ГАЛОСНЫЯ - Belarusian State University154 ЛАБІЯЛІЗАЦЫЯ НАЦІСКНЫХ ГАЛОСНЫХ ВЫМАЎЛЕННЕ [Ы] як [У] у становішчы паміж

151

ФАНЕТЫКА

Г А Л О С Н Ы Я

НАЦІСКНЫЯ ГАЛОСНЫЯ

ГАЛОСНЫЯ, АГУЛЬНЫЯ З ЛІТАРАТУРНАЙ МОВАЙ

[і], [ы], [а], [о], [у], [е]

ТЫПОВА ДЫЯЛЕКТНЫЯ ГАЛОСНЫЯ

[ê] ([іе]), [ô] ([уо])

152

А Р Т Ы К У Л Я Ц Ы Й Н Ы Я Х А Р А К Т А Р Ы С Т Ы К І Г А Л О С Н Ы Х Ф А Н Е М

РАД ПАД’ЁМ

ПЯРЭДНІ СЯРЭДНІ ЗАДНІ

ВЕРХНІ [і] [ы] [у] СЯРЭДНЕ- ВЕРХНІ

[ê] ([іе])

[ô] ([уо])

СЯРЭДНІ [е] [о] НІЖНІ [а]

А К У С Т Ы Ч Н Ы Я В А Р Ы Я Н Т Ы З А К Р Ы Т Ы Х Ф А Н Е М У Г А В О Р К А Х

[ê] [ô]

еі іе і оу уо у

153

Т Ы П Ы Г А В О Р А К П А В О Д Л Е С К Л А Д У Н А Ц І С К Н Ы Х Г А Л О С Н Ы Х Ф А Н Е М

Тыпы гаворак Наяўныя фанемы Тэрыторыя распаўсюджання

Гаворкі з 8-фанемным

складам – гаворкі

з максімальнай колькасцю

фанем

[і],[ы],[е],[а],[у],[о],

[ê] ([іе]),[ô] ([уо])

Гомельская вобласць, Брэсцкая вобласць

(без паўднёва-заходніх раёнаў),

большая частка Гродзенскай,

паўднёвая частка Мінскай,

паўднёва-заходняя частка Магілёўскай абласцей


складам – гаворкі

з мінімальнай колькасцю

фанем

[і],[ы],[е],[а],[у],[о]

Тэрыторыя на мяжы Беларусі з Расіяй,

Літвой і Латвіяй


складам – пераходныя

гаворкі

[і],[ы,][е],[а],[у],[о],

[ô] ([уо])

Паўднёвая частка Пружанскага і Бярозаўскага

раёнаў, заходняя частка Столінскага раёна

154

Л А Б І Я Л І З А Ц Ы Я Н А Ц І С К Н Ы Х Г А Л О С Н Ы Х

ВЫМАЎЛЕННЕ [Ы] як [У]

у становішчы паміж губных і каля губнога

буў, вуп’іў, муло, буйстры, кобу ла

Характэрна для некаторых палескіх гаворак

ВЫМАЎЛЕННЕ [А] як [О]

у становішчы перад [Ў]

зоўтра, проўда, казоў, настоўн’ік

Характэрна для гаворак Чэрвеньскага, Пухавіцкага, Дзяржынскага, Маладзечанска- га, Вілейскага раёнаў Мінскай вобласці, Нава- грудскага і Слонімскага раёнаў Гродзенскай вобласці

155

НЕНАЦІСКНЫЯ ГАЛОСНЫЯ

А С Н О Ў Н Ы Я Т Ы П Ы Н Е Н А Ц І С К Н О Г А В А К А Л І З М У 1 - г а П Е Р А Д Н А Ц І С К Н О Г А С К Л А Д У

П А С Л Я Ц В Ё Р Д Ы Х І З А Ц В Я Р Д З Е Л Ы Х З Ы Ч Н Ы Х АКАННЕ ОКАННЕ

вызначаем па 1- м пераднаціскным складзе ДЫСІМІЛЯТЫЎНАЕ НЕДЫСІМІЛЯТЫЎНАЕ ПОЎНАЕ НЯПОЎНАЕ вызначаем па 1- м пераднаціскным складзе вызначаем па ненаціскных складах, пры націскным [а] акрамя 1-га пераднаціскнога

ПОЎНАЕ НЯПОЎНАЕ

вызначаем па канцавым адкрытым складзе

156

А С Н О Ў Н А Я С Х Е М А Д Ы С І М І Л Я Т Ы Ў Н А Г А А К А Н Н Я

1- шы ПЕРАДНАЦІСКНЫ СКЛАД НАЦІСКНЫ СКЛАД [А] ТРАВ’ІЦА, НА ТРАВ’Е, ТРАВЫ, ТРАВУ, ТРАВОЙ

[І], [Е], [Ы], [У], [О]

[Ъ] ([Ы]) ТРЪВА (ТРЫВА)

[А]

У 1- м СКЛАДЗЕ ПЕРАД НАЦІСКАМ КАЛІ ПАД НАЦІСКАМ

[А] НЕ- [А]


НЕ- [А] [А]

157

А С Н О Ў Н А Я С Х Е М А Н Е Д Ы С І М І Л Я Т Ы Ў Н А Г А А К А Н Н Я

1-шы ПЕРАДНАЦІСКНЫ СКЛАД НАЦІСКНЫ СКЛАД [А] ТРАВ’ІЦА, НА ТРАВ’Е, ТРАВЫ, ТРАВУ, ТРАВОЙ ТРАВА

[І], [Е], [Ы], [У], [О], [А]


[А] ЛЮБЫ ГУК

158

П А Д Т Ы П Ы Н Е Д Ы С І М І Л Я Т Ы Ў Н А Г А А К А Н Н Я

ПАДТЫП ІЛЮСТРАЦЫІ ТЭРЫТОРЫЯ РАСПАЎСЮДЖАННЯ

ПОЎНАЕ мо цна, ц'опла, мора, с'ена, салодкага, новага

Уласціва гаворкам Гродзенскай, большай часткі Мінскай і ўсходніх раёнаў Гомельскай абласцей

НЯПОЎНАЕ моцно, ц'опло, морэ, с'ено, салодкаго, новаго

Характэрна слуцкім і гродзенска-баранавіцкім гаворкам

Т Ы П Ы О К А Н Н Я

ТЫП ІЛЮСТРАЦЫІ ТЭРЫТОРЫЯ РАСПАЎСЮДЖАННЯ

ПОЎНАЕ борода, дорого, молодого, табак, базар

Характэрна гаворкам паўднёвай часткі Брэсцкай і паўднёва-заходняй часткі Гомельскай абласцей

НЯПОЎНАЕ барода, дорага, малодога, табак, базар

Характэрна паўднёва-заходнім гаворкам да мяжы з акаючымі гаворкамі

159

А С Н О Ў Н Ы Я Т Ы П Ы Н Е Н А Ц І С К Н О Г А В А К А Л І З М У

1 - г а П Е Р А Д Н А Ц І С К Н О Г А С К Л А Д У П А С Л Я М Я К К І Х З Ы Ч Н Ы Х

ЯКАННЕ ЕКАННЕ

вызначаем па 1- м пераднаціскным складзе ДЫСІМІЛЯТЫЎНАЕ НЕДЫСІМІЛЯТЫЎНАЕ вызначаем па 1- м пераднаціскным складзе пры націскным [а] ВІЦЕБСКАЕ БЕЛАРУСКАЕ ПОЎНАЕ НЯПОЎНАЕ

вызначаем па 1- м пераднаціскным складзе вызначаем па ненаціскных складах, пры націскным [е] акрамя 1- га пераднаціскнога

160

А С Н О Ў Н А Я С Х Е М А Д Ы С І М І Л Я Т Ы Ў Н А Г А Я К А Н Н Я В І Ц Е Б С К А Г А П А Д Т Ы П У

1- шы ПЕРАДНАЦІСКНЫ СКЛАД НАЦІСКНЫ СКЛАД [А] НА З’АМЛ’І, З’АМЛ’У, ПАД З’АМЛ’ОЙ

[І], [Ы], [У], [О]

[І] З’ІМЛ’А, З’ІМЛ’Е

[А], [Е]

А С Н О Ў Н А Я С Х Е М А Д Ы С І М І Л Я Т Ы Ў Н А Г А Я К А Н Н Я Б Е Л А Р У С К А Г А П А Д Т Ы П У

1- шы ПЕРАДНАЦІСКНЫ СКЛАД НАЦІСКНЫ СКЛАД [А] НА З’АМЛ’І, З’АМЛ’У, ПАД З’АМЛ’ОЙ,З’АМЛ’Е

[І], [Ы], [У], [О], [Е]

[І] З’ІМЛ’А

[А]

161

П А Д Т Ы П Ы Н Е Д Ы С І М І Л Я Т Ы Ў Н А Г А Я К А Н Н Я


ПОЎНАЕ в'асна,з'амл'а, с'арада, в'араб'ей, з'ал'анаваты, вос'ан', в'ец'ар

Асобныя раёны Гродзенскай, Мінскай і часткова Гомельскай абласцей

НЯПОЎНАЕ в'асна, з'амл'а, с'ерада, в'ерабей, з'ел'енаваты, вос'ен', в'ец'ер

Цэнтр Беларусі – Гродзенская, паўночныя раёны Брэсцкай, паўднёвая частка Мінскай і часткова Магілёўскай абласцей

П А Д Т Ы П Ы Д Ы С І М І Л Я Т Ы Ў Н А Г А Я К А Н Н Я


БЕЛАРУСКАЕ в'асны, в'асной, в'асн'е, в'асну, але в'існа

Віцебская (акрамя паўночна-ўсходніх раёнаў), Магілёўская (акрамя паўднёва-заходняй часткі), паўночныя раёны Мінскай і паўночна-ўсходняя ускраіна Гомельскай абласцей

