اصل مقاله (791 K)

سازمان ملل و پایان جنگ ایران

و عراق

105

سازمان ملل و پايان جنگ ايران و عراق

تاریخ دریافت: 1391/10/14 تاریخ تأیید: 1391/11/16

نویسندگان: دکتر حیدرعلی مسعودی1سمانه خان بیگی2

چکیده

جنگ تحمیلی عراق بر علیه ایران، كارآمدی سازمان ملل در برقراری صلح و امنیت این است كه سازمان ملل چه نقشی در به آزمون گذاشت. سوال مقاله بین المللی را پایان دادن به جنگ تحمیلی بازی كرد و بر اساس كدام چارچوب تحلیلی می توان این نقش را تبیین كرد. مقاله از دو بخش تشكیل شده است: در بخش اول به اجمال نظریه های سازمان های بین المللی مرور می شود و در بخش دوم بر اساس چارچوب مرجح، جنگ تحمیلی مورد بررسی قرار می گیرد. ادعای اصلی مقاله این است كه حركت در مسیر خواسته های حداقلی ایران از سوی شورای امنیت یعنی تحول در هنجار صلح سازمان

ملل، زمینه پذیرش قطعنامه 895 و پایان جنگ تحمیلی را فراهم كرد.

امنیت، شورای ملل، سازمان انگاری، سازه تحمیلی، جنگ واژه ها: کلید هنجار، قطعنامه 598

Email: [email protected] . 1. عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی 2. پژوهشگر مركز پژوهش های مجلس شورای اسالمی.

سال دومشماره 5 بهار 1392

106

مقدمه

آغاز طوالنی ترین جنگ 1359 31 شهریور در ایران به خاک عراق گسترده تجاوز كالسیك قرن بیستم بود. این جنگ خسارت های مادی و معنوی فراوانی به دو كشور مهم خاورمیانه وارد كرد و قوای آنها را به شدت تحلیل برد. تالش برای پایان دادن به این خشونت پرهزینه و خسارت بار، از همان روزهای نخست درگیری آغاز شد. نبود و با متجاوز برخوردار برای مقابله از قاطعیت و صالبت الزم این تالش ها اما جنگ اوایل همان در بین المللی شناخته شده مرزهای پذیرش به را عراق نتوانست وادار كند. تنها پس از صدور هشت قطعنامه توسط شورای امنیت بود كه ایران و عراق آتش بس را پذیرفتند و نیروهای خود را به پشت مرزهای بین المللی سوق دادند. برای تبیین رفتار سازمان ملل درباره جنگ تحمیلی، ابتدا باید چارچوب های مفهومی درباره

رفتار سازمان های بین المللی را مرور كرد.

نظریه های سازمان های بین المللی

روابط مختلف نظریات منظر از بین المللي سازمان هاي بررسي بخش این از هدف بین الملل است. بدین منظور ابتدا محورهای عمده هر یك از نظریه هاي واقع گرایي، لیبرالیسم و سازه انگاري و سپس شكل گیری سازمان های بین المللی و تكوین رفتار آنها از منظر آن نظریات بررسی می شود. نتیجه این بخش، ترجیح یكی از این نظریات برای

انجام مطالعه موردی پایان جنگ ایران و عراق در بخش دوم خواهد بود.

واقع گرایي

این اساس بر است. بین الملل روابط در واقع گرایی آموزه مهم ترین دولت محوری آموزه، دولت مهم ترین و اصلي ترین كنش گر نظام بین الملل است و بازیگران غیردولتي ساختارنایافته قدرت این دیگر، عبارت به ندارند. دولت ها از مستقل موجودیتي و بین المللي سازمان هاي مانند غیردولتي بازیگران ممات و حیات كه دولت هاست شركت هاي فرامّلي را تعیین مي كند و آنها مجبورند در مسیري حركت كنند كه دولت ها


و عراق

107

به بین المللي آزاد تجارت نظام كه معتقدند واقع گرایان مثال، عنوان به مي خواهند. وجود یك هژمون وابسته است كه بار ناشي از مدیریت این نظام را به دوش می كشد

)بیلیس و اسمیت 1383: 352-340(.واقع گرایان اساسًا نگاه خوش بینانه اي به همكاري در قالب سازمان هاي بین المللي ندارند. چراكه ماهیت آنارشیك نظام بین الملل و سیاست خودیاري ملزوم آن، با تأسیس سازمان هاي همكاري جویانه بین المللي منافات منطقي دارد. اما نو واقع گرایان معتقدند كه قدرت هاي بزرگ با منابع مادي فراوان و قدرت سازمان دهي موثر خود در سطح بین المللي، قادرند سازمان هاي بین المللي را تأسیس كرده و آنها را در جهت منافع مّلي خود به كار گیرند. در واقع آن طور كه استفن كراسنر مي گوید ایجاد و تداوم نهادهاي

بین المللي تابعي از توزیع قدرت در عرصه بین المللي است.چارچوب در بین المللي سازمان هاي عملكرد كه معتقدند مرشایمر و گریكو واقع گرایي تابعي از منافع نسبي كشورهاي بزرگي است كه سهم اصلي قدرت بین المللي را در اختیار دارند. در واقع هرچه سهم كشورها از كیك قدرت بین المللي بیشتر باشد توان آنها در تعریف اهداف و تعیین دستوركار سازمان هاي بین المللي نسبت به بقیه كشورها بیشتر خواهد بود. به تعبیر ایوانز و ویلسون، نهادهاي بین المللي بازتاب قدرت

.)Simmons and Martin 2005: 195( دولت ها هستند

لیبرالیسم

بر خالف واقع گرایي كه نقطه عزیمت نظري خود را بر دولت محوري قرار داده است، لیبرالیسم به وجود بازیگران مختلف و متعدد در صحنه جهاني اعتقاد دارد. شركت هاي چندملیتي، سازمان های بین المللی، سازمان هاي غیر دولتي و افراد نیز كنش گران قابل اعتنایي محسوب مي شوند كه اگرچه هم عرض دولت ها نیستند ولي در سطحي پائین تر شرایط در بین الملل نظام در غیردولتی و دولتی كنش گران تأثیرگذاري اند. داراي آنارشیك تعامل می كنند اما رژیم هاي بین المللي باعث تعدیل شرایط آنارشي و تأسیس كه است معتقد لیبرالیسم واقع در می شود. بین المللي قواعد بر مبتني حداقلي نظم


108

رژیم هاي بین المللي باعث تعدیل خشونت ساختار آنارشیك نظام بین الملل و امكان همكاری بین المللی می شود. رژیم ها و نهادهاي بین المللي با كاهش هزینه ها، تقویت اقدامات متقابل و تأسیس نظام پاداش و مجازات مي توانند انگیزه الزم را در اختیار با ایجاد دولت ها قرار دهند كه وارد روابط همكاري جویانه شوند. در واقع دولت ها الگوهایي از قواعد، هنجارها و فرایندها اطمینان بیشتري پیدا مي كنند كه سایر دولت ها

به این قوانین تن در مي دهند و دولت هاي خاطي تنبیه خواهند شد.توضیح بین المللي رژیم هاي اساس بر را بین المللي سازمان هاي رفتار لیبرال ها باعث بین الملل تبادل اطالعات در نظام با كاهش عدم اطمینان1 و مي دهند. رژیم ها تسهیل همكاري بین دولت ها مي شوند. در مجموع لیبرال ها رفتار سازمان هاي بین المللي كنش گران همگاني منافع اساس بر آن را و نمي دانند قدرت خدمت در و تابع را

بین المللي به خصوص دولت ها تبیین مي كنند )سازمند 1387: 130-129(. در نتیجه می توان گفت لیبرالیسم با توجه به مقوالتي چون منافع مطلق، تكثرگرایي و امكان همكاري دولت ها اساسًا دیدگاه خوش بینانه اي به شكل گیري، تداوم و رفتار مطلوب سازمان هاي بین المللي دارد. از نظر لیبرال ها این منافع مطلق ناشي از همكاري است كه دولت ها را به مشاركت در قالب سازمان هاي بین المللي ترغیب مي كند. به عبارت دیگر از نظر لیبرال ها دولت ها از جهت ضرورت رتق و فتق امور بین المللي وارد سازمان هاي بین المللي مي شوند ولي از نظر واقع گرایان از سر ناچاری به عضویت

این سازمان ها در مي آیند.

