашните инвестиции и поефикасно

користење на буџетските средства во развојни програми и инфраструктурни

инвестиции, како и инвестирање во изградба на инфраструктурни објекти.

Реализирањето на посакуваните параметри на економски раст во Република

Македонија е детерминирано и од глобалните економски движења, пред се´,

закрепнување на економијата на земјите од Европската Унија по финансиската криза.

На краток рок, нискиот економски раст во еврозоната е најсериозниот потенцијален

ризик за растот на земјите во развој како што е Република Македонија, со оглед дека

послабата надворешна побарувачка може да има неповолни ефекти врз присуството на

домашните извозници на странските пазари, а значајна можност за Република

Македонија е јакнење на довербата на инвеститорите што може да придонесе кон

повисок раст на македонскиот извоз и индустриското производство и поголем прилив

на капитал во земјата, за што голема улога имаат странските директни инвестиции.226

Наведените ризици ја наметнуваат потребата од нивно постојано следење и

навремено преземање на адекватни мерки од страна на носителите на политиките.

Фискалната политика, во координација со монетарната политика, овозможи да

се задржи макроекономската стабилност со просечна годишна инфлација од околу

2,5%, а со тоа се даде поддршка на економската активност преку одржување на

повисоко ниво на капитални инвестиции со оглед дека порастот на капиталните

инвестиции во Буџетот е со цел директна поддршка на економијата. Согласно

проекциите на приходите и расходите на Буџетот на Република Македонија за 2014

година, планираниот дефицит е проектиран на ниво од 3,5%, 3,2% во 2015, а во 2016

година да се позиционира на оптимално ниво од 2,6% од БДП, при што финансирањето

на планираниот дефицит ќе се обезбедува од странски извори и тоа поволни кредити

од меѓународни финансиски институции наменети за финансирање на одделни

проекти, заем за развојни политики од Светска банка наменет за буџетска поддршка и

226Претпристапна економска програма на Република Македонија 2014-2016 година, стр. 33-34

161

други надворешни извори и домашни извори односно преку емисии на државни хартии

од вредност. 227

Република Македонија претставува мала и отворена економија, која на патот

на својот развој се соочува со бројни предизвици и пречки од кои најзначајни се : 228

Мал и ограничен внатрешен пазар, при што остварувањето на повисоки стапки

на економски раст зависи од зајакнувањето на конкурентноста и продуктивност

на земјата, зголемување на индустриското производство и диверзификација и

експанзија на извозот;

Проблемот на невработеност и подобрување на квалитетот на работната сила;

Ограничен пристап до капитал и тоа, пред се´, за малите и средните

претпријатија;

Други слабости како административни пречки, ефикасноста на судскиот систем

и сл.

Од аспект на макроекономската и фискална политика на Република Македонија

со цел интензивирањето на економскиот раст и развој е предвидено229:

Одржување на макроекономската стабилност, ниско ниво на инфлација, од

околу 3% годишно, и стабилен девизен курс на денарот, со оглед дека

стабилноста на цените е значаен предуслов за економски раст;

Подобрување на квалитетот на финансирањето и намалување на цената на

финансиските услуги, подобрување на ефикасноста и конкуренцијата во

банкарскиот и осигурителниот сектор, но и пазарот на капитал;

Одговорна фискална политика со одржување на умерено ниво на буџетски

дефицит, околу 2-3% од БДП, во функција на реализирање на капитални

инвестиции и проекти во транспортна, енергетска, комунална, образовна и

здравствената инфраструктура, односно инвестиции во насока на развивање и

подобрување на инфраструктурата.;

Одржливо ниво на јавен долг;

Ниски даноци, социјални придонеси и други давачки кон државата со цел

зголемување на средствата на располагање на компаниите и користење на

227Претпристапна економска програма на Република Македонија 2014-2016 година, стр. 46-47228Претпристапна економска програма на Република Македонија 2014-2016година, стр. 60-68229 Претпристапна економска програма на Република Македонија 2014-2016 година, стр. 60-68

162

профитот за унапредување на работењето, нови инвестиции и отворање на нови

работни места.

За реализирање на оваа стратешка определба беа преземени значајни

чекори и измени во даночната регулатива со кои се изврши ослободување од

данок на добивка на малите претпријатијa, намалување на ДДВ кај определени

производи; намалување на царинските стапки на определени репроматеријали и

производи со цел поддршка на земјоделството, индустријата, транспортот и

други сектори, намалување на стапките на социјалните придонеси и намалување

на административните трошоци за фирмите и граѓаните.

Раст на домашните и странските инвестиции како резултат на зголемена

доверба на странските инвеститори но и големи поволности кои Република

Македонија ги нуди во ТИРЗ и индустриските зони, голем придонес за растот

на инвестициите ќе дадат и јавните инвестиции кои се движат околу 4-5% од

БДП.

Подобрување на бизнис климата и квалитетот на работната сила.

Макроекономската политика во Република Македонија е во функција на

остварување на стратешките определби за долгорочен и одржлив економски раст и

развој во согласност со Стратегијата на Европската Унија „Европа 2020“, како и

Стратегијата за Југоисточна Европа (ЈИЕ) - 2020 на Советот за регионална соработка

наречена „Работни места и просперитет на европската перспектива.230

230 Претпристапна економска програма на Република Македонија 2014-2016 година

163

3. СТРАНСКИТЕ ДИРЕКТНИ ИНВЕСТИЦИИ ВО РЕПУБЛИКАМАКЕДОНИЈА

СДИ се главен двигател на растот, преку кои се надоместува недостигот на

капитал за финансирање на инвестициони шанси, се зголемува вработеноста како

резултат на отворањето на нови работни места, земјите имаат пристап до нови

технолошки достигнувања и знаење, зголемување на извозниот капацитет на земјата

домаќин, но и развивање на соработка со домашни добавувачи.

Македонија не е доволно атрактивна дестинација за инвестирање на странскиот

капитал.

Нестабилната политичка состојба и хроничен ризик за влошување на

безбедносните состојби, нерешени билатерални прашања и проблеми со соседните

земји, високо ниво на корупција, нефункционирање на судскиот систем, нестабиленост

на законската регулатива и менување и укинување на законите буквално преку ноќ.

Неефикасната администрација и административните процедури, ниска финансиска

дисциплина, ниското ниво на лични приходи, како и малиот пазар, сива економија и

даночна евазија, буџетски дефицит, високи каматни стапки, слаба инфраструктура како

патна, телекомуникациска, така и енергертска се едни од причините кои делуваат

негативно врз странските инвеститори при носење на одлука за инвестирање на

капиталот во Република Македонија.