ВІЦЕБСКАЕ в'асны, в'асной, в'асну, але в'існа, в'існ'е

Паўночны ўсход Віцебскай вобласці

162

З В О Д Н А Я Т А Б Л І Ц А Т Э Р Ы Т А Р Ы Я Л Ь Н А Г А Р А С П А Ў С Ю Д Ж А Н Н Я

А С Н О Ў Н Ы Х Т Ы П А Ў В А К А Л І З М У

ПАСЛЯ ЦВЁРДЫХ З ЫЧНЫХ

ТЫПЫ І ПАДТЫПЫ

ВАКАЛІЗМУ

ТЭРЫТОРЫЯ РАСПАЎСЮДЖАННЯ

НЕДЫСІМІЛЯТЫЎНАЕ АКАННЕ

Цэнтральная частка Беларусі: тэрыторыя Гродзенскай, частка Мінскай, заходнія раёны Магілёўскай, усходняя частка Гомельскай і паўночная частка Брэсцкай абласцей

ПОЎНАЕ НЕДЫСІМІЛЯТЫЎНАЕ АКАННЕ

Гродзенская, большая частка Мінскай і ўсходнія раёны Гомельскай абласцей

НЯПОЎНАЕ НЕДЫСІМІЛЯТЫЎНАЕ АКАННЕ

Слуцкі і гродзенска-баранавіцкі рэгіён

ДЫСІМІЛЯТЫЎНАЕ АКАННЕ

Паўночна-усходняя частка Беларусі: тэрыторыя Віцебскай, усходняя частка Магілёўскай, паўночна-ўсходнія ускраіны Мінскай і Гомельскай абласцей

ПОЎНАЕ ОКАННЕ

Паўднёвая частка Брэсцкай і паўднёва-заходняя частка Гомельскай абласцей

НЯПОЎНАЕ ОКАННЕ -- // --

163

ПАСЛЯ МЯККІХ З ЫЧНЫХ

ТЫПЫ І ПАДТЫПЫ

ВАКАЛІЗМУ

ТЭРЫТОРЫЯ РАСПАЎСЮДЖАННЯ

НЕДЫСІМІЛЯТЫЎНАЕ ЯКАННЕ

Сярэдняя, цэнтральная і паўднёвая частка Мінскай, частка Гомельскай, Гродзенскай і Магілёўскай абласцей

ПОЎНАЕ НЕДЫСІМІЛЯТЫЎНАЕ ЯКАННЕ

Асобныя раёны Гродзенскай, Мінскай і часткова Гомельскай абласцей

НЯПОЎНАЕ НЕДЫСІМІЛЯТЫЎНАЕ ЯКАННЕ

Цэнтр Беларусі: Гродзенская, паўночныя раёны Брэсцкай, паўднёвая частка Мінскай і часткова Магілёўскай абласцей

ДЫСІМІЛЯТЫЎНАЕ ЯКАННЕ

Віцебскай (акрамя паўночна-ўсходніх раёнаў), Магілёўская (акрамя паўднёва-заходняй часткі), паўночныя раёны Мінскай і паўночна-ўсходнія ўскраіны Гомельскай абласцей

ВІЦЕБСКАЕ ДЫСІМІЛЯТЫЎНАЕ ЯКАННЕ

Паўночны ўсход Віцебскай вобласці

БЕЛАРУСКАЕ ДЫСІМІЛЯТЫЎНАЕ ЯКАННЕ

Віцебская (акрамя паўночна-ўсходніх раёнаў), Магілёўская (акрамя паўднёва-заходняй часткі), паўночныя раёны Мінскай і паўночна-ўсходнія ўскраіны Гомельскай абласцей

ЕКАННЕ Поўдзень Беларусі: заходняя частка Гомельскай, паўднёвая частка Мінскай, некаторыя раёны Брэсцкай абласцей

164

П Е Р А Х О Д Н Ы Я Т Ы П Ы В А К А Л І З М У

Гаворкі з дысімілятыўна-недысімілятыўным аканнем

У 1-м СКЛАДЗЕ ПЕРАД НАЦІСКАМ КАЛІ ПАД НАЦІСКАМ

[А] НЕ- [А]


[Ъ] ([Ы] ) (як пры дысімілятыўным аканні) і [А]

[А] (як пры недысімілятыўным аканні)

165

Окаюча-акаючыя гаворкі

1) АСІМІЛЯТЫЎНАЕ ОКАННЕ


[А] [І], [У], [А], [Ы], [Е]


[О] і [А] [О]

2) АСІМІЛЯТЫЎНАЕ АКАННЕ


[А] і [О] [І], [У], [О], [Ы], [Е]


[А] [А]

166

Гаворкі з дысімілятыўна-недысімілятыўным яканнем


[А] НЕ- [А]


[І] (як пры дысімілятыўным яканні) і [А]

[А] (як пры недысімілятыўным яканні

Екаюча-якаючыя гаворкі

У 1- м СКЛАДЗЕ ПЕРАД НАЦІСКАМ

[А] і [Е]

167

З Ы Ч Н Ы Я

АСАБЛІВАСЦІ ДЫЯЛЕКТНАГА СКЛАДУ ЗЫЧНЫХ ФАНЕМ У ПАРАЎНАННІ З ЛІТАРАТУРНАЙ МОВАЙ

ТЫПОВА ДЫЯЛЕКТНЫЯ ФАНЕМЫ

ТЭРЫТОРЫЯ ПАШЫРЭННЯ

[Р’] Віцебскія і ўсходнемагілёўскія гаворкі , а таксама некаторыя гаворкі беларускага Палесся

[Д’], [Т’] Гаворкі ніжэй лініі Пружаны – Бяроза – Івацэвічы – Лунінец – Столін і гаворкі раёнаў, памежных з Украінай

[Ж’], [Ш’], [Ч’] Асобныя гаворкі брэсцкага і гомельскага Палесся

ЗАЦВЯРДЗЕЛЫЯ ЭТЫМА-ЛАГІЧНА МЯККІЯ ГУБНЫЯ [Б’], [В’], [М’], [П’] ПЕРАД ГАЛОСНЫМІ ЗАДНЯГА РАДА

Большасць паўднёва-заходніх гаворак

ЗАЦВЯРДЗЕЛЫЯ ЭТЫМА-ЛАГІЧНА МЯККІЯ ГУБНЫЯ [Б’], [В’], [М’], [П’] ПЕРАД ГАЛОСНЫМІ ПЯРЭДНЯГА РАДА

Некаторыя паўднёвыя гаворкі

ВЫБУХНЫ [Г] Ва ўсіх гаворках у асобных лексемах

[П], [Х], [Ч], [К], [Т], [В] І СПАЛУЧЭННІ [ХВ], [КВ] НА МЕСЦЫ [Ф]

Ва ўсіх гаворках у асобных лексемах

168

Х А Р А К Т А Р Ф А Н Е М Ы [ Р ’ ] У Г А В О Р К А Х

УЖЫВАЕЦЦА 1) на месцы этымалагічнага [р’] (гр’іва, гр’ібы, кр’епкі, б’ар’оза); 2) на канцы слова (сухар’, пісар’, кур’у, ц’іп’е р’) ПАЎНОЧНА-ЎСХОДНІЯ ГАВОРКІ

УЖЫВАЕЦЦА 1) перад [і], якое паходзіць з этымалагічнага [о] (дор’і шка, др’ібны, р’ік); і былога [Ь] (р’е чка, созр’іло); 2) перад галоснымі [а], [у] (гр’аз’, р’ашка, бр’ухо, кр’ук)

ГАВОРКІ ПОЎДНЯ БЕЛАРУСІ

169

В А Р Ы Я Н Т Ы В Ы М А Ў Л Е Н Н Я М Я К К І Х [ Д ’ ] І [ Т ’ ] У Г А В О Р К А Х

АФРЫКАТЫ

[ДЗ’], [Ц’] БОЛЬШАСЦЬ БЕЛАРУСКIХ ГАВОРАК

дз'ік'і, дз'ен', ц'еста, лапц'і

ЗМЫЧНЫЯ

[Д’], [Т’] i [Д], [Т] ГАВОРКІ БЕЛАРУСКАГА ПАЛЕССЯ

луд'ей, с'т'ешка; дэн', тэшча

В А Р Ы Я Н Т Ы В Ы М А Ў Л Е Н Н Я П Я Р Э Д Н Е Я З Ы Ч Н Ы Х Ш Ы П Я Ч Ы Х [ Ж ] , [ Ш ]

І А Ф Р Ы К А Т [ Д Ж ] , [ Ч ] , [ Ц ]

[Ж], [Ш], [ДЖ], [Ч], [Ц] БОЛЬШАСЦЬ БЕЛАРУСКIХ ГАВОРАК

жыла, грошы, прыйажджац',

пчала , маладз'іца

[Ж’], [Ш’], [ДЖ’], [Ч’], [Ц’] АСОБНЫЯ ГАВОРКI БРЭСЦКАГА I

ГОМЕЛЬСКАГА ПАЛЕССЯ ж'іла, грош'і, прыйіждж'аты,

пч'іла, молодыц'а

170

В А Р Ы Я Н Т Ы З А Ц В Я Р Д З Е Н Н Я Г У Б Н Ы Х У Г А В О Р К А Х

ПАЗІЦЫЯ ПРЫКЛАДЫ ТЭРЫТОРЫЯ

Зацвярдзенне перад

[І] МЫСКА, ЗРОБЫВ,

ПЫВО

Заходняе Палессе


[Е] МЭЛЬНІК, БЭРЭГ,

ПЭРШЫ

Паўднёва-заходняя частка Брэсцкай вобласці і прылягаючыя да яе раёны Гомельскай вобласці


[А],[О] ПЙАЦ', АЎЙОС,

МН'АСО

Заходняе Палессе

Г Р У П Ы С Л О Ў , Я К І Я В Ы М А Ў Л Я Ю Ц Ц А З В Ы Б У Х Н Ы М З А Д Н Е Я З Ы Ч Н Ы М [ Ґ ]

СЛОВЫ ІНШАМОЎНАГА ПАХОДЖАННЯ

Ґанак, ґаза, ґазэта, шваґ'ер, ґуз'ік, ґутал'і на, ґонта

ГУКАПЕРАЙМАЛЬНЫЯ СЛОВЫ

ґ'ерґ'етац', ґ'еґац'

171

В А Р Ы Я Н Т Ы В Ы М А Ў Л Е Н Н Я

Г У Б Н А - З У Б Н Ы Х Ф А Н Е М [ Ф ] , [ Ф ’ ] У Г А В О Р К А Х

[ХВ] [КВ] [П] [Х] [Ч] [К] [Т] [В] хвартук квасоля Панас хорма Нічыпар проскурка Тэкля вігура