سازه انگاري

برساختگی كنش گران، منافع بودن هویت محور بر بین الملل روابط در سازه انگاري جریان خالف بر سازه انگاران دارد. تأكید معنایی ساختارهای اهمیت و آنارشی مادي گراي روابط بین الملل كه منافع عیني پیشیني را براي دولت ها فرض مي گیرند، منافع را مسبوق و مبتني بر هویت دولت ها مي دانند. آنها بین هویت، منافع و رفتار

1. uncertainity


و عراق

109

كنش گران سیاسي پیوند زنجیره اي قائل اند )برای نمونه نك: ونت 1386: 340(. بنابراین كنش گران بین المللی بیش از ساختار مادی، تحت تأثیر ساختارهای هویتی، شناختی و معنایی قرار دارند )رویس اسمیت 1391: 284(. این ساختارهاي شناختي در سطح

دولت ها و نظام بین الملل هستند كه هویت و منافع آنها را تعیین مي كند. سازه انگاران موجودیت سازمان هاي بین المللي را به هنجارها و قواعد بین المللي نسبت مي دهند. به این معنا كه بین هنجارها و نهادها پیوند متقابل وجود دارد. برخي دیگر از سازه انگاران مانند اونف و آرند از این هم فراتر مي روند و بر تكوین متقابل نهادها و هویت دولت ها تأكید دارند یعني نهادهاي بین المللي تعیین مي كنند كه در یك موقعیت خاص چه كساني بازیگرند و چه كساني قواعد را تعریف مي كنند. بنابراین نهادهاي بین المللي محدودكننده رفتار بازیگران سیاسي هستند. این دسته سازه انگاران را دولت ها منافع و هویت زمان مرور به مي توانند بین المللي نهادهاي كه معتقدند دگرگون كنند )Simmons and Martin 2005: 198(. پس نهادهاي بین المللي مولد ادراک های هنجاري بین االذهاني1 هستند كه نقش مهمي در هنجارسازي و جا انداختن باورها و معیارهاي رفتار مناسب در سیاست بین المللي دارند. سازه انگاران معتقدند كه نهادهاي بین المللي می توانند از طریق اعمال فشار بر كنش گران بین المللی و واداشتن آنها به پیروي از معیارهاي بین المللي، نقش محوري در اجتماعي كردن آنها بازی كنند. در مجموع سازه انگاران بر اهمیت معاني اجتماعي در كنار ساختارهای مادی در تحلیل Simmons( نهادهاي بین المللي و تكوین متقابل نهادها و منافع دولت ها تأكید دارند

.)and Martin 2005: 197-198

برخی آثار پیشین تالش كرده اند رفتار سازمان ملل در جنگ ایران و عراق را بر اساس واقع گرایی تفسیر كنند. بر این اساس، عامل مهم در تبیین نقش سازمان ملل منافع قدرت های بزرگ به خصوص آمریكا ایران و عراق را پایان دادن به جنگ در و شوروی در قالب شورای امنیت و در واقع ساختار مادی قدرت در نظام بین الملل می دانند. برای نمونه علی اكبر علیخانی در بررسی خود درباره جنگ تحمیلی به این

1. Intersubjective Normative Understandings


110

نتیجه رسیده است كه »بررسی مواضع و عملكرد سازمان های بین المللی و بازیگران اصلی نظام بین الملل نشان می دهد كه تمام اعمالشان به گونه ای جانبدارانه بوده است و خصومت آشكار و پنهان آنها در مقابل جمهوری اسالمی ایران را نمی توان نادیده درباره جنگ امنیت قطعنامه های شورای محتوای از )علیخانی1376: 186(. گرفت« ایران و عراق بر می آید كه وضعیت جبهه های جنگ لزوما مطابق خواست قدرت های بزرگ نبود. به همین دلیل این كشورها سعی كردند با تجهیز نظامی و پشتیبانی اطالعاتی

از صدام، موازنه قوا را به سود عراق تغییر دهند. مكتب لیبرالیسم، سازمان هاي بین المللي را ساخته منافِع مطلِق همگاني دولت هایي رفتار می توان اساس این بر مي پذیرند. داوطلبانه را بین المللي رژیم هاي كه مي داند سازمان ملل در پایان جنگ ایران و عراق را نمونه ای از تالش این سازمان برای تامین مثال، به عنوان بین المللی دانست. به عنوان كاالی عمومی بین المللی امنیت صلح و برای مناسبی توجیه را تهران در آمریكا سفارت در گرو گان گیری رمضانی روح اهلل

قصور شورای امنیت در قبال تجاوز عراق به ایران نمی داند و می نویسد: امنیت امنیت »مسئولیت اصلی حفظ صلح و »بر اساس ماده 24 منشور، شورای بین المللی« را بر عهده دارد. مسئولیت اصلی شورا، انتقام كشی بین المللی نیست. اگر مسئول را عراق كند، مقاومت كینه توزی غریزه برابر در می توانست امنیت شورای جنگ با ایران می شناخت و بهتر قادر به متوقف ساختن جنگی بود كه نزدیك به 8 سال

طول كشید« )رمضانی 1380:179-180( طبعًا لیبرالیسم با تكیه بر مفهوم وابستگی متقابل، بیشتر برای تحلیل عملكرد سازمان ملل در دوران صلح كارایی دارد تا جنگ؛ چرا كه هنجار صلح را نه برساخته بازیگران دخیل در امر بین المللی بلكه امری پیشینی و فی حد ذاته می داند و از ضرورت عقالنی

صلح نزد بازیگران خردورز سخن می گوید.سازه انگاران اساسًا ماهیتي هویت بنیان براي نهادهاي بین المللي قائل اند چراكه از یك طرف نهادهاي بین المللي كه واجد ساختاری مادی تلقی می شوند در پیوند با هویت برخي مي توانند دیگر از طرف و مي گیرند بین المللي شكل بازیگران برخي دروني بازیگران را وارد فرایند اجتماعي اي كنند كه در نهایت منجر به تغییر هویت دولت ها به


و عراق

111

نفع هنجارهاي بین المللي شود؛ هنجارهایي كه خود در پیوند با هویت برخي بازیگران شكل گرفته اند. تمایز این رویكرد معناگرا از رویكرد مادي گرا كاماًل مشخص است: رویكرد مادي گرا صرفًا از منافع عیني نسبي یا مطلق دولت ها سخن مي گوید كه در قالب نهادهاي بین المللي پیگیري مي شود. اما رویكرد معناگراي سازه انگار با هویت مند و هنجارمند دانستن نهادهاي بین المللي در كنار ساختار مادی آنها، فهم دقیق تري از چگونگي تكوین و پیگیري این منافع در چارچوب نهادهاي بین المللي ارایه مي كند. بر اساس این رویكرد، آنچه نقش سازمان ملل را در پایان دادن به جنگ ایران و عراق تبیین می كند اهمیت ساختار معنایی و هنجاری حاكم بر سازمان ملل و شورای امنیت در كنار ساختار مادی نظام بین الملل1 در دوره پایانی جنگ تحمیلی عراق بر علیه ایران است. البته باید بین تحول در هنجار2 و تحول هنجاری3 تفكیك قائل شد؛ تحول در هنجار زمانی است كه تغییر و تحولی در قواعد تنظیمی یك نهاد بین المللی به وقوع اما تحول بپیوندد. در این حالت، ماهیت حقوقی موضوعات تغییر چندانی نمی كند. هنجاری به این معناست كه قواعد تاسیسی یك نهاد بین المللی دچار تغییر بنیادین شود برای بنابراین رهاورد سازه انگاری نهاد را كمابیش دچار تحول كند. و ماهیت خود تحلیل نقش سازمان ملل در پایان بخشیدن به جنگ ایران و عراق، بررسی تحول در هنجار صلح در این نهاد بین المللی است4 كه در ادامه به بررسی دقیق تر آن در تحوالت پایانی جنگ ایران و عراق و نقش شورای امنیت به عنوان كانون برساختن این هنجار

می پردازیم.