Во вакви неповолни услуви ниту нејзината локација, квалификувана и евтина

работна сила, рамните даноци и бројните даночни олеснувања и ослободувања за

странски инвестирања, не се доволни за привлекување на СДИ, со оглед дека во тој

аспект во Република Македонија не се влеал позначаен износ на странски капитал во

форма на странски директни инвестиции.

Според податоците на Народна банка на Република Македонија, странските

директни инвестиции во 2012 година изнесуваат 3.263.406.118 евра од кои 64%.

односно 2.090.310.465 евра се постојани инвестиции (аквизиции и мерџери), а додека

1.179.821.032 евра, односно 36% се гринфилд, односно нови инвестиции.

164

Табела1: Странските вложувања во Република Македонија (износи во евра)

Година Вкупни странски вложувања во Република Македонија

1997 107.789.347

1998 226.110.885

1999 294.361.897

2000 517.409.763

2001 1.027.175.382

2002 1.138.575.981

2003 1.246.378.744

2004 1.395.505.850

2005 1.624.352.282

2006 1.949.913.536

2007 2.359.183.343

2008 2.540.722.418

2009 2.617.674.448

2010 2.782.201.372

2011 3.232.399.034

2012 3.263.406.118

Извор: Народна банка на Република Македонија

Со оглед на енормното влијание на странските директни инвестиции врз

економскиот раст, во смисла на прилив на капитал за една мала отворена економија

како што е Република Македонија со мал пазар, а со тоа зголемување на вработеноста,

производството, извозот и конкурентската позиција на Република Македонија на

меѓународен пазар, во насока на привлекување на инвеститори, донесени се значајни

165

измени во законската регулатива, и тоа, пред се´, даночната. Измените во законската

регулатива се со цел привлекување на странските директни инвестиции и создавање на

еднакви, а во бројни аспекти и подобри услови за стопанисување на странските

инвеститори споредено со домашните инвеститори.

Во Република Македонија во рамките на владата постои Комитет за

инвестиции, а во рамките на Министерството за економија - Сектор за поттикнување

на инвестиции и општествена одговорност. Со цел промоција на земјата, формирана е

Агенција за странски инвестиции, како и Дирекција за технолошки, индустриски

развојни зони. Таканаречените Road show на Владата во сите земји во светот, се´ со цел

промоција на земјата и објаснување на поволностите кои ги нуди Република

Македонија со цел привлекување на СДИ. Потпишани се и билатерални договори за

одбегнување на двојно оданочување со бројни земји.

Даночните, царинските и другите поволности за странските инвеститори во

ТИРС се однесуваат на: 231

Ослободување од данок на добивка во период од десет години, а по истекот на

тој период стапката по која се оданочува финансискиот резултат изнесува 10%,

како и десетгодишно ослободување од плаќање на персонален данок на доход,

при што по истекот на десетгодишниот период стапката на ПДД изнесува 10%.

Прометот на добра и услуги во рамките на ТИРС, како и увозот (под услов

добрата да не се пуштени во слободен промет, односно да не се наменети за

крајна потрошувачка) е ослободен од данок на додадена вредност, освен

прометот наменет за крајна потрошувачка;

Ослободување од царински давачки за производството наменето за извоз;

Можност која им е понудена на инвеститорите е долгорочен закуп на

земјиштето до 99 години;

Ослободување од плаќање на комунални такси за приклучок на природен гас,

вода и канализација;

Забрзување на процесот на вадење на дозволи и регистрација;

Субвенционирање на дел од трошоците за изградба на градежни објекти за

корисниците во зоната до износ од половина милион евра согласно Законот за

ТИРС.

231file:///C:/Users/Tin/Downloads/Investicii_Programa_tekst_137334951.pdf- Извор: ДТИРЗ

166

Рамниот данок од 10% за данокот на добивка и за персонален данок на доход, и

данок за реинвестирање на добивката од 0%, Република Македонија ја вброи во

земјите со најниски даноци, со тенденција да биде земја со најниски даноци во Европа.

Со проектот Регулаторна гилотина се спроведува регулатарна реформа со цел

подобрување на квалитетот на регулативата и укинување на бирократските процедури

и формалности и зголемување на ефикасноста на администрацијата.

Преку СДИ кои се извозно ориентирани во Република Македонија се очекува

намалување на трговскиот дефицит и зголемување на економскиот раст. Но, исто така,

бенефит од СДИ е активирање на определени природни ресурси или развивање на

квантитетот и квалитетот на работната сила, модернизација на капацитетите и

развивање на инфраструктурата, имплементирање на ново знаење и нови технологии.

Имено, како резултат на зголемувањето на странските директни инвестиции се

оствари создавање на нови работни места, надополнети со јавни инфраструктурни

објекти СДИ кои ја зголемија и домашната побарувачка во 2014 година.

Но, сепак, во насока на остварување на посакуваните параметри на економски

раст и развој во Република Македонија потребно е редифинирање на целите и

дефинирање на политиките и во рамки на остварливи капацитети. Преземање на мерки

за стимулирање на економскиот раст, во насока на зголемување на стапката на

вработеност а намалување на екстремно високата стапка на невработеност во РМ која

во 2013 година изнесуваше 29,0%, а додека просекот во ЕУ изнесуваат во истата

година, 10,8%.

Табела: 2 - Податоци за Република Македонија и проекции за периодот 2014-2016


година2012

година2013

годинаПроекцијаза 2014

Проекцијаза 2015

Проекцијаза 2016

БДП- годишнастапка на пораст

2,3 -0,5 2,7 3,5 3,5 3,6

Годишен порастна вработеноста

1,1 0,8 4,3 2,0 2,2 2,3

Стапка на

невработеност

31,4 31,0 29,0 28,5 27,5 26,4

167

Јавна

потрошувачка

1,2 2,4 2,5 2,4 2,5 2,7

Стапка наВладин бруто

долг

27,7 33,7 34,2 38,0 39,1 40,1

Извор: http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2015/pdf/ee1_en.pdf стр 121

168

SWOT АНАЛИЗА НА АДМИНИСТРИРАЊЕТО СО ЈАВНИТЕ ПРИХОДИИ ЈАВНИТЕ РАСХОДИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

SWOT претставува метод на анализа во кој се опфатени четири различни аспекти

и преку кој се врши идентификување на предностите и слабостите, но и согледување

на можностите и ризиците за конкретниот предмет на анализа. Притоа, внатрешни

детерминанти на матрицата се предностите и слабостите, а додека надворешни

детерминанти се можностите и ризиците. 232

ПРЕДНОСТИТЕ се состојат во:

1. Поволна географска локација на Република Македонија;

2. Релативно стабилна макроекономска состојба;

3. Макроекономски стабилни политики со прецизно и јасно дефинирани

макроекономски цели кои се константни и непроменети;

4. Висококвалификувани расположливи кадри со квалитетно образование и

способности, а со ниска цена на трудот;

5. Создавање на предуслови за поттикнување на бизнис климата;

6. Закон за заштита на СДИ и третман на странските инвеститори како и

домашните;

7. Отворена економија и слободни трговски зони како и потпишани бројни

билатерални договори за слободна трговија;

8. Фокус на стабилен фискален менаџмент, контролиран дефицит, редовно

сервисирање на должничките обврски;

9. Даночни олеснувања и ослободувања за реинвестирање на капиталот и

привлекување на странски директни инвестиции, како и ниски стапки при

232 S- strengths, односно предностите, претставуваат позитивен аспект на анализата, и истите

претставуваат компаративна предност; W-weakness, одосно слабостите, се нагативните аспекти на

анализата и претставуваат недостатоци, односно лимитирачки фактори. Слабостите се спротивни на

предностите, го намалуваат потенцијалот односно капацитетот на предметот на анализа, и кај нив

постои потреба од нивно подобрување; О- opportunites односно можностите се позитивни

карактеристики кои имаат, пред се´, надворешен карактер и кои можат да претставуваат потенцијална

предност; Т- treats се ризиците, односно заканите кои се негативен аспект на анализата, и претставуваат

потенцијални пречки.

169

оданочување на данокот на добивка и персоналниот данок на доход, но и

ДДВ со ниски даночни стапки;

10. Стабилен курс на денарот.

СЛАБОСТИТЕ се состојат во:

1. Низок животен стандард и сиромаштија;

2. Мал пазар и слаба потрошувачка како резултат на слаба куповна моќ на

населението и ограничени ресурси на претпријатијата;

3. Ограничени природни ресурси;

4. Тежок пристап до капитал, како и високи каматни стапки;

5. Високи трошоци за придонеси, глоби и др. давачки за фирмите;

6. Лоша патна и енергетска инфраструктура и високи енергетски трошоци;

7. Бирократизирана и партизирана администрација;

8. Неефикасен судски систем, недоверба во судство и законодавната власт;

9. Даночна евазија;

10. Неефикасни бирократски процедури и високо ниво на корупција.

МОЖНОСТИТЕ се состојат во:

1. Глобално опоравување по финансиската криза;

2. Даночна реформа и поедноставување на даночните прописи;

3. Средно ниво на задолженост;

4. Капитални инвестиции во развој на инфраструктурата;

5. Развој на администрацијата и реформски процеси;

6. Континуиран пораст на приливот на СДИ, и воведување на бројни мерки и

формирање на институции за привлекување на СДИ за планирање, бизнис ,

маркетинг и сл.;

7. Зголемување на кредитни линии за прилив на свеж капитал во малите и

средните претпријатија;

8. Зголемување на транспарентноста;

9. Хармонизација и усогласување на законските прописи со ЕУ.

РИЗИЦИТЕ се состојат во:

1. Економската финансиска криза се одрази на кредитирањето и пораст на

покрај постепеното заздравување се´ уште финансиската криза е закана на

глобалниот раст;

170

2. Намалување на инвестиционите текови во светски рамки, а инвестициите

претставуваат најначаен фактор и двигател на економскиот развој;

3. Инфлација;

4. Големи апетити за фискални приходи и во претходно преземени на бројни

непродуктивни инвестиции а со цел јакнеење на културни и национални

карактеристики;

5. Корупција.

Менаџментот и администрирањето со јавните приходи и јавните расходи, има за

цел стабилена фискална политика, контролиран дефицит, редовно сервисирање на

должничките обврски, што претставува значен позитивен аспект и предуслов за

економски раст. Фискалната политика е во функција на подобрување на бизнис

климата преку бројни даночни олеснувања и ослободувања за реинвестирање на

капиталот и привлекување на странски директни инвестиции, како и ниски стапки при

оданочување на данокот на добивка и персоналниот данок на доход, но и ДДВ. За таа

цел е воведувањето на рамен данок и фискалните мерки со кои на домашните и

странските фирми им е овозможено поевтино реинвестирање на капиталот и негова

употреба за инвестиции, а за сметка на губење на даночни приходи кои, во услови на

друг модел на оданочување, би се слевале во државната каса и би претставувале

можност за создавање на инвестиции кои би биле финансирани од страна на државата.

Субвенционирањето и бројните олеснувања кои им се даваат на странските

инвеститори ја сврстуваат Република Македонија во една од земјите кои нудат

значајни поволности, и притоа странските инвеститори и покрај уставната одредба

дека имаат исти третман како и домашните инвеститори се во поповолна положба.

Но, сепак, дури и географската позиција на Република Македонија, нејзината

отвореност, потпишани бројни регионални и билатерални договори со кои се

овозможува слободна трговија, со кои договори на некој начин се амортизира малиот

пазар и сиромашното население со релативно ниска куповна моќ, како и бројните

промоторни активности кои ги презема владата на Република Македнија, не се доволен

стимул за привлекување на некој поголем обем на странски капитал, а, од друга страна,

се прават трошоци за нивното привлекување и субвенционирање.

Значајна предност за Република Македонија која треба да се потенцира, е

расположливата квалификувана работна сила со квалитетно образование и високи

способности, а со ниска цена на трудот.

171

Неефикасниот судски систем и недовербата во судството и законодавната власт,

како и во донесувањето на законската легислатива и нејзиното практично преку ноќ

менување, администрацијата која и покрај бројните реформи се´уште го носи епитетот

неефикасна, даночни обврзници кои од претходниот систем немаа навика за плаќање

на даноци, и во голема мера се склони кон даночна евазија, неефикасните бирократски

процедури и високото ниво на корупција претставуваат слабост која претставува

кочница за Република Македонија

Кога се зборува за шансите на Република Македонија за остварување на забрзан

економски раст и администрирање со јавните приходи и јавните расходи, потребно е да

се спомене дека во континуитет растат апетитите за зголемување на јавните приходи и

товарот на јавните давачки на претпријатијата но и граѓаните. И покрај константно

стабилни даночни стапки, се зголемува данoчната основа, односно опфатот на

оданочување

И покрај што Република Македонија е средно задолжена земја со аспирации за

задржување на средното ниво на долг и редовно сервисирање на должничките обврски,

пополека навлегува во стапицата на долгови, со навидум контролирани дефицити, кои

некако како да бегаат од контрола и од година во година се надвор од проектираното

ниво.