172

ЗМЕНЫ ЗЫЧНЫХ У ГАВОРКАХ

СПЕЦЫФІЧНЫЯ ДЫЯЛЕКТНЫЯ ЗМЕНЫ ЗЫЧНЫХ

ІЛЮСТРАЦЫІ

АДСУТНАСЦЬ АГЛУШЭННЯ ЗВОНКІХ ЗЫЧНЫХ ПЕРАД ГЛУХІМІ І НА КАНЦЫ СЛОЎ

жэрдка, сус'едка, с'ц'ежка, н'ізка, хл'еб, м'од, дз'ед, замуж, вы л'ез

АЗВАНЧЭННЕ ГЛУХІХ ПЕРАД ГАЛОСНЫМІ

в'іга [в’іка], гарн’і зы [карн’ізы], зода [сода], па жа [паша]

АДСУТНАСЦЬ АСІМІЛЯЦЫЙНАЙ МЯККАСЦІ

сн'едан'н'е, св'іст, зм'ена, зм'аjа, дзв'еры, дзв'е, цв'ісц'і, цв'орды

УЗМОЦНЕНАЯ АСІМІЛЯЦЫЙНАЯ МЯККАСЦЬ

с''л'апы, с''м'ец'ц'а, пас''ла, го с''ц'і, радас''ц'ей

НАЯЎНАСЦЬ АСІМІЛЯЦЫЙНАЙ МЯККАСЦІ ПЕРАД [Г], [К], [Х]

з'г'інуц', з' Г'ірман'і, с'к'інуц', с'ків'іцы, ск'ібка, с'х'ітравац', рас'х'інуцца

АДСУТНАСЦЬ З’ЯВЫ ФАНЕТЫЧНАГА ПАДАЎЖЭННЯ (АДЗІНОЧНЫ ГУК НА МЕСЦЫ БЫЛОГА СПАЛУЧЭННЯ “мяккі зычны + ьj”)

з'ел'е, калос'е, вос'ен'у, зац'іша, жы ц'е, но чу, збожа, судз'а

АДСУТНАСЦЬ З’ЯВЫ ФАНЕТЫЧНАГА ПАДАЎЖЭННЯ (ЗАХАВАННЕ БЫЛОГА СПАЛУЧЭННЯ “мяккі зычны + ьj”)

з'ел’йе, калос'йе, вос'ен'йу, зац'ішйе, жы ц'йе, ночйу, збо жйе, судз'йа

173

Т Ы П Ы Г А В О Р А К П А В О Д Л Е Н А Я Ў Н А С Ц І - А Д С У Т Н А С Ц І

П Р А Т Э Т Ы Ч Н Ы Х Г У К А Ў

ТЫПЫ ГАВОРАК У ЯКІХ ГАВОРКАХ СУСТРАКАЕЦЦА

ГАВОРКІ З ПРЫСТАЎНЫМ [В]

вока, вос’ен’, вул’ей, вул’іца

Гаворкі паўднёва-заходняга і

паўночна-ўсходняга дыялектаў

ГАВОРКІ З ПРЫСТАЎНЫМ [Г]

гострый, госэн’, гутка, гулыца

Гаворкі заходняй Гродзеншчыны,

паўднёва-заходняй Брэстчыны,

паўднёвай Гомельшчыны

ГАВОРКІ, У ЯКІХ ПРЫСТАЎ-

НЫЯ ГУКІ АДСУТНІЧАЮЦЬ

окна, ос'ан', ушко, ул'іца

Гаворкі заходніх раёнаў Гродзенскай,

паўднёва-заходніх раёнаў Брэсцкай і

Гомельскай абласцей

174

Э П Е Н Т Э Т Ы Ч Н Ы Я Г У К І Ў Г А В О Р К А Х

ГУК

У ЯКОЙ ПАЗІЦЫІ І Ў ЯКІХ ГАВОРКАХ

УЖЫВАЕЦЦА

ІЛЮСТРАЦЫІ

ГУК [Й] Узнік у выніку зацвяр-дзення губных паміж губным і галосным.

Сустракаецца ў розных гаворках

пйац', вавйорка, мйод

ГУК [Н’] – '' –

Сустракаецца ў гавор-ках Брэстчыны

мн'аса, мн'ата, сэмн'а

ГУК [Л’] Узнік са спалучэння

“губны + [й]”, на месцы якога развілося спалу-чэнне “губны + [л]”.

Захоўваецца ў гаворках прыпяцкага Палесся

купл'у, купл'іш, купл'іц', купл'ім,

купл'іц'е

ГУК [В] Ужываецца ў асобных запазычаных словах

радз'іво, стадз'івон

175

С П Е Ц Ы Ф І Ч Н А Д Ы Я Л Е К Т Н Ы Я Р А З Н А В І Д Н А С Ц І А С І М І Л Я Ц Ы І І Д Ы С І М І Л Я Ц Ы І З Ы Ч Н Ы Х

АСІМІЛЯЦЫЯ

ПОЎНАЯ РЭГРЭСІЎНАЯ

КАНТАКТНАЯ

ў спалучэннях

[ДН]>[НН], [БМ]>[ММ]

[БВ]>[ВВ]

м’енны, анна , ланны; амма зац’, амм’ен; овв’ес’т’і, оввар’ілас’а


ДЫСТАКТНАЯ

бло мба ←пломба, зал’еза ← жал’еза,

п’іл’іцыл’ін ← п’ен’iцыл’iн, мул’ма← бу л’ма (бульба)

гурган ← курган чэ шча ← ц’ошча

ПОЎНАЯ ПРАГРЭСІЎНАЯ

ДЫСТАКТНАЯ

сэрадэра ← сырадэл’а калаўлот ← калаўрот

зал’ез’ ← зал’еж

176

ДЫСІМІЛЯЦЫЯ


ДЫСТАКТНАЯ ў спалучэннях

[Р] …[Р] > [Л] …[Р] [Р] …[Р] > [Н] …[Р] [Н] …[Н] > [Л] …[Н]

л’івал’в’ерт, с’ікл’ітарша анц’іл’ерыя

б’іл’з’ін ЧАСТКОВАЯ РЭГРЭСІЎНАЯ

КАНТАКТНАЯ ў спалучэннях

[КТ]> [ХТ], [ХЦ] [МБ], [МВ], [МП] > [МН], [НВ], [НП]

[НН] > [Л’Н’], [ЙН]

дохтыр, трахтыр, харахц’ір канбай, транвай, ланпа п’ес’ел’н’ік, п’ес’ейн’ік

ПРАГРЭСІЎНАЯ КАНТАКТНАЯ ў спалучэннях [МН] > [МЛ]

[ЗШ] > [ЖШ], [ЖЧ] [СФ] > [СК] [СС] > [СЦ]

[З’З’] > [З’ДЗ’] [ЖЖ] > [ЖДЖ] [ШШ] > [ШЧ]

комлаты, сумлівацца бл’іжшы, бл’іжчы

проску рка с цукна

ръз'дз'а ва жджарыў

шчыў

177

МАРФАЛОГІЯ Н А З О Ў Н І К

КА Т ЭГО РЫЯ А ДУ ША ЎЛ ЁНА СЦІ-НЕА ДУ ША ЎЛ ЁНА СЦІ

У ЛІТАРАТУРНАЙ МОВЕ У ДЫЯЛЕКТНАЙ МОВЕ (паўднёва-заходнія гаворкі)

ВІНАВАЛЬНЫ СКЛОН адушаўлёных назоўнікаў = РОДНАМУ адзіночнага і множнага ліку СКЛОНУ

запрог вала, пасв'іла кароў ВІНАВАЛЬНЫ СКЛОН неадушаўлёных назоўнікаў = НАЗОЎНАМУ адзіночнага і множнага ліку СКЛОНУ

знайшоў грыб, пасадз’іў кусты

ВІНАВАЛЬНЫ СКЛОН адушаўлёных назоўнікаў = РОДНАМУ адзіночнага і множнага ліку або НАЗОЎНАМУ СКЛОНУ

запрог вол, пасв'іла каровы ВІНАВАЛЬНЫ СКЛОН неадушаўлёных назоўнікаў = НАЗОЎНАМУ адзіночнага і множнага ліку або РОДНАМУ СКЛОНУ

знайшоў грыба, пасадз’іў кустоў

178

К А Т Э Г О Р Ы Я Р О Д У П Р Ы Ч Ы Н Ы А Д Р О З Н Е Н Н Я Ў Р О Д А В А Й П Р Ы Н А Л Е Ж Н А С Ц І

Н А З О Ў Н І К А Ў У Д Ы Я Л Е К Т Н А Й І Л І Т А Р А Т У Р Н А Й М О В Е 1 Д Л Я З А П А З Ы Ч А Н Ы Х Н А З О Ў Н І К А Ў

Узнікненне галоснага поўнага ўтварэння пасля канцавых спалучэнняў -тр, -гр, -нк, -нт, -рф, -кл, -рм КІЛАМ’ЕТР (м.р.) → КІЛАМ’ЕТРА (ж.р.) ТЫГР (м.р.) → ТЫГРА (ж.р.) ТАНК (м.р.) → ТАНКА (ж.р.) БЛАНК (м.р.) → БЛАНКА (ж.р.) ТОРФ (м.р.) → ТОРФА (ж.р.) МАТАЦЫ КЛ (м.р.) → МАТАЦЫ КЛА (ж.р.) ЖАНДАРМ (м.р.) → ЖАНДАРМА (ж.р.)

Дзеянне аналогіі з беларускімі словамі падобнай семантыкі ТАБАК (м.р.) ←МАХОРКА (ж.р.) ↓ ТАБАКА (ж.р.) Б’ЕНЗ’ІН (м.р.) ←ГАЗА (ж.р.) ↓ Б’ЕНЗ’ІНА (ж.р.)

1 Адрозныя ад літаратурнай мовы родавыя формы назоўнікаў не маюць акрэсленай тэрыторыі пашырэння і сустракаюцца ва ўсіх беларускіх гаворках.

