Top Banner
قوڕئان پهيامی خۆشهويستی يا پهيامی ڕق و کينه محه مه ده تۆ ساندنه وه ئيسﻼمی فاشيستی نووسينی: حاميد عه بدولسه مه د وه رگضڕانی لهمانييه ئا وه : شوانه گهینی سا پڕضزا٧ ٢٠١
564

å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³ 6 ! 6 3 í 6 / ê · 6 !

Jul 25, 2020

Download

Documents

dariahiddleston
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

قوڕئان پهيامی خۆشهويستی يا پهيامی ڕق و کينه

دمهمحه ه وهساندنهتۆ

ئيسالمی فاشيستیدمهبدولسهحاميد عهنووسينی:

ڕانی لهوه مانييه رگ : شوانهوهئا

ی گه زانی سا ٧٢٠١ڕ

Page 2: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

1

رست: پ

7 ....................................................................... ڕرگەو یکشهپ

11 ...................................................................... رنووسه یکشهپ

15 ......................................................................... وهروونکردنه

19 ......................................................................... ؟هييچ قورئان

23 ..........................................................ئانڕقو یکانەاوازيج هناخۆق

30 ........................................................ وههۆڤمر یرووسه له ئانڕقو

34 ............................................................ داتەد ئازار ۆڤمر خودا

39 ............ وتوونکه یکانقسه یدواوه که ،هيهه سانهکه وئه ۆب یزڕ اينته خودا

44 ......................................................... وهانهيژ یرووسه له قورئان

49 .............................................................. يیجادوو یچرا و خودا

53 ........................................... کاەدستپەد وهشتهههبه له هنيقهاستڕ یانيژ

57 ..................................................................ئانڕقو یکانهشهڕەه

64 ................................................................. مداننهههجه یئاگر له

70 ................................................... يیکاريقامچ یاتيجهل یکرشه نان

72 ................................................................ لينجيئ له یرکهچاول

77 ................................................ خودا یکانشانهين و دمهمحه یيالواز

81 ................................................ ئانداڕقو له یرانسناتوله و رانستوله

85 ...................................... یسالميئ ۆیناوخ یرکبهک اي شهاوبه ینييئا

88 .................................................................. رمبهغهپ يیزه ب

93 ........... "شتنيگهت خراپ" نيزنترمه: اي ،هيين داهکەڕباوه له كييهردارۆز چيه

100 ............................................................. ئانداڕقو له یئاشت و ڕشه

104 ........................... ماننه و مان ڕیشه ۆب وههييخوازڕشه له کرنيشۆچاوپ

Page 3: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

2

108 ...................................... دبوونيهشه یکولتور و ستنرهپه ،یتيهالۆيک

112 ..................................................... ڕدوورنوا یرهکهڕش و ردارهس

115 ...................................................... وکردنهپت ۆخ ۆب کات – یئاشت

118 ...................................... يیتاۆک ی" هاننامهيب" ستفيمان ، ٩ ڕەیسوو

122 ................................................................... زۆريپ هینک و رق

125 .................................................. ڕجاهتگا و رەدهن کاتەز وو،ڕدوو

130 ................................................................ هاديج ۆب نخو و ەپار

133 .............................................................. ئانداڕقو هل کانييههوديه

138 ................................................ کگرتنيه یزووەئار و هنموون ینييئا

141 ........................................................ کانهرکردنەد و اونانڕ مهکيه

144 ................................................ ەوهتبەد ژتريت و توند ئانڕقو یزمان

151 ..................................................... زهينوقورههب یزۆه یتووناکردن

156 ............................................................. ئانداڕقو هل کانييهحيسهم

160 ........................................................... "رتووكهپ" یکرانهواشهچ

163 ........................................... هڕش شيدواتر کردن،يتيهستاۆد هیغەدهق

165 ........................................................................ ئانداڕقو هل ژن

169 ..............................................................زداڕي كيه هل اويپ و ژن

173 .................................................................. کسس و یرههاوس

ی هل الدان 176 ............................................................ نايز و خودا ڕ

180 ................................................................. یوانيناوبژ و سزادان

183 ............................................................... چراوپهه و اوشرۆداپ

187 ................................................................. یکسس یتهميموزاح

192 .......................................ئانداڕقو هل) یباز هاوجنس(هتيلکسواسۆمۆه

195 ................................................... )گمورا( ەعمور و سدوم یکۆريچ

Page 4: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

3

198 ..................................................... هتاوانباران و تاوان هل یقڕ خودا

يک 201 ............................. انيگ ۆب هيترسهم هیکهزمونهئ ار،يپرس هل ەوهنۆ

204 ......................................... ەوهتنمەد ئانڕقو یرتووکپه هل هیشت وهئ

208 .................................................................... زانست ۆب یگرۆه

212 .............................................................. ئانداڕقو هل تييهوهعنهم

214 .......................................................... كايخه و ونخه ڕۆيیدهز

222 ...................................................... دمهمحه یدووباره یوهاندنهيژ

229 ................................... وهکرده ێنو انيدمهمحه یمردهسه کان،ييهومههئ

237 ................................................ ؟بووه یبوون داياستڕ له دمهمحه ايئا

248 ............................... "یتهيساکه یشهک یکۆريچ" ل،يسماعيئ و دمهمحه

260 ......................................... سالميئ ینييئا یکۆريچ یکارۆه ل،يسماعيئ

267 ............................... یبهڕعه ی'ستراۆن زاۆک' اخودي ب،هڕعه یسمارکيب

271 ...................................... بهڕعه یوهتهنه يیکگرتووهي ینۆک یژهڕۆپ

276 ................................................ بهڕعه یتهچه ٤٠٠٠٠ و دمهمحه

Al-Saa’alik" ......................................................... 284" كيعالهلسهئ

292 .............. دمهمحه و ککهمه یکخه یدوباره یشتنيگه كپ: ککهمه یوهگرتنه

296 .............................. ن؟يننگسههه كهي ڵگهله ايماف و سالميئ نيتوانده ايئا

305 .......................................... ژناندا رنبههه له دمهمحه يیالواز و شهک

310 ....................................................... یکدههي یککيدا كوه جهيدخه

313 ................................................ زاندبه یرمبهغهپ یژنه وئه بنهز

317 ...................... ب وئه كوه یتواندهينه زيرگهه دمهمحه که ک،منا ،شهيئا

321 ...................................... ڕشه یراويلگيدهب هیکهجوول یکژن ،هييفسه

324 ........................... دمهمحه یژن... و د،مهمحه یبووك هش،جه بن بنهز

330 .............................................................. رمبهغهپ یکردن ەيیريئ

Page 5: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

4

333 ......................................................... ڵناعاد یکردادوه د،مهمحه

335 نا؟کهپ یکۆڕوگئا چ دمهمحه داياستڕ له: ژن يیتهيساکه و یتيهراهاوسه کس،س

344 ................................................... کاتدهپ ستده وشه به یژيتوندوت

348 ...................... ؟ڵکهپ و ڵکهت یونخه اي خودا یگوته ئان،ڕقو و دمهمحه

355 .................................... "یحوه"- دهممحه یکههيالهيئ امهيپه ۆیرجپه

358 ................................................................ ئانڕقو یکانرچاوهسه

367 ........................................................................ ینتهيشه یاتيئا

371 ........................................................ جهيدخه یمردن یدوا قورئان

375 ....................................................................... نهيدمه یقورئان

382 .............................................................. کانکهجووله و دمهمحه

393 ........................................ رمبهغهپ یکانهييشۆخنه ت،رشسه ت،مهيب

Hypergraphia )398 ................................................. )ايرگرافپپيه

404 .............................. زناحه یکار یبردنوهڕبه ۆب يیدايشه و یسترپه ۆخ

407 ........................................... ەيیوەکرد و یکريف یسواسوه و یزۆئا

411 ................................................................................ اۆيپاران

414 ....................................................... خنههڕ له یهياڕگو يیوانناته

420 ................................................ مانانموسو ۆب ۆبده یشارل یتهخ

425 ...................................................................... سالميئ و زميفاش

426 ................................................................زميفاش یبناعه یردبه

432 .............. یستيفاش یسالميئ یراننهنو اي) نيالمسلم اخوان( مانموسو یانيبرا

437 ...................................................... کانهييناز و مانموسو یانيبرا

443 ................................................................ هخا نجاپه یگرامۆپر

445 ............................................................ ڕۆڕت یگرووپ ینانکهپ

448 ............................................... وه'اۆيتر یسپئه' یناو به یموکراسد

Page 6: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

5

452 ............................................... زميفاش یبناغه یزراندامه و ميبراهيئ

455 ................................................ انڕکدابل ینيبر و دمهمحه م،يبراهيئ

462 ....................................... کگرتنهي یونخه و نيدالحهسه ل،نبهحه ابن

464 .......................... هاديج یپيپرنس و قوتب ديسه ،)Taymiyya( هييميته ابن

469 ..................................کانهيهوودهي هڵگهل بهڕعه یتانو يیتهيدوژمنا

473 ........................................................ )ايسپانيئ( یزۆئاندال یکۆريچ

477 .................................... بهڕعه یزميناليۆناس و زميسالميئ زم،ينيۆهسه

482 .......................................... کانپتهۆک یخۆبارود ،ۆخ یتو له گانهب

485 ....................................................... یسالميئ يیرۆکتاتيد یکهاتنپ

488 .................................................... ئورووپا و یعوسمان یرۆمپراتيئ

491 .............................................. وهکردنهنو یمکچه و هابوه بدولعه

495 ....................................................... تنترنيئ و گووگل ینگرههفه

498 .................................... زميرڕۆت گا،مهۆک ینانسهرههه ما،ئوسه یبژ

502 ......................... شتههبه له برهعه یاوانيپ يیکسس یزووئاره و هاديج

508 .................................... دايسالميئ یتعهيرشه له اويپ یلهۆيک كوه" ژن"

511 ........................................................................ زميفاش و عهيش

516 ...................................................... یتهوده یمستهيس كوه زميفاش

523 .................................................. خودا یگاڕ له کردنۆدر" هييقته"

527 ................................................... سريم له کانستهيئئات ینووسچاره

530 ...................................................... رانئ یالکانمه یرڕۆت یفتوا

533 ........................................؟کههيخودا چ وهئه که،ڕباوه شنچه چ وهئه

537 .................................. ئورووپا له کانستهيفاش ستهيهاديج و کانهييفلهسه

541 ................................................... یوهڕتوند و ڕۆيیدهز یکانوهش

547 ......................................................................... يیتاۆک یقسه

Page 7: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

6

Page 8: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

7

شه ڕ کیپ :وەرگ

ژايی ته به تی ناويندا، ی ڕۆژههناوچه زراندنی ئايينی ئيسالم لهنی دامهمهدرک نراوه بارودۆخ ك ه تانی ئيسالمی پ ک نی خهکۆمه ئيزن به که بۆ مرۆڤی و

ی ئهسيش ههر کهبگرن. هه کهك له ئايينهيهخنهنادرێ ڕه ، دهو کارهو ج ستبهی دابك کهی دراوهفتوای کوشتن کانی تر بهموو بۆچوونهو هه قينهڕاسته خۆی به . ئايين

، خۆڕاگريی لهداده ههه . كدا ناکاتيهخنهر هيچ ڕهنبههه ن

مه ژه کهکانی تری ناوچهوهتهموو نهك ههر وهی کورد ههوهتهك نهوه ئ يانی در ساژووی ئه ی لهوهب ئه . بهپاوهردا سهسهئايينی ئيسالممان به و وهورد بينه و ئايينهم

وه بزانين له پايهو چلۆن ئه کو وه به چهوه به چه، وهسواری شانمان بووه و دۆ کی يهشه به و بيروبۆچوونهجيددی ئه رين. بهکانمان دهمندا ر چاوگرتنی ڕوخساری بهب له سپ

نهی پقينهڕاسته و مرۆڤهوتی ئهس و کهبزانين هه یوهب ئه ، و بهو ئايينهرانی ئهکهژه ، وهچلۆن بووه ياڵ ئيالهييانهخه به کراو ساليانی در کی چ ك سيمبۆل ياخود بوتنيان، خۆمانی پ فريو ده تهوتووينهکه شکی دهشو هخۆمان و ين و م کانمانی پ منا

. ينکهده ئالووده

هبنه خۆی له ويکهڕای ئهرهسه ،يهسانهو کهك لهد يهمهبدولسهحاميد عه کی يهماکی به، وهوتووهکهئيمامی سوننی هه ی ل ههجهك مرۆڤ ی ردهو په کردووهرگ قۆ

ييه و چيرۆکهر ئهسهله راويهم کهکه ، کهالبردووه خيا تر خۆی ل بدا. بۆ باش س ونهناتيکهفه ی ئيسالمييهقينهنيشاندانی ڕوخساری ڕاسته که س و ئايينهرانی ئهکان و پ