1. آثار نسبتا زیادی به بررسی عوامل و زمینه های مادی پایان جنگ تحمیلی در قالب دالیل پذیرش قطعنامه 598 از سوی ایران پرداخته اند. از جمله می توان به درودیان )1390، 1379و 1383( اشاره كرد. از این رو، تمركز

اصلی این مقاله بر نقش عوامل معنایی و هنجاری است.2. Ivolution in Norm3. Normative Evilution4. مكتب انگلیسی نیز بر مفاهیمی مانند جامعه بین الملل، فهم بیناذهنی و نیت مندی كنشگران و قواعد رفتاری مشترک میان دولت ها تاكید دارد. از نظر مكتب انگلیسی هنجارها، نهادها، عر ف ها و قواعد بین المللی ثابت و ایستا نیستند، بلكه سازه هایی هستند كه در زمان قرار گرفته و در طول زمان به وجود آمده، متحول شده اند و باز هم متحول می شوندو ولی از آنجایی كه تاكید بر نقش هنجارها و قواعد جامعه بین الملل از نگاه شارحان متاخر مكتب انگلیسی حاكی از سازه انگارانه بودن این مكتب است )برای مطالعه بیشتر نك: مشیرزاده 1383(، نقش

قواعد و هنجارها در این مقاله در قالب سازه انگاری بررسی می شود.


112

بررسی موردی پایان جنگ ایران و عراق

تا اینجا نشان داده شد كه نقش سازمان ملل در تحوالت مهم و سرنوشت ساز جهانی و منطقه ای را می توان بر اساس سیر تحول و تكوین هنجار صلح تبیین كرد. این تلقی در تعارض با دو نگاه بدبینانه و خوش بینانه است؛ نگاه بدبینانه ای كه عملكرد سازمان ملل را بازتاب منافع و اراده قدرت های بزرگ می داند و نگاه خوش بینانه ای كه تصمیمات سازمان ملل را علی االطالق در خدمت منافع همگانی جهانی ارزیابی می كند. در نگاه بینابینی كه موضع نظری مقاله حاضر است منافع قدرت های بزرگ و یا منافع همگانی به عنوان عامل تعیین كننده رفتار سازمان ملل از پیش موجود و بدیهی فرض نمی شوند هنجاری ای و معنایی ساختارهای درون در مجبورند بزرگ قدرت های حتی بلكه عمل كنند كه كنترل قطعی و كامل بر سیر تكوین و ساخت آنها در جریان تعامالت بین المللی ندارند. پس رفتار سازمان ملل در پایان جنگ تحمیلی را می توان بر اساس ساخت هنجار صلح و تحول آن ارزیابی كرد. شورای امنیت قاعدتا مهم ترین مرجع تامین صلح و امنیت بین المللی و صدور قطعنامه مهم ترین و موثرترین ابزار عملی این شوراست. تحول در هنجار صلح بیش از همه در قطعنامه های شورای امنیت درباره جنگ ایران و عراق یا آن گونه كه در ادبیات سازمان ملل مرسوم است »وضعیت ایران و عراق« متبلور است.1 در ادامه با بررسی محتوایی این قطعنامه ها نشان داده می شود كه ساخت هنجار صلح چه سیری را طی كرده و چگونه پایان جنگ را با برآوردن بخشی

از خواسته های حداقلی جمهوری اسالمی ایران رقم زده است.

قطعنامه 479 )28 سپتامبر 1980- 6/7/1359(

شورای امنیت این قطعنامه را 6 روز پس از تجاوز گسترده عراق به ایران به تصویب رساند. در این قطعنامه از دو كشور خواسته شده از كاربرد هرگونه زور خودداری كنند

1. طبعا قطعنامه های شورای امنیت در نوشته های دیگران مورد بررسی قرار گرفته اند اما این مقاله درصدد است با بررسی مجدد آنها، صورت بندی نوینی از تحول در هنجار صلح را ارائه كند. پس علت تبدیل قطعنامه ها به بخش اعظم مقاله، ناشی از رویكرد نظری مقاله است. اگر هدف مقاله، نشان دادن تحول در هنجار صلح است،

باید سیر تحول قطعنامه ها را بررسی كرد و نمی توان فقط بر مقطعی خاص متمركز بود.


و عراق

113

و پیشنهاد میانجی گری و سازش را بپذیرند. بنی صدر رئیس جمهور ایران در نامه رسمی خود به دبیركل سازمان ملل در تاریخ 9/7/1359 ضمن تشریح چگونگی آغاز تجاوز عراق به خاک ایران، این حمله را دارای »طرح مشخص و از پیش تعیین شده« می داند كه باعث غافلگیری ایران شده است. ایران در این نامه توضیح می دهد كه درگیری های نظامی عراق اعزام واحدهای با انقالب اسالمی پیروزی از بعد ایرن با مرزی عراق به مرزهای غرب و جنوب غربی ایران آغاز شده و بدین صورت »در ماه های قبل از حمله 22 سپتامبر، نشانه های آمادگی عراق جهت تشدید اقدامات خصومت آمیز علیه ایران مشاهده می شود«. رئیس جمهور ایران »جنگ تجاوزكارانه عراق« را مغایر منشور سازمان ملل و معیارهای قانونی و اخالقی می داند و بیان می كند كه تا زمانی كه عراق می دهد ادامه تجاوزكارانه عملیات های به و كرده نقض را ایران سرزمین حاكمیت پیشنهادهای دبیركل و قطعنامه 479 نمی تواند مورد توجه ایران واقع شود و »هرگونه مذاكره مستقیم یا غیر مستقیم در مورد درگیری دو كشور بی فایده است« )سازمان ملل

.)58-59 :1387هنجار صلحی كه شورای امنیت در این قطعنامه در صدد برساختن آن است بدون توجه به تجاوز آشكار و گسترده عراق به ایران، از دوطرف می خواهد كه از كاربرد زور خودداری كنند. در صلح پیشنهادی شورای امنیت خبری از بازگشت به مرزهای بین المللی نیست و گویی ایران باید از بخش های تحت تصرف خاک است عراق گسترده تهاجم تحت در حالی كه ایران طبعًا كند. چشم پوشی خود نمی تواند چنین هنجاری را بپذیرد. پس شورای امنیت علی رغم منافع قدرت های جهانی در مهار ایران انقالبی كه نتیجه طبیعی پذیرش قطعنامه 479 توسط ایران بود، در تثبیت این برداشت از هنجار صلح ناكام می ماند؛ چراكه بر اساس منشور ملل متحد، حمله گسترده عراق به ایران باید بالفاصله به عنوان عمل تجاوز محرز و اقدامات فوری برای جلوگیری از آن انجام شود. عدم پذیرش این قطعنامه از سوی ایران نشانگر استفاده ایران از هنجارهای منشور ملل متحد در مقابل منافع

قدرت های بزرگ است.