Исто така треба да се напомене и проблемот со корупција и администрација

која и покрај бројните напори за усовршување, се´ уште бирократизирана и, во голема

мера, политизирана.

172

ЕКОНОМЕТРИСКА АНАЛИЗА НА ОДНОСОТ ПОМЕЃУ БДП ИЈАВНАТА ПОТРОШУВАЧКА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Бруто домашниот производ ја мери вкупната економска активност на една

земја и претставува збир на вредноста на вкупно произведените добра во една држава

за временски период од една година. Вкупните количини на добра и услуги се изразени

во нивните пазарни цени, со што се добива пазарната вредност на вкупното

производство во економијата во текот на годината. Во мерењето на БДП се опфатени

финално произведените добра и услуги на четирите сектори во економијата: секторот

на домаќинства, секторот на претпријатија, секторот на државата и надворешно

трговскиот сектор.

Јавната потрошувачка го претставува трошењето од државата и другите

приватни и јавни институции кои ги обезбедуваат јавните добра. Граница која го

детерминира ова трошење е големината на државата како економска сила, односно

нејзината моќ со силата на законот да им наметне давачки на своите резиденти, кои во

форма на јавни приходи се слеваат во буџетот на државата и претставуваат извор на

средства за финансирање на јавните расходи. Преку јавната потрошувачка, односно

преку трошењето на собраните јавни приходи во современите држави се реализираат

определени макроекономски цели, и тоа во преден план цели на економската, на

социјалната политика, но и на другите политики.

Основната цел на ова истражување, односно генерална хипотеза е да се утврди

постоењето на причинска поврзаност помеѓу јавната потрошувачка и бруто домашниот

производ во Република Македонија. Односно, генерална хипотеза е дека постои

двонасочна врска односно поврзаност помеѓу БДП и јавната потрошувачка во

Република Македонија.

Истражувањето се извршува врз основа на кварталните податоци за периодот 2005

до првиот квартал од 2015 година изразени во милиони денари, а врз основа на

користење на програмата EVIEWS

Бруто домашниот производ и јавната потрошувачка во Република Македонија

имаат тренд на пораст и во последните десет години значително се зголемени.

Минимален износ на БДП и на јавната потрошувачка е во првиот квартал во 2005

173

година, а највисока вредност на БДП е реализирана во четвртиот квартал на 2014

година, кога изнесуваше 104,315 милиони денари, кога, исто така, е реализиран и

максимален износ на јавна потрошувачка од 55,883 милиони денари. Споредено со

првиот квартал на 2005 година, во првиот квартал на 2015 година БДП е зголемен за

39,58%, а додека јавната потрошувачка е зголемена за 34,11%.

Шема 1 - БДП и јавна потрошувачка во Република Македонија за периодот 2005-2015

година ( износи во милиони денари)

Што се однесува пак на соодносот помеѓу јавната потрошувачка и БДП, во

анализираниот период, најниската процентуална вредност е во првиот квартал од 2008

година со учество од 37,37%, а додека највисока вредност е во третиот квартал на 2009

година од 60,52%.

174

Шема 2- Учество на јавната потрошувачка во бруто домашниот производ во РМ во

периодот 2005 до 2015 година

Оваа економетриска анализа е се состои од GRANGER CAUSALITY TEST на

варијабилите во рамките на VAR односно векторска авторегресија. Употребата на

векторската авторегресија за анализа на динамичните врски помеѓу варијабилите е

многу често и е последица на неуспехот на претходните модели на временски серии да

ја опфатат во целост поврзаноста на варијабилите, кои, во основа, се комплексни.

VAR- како економетриска техника на испитување го конкретизира условот како

функција на ограничен број на заостанувања. VAR е економетриска техника која има

за цел да ја објасни линеарната меѓузависност помеѓу временските серии и вклучува

повеќе варијабили. Како еден од најуспешните модели за анализа на варијабилите во

временски серии, како метод посебно е корисен при објаснување на економските и

финансиските серии. Структурата на овој метод обезбедува информации за

варијабилите или група на варијабили.

Како начин за тестирање на поврзаноста помеѓу две варијабили во рамки на

VAR се користи Granger Causality test воведен од Granger во 1969 година. Granger

causality test, всушност има за цел откривање на поврзаноста помеѓу варијабилите во

рамките на економетриски модели. GRANGER CAUSALITY TEST е многу корисна

алатка според која, доколку временската серија X ја предизвикува Y, тогаш минaтите

вредности на X можат да се користат за предвидување на Y.

175

Тестот вклучува проценка на векторската авторегресија:

Во овие равенства се претпоставува дека иновациите не се корелирани.

Првото равенство покажува дека варијабилата X е последица на заостанувањата на X и

Y, а во второто равенство зависна варијабила е Y. Во рамките на истражувањето заедно

се тестираат доколку проценетите заостанувања на коефициентите и се

различни од нула со користење на F- статистика. Кога заедничкиот тест ги отфрла

двете хипотези за нула, каузалната поврзаност помеѓу двете варијабили се

потврдува.233

Првото равенство, всушност, означува дека варијабилата Y сигнификантно

влијаe на X, а додека второто равенство означува дека варијабилата X сигнификантно

влијае на варијабилата Y.

Анализата на поврзаноста помеѓу двете варијабили во рамките на VAR

првенствено подразбира избор на оптималниот број на временски заостанувања, при

анализа на ендогените варијабили како што се БДП и јавната потрошувачка во форма

на временски серии кои се диференцирани и константна егзогена варијабила c, при што

во конкретниот случај се утврди дека се три заостанувања.

VAR моделот подразбира променливите да бидат стационарни, односно

предуслов за моделот на векторската авторегресија е сериите да бидат стационарни.

Развивањето на стационарни варијабили од нестационарни, односно конвертирање на

кварталните податоци за БДП и јавната потрошувачка во Република Македонија

изразени во милиони денари е со цел нивна употреба во временските серии, при што се

претвораат во логаритамски варијабили.

