-
Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits DergisiYl:
2013/2, Say:18 Journal of Sleyman Demirel University Institute of
Social SciencesYear: 2013/2, Number:18
[95]
ASAF HLET ELEBNN RLERNDE METNLERARASILIK BALAMINDA TRK SLAM
TARH VE KLTRNE GNDERMELER
Betl COKUN ZET
Yeni edebiyat kuramlarnda bir metnin dier metinle ilikisi
dikkate alnr. Bu anlaya gre her metin, metinleraras telakki edilir.
Metinleraraslk eklinde kavramlatrlan bu duruma gre, bir metin
gndermede bulunduu metni ykar ve yeniden ina eder. Metinleraras
gndermeleri iirlerinde youn olarak kullanan airlerden biri Asaf
Hlet elebidir. Asaf Hlet elebinin iirleri, eitli kltrlere gnderme
yapan zengin bir arka plana sahiptir. zellikle ark kltrn, Trk-slam
medeniyetine ait unsurlar iirlerinde yeniden kurgulayan airin
gelenekle sk bir ba vardr. Asaf Hlet, tasavvufi ve tarihi
ahsiyetlere, Divan iirine ve Uzak Dou kltrne yapt gndermelerle sk
ilenmi bir kltr iiri vcuda getirmitir. Asaf Hletin de iinde
bulunduu yeni iir, Garipiler bata olmak zere gelenei, Divan iirini
bsbtn reddetmitir. air, toplumsal hafzann diri tutulmasnn, bu
kltrel kodlar ilemeye bal olduunun farkndadr. Bunu, nostaljik bir
duyu tarz ile gemie ya da gelenee sn, ka olarak grmek doru bir
yaklam deildir. O, gelenei yeniden, yeni bir tarzda ina eder.
Anahtar Kelimeler: Asaf Hlet elebi, metinleraraslk, iir.
REFERENCES OF TURKISH ISLAMIC HISTORY
AND CULTURE WITHINTHE CONTEXT OF
INTERTEXTUALITY IN ASAF HLET ELEBS POEMS
ABSTRACT
In modern literature theories, a texts connection with the other
text is taken into account. Pursuant to this concept, every text is
considered as
inter-textual. According to this perception which is
conceptualized as
intertextuality, a text overthrows the text it refers and
rebuilds it. Asaf Hle elebi is among the poets who used
intertextuality often in poems. Asaf Hlet elebis poems have a rich
background that refers various cultures. The poet has a tight
connection with the tradition that reflects elements from
especially eastern culture and Turk-Islam civilization. Asaf
Halet personified
Yrd.Do.Dr. Fatih niversitesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm.
-
Betl COKUN
[96]
culture poetry with the references of spiritual and historical
personalities as
well as Ottoman poetry and the culture of the Far East. Modern
poetry, to
which Asaf Halet belonged, completely rejected especially
Garipiler and Ottoman poetry. The poet is aware of the fact that
sustenance of social
memory is possible through dealing with these cultural codes. It
is an
insufficient approach to see this as an escape or shelter to the
past or the
tradition through a nostalgic way of hearing. He rebuilds the
tradition in a
novel way.
Key Words: Asaf Hlet elebi, intertextuality, poem.
GR
Pozitivist edebiyat kuramlarnda, yazar merkezde yer alr ve
nedensellik ilkesiyle yazarn evresinden gelen etkiler incelenir.1
Yazarn ld, okurun doduu yeni edebiyat kuramlarnda merkezde artk
metin vardr. Bu kuramlardan metinleraraslk, snrlar net olmayan ok
sayda tanm yaplan bir kavramdr. Kristevann yapt tanmlarda ne kan
alntlar mozaii ve metinsel etkileim 2 kelimeleri metinlerarasl
anlamamza yardmc olan anahtar szcklerdir. Metinleraras inceleme ile
metne tesir eden toplumsal ve siyasi olaylarn yerini eski metinler
alr. Buna gre metin ok sesli bir yap olarak grlr ve Roland Barthesn
deyimiyle artk her metin eski alntlarn yeni bir rgsdr.3 Metin
incelemelerinde gittike rabet gren bu anlaya gre her metin
metinleraras telakki edilir. nk metin, kltre dayal genel texttir.
4
Bir metnin dier metin iinde yer almas basit bir yaptrma,
alntlama ilemi olarak grlmemelidir. Bu balamda Riffaterrenin anlam
ve anlamlandrma yaklamn dikkate almak gerekir. Montaj yan yana
koyma; metinleraraslk ise i ie koyma eklinde grlebilir. 5 Okurun
merkeze konulduu bu yaklama gre anlamlandrmada, okur metin iindeki
gndergeleri okumaya alr. Anlamlandrma ilemi srasnda okur iin en byk
glk; metinlerin bnyesinde salt alnty barndrmayp kompleks, zengin
bir metinsel/kltrel gnderme iermesidir. nk metinleraraslk sadece
metni ykma deil; ayn zamanda yeniden kurmadr.6 Bu anlamda
metinlerarasl eskinin bozulup yeniden ina edilmesi, yeniden
kurgulanmas olarak grmek eskinin tamamiyle yeni metin iinde yeniden
retildii bir alan olarak anlamak gerekir. Bu anlaya gre merkezdeki
yazar
1 Grsel Ayta, Genel Edebiyat Bilimi, Say Yaynlar, stanbul, 2003,
s.208 2 Kubilay Aktulum, Metinleraras likiler, teki Yaynevi,
Ankara, 2000, s.42-47 3 a.g.e.,s.56. 4 Ayta, a.g.e.,s.209. 5
Kubilay Aktulum, Parallk /Metinleraraslk, teki Yaynevi, Ankara,
2004, s. 134. 6 Aktulum, a.g.e.,s.57.
-
Asaf Hlet elebinin iirlerinde Metinleraraslk Balamnda Trk slam
Tarihi ve Kltrne Gndermeler
[97]
yerini metne ve okura brakr. zne kavram paralanm, metin gibi
kopuk bir unsura dnmtr.7 Metinle birlikte devreye giren okur
metinleraras ilikileri anlamlandrmakla ykmldr. Oysa okur iin bir
yapboz parasna benzeyen bu metinleri zmek yorucu bir ilemdir.8
Bunun iin okurun alt ve asl metinleri mukayese edecek kltrel
birikime sahip olmas gerekir.
METNLERARASILIK VE ASAF HLET ELEBNN RE LKN DNCELER
Asaf Hletin iiri, uzak dou, Hint edebiyat, tasavvuf, halk masal
ve tekerlemeleri gibi eitli kaynaklara gndermeler yapan bir kltr
iiridir. Bir iirinde kulland maara imaj9 onun iirlerinin nasl bir
kltr havuzu olduunu gsterir. Biz, almamzda onun iirlerindeki etki
kaynaklarndan birini, Trk- slam tarih ve kltrn tespit ve tahlile
alacaz.
Saf iir anlay izgisinden sapmayan airin iirlerini fikir iirleri
olarak telakki etmek yanl olacaktr. Asaf Hletin iirleri sezgi,
kendi deyimiyle intuition iirleridir.10 Metinler ya da kltrleraras
gndermeler ise sadece bilinli bir almann irad bir sonucu deil alt
uurun muayyen bir ruh hletinin iinden, yeniden kefi 11 ile
gerekleir. Kristevann metinleraraslk iin kulland alntlar mozaii
tabiri; Asaf Hletin poetikasnda geen iir denilen kelime arabeski 12
sadalarn arabeski tanmlamalaryla birlikte dnlebilir. Girift, i ie
gemi izgilerden meydana gelen ekil13 eklinde tanmlanan arabesk ile
iir arasndaki iliki, airin metnin devamnda kulland anecdote tabiri
ile birlikte metinler ya da kltrleraras ilikiyi artrmaktadr. Deiik
paralarn birlemesinden ibaret mozaik sanat ile deiik ss elemanlarnn
tuhaf ve karmak ekilde kaynamasndan oluan arabesk sanat benzeir.
Asaf Hletin anecdote kelimesi ile ifade ettii paralar, iirde
vuzuhlaacak ve tefsir edilecek olan hikye deil, ancak bizim
benliimiz, i dnyamzdr. 14 airin saf iir anlayn yanstan bu szleri
onda parallk ve metinlerarasln bir cephesini aydnlatr. Ona gre, Bir
depoda saklanm kmr, toprak, boya gibi eyler bir sanat eseri
deildir; ama bunlar yourup, izip, piirip ortaya karan bir ini
sanatkrnn eseri sanat eseri olabilir.15 Farkl kltrlerden
7 Aktulum, a.g.e.,s.57. 8 Aktulum, Parallk /Metinleraraslk,
s.74. 9 Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri 2, Dergh Yaynlar, stanbul,
1997, s. 187. 10 Asaf Hlet elebi, Btn Yazlar, YKY Yaynlar, stanbul,
2004, s.175. 11 elebi, a.g.e., s. 166. 12 elebi, a.g.e., s. 152. 13
lhan, Misalli Byk Trke Szlk, c:1, Kubbealt Yaynlar, stanbul, 2008,
s.156 14 elebi, a.g.e., s. 150. 15 Alettin Karaca, Asaf Hlet
elebiye Gre iir, Asaf Hlet elebi Kitab, Hece Yaynlar,
stanbul, 2003, s.80.
-
Betl COKUN
[98]
alnan paralarn birletirilmesi, farkl ipliklerden oluan bir rg
gibi dnlebilir. Paralar, Asaf Hletin iirlerinde yeni kurulan metin
iinde hem eski anlamn korur hem de yeniden anlam kazanarak
kurgulanr. Bu yzden Asaf Hletin iirlerinde bilinaltna dayanan
gndergeleri, iyice yourulmu iirlerinde sezmek okur iin olduka
zorlayc bir sreci beraberinde getirir.
iirin yapsnda byk deiiklie giden ilk airlerden biri olarak Asaf
Hletin iirlerinde kulland yeni yntemlerden biri olarak
metinlerarasl grmek mmkndr. iirlerinin iine yerletirdii deiik
kltrlere gnderme yapan harfler; Hint, Msr kltrne, tasavvufa ait
sylemler, kutsal kitaptan alntlar, antrmalar Garipilerde de ne kan
okuyucuyu sarsmak, artmak arzusunun bir sonucu olarak dnlebilir.
Orhan Okay, Asaf Hletin bir motif olarak kullandn belirttii 16 bu
paralarla bir atmosfer yaratmak amacnda olduunu iddia eder. 17 aire
gre, bunlarn manalarn anlamaya gerek yoktur. Asaf Hlet, Bir an sesi
duyulduu vakit, bir blbl terken dinlendii zaman bunlarn hangi
notadan alnd dnlebilir mi?18 dedikten sonra bunlarn manasz da
olmadn vurgular.