بی به و من له و "محهمهد" نووسيوه که ، "قوڕئان"کانی "ئيسالمی فاشيستی"ناوهکتنهبه مهخهده رتووکهپه سو کانی ئهگرنگه شهدا بهيهنووسراوه ری کورد.ر چاوی خو

تی ميسر و له له ١٩٧٢می فيبرواری کهد يهمهبدولسهحاميد عه کی نيزيك و شارههوهقاهيره ی بنه مين منداڵ لهك س نج مندا هپ مانی سوننهيهما دايك ، لهکی موسو

تهيدا دهکهبيوگرافييه ك خۆی له. وهبووه ڕ يدا لهمهته ، لهوهگ ن اليه نی چوار ساکی ک ه ١٥وڕ ه ١١نی مهته ها لهروهو هه سا نج اليه يی دا لهسا کی پ ن گرووپ

Page 9: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

8

کسی لهده وهسيهکه ژی س گای خۆی ناپاك بوونی کۆمه وهئه ، کهرکراوهسهستدره ٢٣نی مهته دات. لهئيسالمی نيشان ده مان ده له وهييهسا تی ئا ژی، زمانی و

ربووه قاهيره نسه و ژاپۆنی لهرائينگليزی، فه زانکۆی ئاوکسبۆرگی ها لهروهو هه فمان ته . واو کردووهتی تهری سياسهوهئا

بانهد لهمهبدولسهحاميد عه ك ك وهم نهدوێ، بهد دهمهتيی محهسايهدا له کهو کتغه كی ئاسايی و خهکوو وهر بهمبهپ ی کهك مرۆڤ ب لهڕوانگهی خۆيهوە ده له يا

ته . نووسهکی راگهخه وی بهی ئهو قسه وهخودا نيزيك بووب و دا ئهوڵ دهر ههياندبژووی ناوچه له بنووس که ڕاستيانه د مهر محهسهچاك و خراپ له به کهم

وبوونه کانی فناتيکه ميستهکان و ئيسالئاشتيخوازه وهکاتهها ڕوونيشی دهروه. ههوهتهبست دەگرن. مهبهستی مهی ژيانی محهقينهمای ڕاستهر بنهسهوڕۆيی چلۆن لهئه و د هه

گا نانی مرۆڤ بۆ به چاوی ڕەخنه سهيرکردنی ئايين له کۆمه سهرەکی نووسهر ڕاه ئيسالمييهکاندايه.

:رتووکانهم پهت بهبارهسه

مان (ئيخوان المسلمين) ی ميسريش وه کانی ئيتاليا ك فاشيستهحيزبی برايانی موسومان لهو ناسيۆنال سوسياليسته ماونجامی کاولکاريی و ڕووخاويی بهئه کانی ئا له ج

کهاتکهڕی جيهانی يهشه ك ئه. ههمدا پ کی ئيديۆلۆژی مايهبنه سياسييانه و تۆفانهرسست و ئايينييان رهز پهگهست، ڕهرهپه وهته. مرۆڤی ناسيۆناليست، نهيهيان ههکك يهوه

دا کۆبۆته ز و دهدهبۆ وه وهملييهڕی زۆرهوپهبه ، کهوهت نانی ه رداگرتن سهستبهستهکی نائينسانی چاوپۆشييان نه ر دنيا، لهسهبه . نکردووه و نايکههيچ کار

. رانی گرنگی ئينترناسيۆنالی ئايينی سياسييهگهخنهڕه ك لهد يهمهولسهبدحاميد عه کی بهو ئهئه ستا جيا له که بهرهتوانای عه ديب ستا ده نووسراوانهیو تا ئ تهکهوا ئ وبی ديکه، چهستتانر دهبه وايی من له که شی نووسيوهند کت ئاسمان" و "ڕووخانی "ما

تانی يهخنهر گوشار و ڕهبه وتۆتهسالم" دوانيانن. ناوبراو کهدنيای ئي کی زۆری وزی فاشيست بوونی ئيسالمنانهو ته کانئيسالمی و ئايينيه بهله که ت بۆ ت ی و کت

کردووهردهبه ی ، لهستتاندا باسی ل رپرسانی ن بهاليه دا فتوای کوشتنی له ٢٠١٣سا . رچووبۆ ده وهئايينيه

Page 10: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

9

تانی ئيسالمی غهيری عهڕەبی رەخنه له سووڕەکانی قوڕئان، حهديس ههر کهس له ونتيان تهوە. ئارگۆم و به گشتی ئايين بگرێ، روبهڕووی بهرگريکردنی ئايينييهکان دەبکی ڕانی بۆ سهر زمان ۆزی قوڕئانهوە واته عهڕبی، وەرگ ئهوەيه که بههۆی زمانی ئا

ه دەکات. دووههم ئهو مانايهی ل ين و مرۆڤ تووشی هه ه زمانی دايکدا ههيهتی ناگه

م حاميد عهبدولسهمهد خۆی عهڕەبه و له ميسر لهدايك بووە. نهتهنيا عهڕەبی بهکی ئهديب و نووسهر کوو وەك مرۆڤ زۆر باش دەزان و زمانی دايکييهتی، به

هکهی و باوکی که مهالشارەزاييهکی زۆری لهسهر ئهو زمانه ههيه. بههۆی بنهمابه و ندوە و سهردەمی الويهتی خۆی بهو کت ييهوە خو بووە، قوڕئانی ههر له منداوە دەکا ههر ئهو پهڕ کردووە. وەك خۆی باسی ل ژووی ئايينی ئيسالمهوە ت مچهوانهبوونی سووڕەکان کردووە و کات هۆکاری ئهو سهردەمهش ههستی به دژ و پ

نهی له باوکی پرسيوە، ه تانی هه کی نهدراوەتهوە. ههر وەك دەزانين له و م يچ وەم لهسهر تهوەری ئايين و بهتايبهت قوڕئان، کهسايهتی محهمهد ئيسالميدا پرسيار و وە

و حهديس به تاوان له ئهژمار دێ.

محهمهد له سهردەمی کاری بازرگانيدا لهگهڵ نهتهوەکانی يههوودی و مهسيحی و ی ئايينهکهيان ناسياوي ی پهيدا کردووە. به الساييکردنهوەی باپيری که ههو

گای ئهو سهردەمهی سهنگاندنی کۆمه يهکگرتوويی نهتهوە عهڕەبهکانی داوە، و به ههوييهك که کهکهی بوت پهرەست بوون، ويستوويه به ت عهڕەبستان که زۆربهی خه

نی که بتوان ن ک ب کی نوێ پ ژووی ئايينی ئيبراهيمی، ئايين هتهوە و هۆزەکانی له معهڕەب يهکگرتوو بکات. له سهرەتاوە وەکوو ههموو مرۆڤه ئايينيهکان و بوت

کی ئاشتيخوازانه بانگهوازی واز بۆ پهرەستهکانی شاری مهککه لهو شارە به شئايينهکهی داوە. سووڕەکانی ئهو سهردەمهی قورئان زۆربهيان ئاشتيخوازانهن و قاو

کهوە ژيانی بۆچوونه هه مهڕەنگهکان دەدەن. دوای ماوەيهك لهبهر ئهوەی کهس بۆ پڕاگری ل ناکا، لهگهڵ چهندکهس له يارانيدا دەچنه يثريب (دواتر مهدينةالنبی يان گونن که ك د کی نيزامی پ ز مهدينه). لهوێ لهگهڵ چهندين باندی چهته و دزدا ه

رش بۆ سهر بازرگانان و کاروانهکانی زۆربهی چاالکييهکانيان بريتی بووە له هت و رەبهدواوە زمانی قوڕئان بهتهواوی دەگۆڕ گای مهککه و مهدينه. ل ڕ

کی شهڕخوازانه پهيدا دەکات. روخسار

Page 11: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

10

نهوە. چهند دەيه دوای مردنی محهمهد ئايهکانی قوڕئان له اليهن عوسمانهوە کۆ دەکرانيش لهناو له سهردەمی ئهمهويی، عهباسييهکان و حاکمانی دواتردا، دەقهکهی عوسم

تهوە. بهداخهوە ههرچهند له سهدەمی محهمهد دەچ و قوڕئان سهرلهنوێ دەنووسرگرتنيان بی قوڕئان و حهديس پيرۆزتر بوونهتهوە و ڕەخنهل دوور کهوتووينهتهوە، کتکی س و کهوته شهڕخوازييهکانی سهردەمی محهمهد وەك کار ئاستهمتر بۆتهوە. هه

تهوە.نموونه له اليهن ئيسالميسته کانهوە تهنانهت تا ئهمڕۆش السايی دەکر

وان مانهکان ههروەها ناکۆکی و بهربهرەکانی ن ته موسو شهڕی ناوخۆيی وگهيه بۆ ڕەنگدانهوەی گوتهکانی قورئان و ئايينيهکان لهگهڵ دنيای ڕۆژئاوا به

نانی شهڕی سهردەم. نوسراوەکانی ناو قورئان خۆيان بهرپرسن بۆ دروستکرد که نی پی يه و له اليهکيتريشهوە ههو شهيه، چونکه له اليهکهوە پهيامی ئاشتيان پ ئهو کوان مرۆڤدا دەدەن. ئهو دژايهتی و پهرچهکردارە بهفهرميکردنی شهڕ و ناکۆکی له نپهيوەنديی ڕاستهوخۆی به ژيانی محهمهدەوە ههبووە، که له سهرەتاوە ئاشتيخوازانه

م له کۆتاييدا تۆوی شهڕ و ڕق و کينهی چاندووە. بانگهوازی بۆ ئايينهکهی داوە به

گا ئيسالمييهکاندا و ب و نووسراوانه بتوانرێ له کۆمه هيوادارم بهو چهشنه کتکی ندرێ و نهوەی نوێ به چاو گای کوردەواری ڕچهی رەخنه بشک بهتايبهت کۆمه

زەوە سهيری ههموو بابهتهکان و تهوەرەکان بکات. کراوە و رەخنه ئام

مانييهوە، له ڕانی ئايهکان له ئا کم وەرگرتووە.بۆ وەرگ دەقهکهی مامۆستا ههژار که

وەی ی زايينی٢٠١٧شوانه خاکهل

Page 12: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

11

شه رکی نووسهپ

ك له نهر فهسهجار پرۆگرامی فۆتۆشۆپ دروستکرابوو. به کم بينی کهيهيسبووك ونه کی ريشدار نيشان ده کهو كی به دا کهپياو ر سهله و گرتووه وهستهده پالکارت

ستی ئه: نووسراوه کهپالکارته يوايه که نينقههه سهو که"پ ئيسالم ئايينی پمه من له "!ملييهزۆره ه و ڕاستييهبه وهناخی د که تا کهپ م سهم لهکهنينهنيم. پ ر د

ك له کدا ههگيرا، کات Wantedيسبووكدا فتوای کوشتنی خۆمم بينی: "فه ر لهپڕDead "

کی من له وهرکرابوو، کۆبوونهر من دهسهی لهو فتوايههۆی ئه چواری و کۆنفرانسميسر" م "ئايينی فاشيستی لهو ڕۆژهری ئهوهبوو. ناوی ته قاهيره له ٢٠١٣ی ژانويه

ڕاگری مال و ئهب ئه کات بهنگرانی دهاليه بوو. من گوتم ئيسالم داوا له وال گونه کيتر جيا لهحهن، تهئايينی بکهرانی نو يشتن ن و بۆ گهئيسالم ناکه مولی هيچ بۆچوون

وهو هۆيانهن. بهکهخت دهکانيان بهنگرهتی جيهانی ئيسالمی گيانی اليهحکوومه بهين. ويديۆی باسی ئه به و ئايينهتوانين ئهده ر سهی من لهو ڕۆژهئيسالمی فاشيستی دابن

ت داندراوهتۆڕی ئينتر ك لهند کهو دواتريش چه ن وه ويزيۆن بهر تلهسهس ی شنته کيان دژ بهيهرنامهوخۆ بهڕاسته وکردهئارگۆم دوای نموونه. بهوهکانی من بنانه نانی ر تۆلهرانس، سهسهد، لهمهکانی محهقوڕئان و قسه له وهه زل بووری و ڕ

ينه ستيانکرد بهکانيتر، دهر ئايين و بۆچوونهنبههه ئايينی ئيسالم له کۆ کردن، و قسه وهلکردن و سزادانی من. بڕيارهتيی تهر چۆنيهسهله رچوو و گورجی ده يان زۆر بهکهمب

م. يهمن ده سوور بوون که وهر ئهسهيان لهزۆربه و ب ئهکيان گوتی: "دهب بکووژربدرێ کهلههه بووردن بکا و بگهداوا ی پ تهی ل توو گهر دينی ئيسالم. ئهبۆ سه وهڕ ر ب