233nccur.lib.nccu.edu.tw/bitstream/140.119/33739/9/26000409

176

Шема 3 - Графички приказ на варијабилите како логаритми

Табела 1 Дескриптивна статистика

Sample: 2005Q1 2015Q1

LOG_GDP LOG_CONS

Mean 11.41773 10.63793

Median 11.43424 10.64776

Maximum 11.55517 10.98052

Minimum 11.16515 10.23708

Std. Dev. 0.095631 0.194962

Skewness -0.777034 -0.145653

Kurtosis 2.824493 2.237861

177

Jarque-Bera 4.178466 1.137263

Probability 0.123782 0.566300

Sum 468.1269 436.1552

Sum Sq. Dev. 0.365809 1.520410

Observations 41 41

Корелацијата е статистичка постапка за согледување на поврзаноста помеѓу

варијабилите.

Табела 2- Корелации

LOG_GDP LOG_CONS

LOG_GDP 1.000000 0.754610

LOG_CONS 0.754610 1.000000

Табела 3- Тест на единечен корен

Augmented Dickey - Fuller Unit Root Test (p values)

Variable Order Intercepttrend and

interceptNone

integrated of

order

log_cons

Levels 0,1755 0,4036 0,8138

I(2)1st diff. 0,3166 0,0011 0,0501

2nd dif. 0,0001 0,0006 0

log_gdpLevels 0,1908 0,4315 0,9933

I(1)1st diff. 0,0088 0,0326 0,0078

178

Табела 4 - VAR проценки

Sample (adjusted): 2006Q1 2015Q1

Included observations: 37 after adjustments

Standard errors in ( ) & t-statistics in [ ]

D(LOG_GDP) D(LOG_CONS)

D(LOG_GDP(-1)) -0.506080 -0.989935

(0.14720) (0.55829)

[-3.43814] [-1.77316]

D(LOG_GDP(-2)) -0.733377 -1.241063

(0.13218) (0.50133)

[-5.54842] [-2.47556]

D(LOG_GDP(-3)) -0.444417 -1.299097

(0.13340) (0.50595)

[-3.33156] [-2.56765]

D(LOG_CONS(-1)) -0.124350 -0.563532

(0.03710) (0.14072)

179

[-3.35173] [-4.00477]

D(LOG_CONS(-2)) -0.045966 -0.413587

(0.04247) (0.16110)

[-1.08220] [-2.56731]

D(LOG_CONS(-3)) -0.070243 -0.591050

(0.03960) (0.15020)

[-1.77383] [-3.93522]

C 0.022202 0.048813

(0.00510) (0.01934)

[ 4.35383] [ 2.52377]

R-squared 0.829867 0.848617

Adj. R-squared 0.795840 0.818340

Sum sq. Resids 0.023078 0.331983

S.E. equation 0.027735 0.105195

F-statistic 24.38874 28.02871

Log likelihood 84.02582 34.70070

Akaike AIC -4.163558 -1.497335

Schwarz SC -3.858789 -1.192567

180

Mean dependent 0.004219 -0.003272

S.D. dependent 0.061383 0.246813

Determinant resid covariance (dof adj.) 8.33E-06

Determinant resid covariance 5.47E-06

Log likelihood 119.1343

Akaike information criterion -5.682935

Schwarz criterion

-5.073398

Моделот математички е искажан на следниот начин:

VAR Model - Substituted Coefficients:

===============================

D(LOG_GDP) = - 0.50608026346*D(LOG_GDP(-1)) - 0.733377049307*D(LOG_GDP(-2))

- 0.444416970295*D(LOG_GDP(-3)) - 0.12435042693*D(LOG_CONS(-1)) -

0.045965659535*D(LOG_CONS(-2)) - 0.0702433751719*D(LOG_CONS(-3)) +

0.0222021161443

D(LOG_CONS) = - 0.989935453708*D(LOG_GDP(-1)) - 1.24106252209*D(LOG_GDP(-

2)) - 1.29909697758*D(LOG_GDP(-3)) - 0.563531532612*D(LOG_CONS(-1)) -

0.413587212223*D(LOG_CONS(-2)) - 0.591050215795*D(LOG_CONS(-3)) +

0.0488129875799

Во рамките на диференцираните серии и модел со три задоцнувања, е утврдено

дека овој модел има висок коефициент на детерминација ( R-squared) и висок F -

статистика, што укажува дека истиот е статистички значаен.

Врз основа на дијагностички тестови се проверува дали методот ги задоволува

претпоставките на методот на обични најмали квадрати, односно отсуство на

181

автокорелација и хетероскедастичност и нормален распоред на резидуилите, при што е

утврдено дека резидуилите следат нормален распоред, и покрај малото нарушување на

варијансата во моделот не постои хетероскедастичност и автокорелација.

Графиконот на единечни корени на моделот, покажува дека сите корени лежат

во единечниот круг, што значи дека променливите во VAR моделот се стационарни.

Шема 4 - Графикон на единечните корени на моделот

182

Шема 5 - Графички приказ на резидуали

Табела 5- Корелација на резидуалите

D(LOG_GDP) D(LOG_CONS)

D(LOG_GDP) 1.000000 0.147652

D(LOG_CONS) 0.147652 1.000000

183

Шема 6- Автокорелации

Врз основа на ЛМ статистиката, односно високата вредност на P (probability),

може да се заклучи дека во моделот не постои автокорелација, како и од корелограмот

на резидуалите.

Табела 6 VAR Residual Serial Correlation

LM Tests

VAR Residual Serial Correlation LM Tests

Null Hypothesis: no serial correlation at lag order h

Included observations: 37

184

Lags LM-Stat Prob

1 8.924320 0.0630

2 4.493023 0.3434

3 9.941222 0.0414

4 2.275459 0.6852

5 6.453512 0.1677

6 9.219484 0.0558

7 3.119805 0.5380

8 1.199338 0.8782

9 4.489121 0.3438

10 2.449517 0.6537

11 1.817982 0.7692

12 2.665942 0.6152

Резидуалите во моделот се хомоскедастични, со што е задоволена уште една

претпоставка на методот на обични најмали квадрати. Што се однесува пак до тестот

185

на нормален распоред на резидуалите, во овај случај е задоволена при што резидуалите

следат нормален распоред и се поголеми од 0,05.

Табела 7 -VAR тест на нормалност резидуалите

Orthogonalization: Cholesky (Lutkepohl)

Null Hypothesis: residuals are multivariate normal

Sample: 2005Q1 2015Q1


Component Skewness Chi-sq df Prob.

1 0.194053 0.232215 1 0.6299

2 0.230763 0.328386 1 0.5666

Joint 0.560601 2 0.7556

Component Kurtosis Chi-sq df Prob.

1 2.158836 1.090817 1 0.2963

2 2.047556 1.398523 1 0.2370

186

Joint 2.489340 2 0.2880

Component Jarque-Bera df Prob.