Asaf Hlet, poetikasnda iir ile tekerleme arasnda yakn bir iliki
kurar. Tekrir sanatnn sklkla kullanld; az kelimeden oluan ksa
msralarla kurulu, sehl-i mmteniyi andran iirlerinde zllk esastr.
Onun iirleri, ayrntlardan uzak youn bir iirlerdir. Bilgiyi
zmlemelerden, uzun ayrntlardan kurtarp younlatrmaya 19 yarayan
paralar Asaf Hletin iirlerindeki bu ksa ama youn yapy kurmasn
salar. Asaf Hlete gre, gnmz insan benzetmelerden bkt iin kelimeler
ve cmleler gittike ksalmakta, uzun szler insan skmaktadr. 20 eitli
kltrlere yaplan ak ya da kapal antrmalar ya da alntlar airin
arzulad atmosferi kompleks ve uzun cmlelerden syrlarak kurmasna
yardmc olur. airin bu ynteme meyillerinden birinin, sevdii airler
arasnda ilk srada yer alan ve para yaz yntemini sk kullanan Valery
olduu dnlebilir.21
Parallk ya da metinlerarasln metne en nemli katklarndan biri,
airin arka plana itilerek metinleri ya da metinlerin geldii
kltrleri ne karmasdr. Trk iirinde Asaf Hlet kadar eitli kltrel
unsurlarla yorulmu iir vcuda getiren air azdr. Onun iirlerinde bu
eitlilie, ok
16 Orhan Okay, Beylerbeyinde Bir Garip elebi, Asaf Hlet elebi
Kitab, Hece Yaynlar,
stanbul, 2003, s.28 17 elebi, a.g.e.,s.156. 18 elebi,
a.g.e.,s.156. 19 Kubilay Aktulum, Parallk /Metinleraraslk, s.48. 20
elebi, a.g.e.,s.162. 21 ki air arasnda bylesi bir ilikinin olup
olmad ayr ve mukayeseli bir almann konusudur.
-
Asaf Hlet elebinin iirlerinde Metinleraraslk Balamnda Trk slam
Tarihi ve Kltrne Gndermeler
[99]
seslilie imkn tanyan ey yine kendi benini ou zaman ikincil
tutarak farkl iklim, corafya ve kltrleri iire tayan metinleraras
gelerdir. Para yaznn yazarn blmlenip srekli olarak yeni bir
kimlikle ortaya kmasna, oalmasna22 imkn salayan yaps sayesinde,
Asaf Hletin iirleri kltrler, iklimler ve alar aras gei salar. Bu
ayn iir ierisinde olabildii gibi iirler arasnda da sz konusudur.
Nitekim, Benim Gzmde iir Davas adl poetikasnda airin beninin bu
geikenlii u ekilde vurgulanr: Msr- Kadime gider ve Asur
memleketlerinde bir asma bahe olur. Bir kitaptaki yazlarn ne
hissettiklerini bilir. Tesbih bceklerinin kk kinatna inebilir.
demin mucizesini tekrar eder ve uyluk kemiinden bir kadnck yapar.
Zencilerle beraber tahtadan idoller yontar ve ehri bir bcek
kalabalndan ibaret grebilir. Annesi bir makam, babas bir tambur
olabilir. Bahtiyar olur, kutan korkar. Bahtiyar korkutan ku olur.
Hafz olur, sakiden arap ister. Trilobit olur, denizleri ier. ki tas
birbirine vurup acaip leminden halayklar karr. Bir duda yerde bir
duda gkte sihirbaz olur, ine deliinden kervanlar geirir. Sema-y
Mevlnaya uar ve nihayet can sklnca ellerini cebine atar ve oradan
denizler, baheler, gneler karr.23 elebi, yukardaki paragraf Nirvana
ya da fenafillah24 hadisesini anlatmak zere rneklendirir. Dolaysyla
Asaf Hletin iirlerindeki kltrel gndermeleri iyice yorulmu iirin
ayrlmaz paralar olarak grmek ve airin mistik haz ierisinde yapt
seyahatlerle birlikte dnmek gerekir. Asaf Hletin iirlerinde
metinleraras, kltrleraras sylemleri anlamak onun gelenekle
ilikisini kavramaktan geer. Onun gelenek ve modernlik arasnda
kurduu iliki, Hilmi Yavuzun deyimiyle gelenein imknlarn temellk
etmesi25 erevesinde deerlendirilmelidir. Asaf Hleti geleneksel
kltre, daha doru bir deyile ark kltrne ynelten sebepler, airin yaad
devir ve iinde byd muhitle yakndan ilgilidir. Mevlnaya k, Kadir
tarikatine mensup bir baba, Osmanlnn son payitaht stanbulda eski
bir konakta geen hayat, onu kendi kltrel deerlerine bal bir aydn
olmaya sevk eder. II. Abdlhamid devrinde, II. Abdlhamidi seven bir
konakta dnyaya gelmi olmas yine bilinaltn oluturan amillerdendir.
Orhan Okayn deyimiyle yaad konak, iirlerinde derin bir nostalji ve
mphem empresyonlarla26 yer alacaktr. Onun Osmanl imparatorluunun
son fertlerinden biri olarak bu ykl derinden hissettii ve bu
hissin, elebiyi gelenee sevk ettii sylenebilir. Dnem, airin gelenee
dnnde kanlmaz bir amil olarak grlmelidir. stanbuldan,
22 Kubilay Aktulum, Metinleraras likiler, s.82 23 elebi,
a.g.e.,s.175 24 Asaf Hlet, iki kelimeyi ayn anlama gelecek ekilde
kullanmaktadr: Bu kelimenin en muvafk
karl zannmca slm mutasavvflarnn fenfillah tabiri olabilir. Bkz:
efik Can, Konularna Gre Mesnevi Tercmesi, c: 1-2, 3-4, 5-6, tken
Yaynlar, st., 2002, s.33
25 elebi, a.g.e.,s.101 26 Hseyin Su, vd., Asaf Hlet elebi Kitab,
Hece Yaynlar, stanbul, 2003, s.21.
-
Betl COKUN
[100]
Hinte ve ine kadar bir imparatorluun kaderinin brakt izlerin
ardndan ktalar, bu ktalarn dnn, bugnn, gereini ve masaln arayan
airin iirlerinde 27 geni corafya ve kltrel unsurlar byk Osmanl
bilincinin airdeki tezahrleridir. Dikkat edilirse, Asaf Hletin
iirlerindeki ok sesliliin byk oranda ark kltr potasnda birletii
grlr. Onun iirleri ve yazlaryla dolap durduu stanbuldan ine ve
Hinte kadar btn Dounun kaderi, D. Shayegann adlandrmasyla Yaral
Bilinin kaderidir. 28 zetle onun gelenekle kurduu ilikiyi payitaht-
savunma saiki29 olarak grmek gerekir. Bunun gibi airin in ve maini,
Acemistan ve frengistan ben hep stanbul zaviyesinden grdm.30
ifadesi yaklammz dorular mahiyettedir. air, gerek Divan edebiyatna
ilikin yazd ok sayda incelemede gerekse Divan iirini, tasavvufu ana
kaynak olarak kulland iirlerde kaybolma tehlikesi ile kar karya
olan Osmanly ya da Trk slam kimliini koruma, diriltme abas
iindedir. Yaad mtevaz hayat iinde, mazi, onun dnce ve hayalini
deitirdii bir leme31 dnr. stelik Asaf Hletin de iinde bulunduu yeni
iir, Garipiler bata olmak zere gelenei, Divan iirini bsbtn
reddetmitir. air, toplumsal hafzann diri tutulmasnn, bu kltrel
kodlar ilemeye bal olduunun farkndadr.
Asaf Hletin iirlerinin metinleraraslk balamnda gelenekle irtibat
birka balk halinde belirir: Tasavvuf, Budizm ve Uzak Dou
edebiyatlar, masallar / folklor, ocukluu. Onu btn bu kltrlere,
anlaylara iten etken, yukarda bahsettiimiz Dou kimliini koruma ve
yeniden ina etme arzusudur.
1. TARH / TASAVVUF AHSYETLERE GNDERME VE ANITIRMALAR
Asaf Hletin etkilendii kaynaklarn banda tasavvuf gelir. zerinde
ilm incelemelerde bulunduu tasavvuf ahsiyetlere yapt gndermeler ve
armlar edebi sanatlar kullanmayan airin iirini zenginletirir.
elebi, iirlerde yer alan az saydaki tarih ahsiyeti de tasavvufla
ilikilendirerek sunar. Mistisizm ya da tasavvuf, baz aratrmaclara
gre onda bir bilgi tr, bazlarna gre ise tecrbe ettii bir yaam
tarzdr. Bilal Krml, Asaf Hletin iirlerinde tasavvufu gerek
mistikliin belirtisi deil yine kendi ifadesiyle bakalarna ait halin
bir nevi iktibasdr. eklinde yorumlar.32 Ahmet nam ise iirlerdeki
mistik unsurlar
27 Su, a.g.e.s.,8. 28 Su, a.g.e.,s.9. 29 Su, a.g.e.,s.9. 30
elebi, a.g.e.,s.53. 31 Kaplan,a.g.e.,s.189 32 Bilal Krml, Asaf Hlet
elebi, ule Yaynlar, stanbul, 2000, s.101.
-
Asaf Hlet elebinin iirlerinde Metinleraraslk Balamnda Trk slam
Tarihi ve Kltrne Gndermeler
[101]
yaanm mistik tecrbelerin yansmas 33 olarak deerlendirir. Orhan
Okay, onun iirlerindeki mistisizmi hem bilgi hem de tecrbe rn
telakki eder: Kendisini bir taraftan ak ve vecdle, br taraftan
bilgi ve uurla mistisizmin deryasna kaptrmtr.34
Asaf Hletin iirlerinde ad geen Cneyd, Ferhat, Mevlna, eyh Galip,
Mansr, Hz. Sleyman, Hz. dem, Hz. brahim, Osman Gazi, Evliya elebi,
III. Selim gibi slam tarihinin nemli ahsiyetleri tasavvufla ilikili
bir biimde yaadklar dnem ve hikyelere telmihte bulunmak suretiyle
yer alrlar. Ayrca elebinin dz yazlarnda yer alan baz bilgilerle
iirler arasndaki ilgi z metinleraraslk35balamnda telakki
edilebilir.