شنيارهمن ئه کی زانستگهوهمهد کهره و پ ر) زههلئهی (ئه، ئينجا بمکووژن." پرۆفسۆرکخراوهها سهروهو هه رۆريستيی "رۆکی ر " داوای DschamaaIslamiyyaی ت

ويست بهی منيان کرد و گوتيان لهپهکوشتنی به تيم من سووکايه پرس ناکات چونکه پڕاوه کهيان پرۆفسۆرهکهلماندنی بڕياره. بۆ سهد کردووهمهمحه به بيوگرافی کی لهيهگ

وهد بهمهمحه ناوه يهو ش :ه

Page 13: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

12

ک محه کی مردوو دهوت الشهی مزگهرکهر دهبه د لهمه"ڕۆژ . ئهی ژن و لهبينژکه ر ههی کوشتووهو ژنهک ئه کاتن پرسيار دهکارهنو کی کو ی ستا سه. پياو ر پ

ی خودا من ئهو گوتی: ره و دوو ی من بوو کۆيله و ژنه. ئهم کوشتووهو ژنهسووی وه ی ههك دهمندا نی سووکايه. ئهيهنکی ياقووتم ل ی خودا کرد. ره تی بهو دو سوو

م گوت کاره ی. به نييه ی باشکهمن پ ش وهڕای ئهرهو سهم ئهو ناب شتی وا ب ی، من ناچار بهو کارهر ئهسه. لهوهی خۆی دووپات کردهکهتييهميسان سووکايههه

و ی ئهر قسهسهبوو. لهوم نهی ئهتييهو سووکايهخۆڕاگريی ئه کوشتنی کرام، چونکهژ کاتهد رووی دهمهمحه پياوه وه: کان و دهرهکهنو نی مووتان شاهيدن کههه ئ خو

."ڵ ڕژاوهحه به و ژنهئه

ستا زۆر جار ئايينيه تههه کان لهتا ئ رانيان کان بۆ کوشتنی دژبهئيسالمييه موو وننهوه تهوايهو رهئه نت د تی س سووکايهرکههه ن کهو بڕوايهر ئهسهو له وهك ئارگۆمب بڕياری سزای کوشتنی ده ب محاکمه د بکات، بهمهت محهتايبهئايينی ئيسالم و به به

ت. بۆ ده ربکر

شا و سهکی زۆری نهيهماوه -Abu(ينی لحوهبوو ئيسحاق ئهکان ئهفييهلهرۆکی سهک

Ishaq Al-Huwayni( سحاق زۆر جار بوو ئيی کرد. ئهر من قسهسهفيزيۆن لهر تلهسهلهمان و سه مان ئورگانيزهفييهلهدێ بۆ ئا کيدا يهوته و لهدا. ئهکا و هانيان دهده کانی ئا

ستاوه "له: ده هنيا شهو کافراندا ته ين ئيمهمابه ت لهتا قيامههه ئ ڕ و تۆناوی حوکم دهوهندنهسه ."کاتی خو

و رهيان بهکه، ئايينهناتيکانهفه تييهسايهو که نهبۆچوونا شنهو چهواوی ئهته ن کهستی پ ناکه. خۆشيان ههت کردووهکی داخراوی ئيديۆلۆژيکی هيدايهيهبازنه

نتهيان تهکهبڕياره زتر دهکانی من بهنيا ئارگۆم وه وان بهن. ئهکهه ها کی وهيهشکن وار کهی کوشتنی ههئاماده ستن کهرپهد دهمحمه ناتيکانهفه ست و ڕاوهدژ به س

ك ئهخنهنيا ڕهياخود ته ت. کات بگر ك کهکه ،نڕهو باوهر ئهسهوان لهی ل نيا بير ته س، بيکووژن، ئيتر جيا لهوانی نهو بڕوای ئه ب چ ناوی "ئيسالمی فاشيستی" ده بکيتر له ت؟ی ئهو ئايينهناو وان بنر

Page 14: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

13

تی وه. لهوهك خۆم بشارمهوتوويهند حهبوو چهدوای بڕياری کوشتنی من دهبه مان له وهتههاتووشمه ر چاوهئا ريی پۆليسی ئالماندام چونکهژ نده له د مانيش ه ئا

نی سه ناتيکی ئيسالميی زۆرن و بهفه ت نانهته که ری دوژمنانی ئيسالم تونين،خوره ئازادی بژيم. م بهش ناتوانل

ر دوو سهميسر، سزای زيندان به نگرانی موورسی لهم دوای ڕووخانی اليهالی که کانيان داخراون. فيزيۆنهو تله ی فتوای کوشتنی منيان دابوو، دراوهوانهس لهکه ڤهو مرۆ. ئهوهتهکراوهڵ نهمڕۆش فتوای کوشتنی من پووچهش تا ئهوانهڕای ئهرهسهزيان به ترسيداربن کهمه و کاتهنيا ئهب تهنهوه ناتيکانهفه ، به وهستهدهه کوو بهب

چه ن و لهقوربانی داده ی وا دۆڕاون، خۆيان بهو ئايينييانهشی ئهکهوانهپ ه ن ناو تۆ پکم ر خۆمسهترسيدارتر و چاو تينووترن. من لهزار جار مهدا ههوهندنهسه هيچ ترسژه، خهنييه هرانی من بۆ بنهنيا نيگهم. تهدهم دهکهکاره به ريکی نووسينم و در م کهماستا چه که ميسره له کراوهشهڕههه وهکانهناتيکهن فهاليه ندين جار لهتا ئ وان . ئهيان لنه نگهڕه ك دهوهبتوانن ئازاديی و جوو کانم رگيز ناتوانن بۆچونهم ههن، بهی من تنهی بازنهوهبوونهورههۆی گه وان بۆتهی ئهو کارهن. ئهبکه فهخه کانم تهری بابهی خۆی ئه . بهروهدنيای ئيسالم و ده له وهيسبووك و ... هيل و فههۆی ئيمهی بهسانهو کهپستا لههوانس لهڵ گرتووم، زۆرکهگهندييان لهيوهپه بوون، ناتيکانهو فهڵ ئهگهی تا ئ

زار بوون و ده يان ب و ئه . لهوهتهڕوونم کردوونه که ستخۆشی منيان کردووهل و ننهموو هههه م گهتا ئه که وا کی ن گهاليه له که دڵ بووهکيانم زۆر بهييون، يهوڕۆ پ نج

رراوه وهناوخۆی ميسره ي بۆم ن رۆريستانه"من سپاسی ئهتی: دا گوتوويهو ت م کهده و تژهکهکاره . تکايهت ناسياو کردووهکهڵ تۆ و بيروبۆچوونهگهمنيان له که تان در

بده ن." پ

بهئه کی گرنگهئيله م کت نت ژه م دان بهبۆ در گايهپ لماندنی ها سهروهو هه و ڕکردنيان، زياتر ڕوخساری تووڕه و به و کارهڕوای من بهب فاشيست بوونی ئيسالم. به

ت.ن ئاشکرا دهکاناتيکييهفه ی ئيسالمهقينهڕاسته ب

Page 15: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

14

ری قورئان کرد. يهکهم پرسيار يدا منی ف شکهش باوکم، که له تهمنی مندا به پ ئهو کتبی قورئان له تهمهنی گهنجيدا به تووڕەييهوە م نهدامهوە. و رەخنهی منی لهسهر کت وە

زدارانه لهسهر کی ڕ واز کهوە لهسهر ش کی گهورەبووم پ م دواتر که مرۆڤ بهينهوەمان دەکرد. کات مرۆڤه کۆ کستهکانی قورئان باس و ل ئهگهری ئيالهيبوونی تنابوو که دژ کی زۆريان بۆ باوکم وەك مهال ه فناتيکه ئيسالمييهکان له ميسر گوشاري

زەکانی من ل ست بگرێ، پشتی منی بهر نهدا. زۆر بهداخهوە به ت و هسهر ئيسالم ههشتر ژ بکهم چونکه چهند مانگ پ ی لهسهر تهوەری ئايين باس و ڕاو ئيتر ناتوانم لهگه

کۆچی دوايی کرد.

Page 16: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

15

وهروونکردنه

نيام وهبه و شتهئهد فيزيۆنيدا باس و کی تهلهيهرنامهله به ، کاتش هاتووهسهر ئوان ره کی ئيسالمی و باوهخنهگفتوگۆی ن کی ئايينی ئيسالم لهگر کراو ر سهڕپ

کۆتاييدا ناتوانين کرێ، و لهير دهيی قورئان سهنگراوی زۆرداريی و تووڕههۆکاری پهتهسووڕه له گهکيان به؟ اليهاستهی کاميان ڕبزانين قسه ن يی تووڕه که وهی قورئان د

، ئهسهکان و ژنان دهکانيتر، ب دينهر ئايينيهنبههه له ن قورئان له ويتريشيان سووڕهلمتهده ن هبانگی ره که وهخو بووردن دهيی، خۆشهنگا دات. ويستيی و ل

ك لهاليه انی لهتوانين پشتيونه وەیئه مههين، ههبکه و دوانهن ی ه، ههنييه ی ئژهبه ژ و باسانهو چهی ئه. له زۆربهش نييهکهرپرسی وتوو دا، ههردووال شنه وتووك ناگه کۆتاييدا به و له وهنهکهڵ دهکتر پووچهيهيتا بۆچوونی يتا پهپه ن. لههيچ ئهنجام

بۆ گهبه که يههه وهخودی قورئانه نديی بهيوهش پهناکۆکی و جياوازييهو راستيدا ئهنهر: کهردووك بۆچوونههه يامی ڕق ها پهروهويستی و ههيامی خۆشه"پهدەداته خو

ژهبه دا نهو بارودۆخانهی ئهزۆربه له که يهوهير ئه. سه"و کينه که و نهرپرسی وتووشه و سووڕانهناوەرۆکی ئه وردی له کان بههماشاڤانته وان دوو اليهو ک کهنهی ن

ناگه ن و بوونی ر بهسهکانيش به ئانقهست ياخود لهڕووی نهزانييهوە لهنهن و اليهت ستکسته دهت ويستی لهگهدا ئهوناوهن. مرۆڤ لهکهنگی ڕەچاو دهکان ب ر سهر زانياريی پ

ژووهو چۆنيه کهقورئان، ئايينه کهاتنی م ، سهی نهکهتيی پ واو، مات و ب رل شتهردان دهرگهسه ن . وهم

ژوو و چۆنيه ری خۆی بهس سهرکههه بی قورئانهم کهاتنی کت ريك خه وهتيی پ، ده ، خۆيان وهباری کات و سهردەمه کانی قورئان لهنووسراوه ب بزان کهکردب

کان باس سووڕه مياندا کهيه کهن. لهش دهدا دابهدينهو مه ککهمی مهردهدوو سهر سهبهم درێ. بهڕ دهيی و شهمدا بانگی تووڕهکانی دووههسووڕه کهن و لهله ئاشتی ده

وهبه کهشکردنهبکرێ، دابه شهو دوو بهيری ئهوردی سه ر بهگهئه که نييه يهو شت کاری چهککهکانی مهسووڕه رچی لهگه. ئهاوهدايان ن دژ به کدارانهدا نابينر

دينه وهکان بهب ، به ڕ ك لهبچ ستی قاو بۆ هاندانی هه و قۆناغهکانی ئهسووڕه م زۆر

Page 17: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

16

بوونهوە دەده وهر بهن. ههڕقل ی سووڕهبه دا کهدينهکانی مهسووڕه ش لهيهو شنانی جيه که دايهاد ناسراون، سووڕهپ سهبارەت به ئازادی ئايين و که ی وای تکی پڕ له دوێ. کان دهجۆراوجۆره وهتهئاشتی بۆ نه ژيان

ی باوه و سووڕانهکام له :يهوهم پرسيار ئهبه ب متمانهی پ بکرێ؟ و ده ڕهجك بۆتهروههه نانی ئه ها چ شت که شه -؟دژوازييه و پارادۆکس وهۆی پ ك کهيهک

کی زۆرە لهکارانی قورئان و ئايينيهڕاڤه ن شن. ئهڵ خۆيان ڕايدهگهکان سا وان کنانی پرهری يهتيدهيارمه که رکردنهکتر بوون بۆ پ ی وهکردنهو پووچه وهنسيبی کو

ژانهئه شتردا گوتراون، سووڕه ی وا لهو باس و وتوو ۆ ب بايهخکردنيان. ن بياکانی پ

ژووی داگيرکه ی محه به ئيسالم، کهريی لهسهرجهم م ر سهد بهمهکۆنتڕۆکرد و بهبستاندا دهڕهعه نانی عوسمانييهرههه ستيپ مدا کۆتايی ی بيستهدهسه کان لهسه

دينهمی مهردهکانی قوڕئانی سهرميکردنی سووڕهفهمتمانهکردن و به پ هات، بهکهاتن. هه دان بۆ گهپ دان، ههشهو شهئه یوهکردنهورهماسان و گهپ ، يهو ک