1 1.323032 2 0.5161

2 1.726908 2 0.4217

Joint 3.049941 4

0.5495

Табела 8 VAR тест на хетероскедастичност на резидуалите

Sample: 2005Q1 2015Q1


Joint test:

Chi-sq Df Prob.

46.49076 36 0.1131

187

Individual components:

Dependent R-squared F(12,24) Prob. Chi-sq(12) Prob.

res1*res1 0.429739 1.507164 0.1893 15.90033 0.1958

res2*res2 0.329787 0.984125 0.4902 12.20211 0.4296

res2*res1 0.521683 2.181330 0.0502 19.30228

0.0815

Granger causality тестот покажува двонасочна краткорочна врска помеѓу јавната

потрошувачка кон БДП, односно, набљудувано на краток рок, јавната потрошувачка

влијае на БДП, и обратна врска, односно БДП влијае врз јавната потрошувачка. Ова се

гледа од од SHI-sq (Хи квадратот) и соодветната веројатност при што веројатноста

треба да е помала од 0,05 за да можеме со 95% сигурност да ја отфрлиме хипотезата

дека не постои влијание од едната кон другата променлива. Со оглед дека во првиот

случај тоа е 0,0029 што значи постои условеност на променливите, а и во обратниот

случај со 0,0128 што покажува дека на ниво од значајност од 0,05 БДП влијае врз

јавната потрошувачка. Според тоа, постои Granger causality поврзаност помеѓу овие

варијабили.

Табела 9 VAR Granger Causality Test


Dependent variable: D(LOG_GDP)

Excluded Chi-sq df Prob.

188

D(LOG_CONS) 13.99087 3 0.0029

All 13.99087 3 0.0029

Dependent variable: D(LOG_CONS)

Excluded Chi-sq df Prob.

D(LOG_GDP) 10.81673 3 0.0128

All 10.81673 3

0.0128

Поради тоа што некогаш навидум минималните разлики во стапки во растот

имаат големо значење, перманентно се изготвуваат бројни студии и анализи со цел

негово објаснување, како и согледување на факторите кои го детерминираат. Во таа

насока е и оваа анализа која има за цел утврдување на каузалната поврзаност помеѓу

БДП, чиј пораст е најдобар показател за економскиот раст и јавната потрошувачка во

Република Македонија

Резултатите од оваа економетриска анализа покажуваат постоење на Granger

causality поврзаност и тоа од јавната потрошувачка кон БДП, и обратно. Тоа,

всушност, значи дека јавната потрошувачка статистички е значајна варијабила која

влијае врз растот искажан преку БДП, како и БДП остварувa влијание врз јавната

потрошувачка. Врз основа на Granger Causality тестот во рамките на VAR моделот е

утврдена поврзност на краток рок.

189

ЗАКЛУЧНИ СОГЛЕДУВАЊА

Во овој дел од докторската дисертација се дава еден краток осврт на

целокупниот труд, во кој се согледуваат најзначајните теоретски аспекти како и

резултати и заклучоци од делот кој претставува економетриска анализа. Исто така, во

заклучните согледувања подетално е елабориран и научниот придонес.

Имено, бројните потреси и кризи во светскaтa економија и свесноста за

неуспехот на пазарниот механизам самостојно да управува со економските текови, ја

наметнаа потребата од активна улога на државата, која во рамките на своите

територијални граници, со силата на законот, им наметнува на своите резиденти

определени давачки, кои ќе овозможат формирање на фондови на средства за

финансирање на нејзините функции. Основната цел од која се водат државите е

создавање на неопходни предуслови за реализација на функциитe.

Основните цели на макроекономската политика во Република Македонија се

однесуваат на создавање на конкурентна и интегрирана економија, со еднакви

можности за сите, одржувањето на макроекономската стабилност и постепено

зголемување на економскиот раст. За реализирање на овие цели Владата е насочена

кон остварувањето на капитални инвестиции и тоа, пред се´, во индустријата и

градежништво, но, исто така, и реализација на инфраструктурни проекти како во делот

на патната, така и во железничката инфраструктура, што има за цел поврзување на

Република Македонија со главните трговски партнери. Владата е насочена кон

реализирање на инвестиции и во делот на енергетиката, образованието и здравството и

поддршка на земјоделското производство.

Фискалната политика во Република Македонија се темели на принципот за

буџетска дисциплина, што подразбира одржување на ниско ниво на дефицит и

одржување на ниско ниво на јавен долг, како и подобрување на буџетската структура

преку намалувањето на недискрециските трошоци и зголемување на капиталните

инвестиции.

Во Буџетот на РМ тековните трошоци го апсорбираат доминантниот дел, при

што во 2012 година учествуваат со 87,96% од вкупните трошоци, а капиталните

трошоци учествуваат со 12,04% и во последните неколку години бележат континуиран

пораст.

190

Во обезбедувањето на финансиски средства за финансирање на функциите на

државата најголем придонес имаат даночните приходи и придонеси, преку кои се

остваруваат речиси 85% од вкупните буџетски приходи. Притоа, само од даноците се

реализираат 54,75% од буџетските приходи, при што ДДВ-то претставува најзначаен

извор преку кој се собираат половината од даночните приходи. Придонесите, исто

така, претставуваат значаен извор и претставуваат 29,5% од вкупните буџетски

приходи. Неданочните приходи учествуваат со 9% во вкупните буџетски приходи.

Според податоците од Државниот завод за статистика, проекциите за дефицит

на Буџетот на Република Македонија се одржуваа во рамките на проектираните

граници.


што е израз на новите предизвици на процесот на глобализација во светската

економија. Фискалните системи во поодделните земји во светот значајно се

доближуваат и стануваат се´ послични. Реформата на даночниот систем во Република

Македонија се наметна како последица на новите услови по осамостојувањето, и

потребата од дефинирање и изградба на даночен систем кој ќе одговара на изменетите

услови, како резултат на транзицијата од социјалистичко во капиталистичко

уредување, во пазарна економија. Со оглед на аспирациите на Република Македонија

за членство во Европската Унија, насоките и патот по кој беше неопходно да се развива

даночниот систем во РМ беше во согласност со барањата на ЕУ, со цел усогласување

на даночното законодавство со она на ЕУ.

Во Република Македонија приоритетите и целите на фискалната политика се

состојат во обезбедување на одржлив економски раст, зголемување на вработеноста и

подобрување на животниот стандард за чие остварување потребно е одржување на

макроекономската стабилност и стабилноста на курсот на денарот, спроведување на

фискални политики кои се во функција на поддршка на економскиот раст,

подобрување на бизнис климата и спроведување на даночната и царинската политика

во функција на развој на економските субјекти, поголема наплата на даночните

приходи, зголемување на странските и домашните инвестиции и поефикасно

користење на буџетските средства во развојни програми и инфраструктурни

инвестиции, како и инвестирање во изградба на инфраструктурни објекти.