Genellikle emir kipiyle seslenilen ikinci tekil ahs konumundaki
tarih ahsiyetler iirlerin merkezinde yer alr. Denilebilir ki, Asaf
Hlet, bu geleneksel / tarih isimleri modern Trk iiri iinde yeniden
ina etmi; yeni Mansr, Ferhat, brahim imgeleri kurgulamtr. iirlerde
ahsiyetlerle ilgili dikkati eken bir baka husus, airin telmih ettii
ahsiyeti ve hikyeyi kendi i dnyasnda karlk bulacak ekilde
dntrmesidir. Cneyd, Cneyd-i Badad, Ferhat; Ferhat ile irin
hikyesinin ana kahraman olmaktan kar, tasavvuf gndermelerle airin i
dnyasn yanstan birer unsura dnr. Btn iirlerde kk harfle yazlan ve
zel isim olmaktan kan bu isimler; airin iirlerinde ok sk kulland
ayna ilevini grr ve airin i dnyasn yanstr.
Cneyd, He ve brahim iirlerinde air, toplumun kltrel belleinde
yer alan ahsiyetlere yapt gndermeler ile metni gemi kltre dayandrr.
Kltrel kodlar gncelletirip yaad zaman ve psikolojisi ierisinde
yeniden retir ve iiri bu ahsiyetlere yaplan ar, seslenme ya da soru
ile bitirir.
Be kez Cneyd kelimesini tekrar ettii Cneyd iirinin merkezinde
yer alan ahsiyet, Cneyd-i Badaddir. iirin bakiisi olan Cneyd-i
Badadnin Cbbemin altnda Allahtan bakas yoktur. sz ile kastedilen
cismin, elebinin deyimiyle gvdenin arzularndan syrlarak Allahta
fena bulma hali iirin ana eksenidir. iirde geen Cneyd, cbbe ve gvde
kelimeleri Cneyd-i Badadnin tasavvufi kiiliine gndermedir. air
toplumsal hafzada yer alan bu ahsiyete gnderme yaptktan ve onun
hikyesini hayretle seyrettikten sonra;
sana bana olan
33 Ahmet nam, Eletirinin Kylarnda, Hece Yaynlar, stanbul, 2003,
s.261 34 Okay, a.g.m., s.24 35 Kubilay Aktulum, Metinleraras
likiler, s.236
-
Betl COKUN
[102]
ona da oldu36
diyerek Cneyd ile kendisi arasnda ilgi kurar. air, Cneyd-i
Badadnin cbbe hikyesini iirde adeta yeniden yaar ve bunu sadece
tarih ahsiyete has olmaktan kararak tek tek btn insanln manevi
ykselii iin bir yntem eklinde genelletirir.
He iirinde bir halk masal olan ve tasavvuf metinlerde sklkla
ilenen Ferhat ile irin hikyesi yeniden ele alnmtr. air, Ferhat ile
irin hikyesini ana metin olarak kullanm, bunu bir yan ile
tasavvufla ilikilendirerek dier yan ile i dnyasna hitap edecek
ekilde yeni bir metin retmitir. iirin banda yer alan;
vurma kazmay
ferhaad37
msralar Ferhatn irinin ld yalan haberini duyunca kafasna kazmay
vurarak lmesine gndermedir.38 air, metnini hikyede Ferhatn ld
sahneden, yani hikyenin bittii andan balatr. Nitekim iirin sonunda
kasrnda irin de byle alyor msras irinin Ferhat ldkten sonraki
haline iaret eder. iirin ferhaad eklinde bir lkla bitmesi, irinin
alarken kard sese ve airin Ferhata ve onun yaad zamana bir gnderme
eklinde dnlebilir.
brahim iiri, yalnzca Hz. brahimin hakikate ulama yolunda engel
ve sahte olan amasn deil insann varolu sorununu39 anlatr. Nurullah
etinin metinleraraslk ynteminin baaryla kullanld bir iir olarak grd
brahim iirinde40 slam tarihine ml olmu Hz. brahimin hikyesini ana
metin olarak kullanr. Hz. brahimin putlar krma hadisesini metin
olarak alr ve insann Allah karsndaki en byk engel olan nefsini
ldrmesi eklinde yeniden retir. iirde geen ve tarih bir atmosfer
vcuda getiren gne, ibrahim, put, balta, asma baheleri ve buhtunnasr
kelimeleri metnin ana metinle ilikisini salar. air, kulland ayrk
unsurlar bambaka bir balamda birletirir.41 Bu anlamda, brahim iiri,
brahim kssasnn yeniden yazlmasdr. Bu dntrme ilemi, brahim iirinde
bir metnin farkl bir versiyonunu meydana getirme eklinde tezahr
eder. airin amac kssay tekrar sunmak deildir. Mslman toplumun
kolektif
36 Asaf Hlet elebi, Btn iirleri, YKY Yaynlar, stanbul, 2013,
s.9. 37 elebi, a.g.e.,s.10. 38 Ferhad ile iirin hikyesinin zeti iin
bkz: Can en, Asaf Hlet elebinin iirlerindeki ahs
simlerinin levleri zerine Bir nceleme, Celal Bayar niversitesi
Sosyal Bilimler Ensits, Manisa, 2012, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi,
s.52.
39 smail Kllolu, Trk Edebiyatnda brahim mgesi zerine Bir Deneme;
Yedi klim, nr.128, Kasm 2000, s.32
40 Nurullah etin, Asaf Hlet elebinin brahim iirine Bir Yaklam
Denemesi, Asaf Hlet elebi Kitab, Hece Yaynlar, stanbul, 2003,
s.107.
41 etin, a.g.e.,s.107
-
Asaf Hlet elebinin iirlerinde Metinleraraslk Balamnda Trk slam
Tarihi ve Kltrne Gndermeler
[103]
alt bilincinde yer etmi olan bir bilgi ve kssaya deinerek baka
eyler sylemektir. 42 iirde, gnein buzdan evi ykmas, brahimin airin
iindeki putlar devirmesi nefsin krelmesi ve mutlak hakikat karsnda
benliin erimesi, tasavvuftaki fena hadisesini dndrmektedir. air,
Hz. brahim ve Buhtunnasrn tarih hikyelerini insann varolu amacn
yanstacak ekilde yeniden retmitir.
elebinin yazd yazlarda eyh Galip ile III. Selim adeta i ie gemi
ekildedir. Gen, Asaf Hletin bir air olarak ok iyi bir Galip okuru
ve yorumcusu 43 olduunu belirtir. elebi bu iki ahsiyeti, birini
Osmanl iirinin; dierini musikisinin son temsilcileri olarak grr ve
stanbulun bir yaprann kapanmak zere olduu iirin ve musikinin cotuu
bir devirde yaam olmalarna 44 vurgu yapar. ki ahsiyeti birletiren,
stanbul ve Osmanl kltrdr. Bu devir, eski iir ve musikinin son
evresidir; fakat Sultan Selim gibi bir hkmdarn himyesi dahi iir
denilen byl cevheri kurtarmaya yetmemitir. 45Bu devrin tek mstesna
ehresi ise eyh Galiptir. 46 Asaf Hletin Galip Dede hakknda
yazdklaryla Nrusiyh iiri arasnda metinleraras iliki balamnda dikkat
ekici ipular vardr.47
eyh Galip ve III. Selime gndermede bulunan Nrusiyh iirinde i ie
gemi birden fazla hikye ana metin olarak yer alr. iirin znesi ben
zamiri olup benin annesi szidilra, babas tamburdur. Szidilra,
elebinin yazlarnda bahsettii, III. Selimin bestesidir. Dolaysyla
anlatc-ben bestedir.48 Anlatc-beni mehul beste olarak aldmzda,
iirde anlatlan III. Selim devridir. Annenin susmas, babann ksmesi
ve airin alamas geni zaman kipi ile ifade edilir. Dolaysyla iirin
sonunda iki kez tekrar eden nrusiyaah ve nrusiyaahhh tekrarlar
airin yitirilen zamana, III. Selim devrine duyduu zlemin ve hznn
ifadesidir.
elebinin Gaalib Dede IV yazsnda anlatt bir ak hikyesi yine
Nrusiyh iirinin ana metinlerinden biri olarak okunabilir. elebinin
yazlarnda anlatt bir hikyeye gre, III. Selimin kz kardei Beyhan
Sultann saraynda yetien, musikiye istidad olan cariyesi Mihriban
ile serheng-i ehriyar bestekr Sadullah Aa arasnda bir ak yaanm,
Beyhan
42 etin, a.g.m.,s.111. 43 lhan Gen, inenmi Sakz inemeyenler:
Nizm Cedidin eyh Glibi ve Cumhuriyetin
saf Hleti, CB Sosyal Bilimler Dergisi, c:9, nr.2, 2011, s.93. 44
Asaf Hlet elebi, Btn Yazlar, YKY Yaynlar, stanbul, 2004, s.254. 45
eyh Galip, Hsn Ak, Hzl: Orhan Okay, Hseyin Ayan, Dergh Yaynlar,
stanbul, 1992,
s.VIII. 46 Okay, a.g.e.,s.VIII 47 Macit, a.g.m., s.69. 48
Mustafa Apaydn, Asaf Hlet elebinin Nrusiyh iirine Bir Bak, lm
Aratrmalar, nr. 12,
stanbul, 2001, s.26.
-
Betl COKUN
[104]
Sultan hiddetlenmi; fakat III. Selimin devreye girmesi ile i
tatlya balanmtr. 49 Hikyede Mihribann tambur dersi almas, sarayda
yetimesi, Sadullah Paann yapt beste ile Nrusiyh iirinde geen
tambur, hoca, mektep, saray kelimeleri ayrk unsurlar eklinde bu
hikyeyi hatrlatr. Neticede iir, bu krk ak hikyesini artrmaktadr.
50
iirdeki gndermelerden bir dieri ise, Hsn Ak hikyesidir. iirin
ikinci blmnde geen hoca, mektep, lala kelimeleri bizi Hsn Ak
hikyesine gtrmektedir. Ak ile Hsn Mekteb-i Edebte Molla-y Cnn adl
hocadan ders alrlar, Akn Gayret adndaki lalas iki a yardm eder. Bu
hikye,
sebepsiz hzn hocamd
lo odalar mektebinde
harem aalar lalayd
kara sevdma51
eklinde yeni bir manaya brnerek iirde yeniden kurgulanmtr.
Burada anlatc -bir bakma airin kendisi- manevi yolculukta son
mertebe olan Nrusiyha ulaamad, fenaya eremedii iin alamaktadr. Dier
yandan, kapanan bir devre, biten eski iire, kltre alay sz
konusudur. Bylelikle air,Nrusiyh terkibini, III. Selimin sanatkr
kiilii, masal havas tayan saray evresi ve Mevlevi gelenei balamnda
yeniden anlamlandrmtr.52
Asaf Hlet, iir kitabnda pe pee gelen Ayna isimli, iki ayr iirde
aynann tesindeki nigr- inle aynileme arzusunu dile getirir.