ساتانهو کارهواوی ئهناوی خوداوە، ته نانی مرۆڤی ب دين بهو ڕاوه وهوسانهچهرکردنههۆی پره. بهوهبيننهکانی قوڕئاندا دهسوڕه خۆيان له یوهنگدانهڕه وهنسيپی کو

ژکهران و ڕاڤهکارانی کردنهو پووچه وه که ههر وەك گوتمان له اليهن وتووکهاتوە، سووڕه ی ئهو پرەنسيپه سووڕەکانی مهدينهکانی مهقورئانهوە پ يان ککه، به پ

. وهڵ کردۆتهرانس دەکات، پووچهر ئاشتی و تولهسهکه باس له

شه گشتی . بهی گرتووهرچاوهقورئان سه ك لهشناوەرۆکی به نيا لهته ك کهيهک کان لهموو سووڕههه وهشهو هۆيهکرێ، و بهير دهی خودا سهك گوتهقورئان وه

دراوەتهوهتهفسيری ئه وهی کاتييهڕوانگه تی وەحی، گه. ئهخالقييان بۆ ل ر خودا ويستبشووی وهواته قسه ت و پووچهکانی پ تهالبنر وهشه دی بۆ به، ئهوهڵ بکر فافی باسی ل

کی کافرانهکردووهنه فۆرميستی سوودانی محهاليه له ، که؟ پرسيار د مهد محهمهن رن سزاکانی سه کراوه، )وه١٩١١يا -١٩٠٩ها (ته کانی دهمی سهردهو سزايهکی له گو

می ردهکانی سهها سووڕههد تمهسيحيدا بهسهردا سهپاوە. محهجيهانی مه ڕاست لهناوهندنی بارودۆخی سياسی و نيزامی سهرهی پهوهو دژکرده وهك کاردانهوه دينهمهوه به ير کردووە کهمی خۆی سهردهسه ی وهکردنهستی پووچهبهك مهيههيچ ش

Page 18: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

17

ش خۆی نهحی'يه'وه هخۆيان ل ت کهريعهش ياساکانی شهو هۆيه. بهبووهکانی پشه ، بهوهدۆزنهدا دهدينهکانی مهسووڕه . تهردهی سهک ها ويستوويهم نازان

ك له سانس ن ، سهککهرۆحی مه ڕ ن ك ب ك کهردهدا پ کی قورئان قاوی بۆ پره م نسيپکی کهمتری بۆ کاری پڕتووڕهدا و ههگشتيی ده دان دايه. ی ناحهوهيی و کاردانهو ز ت

هناوه و لهئه زهسهخارتووم له شتادا لهکانی ههڕاستی سا داره ی لهکهئايينيه ر ت درا. س

که دينههی مه و نه ککهکانی مهسووڕه بڕوای من نه به رميکردنی فه ری بهکارتڕنی ئهس وکهخالقييان بۆ ههی ئهوهکرده مانی مود وڕۆييان وتی سيستماتيکی موسودا ب ی و حاشا له پره ك لهبهر ئهوەیدی ناکرێ. نههت خالقيی قورئان نسيپی ئهمن نکۆ

چه واو بهکوو تهم، بهکهده گری نهنسيپی حاشاههر پرهگهی و لهبهر ئهوەی ئهکهوانهپغهد وهمهکانی محهحيهيام و وهپه تهر رهمبهك پ ژه ٢٣ ، کهوهد بکر و ساڵ در

ک مانان چارده، ئهريی بووههکارت شتا هه دهسه دی چلۆن موسو ر پشتی پدواتر هغه ر چاو ب کهبهشمان لهوهستن؟ ئهبهده وازی ژيانی پ کانی يامهحی و پهوه ر کهمبهش

وهو به مهردهو سهب له، دهرگرتووهخودای وه ردا سهکی بنهڕەتی گۆڕانيان بهيهش . تهاتب

کدانهبه ک دهی قورئان تهوهوهۆيهوە، ل مرۆڤ بدات، که توان بهر و ميوهنيا کاتکسته خۆی له زی ت يی ڕزگار ميشهکی خودايی، ئيالهی و ههيهك نووسراوهی وهکهه

نهبه به کات و نه به بکات. خودا نه تهبهده وهست یوهو کرده گوته م به، بهوهسترکدانه. تهوهتهستوويانهبه وهمرۆڤه ب هاوتايی و به خنهب ره ی قورئان بهوهفسير و ل

. و هاو ئاستی کاتيی هيچ مانای ناب

ئۆريی و فهلسهفی کردنانه تهو چهئه ک گونجاو دهشنه ت مهنيا کات ت که ئ بی ب کتکی ئينسانی ئهوتۆ سهرههك بهقورئان وه وگۆڕی سهرهنيا پهته ين کهکهير بم ندن و ئا

ه ٢٣کی گايهکۆمه که زۆر گاکۆمه ککهمه گرێ. لهخۆی دهله مهردهو سهی ئهسار گوشاردا بووهالواز و له کی بۆ به ژ وهو هيچ دەرەتان کدارانهبردنی چاالکيی چهڕ

کهو ويستی زياتر بووهنه . ژيان بووه وهپ

مان بهبوو، کۆچهجياوازيی هه دينهبارودۆخی مه د مهيی محهرکردهسه رانی موسوکی نيزامی به ز نابوو و چهوهقهه که وهيان بهوتووانهرکهڕی سهندين شهتيان پ ڕ

Page 19: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

18

کی تايبهبردبوو. له شهت بۆ چارهوێ بارودۆخ گای زۆرداريی و له سهری ک ڕکهات، لهبهشه وتی سوپايی و فرۆشتنی سکهده به گاکهژيانی کۆمه ر ئهوەیڕەوە پ

، وهتهنگی داوهقورئاندا ڕه باشی له به ندنهسهرهوپهسترابۆوه. ئهڕەوە بهی شهکۆيلهو ڕخوازانهبه ئاشکرايی بۆنی شه دينهمی کۆتايی مهردهکانی سهم سووڕهالی که

ت. وە د دوژمنايهتييان ل

Page 20: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

19

؟ قورئان چييه

ندنه مانای "ذکر" واته بيدا بهڕهزمانی عه ی قورئان لهوشه ، وهباسکردن، خوندنهده تهگهو ده ی نزا و ويرد هاتووهوهربڕين، خو ی سوريانی بۆ وشه وهڕ

می ردهکانی سهسيحييهو مه گوتراوه نامهرتووکی سهپه به " کهqiryanقيريان"بی ئايينی رگرتووهکيان ل وهکليساکانياندا بۆ دۆعاکردن که د لهمهمحه . قورئان، کت

مانان له کهاتووه که سووڕه ١١٤ موسو ژاييان جياوازه پ ژترين سووڕهدر ی . درنيا ) ته١٠٨ی (سووڕه . کورتترين سووڕهوهئايه ٢٨٥ به ی دووههمهقوڕئان سووڕه

کهاتووه س ئايه له ژووی کاتيی گوتنی وتهی سووڕه. ژمارهپ کان کان کرۆنۆلۆگی مههليفهن خهاليه پپيشان نادەن و له ی ی لهکهتهالفهم عوسمان (خهی س تا ٦٤٤سا

كکردنی سووڕهته وه) ه٦٥٦ كوپ . کان دانراوهنيا بۆ ڕ

ی داوهعوسمان هه ژيه کان بهسووڕه و ی در ن. بهدوای يهيان بهکهپ و هۆيهکتردابر ژماره تهخراوه م سووڕهکهيه ر ژماره له و ئاخرين سووڕه ٩٦ی ژ . دايه ٩ی ژ

ی بيستنه کوو لهبه نووسراوه ك بهکان نهسووڕه ياندراون. هد ڕاگمهمحه به وهڕغه بينرێ، يدا دهکهبيوگڕافييه ك لهر وهی وا بۆی نازڵ بوون ههو سووڕانهريش ئهمبهپ

وهر بهب ههده ت، بۆ اليهيهو ش ی ل بووب تهنگرهی گو ڕاب ی دوو . نيزيکهوهکانی گدواتر ناوی هد کمهکانيتری محهکانی قورئان و گوتهد سووڕهمهدوای مردنی محه يهده

ی سانهو کهی ئه. له کاتی کۆکردنهوکهدا زۆربهوهر دانرا، کۆکرانهسهديسی لهحهزار کانی زار بهمابوون و قسهد بيستبوو، نهمهزمانی محهکانيان لهوخۆ گوتهڕاسته

به، وهتهو ڕازاندوويانه ئيشتيای خۆيان شتيان ل زياد کردووه ڕاون و مرۆڤيش بهگهوه وان ئهچهوه ك کهيهش و فسانهکانی داهاتوو زۆر دژوار دەيانتوانی جياوازی ن

بناسن. مهردهو سهکانی ئهڕاستييه

شهوهڕای ئهرهسه گر لهنهی ههش ک نده وهدهمهن محهاليه بژاردنی ج ی تر هۆز کردوهکهلهسهمه هاتو که. بارودۆخهی ئا ندين دوای مردنيدا چهبه که هوای ل

ز لهوهستهدهر بهسهگرووپ له ر سهڕ له. شهکانيان کردووهرهربهکتر بهڵ يهگهگرتنی هی ٨ڕۆژی ت لهگرتنی حکوومه وهستهدهبه نی سا و ڕۆژهڕاست ئه ٦٣٢ی ژوئ

Page 21: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

20

ژوونووسانی ئيسالمیده کرد که م . ديان دياريکردووههمبۆ مردنی کوتوپڕی محه ستيپخۆ رەوا نيايان بهتی تهک ههر مافی حکوومهکان نهنهگرووپ و اليه رکام لهههڕاوهکوو بهبينی، بهده ژوويی گ ر دوو سهتادا بهرهسه کانيانهوە، لههۆی جياوازی م

سوورن که وهر ئهسهمڕۆش لهکان تا ئهش کران. شيعهدا دابهو سوننه نی شيعهاليهگری محه غههمهندامانی بنهئه ك لهن يهاليه نيا لهب تهد دهمهج ت. وهرهمبهی پ دابندر

نن بهزۆريه کان کهسوننه کد مانانی جيهان پ چه ی موسو کان، س ی شيعهوانهپگايان بۆ ئه گرييهڕ ك بهبژاردنی که: ههدياری کردووه و ج وه س نگدان لهدهی ش

وان مرۆڤه ز بهدهکان، وهئايينيه ن نانی ه ها روهڕدا و ههشه وتوويی لهرکههۆی سهستهز لهوه وه کهدا بهناو ئيمپراتۆرييهرگرتنی ه ی ميراتی.ش

نای بکات کهمرۆڤ ده که و بارودۆخهله توان و ۆز و ت کهئا رکام لهدا هههپيان داوههه ههموو تواناوه گرووپهکان به غهرمی بکهفه خۆيان به و ر مبهن و دوای پ

ز به زی شه ی بهکهڕهوپهدا ئهو بارودۆخهر لهگهگرن. ئه وهستهدهه ڕ و هڕان کارهئاژاوه ت، ههکه بۆگ يتريان بۆ وهيان سهری نهگرتب ز داوهو و . لهرگرتنی هكدا هيچ چهقۆناخه غهو وشه گوته له ک شخستنی و بۆ وه بووهر کاراتر نهمبهکانی پ پ

. يان ل زياد کردووهئيشتيای خۆيان گوته يان بهکهنيازه

و نووسينی وهکۆکردنه ستی بهو ده ستۆ گرتووهئه ی لهرکهو ئهت عوسمان ئهتايبهبه ڕاوه ستی مهسهد لهمهکانی محهگ ك رچی عوسمان وهگهمڕۆش ئه. تا ئهدووهڕ کرر پ

ی ك پايهوه کرێ، کهده یکهکۆکراوه ، شانازی بهکی کزی سياسی ناسراوهتييهسايهکهبی قورئان لهرهسه ت. مرۆڤ ناتوان ئهئه کی داڕشتنی کت د ره و بۆچوونهژمار د

ناوچووبن يا دا لهمهردهو سهان لهکانی قورئگوته ندەهايهک لهچه نگهڕه که وهبکاتهتن. خهئانقه خود به ناوبردن و مری لهدا ئهمهردهو سهخۆی له ليفهست قرت کراب

. بووهی خۆی ههکهڵ کۆکراوهگهجياوازيان له که ی داوهقانهو دهموو ئهسووتاندنی هه ، ناتوانين ئهمڕۆ بزانين، چونکهی خۆيشی چلۆن و چۆن بووهکهکييهرهسه قهم دهبه

کی زۆر له کانی جيهانيدا ماون و ويترينه له مهردهو سهکانی دوای ئهقهده ژمارکانی ليفهتی خهپاندنی حکوومهش بۆ قايمکردن و داسهقانهو دهئه بينرين. تازهده