Доколку се добро менаџирани, јавните расходи можат да претставуваат значајна

економска шанса за остварување на забрзан економски раст, но притоа тие се

191

детерминирани од расположливите финансиски средства обезбедени во форма на

јавни приходи.

Притоа, потребно е да се потенцира дека непродуктивните трошоци не

генерираат раст, само продуктивните трошоци го зголемуваат капиталот на државата и

претставуваат основа за зголемување на растот. Јавната потрошувачка во капитални

инвестиции се јавува во улога на двигател на растот.

Оваа докторска дисертација и анализа имаше за цел согледување на

администрирањето со јавните приходи и јавните расходи во Република Македонија и

нивното дизајнирање на начин што би овозможил остварување на забрзан економски

раст.

Со оглед дека јавните приходи претставуваат рамка, преку статистичка анализа

беше извршена потврда на главната хипотеза, а тоа е каузална поврзаност помеѓу

јавната потрошувачка и БДП, при што преку добиените резултати за постоење на

двонасочна врска помеѓу БДП и јавната потрошувачка е остварен научниот придонес

на овај труд.

Научниот придонес притоа се состои во потврдувањето на воспоставените

односи и потврдата на каузалната врска во рамките на извршената ендометриска

анализа, а додека практичниот придонес е добивање на јасна слика за улогата која

администрирањето со јавните расходи во форма на државна потрошувачка го има врз

бруто домашниот производ.

Порастот на државниот интервенционализам и поголемата вклученост на

државата, подразбира и пораст на јавната потрошувачка, и уште во поголема мера го

актуелизира овај предмет.

192

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА

1. A. Lupi “ Tax revenues in the European Union” Eurostat 43/2009

2. A survey of UK Tax System, Stuart Adam and James Browne, The Institute for fiscal

studies

3. Arestoff F. , Hurlin C. “ Estimates on government Net Capital Stocks For 26

Developing Countries, World Bank Policy Research Working Paper WPS 3858, 2006

4. Arrnot R., Greenwald B., Kanbur R., Nalebuff B., Economics for an emperfect world:

essays in honor of Joseph E. Stiglitz, Скопје Арс ламина 2012

5. Атанасовски Ж. „ Јавни финансии“ Економски факултет Скопје, 2005

6. Атанасовски С. Тодоров Т. „Анатомија на светскиот поредок“ Универзитет „Св.

Климент Охридски “, Битола, 2003

7. Arrnot R., Greenwald B., Kanbur R., Nalebuff B., Economics for an emperfect world:

essays in honor of Joseph E. Stiglitz, Скопје Арс ламина 2012

8. Baldwin R, Forslid R, Martin P., Ottaviano G, Hicout F. Economic geography and

public policy, Скопје Арс ламина 2012 година

9. Basu K.: Analitical development economics, Cambridge, MA.: MIT Press, 1997

10. Bossel H.: Indicators for sustainable development: Theory, Method, Applications – A

Report to the Balaton Group, International Institute for Sustainable Development,

Winnipeg, Manitoba, Canada, 1999

11. Balassa B., “ Financial Liberization in Developing Countries” World Bank, 1989

12. Beck T., Demirguck- Kunt A., Levine R., “A new database on Financial Development

and Structure, World Bank, 1999

13. Beck T., “Creating an Efficient Financial System: Challenges in a Global Economy”,

World Bank , 2006

14. Brau E. “ Financial Risk in the Fund and the Level of Precautionary Balances”,

International Monetary Fund, 2004

15. Богоев К, Атанасовски Ж, Даночниот систем на Македонија: теориски и

практични аспекти, Мисла, Скопје, 1994

16. Годишен извештај на Управата за јавни приходи

17. Годишен извештај на Царинската управа на Република Македонија

18. Gillis M. and oth.: Economics of development, fourth edition, W.W. Norton &

Company, Inc., New York, 1996

19. Ganelli G. “Macroeconomic Impact of Fiscal Policy”., International Monetary Fund,

2006

193

20. Gray S.,Woo D. “ Reconsidering External Financing of Domestic Buget deficits”.


21. D.P.Smith The role of public finance in eco. 9508

22. Ефтимоски Д.: Економија на развојот, прво издание, Економски институт,

Скопје, 2003

23. Industrian Development Report, 2005

24. Isaksson A., Forstner H., Hee Thiam., “Growth in Least Developed Countries”,


25. Ј.Stiglits, Economics of the public sector (Third edition)-Табарнакул, 2009

26. Јолевски З., „Мултинационалните корпорации предизвик на современата

економија“, Скопје,1997

27. Kanbur R.: The measurement and alleviation of poverty with an application to effects

of macroeconomic adjustment, IMF Staff Papers, 1987

28. Kanbur R.: Conceptual challenges in poverty and inequality: One development

economist’s perspective, Cornell University, 2003

29. Kljusev N.: Teorija i politika ekonomskog razvoja, knjiga prva, NIRO “Književne

novine”, Beograd, 1982

30. Комазец С., Ристиħ Ж., Ковач Ј., „Инфлација и криза“, Институт за финансије и