Yazlarnda Aynalarda bizi baka bir leme davet eder53 dedii nigr- in,
Mariyya iirinde de geer:
in kadar uzaklardan
can kadar yakndan
sen bir masal kzsn
dn
inden gelmitin,
bugn
Lizboadan54
49 elebi, Btn Yazlar, s.422-423. 50 Apaydn, a.g.m.,s.23. 51
elebi, Btn iirleri, s.23. 52 Macit, a.g.e.s. 69. 53 elebi, Btn
Yazlar, s. 506. 54 elebi, Btn iirleri,s.65.
-
Asaf Hlet elebinin iirlerinde Metinleraraslk Balamnda Trk slam
Tarihi ve Kltrne Gndermeler
[105]
ki iir birlikte dnldnde, Mariyya, nigr- in, hatta Kunla ve Mrann
ayn anlam karlayacak ekilde kullanld grlr. airin Klasik Trk
edebiyatndaki sevgili mazmunundan ald ve deitirdii bu unsur, Ayna
iirinde fena ya da Nirvana hadisesi ile airin ilikisini anlamak
adna nemli bir vastadr. Tasavvufta, tecelliyi ifade etmek iin
kullanlan ayna;55suretin sahteliini, Allahn tekliini ifade eder. Bu
iirde ise, air aynann arkasndaki suret ile btnlemek arzusuna ramen
ona ulaamaz. Bu anlamda ayna, yitik bir ehre, kendi devrinden
memnun olamayan bir zihnin bu masals safla dnme arzusu olarak
grlebilir.56 Bu, sadece hayallerinin alnmas aamasnda kalr. iirdeki
aynada kaybolmak arzusu tek varlkta yok olma istei yani fenay
karlar.
Her iki ayna iirinde de kullanlan sevgiliyi aynada grme ve onun
peinden srklenme hikyesi, Ferhad ile irin hikyesini hatrlatmaktadr.
Gizli antrma ynteminin baarl ekilde kullanld iirde, air aynann
arkasnda nigr- ini grr ve onun peinden srklenir. Ayn hikye Ferhad
irinde yle geer: in padiahnn olu olan (Asaf Hletin iirinde in
padiahnn kzna dnm) Ferhad, sarayda skenderden kalm bir sand aar ve
iinde bir ayna grr. Bu ayna kaderini gsterir ve kaderinde irin
vardr.57 Tasavvuf metinlerde sklkla kullanlan bu hikye, Ayna
iirlerinde Asaf Hlet tarafndan yeniden kurgulanmtr.
air, iirlerinde en ok etkilendii isimlerin banda gelen Mevlnaya
ak gndermede yalnzca bir iirinde, Sema- Mevlnda bulunur. Tasavvuf
vecd ve uura en ok yaklar gibi olduu 58 iirde Mevlna ve sema
hadisesine youn gnderme vardr. Mevlevilerde yin ve Sema balkl
yazlarnda59 detayl bir ekilde tasvir ettii sema hadisesi bu iirde i
ie gemi metinler ve gndermelerle anlatlr. Mevlnann sadece adna
deil, iirlerine de gndermede bulunulur.
elebi, Mansr iirinde ak gnderge ile Hallac- Mansrun enelhak
sylemini modern insann psikolojisini gzeterek yeniden ilemitir.
Renk, ekil ve gne kelimeleri; Allahn tecellisi, fenafillah dncesini
artracak bir atmosfer kurarken kez tekrar eden Mansr kelimesi bu
atmosferi tamamlar. iirde renk ve ekil kesreti ifade ederken iirin
sonunda:
55 Yusuf etinda, Ayna Kitab, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2009,
s.304. 56 Hayrettin Orhanolu, Asaf Hletin Aynasndaki Zaman, Trk
Edebiyat, nr.410, Aralk 2007,
s.17. 57 Bilge Seydolu, Ferhat ile irin, Atatrk niversitesi
Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi,
nr.19, Erzurum, 2002, s.134-135. 58 Krml, a.g.e.,s.99. 59 elebi,
Btn Yazlar, s. 310-324.
-
Betl COKUN
[106]
btn sesler bir seste bouldu
mansr
mansruur60
msralarnda fenafillaha erme hali anlatlr. Renk, ekil, ses tek
hakikat olan Allahn dndaki aldatmacalardr. air, kulland yeni
imajlarla tarih ve klie bir ahsiyet olan Hallac- Mansrla btnleen
enelhk yani Allahn dndaki her eyin sahte olduu gereine dayanan,
Allahla birleme dncesini mezcetmitir. airin bu ruh halini anlatmak
iin tasavvufi bir ahsiyet olan, toplumsal hafzada yer etmi Hallac-
Mansru semesi airin gelenekle irtibatn gstermektedir. Ayrca
elebinin stad telakki ettii eyh Galipin Hallac- Mansr sklkla
ilediini de belirtmek gerekir. 61
Kunla iirinin ilk msralar;
vakit geldi kunla
dnyay greli ok oldu
tam krk ylda seni buldum kunla62
eklinde bir karlama ile balar. air, iir boyunca kunla dedii bir
sevgiliye hitap eder. iirin devamnda geen cann tenden gemesi,
mahabbet olmas, benden gemesi durumlar tasavvuf bir gndermeyi
dndrmektedir. Kunla masalna yaslanan iirde, kunla, dier
iirlerindeki Mra, nigr- in gibi airi ilahi aka gtrecek olan vasta
sevgilidir. iirdeki tam krk ylda buldum seni kunla msras, Mevlnann
emsle karlamasn da hatrlatr. Mevlevlikte nemli bir rakam olan krk,
iirin arka plannda tasavvuf gndermelerin olduunu dndrmektedir.
elebinin Mevlna ve ems yazsnda teferruatl bir ekilde anlatt bu
karlama annda Mevlna 38 yandadr.63 Dier yandan, air ikinci ei
Nermin elebiler ile evlendiinde otuz sekiz yandadr. 64 iirde eine,
emse ya da mphem bir sevgiliye hitap sz konusudur.
Baz iirlerde gizli antrma yntemi ile tarih ahsiyetin ad
verilmeden kapal gndergeler kullanlr. Kadncm iirinde, kadn ve oyluk
kemii kelimeleri Hz. demi artrr:
oyluk kemiimi kartp
kendime bir kadnck yaptm65
60 elebi, Btn iirleri, s.50. 61 en, a.g.e.s.,72. 62 elebi,
a.g.e.s., 60. 63 Asaf Hlet elebi, Mevlna ve Mevlevlik, Hece
Yaynlar, stanbul, 2006, s. 33-43. 64 Necati Tonga, Asaf Hlet
elebinin Kunla iirinin Anlam ve henk Unsurlar Ekseninde
Tahlili, Gazi Trkiyat, nr.11, Gz 2012, s.161. 65 elebi,
a.g.e.,s.15.
-
Asaf Hlet elebinin iirlerinde Metinleraraslk Balamnda Trk slam
Tarihi ve Kltrne Gndermeler
[107]
msralar Hz. Havvann Hz. Ademin kemiinden yaratldna dair Tevratta
yer alan, baz Kuran tefsirlerinde geen bilgiye telmihtir. Ana metin
olarak kulland dem ile Havva hikyesini idealindeki uysal, mutluluk
veren kadnck anlatmak zere kullanmtr.
Asaf Hletin Trk-slam tarihinden ald ahsiyetler yalnzca
din-tasavvuf ahsiyetler olmayp ayn zamanda Osmanl tarihine de ml
olmu kiilerdir. Orhan Okay, Asaf Hletin iirindeki slam medeniyeti
ve tarihine yaplan youn gndermeler nedeniyle air iin, fen fit-tarih
66 sfatn kullanr. Salnda kitabna girmemi Memleketim iirinde Ben bu
yerlerin ocuuyum67 msrayla zetlenebilecek aidiyet duygusunu Osmanl
tarihine dayandrmas nemlidir. iirin, Asaf Hletn dier iirlerinden
farkl bir yan; msra balklarnda ve zel isimlerde byk harfi tercih
etmi olmasdr. Bu, dier iirlerinin aksine iirdeki tarih ahsiyetlerin
cins isim hviyetine brnmeyip zel isim olarak kalmas ile ilgili
olmaldr. iirin ba ve sonunda Osman Gazi vardr:
Gbeinden kan aa
Osman Gazinin
.
Osman Gazinin grd ryada
merle ben varm
Osman Gazi, aa ve rya kelimeleri Osmanlnn kurulu devrindeki bir
ryaya arm yapmaktadr. 68 iirin kurgusu; Osman
66 Serkan Doan, Bir iirin Anatomisi/ Siyah Rengin Gizemi, Yedi
klim, nr.127, Ekim 2000, s.
19. 67 elebi, a.g.e., s.82. 68 Osman Gazinin grd rya u ekilde
gemektedir: Hne sahibinin yannda yatmakta idi.
Edeblinin gsnde birden bir hill zuhur etti; gzle hissolunacak
surette byyp bedir halini bularak, kendi gsne girdi. Ondan sonra,
yanlarndan bir aa karak bu da gittike byd ve gittike yeillii,
gzellii ziydeleiyordu. Dallarnn glgesi kta ufuklarnn nihyetlerine
kadar karalar ve denizleri kuatt. Kafkas, Atlas, Toros, Emos dalar,
bu yapraklar denizinin drt rkn gibi grnyordu. Aacn kknden, deniz
gibi gemilerle rtlm olarak Dicle, Frat, Nil, Tuna kyordu. Ovalar
ekinlerle dolu, dalar byk ormanlarla dalga dalga kaplyd. Bu
dalardan kan bereketli sular, gl ve servi baheleri iinde dolaa
dolaa akyorlard. Ovalarda uzaktan kubbeler, ehramlar, dikili talar,
stnlar, ltif kulelerle mzeyyen- ehirler grlyordu. Bu ulu binalarn
hepsinin zirvelerinde birer hill parlad gibi, minre erefelerinden
yaylan dvet-i salt sedlar, saysz blbllerin nameleri ve renkli
papaanlarn muttasl sylenileri sesleriyle imtizc ediyordu. Bir muzka
heyetini andran muhtelif hava boluu sakinlerinin (Cevv-i hev
sekene-i muhtelifesi) nameleri yapraklar kl eklinde uzanmakta olan-
dallar birbirine karm aalarn tekil ettii tze ve gzel kokulu tk
zerinde rengrenk bir henk gsteriyorlard. O srada iddetli bir rzgr
karak, bu yapraklar dnyann btn ehirleri zerine, zellikle iki deniz
ile iki karann kavanda, iki yakut ve iki zmrt arasna yerletirilmi
bir cevhere benzeyen ve btn dnyay kuatan bir halkann en kymetli ta
hkmnde bulunan Kostantiniyyeye doru yayld. Osman, halkay parmana
geirmek zere
-
Betl COKUN
[108]
Gazinin grd, Osmanl imparatorluunu sembolize eden aa zerine ina
edilmitir. air, iirde Osmanl tarihini adeta aacn bymesine paralel
olarak kronolojik ekilde verir. nce Osman Gazi, ardndan I. Murad,
Yldrm, Fatih, Evliya elebi, annesi, babas ve kendisi, olu ile
Osmanl aa tamamlanr. Osman Gazinin ryas ile balayp Asaf Hlet ile
olunun bu aacn meyveleri olarak verilmesi ile sonulanan iirde airin
tarih algsnda devamllk dikkati eker. Asaf Hlet, Yahya Kemal ile
balayan imtidad fikrine benzer ekilde kendisini Osmanl tarihinin
bir paras, mazinin bir devam telakki etmektedir. Dedelerim,
memleketim ve her eyim msras, Osmanl ile arasnda kurduu gl bal
gstermektedir.