. ردا هاتووهسهکی زۆريان بهمی خۆيان گۆڕانکارييهردهسه

Page 22: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

21

مان له کی موسو ن اليه وخۆ لهقورئان ڕاسته که يهڕهو باوهر ئهسهههموو مرۆڤخودی قورئاندا . لهد ناردراوهمهکی جوبڕائيل بۆ محهرهی سههۆی فريشتهو به خوداوه

نی وهسهباس له نه کهاتنيان. ر چۆنيهسهباس له و نه کراوه کانحيهر ج و شو تی پغهگهدا خودا له ٦ی ئايه ٢٧ی سووڕه ا لهنيته ت م قورئانه"تۆ ئهدوێ: ر دهمبهڵ پکی زۆر زاناوه ر لههه ر دهالی کارزان .کرێ."، پ ف

ژووی ئه ساڵ دوای ١٣٠ که وهدهمهکانی محههۆی بيوگرافييهبه مهردهو سهمزانياريی 1لبخاریی اکهديسهنی حهکاو بهتايبهت کۆکراوه وهتهمردنی کۆکراونه

نينهوە که محهمهد له تهمهنی دا دەخو . لهو ندا خۆی له کۆمهڵ ٤٠وردمان دەدەن ساکی دەرەوەی شاری مهککه دوور خستۆتهوە و بۆ بيرکردنهوە له ناو ئهشکهوتك له خهوەکهدا ، کات کهس گيرساوەتهوە. دەب لهخهودا بووب و زۆريش ترساب

ی گوتووە: "رايچ نهوەهکاندووە و پ می داوەتهوە: "بخو من ناتوانم !" محهمهد وەنمهوە " کهسهکه ههميسان يهخهی گرتووە و دووجاريتر دووپاتيکردۆتهوە: بخو

نهوە!" تهوە، کهسهکه بخو ن ی گوتۆتهوە که ناتوان بخو " کات محهمهد ههميسان پساندووە و يهکهم سووڕەی قورئانی خۆی به فريشتهی سهرەکی واته جوبرائيل پ نا

ندۆتهوە: بۆ خو

ی وەدی " ته وانه بهناو پهروەرەندەت! که زيندەوەر کاری ئهوە. جنسی مرۆی له جنا "ه

نن. له قورئاندا باس لهسهر کاتی گوتنی ئهو ٩٦ئهو ئايانه سهرەتای سووڕەی كد پکی ٢وەحيانه نهکراوە. تهنيا له سووڕەی واز ناديار باس کراوە:دا به ش

کهمه"مانگی ره ردم نيشان دا و زۆر مه رێ به ، کهودا کل کراوهقورئان له زان مانگکترههی شارهنيشانه دايهوهزايی و هۆی ل س ر که. جا ههژاردنی پاك و ناپاکی ت

، ههتی بهريهسهبين لهزان دهمهمانگی ره کيش لهرکهڕۆژووب يان هبار ش بهسبواره وه ڕۆژانی ديکه له و ژماره، ئهڕ . خوا سانايی ئ ركو وێ ئهوێ و نايهی دهپ ب

1 Sahīh al-Bukhāri: Hadith Nr. 3

Page 23: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

22

. ڕۆژه گهئه ؛ کهوهنهپ بن و يادی خودا بکه -واو کانی تهگران ب ی نيشان و ڕويسته )١٨٥ئايهی ٢(سووڕەی ين."ی بکهشوکرانه داونو پ

گهی سهرچاوەی جيا له قورئان ئهو باسه به وردی روون دەکهنهوە، ههميسان بهکوو له ماوەی ساڵ دا گوتراون، واته ٢٣که سووڕەکانی قورئان نه له يهك مانگدا به

هکانی وان سا دا له دوو شاری مهککه و مهدينه. لهو دوو شارەی ٦٣٢و ٦١٠له ند سووڕاو بووە و لهو کاتهدا که بۆ پهرەپ ياندا هه انی ئايينهکهی بهدوای که محهمهد ت

ين. دا دەگهڕا. لهسهر ئهو باسه، پاشان زياتر دەدو کۆمه

ژووی جيهان. سووڕەکانيشی تهوە و نه م ڕ ژووی محهمهد دەگ قوڕئان نه مك نهکهوتوون. تهنانهت چيرۆکی کی بابهتی يا ريوايهت وەدوای هيچ ساختار

بی ئ وازی کت غهمبهرەکانيش له قوڕئاندا وەك ش ينجيل نين که سهرەتا و به لووتکه پوە نهيهکی کاتی باسيان ل وازی و کوو تهنيا به ش ، به گهيشتن و کۆتاييهکيان ههبم وەك چهمك و اليهنی کراوە. تهوەرەکانيش ئهگهرچی له قورئاندا جياکراونهتهوە بهتايبهت و له پهيوەنديی لهگهڵ يهکتردا نههاتوون و تهنيا بهسهر سووڕەکاندا

دابهشکراون، وەك:

بانگهوازی يهک خودايی، ياسا و ياساخهکان، ئاگادارکردنهوە له ئاگری جهههننهم، گه و پرۆتۆکۆلی ناکردنی بهههشت، باسی نهتهوەکانی يههوودی و مهسيحی، به و

غهمبهران و ئهفسانهکان. شهڕەکان، چيرۆکی پ

Page 24: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

23

قۆناخه جياوازەکانی قوڕئان

ك وردتر سهيری سهر دەمی کاتی (مهککه / مهدينه) و قاتبهنديی بابهتوانييهکهی بڕ دەکهين:

لماندنقۆناخی خۆ سه

وازی بير کهاتوون که ش وەی شيعر پ يهکهم کورته سوورەکانی قوڕئان بهشکردنهوەييان ههيه و زياتر ب اليهنن. بيرۆکهی تهوحيد و مانا و چهمکهکانی بهههشت رەدا محهمهد تهنيا ئهو وەکراوە. ل و جهههنهم زۆر به ئهسپايی و ئاستهمی باسيان ل

غهمبهر سهير ندرێ. ويستهی ههيه که وەك پ بکرێ و بسهلم

قۆناخی نيزيکبوونهوە له عهڕەبهکان

کی ئارام هه قورئان به واز ی بانگهش وحيد ی تهدات. بيرۆکهکردن دهشهوی سهرچی وهگهئه ی گرتووهڕاست سووڕهناوه کی لهرهك خا وخۆ م ڕاسته، بهکاندا ج

ته ککهاری مهی ش paganismus"3يا " polytheismus"2مرۆڤی " قوڕئانی . لهوهناگردا نابينرێو مرۆڤانهك بهتييهدا هيچ سووکايهو قۆناغهئه کاتی مهردهو سه. ئهی ت

زييه کهکه له چونکه ريك کردووهخه وهخۆيه واوی بهته دی بهمهو محه خۆپار ر سهخهبه وڕئانی لهکات يا قد درۆ دهمهمحه بوون که و بۆچوونهئه کانيتر رووی کت

. رگرتووهك وهکانی کهکۆنه فسانهئه و له وهتهنووسيوه

ند خودايیستنی چهرپه 2 یب بڕوايی ياخود ب دين 3

Page 25: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

24

قۆناخی شکاندنی دابو نهريت و سوننهت

ی بهکهيامهپه ککهکانی مهخه که و باوەڕەر ئهسه د هاتبووهمهمحه وەیدوای ئه نادهجيددی وەرناگرن و گرنگايه ک و ڵ خهگهگۆڕێ و لهنگی قوڕئان دهن، دهتی پ

کافرانی به تيکردنیت دژايهتايبه به و قۆناخهدوێ. ئهيی دهتووڕه خوداکانيان زۆر بهدا ده شتا باسی ڕاستهگهبينرێ، ئهئاشکرا ت دا کدارانهڕی چهوخۆی شهرچی ه ی ت

ی خه ی زۆرداريی لهرهقهو چه . هاوکات تۆوی رق و کينهنييه کيدا دژ بهناو ددينه .کان دادهب ن دين وهسهو کهئه چ ميشهبۆ هه ير بکات، کهك کافر سهی مرۆڤی ب

کی ديالۆگ و باسکردنهمدا دههننههجه له ن، پرد . ناو خه له وهسووت ن ك د کيدا پنان و ناتههۆی ب بهبه توان خۆی بهواوی، مرۆڤ دهش بوون و کورتی ه

: ئههه وهخوداکانه کان ب و ويستی ب دينه ر تهنانهت خودا خۆی رقی لهگهواسمان بهۆ دهتوندی تاوانيان بدا، ب ب به وهئه کی موسو يان داب و لهزهب مرۆڤ يی پ

زی ؟ ڕ مرۆڤيان دابن

نانهدەری ئيسالم له ناو عهڕەبقۆناخی ه

نگری اليه ککهگای شاری مهناو کۆمه نگی قوڕئانيش لهلهبهر ئهوەی گۆڕينی ده دنه دياری د بهمهبۆ محه نا، ناهوم . دينهکا بۆ مهکۆچ ده وهککهمه و هيوابڕاو له ه

ی نيزيکبوونههه تاوهرهسه وێ لهله ی و هيوايهدا بههوودی دهی يهوهتهنه له وهوبکهبيسه نن، پشتيوانی ل نن. لهن و باوهلم ی شاری تاييهرهسه و قۆناخهڕی پ ب

ڕاوهی داب و نهدا زۆربهدينهمه تهکانيی يهريت و گ کانی ی ناو گوتههوودی ئاون. اليهقوڕئان ده ك لهکر ك دێ کهو قۆناخهقوڕئان له ن که دا پ ژيانی وهبانگهوازی پ

ب دهی ئهوهتهك نههوودی وهی يهوهتهدا و نهکان دهئايينه . تههلی کت ن ت نانهناسوه ی قوڕئاندا بهو قۆناخهکانيش لهسيحيهمه ژەش ون و کهرانس دهولهر تبهيی وهی ر بارێ. ردا دهسهتيان بهحمهره

Page 26: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

25

وهقۆناخی به عهڕەبی کردنه

ن و نهرمی دادهفه ی بهکهيامهپه کان نههوودييهلهبهر ئهوەی يه پشتيوانی خۆی و نزه تهد خۆيان ل دهمهن، محهکهده ککهکانی مهخه ی دژ بهکهنيزامييه ه ش . وه دواوەک

ی کات محه به ك کان وههوودييهم ئايينی، يهو هه وهی سياسييهڕوانگه م لهد ههمهپک سهره : لهجياتيی يهتر دهنگی قوڕئان تووڕهکا. دهير دهقيب ی بژاردهم ههکهبب، بهکی ئهو خه ن خوداوهاليه له هوودیی يهوهتهنه ناوی درۆزن، هلی کت

ب و تهساخته ن. هاوتهراز ناودهميمون و بهی مهچهك بن و بنهت وهنانهچی کت ريب نريان کهڕهکان و باوهسيحييهکی کورت مهيهکان، بۆ ماوههوودييهڵ ب نرخکردنی يهگههل

ته ر ڕه دەکهو تهيهبو ماوه يهو رق و کينهم ئه. بهوهخنهژ ن ك و وه وهکی زۆر ناموان باوه کانی قوڕئان، لهتاييهرهسه قۆناخه ه سيحی، بهوودی و مهکانيتردا يهرهن

سهنگاندن لهگهڵ بۆچوونهکانيتر جياوازی داده و کانيتر جيا لهرهموو باوهنرێ و ههههنن. ئه ب دين له به دوانه ژمار د

نکردنه و سڕينهوە وهقۆناخی خاو

کهچه قامخوازی فڕی و مهرزههۆی بهبه دينهمه ئايينی له ژيانی فرهوهمکی پشانهکهر ناسه وهی ئابوورييهڕوانگه ی سياسی و چ لهبار دەوە چ لهمهمحه وهوێ. خۆک

تهنيا وهکان تههوودييهر يهنبههه تی لهو دوژمنايه ن ك نام شکان وه، ك ناخۆشيی و دکوو له ج به دينهدوای هۆزدا مهکات هۆز بهر و ناچاريان دهسه کاتهشکريان دهبه

ن. له ك بهر هۆنبههه ب کی " کارهBanū Quraiza"يزهناوی بهنوقوره ز ساتکوژييهک که ، کۆمه ن ك د ك بۆ بوو وهده پياوکوژی پ ن ك نموونه و چاوترس

بی قوڕئانيش وهئه له کانی ناوچهمرۆڤه ت. کت خۆشکهگهك بهژمار ب ر، نامه، ڕده . کانههوودييهيه ی دژ بهڕخوازانهری کاری شهرميکهفهر و بهر

Page 27: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

26

قۆناخی شهڕی تهواوعهيار

کان موو ب دينههه روماڵ دژ بهڕی سهکانی ناو قوڕئان قاو بۆ شهکۆتاييه سووڕه ڕی دا قورئان ئيزنی شهدينهتايی بارودۆخی مهرهقۆناخی سه ر لهگهن. ئهدهده