114

قطعنامه 514 )12 ژوئیه 1982- 21/4/1361(

این قطعنامه سه نكته جدید دارد. این قطعنامه خواستار آتش بس فوری، عقب كشیدن آتش بس بر نظارت برای متحد ملل ناظران اعزام و بین المللی مرزهای به نیروها در بیت المقدس عملیات موفقیت از بعد قطعنامه این نیروهاست. عقب نشینی و آزادسازی خرمشهر از دست نیروهای عراقی در 3/3/1361 صادر شد. ایران در موضع رسمی خود در قبال این قطعنامه، از شورای امنیت انتقاد می كند كه چرا عراق را به دلیل عدم التزام به منشور ملل متحد و مبادرت به اشغال نظامی محكوم نكرده است. از نظر ایران قطعنامه قبلی یعنی 479 هیچ سازگاری با منشور ندارد و می خواهد ایران را »به صلحی وادار كند كه به طور یك جانبه به نفع متجاوز است«. ایران سكوت 22 ماهه شورای امنیت در قبال جنایت های عراق و قطعنامه 514 را »پشتیبانی ضمنی« از موضع عراق بر ضد ایران ارزیابی می كند و شورای امنیت را در عدم شناسایی و محكومیت متجاوز، عدم شناسایی حقوق مردم ایران و تنبیه متجاوزان عراقی مقصر می داند و این نگرش شورا را مغایر »روح منشور« ارزیابی می كند. در مقابل، عراق امنیت 1387: این قطعنامه اعالم می كند )شورای آمادگی خود را برای اجرای مفاد

128-126 جلد اول(.بنیادین ملل با هنجارهای بیشتری قبلی مطابقت به قطعنامه قطعنامه 514 نسبت از چراكه دارد. عضو كشورهای ارضی تمامیت و حاكمیت به احترام یعنی متحد شناسایی از هم باز اما كنند. عقب نشینی بین المللی مرزهای به می خواهد كشورها متجاوز و احراز »عمل تجاوز« سر باز می زند و نمی تواند خواسته های ایران را جامه عمل بپوشد. از طرف دیگر، ایران كه به تازگی در عملیات تاریخی و سرنوشت ساز بیت المقدس بخش های مهمی از خاک خود را از نیروهای عراقی بازپس گرفته است، این قطعنامه را نوعی دوپینگ دیپلماتیك برای عراق تفسیر و تعبیر می كند و پذیرش آن را كمك به تحكیم مواضع عراق در عرصه نبرد می داند. پس در این برهه ایران از یك سو با استناد به هنجارهای بین المللی، قطعنامه را فاقد توازن هنجاری الزم برای برقراری صلح بین دو كشور می داند و از سوی دیگر، قطعنامه را در ساختار معنایی


و عراق

115

ملهم از خصومت قدرت های بزرگ نسبت به خود و یاری دیپلماتیك آنها به جبهه دشمن ارزیابی می كند.

قطعنامه 522 )4 اکتبر 1982- 12/6/1361(

این قطعنامه ضمن تأكید بر مفاد قطعنامه قبلی، از اعالم آمادگی عراق برای همكاری در اجرای قطعنامه 514 استقبال می كند و خواهان عمل مشابه از سوی ایران می شود. ایران در موضع گیری رسمی خود، بیطرفی سازمان ملل را زیرسوال می برد و از شورا نفوذ »اعمال از بین المللی« و جلوگیری با »حفظ اصول حقوق و عدالت می خواهد امپریالیسم« از تصویب قطعنامه های »بیهوده ای« مانند 479، 514 و 522 كه »مغایر با متن و روح منشور به طور ملی و ماده 39 به طور خاص می باشد و به طور ضمنی در قطعنامه های 479 و 514 و نیز به طور صریح در پاراگراف 3 قطعنامه 522 از متجاوز حمایت شده« خودداری كند. ایران در بیانیه رسمی خود از ریاست اردن بر شورای امنیت به دلیل همراهی با متجاوز به سختی انتقاد می كند و جلسه شورای امنیت برای حقوق با مستقیم مبارزه تنها »نه را سومار منطقه درباره عراق ادعای به رسیدگی »اردن، عراق كه می داند »توطئه ای« بلكه از خود« دفاع در ایران مردم غیرقابل انكار و اربابان امپریالیستی آنان در كسب برخی از اعتبارات بین المللی برای رژیم مفلوک

صدام، طراحی كرده اند« )ص 156-157(. اشغال محكومیت می شمارد: بر نحو این به را شورا اعتمادساز اقدامات ایران غیرقانونی سرزمین های ایران، پذیرش مسئولیت پرداخت خسارت توسط عراق و لزوم نمایندگان خود در ایران مشاركت به خانه و كاشانه خود. آوارگان عراقی بازگشت جلسات شورای امنیت را به انجام این اقدامات توسط شورای امنیت منوط و اعالم می كند كه »قطعنامه ها، فاقد هرگونه اعتبار قانونی و اخالقی است و بنابراین هیچ الزامی

برای جمهوری اسالمی ایران نخواهد داشت« )ص 158(.نظامی عرصه در پی درپی شكست های با كه عراق زمانی، برهه این در فشرده دیپلماتیك فعالیت های با و می آورد روی دیپلماتیك نبرد به روبروست،


116

سعی می كند جایگاه خود را از كشوری متجاوز به كشوری تحت تجاوز تغییر دهد. یكی از نشانه های این تاكتیك دیپلماتیك، اعالم آمادگی برای اجرای قطعنامه های شورای امنیت و نیز درخواست رسیدگی به اقدامات نظامی ایران در جبهه غربی از جمله منطقه سومار است. از طرف دیگر، ایران در این دام دیپلماتیك عراق گرفتار می شود و به جای تشدید فعالیت دیپلماتیك در عرصه بین المللی و استفاده هرچه بیشتر از قدرت هنجارهای پذیرفته شده بین المللی برای محكومیت اقدامات عراق، رویكردی شعارگونه برای خنثی كردن دستاوردهای دیپلماتیك عراق اتخاذ می كند. ایران در این برهه زمانی بیشتر به دنبال نشان دادن رویكرد امپریالیستی و توطئه آمیز شورای امنیت است تا ضعف های حقوقی و هنجاری قطعنامه ها. به جای اینكه ایران دعاوی حقوقی خود علیه عراق را متنوع كرده و زمینه محكومیت این كشور را بر این عراق است از بسترهای هنجاری ملل متحد فراهم كند، اساس طیف وسیعی كه تمام توان خود را برای محكومیت اقدامات نظامی ایران به كار بسته و زمینه را برای تصویب قطعنامه های بعدی با تمركز بر حقوق بین المللی دریاها و آبراه های

بین المللی فراهم می كند.

قطعنامه 540 )31 اکتبر 1983- 9 آبان 1362(

موارد جدید در قطعنامه 540 نسبت به قطعنامه های قبلی، شامل اشاره به گزارش دبیركل درباره بازرسی از مناطق غیرنظامی ایران و عراق، »تأیید مطلوبیت بررسی عینی علل جنگ«، اشاره به نقض حقوق بشردوستانه، تأیید حق كشتیرانی و تجارت در خلیج دریانوردی به خطرانداختن از بین المللی و خودداری در آب های آزاد فارس است. این قطعنامه به دنبال گسترش جنگ به خلیج فارس و حمالت عراق به نفت كش ها با استفاده از هواپیماهای فرانسوی سوپراتاندارد و موشك های اگزوست و مقابله به مثل جمهوری اسالمی صادر شد. دولت عراق رسمًا اعالم كرد كه آماده است كه جهت »یافتن سیستم موثری برای تضمین آتش بس و اطمینان دان به كلیه نتایج آن به طور تساوی« همكاری كند )سازمان ملل از طرف ها در برخورداری


و عراق

117

1387: 163 جلد 2(. در مقابل، ایران در موضع رسمی خود اعالم می كند كه این

قطعنامه »همانند قطعنامه های قبلی حفاظی برای عراق فراهم ساخته تا از پیامدهای

جنگ تجاوزكارانه و جنایات بی شمارش علیه بشریت در امان ماند« )سازمان ملل

1387: 159 جلد 2(. ایران درباره امنیت خلیج فارس معتقد است »آزادی دریانوردی

تنها تحت ایجاد شرایط امنیتی امكان پذیر است و در مورد خلیج فارس امكان ندارد

امنیت یك كشور ساحلی مجزا از امنیت سایر كشورها برقرار شود«. ایران خود را

»قربانی اقدامات تجاوزكارانه بی شمار عراق در خلیج فارس« می داند. همچنین ایران

از كاربرد واژه »مخاصمه« در پاراگراف 4 انتقاد می كند و وضعیت منطقه را »جنگ

پیامدهای »دگرگون ساختن هدف با ایران« سوی از آزادی بخش سخت تدافعی

جنگ تجاوزگرانه« و »از بین بردن مظاهر آن« می داند. ایران قطعنامه 540 را ناشی

از تمایل شورا به عراق و در هماهنگی كامل با متجاوز ارزیابی می كند كه »هیچ

راهی جز ادامه سیاست گذشته خود و فاصله گرفتن« از آن را ندارد )سازمان ملل

1387: 162-160 جلد 2(.