2. ALINTI, ANITIRMA YA DA ETKLENME UNSURU OLARAK KLASK TRK R
Asaf Hletin iirlerinin pek ounun temelinde yatan klasik Trk iiri
69 , onda daha ziyade bir etkilenmenin sonucudur. Bloomun
kavramsallatrmasyla iirsel etkilenme 70 taklitten farkl olarak
eletirmenlerce olumlu bir manay karlar. Bloom insanlar iir yazmaya
iten nedeni geride kalan her eyi toparlamak 71 olarak deerlendirir.
Kierkegaarda gre almak isteyen kendi babasn dourur. 72 Asaf Hletin,
zerinde ok uzun ve kapsaml alt klasik Trk iirinden etkilenmesi air
iin bir eksiklik deil zenginlik olarak alglanmaldr. Eliotun
deyiiyle, iyi airler alar, kt airlerse etkilendiini, baka bir sesi
dn aldn belli eder.73 Asaf Hletin iirlerindeki Klasik Trk iiri
tesirleri, zgn ve orijinal iir dokusu ierisinde yorulmu, okuyucunun
sezgisini tahrik eden armlar ierisinde belirir. Dolaysyla bu blmde
Asaf Hletin iirlerindeki gndergelerin daha ziyade etkilenme
dzeyinde kaldn, metinleraras ilikilerin dier yntemlerinden fazlaca
yararlanlmadn ifade etmek gerekir.
Asaf Hletin klasik Trk iiri zerine yapt incelemeler dneminde bu
iire yaplan haksz eletirilere cevap mahiyetindedir. Bu
incelemelerde airin eski iir geleneimize olan hayranl ve derin
bilgisi dikkati eker. Yazarlk hayatnn nemli bir ksmn igal eden
Mevlna, Nima, Erefolu Rmi, mer Hayyam, Molla Cmi evirileri elbette
ki onun iirlerine derinden tesir edecektir. Ayrca poetikasnn temel
noktas
iken uyand. (bkz: Joseph V. Hammer, Byk Osmanl Tarih, Hzl: Mmin
evik, Erol Kl, Hikmet Neriyat, stanbul, Tarihsiz, s.66-67.)
69 Asaf Hlet, Divan edebiyat tabirini beenmedii iin kullanmadn
ifade eder. elebi, Btn Yazlar, s. 2003.
70 Harold Bloom, Etkilenme Endiesi, Metis Yaynlar, stanbul,
2008, s.65. 71 Bloom, a.g.e.,s.61. 72 Bloom, a.g.e.,s.65. 73 Bloom,
a.g.e.,s.61.
-
Asaf Hlet elebinin iirlerinde Metinleraraslk Balamnda Trk slam
Tarihi ve Kltrne Gndermeler
[109]
olarak beliren mahhas malzeme ile mcerred iir oluturmak fikrini
Trk edebiyatnda mcerredi mektep haline sokan ilk ve byk air 74
dedii, stad eyh Galipten almtr:
Yirmi yamda iken hayatmda birdenbire byk bir tahavvl oldu. Galip
Dedenin Hsn Akn okuyordum. Bunu ok sevmitim ve bunun saikasyla
evvelce okuduum Mesneviden hari olarak Mevlnann emsl- Hakyk
ismindeki kk divann tetkike baladm. Bu, benim zerimde umulmayan bir
tesir brakt.75
Asaf Hletin ilk beslenme kayna Mesnevidir. Mesnevi, onun aile
muhiti ierisinde kendiliinden bulduu ve zmsedii Divan iirine ait
ilk kaynaktr. Genlik devresinde tetkik ettii Hsn Ak ona Divan
iirinin kaplarn iyice at gibi kendi iiri ile klasik iir arasnda
kopmayacak bir ban olumasn da salayacaktr. Mevlnann emsl- Hakayknn
ardndan, tasavvuf iirine dair hemen her kayna okuyan airin bu
tetkikleri; iirlerindeki mistisizmi ve Divan edebiyatndan gelen
kelime kadrosunu aklamaktadr.
Yeni Trk iirinin klasik Trk iiri ile olan ilikisi temelde ekilde
geliir: lki, klasik Trk iirini olduu gibi benimseyip taklit
edenler; ikincisi klasik Trk iirine tamamiyle tepkili olup bu
gelenei yok sayanlar; ncs ise klasik iirin kymetini fark edip bunu
yeni iir iinde yeniden youran airlerdir. 76 Asaf Hleti nc gruba
dahil etmek gerekir. iirlerinde klasik Trk iiri kelime kadrosu ve
mazmunlarn kullanan air yeni form ierisinde eskiyi zgn klmay
baarmtr. Klasik Trk iiri, mazmun ve kelime kadrosunun tesine kar ve
alt metnin bileenlerini oluturan alnt, telmih ya da yeniden yazma
dzeyinde ana metin olarak kullanlr. Klasik Trk iiri ile iirleri
arasndaki bu ilgiyi, hem airin irad almasnn rn olarak hem de alma
hayatnn byk ksmn kapsayan klasik Trk iiri incelemelerinin gayri
irad iirlerine yansmas airin deyiiyle ahsiyetini yapan alt uurun77
sevki olarak grmek gerekir.
Asaf Hlet, klasik Trk iirinden ald hipogramlar (kullanmalk
metin) iirsel ime78 dntrmede baar gsterir. iirlerde ou telmih
74 elebi, Btn Yazlar, s. 124. 75 Krml, a.g.e.,s.26. 76 Hasan
Akta, Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde Divan iiri Motif ve
Mazmunlarndan
Yararlanma, Yaymlanmam Doktora Tezi, nn niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Malatya, 1997, s.XXXVI.
77 Krml, a.g.e.,s.158. 78 M. Riffaterre, iirin semiyotik
birliinin bir matrisin varyant olduunu syler. Bu matris bir
szck ya da bir tmcedir. iir, bu matrisin bir metne dnmesidir ona
gre. Bu dnme srecinde birtakm temsili imler retilir. Bunlardan bir
bl de iirsel imlerdir. Riffaterrenin deyiiyle imler, daha nce var
olan bir sz beine gnderme yaptklarnda iirsel ime dnrler. nceden var
olan bu sz beklerine Rifaterre Hipogram adn veriyor. Hipogram,
-
Betl COKUN
[110]
dzeyinde yer alan ana metinlerin kayna Mevlna ya da eyh Galipin
iirleridir. iirlerdeki gndermeleri tespit, ancak airin klasik Trk
iiri ile ilgili yapt tetkik ve evirileri dikkatli okumaktan
geer.
Sema-y Mevlna iirinde; biri Baki Mevlnaya ait iirleri olmak zere
drt beyit hipogram olarak kullanlmtr. iirin banda yer alan;
tennure giymi aalar
ak niyaz eder
mevlna79
msralar airin Mevlnann Rubailerinde evirdii Her aa, sema
meyveleriyle dolu olarak sallanr. 80 msrasn artrmaktadr. Hilmi
Yavuz, bu iirle ilgili yapt deerlendirmede, iirin yukarda alntladmz
blmnn hipogram olarak Sultan Veledin Maarifini gsterir. 81 iirin
hemen devamnda yer alan:
imdeki nigr /Baka bir nigrdr msrasnn gnderme yapt ana metin;
Mevlnann Gnller ilerindeki in dilberlerini gsterdiler82 beyitidir.
air, fena haline ulama ile sonulanan sema esnasnda msivann
silinmesi halini Mevlnadan dn ald hipogramla anlatr. imdeki semaa/
Nece yldzlar akar msralarnn Mevlnann yz bin yldz seninle gnln
aydnlatr 83 msralar ile sk irtibatna dikkat ekmek gerekir. Gnl ile
yldz arasndaki ilikiyi, Mevlnadan ald beyit ile kuran air, atmosfer
yaratmak iin bu yola bavurur. Yine, tennure giymi aalarda / emen
ocuklar mahmur msralar; Bakinin emen eftalinn uyhularn uurd yine /
Subhdem gulgule-i fahte glbank- hezar msralarn artrr.
Klasik Trk iirinden ald ayna mazmununun yeniden ina edildii Ayna
iirinde adeta aynadan bakan nigr- in ile aynaya bakan air
kovalamaca oynar. airin aynalarn dna kma istei ile tecelli yeri
olarak aynada yok olma istei i ie gemitir. iirde aynann arkasndaki
inli gzel ile nndeki air arasndaki iliki, tasavvuftaki tecelli
olgusunu ifade eden ve Asaf Hletin evirdii;
Biz hem ayna ve hem de ona bakan yzz.
Biz ebedi piyalenin sarholaryz84 msrasn artrmaktadr.
bir klie, alnt ya da dilde konvansiyonel olarak bir arada
bulunan benzetmeler olabilir. (Hilmi Yavuz, Yazn zerine, Balam
Yaynlar, stanbul, 1987, s.103.)
79 elebi, Btn iirleri, s.39. 80 Asaf Hlet elebi, Mevlnan
Rubaileri, Kanaat Kitabevi, 1944, s.91. 81 Yavuz, a.g.e.,s.111. 82
Yavuz, a.g.e.,s.109. 83 Yavuz, a.g.e.,s.108. 84 elebi, Mevlnann
Rubaileri, s. 43.
-
Asaf Hlet elebinin iirlerinde Metinleraraslk Balamnda Trk slam
Tarihi ve Kltrne Gndermeler
[111]
Gnein I iirinde fenafillah gne ve deniz benzetmeleri85 ile
anlatan air, gnei mutlak hakikati karlayacak ekilde kullanr; fakat
air gnee ulaamam gne sadece iine vurmutur. Ayn ruh halini anlatan
bir baka iir Adm Unuttumda fena haline eren insann zamanszlk ve
meknszlk duygusu anlatlr. iirin ierisinde iki kez tekrar eden Bir
ine deliinden ifadesi ve ifadenin yklendii anlam ile Asaf Hletin
Mevlnann Rubailerinden yapt eviriler karlatrldnda ortaklk dikkati
eker.