زگاريکردن له ت تايبهکان بهکۆتاييه ووڕهيان سمجارهرمی کردبوو، ئهفهخۆی، به پارزهته به ٩ی سووڕه کان. شاری دات بۆ کوشتنی ب دينهکان هان دهئايينييه وهواوی ه

تهده ککهمه عبهرکی کهر دهبهکانيتر لهوهتهب و نهڕهموو خوداکانی عه، ههوهگيررککهتوونا ده ن. ڕ کسهکانی لهکۆنه وتهکر ی کان، بهوهتهژيانی نه وههر ئاشتی و پ پنهوهدهکانی قوڕئان، ههسووڕه ندر ماوهبه . هۆزهوهش کانی دوڕگه ر نيوچهکانی سهج

ن. حشهترس و وه کان لهسيحييهت مهتايبهبی و بهرهعه تدا ناچار به کۆچکردن دەکر

بی قوڕئان بين کهير بکات، دهوردی سه به جياوازانه و قۆناخهر مرۆڤ ئهگهئه کت وتی کردووهس و کهر بارودۆخی سياسيی کاتييهک ههسهوخۆ لهئاشکرايی و ڕاسته به

رۆکی ئايينی و ك سهد وهمهتيی و بارودۆخی محهسايهڵ کهگهله وهب پسانه که بهوه ان بهد دا قوڕئمهمی کاتيی محهردهسه . لهسياسيدا جۆشی خواردووه م بهی دهش

کی کاتی بووهم و زارهده س و کهوت زرا و هه موو ر ههنبهههله که کی ڕادەگووازی سه می خۆی بهردهکانی سهبارودۆخه ستی گرتووهکی ههرزارهش می و وه و

، ده ر بهگه. مرۆڤ ئهوهتهداوه ی زۆربه له بين کهوردی سهرنجی بداتی به کاندا بهدۆخهبارو ن و چاکسازی کان دهوتهس و کهنديی، ههوهرژهپ گۆڕر

نهده . وهکر

غه يهند دهچه بی قوڕئان وهمبهدوای مردنی پ کی پيرۆز و يهك نووسراوهر، کتوهئيالهی بۆ به تهڕ کان، ئيسالمييه بردنی کاروباری سياسی، ئابووری و ياسايی و

مانان لهرچهندە زياتر مه. ههوهتهو کراوهزيندو می ردهڵ سهگهودای کاتيی موسوتهد دوورتر دهمهمحه بی قوڕئان پيرۆزتر و ڕهيهو ڕاده، بهوهب گرتنی خنهش زياتر کت ل

ته مانهڕوانگه . لهوهدژوارتر دەب ناکردنی ئه وهکانهی ئايينيه موسو بهو ك وه و کتبی ئيالهيی ئاخرين بۆ مرۆڤ ن خوداوهاليه وخۆ لهڕاسته که کهيهو نووسراوه کترراوه دراوهها بهکی وهيه، پلهن رەی کات، خۆی له به که رزی پ دا خنهر رهنبههه گو

زتر پاراستووە. به ه

Page 28: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

27

ک که دوای محهحاکمان و سه ر کاری سه تهد هاتوونهمهرۆك هۆزانشان بۆ سهشکهتکردن و لهتداريی، بۆ باشتر حکوومهمهحکوو ر دراوس و رک

تانی ده مانهرگرتنی متمانهريان و پشتيوانی و وهوروبهو وام بۆ ردهبه کان،ی موسوڕاون و و ياسای ناو قوڕئاندا گه گهدوای بهيان بهکهتهرميکردنی حکوومهفهبهکی پڕبهميشههه ستي ش شت دا دۆزيوهپ يان زياد کردووهتهان ت کان . ئايينيهوه ياخود لويستيان به ميشهخالقی و رووحانی، ههپشتيوانی ئه بۆ کانی ناو قوڕئان نووسراوه پچه، بهبووههه کستی دژبهيهک وپ دايهوانهم لهبهر ئهوەی قوڕئان ت و ی زۆری ت

وهبارودۆخی جۆراوجۆر کهيتا بۆ يتا پهعالمانی ئيسالميش په ی ، بهرگرتووهکيان ل پچهکات سهرنجيان بۆ ئه شراوه بوونهوانهو دژايهتی وپ وازی رکام بهو هه ڕاک ش

ی روونکردنهخۆيان هه . ويان داوهو

ستا کۆتاييان پ هاتووه ر لهزار ساڵ بهی ههنيزيکه و گۆڕانکارييانهئه و . لهئکهاتبوون، بهدا چوار قوتابخانهمهردهسه شتا بۆچوون و باسی ی ئيسالمی پ م هکستهسهنگ لهڕهمههه نان بهر ت و ر ئهسهکانی قوڕئان له ئارادابووە. بۆ کۆتايی ه

کی گشتيی ياسايه که ڕهو باوهر ئهسه ی ئيسالمی هاتنه، چوار قوتابخانهجياوازييانهنن: عالمانی ك ب ی قوڕئان نوسخه که و بڕيارهر ئهسه هاتنه کهر چوار قوتابخانهههپ

وهرمی بناسن. بهفه ديس بهکانی حهو نووسراوه و وهر شيکردنهسهرگايان لهده يهو شره و نووسراوانهندنی ئهسهرهپه کانيان عالمانی ئايينی نووسراوه دواوهبه داخست. لندا گهنديی لهيوهپه و له ير کردووهواو و کاميل سهته کیيهك نوسخهوه ڵ کات و شو

داوهگرنگايه کراوی گشتييان پ وکردنی هۆی قايم و پته بووه و کاره. ئهتيی و بڕواپکی تاڵ و فناتيکانهمڕۆش ئهتا ئه ك کهئيديۆلۆژييه ی ئايينی و وهی بۆ بيرکردنهزموون

شتووهخۆی بههگايی ئيسالمی لکۆمه . ج ه

بی قوڕئان ئهنووسراوه کانيکردن دژ بهرهربهگرتن و بهخنهڕه وکاتهکانی کتت، که كد کی ئيالهی و گوتهك وهو پهرتووکه نهمرۆڤ ئه پ کست ی کۆتايی خودا ك ت

کی ئينسانی ههکوو وهير بکا، بهسه کست ت. چگهوتی لهس و کهك ت ونکهدا بکرشه دان بهسپاندن و بايهکوو چه، بهنييه شنهو چهی ئهزن، نووسراوهی مهک ی گوته خپ

کات. بهدژوار ده کهردا ب و کارهسهناکرێ گۆڕانکاريی به که وخۆی خودايهڕاستهچه کست و نووسراوه ی وانهپ بی ئايينی يهت کان، کهسيحييههوودی و مهکانی کت

Page 29: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

28

ن، لهير دهسه ن خوداوهاليه حی لهك وهوانيش وهرچی ئهگههئ وهن مرۆڤهاليه کروازی ماناکردنهنووسراون و به ی زمان و ش يبوونی ئه وهپ حا له و مرۆڤانهو ل

کهنووسراوه بی ئايينی ئيسالم لهردا هاتووهسهريی و گۆڕانيان بهکان، کارت ن اليه ، کتمانهموو هه کی نه به وهکانهموسو ب ڵ وههه له نرێ کهيی دادهميشهگۆڕ و ههکت

قاندنهڕۆژه ك و ناوه به وهکانی خو کی نهزمان زراوهڕۆک ت نانه. تهگۆڕ الی خودا پارکسته له بهئه نی داوهکانی قوڕئاندا خودا خۆی بهت رداهاتن سهگۆڕان به له و کتزده تهکهسخ کردن دهنسيپی نهپره و هۆيهوەت. بهپار ر پرسياره و ك . هاوکات وهوهژ

کسته پهمهر تهسهساڵ به ١٤٠٠ کانی قوڕئان کهخۆڕاگريی ت ته، دهڕ بووهنيدا ت هۆی بك له ڕنی ئهسهکۆسپ وازی ژيانی مود و مڕۆيی و کهس ناتوان دوای ئهر ڕێ و ش

ژه کاته ك به ويستوويه و نووسراوانهخودا به زانم کهب من ده دوورودر مرۆڤ چ شت. ب

ۆز و ههر وههه کی ئا ب چه که يهنهاليهمهك گوتمان قوڕئان کت کی ييهوانهدژ و پدايه كی گهگهتوانين له. دهزۆريشی ت نن: مرۆڤ يسههه ورهڵ سوپرمارکت نگ

دا دههه کی ت تهدمووشت داهاتن و رق و کينهزه: بهوهۆز ڕخوازيی، ، ئاشتی و شهيی پهرانسی، بهلهبووری و نا تورانس و ناسهبووری، تولهسه کهوهندنهسهخشين و تۆ وه، پ

تهرکهکانيتر. ههڕهنانی باوهژيان و ڕاوه ن دژ و ست به، ههوهس قوڕئان وردتر بخوچه وان سووانهپ داهاتن زهخشين و بهقاو بۆ به وهکهاليه له کات کهکانی دهوڕهيی ن يی پ

کراوهباوه وهکيتريشهاليه دات و لهده دينه ڕخوازی دژ بهکانی بۆ شهڕپ کان ياخود ب دا. ئيسالم هان ده کانی جيا لهدينداره

ڕنی ئهگهئه مانی مود و وهنهکان دوور خهئيسالميسته مڕۆيی خۆيان لهر موسو ب خۆ بهن، دهك ئايينی ئاشتی و تولورانس نيشان بدهيان وهکهوێ ئايينهبيانه

ها ئهو ئيسالميستهروهواسن. هههه وهککهمی مهردهتای سهرهکانی سهسووڕهه ون، وتوکانيتر کهئايينييه يی دژ بهڕخوازی و تووڕهداوی شهفناتيکانهی وه ڕاديکا

کبخه دينهکانی مهسووڕه ڵگهب خۆيان لهده هر وهکان ههن. ليبرالهر کان ك ڕاديکاو قام و بارودۆخی خۆيانی پ پتهبتوانن مه وتوون کهقوڕئان که له شهو بهدوای ئهبه

ن. و قايم بکه

Page 30: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

29

ژه ر بۆيههه رتای سه ی لهفيزيۆنييهتهله و باسهك ئهر وهکاندا ههله وتووکرد، ناتوانرێ بهکهنووسراوه کی سالم و پڕ سوود بۆ اليهنهکان دا باسمان ل ديالۆگ

ت، به چه کوو بهکۆتايی پ ب ك ياری نيا وهکارييهکانی ناو قوڕئان تهوانهدژکاری و پ کتری. هۆی ماتکردنی يه بنهنج، دهترشه

ژکاخنهی ڕهزۆربه وان و پارادۆکس و جياوازييهرانی ئيسالميی ئهگران و ڕاو ی ننه کانی قوڕئان بهنووسراوه ن. ههردهی سهئاو کهاتنی کاتيی دانان س ها ههروهمی پ

ستگرتن لهك ههك وهنه مهردهو سهکانی ئهوتهو که تيی ر بارودۆخی تايبهنبههه ونييهکوو وهم بهوتهی حهدهسه نو كی ك و دهك ر کی کاريی بۆ گشت کات ستوورژکا بينن. چونکهده بۆ المی کۆتاييهو قوڕئانيش که خودی خودايه کهرهڕاو

ژوويی يهرچاوهك سهقوڕئان وه تيی. لهبهر ئهوە، زۆر بۆيان گرانهمرۆڤايه کی ممانی موحافهزه ین. زۆربهير بکهمی خۆی سهردهسه ز لهموسو ر سهکار و خۆپارويستی بهخودا بۆ ئاخا ن کهڕهو باوهئه ن نييهبه فتن پ وهکاته و بهئه ، چونکهست

تهنابه ن و بارودۆخه کانی بهو گوته وهستر نهنابه وهکانهشو . بۆ فامکردنی وهستريمان ستۆگرتن و پهئهم وهرميکردن و ههفهم بههاوکات، هه وهکانی قوڕئان، ئهگوته . دانه

مخۆشه بهله من پ چه شهم بهوڵ بدهدا ههو کت ر مرۆڤ سهکانی قوڕئان لهوانهدژ و پنه ناکردنی و هوودی ر يهسهڕ و ئاشتيی، لهت، شهر تاوان و خهسهی خودا، لهو و

نهروهسيحی و ههو جيهانی مه کهاتنهبه ژن لهی ها و نی پ م. من يدا نيشان بدهکهستمخۆشه ه ٢٣کی گايهندنی کۆمهسهرهزموونی پهقوڕئان ئه م کهنيشانی بده پ و ی ئهسا

نا ده مهردهسه ز و نه ی نهوکاتهکا و ئاشتيخواز بوو ئهو بوو، و نيی ههمهکهچه ه وهر مرۆڤ ئهگهنيا ئهدەستدابوو. ته نيزامی لهی پوتانسيهلی و کاتهڕخواز بوو ئهشهنا بکات، روون دهبهله تهر چاوی خۆی و و باس و وری ئهده قوڕئان له که وهب