179

Д Л Я Ў Л А С Н А Б Е Л А Р У С К І Х Н А З О Ў Н І К А Ў

ЖЫВЫЯ ФАНЕТЫЧНЫЯ ПРАЦЭСЫ нейтралізацыя канчаткаў жаночага і ніякага роду ў гаворках з поўным аканнем топкайа (-айе) бало та страшнайа (-айе) чучала вялікайа (-айе) стада зацвярдзенне канцавога зычнага зав’аз’ (ж.р.) → зав’ез (м.р.)

ГІСТАРЫЧНЫЯ З’ЯВЫ Ў ФАНЕТЫЦЫ І МАРФАЛОГІІ прыналежнасць некаторых назоўнікаў да ранейшых тыпаў скланення, напрыклад, старажытнага скланення на –і, якое аб’ядноўвала назоўнікі жаночага і муж- чынскага роду (госць і косць). Адсюль у га- ворках: бол’ (гэ ты і гэтая) пыл (в’ал’ік’і і в’ал’ікайа) ц’ен’ (доўг’і і доўгайа) розныя вынікі рэалізацыі былых рэдукава- ных: ярьмь йармо йарэм баранъкъ баранка баранак

180

К А Т Э Г О Р Ы Я Л І К У Д Ы Я Л Е К Т Н Ы Я А С А Б Л І В А С Ц І Ў К А Т Э Г О Р Ы І Л І К У

А Д Р О З Н Ы Я Л І К А В Ы Я Ф О Р М Ы Ў Р О З Н Ы Х Г А В О Р К А Х

б р у с н ' і ц а ( а д з і н о ч н а л і к а в ы н а з о ў н і к ) – б р у с н ’ і ц ы ( м н о ж н а л і к а в ы н а з о ў н і к ) ; а п ’ і л к ’ і ( м н о ж н а л і к а в ы н а з о ў н і к ) – а п ’ і л а к ( а д з і н о ч н а л і к а в ы н а з о ў н і к )

А Д Р О З Н Ы Я Л І К А В Ы Я Ф О Р М Ы Ў Л І Т А Р А Т У Р -Н А Й І Д Ы Я Л Е К Т Н А Й М О В Е

п а м ’ а ц ’

( у л і т а р а т у р н а й м о в е а д з і н о ч н а л і к а в ы н а з о ў н і к )

п а м ’ а ц ’ – п р ы п а м ’ і т а х ( у д ы я л е к т н а й м о в е –

н а з о ў н і к з с у а д н о с н ы м і л і к а в ы м і ф о р м а м і )

Т о е ж :

п а г о д а ( у л і т а р а т у р н а й м о в е )

п а г о д а – п а г о д ы

( у д ы я л е к т н а й м о в е )

Р Э Ш Т К І Б Ы Л О Г А П А Р -Н А Г А Л І К У ( у а с н о ў н ы м у п а ў д н ё в а -з а х о д н і х і н е к а т о р ы х с я р э д н е б е л а р у с к і х г а в о р -к а х )

д з в ’ е г а д з ’ і н ’ е т р ы п а р э

а б о д в а с ’ ц ’ а б л ’ е а б ’ е д з ’ в ’ е г а л а в ’ е

181

М А Р Ф А Л А Г І Ч Н Ы Я Ф О Р М Ы , У Я К І Х П Р А Я Ў Л Я Е Ц Ц А П А Р Н Ы Л І К

назоўнікі жаночага і ніякага роду ў спалучэнні з лічэбнікамі два, дз’в’е, аб’едз’в’е, тры, чатыры:

дз’в’е п’іс’м’е, тры з’ім’е, аб’ейе акн’е , чатыры шахц’е; назоўнікі вока, вуха ў месным склоне множнага ліку:

у вушшу, у ваччу;

назоўнікі вока, вуха, кал’е на, пл’ачо і інш., якія абазначаюць парныя прадметы, у назоўным (вінавальным) склоне множнага ліку:

во чы, вушы, кал’ен’і, пл’ечы назоўнікі вока, вуха, пл’ачо і пад. у творным склоне множнага

ліку: вачыма, пл’ачыма, дз’в’арыма, па аналогіі грашы ма

У Д Ы Я Л Е К Т Н А Й М О В Е У Д Ы Я Л Е К Т Н А Й І Л І Т А Р А Т У Р Н А Й М О В Е

182

Р А С П А Ў С Ю Д Ж А Н А С Ц Ь Ф О Р М П А Р Н А Г А Л І К У Ў Р О З Н Ы Х Г Р У П А Х Г А В О Р А К

П А Ў Д Н Ё В А - З А Х О Д Н І Я

С Я Р Э Д Н Е Б Е Л А Р У С К І Я

П А Ў Н О Ч Н А - Ў С Х О Д Н І Я

ш ы р о к а р а с п а ў с ю д ж а н ы

с у с т р а к а ю ц ц а с п а р а д ы ч н а

а д с у т н і ч а ю ц ь

183

С К Л А Н Е Н Н Е Н А З О Ў Н І К А Ў Д Ы Я Л Е К Т Н А Я С І С Т Э М А С К Л А Н Е Н Н Я

НАЗОЎНЫ СК Л ОН

РОД НЫ СК Л ОН

Д АВАЛ ЬНЫ СК Л ОН

В ІНАВАЛ ЬНЫ СК Л ОН

ТВОРНЫ СК Л ОН

МЕСНЫ СК Л ОН

КЛ ІЧ НЫ СК Л ОН

С К Л О Н А В Ы Я Ф О Р М Ы , У Л А С Ц І В Ы Я Д Ы Я Л Е К Т Н А Й І Л І Т А Р А Т У Р Н А Й М О В Е

Т Ы П О В А Д Ы Я Л Е К Т Н А Я С К Л О Н А В А Я Ф О Р М А

Сустракаецца як жывая з'ява ў паўднёва-заходніх і сярэднебеларускіх гаворках.

184

Ф А Р М А Л Ь Н Ы Я С П О С А Б Ы В Ы Р А Ж Э Н Н Я К Л І Ч Н А Г А С К Л О Н У

ДЛЯ НАЗОЎНІКАЎ МУЖЧЫНСКАГА РОДУ

канчаткі -е (-э), -а, -у, -о

брац’е, воўчэ, дружа, сынку, бац’ко

або скарочаная форма Ван’

ДЛЯ НАЗОЎНІКАЎ ЖАНОЧАГА РОДУ

канчаткі -о (-ё), -а, -е, -ю

мамо, с’естро, Вал’о, Ман’е, Гал’у

або скарочаная мам, Кац’

і ўсечаная форма ма, ба

185

Д Ы Я Л Е К Т Н Ы Я К А Н Ч А Т К І Н А З О Ў Н І К А Ў І – г а С К Л А Н Е Н Н Я

форма назоўніка

склон

Назоўнікі мужчынскага роду (тыпу стол, год, кон’)

Назоўнікі ніякага роду (тыпу малако, пол’е)

НАЗОЎНЫ

дыялектныя канчаткі не адзначаны

-о просо, пол’о, нас’ен’о

(асобныя паўднёва-заходнія гаворкі)

РОДНЫ

-у году, калгасу, М’інску

(ва ўсіх гаворках шырэй, чым у літаратурнай мове)


ДАВАЛЬНЫ

-ові (-овы, -еві) хл’іебов’і, воўковы, дворэв’і

(гаворкі Брэсцкай вобласці)

-ові(-еві) молоков’і, пол’ев’і

(гаворкі Брэсцкай вобласці)

ВІНАВАЛЬНЫ

-а дай нажа, агурка

(у неадушаўлёных назоўніках у паўднёва-заходніх і сярэднебеларускіх гаворках)

-о (гл. назоўны склон)

ТВОРНЫ

-ъм (-ым), -ом дз’едъм, агрономым, плотом

(у залежнасці ад вакальнага тыпу гаворкі)

-ом, -эм пол’ом, молокэм

(у залежнасці ад вакальнага тыпу гаворкі)

МЕСНЫ

-ові, -і, -іе (-ые)

об воўков’і, на стол’і, на пн’іе (паўднёвыя гаворкі)

-а у л’ес’а, у садз’а

(гаворкі з поўным яканнем) -э

на луг’е, у катух’е (некаторыя паўночна-ўсходнія гаворкі)

-і, -ові (-овы) на сэл’і, на болотов’і

(паўднёвыя гаворкі паўднёва-заходняга дыялекту) -а

у балоц’а, у прос’а (гаворкі з поўным яканнем)

-у у малаку, у агн’у

(некаторыя паўночна-ўсходнія гаворкі)

186

Д Ы Я Л Е К Т Н Ы Я К А Н Ч А Т К І Н А З О Ў Н І К А Ў І І – г а С К Л А Н Е Н Н Я .

форма назоўніка склон

Назоўнікі мужчынскага і жаночага роду на –а (тыпу бац’ка, галава)

НАЗОЎНЫ

-о бац’ко, тато, дз’ац’ко

(для назоўнікаў мужчынскага роду ў гаворках з оканнем і няпоўным недысімілятыўным аканнем)

РОДНЫ

-у ат галаву, нарвала траву

(у частцы паўднёвых гаворак Гомельшчыны пасля губных) -е

у с’астрэ, кал’а школ’е (паўднёва-заходнія гаворкі)

ДАВАЛЬНЫ,

МЕСНЫ

-ê, -іе (-ые), -і

вадз’ ê, головіе, горые, на ноз’і (паўднёва-заходнія гаворкі)

-ы к в’асны, па травы, к бац’кы

(паўночныя віцебскія гаворкі) -а

к дароз’а, на машын’а (гаворкі з поўным яканнем)



ТВОРНЫ

-ъй (-ый) пугъй, крын’іцый

(паўночна-ўсходнія гаворкі) -ою (-аю), -ею, -ую

галавойу, пшан’іцайу, з’амл’ейу, хатуйу (паўднёва-заходнія гаворкі)

187

Д Ы Я Л Е К Т Н Ы Я К А Н Ч А Т К І Н А З О Ў Н І К А Ў І І І – г а С К Л А Н Е Н Н Я


Назоўнікі жаночага роду з нулявым канчаткам (тыпу сол’, мыш)

НАЗОЎНЫ

-а назоўнікі мыш, гус’: мыша, гус’а або мышына, гус’іна

(некаторыя паўночна-ўсходнія гаворкі)

РОДНЫ, ДАВАЛЬНЫ,

МЕСНЫ

-е (-э) крыв’е, начэ, лошадэ

(спарадычна ва ўсіх гаворках)