از خواسته های یكی به پهلو به طور ضمنی و دو بار اولین برای قطعنامه 540

هنجاری ایران یعنی شناسایی متجاوز نزدیك می شود و از »بررسی عینی علل جنگ«

در به خصوص را ایران ضمنی محكومیت قطعنامه، دیگر مفاد اما می گوید. سخن

معتقد ایران اگرچه دارد. پی در بین المللی آب های در آزاد كشتی رانی حق بحث

است كه اقداماتش در خلیج فارس، صرفًا واكنشی به شروع تجاوز عراق به كشتی ها

آزادی اتهام اخالل در ایران است كه در مظان باز اما ایرانی است و نفت كش های

كشتی رانی بین المللی در خلیج فارس قرار می گیرد. عراق و متحدان آن در شورای

امنیت كه از عمده ترین طرف های ذی نفع در كشتی رانی بین المللی هستند با كاربست

حوزه جدیدی از هنجارهای بین المللی، كه شاید در مواردی مورد غفلت ایران واقع

در رویكرد در می كند. فراهم را قطعنامه های ضدایرانی تصویب زمینه باشد، شده

قطعنامه 552 غلظت و شدت بیشتری پیدا می كند.


118

قطعنامه 552 )1 ژوئن 1384- 11 خرداد 1363(

قطعنامه 552 با پیشنهاد كشورهای عربی حوزه خلیج فارس و تأكید بر حق كشتی رانی

آزاد در آب های بین المللی به تصویب رسید. این قطعنامه، حمالت ایران به كشتی های

بازرگانی در مسیر بنادر كویت و عربستان سعودی را به عنوان »تهدیدی برای امنیت

می شود. چنین حمالتی بی درنگ توقف و خواستار می كند محكوم منطقه« ثبات و

حمالت ایران به كشتی ها و نفت كش های كشورهای حامی عراق، در واقع پاسخ به

كاربرد سالح شیمیایی و حمالت گسترده علیه كشتی رانی توسط عراق بود. عراق این

قطعنامه را می پذیرد ولی ایران با انتشار بیانیه ای این قطعنامه را به دلیل عدم محكومیت

عراق به عنوان آغازكننده و نیز ادامه دهنده حمالت به نفت كش ها فاقد اعتبار می داند

و آن را به خاطر مغایرت با اصول مندرج در منشور سازمان ملل محكوم می كند )یكتا

به بانه و به دبیركل خبر حمله عراق به شهر نامه ای ایران در 1374: 97(. همچنین

شهادت رسیدن 400 نفر از مردم این شهر را اعالم می كند. ایران در این نامه معتقد

همان كه می باشد مرتبط حقیقت این به امنیت شورای بی تفاوتی »موضع كه است

عوامل استكبار جهانی كه كمك های نظامی، مالی و اطالعاتی به ماشین جنگی صدام

همین به ساخته اند«. خنثی نیز را بین المللی سازمان این اقدامات می نمایند، حسین

دانسته ایران« مسلمان مردم علیه عراق جنایات جرم »شریك امنیت شورای دلیل،

علی ایران وزیرخارجه همچنین .)3 جلد 143-144 :1387 ملل )سازمان می شود

اكبر والیتی در نامه ای به دبیركل سازمان ملل، »ماجراجویی عراق در خلیج فارس، با

هدف بین المللی كردن جنگ و دعوت از نیروهای خارجی جهت مداخله در منطقه« را

محكوم می كند و خبر از سقوط یك هواپیمای جنگنده ایران بر فراز آب های بین المللی

توسط نیروی هوایی پادشاهی عربستان می دهد )سازمان ملل 1387: 147 جلد 3(.

فراتر بین المللی آب های در آزاد كشتی رانی حق بر كلی تأكید از قطعنامه این

می رود و به طور خاص، اقدامات ایران بر ضد كشتی های تجاری در مسیر كویت و

عربستان را محكوم می كند. ایران به جای مستندسازی اقدامات خالف حقوق بین الملل


و عراق

119

دریاها و آبرا ه های بین المللی توسط عراق، در بسیاری از موارد به محكومیت صرف

بسنده می كند و از ظرفیت هنجارهای بین المللی برای به كرسی نشاندن مواضع خود

بهره الزم را نمی برد.

قطعنامه 582 )24 فوریه 1986 – 5 اسفند 1364(

قبال جنگ تحمیلی درحالی امنیت در این قطعنامه بعد از سكوت 21 ماهه شورای

صادر می شود كه ایران با عملیات موفق والفجر 8 در بهمن 1364 توانست ضربه ای

تحقیرآمیز به عراق زده و منطقه استراتژیك فاو در دهانه اروندرود را فتح كند. بدین

ترتیب می توان گفت عامل مهم در تعیین زمان صدور قطعنامه582 عملیات والفجر 8

و تصرف فاو به وسیله قوای ایران بوده است. شورای امنیت در این قطعنامه بر »اصل

غیر قابل قبول بودن تصرف سرزمین از راه زور« تأكید شده است. همچنین نكته جالب

توجه بند اول قطعنامه است كه در آن از »اقدامات اولیه ای كه سبب برخورد میان ایران

و عراق شد متاسف است و از ادامه برخورد مزبور اظهار تأسف می كند«. برای اولین

قائل می شود. ادامه جنگ تفكیك اقدامات منجر به شروع و بین بار است كه شورا

جمهوری اسالمی ایران در اظهار نظر راجع به قطعنامه 582 اعالم داشت: »آن قسمت

ناقص، می شود، مربوط خصومت ها خاتمه و جنگ موضوع كل به كه قطعنامه از

جنگ، عادالنه فصل و حل سمت به حركت اولین است. غیرقابل اجرا و بی اعتبار

»هنوز امنیت ایران، شورای نظر به است«. متجاوز به عنوان محكومیت صریح عراق

جسارت سیاسی الزم را برای محكوم كردن عراق در هجوم به خاک ایران« ندارد. ایران

با استقبال از محكومیت عراق در بیانیه شورای امنیت در 25 آوریل 1985 درباره كاربرد

سالح های شیمیایی علیه نیروهای ایرانی، از مالیم تر شدن موضع شورا در قبال عراق

در قطعنامه انتقاد می كند.

قطعنامه 582 بازتاب تالش عراق برای پوشاندن شكست نظامی فاو است. اگرچه

تصرف سرزمین از راه زور اولین بار توسط عراق انجام می گیرد، اما این ایران است


120

ناتوانی در خنثی سازی این خصومت ها كه به دلیل خصومت قدرت های جهانی و

دلیل به می شود. زور راه از سرزمین تصرف به متهم دیپلماتیك، نبرد عرصه در

در شیمیایی كاربرد سالح های در عراق محكومیت صریح كه است همین ضعف

این تقلیل می یابد و به محكومیتی كّلی و ضمنی در قطعنامه امنیت، بیانیه شورای

درحالی است كه شورای امنیت در موارد كم شدت تر، صریحا و منحصرا ایران را به

خاطر حمله به كشتی های تجاری در مسیر كویت و عربستان محكوم كرده است.

اگرچه می توان محكومیت عراق به خاطر كاربرد سالح های شیمیایی در بیانیه شورای

امنیت را نشانه تازه ای از تحرک و دستاوردهای دیپلماتیك ایران دانست اما توازن

هنجاری همچنان به نفع عراق است و نمی تواند صلح پایداری را بین دو كشور به

ارمغان آورد.