Ne kadar gariptir ki sevgilinin kalbine sabildim.
Binlerce cismin ruhu benim cismime girebiliyor.
Bir arpaya binlerce harman sabiliyor.
Ve yzlerce lem bir ine deliine girebiliyor.86
Adm Unuttum iirinde de bir ine deliine san ehirler, kervanlar,
zamanlar anlatlmaktadr.
Kitaplar iirinde, klasik Trk iirinde sklkla grdmz hikmetin
bilgiye stnl, Asaf Hletin zgn slubunda yeniden retilir. iirdeki ana
tema, Allah ya da hakikati bulan insan iin kitaplarn, bilgilerin
hiliidir:
sahifelerdeki yazlar beynimde
beynimdeki yazlar havada
ve harfler muallkta
yazlarn dili yok
benim dilimle sylyor yazlar
yazlarn dili yok87
msralarndaki sahifelerin silinmesi imaj Nizmnin Asaf Hlet
tarafndan evrilmi:
Yldzlarda ince ne varsa
Bilimlerde gizli ne varsa okudum
Bir bir gzden geirdim yazlar.
Seni bulunca da tm ktlar siliverdim.88
85 air, benliin hudutlarn aarak tamas, etrafta muayyen bir ruhta
mevziilemeki deniz
sembol ile anlatmay tercih ettiini vurgulamaktadr. elebi, Btn
Yazlar, s.173. 86 Asaf Hlet elebi, Mevlna Hayat- ahsiyeti-
Eserlerinden Paralar, Kanaat Kitabevi, 1945,
s.37. 87 elebi, Btn iirleri, s.37. 88 elebi, a.g.e.,s.114.
-
Betl COKUN
[112]
msralarn hatrlatmaktadr.
Sandukalar iirindeki kelime kadrosu Mesnevinin, Nemruda benzeyen
nefsinin ateinden, u d aac gibi olan bedenin kurtulsun.89 eklinde
tercme edilen 3700. beytini artrmaktadr. iirde, sanduka cismi,
gvdeyi; can ise hakikate ulamakla ykml ruhu karlar. Asaf
Hletin:
sandukalar d aacndan
misk ile amber kokuyor
cnmda tten bir koku var
caan90
msralarnda geen can, d aac ve sanduka; Mesnevinin yukarda geen
beytindeki d aac, cisim ve nefis kelimeleri ile birlikte dnldnde
iki iir arasndaki yaknlk grlecektir. Sandukalar iirinde cann ttmesi
ile Mesnevideki nefis atei ayn anlam karlar. air, Allahn tecelli
yeri olan ruhun cisimden geerek ya da nefsi yakarak fenaya
erebileceini Mesneviden ald hipogramlarla dile getirmektedir.
Burada iki iir arasndaki ilgi, etkilenme dzeyinin tesinde olup iki
metin arasndaki iliki dikkate deerdir.
Kunla kuu imgesi zerine kurulu Kunla iirinde ku ile can
arasndaki ilgi Mesnevide sklkla tekrar eden can kuu benzetmesini
artrr.
bu can iimde kutur Kunla /
seni grnce titrer
bu can gzmde mahabbetir kunla
seni grnce yanar91
msras ile Mesnevide bir hikyede yer alan padiahn ilk grte ak
olduu halayk anlatlrken geen Bir ku kafeste nasl rpnrsa padiahn da
ruhu, beden kafesinde ylece rpnmaya balad.92 msras ile
benzemektedir. Ayrca iirde ak can tenden gemeden gereklemez.
Mesnevide ak hali gerekleince can kuuna ten kafesi dar gelir Kunla
iirindeki kunla eklinde hitap edilen sevgili ile ilahi ak arasndaki
iliki, Mesneviden dn alnan ku, can, ten benzetmeleri ile
kurulmutur.
emenlerde iirinde kullanlan erb, piyale, ski gibi klasik Trk
iiri mazmunlar, iirin klasik Trk iiri ile irtibatn daha ilk
bakta
89 efik Can, Konularna Gre Mesnevi Tercmesi, C.1-2, 3-4, 5-6,
tken Yaynlar, st., 2002,
s.238. 90 elebi a.g.e., s.44. 91 elebi a.g.e., s.60. 92 Can,
a.g.e.,s.17.
-
Asaf Hlet elebinin iirlerinde Metinleraraslk Balamnda Trk slam
Tarihi ve Kltrne Gndermeler
[113]
dndrmektedir. Asaf Hletin evirdii Mevlnann Rubaileri ile iir
kyaslandnda dk redifli iki msra ile dk fiilinin drt kez getii
emenlerde iiri arasndaki benzerlik dikkati eker. Aradaki benzerlii
vurgulamak zere, emenlerde iirinin ilk blm ile Rubailerdeki sz
konusu msralar pe pee verilmitir:
EMENLERDE
erbi fercem yerde
emenlerde
erb ve piyle
syle o arky syle
bana sorma
heyyy
dkk
dk
azma veya azna
ufuktaki kzl yakut
dudaklarn ver alayaym.93
RUBALER
arab avucuma tututurma, azma dk!...
Ben sarholuktan azmn nerede olduunu unuttum94
Her iki iirde de, tasavvuf bir anlam sz konusu olup arap
sarholuu, ilahi ak karlar. Asaf Hlet, ekledii erb ferace imgesi ile
tpk Mevlna gibi arabn ski ya da sevgili tarafndan azna dklmesini
istemektedir. Yalnz, btn iirlerinde olduu gibi burada da Nirvnaya
nasl erilebileceinin hikyesini anlatrken yaad ruh hali fenafillah
ya da Nirvana hadisesinden farkl olarak rahatsz ve istikrarszdr. 95
Rubailerde elebinin nlem ve nokta ile evirdii dk!... fiili
emenlerde iirinde noktalama iareti kullanmama srarndan dolay
kelimenin ve kelimenin sonundaki k sesinin tekraryla ayn etkiyi
brakacak bir dnme uramtr. Netice olarak emenlerde iirinin ana
metninin Rubailer olduunu ve airin buradan dn ald aza arap dkmek
temsili imini iirsel ime dntrdn ifade etmek mmkndr.
iirlerde Mevlnadan sonra en youn telmih yaplan air eyh Galiptir.
Nrusiyh iirinin ayn zamanda bal olan nurusiyah
93 elebi, Btn iirleri, s.72. 94 elebi, Mevlnann Rubaileri, s.
47. 95 elebi, Btn Yazlar, s. 172,174.
-
Betl COKUN
[114]
kelimesi ile Selim-i slis, mektep, lala gibi kelimeler eyh Galip
devrine arm yapmaktadr. Nrusiyh iiri ile Asaf Hletin eyh Galip
hakknda yazd incelemeler bir arada deerlendirilerek trleraraslk
balamnda da okuma yaplabilir. Bu adan, eyh Galipin, III. Selimin ve
eyh Galipin hayatlarna ynelik gndermelerini ahsiyetler blmne havale
ederek iirdeki nrusiyh kelimesinin Hsn Akn miraciyye blmndeki bir
beyitle irtibat belirlenebilir. iirdeki bu kelimenin, Hsn Akta yer
alan,
Mnend-i Bill-i shib-i irfn
Nr- siyeh ire nr- mn96
msrandaki nr- siyeh benzetmesinden 97 mlhem olduu grlmektedir.
iirde mistik bir tecrbe ya da fena haline ulamaya alan airin ruh
hali ile bu kavramn Peygamberimizin miracna, yani manevi ykseliine
yapt gnderme arasnda anlamsal bakmdan ilgi kurulmutur.98 air, zetle
Hsn Aktan dn ald nr- siyeh kelimesini gncellemi, yaad dnem
ierisinde modern insann i dnyasn sergileyecek ekilde yeniden
retmitir.
elebi, iki iirinde klasik Trk iirine antrma dzeyinde deil alnt
dzeyinde gndermede bulunur. Sen iirinin son blmne doru, Uak katar
eyledi ak ire Muhammed beyti alntlanr. Seyhan zelikin Bir pulandrma
almasnda kaynan tespit edemediini belirttii beyit, 99 ahidi Dedenin
mstezatndan bir para olup Mevlevi ayini srasnda sylenmektedir.100
Mevlna sevgisini edindii babasna hitap ettii iirde, beyit bu benim
huzurum dedii atmosferi tamamlama ilevi grmektedir. air, iki blmden
oluan stanbulumun Dili101 (elebi 2013: 83) iirinde iki blm ayrmak
iin noktalama iareti ile birlikte Leyla Hanmn Zalim beni syletme
derunumda neler var. msrasn kullanr. Beyit, ilk blmdeki ciddi
slupla ikinci blmdeki ocuksu slubu ayracak ekilde kullanlmtr.
96 Okay vd., a.g.e.,s. 20. 97 Toshiko zutsu, nr- siyeh kavramnn
tarihini aratrd makalesinde, nsann olgunlama
evrimine, yaantnn doruk aamasna, akln ve dolaysyla dilin tesinde
birdenbire aydnlanma seviyesine ait bir tecrbenin ad eklinde
tanmlar. Doan, a.g.e.,s.43.
98 Apaydn, a.g.e.,s. 271. 99 elebi, Btn iirleri, s. 123. 100
Mustafa , Mevlevi eyhlerinden Dvne Mehmed elebi, Seluk niversitesi,
7. Milli Mevlna
Kongresi, Konya, 1993, s.101. 101 elebi, Btn iirleri, s.83
-
Asaf Hlet elebinin iirlerinde Metinleraraslk Balamnda Trk slam
Tarihi ve Kltrne Gndermeler
[115]
3. ALINTI UNSURU OLARAK HARFLER
Asaf Hlet, iirlerinde eitli dillerden, ilk bakta anlamsz gibi
grnen alntlara yer verir. airin Letrist olduu dncesini uyandran bu
ibareler102, Letrizmden farkl bir ilev grr. Asaf Hlet, anlamsz
kelimeleri ses deeri yznden kullanan103 Letristlerden ayrlr. Bir
atmosfer vcuda getirmek iin kulland bu seslerin manalarn bilmeye
gerek yoktur. fakat bunlar manasz da deildirler. 104 elebi kulland
kelime ya da harflerin manasz olmay nedeniyle Letristlerden
uzaklar, Hurufilike yaklar. Fakat o, ne Letrist ne de Hurufidir.