-у

ТВОРНЫ

-ою (-ею), -аю мышойу, мышэйу, мышайу

(гаворкі паўднёва-заходняга дыялекту) -ай, -эй, -ой

мышай, мышэй, мышой (гаворкі поўначы Гродзеншчыны і Віцебшчыны, усходу Магілёўшчыны і Гомельшчыны)

188

Д Ы Я Л Е К Т Н Ы Я К А Н Ч А Т К І Н А З О Ў Н І К А Ў У М Н О Ж Н Ы М Л І К У


Назоўнікі мужчынскага і жаночага роду на -а (тыпу бац’ка, галава)

НАЗОЎНЫ

-е (-ê, -іе (-ые)), -э (-ыэ) назоўнікі мужчынскага і жаночага роду (націскны канчатак):

м’ашк’е, вараб’йê, збанк’іе, кл’учые, зубрэ; жанк’е, хустк’е, каравэ -а

назоўнікі ніякага роду: кал’оса, в’одра, гумна, аз’ора, болота (паўднёва-заходнія гаворкі)

РОДНЫ

-оў, -уоў, -уў, -ув назоўнікі мужчынскага роду: солдатоў, ножуоў, партызануў, тэл’атув

-ей (-эй) назоўнікі жаночага і ніякага роду: грушэй, граз’ей, пол’ей, озэрэй

(гаворкі Гомельскага і Брэсцкага Палесся)

ДАВАЛЬНЫ

-ом (-ôм) стагом, начôм, дз’ац’ом

(паўднёва-заходнія гаворкі)


-і (-ы) у адушаўлёных назоўнікаў: гадавала сыны, пас’е каровы, половыў мышы

(паўднёва-заходнія і сярэднебеларускія гаворкі)

ТВОРНЫ

-ъм, -ам с р’іб’атъм, з гръбл’ам

(гаворкі поўначы Віцебшчыны) -амы

рукамы, вазамы, вушамы, акул’арамы (асобныя сярэднебеларускія гаворкі)

МЕСНЫ

-ох (-ôх, уох), -ех у л’асох, у пал’ôх, па дз’аўкуох, у кустэх


189

Р О З Н А С К Л А Н Я Л Ь Н Ы Я Н А З О Ў Н І К І Ў Г А В О Р К А Х

Віды назоўнікаў

Разнавіднасці скланення ў розных групах гаворак

НАЗВЫ МАЛАДЫХ ІСТОТ

У паўночна-ўсходніх гаворках не адносяцца да рознаскланяльных. Маюць суфікс –онак і належаць да мужчынскага роду: дз’іц’онык, йагн’онак. У паўднёва-заходніх гаворках сустракаюцца формы ц’ал’а, дз’іц’а і ц’ал’о, дз’іц’о. Ва ўскосных склонах ужываюцца з устаўкай –яц: ц’ал’ац’і, парас’ац’і, йагн’ац’і. У сярэднебеларускіх гаворках ва ўскосных склонах ужываюцца без устаўкі –яц: аб ц’ал’у, парас’у . У асобных гаворках Гродзеншчыны і Брэстчыны маюць суфікс –ук і належаць да мужчынскага роду: жарабу к, парс’ук, ц’ал’ук.

НАЗОЎНІКІ НА –МЯ

У большасці гаворак страцілі устаўку –ен і змяняюцца як назоўнікі ніякага роду тыпу поле: ім’а, ім’у, і м’ем. У паўднёва-заходніх гаворках маюць устаўку –ен і змяняюцца па 2-м або 3-м скланенні: ім’ен’і, пл’ем’ен’і; ім’ен’а, пл’ем’ен’а. Могуць ужывацца з разнастайнымі фармантамі (с’ем’ано , с’ем’ан’о, с’ем’ан’е), што таксама ўплывае на словазмяненне: с’ем’ано, с’ем’ана, с’ем’ану; с’ем’ан’о, с’ем’ан’а, с’ем’ен’і, с’е’м’ен’ем.

НАЗОЎНІК МАЦІ Мае розныя формы: мац’і, матка, ма тэра, ма тэр, мац’. Пры форме маці у большасці гаворак скланяееца з устаўкай –ер: мац’і, мац’еры, мац’ерай.

НАЗОЎНІК СВЯКРОЎ

Мае розныя формы: с’в’екры, св’акроўка, с’в’акрова, найчасцей с’в’акроў, св’акруха. С’в’акроў змяняецца як назоўнікі жаночага роду з нулявым канчаткам: св’а’кроў, с’в’акрыв’і, с’в’акроўйу. С’в’акруха змяняецца як назоўнікі жаночага роду на –а: с’в’акруха, с’в’акрух’і, св’акрус’і, с’в’акруху, св’акрухай.

НАЗОЎНІКІ МУЖ. РОДУ НА –А

У большасці гаворак маюць змешанае скланенне: дз’адз’к’і, дз’адз’кам, дз’адз’ку. У паўднёва-заходніх гаворках скланяюцца па 2-м скланенні як жыто: бац’ка, бац’ку, бац’кам.

190

З А Й М Е Н Н І К А С А Б О В Ы Я І З В А Р О Т Н Ы З А Й М Е Н Н І К У Г А В О Р К А Х

АГУЛЬНАПАШЫРАНЫЯ ФОРМЫ, ЯКІЯ СУПАДАЮЦЬ З ЛІТАРАТУРНАЙ МОВАЙ

ДЫЯЛЕКТНЫЯ ВАРЫЯНТЫ

МЫ, ВЫ МУ, ВУ (паўднёвыя гаворкі) В’І, В’І ТЭ (гаворкі Брэсцкай вобласці)

ЙОН, ЙАНА , ЙАНО, ЙАНЫ

ЙЕНА, ЙЕНО, ЙЕНЫ (паўднёва-заходнія екаючыя гаворкі) ВОН, ВОНА, ВОНО, ВОНЫ (паўднёвыя гаворкі)

М’АН’Е , Ц’АБ’Е, С’АБ’Е М’ІН’Е, Ц’ІБ’Е, С’ІБ’Е (паўночна-ўсходнія гаворкі з дысімілятыўным яканнем) М’ЕН’Е, Ц’ЕБ’Е, С’ЕБ’Е (паўднёва-заходнія екаючыя гаворкі) МЭНЭ, ТЭБЭ, СЭБЭ (гаворкі Брэсцкага Палесся) Ц’Е, С’Е (гаворкі захаду Брэстчыны і Гродзеншчыны)

ЙАГО ЙАГА (гаворкі паўночных раёнаў Мінскай вобласці)

ЙАЙЕ, ЙОЙ ЙІЙЕ , ЙЕЙ (паўночна-ўсходнія гаворкі) ЙЕЙЕ (ЙЕЙÊ), ЙІЙІ (паўднёва-заходнія гаворкі)

191

У К А З А Л Ь Н Ы Я З А Й М Е Н Н І К І Ў Г А В О Р К А Х



ГЭ ТЫ (указвае на прадмет, які

знаходзіцца ў непасрэднай блізкасці)

Г’ЕТЫ, ГЭТОЙ, ГЭТАТ (заходнія гаворкі) ЙЕТЫ, ЙЕТАТ (усходнія гаворкі) ВАТЭТЫ, ОДЭТЫ, ВАЦ’ЕТЫ (паўднёва-заходнія гаворкі) ГЭ НЫ (паўночна-заходнія гаворкі)

ТОЙ (указвае на аддалены прадмет)

ТЫЙ ТЭЙ ТОТ

ГЭ ТАК’І (ужываецца пры прыметніках і

ўзмацняе якасную прымету прадмета)

ГЭ ДАК’І ГЭ ДЫК’І

192

Н Е А З Н А Ч А Л Ь Н Ы Я З А Й М Е Н Н І К І Ў Г А В О Р К А Х



Н’ЕХТА, Н’ЕШТА БЫЛ’А-ХТО , БЫЛ’А-ШТО (некаторыя заходнія гаворкі)

ХТО-Н’ЕБУДЗ’, ШТО-Н’ЕБУДЗ’

ХТО-ТА, ШТО-ТА (паўночна-ўсходнія гаворкі) ХТО-Л’, ШТО-Л’ (гаворкі Глускага раёна)

ХТОС’Ц’І (ХТОС’) ШТОС’Ц’І (ШТОС’)

ХТОС’Ц’, ШТОС’Ц’ ХТОС’Е, ШТОС’Е, ХТОС’А, ШТОС’А

Н’ЕЙК’І Н’ЕК’І БЫЛ’А-ЙАК’І (некаторыя заходнія гаворкі)

ЙАК’ІС’Ц’І (ЙАК’ІС’) ЙАК’ІЙ-ТА (паўночна-ўсходнія гаворкі) ЙАК’І-Л’ (гаворкі Глускага раёна) ЙАК’ІС’Ц’

Н’ЕЧЫ Н’ЕЙЧЫ, Н’ЕЙЧЫЙ ЧЫЙ-ТА (паўночна-ўсходнія гаворкі)

Н’ЕКАТОРЫ Н’ЕКАТАРЫ

Н’ЕКАЛ’К’І Н’ЕСКАЛ’К’І

У некаторых сярэднебеларускіх і паўднёва-заходніх гаворках у ролі неазначальных выступаюць адносныя займеннікі хто, што, які.