قطعنامه 588 )8 اکتبر 1386- 16 مهر 1365(

امنیت پس از شكست استراتژی »دفاع متحرک« عراق و هفتمین قطعنامه شورای

بازپس گیری مهران و حضور نیروهای ایرانی بر ارتفاعات مشرف بر حاج عمران و

سكوهای نفتی عراق در خلیج فارس به نام های البكر و االمیه صادر شد. شورای

امنیت در این قطعنامه »هراس بسیار« خود را از طوالنی شدن و شدت یافتن جنگ

قطعنامه كامل به طور و بی درنگ كه می خواهد عراق و ایران »از و می كند اعالم

582« را اجرا كنند. در این قطعنامه نیز از »احراز تجاوز« عراق خبری نیست و به

»مسئولیت« آغاز جنگ و پرداخت خسارت اشاره ای نمی شود. این قطعنامه از ابتكار

ماهوی جدیدی برخوردار نیست و بر اجرای قطعنامه قبلی یعنی 582 تأكید دارد. به

همین دلیل، می توان موضع ایران در قبال قطعنامه های 582 و 588 را به لحاظ ماهوی

یكی دانست. از نظر ایران »قطعنامه های 582 و 588 شورای امنیت با ابتكار برخی

از دولت های عربی كه حمایت همه جانبه ای را از رژیم متجاوز عراق در طی جنگ

تحمیلی داشته اند و با عدم دعوت جهت مشاركت و موافقت جمهوری اسالمی ایران


و عراق

121

تصویب شده، كه بی طرفانه نبوده است«. ایران معتقد است كه »مادامی كه شورای

امنیت اراده سیاسی الزم جهت اتخاذ موضع صریح و روشن درباره تجاوز نظامی

كرده، آغاز 1980 سپتامبر 22 در ایران اسالمی جمهوری علیه عراق كه وسیعی

باقی كارایی فاقد توقف مخاصمات درباره قطعنامه های 582 موارد باشد، نداشته

می ماند« )سازمان ملل 1387: 336 جلد 5(.

ابتكارهای و بسترسازی فاقد و دارد تأكید 582 قطعنامه مفاد بر 588 قطعنامه

هنجاری جدید است. همچنان خواسته اصلی ایران مبنی بر شناسایی عراق به عنوان

از سوی پذیرش صلح مبنای نمی تواند طبعًا و است گذاشته شده بی پاسخ متجاوز

ایران قرار گیرد. عالوه بر این، ایران اراده كشورهای پشتیبان این قطعنامه ها را اراده ای

تبعیض آمیز برای شكست خود تلقی می كند.

قطعنامه 598 )20 ژوئیه 1987- 29 تیر 1366(

هشتمین قطعنامه شورای امنیت درباره جنگ تحمیلی، ضمن تأیید مفاد قطعنامه های

قبلی، واجد برخی نكات جدید است كه مهم ترین آنها عبارتند از احراز وقوع »نقض

صلح در منازعه بین ایران و عراق«، »ارجاع تحقیق درباره مسئولیت منازعه به هیات

بی طرف« و »تصدیق ابعاد عظیم خساراتی كه در طول منازعه وارد شده و ضرورت

این به منازعه«. خاتمه از پس بین المللی مناسب كمك های با بازسازی تالش های

ترتیب، شورای امنیت برای اولین بار، آغاز جنگ و نقض قواعد و اصول حقوق جنگ

را مورد سرزنش قرار داد و خواستار تشكیل هیات بی طرف برای شناسایی مسئولیت

جنگ شد.

علی اكبر نامه ارسال با قطعنامه 598، قبال در اولین موضع گیری خود در ایران

قطعنامه این ایران نظر از كه كرد بیان 1366 مرداد 2 تاریخ در دبیركل به والیتی

دارای »نواقص و ناسازگاری های اساسی« در »روش و مفاد« است و »حداقل توازن«

در آن وجود ندارد. البته ایران در این نامه از پذیرش یا رد كامل قطعنامه خودداری و


122

اعالم می كند كه موضع رسمی خود را پس از بررسی دقیق متن قطعنامه كه به طور

رسمی به نمایندگی دائمی ایران در سازمان ملل تسلیم گردیده اعالم خواهد كرد. از

عمده ترین درخواست های ایران در این نامه می توان به توقف گسترش حضور نظامی

آمریكا در خلیج فارس و دست برداشتن از حمایت جهت فروش نفت كویت به نفع

عراق اشاره كرد.

زمینه در ایران خواسته های از بخشی برآورنده 598 قطعنامه واژگان و زبان

است. جنگ از ناشی خسارت های موضوع و جنگ مسئولیت متجاوز، شناسایی

اگرچه در این قطعنامه از شناسایی عراق به عنوان متجاوز خودداری می شود ولی

احراز »نقض صلح« در منازعه دو كشور و »ارجاع تحقیق درباره مسئولیت منازعه

به هیات بی طرف« می تواند زمینه هنجاری الزم برای حركت در مسیر خواسته های

ایران را فراهم كند. به همین دلیل، ایران از رد قطعی آن خودداری می كند. اگرچه

این قطعنامه تمام خواسته های ایران را برآورده نمی كند، اما هنجاری از صلح بین دو

كشور ایجاد می كند كه سازگاری بیشتری با منشور ملل متحد دارد. اگر این تحول

در هنجار در بستری از روابط پیچیده با ساختار مادی جنگ و نیز ساختار معنایی

در شرف تحول نظام بین المللی تفسیر و تعبیر شود می تواند نویدبخش پایان جنگ

تحمیلی باشد.

خواسته حداكثری ایران، تحول هنجاری در سازمان ملل یعنی شالوده شكنی قواعد

پیشین و تكوین قواعد جدید مبتنی بر عدالت و انصاف در سطح جهانی است. از نظر

ایران انقالبی، سازمان ملل و شورای امنیت میراث فاتحان جنگ جهانی دوم و محّلی

برای پیشبرد منافع قدرتمندان و مستكبران جهانی است. شورای امنیت نه تنها مرجعی

صالح برای رسیدگی به تجاوزهای عراق نیست بلكه با مشروعیت بخشی به اقدامات

تجاوز اولیه عمل پذیرش ایران، حداقلی خواسته اما است. آن جرم عراق، شریك

توسط عراق و رسیدگی به خسارت های ناشی از جنگ است. ادعای اصلی مقاله این

امنیت، زمینه از سوی شورای ایران است كه حركت در مسیر خواسته های حداقلی

پذیرش قطعنامه 598 را فراهم كرد. پایان جنگ تحمیلی بدون تحول در هنجار صلح


و عراق

123

قابل تصور نبود. تغییر توازن قدرت مادی و نظامی به تنهایی نمی تواند پذیرش قطعنامه

از سوی ایران را تبیین كند؛ به عبارت دیگر، با فرض ورود كامل آمریكا به جنگ و

تجهیز نظامی بیشتر عراق، و در صورتی كه هیچ تحولی در قطعنامه های شورای امنیت

به سود ایران صورت نمی گرفت، بسیار بعید بود كه ایران بدون برآورده شدن بخشی از

خواسته های خود صلح را بپذیرد. در این مقاله، برآوردن خواسته های حداقلی ایران به

مثابه تحول در هنجار صلح تئوریزه شده است. علت تاخیر ایران در پذیرش قطعنامه

را ـ جدای از مباحث نظامی ـ می توان در حفظ وجهه این كشور برای چشم پوشی از

خواسته های حداكثری خود ارزیابی كرد.

قطعنامه 612 )6 می 1988- 16 اردیبهشت 1367(

آخرین قطعنامه شورای امنیت پیش از پذیرش قطعنامه 598 از سوی ایران، قطعنامه

612 است. شورای امنیت در این قطعنامه از نتایج تحقیق هیات سازمان ملل درباره

كاربرد سالح های شیمیایی »ابراز وحشت« می كند و خواستار »رعایت دقیق پروتكل

سالح های مداوم »استعمال همچنین می شود. خفه كننده« گازهای از استفاده منع

شیمیایی در منازعه بین جمهوری اسالمی ایران و عراق« شدیدا محكوم می شود.

بر صدور مواد شیمیایی كه از كلیه كشورها خواسته می شود »نظارت دقیق ضمنا

برقرار یا اعمال به طرفین منازعه، به كار می روند برای تولید سالح های شیمیایی

نمایند«.

این قبال در رسمی موضع گیری در ملل سازمان در ایران دائمی نمایندگی

قطعنامه، معتقد است كه این قطعنامه »تحت فشار قدرت های بزرگ ... بدون توجه

ابعاد جنایات نسل كشی كه ابراز شده از سوی مجامع بین المللی و به نگرانی های

عراق مرتكب شده« صادر شده و در آن »هیچ گونه موضع صریحی علیه عراق كه

موثر واقع شود، اتخاذ نگردیده و هیچ گونه اقدامات بازدارنده یا تنبیهی جهت توقف

چنین جنایاتی از سوی عراق در سایر مناطق، اتخاذ نشده است« )سازمان ملل 1387:

302-301 جلد 8(.