Poetikasnda belirttii gibi iir iinde anlam olan bu sesleri daha
ziyade ses deerlerinden dolay kullanmtr.
elebinin iirlerinde eitli dillerden ald ok sayda harf ve kelime
arasnda he, lamelif, cim ve elif Arap alfabesinden gelmedir. Bu
harfler ile iirlerindeki tasavvuf gndermeler arasnda sk bir iliki
vardr. Asaf Hlet, harflerin her ne kadar mzikal deerlerini ncelese
de harflerin anlam deerini de dikkate alm, geliigzel kullanmamtr.
Ayrca airin slam sanatlarna, resme olan ilgisi de hat sanatnda ok
kullanlan bu harflerin iirine tanmasn salamtr.. airin iirlerde hat
sanatna ya da tevhide gnderme olarak kulland harfin iirlerdeki
mstakil kullanmlarna paralel olarak bir btn halinde de tevhidi
karlad dikkat ekici bir ayrntdr. Farkl iirlerde kullanlan elif,
lamelif ve he harfleri bir btn halinde dnldnde Allah lafz ortaya
kmaktadr. Ayrca bu harf; kelime-i tevhidde bulunan harflerdir. bni
Arab, bu harflerin karde harfler olduunu belirtmektedir. 105 airin
iirlerinde bu lafz karlayan harfi semi olmas elebinin titiz airlii
dnldnde tesadfi olmasa gerektir.
He iirinde iire adn veren henin Latin harfleri ile yazl kez
tekrar edilmektedir. He harfi ile biri Ferhat ile irin kssasna
dieri tasavvufa yaplan birbiri ile ilgili iki gnderme sz konusudur.
Ferhat ile irin kssasnda Ferhat irini tanmadan nce aynay bulmak iin
yolculua kar ve bir ejderha ile savar. iirde Henin ejderha bakl
olmas bununla ilgili olmaldr. Henin iki gz iki eme106 benzetmesi,
harfin eski harfle yazlmna gndermedir. Ayaklar altnda yamyass oluu
Ferhad kelimesinin Arapa yazlmna gnderme olup elifin altnda he
ezilmi gibi grnr. 107 Yine ahh kelimesinin Arapa yazl dnldnde
102 Ahmet Hamdi Tanpnar da Asaf Hletin iirleri ile Letrizm
arasnda bir iliki kurmutur. (bkz:
Ahmet Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, Dergh Yaynlar,
stanbul, 1995, s.118.) 103 Kabil Demirkran, a.g.m., s.46-49. 104
Asaf Hlet elebi, Btn Yazlar, s.156. 105 bn Arab, Harflerin lmi, ev:
Mahmut Kank, Asa Yaynlar, Bursa, 2011, s.130. 106 Su vd., a.g.e.,
s. 59. 107 elebi, Btn iirleri, s. 104.
-
Betl COKUN
[116]
iirin banda yer alan elifin heye vurulan bir kazmaya benzetildii
grlmektedir. iirdeki he harfinin yapt ikinci gnderme tasavvufla
ilgilidir. He, Allah kelimesinin son harfi, hve kelimesinin ilk
harfi olup tasavvufta mutasavvfn varabilecei son mertebe olarak nem
tar.108 airin fenay veya Nirvanay ana eksen yapt bu iirlerde he
harfini kullanmas sadece ses deil anlam ve resim deeri ile de
ilgilidir. Nitekim iirde ah kelimesinin kazma ile eilmekte olan
topra artrmas109 okuyucunun zihninde bir tablonun canlanmasna neden
olmaktadr. Ayrca he harfinin ebced hesabnda en byk unsuru
topraktr.110 iirdeki he ile topraa vurulan kazma ilikisi harfin
kkenindeki bu zellii de dndrmektedir. air tek bir ah kelimesi ile
Ferhat ile irin hikyesi, tasavvuf ve harflerin grntsnden oluan byk
bir hayal dnyas oluturur.
Kitaplar iirinde geen elif ve cim harfleri eski Trk iirinde de
yaygn kullanlan mazmunlardr. Elif, yukarda bahsettiimiz he harfinde
olduu gibi Arap alfabesinin ilk harfi olup tevhide iaret eder.
iirde geen cim harfi, byk oranda Divan iirine gndermedir. Cim
harfinin hemen arkasndan gelen yars kopmu sicim msra airin cim
harfi ile kopmu sicim arasnda hem ekil hem de syleyi ilgisi
kurduunu dndrmektedir. iirin sonlarnda yer alan; mehtapta sarho
ahular / ve yandan bakan gz111 msralar Divan iirinin mazmunlarndan
gamze ile cim arasnda ekil itibariyle benzerlik kurulduunu
gstermektedir.
Lamelif iirinde geen lamelif harfi iin air, bana beni tantan bir
gcn, bir remizin kendisidir112 ifadesini kullanr. Tasavvufta tek
bir suret iinde birbirleriyle inklap etmeleri 113 dolaysyla,
zerinde en ok durulan harflerden biridir. Fenafillah karlayan bu
harfi semi olmas airin tasavvufla olan ilikisi nedeniyledir. iirin
merkezinde yer alan harfin zihnindeki izdmn u ekilde anlatr:
Elifbada lamelif var; ii bo kk bir yuvarlan yanndan Tanrya doru,
iki kol alarak izgi halinde ykselir.114 air, he ve elif harflerinde
olduu gibi lamelifle tevhidi ve Allahta fena bulmay anlatr. iirde
geen ve airin ifade ettii Allaha uzanm kollar benzetmesi elebinin
sema tasviri ile de birebir rtr:
Sema giren cn gsnde apraz duran kollarn 115 hafife aadan syrarak
yanlara aar. Sa avu havaya doru alm, solu yere
108 elebi, a.g.e.,s.59. 109 Zafer Acar, iiri Kelime, Kelimesi
iir Olan air, Trk Edebiyat, nr.410, Aralk 2007, s.29. 110 bn Arab,
a.g.e., s. 131. 111 elebi, a.g.e.,s. 37-38. 112 elebi,
a.g.e.,s.119. 113 bn Arab, a.g.e.,s.171. 114 Kabil Demirkran, Asaf
Hlet elebinin iirlerinde Letrizm Etkisi Var m?, Asaf Hlet elebi
Kitab, Hece Yaynlar, stanbul, 2003, s.60. 115 Eserin
orijinalinde kelimeler bold deildir. Vurgulamak amacyla tarafmdan
koyu renkle
gsterilmitir.
-
Asaf Hlet elebinin iirlerinde Metinleraraslk Balamnda Trk slam
Tarihi ve Kltrne Gndermeler
[117]
bakar vaziyettedir. Sa elinin ak oluu feyz-i akdesi aldna,
solunun yere mteveccih oluu verdiine iaret etmektedir. Ayn zamanda
Hakkn rahmetine el amaya, bakasndan meys olmaya dellet eder.
Bir de u vaziyet tersine bir lmelife benzer ki bu kelime-i
ehadetin lsn temsil etmektedir. Yani mevhum varlklardan tecerrd
gsterir. (...)116
Sema ve fena haline gnderme olarak kullanlan harfi, tasavvuf
terminolojisinden dn alan air, yeni iir formunda modern insann
Allaha ulama arzusunu, arayn ifade etmek zere yeniden kurgulamtr.
Ayrca lmn elife balanp dmlenmesi, tasavvufta zerinde genie durulan
bir husustur. bn Arab bunu ilahi akla ilgili grr:
Elifin meyli Lmn himmetiyle kendi zerinde Lm fiilinin etkisi
ynnden deildir. Onun meyli sadece Lma doru latif nimetlerle
iniidir, bu da Lmn aknn onun zerinde yer almas iindir. () Grmyor
musun Lm bacan Elifin ucuna nasl da doluyor ve ona nasl sarlyor,
onu elinden karmamak iin.117
4. ALINTI UNSURU OLARAK KUTSAL SZLER
Metnin kaynaklarn ve dier metinlerle iliki dzeyini tespit iin
iirlerdeki kutsal kitaplardan yaplan alntlarn hem ses hem de anlam
deerini tespit etmek gerekir. Asaf Hlet, iirlerinde eski Msr ve
Asur medeniyetlerinden, Hristiyanlktan ve Tevrattan alntlar yapar.
Trk- slam kltrnden alntlad paralar ise Cneyd, Sema-y Mevlna, Tevrat
iirlerinde yer alr. Daha ziyade musiki deerini gzeterek kulland bu
paralar, efektler, elebinin sihirli formlleridir.118 airini amac,
bu formllerle iirde atmosferi oluturmaktr.
Sema-y Mevlna iirinde halaka-ssemvti-velardh ayeti hem Arap hem
de Latin harfleri ile iiri ortadan blecek ekilde kullanlr. Nr
suresinin 35. ayeti olan bu ayetin anlam O, yeri ve g yaratt.dr.
Asaf Hlet, iirlerindeki anecdote tabiri ile ifade ettii bu alntlar
kullanma amacn atmosfer yaratmak olarak aklar. 119 te yandan
okuyucunun anlamn bilmesine gerek olmayan bu ibareler iirin
anlamsal btnl iinde btn anlamsal olarak tamamlayan paralar olarak
da yer alrlar. Ayet, insann yerden ge manevi ykseliini anlatan
Sema-y Mevlna iirinde temay anlamsal olarak tamamlamakta, iirdeki
vecd ve fena
116 elebi, Mevlna ve Mevlevilik, s. 146-147. 117 bn Arab,
a.g.e.,s.162. 118 Can, a.g.e.,s.45. 119 elebi, Btn Yazlar, 156.
-
Betl COKUN
[118]
halinden oluan atmosferi oluturmaya hizmet etmektedir. Cneyd
iirinin banda epigraf olarak ve Arap harfleri ile yer alan Leyse fi
cbbet sevallah sz Cneyd-i Badadye ait olup Cbbemin altnda Allahtan
bakas yoktur. anlamna gelir. Cneyd-i Badadnin kulun beer varln
unutmas Hakkn varlnda kendi ferd varlnn eriyip yok olmas120 eklinde
tanmlad fena halini zetleyen toplumun hafzasnda yer alan bu mehur
sz kullanan airin amac, okuyucunun zihnini uyarmaktr. Yahudilikle
ilgili gndermeler ieren Tevrat iirinin ilk blmnde air,
def ve santr ile ark okuyalm
rabbe121
dedikten sonra adonay elehenu adonay ehad eklindeki branice
ibareye yer verir. Kelime-i tevhidin branice karl olan ibare ile
air oluturmak istedii Hz. Sleyman devrine ait atmosferi salam
olur.
SONU
Asaf Hletin airlii ile ilgili deerlendirmelerde birbirine zt
gibi duran iki zellii vurgulanr. Bunlardan ilki, airin gelenekle
olan sk irtibat; dieri ise geleneksel iir kalplar karsndaki ykc
tavrdr. Onun iirlerindeki biri modern dieri geleneksel iki kart
tutum; ayn zamanda iirlerindeki metinler ve kltrleraras
gndermelerin sebeplerini ve kullanm ekillerini de belirlemektedir.