193

П Р Ы М Е Т Н І К К А Р О Т К І Я П Р Ы М Е Т Н І К І Ў Г А В О Р К А Х

РАСПАЎСЮДЖАНАСЦЬ У паўночна-ўсходніх гаворках распаўсюджана шырэй, чым у

літаратурнай мове: здаро ў, х’іц’ор, рад, пов’ен, варт

УЖЫВАННЕ Ужываецца ў функцыі:

АЗНАЧЭННЯ: высок ав’ос, густы парэчк’і, найчасцей у складзе “пастаянных” фальклорных эпітэтаў: йас’ен м’ес’ац, з’ал’он дубок, с’іва кан’а с’адлац’

ВЫКАЗНІКА: йон гувурл’іў, муш йайае скуп, пастух’і прыцав’іты, найчасцей у складзе ўстойлівых зваротаў, формах пажадання і ветлівасці: гол йак сакол, сыт па горла, в’ал’і к расц’і , будз’ здароў

194

К Р Ы Т Э Р Ы І Р А З М Е Ж А В А Н Н Я К А Р О Т К І Х І С Ц Я Г Н У Т Ы Х Ф О Р М П Р Ы М Е Т Н І К А Ў У Г А В О Р К А Х

П А Р А Д Ы Г М А Т Ы Ч Н Ы

С І Н Т А К С І Ч Н Ы

А К Ц Э Н Т А Л А Г І Ч Н Ы

Сцягнутыя прыметнікі, у адрозненне ад кароткіх, маюць формы ўскосных склонаў: сыру ваду, нову хату

У сцягнутых прыметнікаў пераважна атрыбутыўная функцыя, а ў кароткіх – прэдыкатыўная: с’ін’е мо ра – мо ра стала с’і н’е (сцягнуты (кароткі прыметнік) прыметнік)

У сцягнутых прыметнікаў націск прыпадае на той самы склад, што і ў поўных, у кароткіх націск можа перамяшчацца:

красная кал’іна

кра сна кал’іна красна каліна (сцягнуты (кароткі прыметнік) прыметнік)

Гэты крытэрый можна выкарыстоўваць у якасці дапаможнага.

195

С Т У П Е Н І П А Р А Ў Н А Н Н Я П Р Ы М Е Т Н І К А Ў У Г А В О Р К А Х

В Ы Ш Э Й Ш А Я

СІНТЭТЫЧНЫ СПОСАБ АНАЛІТЫЧНЫ СПОСАБ з дапамогай суфікса

-эйш (-ейш) старэйшы за м’ан’е, даражэйшы ад воску, с’м’ал’ейшы за йаго

Пашыраны ва ўсіх гаворках

з дапамогай суфікса -эй (-ей, -ай)

смачн’ей за м’од, даўжэй за ноч, х’ітрэй ад ц’аб’е

Пашыраны ў гаворках Віцебскай, Магілёўскай,

Гомельскай абласцей

з дапамогай суфікса -ш (-ч, -шч)

шыршы, вужшы, дужчы, вышчы, харо-шчы, ц’ажчы Пашыраны ў паўднёва-

заходніх гаворк ах

з дапамогай прыслоўя больш

бол’ш высок’і, больш згаворл’івы

Мала ўласцівы народным гаворкам

Н А Й В Ы Ш Э Й Ш А Я

СІНТЭТЫЧНЫ СПОСАБ АНАЛІТЫЧНЫ СПОСАБ з дапамогай прыстаўкі

най- найсаладз’ейшы, найл’епшы, найбол’шы

з дапамогай займенніка самы і прыслоўя надта

са мы салодк’і, самы м’ен’шы, надта в’ал’і к’і

196

С К Л А Н Е Н Н Е П Р Ы М Е Т Н І К А Ў К А Н Ч А Т К І П Р Ы М Е Т Н І К А Ў М У Ж Ч Ы Н С К А Г А Р О Д У

Ў Б Е Л А Р У С К І Х Г А В О Р К А Х

СКЛОН КАНЧАТКІ І ТЭРЫТОРЫЯ ІХ РАСПАЎСЮДЖАННЯ

НАЗОЎНЫ

-ый (-ій) мыладый, разумный, гладк’ій, доўг’ій

(гаворкі паўночна-ўсходніх раёнаў Віцебшчыны, усходніх раёнаў Магілёўшчыны, паўднёвых раёнаў Брэстчыны) -ей (-эй)

л’охк’ей, глух’ей, таўстэй, бал’шэй (гаворкі ўсходніх раёнаў Віцебскай і Магілёўскай абласцей, некаторыя гаворкі Брэсцкай вобласці)

РОДНЫ

-ого (-аго) маладого, б’арозаваго

(гаворкі з няпоўным аканнем) -ого (-его)

доброго, с’ін’его (гаворкі з оканнем)

-ыга (-ъга) родныга, харошъга

(гаворкі з дысімілятыўным аканнем)

ДАВАЛЬНЫ


197



як у назоўным або родным склоне

ТВОРНЫ

-ум с’івум, жывум

(паўднёва-заходнія гаворкі) -ъм

жоўтъм, новъм (паўночна-ўсходнія гаворкі)

МЕСНЫ

-ам (-ъм) на чорнам, у новам, у с’в’ежъм, у доўгъм

(паўночна-ўсходнія гаворкі) -ом

на сухом, у чужом (паўднёва-заходнія гаворкі)

-ум у прошлум, у с’ін’ум

(паўднёва-заходнія гаворкі і некаторыя гаворкі Полаччыны і Магілёўшчыны) -ому

об доброму, об молодому (брэсцкія гаворкі)

-ему (-эму) у л’етн’ему, у густэму

(гаворкі Брэсцкага, Пінскага, Кобрынскага раёнаў)

198

К А Н Ч А Т К І П Р Ы М Е Т Н І К А Ў Н І Я К А Г А Р О Д У Ў Б Е Л А Р У С К І Х Г А В О Р К А Х


НАЗОЎНЫ

-ое молодойе, зымовойе (окаючыя гаворкі)

-оя (-ая) худойа, в’ас’олайа

(гаворкі з поўным аканнем і яканнем) -оё (-аё, -яё)

сухойо, глыбокайо, с’ін’айо (гаворкі з няпоўным аканнем)

-ее (-эе) в’ел’ік’ейе, новэйе

(гаворкі поўдня Брэстчыны) -о, -е (-э) – сцягнутыя канчаткі

молодо, л’етн’е, добрэ (паўднёва-заходнія гаворкі)

РОДНЫ

як у прыметніках мужчынскага роду: -ого (-аго), -ого (-его), -ыга (-ъга)

ДАВАЛЬНЫ



як у назоўным або родным склонах

ТВОРНЫ

як у прыметніках мужчынскага роду: -ум (-ъм)

МЕСНЫ

як у прыметнікаў мужчынскага роду: -ам (-ъм), -ом, -ум, -ому, -ему (-эму)

199

К А Н Ч А Т К І П Р Ы М Е Т Н І К А Ў Ж А Н О Ч А Г А Р О Д У Ў Б Е Л А Р У С К І Х Г А В О Р К А Х



НАЗОЎНЫ

-а – сцягнуты канчатак халодна, хароша, красыва

(гаворкі Мінскай, Гродзенскай, Брэсцкай і часткова Гомельскай абласцей)

-ыя (-ія) л’охкыйы, з’ал’оныйа, л’етн’ійа

(гаворкі Віцебскай і Магілёўскай абласцей)


-у – сцягнуты канчатак поўну, маладу, б’елу

(паўднёва-заходнія і некаторыя сярэднебеларускія гаворкі) -аю (-яю)

новайу, с’ін’айу (паўночна-ўсходнія гаворкі)

РОДНЫ

-ое (-ае, -яе) сухойе, багатайе, с’ін’айе

(паўднёва-заходнія гаворкі) -оі (-еі)

густойі, молодэйі, сух’ейі (некаторыя паўднёва-заходнія гаворкі)

-ые (-іе), -ыя (-ія) сух’ійе, густыйе, маладыйа

(некаторыя гаворкі Магілёўскай і Гомельскай абласцей)

ТВОРНЫ

-эй крутэй гарой, мъладэй дз’еўкъй

(паўночна-ўсходнія і некаторыя паўднёвыя гаворкі) -ыю (-ію)

з’ал’оныйу, с’ін’ійу (гаворкі Брэсцкай вобласці)

ДАВАЛЬНЫ

-ей (-эй) к высок’ей, к крутэй

(паўночна-ўсходнія гаворкі) -уй (ненаціскны канчатак)

к ц’омнуй, в’ал’ікуй (паўднёва-заходнія гаворкі, пераважна брэсцкія)

МЕСНЫ

-уй у крэмавуй кофц’і, на калхознуй рабоц’і

(асобныя гаворкі Мінскай, Гродзенскай і Магілёўскай абласцей)

-оі у чужойі, дарогойі


200

К А Н Ч А Т К І П Р Ы М Е Т Н І К А Ў М Н О Ж Н А Г А Л І К У Ў Б Е Л А Р У С К І Х Г А В О Р К А Х


НАЗОЎНЫ

-ея (-ее, -еі) дорог’ейа, сух’ейа, старэйе, бол’шэйе, сырэйі, залатэйі

(гаворкі Віцебшчыны, Магілёўшчыны, паўднёва-заходніх раёнаў Брэстчыны) -ые (-іе)

густыйе, харошыйе, сух’ійе, дорог’ійе (екаючыя гаворкі)

-ые (-іі) моцныйі, золотыйі, дорог’ійі, сух’ійі (гаворкі Брэстчыны і Піншчыны)

-ы (-і) – сцягнутыя канчаткі хорошы, зэлэны, стар’і, сух’і

(гаворкі Піншчыны)

РОДНЫ ДАВАЛЬНЫ

ТВОРНЫ МЕСНЫ



як у назоўным склоне

201

Л І Ч Э Б Н І К С К Л А Н Е Н Н Е Л І Ч Э Б Н І К А Ў К О Л Ь К А С Н Ы Я Л І Ч Э Б Н І К І

А д з і н , а д н а , а д н о

СКЛОН АГУЛЬНАДЫЯЛЕКНЫЯ ФОРМЫ ВУЗКАМЯСЦОВЫЯ ФОРМЫ НАЗОЎНЫ АДЗ’І Н, АДНА , АДНО АННА , АННО, АННАЙА, АДНЭ

РОДНЫ АДНАГО , АДНОЙ АДНО ГА, АДНОЙЕ, АДНАЙЕ ДАВАЛЬНЫ АДНАМУ , АДНОЙ АДНО МУ, АДНОЙЕ

ВІНАВАЛЬНЫ АДНАГО , АДНОЙ

(АДЗ’І Н, АДНА , АДНО)

АННО ЙЕ, АДНЫ ЙА

ТВОРНЫ АДНЫ М, АДНОЙ АННЫ М, АННО Й МЕСНЫ (У) АДНЫ М, АДНОЙ (У) АННЫ М, АННОЙ

Неасабовыя і парадкавыя лічэбнікі ў гаворках маюць такія ж асаблівасці ў скланенні, што і прыметнікі.