124

سرنگونی هواپیمای مسافربری ایران

درست 15 روز پیش از پذیرش رسمی قطعنامه 598 از سوی ایران، یعنی در 12 تیرماه آمریكایی ناو جنگی توسط مسافر 290 با ایران غیرنظامی ایرباس هواپیمای 1367وینسنس بر فراز آب های خلیج فارس سرنگون شد. ایران در نامه ای رسمی به دبیركل

طراحی شده تجاوزكارانه »اقدام این زمینه، این در اطالع رسانی ملل، ضمن سازمان

از و كرد را محكوم ایران« اسالمی غیرنظامی جمهوری علیه خطوط هوایی آمریكا

شورای امنیت خواست »با اتخاذ اقدامات فوری از وقوع بیشتر این قبیل خونریزی ها

حضور برچیدن در متحده ایاالت ساختن وادار ممكن راه تنها كه كند جلوگیری

نیروهای دریایی توسعه طلبانه اش از منطقه خلیج فارس می باشد«.

11 روز پس از سرنگونی هواپیمای مسافربری ایران بر فراز آب های خلیج فارس

از از پذیرش رسمی قطعنامه 598 آمریكایی وینسنس و چهار روز پیش ناو توسط

سوی ایران، موضوع سرنگونی این هواپیما در جلسه شورای امنیت با حضور نماینده

معاون بوش )جورج آمریكا نماینده و ایران( وزیرخارجه والیتی )علی اكبر ایران

مكالمات خلبان ریِز این جلسه در ایران نماینده آمریكا( مطرح شد. رئیس جمهور

كه آمریكایی استدالل های طرف به و سپس داد را شرح مسیرش در طول هواپیما

تحت عنوان »دفاع از خود و حفاظت از كشتی و كاركنان آن« مطرح می شود پاسخ داد.

ایران سرنگونی این هواپیما را بر فرض پذیرش فرضیه واهی آمریكا مبنی بر اشتباه

بودن حمله ناو وینسنس به هواپیمای پرواز شماره 655، ناشی از »حضور غیرقابل قبول

جمهوری حاكمیت نقض بی طرفی، نقض و می داند منطقه« در آمریكایی نیروهای

اسالمی ایران و جلوگیری از اعمال حقوق حاكمه ایران را از جمله »نتایج سوء ناشی

این موضوع نیز اعالم می كند. بوش آمریكایی در خلیج فارس« نیروهای از حضور

را »تراژدی انسانی اسفناک هواپیمای 655 ایران ایر« می نامد و با پیش كشیدن موضوع

جنگ ایران و عراق و قطعنامه 598، قربانیان هواپیمای ایرانی را »تنها از جدیدترین

باید آمادگی تلفات این جنگ بی رحم و احمقانه« می داند و اعالم می كند كه »ایران

خود را برای پذیرش قطعنامه 598 اعالم نماید«. بوش می گوید: »ناو وینسنس اقدام به


و عراق

125

دفاع از خود كرده است. در پشت این حادثه اسفناک، حمالت مكرر، غیرقابل توجیه،

بی دلیل و غیرقانونی ایران علیه كشتی رانی بازرگانی ایاالت متحده و نیروهای نظامی

وجود دارد كه در ابتدا با اصابت مین به ناو بریجتون امریكا در جوالی 1987 شروع

شد«. از نظر نماینده آمریكا »سه راه برای ایران جهت جلوگیری از این قبیل تراژدی ها

در آینده وجود دارد: دور نگاه داشتن خطوط هوایی از منطقه رزم، بهتر از آن، توقف

حمالت به كشتی های بی پناه؛ و یا بهتر از این و بهترین راه پذیرش صلح« )سازمان

ملل 1387: 389-363 جلد 8(.

یك سال پس از تصویب قطعنامه 598 و چهار روز پس از جلسه شورای امنیت

درباره موضوع سرنگونی هواپیمای ایرباس ایران، ایران در نامه رسمی آیت اهلل خامنه ای

اعالم رسمًا 1367 تیرماه 28 تاریخ در ملل سازمان دبیركل به وقت رئیس جمهور

می كند كه »جمهوری اسالمی ایران به خاطر اهمیتی كه برای جان انسان ها و استقرار

عدالت و صلح و امنیت منطقه ای و بین المللی قائل است، قطعنامه 598 شورای امنیت

را می پذیرد« )سازمان ملل 1387: 37 جلد 9(.

درست است كه آمریكا سال ها پیش از سرنگون كردن هواپیمای ایرانی، به صورت

اما بود، ایران شده با قالب اسكورت كشتی های تجاری وارد جنگ غیررسمی در

حمله موشكی به یك هواپیمای مسافربری ایرانی در فراز آب های خلیج فارس، ورود

وارد كردن ضربات از طریق قطعنامه پذیرش به ایران واداشتن برای آمریكا عملی

ایران توسط قطعنامه پذیرش از عوامل اینجا بحث در تفسیر می شود. روحیه شكن

نیست،1 بلكه سوال این است كه سازمان ملل چه نقشی در پایان دادن به جنگ ایران و

عراق بازی می كرد. این مقاله به دنبال این ایده است كه تحول هنجارهای بین المللی،

زمینه پذیرش قطعنامه 598 از سوی ایران و پایان جنگ تحمیلی را فراهم كرد. اگرچه

ایران بالفاصله بعد از صدور قطعنامه آن را فاقد »حداقل توازن« دانست و نارضایتی

خود را از این قطعنامه اعالم كرد اما لحن و محتوای وزیر خارجه ایران در این نامه

به كلی با لحن و محتوای نامه های ایران در رد قطعنامه های قبلی متفاوت بود. پس

1. محققان دیگر از جمله یزدان فام )1376( به این مسئله پرداخته اند.


126

را امنیت شورای قطعنامه های در صلح هنجار تحول نمی توان كه است درست

یگانه عامل موجده آتش بس بین ایران و عراق دانست، ضمنًا نمی توان تغییر توازن

اصلی عامل را جنگ به آمریكا عملی ورود از ناشی قدرت مادی ساختار و قوا

پذیرش قطعنامه از سوی ایران دانست. كما اینكه اگر هنجارسازی سازگار با بخشی

از خواسته های ایران توسط شورای امنیت در قالب قطعنامه 598 انجام نمی گرفت،

ایران از یك طرف و تغییر توازن مادی قدرت ناشی از ورود فرسایش توان جنگی

آمریكا به جنگ از طرف دیگر، نمی توانست هنجار صلح ـ آن گونه كه در قطعنامه های

قبلی به خصوص 582 و 588 وجود داشت ـ را به ایران بقبوالند و این كشور را به

پذیرش اجباری صلح وادار كند.

نتیجه گیری

سوال مقاله این بود كه چگونه می توان نقش سازمان ملل را در پایان دادن به جنگ

تحمیلی عراق علیه ایران تببین كرد. به عبارت دیگر، موضوع مقاله، نحوه امكان پذیری

نقش سازمان ملل در خاتمه جنگ بود. دسته ای از نظریه ها بر آنند كه رفتار سازمان

ملل را می توان بر اساس منافع قدرت های بزرگ تببین كرد. از این منظر، آغاز، تداوم

و پایان جنگ ایران و عراق را می توان ناشی از خواست و اتفاق نظر قدرت های بزرگ

ابتدایی قطعنامه های چرا كه می ماند بی پاسخ سوال این صورت، این در دانست.