развој, 1992

31. Lynn R, Mccarty D, Recent Economics performance of Developing Countries, WB-

1989

32. Lynn R. McCarthy F.,” Recent Economic Performance of Developing Countries”

33. MilanovicB.,” Global Income Inequality: What it is and Why it Matters”, World Bank

2006

34. Milner C.”Developing and Newly Industrializing Countries”, University of

Nottingham, UK

35. Mrak M., “ Globalization: Trends, Challenges and Opportunites for Countries in

Transition” UNIDO, 2000

36. Макроекономска политика 2011, Министерство за финансии на Република


37. Национална стратегија за одржлив развој на Република Македонија,

Министерство за животна средина и просторно планирање и Институт за

социолошки и политичко – правни истражувања, Скопје, 2003

38. Office for Budget Responsibility, Economic and Fiscal Outlook, 2011

194

39. Претпристапна економска програма на Република Македонија, период 2014-

2016 година

40. Предлог - програма за поттикнување на инвестиции во Република Македонија

2011-2014, Министерство за економија, декември 2011 година

41. Петрески Г.: Економски раст и развој (теории, модели, меѓународни искуства),

Економски факултет, Скопје, 2002

42. P. Krugman, “ International Finances” , 1993

43. Popovic, Dejan Nauka o porezima I porezno pravo, Savremena administracija,

Beograd, 1997

44. Robin G., “Aspects of Marginalization” UNIDO 2001

45. Roy E., “Financial Crises and recession in the Global Economy”, St. Mary College of

Californija, USA,2000

46. Shiells C. “FDI and Investment Climate in the CIS Countries”, International

Monetary Fund, 2003

47. Стратешки приоритети 2013-2015, Министерство за финансии на Република


48. Стратегија за управување со јавниот долг на Република Македонија за периодот

2010 до 2012 година, Министерство за финансии на Република Македонија,

49. Schon W. Tax competition in Europe, Max Planch Institute, Munich, стр 4-5

50. Стратешки приоритети на Управата за јавни приходи за периодот 2013-2015

година Бр: 18-7216/2

51. Стратешки план на Министерство за финансии 2013-2015 , Министерство за

финансии на Република Македонија

52. Smith P. Wahba J. The role of public finance in economic development, WP 9508,

December 1994 University of Southhampton

53. Sustainable development: Mission, Actions and Challenges, Sustainable development

Department Publications, Inter-American Development bank, Washington DC., 2005

54. Subbotina T.: Beyond economic growth: An introduction to sustainable development,

second edition, The World Bank, Washington D.C., 2004

55. Todaro M.: Economic Development, seventh edition, Addison Wesley Longman, Inc.,

New York, 2000

56. Tax system reformsin the countries of central europre and the commonwealth of

independent states- Maciej Grabowski, Marcin Tomalak

195

57. Taxation trends in the European Union- Data for EU member states and Norvey,

Eurostat

58. T. Vito, Z. Howell, Tax policy in emerging markets: Developing Countries, IMF

Working paper, 00/35, March 2000

59. The state of Public Finances: A cross Country Fiscal Monitor, IMF Julu 30,2009 SPN

09/21

60. Узунов Н., „Современи економски системи“, Култура, Скопје, стр 405

61. UNCTAD, World Investment Report

62. Фискална стратегија на РМ 2011-2013 година, Република Македонија,

Министерство за финансии, декември 2010 година Скопје

63. Фискална стратегија на Републик Македонија 2013-2015 Република Македонија,

Министерство за финансии, декември 2010 година Скопје

64. Франкел А.Џ., Разин А. Во соработка со Чи-Ва Јуен Фискални политики и

порастот во светската економија Скопје, Арс ламина, 2012 година

65. Frenkel A.J., Razin A. with collaboration of Chi-Wa Guen – Fiscal policies and

growth in the world econoмieѕ, Скопје, Арс ламина 2012

66. Фити T и други: Економија – макроекономски пристап, Економски факултет,

Скопје, 1998

67. Фити Т., „Макроекономија“, Економски факултет-Скопје, Скопје,2003

68. Фити Т, „Транснационалните компании и извозот на капитал„“, Комунист,

Скопје, 1989

69. Фити Т. „Современ капитализам“, Магазин 21, Скопје,1991

70. Forstner H., Isaksson A., Hee T., “ Growth in Least Developed Countries” World

Bank, 2001

71. Faria A, Mauro P., ” Institutions and External Capital Structure of Countries”,


72. H.S.Rosen, T. Gayer, “Public Fiinance”Глобал Комуникации, Скопје, 2008

73. Hill. L. w. c. International business: competition in the global marketplace, Скопје,

Магор, 2010

74. Horton M, Kumar M, Mauro P. The state of Public Finances: A cross-sountry fiscal

Monitor, IMF,2009

75. Holden P., Prokopenko V.,” Financial Development and Poverty Alleviation: Issues

and Policy Implications for developing and Transition Countries”, International

Monetary Fund, 2001

196

76. Crew A.M, Kleindorfer R.P. The economics of public utility regulation, Скопје, Арс

ламина 2011

77. Caprio G., Demirguck- Kunt A. “ The Role of Long Term Finance: Theory and

Evidence” Policy research Department, The World Bank, 1997

78. Clements B., Bhattacharija R., Nguyen T., “External Dept, and Growth in Low-

Income Countries”, International Monetary Fund,2003

79. World economic situation and prospects 2013… united nations new york 2013

80. Quigley J. Smolenski E. Modern Public finance – Скопје Арс ламина 2011

ЗАКОНИ

1. Закон за акцизи ( Сл. весник на РМ 21/01...34/10)

2. Закон за придонеси од задолжително социјално осигурување ( Сл. весник на РМ

142/08...15/2013)

3. Закон за административни такси (Сл. весник на РМ 17/93...84/2012)

4. Закон за буџетите (Службен весник на РМ 64/05...171/12),

5. Кривичен законик на РМ ( Службен весник на РМ 37/96.... 82/2013)

6. Царински закон ( Службен весник на РМ 39/05.... 187/13)

7. Закон за даноците на граѓаните ( Сл. весник на РМ 12/87... 79/92)

8. Закон за стапките на даноците на граѓаните (Сл. весник на РМ 79/92)

9. Закон за данок на доход на организациите на здружен труд ( Сл. весник на СРМ

42/80)

10. Закон за изменување и дополнување nа законот за данокот на доход на

организациите на здружениот труд ( Сл. весник на СРМ 47/89)

11. Закон за данокот на промет на производи и услуги ( Сл. весник на РМ 34/92)

12. Закон за персонален данок на доход ( Сл. весник на РМ 80/93.... 166/2012

година)

13. Измени на законот на данок на добивка (Сл. весник на РМ број 160/07 од

31/12/2007 година)


08/04/2011 година)


22/12/2008 година)


29/06/2010 година)

197

17. Законот за данокот на добивка (Сл. Весник на Република Македонија бр.

80/93...79/13)

18. Законот за данокот на додадена вредност (Сл. весник на Република Македонија

бр. 44/99...155/2012)

ИНТЕРНЕТ СТРАНИЦИ

www.wdi.worldbank.org

www.stats.oecd.org

www.policyalmanac.org

www.whitehouse.gov

www.usagovermentrevenue.com

www.hmrc.gov.uk

www.ec.europa.eu

www.data.worldbank.org

www.un.org

www.finance.gov.mk

www.oecd.org

www.europa.eu

www.ujp.gov.mk

www.nbrm.mk

УНИВЕРЗИТЕТ - fikt.uklo.edu.mk · 2. МАКРОЕКОНОМСКИ ПОЛИТИКИ, ФИСКАЛНА ПОЛИТИКА И БУЏЕТ 58 2.1 Јавни расходи 69

Documents