202

Д в а , д з в е

СКЛОН АГУЛЬНАДЫЯЛЕКНЫЯ ФОРМЫ ВУЗКАМЯСЦОВЫЯ ФОРМЫ НАЗОЎНЫ ДВА, ДЗ’В’Е ДЗ’В’Е СЛО В’Е, ДЗ’В’Е В’АДРЭ

РОДНЫ ДВУХ, ДЗ’В’УХ ДВОХ, ДВЫХ; ДЗ’В’ОХ ДАВАЛЬНЫ ДВУМ, ДЗ’В’УМ ДВОМ, ДВЫМ; ДЗ’В’ОМ

ВІНАВАЛЬНЫ як назоўны або родны склон як назоўны або родны склон

ТВОРНЫ

ДВУМА

ДВО М’І, ДВОМ’І, ДВО МЫ, ДВУМЫ, ДВАМАМ’І, ДВУМАМ’І, ДВУМАМЫ,

ДВО МА, ДВАМА; ДЗ’В’УМА , ДВУМ’А

МЕСНЫ (У) ДВУХ, ДЗ’В’УХ У ДВОХ, ДВЫХ; ДЗ’В’ОХ

203

Т р ы , ч а т ы р ы

Т В О Р Н Ы С К Л О Н

-М’А трым’а, чатырм’а (паўночна-ўсходнія гаворкі)

-М’І тром’і, чатыром’і

(усходняя частка гаворак Гомельскай і Магілёўскай

абласцей)

-АМ’І (-АМЫ) трымам’і (-мы),

чатырмам’і (-мы) (асобныя беларускія гаворкі)

Лічэбнікі тры, чатыры маюць дыялектныя асаблівасці толькі ў канчатках творнага склону.

204

П я ц ь – д з е с я ц ь ,

а д з і н а ц ц а ц ь - д з е в я т н а ц ц а ц ь , д в а ц ц а ц ь , т р ы ц ц а ц ь

СКЛОН ТЫПОВА ДЫЯЛЕКТНЫЯ КАНЧАТКІ

РОДНЫ МЕСНЫ

-ЁХ п’ац’о х, с’ам’ох, дз’іс’ац’ох

-ІХ п’ац’іх, п’атнаццац’іх

ДАВАЛЬНЫ

-ОМ, -ІМ дз’ев’ац’ом, дванаццац’ом,

шаснаццац’ім

ТВОРНЫ

-МІ, -МЫ п’ац’м’і, п’атнаццац’ім’і

дваццац’і м’і, шасц’імы, трыццац’імы -МА

п’ац’ма , шас’ма, дваццац’іма

205

З Б О Р Н Ы Я Л І Ч Э Б Н І К І

Т В О Р Н Ы С К Л О Н

-ІМІ (-ЫМІ) двайім’і, трайім’і,

чац’в’ары м’і (агульнараспаўсюджаныя

формы)

-ІМА (-ЫМА) двайіма, трайіма,

чац’в’арыма (паўднёва-заходнія гаворкі)

-ІМ (-ЫМ) (Творны = Давальны)

двайім, трайім, чац’в’арым

(паўночна-ўсходнія гаворкі)

Зборныя лічэбнікі маюць дыялектныя асаблівасці толькі ў канчатках творнага склону.

206

Д ы я л е к т н ы я в а р ы я н т ы л і ч э б н і к а

а б о д в а

АБАДВА (большасць гаворак)

АБУДВА (гаворкі Мінскай, усходу Гро-

дзенскай і Брэсцкай, захаду Гомельскай абласцей)

ОБ’ІДВА (гаворкі поўдня Брэсцкай

вобласці)

207

Д З Е Я С Л О Ў А С А Б Л І В А С Ц І Ў Ж Ы В А Н Н Я І Н Ф І Н І Т Ы Ў Н Ы Х С У Ф І К С А Ў

У Л І Т А Р А Т У Р Н А Й І Д Ы Я Л Е К Т Н А Й М О В Е

моўная раз- навіднасць суфікс

ЛІТАРАТУРНАЯ МОВА

ДЫЯЛЕКТНАЯ МОВА

-Ц’ Спалучаецца з асновай на ГАЛОСНЫ

хадз’іц’, мыц’, жац’

Можа спалучацца з асновай на ЗЫЧНЫ

прас’ц’, клас’ц’, н’ес’ц’ (гаворкі ўсходу Віцебскай, Магілёўскай і

Гомельскай абласцей) -Ц’І Спалучаецца з асновай на

ЗЫЧНЫ н’ес’ц’і, пл’ес’ц’і, дав’ез’ц’і

Можа спалучацца з асновай на ГАЛОСНЫ

ваз’іц’і, кас’іц’і, раб’іц’і (ходыты, жаты, робыты)

(гаворкі паўднёва-заходніх раёнаў Беларусі) -ЧЫ Спалучаецца з асновай на

ЗАДНЕЯЗЫЧНЫ б’егчы, с’екчы

пры аснове на ЗАДНЕЯЗЫЧНЫ можа замяняцца суфіксам -ці (-ты)

б’егц’і, стрыгц’і, пэкты, помогты (гаворкі поўдня Беларусі)

ужывальнымі з’яўляюцца формы п’еч, с’еч, памош, с’ец

(гаворкі Віцебскай і Магілёўскай абласцей)

208

Д З Е Я С Л О В Ы З Р О З Н Ы М І А С Н О В А М І Ў Л І Т А Р А Т У Р Н А Й І Д Ы Я Л Е К Т Н А Й М О В Е

моўная раз- навіднасць тып асновы



АС

НО

ВА

НА

ЗА

ДН

ЕЯ

ЗЫ

ЧН

Ы

Адзначаецца чаргаванне заднеязычных з шыпячымі ў формах 2-й і 3-й асобы

адзіночнага ліку і 1-й і 2-й асобы множнага ліку

б’ерагу – б’еражэш, б’еражэ, б’еражом, б’еражэ ц’е – б’ерагуц’

Выраўноўванне асновы на заднеязычны

б’агу, б’аг’іш, б’аг’іц’, б’аг’ім, б’аг’іц’о , б’агуц’ (гаворкі ўсходніх раёнаў Магілёўскай і

Віцебскай абласцей) Выраўноўванне асновы на шыпячы

сэчу, сэч’еш, сэч’е сэч’емо, сэч’етэ, сэчут (палескія гаворкі) Чаргаванне заднеязычных з шыпячымі ў 1-й асобе множнага ліку

с’еку, с’ечэш, с’ечэ, с’еко м, с’ечэц’е, с’екуц’ (паўднёва-заходнія гаворкі)

209




А

СН

ОВ

А Н

А З

УБ

НЫ

Адзначаецца чаргаванне цвёрдых зубных, на якія заканчваюцца асновы дзесловаў І-га спражэння, з іх мяккімі

адпаведнікамі

н’асу – н’ас’еш, н’ас’е, н’ас’ом, н’ас’ец’е – н’асу ц’

Выраўноўванне асновы па цвёрдым варыянце

іду, ідэш, ідэ, ідэм, ідэтэ, ідут’ (гаворкі поўдня Брэстчыны) Выраўноўванне асновы па мяккім варыянце нос’у, но с’іш, нос’е нос’ім, нос’іц’е, нос’уц’ (некаторыя гаворкі Гомельшчыны і

Брэстчыны) Чаргаванне цвёрдых і мяккіх зубных у 1-й асобе множнага ліку

н’асу, н’ас’еш, н’ас’е, н’асом, н’ас’ец’е, н’асу ц’ (паўднёва-заходнія гаворкі)

210




А

СН

ОВ

А Н

А Г

УБ

НЫ

Адзначаецца чаргаванне губнога са спалучэннем “губны + л’ ”, характэрнае

для дзесловаў ІІ-га спражэння

л’убл’у – л’уб’іш, л’уб’іц’, л’уб’ім, л’уб’іц’е, л’уб’ац’

Выраўноўванне асновы на губны

л’уб’у, л’уб’іш, л’уб’іц’, л’у б’ім, л’уб’іц’е, л’у б’ац’ (некаторыя паўднёва-заходнія гаворкі) Наяўнасць спалучэння “губны + л’ ” ва ўсёй парадыгме

лаўл’у, лоўл’іш, лоўл’е лоўл’ім, лоўл’іц’е, лоўл’ац’ (паўднёвыя гаворкі) Чаргаванне губнога са спалучэннем “губны + л’ ” ў 3-й асобе множнага ліку

лаўл’у, лов’іш, лов’іц’, ло в’ім, ло в’іц’е, лоўл’ац’ (паўднёвыя гаворкі) Нарашчэнне j замест л’

ловйу , л’убйу (паўднёвыя гаворкі)

211

Д Ы Я Л Е К Т Н Ы Я В А Р Ы Я Н Т Ы П О С Т Ф І К С А – С Я Ў З В А Р О Т Н Ы Х Д З Е Я С Л О В А Х

-С’А уласцівы для

большасці гаворак

мыўс’а, купалас’а

-СА уласцівы для

гаворак поўдня Беларусі

мыўса, купаласа

-С’О (-СО) уласцівы для

гаворак поўдня Беларусі

мыўс’о (-со), купа лас’о (-со)

-С’Е (-СЭ) уласцівы для

палескіх гаворак

мыўс’е (-сэ), купалас’е (-сэ)

-С’І (-С’), С’У уласцівы для

гаворак з дысімілятыўным тыпам акання і

якання купалас’і (-с’), тарапл’ус’у

212

С П Р А Ж Э Н Н Е Д З Е Я С Л О В А Ў У Г А В О Р К А Х Ф О Р М Ы 3 - Й А С О Б Ы Ц Я П Е Р А Ш Н Я Г А

І Б У Д У Ч А Г А П Р О С Т А Г А Ч А С У А Д З І Н О Ч Н А Г А Л І К У

І-е СПРАЖЭННЕ

ІІ-е СПРАЖЭННЕ

ПАЎДНЁВА-ЗАХОДНІЯ ГАВОРКІ

БЕЗ –Ц’ б’арэ, н’ас’е, граб’е

ПАЎНОЧНА-ЎСХОДНІЯ ГАВОРКІ

З –Ц’ б’арэц’, н’ас’ец’, граб’ец’

ПАЎДНЁВА-ЗАХОДНІЯ і ПАЎНОЧНА-ЎСХОДНІЯ

ГАВОРКІ

З –Ц’ нос’іц’, гаворыц’, кос’іц’