شورای امنیت درباره جنگ ایران و عراق نتوانست پذیرش ایران را به همراه داشته

باشد و اساسًا چرا شورای امنیت كه كاماًل در جهت منافع قدرت های بزرگ فرض

می شود، درباره این درگیری قطعنامه صادر می كرد. قدرت های جهانی كه بر اساس

این دیدگاه خواهان تداوم جنگ و فرسایش توانمندی های ایران و عراق بودند چرا

در برهه پیش از پایان جنگ، قطعنامه های مختلفی را برای پایان دادن به این درگیری

صادر كردند. ممكن است گفته شود منافع قدرت های بزرگ، سیال و زمان مند هستند

و این منافع در برهه منتهی به پایان جنگ، ایجاب می كرد كه بخشی از خواسته های

قطعنامه پذیرش فراهم كردن شرایط اوالً باید گفت در جواب برآورده شود. ایران


و عراق

127

نشان جنگ تحول سیر و بود قطعنامه ها هنجاری توازن مستلزم ایران، سوی از

می داد كه تغییر توازن مادی جنگ به ضرر ایران، نمی توانست منجر به تسلیم ایران

و پذیرش قطعنامه شود. ثانیًا می توان نفع قدرت های بزرگ در خاتمه جنگ ایران و

عراق را به ضرورت های هنجاری جدید ناشی از تنش زدایی ابرقدرت ها و مراحل

پایانی جنگ سرد مرتبط دانست. بسیاری معتقدند كه پایان جنگ سرد را باید ناشی

از تحول هنجارهای نظام بین الملل دانست نه صرفًا برتری قدرت مادی آمریكا بر

شوروی. بنابراین دیدگاه واقع گرایانه نمی تواند نقش سازمان ملل را در خاتمه جنگ

ایران و عراق به خوبی تبیین كند. دیدگاه دیگر یعنی دیدگاه لیبرال نیز قادر نیست

تببین دقیقی از نقش سازمان ملل در خاتمه جنگ ارائه كند. چرا كه فرض بر این

است كه منافع مطلق همگانی وجود دارند كه سازمان ملل متحد در راستای تحقق آنها

حركت می كند. حال آنكه نوسان و سیر تحول رفتار سازمان ملل درباره جنگ ایران و

عراق، گویای هیچ منافع همگانی از پیش موجودی نیست مگر اینكه برقراری صلح و

امنیت را همان منافع مطلقی فرض كنیم كه سازمان ملل به دنبال آن بوده است كه در

این صورت، دایره شمول منافع همگانی را آن قدر گسترده و وسیع تعریف كرده ایم

كه عماًل چیزی را تبیین نمی كند. دیدگاه بدیلی كه این مقاله در صدد پروراندن آن

نه منافع همگانی، بلكه نه منافع قدرت های بزرگ و این نكته بود كه به ناظر بود

به جنگ پایان دادن در را آن رفتار كه است ملل سازمان هنجارمندی ویژگی این

ایران و عراق تبیین می كند. در مقاله نشان داده شد كه سیر تحول هنجار صلح در

قطعنامه های شورای امنیت چگونه در نهایت زمینه پذیرش آتش بس از سوی ایران

را فراهم كرد. ممكن است گفته شود كه این نه منافع قدرت های بزرگ و یا منافع

همگانی بلكه این دستاوردهای نظامی ایران در جنگ بود كه منجر به تحول هنجار

صلح در قطعنامه های شورای امنیت و در نهایت، پایان جنگ شد. در پاسخ باید گفت

كه اگرچه پیروزی های بزرگ نظامی ایران در دفع تهاجمات دشمن، نقش مهمی در

تعیین تكلیف جنگ بازی می كرد اما پذیرش بخشی از خواسته های همیشگی ایران

مبنی بر شناسایی متجاوز و مسئول جنگ ولو به صورت ضمنی، لزومًا نمی تواند ناشی


128

از برتری ایران در عرصه نبرد باشد. بلكه برعكس اكثر قطعنامه های شورای امنیت

درباره جنگ تحمیلی، بعد از پیروزی های بزرگ نظامی ایران به تصویب می رسید.

بر اساس نوعی باید را ایران و عراق پایان جنگ امنیت در بنابراین رفتار شورای

كنش و واكنش هنجاری بین بازیگران منطقه ای و جهانی دخیل در این منازعه تبیین

كرد. بنابراین جنگ ایران و عراق را می توان »جنگ هنجاری« به این معنا دانست كه

با شكستن بخشی از هنجارهای تثبیت شده مرزی بین دو كشور آغاز شد، به دلیل زیر

پا گذاردن برخی هنجارهای منشور ملل متحد ادامه یافت و در نهایت، از طریق یك

تحول هنجاری به پایان نزدیك شد. بنابراین با هر تعریفی از »هنجار«، جنگ ایران و

عراق را باید یك جنگ هنجاری تمام عیار نامید.


و عراق

129

منابع

بیلیس، جان و استیو اسمیت )1383( جهاني شدن سیاست: روابط بین الملل در عصر نوین )زمینه تاریخي، نظریه ها، ساختارها و فرایندها(، ترجمه ابوالقاسم راه چمني و دیگران، تهران: ابرار معاصر.

پایان نامه گسترش، منع رژیم قبال در اتمی انرژی بین المللی آژانس دوگانه رفتار )1390( سمانه خان بیگی، فوق لیسانس دانشگاه آزاد اسالمی واحد تهران مرکز.

درودیان، محمد )1379( پایان جنگ: بررسی و تحلیل رویدادهای سیاسی- نظامی جنگ از عملیات والفجر 10 تا اشغال کویت، تهران: مركز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقالب اسالمی.

درودیان، محمد )1383( آغاز تا پایان: بررسی وقایع سیاسی – نظامی جنگ از زمینه سازی تهاجم عراق تا آتش بس. تهران: مركز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقالب اسالمی.

درودیان، محمد )1390( روند پایان جنگ. تهران: مركز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقالب اسالمی.رمضانی، روح اهلل )1380( چارچوبی تحلیلی برای بررسی سیاست خارجی جمهوری اسالمی ایران، ترجمه:

علیرضا طیب. تهران: نی.رویس اسمیت، كریستین )1391( »سازه انگاری«، در مجموعه نویسندگان: نظریه های روابط بین الملل، ترجمه:

حمیرا مشیرزاده و روح اهلل طالبی آرانی، تهران: میزان.سازمان ملل متحد )1387( جنگ ایران و عراق در اسناد سازمان ملل 1980-1982، جلد اول تا نهم، ترجمه

محمدعلی خرمی، تهران: مركز اسناد دفاع مقدس.سازمند، بهاره )1387( »مطالعه سازمان هاي بین المللي از چشم اندازي تئوریك«، فصلنامه سیاست: مجله دانشکده

حقوق و علوم سیاسي، دوره 38، شماره 2، صص 119-140.مجموعه در ایران«. علیه عراق قبال جنگ در بین الملل نظام عملكرد و »مواضع )1376( علی اكبر علیخانی،

نویسندگان. انقالب اسالمی، جنگ تحمیلی و نظام بین الملل، تهران: دفتر بررسی های سیاسی.مشیرزاده، حمیرا )1383( » مبانی فرانظری مكتب انگلیسی در روابط بین الملل«. پژوهش حقوق و سیاست،

شماره 12.ونت، الكساندر )1385( »اقتدارگریزي چیزي است كه دولت ها خودشان مي فهمند: ساخت هاي اجتماعي سیاست


130

قدرت«، به ویراستاري اندرو لینكلیتر، در جامعه و همکاري در روابط بین الملل، ترجمه بهرام مستقیمي، تهران: دفتر مطالعات سیاسي و بین المللي.

ونت، الكساندر )1386( نظریه اجتماعي سیاست بین الملل، ترجمه حمیرا مشیرزاده، تهران: دفتر مطالعات سیاسي و بین المللي.

یزدان فام، محمود )1376( »تأثیر تحوالت نظام بین الملل بر پذیرش قطعنامه 598«. در مجموعه نویسندگان، انقالب اسالمی، جنگ تحمیلی و نظام بین الملل، تهران: دفتر بررسی های سیاسی.

یكتا، حسین )1374( »سازمان ملل متحد« در: سازمانهای بین المللی و جنگ ایران و عراق، مجموعه نویسندگان. تهران: معاونت تحقیق و پژوهش سپاه پاسداران.

Simmons, Beth A. and Lisa L. Martin )2005( “International Organizations and Institutions.” in

Walter Carlsnaes, Thomas Risse and Beth A. Simmons, eds. Handbook of International

Relations. London: Sage Publication

اصل مقاله (791 K)

Documents