شانه و کانی ئهتيی خهندايهيوهپه له که وهخواليهم دهوتهی حهدهی مرۆڤی سهککی يارمهك مه. وهبووه مهردهسه م، کهی بيست و يهدهخالقی بۆ مرۆڤی سهری ئهتيدهيلکدانهرجداری خزمهتوان به مهنيا دهته توان ی کاتيی قوڕئان ناوهت بکات. ل

گاچاره ، به ڕ کسته کوو ڕزگاربوون لهب زراويی و ڕاگيراويی ت کانی قوڕئان پارکی خودايی دهوه کست گا چارهك ت . توان ر ب

Page 31: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

30

وهرووی مرۆڤهسه قوڕئان له

چهك ههقوڕئاندا نه يبينين، لهدا دهيهو نووسراوهك دواتر لهر وههه وانهر دژ و پنهبه يهڕخوازيدا بوونيان ههکانی ئاشتی و شهر سووڕهسهله و روخساری کوو و

ز بهزەيی که هکی بخودايه وهکهاليه درێ: لهخودا و مرۆڤيش نيشان ده جياواز له ڕ، باوهبۆ مرۆڤ داده ی ههن قاندنهيهڕی پ کی گری و بهرز ڕادهی بهکه، خو کار

، لهباشی داده م و تووڕهخودايه وهکيترهاليه ن قاندنی مرۆڤ که کی ناهوميد و زا خوکی ناسهوه تی م تف و لهعنهواردهبين و بهيشتوو دهگهئاکام نه و به وتوانهرکهك کار

کات. ل ده

رەی قوڕئان چلۆن خودا ڕاستيدا بهله ين کهکهده شهو بهيری ئهسه تاوهرهسه له گوقاندنهك بهمرۆڤ وه که و بڕيارهر ئهسه هاته کی خو ن و ژيانی ی بهکهش حيساب ب

قاندنی ئاده ژووی خو : م چيرۆکی له وهزۆر ڕوانگه م مرۆڤ، لهکهك يهم، وهبداتبی ته وری ده کان لهقوڕئاندا خودا فريشته له که و جياوازييهم بهچ بهورات دهناو کتيان راده وهکاتهخۆی کۆ ده :وهوێ بوونهيههده ين کهگهو پ ن ق کی نوێ بخو ر

ك لهمهمن دهياند: فريشتانی ڕاگه ی تۆ بهندهرهروهی پهو کاته"ئه ر سهوێ بريکارن لهم، گوتيان: تۆ کهمين دياری بکهزه دا خراپهسی واد ژێ، که و ن بڕ چی بکا و خو

مه ی من وهين؟ گوتی: ئهدهسنی پيرۆزی تۆ دهين و پهکهی تۆ دهر شوکرانههه ئوهده )٣٠ی ئايه ٢ی (سووڕه .ئاگاتان ل نييه يزانم، ئ

قاندنه ودا و شانازيکردنی بهستايشی خ يه خو یکهنو

ش ئهکه ، وهوی ئادهوابوو، خودا پ ن ق نهم بخو کی ك نو گر ری خوی ياخود ج. ئهرزهسه ن کی تايبه دا کهپيشان ده و کارهوی دەيناس ز يهتی بۆ مرۆڤ ههخودا ڕ

رێ. ناڕهيههو ده کی گرنگی پ بسپ ر چاو ناگرێ و بهکان لهريشتهتيی فزايهوێ کارهم دەدەن، لهمرۆڤ به شه يان کهکهرانييهنگه ژ لهقه نڕ ی کهبڕياره ڕخواز و خوقاندنه ڕی به. خودا باوهوهشيمانی ناکاتهپه يه خو مر ت دواتر ئهنانهو ته يهی ههکهنو

Page 32: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

31

ز گرتنی ئادهفريشته کا کهده ک کهر ئهسه ريدا بچنهرانبهبه م لهکان بۆ ر ژنۆ، کار بوو بکرێ:ر خودا دا دهرابهبه نيا لهته

مه وه "ئ شدا بژيومان بۆ بڕينهر له؛ ههوهج کرده ردهم ههمان لهئ متان . کهوهومه شوکرانه رن. ئ وهبژ هپاشانا به و له مان ساز داوهين ئ ناون، پاشان مان دهو شک ر

واند ئيبليس ريان دانهن. هومويان سهوی بکهم نهر بۆ ئادهکانمان گوت: سهيشتهفر به؛ ئهنه )١١و ١٠ی ئايه ٧ی (سووڕه وارد.ران خۆی ههکۆڕی کڕنۆش به و لهب

نراوەکانيتر ر ههسهی بهرييهروهو سهئه کهکيتردا خودا دهيهسووڕه له ق موو خوموو کوو بۆ ههم مرۆڤ، بهکهك يهم وهنهک ههر بۆ ئادهاری کردووه، مم ديبۆ ئادهه ت:ر بهويش ههکان و مرۆڤی دوای ئهمندا حيساب د

مه زمان له "ئ مان گرتن؛ ڕۆزی ريادا ههزه وشکانی و له م گرت و لهی ئادهمهتۆره ڕداون؛ له ک له پاکژمان پ ی (سووڕه درمان گرتوون."قهی خۆمان، پتر کرده چاو زۆر

)٧٠ی ئايه ١٧

کی باش خودا بيری مرۆڤی کردووە و ئهو ههموو به چ خواردەمهنی و شتومهکوەکردووە: ناوە، لهم سووڕەيهدا باسی ل کارەی بۆ مرۆڤی بهج ه

ناوهکان و زهی ئاسمانهو خودايه"ئه کی داباراندوه واوهحه و له مينی داه ، ئاووهبه ؛ گهی پ دهروبوی بژيوی ئ ن ی فه ر بههه که -ست ده تهشی داوهميهڕو رمانی پت و بچ و ئهزه له - وهئه شی بۆ ڕام کردوون. خۆر و موو ڕووبارانهم ههريا دا بوههه شی وگار و ڕۆژگارهم شه. ئهستان و وچانيان نيهر کار؛ وهبه خستۆته يڤی بۆ ئوهر بهه تان خواستوهمۆ کرد. ههستهده ۆ ئ ی ڕهرچی ل ينهگهواديون. ئه، پ ر سه ر ب

نن. بهژماردن دا ده ی خودا، لهژماری چاکه قيکار و ل ناههمرۆ گه ڕاستی کهمه )٣٤، و ٣٣، ٣٢ئايهکانی ١٤(سووڕەی ."يهسپ

ی داوا بکا، به ب مهرج کهوابوو خودايهکی زۆر بهخشهندە، ههرچييهك مرۆڤ لدا پهروەردە ببايه، ئهگهر له کۆتايی بۆی فهراههم دەکا؟ رەنگه مرۆڤ ئهو ههستهی ت

رە نهبايه:١٤سووڕەی دا ئهم د

Page 33: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

32

هل ناههمرۆ گه ڕاستی کهبه" ".يهقيکار و سپ

: له کۆتايی زۆربهی سووڕەکان ن و رە دەگوترێ و سهر له مرۆڤ دەش دا ئهو دق وەيهی که ههيه، خو کی زۆر سهير و سهمهڕەيه، که خودا، مرۆڤی بهو ش شتکردووە، ژيانی به ئاو، خواردەمهنی، ڕۆشنايی و گهرماوە بهستۆتهوە، چاوەڕوانيشی

يی له ل دەکات که بۆ دابينکردنی ئاو، خواردەمهنی، ڕۆشنايی و گهرما، ئهمهگناس ، تی مرۆڤ بڕياری داب ك که خودا خۆی و به ب دەسته قاندن خۆی نيشان بدا. خوکی ، شت بهستنهوەی مرۆڤ بهو شتانهی که به بی ئهوان ژيانی بۆ گونجاو ناب ، ن ق وەبهر بخو و و خۆبهڕ کی خۆبژ نالۆژيکييه. ئهگهر خودا بيويستايه بوونهوەر

ت. لهجياتی ئهوە دەی خۆ دەيتوانی بيکا، چونکه خود کی له دەست بهرد ا ههموو کارين: خودا بهو هاتووييهکانيهوە بهستوويهتهوە. دەتوانين ب قاند که به ل کی خو بوونهوەرقاندووە، ياخود ويستی خۆی بووە که به کی ناتهواو و سهقهتی خو کارەی يا بهرههم

ين بکات. بهستراوەيی مرۆڤ بهخۆيهوە ئهمهگناسی ههميشهيی بۆخۆی داب

قاندنی مرۆڤ پهلهی ٣٧ئايهی ٢١له سووڕی نينهوە که خودا له خو دا دەخوکی بۆ ئهو کردووە. ديارە کهس ئهوی ناچار بهو کارە نهکردبوو ياخود هيچ گوشارکارە لهسهر نهبوو، تهنانهت ناڕەزايی فريشتهکان لهو کارەی نهبووە هۆی ئهوەی

قاندنهی کی زانايانه لهو خو ندنهوەی بير بکاتهوە. به بڕوای من دووههم چهشنی خو: ئهو کاتهی خودا بڕيار بۆ ئهو کارە دەدا، مرۆڤ له رەکه دەب راست ب د، که چاوەڕوانی داواکاريی و داخوازيشی ن ق کی بهستراوەيی وەهادا بخو بارودۆخ

. نه خودا دەتوان ههڕەشهی ل بکا ئهگهر مرۆڤ ئهم ياخود ل ههب ئهو ئهرکه بۆ ونی يا گوێ له فهرمانهکانی ڕانهگرێ، بتوانی تاوانی بدا. بهج نهه

قاندنهکهی واته مرۆڤ ئاگادار بوو، ئهوەی که خودا له ناتهواويی و کهم وکۆری خورەدا ههستی پ دەکهين: ئهگهرچی خودا دەب عالم و زانايهکی تهواو و ب عهيب ل

قاندنهکهی ههستی ب ، لهسهر خو ك دێ که دوو فريشته ب يدا پ متمانهييهکی وەهای ترێ و لهسهر شانی چهپ و ڕاستی دادەن بۆ نووسين و ڕاگرتنی ههموو بۆ مرۆڤ دەن

کی ئهمنييهتيی ئيالهی: کخراو ئهرك و گوتهکانيان. چهشنه ڕ

Page 34: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

33

مه "دياره تی بهشزانين چۆن خهو ده مرۆمان دروست کردوه ئ مهيا دادێ. ئ و بۆ ئه د جووت فريشته وهپيشهالی ڕاست و چه وێ کات لهماری ملی نيزيکترين. ئهشاده له

، چاوهم دهده ی لهر ورتهنووسن]. ههڕۆنيشتوون [بۆی ده کی ال ههربچ ر ."يهد )١٨تا ١٦ئايهی ٥٠(سووڕەی

لهسهر خودا نيزيکتر له مرۆڤه تا مرۆڤ لهخۆی، سهرەڕای ئهوەش بۆ هاتوچۆی گای ڕاست زەوی دوو جاسووسی بۆ داناوە. به روونی لهوە دەترس مرۆڤ له ڕ

گايه چلۆنه، له سووڕەی نينهوە: ٢البدا. له روانگهی خوداوە ئهو ڕ دا دەتوانين بخو

س هانام ر کهپرسن، من نزيکم؛ ههتۆ ده ڕ من لهمهکانم لهبدهکی عهرگايه"هه، ب وهبهوه ن مهرامی نرب چن، بڕوای رنهرمانی من دهفه وانيش له. با ئهوهاه؛ به واويان بهته ی ڕاست بهمن ب )١٨٦ئايهی ٢(سووڕەی ن."دی بکهشکوو ڕ

وشهی "بهشکوو" لهو پهيوەندييهدا مرۆڤ سهرسووڕماو و سهرسام دەکات. باوەڕ داويستييه وەيهکی ئوتومات -به خودا پ م واديارە بهش يكی، دەستهبهر نييه که مرۆڤ به

ت. ش گای راست ڕابک بهرەو ڕ

Page 35: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

34

خودا مرۆڤ ئازار دەدات

ن، بی قوڕئاندا زياتر بهدوای وشهی "مرۆڤ"دا بگهڕ ئهگهر له سووڕەکانی کتی کراوە. ج نی باسی ل وەی نهر تهوە که ئهو وشهيه ههميشه به ش بۆمان ڕوون دەب

کی ئه وهکهاليه ، که خودا لهڕ نييهباوه گرەکهی ويستوويه کار وها گرنگ به جرێ، کهچی له ی فريشتهکان له وهکيترهاليه بسپ ؟ ب ين ئاوا ئازاری پ بگه

ی مرۆڤ سهرنهکهوتوو و ؟ ب بۆچوونهکهياندا سهبارەت به مرۆڤ راستيان نهگوتبی ئهو سهرنهکهوتووييه له پالنی خودا دا به ئانقهست بۆی ؟ ياخود ب ناکام نهبووب