СЯРЭДНЕБЕЛАРУСКІЯ ГАВОРКІ

БЕЗ –Ц’ (калі націск падае на аснову)

нос’а, гавора, кос’а

З –Ц’ (калі націск падае на канчатак)

л’ажы ц’, гл’адз’і ц’

213

Д Ы Я Л Е К Т Н Ы Я Ф О Р М Ы Д З Е Я С Л О В А Ў Ц Я П Е Р А Ш Н Я Г А І Б У Д У Ч А Г А П Р О С Т А Г А Ч А С У М Н О Ж Н А Г А Л І К У

асоба спражэнне

1-я асоба

2-я асоба

3-я асоба

І-

е С

ПР

АЖ

ЭН

НЕ

форма з націскным канчаткам -ем в’адз’ем, н’ас’ем, кладз’ем -мо в’адз’емо, н’ас’емо, кладз’емо (гаворкі заходніх раёнаў Гродзенскай вобласці і паўднёва-заходняй часткі Брэсцкай вобласці)

форма з ненаціскнымі канчаткамі -ім (-ьм) кол’ім, м’ел’ім (м’ел’м) (гаворкі з дысімілятыўным яканнем) -ам м’ел’ам, пол’ам (гаворкі з недысімілятыўным поўным яканнем) -ем (-емо) кол’ем, пол’ем, кол’емо, пол’емо (гаворкі з еканнем) -ым колым, мэлым (гаворкі з зацвярдзелымі зычнымі перад галоснымі перядняга рада)

форма з націскным канчаткам -о

жн’іц’о, с’ак’іц’о, б’арыц’о (гаворкі паўночна-ўсходняга

дыялекту) форма з націскам на тэматычным

галосным ідз’ец’е, н’ас’ец’е

(асобныя гаворкі Гродзенскай і заходняй часткі Брэсцкай

абласцей)

форма з ненаціскным канчаткам

-ац’ дрэм’ац’, чытайац’, пашыйац’

(сярэднебеларускія гаворкі)

214

асоба спражэнне

1-я асоба

2-я асоба

3-я асоба

ІІ

-е С

ПР

АЖ

ЭН

НЕ

форма з націскным канчаткам -ом

гл’адз’ом, с’адз’ом, л’ац’ом (гаворкі паўночнай часткі Мінскай і

Віцебскай абласцей)

як І-е спражэнне

форма з націскным канчаткам

-ац’ і ненаціскным канчаткам

-уц’ с’ідз’ац’, л’іжац’

і л’ечуц’, прос’уц’

(паўночна-ўсходнія гаворкі)

215

Ф О Р М Ы Б У Д У Ч А Г А С К Л А Д А Н А Г А Ч А С У Ў Г А В О Р К А Х

СКЛАДАНАЯ (АНАЛІТЫЧНАЯ) ФОРМА

ПРОСТАЯ (СІНТЭТЫЧНАЯ) ФОРМА

УТВАРАЕЦЦА пры дапамозе формаў дзеяслова

БЫЦЬ бу ду гавары ц’, будз’еш спац’

(характэрна для літаратурнай мовы і большасці гаворак)

УТВАРАЕЦЦА пры дапамозе формаў дзеяслова

МЕЦЬ ма йу кас’іц’, майеш сказа ц’

(характэрна для гаворак асобных раёнаў Гродзенскай, Брэсцкай і

заходніх раёнаў Мінскай абласцей)

УТВАРАЕЦЦА пры зліцці інфінітыва і асабовых

формаў старажытнага дапаможнага дзеяслова

ИМУ, ИМЕШ, ИМЕ, ИМЕЦЕ, ИМУЦЬ

маўчац’му, маўчац’м’еш, маўчац’м’ец’е, маўчац’муц’

(характэрна для паўднёва-заходніх гаворак)

216

Ф О Р М Ы З А Г А Д Н А Г А Л А Д У Ў Г А В О Р К А Х

АСОБА І ЛІК ФОРМЫ І ТЭРЫТОРЫЯ ІХ РАСПАЎСЮДЖАННЯ

2-я асоба адзіночнага ліку

У паўночна-ўсходніх гаворках у выніку перамяшчэння націску з канчатка на аснову ўзнікаюць формы

зроб, загон’, пасодз’

2-я асоба множнага ліку

У паўночна-ўсходніх гаворках пераважае форма на -іц’е (-ыц’е), -іц’а (-ыц’а), -іц’і

н’ас’іц’е, б’арыц’е, н’ас’іц’а, б’ары ц’а У паўднёва-заходніх гаворках дамінуюць формы на -ец’е (-ец’а),

н’ас’ец’е, ідз’ец’е, н’ас’е ц’а, ідз’е ц’а У брэсцкіх гаворках сустракаюцца формы на -тэ

б’ерытэ, н’ес’ітэ

1-я асоба множнага ліку

У паўночна-ўсходніх гаворках супадае з формай 1-й асобы множнага ліку абвеснага ладу

жн’ом, запал’ім, сп’ім

У паўднёва-заходніх гаворках пераважае форма на -ем

пав’аз’е м, н’ас’ем, сп’ем

У паўднёвых гаворках дзесловы, якія ў 2-й асобе адзіночнага ліку загаднага ладу маюць нулявы канчатак, заканчваюцца на -ма (-мо)

с’адз’ма, гл’а н’мо

217

Д З Е Е П Р Ы М Е Т Н І К Ф О Р М Ы Д З Е Е П Р Ы М Е Т Н І К А Ў У Г А В О Р К А Х

ФОРМЫ

УЖЫВАННЕ Ў ДЫЯЛЕКТНАЙ МОВЕ

незалежнага стану

прошлага часу

У дыялектах, як і ў літаратурнай мове, ужывальныя формы з суфіксам -л-

жыта пал’еглайе, гвозд заржав’елы

Формы з суфіксамі -н- і -т- размяжоўваюцца інакш, чым у літаратурнай мове

зжаны ав’ос, апран’ены чалав’е к, замкн’о ныйа дз’в’еры і сабра тыйа грошы, парватыйа нагав’іцы, йагатк’і пазб’іратыйа

залежнага стану прошлага часу

У дыялектнай мове ўжывальныя формы з суфіксамі:

-н-, -ен-, -ан-, -он-, -т-: дз’іц’а нако рмл’енайе, пл’ец’ спл’ец’енайа, йежа зваранайа, бул’ба таўчонайа, рубашка памытайа (агульнапашыраныя формы)

-ын-, -ьн-, -ън-: прыйшоў зыхакыный, адз’ожа купл’ьнайа, кон’і атмуздъны (формы, характэрныя для паўночна-ўсходніх гаворак)

Формы дзеепрыметнікаў незалежнага і залежнага стану цяперашняга часу для дыялектнай мовы нехарактэрныя. Гэтыя суфіксы з'яўляюцца фанетычнымі варыянтамі суфікса –ан-.

218

Д З Е Е П Р Ы С Л О Ў Е Ф О Р М Ы Д З Е Е П Р Ы С Л О Ў Я Ў У Г А В О Р К А Х

ФОРМЫ НЕЗАКОНЧАНАГА ТРЫВАННЯ

ФОРМЫ ЗАКОНЧАНАГА ТРЫВАННЯ

УТВАРАЮЦЦА

ад асновы дзеясловаў цяперашняга часу з дапамогай суфіксаў

-учы (ад дзеясловаў І-га спражэння) -ачы (ад дзеясловаў ІІ-га спражэння) йедучы, пол’учы, стойачы, роб’ачы (агульнапашыраныя формы) -учы (ад дзеясловаў ІІ-га спражэння) гаворучы, кос’учы, нос’учы (гаворкі ўсходняй часткі Магілёўскай і паўднёвай часткі

Віцебскай абласцей) -ічы с’едз’ічы, нос’ічы, прос’ічы (паўночна-ўсходнія гаворкі) -ечы: кос’ечы, сэдз’ечы, говорэчы (паўднёва-заходнія гаворкі) -а (дзеепрыслоўі мужчынскага і ніякага роду) кос’іц’ стойа, чытайіц’ л’ажа (паўночна-ўсходнія гаворкі і гаворкі Прыпяцкага Палесся)

УТВАРАЮЦЦА

ад асновы інфінітыва з дапамогай суфіксаў -ўшы, -шы

адышоўшы, згул’аўшы (агульнапашыраныя формы)

У некаторых паўночна-ўсходніх і сярэднебеларускіх гаворках такія формы ўжываюцца на месцы асабовых форм дзеясловаў прошлага часу:

м’еўшы трох сыноў, сонца ўжо зайшоўшы.

219

П Р Ы С Л О Ў Е А Д Р О З Н Е Н Н І Ў Ф У Н К Ц Ы Я Н А В А Н Н І П Р Ы С Л О Ў Я Ў

У Д Ы Я Л Е К Т Н А Й І Л І Т А Р А Т У Р Н А Й М О В Е

АДРОЗНЕННІ Ў СЛОВАЎТВАРЭННІ

дыялектныя прыслоўі ўтвараюцца з дапамогай спецыфічных фармантаў,

напрыклад, напрасты (літ. напрасткі)

с’іло м (літ. сілай) тутака (літ. тут)

АДРОЗНЕННІ Ў ЛЕКСІКА- СІНТАКСІЧНАЙ

СПАЛУЧАЛЬНАСЦІ напрыклад,

у літаратурнай мове страшна азначае ‘боязна’ і выконвае ролю выказніка (йаму зраб’ілас’а страшна), а ў дыялектнай мове гэтае прыслоўе азначае ‘добра, вельмі’ і выступае як акалічнасць спосабу дзеяння (йон разумны, страшно ўс’о пан’імайе)

АДРОЗНЕННІ Ў СТУПЕНІ СЛОВАЎТВАРАЛЬНАЙ

АКТЫЎНАСЦІ напрыклад,

у дыялектнай мове магчымыя формы

заработл’іво (‘добра аплачваецца’) кам’едно, мадэсна (‘смешна’)

ГАЛОСНЫЯ - Belarusian State University154 ЛАБІЯЛІЗАЦЫЯ НАЦІСКНЫХ ГАЛОСНЫХ ВЫМАЎЛЕННЕ [Ы] як [У] у становішчы паміж

Documents