Bu durum, aslnda onun Garipilerden ayrlan asl ynn de gstermektedir.
nk Asaf Hlet, Garipiler gibi klasik ekil, kafiye, vezin ve edebi
sanatlara btnyle kar karken onlardan farkl olarak geleneksel
temalar kmsemek, ironikletirmek yerine yceltmeyi ve zn bozmadan
yeniden yazmay dener. Modern Trk iirinde gelenee yaslanan ve
gelenei ykmadan yeniden reten Asaf Hletin iirlerinde gemi zaman,
mekn ve ahsiyetleri iine alan kltrler ve metinleraras gndermeler
youn olarak yer alr. Daha ziyade Dou medeniyeti ve edebiyatndan
beslenen airin iirlerini yaymlad dnem mazi ile ban reddedildii I.
Yeninin hkimiyetine denk gelir. Asaf Hlet bu hareketten
etkilenmekle birlikte gelenei temellk etmesi hasebiyle I. Yeni
iirinin hakim olduu bir dnemde onlardan farkl, yeni bir iir vcuda
getirir. Bu anlamda onu, I. Yeni dneminin modern geleneki airi
saymak mmkndr.
Asaf Hletin iirini dayandrd kaynak genelden zele doru Dou
medeniyeti, Trk-slam kltr, klasik Trk iiridir. Klasik Trk iirinin
reddedildii bir dnemde geleneksel iiri modern kalplar ierisinde
120 Sleyman Ate, Cneyd-i Badd, TDV slam Ansiklopedisi, c:8,
stanbul, 1993, s.120. 121 elebi, Btn iirleri, s.71.
-
Asaf Hlet elebinin iirlerinde Metinleraraslk Balamnda Trk slam
Tarihi ve Kltrne Gndermeler
[119]
yeniden diriltmitir. Onun iirlerinde klasik Trk iiri mazmunlar
imgeye dnr. air, toplumsal hafzada kaytl bu klieleri geleneksel
metinlere gnderme yaparak yeniden ina eder. Burada Asaf Haletin
gelenekten ald unsurlar bozma veya ykmadan deitirmesi ayrca
vurgulanmas gereken bir husustur. Bu, airin bilinli bir tercihi
olduu gibi baz iirlerde klasik Trk iiri etkilenme dzeyinde
kalr.
Asaf Hletin iirlerindeki gndermelerden bir dieri de tarihi ve
tasavvufi ahsiyetleredir. Trk toplumunun kltrel kodlar olarak yer
edinmi ahsiyetleri modernletirmi, modern insann i dnyasndaki
gelgitleri karlayacak ekilde yeniden yazmtr. Onun gelenekle ban
koptuu bir dnemde yeniden rettii tarihi ahsiyetler yaanan devirle
Trk-slam gelenei arasnda bir kpr ilevi grmtr. Bu anlamda Asaf Hlet,
yeni Mansr, Ferhat, brahim imgeleri yaratmtr. Asaf Halet, bu
ahsiyetleri Klasik Trk iirinden, zelde Mesneviden dn almtr. Bu
isimler onun iirlerinde hem zel hem de cins ismi olarak kullanlr.
air, setii tarih isimlerin yaad devre ve hikyelerine gnderme
yapmakla kalmaz, bu isimleri genelletirir, insann i dnyasndaki
halleri karlayan cins isimlerine dntrr. iirlerin sonunda yer alan
bu ahsiyetlere sesleni, airin yitirilen gelenee ars olarak
grlebilir. te yandan, Asaf Hletin fikir dnyasnn mimarlarndan olan
eyh Galip ve Mevlna iirlerin znesi olarak ilenmemi, yalnzca bu
airlere ait iirlerin Asaf Hletin iirlerinde bir etki ve telmih
unsuru olarak yer ald grlmtr.
Metinleraraslk yntemi; Asaf Haletin farkl kltrlere ve
corafyalara seslenen ok sesli iirinin kanlmaz bir sonucudur.
Poetikasnda srarla zerinde durduu iir okuyucusunu bu metinleri
zmekle ykml tutar ve okuyucunun katlmn bekler. Bu balamda Asaf
Hletin iirlerini anlamak bu metinleri zmekten geer. Asaf Hletin
iirlerinin kaynaklar incelendiinde airin asl kaynaklara yapt
gndermelerin alnt, antrma ya da etki eklinde olduu dntrlm
metinlerin azl dikkati eker. Asaf Hletin poetikasnda genie yer
verdii anecdote ya da alnt onun iirlerinde atmosfer yaratmak zere
yer almsa da iirler incelendiinde bu unsurlarn ses deeri kadar
anlam tamamlama ilevi grd de tespit edilmiti
-
Betl COKUN
[120]
KAYNAKA
ACAR, Zafer, iiri Kelime, Kelimesi iir Olan air, Trk Edebiyat,
nr.410, Aralk 2007.
AKTA, Hasan, Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde Divan iiri Motif ve
Mazmunlarndan Yararlanma, Yaymlanmam Doktora Tezi, nn niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Malatya, 1997.
AKTULUM, Kubilay, Metinleraras likiler, teki Yaynevi, Ankara,
2000.
AKTULUM, Kubilay, Parallk /Metinleraraslk, teki Yaynevi, Ankara,
2004.
APAYDIN, Mustafa, Asaf Hlet elebinin Nrusiyh iirine Bir Bak, lm
Aratrmalar, nr. 12, stanbul, 2001.
ATE, Sleyman, Cneyd-i Badd, TDV slam Ansiklopedisi, C.8,
stanbul, 1993.
AYTA, Grsel, Genel Edebiyat Bilimi, Say Yaynlar, stanbul,
2003.
AYVERD, lhan, Misalli Byk Trke Szlk, C.1, Kubbealt Yaynlar,
stanbul, 2008.
BLOOM, Harold, Etkilenme Endiesi, Metis Yaynlar, stanbul,
2008.
CAN, efik, Konularna Gre Mesnevi Tercmesi, C.1-2, 3-4, 5-6, tken
Yaynlar, stanbul, 2002.
ELEB, Asaf Hlet, Btn iirleri, YKY Yaynlar, stanbul, 2013.
ELEB, Asaf Hlet, Btn Yazlar, YKY Yaynlar, stanbul, 2004.
ELEB, Asaf Hlet, Mevlna Hayat- ahsiyeti- Eserlerinden Paralar,
Kanaat Kitabevi, 1945.
ELEB, Asaf Hlet, Mevlna ve Mevlevlik, Hece Yaynlar, stanbul,
2006.
ELEB, Asaf Hlet, Mevlnan Rubaileri, Kanaat Kitabevi, 1944.
ETN, Nurullah, Asaf Hlet elebinin brahim iirine Bir Yaklam
Denemesi, Asaf Hlet elebi Kitab, Hece Yaynlar, stanbul, 2003.
ETNDA, Yusuf, Ayna Kitab, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2009.
IPAN, Mustafa, Mevlevi eyhlerinden Dvne Mehmed elebi, Seluk
niversitesi, 7. Milli Mevlna Kongresi, Konya, 1993.
-
Asaf Hlet elebinin iirlerinde Metinleraraslk Balamnda Trk slam
Tarihi ve Kltrne Gndermeler
[121]
DEMRKIRAN, Kabil, Asaf Hlet elebinin iirlerinde Letrizm Etkisi
Var m?, Asaf Hlet elebi Kitab, Hece Yaynlar, stanbul, 2003.
DOAN, Mehmet Can, Adan Zye Asaf Hlet elebi, YKY Yaynlar,
stanbul, 2003.
DOAN, Serkan, Bir iirin Anatomisi/ Siyah Rengin Gizemi, Yedi
klim, nr.127, Ekim 2000.
GEN, lhan, inenmi Sakz inemeyenler: Nizm Cedidin eyh Glibi ve
Cumhuriyetin saf Hleti, CB Sosyal Bilimler Dergisi, C.9, nr.2,
2011.
GLENDAM, Ramazan, Asl Garip: Asaf Hlet elebi, Turkish Studies
Dergisi, nr. 4, 2009.
HAMMER, Joseph V., Byk Osmanl Tarih, haz.: Mmin evik, Erol Kl,
Hikmet Neriyat, stanbul, Tarihsiz..
bn Arab, Harflerin lmi, ev: Mahmut Kank, Asa Yaynlar, Bursa,
2011.
NAM, Ahmet, Eletirinin Kylarnda, Hece Yaynlar, stanbul,
2003.
KAPLAN, Mehmet, iir Tahlilleri 2, Dergh Yaynlar, stanbul,
1997.
KARACA, Alettin, Asaf Hlet elebiye Gre iir, Asaf Hlet elebi
Kitab, Hece Yaynlar, stanbul, 2003.
KILLIOLU, smail Trk Edebiyatnda brahim mgesi zerine Bir Deneme;
Yedi klim, nr.128, Kasm 2000.
KIRIMLI, Bilal, Asaf Hlet elebi, ule Yaynlar, stanbul, 2000.
MACT, Muhsin, Asaf Hletin iirinde Gelenein Dnm, Asaf Hlet elebi
Kitab, Hece Yaynlar, stanbul, 2003.
OKAY, Orhan, Beylerbeyinde Bir Garip elebi, Asaf Hlet elebi
Kitab, Hece Yaynlar, stanbul, 2003.
ORHANOLU, Hayrettin, Asaf Hletin Aynasndaki Zaman, Trk Edebiyat,
nr.410, Aralk 2007.
SEYDOLU, Bilge, Ferhat ile irin, Atatrk niversitesi Trkiyat
Aratrmalar Enstits Dergisi, nr.19, Erzurum, 2002.
SLKER, Kemal, Gergin Bir Ortamda Asaf Hletle Sylei, Asaf Hlet
elebi Kitab, Hece Yaynlar, stanbul, 2003.
EN, Can, Asaf Hlet elebinin iirlerindeki ahs simlerinin levleri
zerine Bir nceleme, Celal Bayar niversitesi Sosyal Bilimler Ensits,
Manisa, 2012, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi.
-
Betl COKUN
[122]
EYH GALP, Hsn Ak, Haz.: Orhan Okay, Hseyin Ayan, Dergh Yaynlar,
stanbul, 1992.
TANPINAR, Ahmet Hamdi, Edebiyat zerine Makaleler, Dergh Yaynlar,
stanbul, 1995.
TONGA, Necati, Asaf Hlet elebinin Kunla iirinin Anlam ve henk
Unsurlar Ekseninde Tahlili, Gazi Trkiyat, nr.11, Gz 2012.
YAVUZ, Hilmi, Yazn zerine, Balam Yaynlar, stanbul, 1987.