؟ دياری نهکراب

نينهوە: ٩٥له سووڕەی دا دەخو

مه کت "ئ وهمرۆمان له ڕ ناوهدا وهرين ش ڕاومانهدی ه رهی ههبۆ پله وهته. پاشان گر؛"رهبه )٥ – ٤ئايهی ٩٥(سووڕەی ژ

نينهوە: " گايهکيتردا دەخو ئايهی ١٠٣" (سووڕەی له ڕاستيدا مرۆڤ دۆڕاوەله جسووڕەی قوڕئاندا به گشتی مرۆڤ به درۆزن، دۆڕاو، ٤٠). له زياتر له ١

دگهر، لهچهر، خۆبهزل زان، ناشوکر و ... ناوبراوە. ئهگهر مرۆڤ لهخۆڕازی، نادای خۆی دەبوو، س و کهوت و بڕيارەکانی ئازاد بايه، تووڕە بوونی خودا ج لهسهر ههری له دەستی خۆيدا نييه و يبژ گايهکی هه م مرۆڤ ئازاد نييه. ههر ر به

بهستراوەتهوە به خوداوە. چونکه:

)١٥٦ی ئايه ٧ی (سووڕه ."يفی خۆمهم کهرک ئازار بده"هه

دەکات. خودا سزا دەدات ئهگهر کی کارەسات ساز دەستپ ئهو سووڕەيه به ڕاگهياندنتهوە: . بيرۆکهيهك که له زۆربهی سووڕەکانی قوڕئاندا دووپات دەکر ی خۆش ب پ . ی خۆش ب گايهی خودا خۆی پ گای راست به مرۆڤ نيشان دەدا، تا ئهو ج خودا ر

، ن ك د واوی پ ش ك بيههوێو ی خۆش بئهگهر پخودا سهرل . ههر کات

Page 36: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

35

واوی ش کيش سهرل ی راستدا دەبات و جار ك به ڕ گهکان: بۆچی خودا جار بهدەچ زياتر خۆسهرانه ؟ ئهو کارە خودايهکی دادگهر و توانا بهيان ناکات. و ن كد پمرۆڤ رەوانهی اليهنهکان بکات. تهنيا ئهو شته روونه که له روانگهی خوداوە کام

استه:اليهن ر

گهس خودا حهرکه"هه ی ئيسالمه دا و بۆ بڕوا بهی نيشان دهز بکا بۆخۆی ڕ تی دش حهگوشادی ده . ک ندهدات و رهك بهکا، وهنگی دهس تهفهنه ز بکا گومڕای بکا، هنن تووشی رسوايی دهسانهو کهوێ. خودا ئاوا ئهرکهئاسمان سه کا."ی بڕوا ناه )١٢٥يهی ئا ٦(سووڕەی

قاندووە، وەسهر ههموو بوونهوەرانی کيتر کورتی دەکهينهوە: خودا مرۆڤی خو جارگا تهفروتوونايهوە . لهو ج ن دەخات و له کۆتاييدا بهرەو نزمترين پله دايدەبهزوەی کافرەکاندا چهند . له چوارچ رێ که ک ئيماندار و ک ب ئيمان ب ياندەبژ هه

دانانی دوگمهيهکی تايبهت له دەستهيهك بۆ هيدايهتک رێ. بههۆی دەست پ دەبژ ردن ههنن بههۆی رن. ئهوانيتريش، بۆ ئهوەی ئيمان نهه بژ ياندا بڕيار دەدا که ئيسالم هه ناو ديان تهنگ و دژوار دەکاتهوە و له دنيايهکی سهرل دانانی دوگمهيهکيتر د دەست پ

تهوە. واويدا دەيانه ش

کدا خودا چی دەوێ؟ چ ك بههۆی کافربوونيهوە سزا بدا، لهحا لۆن دەتوان مرۆڤين له سهرەوە بژاردنيدا نهبووە و ياخود دەتوانين ب تی له هه ئهو کهسه خۆی دەسه. ههر دا دادەن وەيهيه، خودا خۆی دانی پ کونتڕۆڵ کراوە! که ئهو بارودۆخه بهو ش

س و کهوته خۆيهتی که مرۆڤ له اليهکهوە بۆ اليهکيتر هيدايه ت دەکا. ئهوە ههنهر خۆی ق کوو تهنيا خو تاوانبارەکهی مرۆڤ نييه که بهرپرسه بۆ ئهو کارە، به

بهرپرسه:

وه گهکه کتانهرهگه "ئاخۆ ئ ر ڕێ؟ ههر ڕاستهسه وهنهی ل گوم کا، بيخهس خوا ڕگه س کهکه گايهخودا ڕ (سووڕەی ی."هيداککی بۆ پهی ل بگۆڕێ، تۆ ناتوانی ر )٨٨ئايهی ٤

Page 37: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

36

کی تۆبهکار شانسی ئهو راگهيهندراوە ئهو مانايهشی دەتوان ههب که تهنانهت کافر . ی خۆش نهب وەرگهڕانهوەی نييه، ئهگهر خودا پ

ی پالنی ئيالهی مرۆڤی لهبه دهپ ناوهورهکی زۆر گهدشانسييهرچووگ بهڕ . ی هتهنيتان دهخودای توانا شه ندهوهی بۆ ئهستهجه ر ری سهخت و قوڕبهدبهيتريش بهی ه

کات:فتن دهد ئاخهمهڵ محهگهکات. خودا له

مه"تۆ نه ن؟دهيان دهو هانه ناسان ختووکهر خوانهسه کانمان ناردۆتهياتينيهشه تزانی ئمه، ئهکهکيان ل مهيهلههيچ په رين."وانی دهر ئهسهلهن ژماردهبه وا ئ ی (سووڕه ژم

)٨٣ی ئايه ١٩

گايه له نينهر کافران دهسهکيتردا لهج :وهخو

يان ده کی ههغه"د ) ١٠ی ئايه ٢ی (سووڕه زی پتر کردوون."غهو خوا ده يهز

نا دهرچاوی خۆی نهبهمرۆڤ له ك و . بۆ الی دوکتۆر ده کات کهخۆش چژ نهکهخۆشييهی نهوهبۆ ئه کههدوکتۆر ، نهی سار تی کهسهکه نادا، ک ههر يارمهب

ها روهکات. ههی ل خراپتر دهکهخۆشييهخۆشبوونی، نهتاوانی نه کوو بهبهنه ی بهو کارهبۆ ئه کا کهڕوانی ل دهچاوه کهدوکتۆره سۆز و د !د رمی دابن

سۆزو چهواو ئهته ١١٤ له ١١٣کرێ. تی ل دهشکايه ن خوداوهاليه له ييهشن ددهده و فورمۆلهی قوڕئان بهسووڕه سۆز و ميهره کات: بهستپ نيا بان. تهناوی خودای د

. گهو توونابوونی کافران راده گيراوهرنهك وهکه و فورمۆلهدا له ٩ی له سووڕه ين

بی قوڕئاندا و له ٧٢ ش خودا لهوانهڕای ئهرهسه گای کت ککهکانی ههم مهسووڕه جشتن دهک بۆ پهدا، خهدينهو ههم مه شی بهشيمانی، بانگه سۆز، ميهره کات و خو بان د

ئاوا دادهو سه : سووڕهخی و د )، ٢٣٥، ٢١٨، ١٩٩، ١٩٢، ١٨٢، ١٧٣( ٢ی ن، ١٠٦، ١٠٠، ٩٦، ٢٥، ٢٣( ٤ی )، سووڕه١٥٥، ١٢٩، ٨٩، ٣١( ٣ی سووڕه

، ٥٤( ٦ی )، سووڕه١٠١، ٩٨، ٧٤، ٣٤، ٣( ٥ ی)، سووڕه١٥٢، ١٢٩، ١١٠ ٩ی )، سووڕه٦٩،٧٠( ٨ی )، سووڕه١٦٧( ٧ی )، سووڕه١٦٥، ١٤٥

١٢ی )، سووڕه٤١( ١١ی )، سووڕه١٠٧( ١٠ی )، سووڕه٥،٢٧،٩١،٩٩،١٠٢(

Page 38: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

37

٢٥ی )، سووڕه٦٢، ٣٣، ٢٢، ٥( ١٦ی ووڕه)، س٣٦( ١٤ی )، سووڕه٩٨، ٥٣(، ٥٩، ٥٠، ٢٤، ٥( ٣٣ی)، سووڕه١٦( ٢٨ی)، سووڕه١١( ٢٧ی )، سووڕه٧٠، ٦(

)، ٥( ٤٢ی)، سووڕه٣٢( ٤١ی)، سووڕه٥٣( ٣٩ی)، سووڕه٢( ٣٤ی)، سووڕه٧٣)، ٢٨( ٥٧ی)، سووڕه١٤، ٥( ٤٩ی)، سووڕه١٤( ٤٨ی)، سووڕه٨( ٤٦یسووڕه)، ١( ٦٦ی)، سووڕه١٤( ٦٤ی)، سووڕه١٢، ٧( ٦٠یووڕه)، س١٢( ٥٨یسووڕه ).٢٠( ٧٣یسووڕه

سۆزی و ميهره که ر سپی نووسراوهسهش لهقوڕئاندا ڕه له موو بانيی خودا ههدك ده تهشت وه که ١٥٦ی ئايه ٧ی . (سووڕهوهگر شتر باسمان ل ی کرد) زۆربه پ

مانان زۆر جار به ننهده يهو سووڕهئه وهيلهمه موسو ئهوەی م سهرنج نادەنه، بهوههدا نووسراوهئايه ش و دوای ئهو چييان ت کهپتوونی سووڕه ر مرۆڤ بهگه. ئهکانی پ

ته ن ته، بۆی روون دهوهبخو سۆزی و ميهره که وهب ك ك ههبانيی خودا نهد مووشتته ز باريك دکوو زۆر بهبه وهناگر تههه وهتهبارودۆخی تايبه و به وهکر

تهبهده :وهستر

ی . چاکهموو شتی داگرتووهييشم ههزه. بهيفی خۆمهم کهرک ئازار بدهگوتی: هه" زن و زه خراپه له نووسم کهده وانهئه بڕوايان به ش کهسانهو کهن؛ ئهدهکات دهخۆپار

) ١٥٦ی يهئا ٧ی (سووڕه." يهخوا هه

:کيتردا دهيهسووڕه له

به"ئه ن و وی ل بکهيرهخوار. گشتوو په شمان ناردۆتهپيته پيرۆز و پڕ له م کت، بهخودا هه ترسيشتان له ."زهشکوو بهب وداب )١٥٥ی ئايه ٦ی (سووڕه يی پ

وهبه کانیستوورهب و دهقوڕئان هه ڕی بهس باوهرکهوابوو هه که ب رێ، دهبهڕسۆزيی و ميهره ت. بهچاوەڕوانی هيواداربوونی د يه، بانی خودا ب که يهو گوتهئهو پ

سۆزی و ميهره ك دهبانيی خودا هه"د تهموو شت ت. عالمی رنايه" دروست دهوهگرسۆز و ميهره ن خودا لهده ن کهئايينی هه چی کافران لهرگه، ئهبانهسزاداندا زۆر دغهمدا دهننهههئاگری جه . خودی پ ن سۆز و ميهره ميشهريش ههمبهسووت ، بان بووهد

ر بۆيهگرتوون. هه کۆيله کانی بهو ژنه ربڕيوهی کافرانی سهو کاتهت ئهنانهته

Page 39: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

38

ژهزۆربه دهفتن ئاوا دهرانی داعيش بۆ ئاخهی و ی، يهو خودان: "سپاس بۆ ئهکهست پغه به سۆزيی و ميهرهکهرهمبهشمشيری پ بانی بۆ ناردوون."ی د

Page 40: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

39

زی بۆ ئهخودا ته وتوونکانی کهدوای قسهوه ، کهيههه سانهو کهنيا ڕ

کی بهستراوە بهخۆيهوە که به زاناييهوە ووەئهفراند خودا مرۆڤی وك زيندەوەرگای ڕاست ياخود ه هيدايهتی دەکا. شهيتانی بۆ ناردووە، بۆ ئهوەی بهرەو ڕ گای هه ڕ

ته سهر دنيا، چلۆن . خۆی بڕيار دەدا کهنگ مرۆڤ ب ن و ندەيتر سهری ل بش ه: ژيان بکا و کهنگ کۆتايی پ ب

)٥٦ی ئايه ٥١ی (سووڕه ستن."رهو مرۆم دروس کرد، بمپه جندۆکه ر بۆيه"من هه

دەچ پالنهکهی خ ، چونکه خوای و وەيهی ويستوويه بهج نههاتب ودا بهو ش: ١٢گهورە و توانا له سووڕەی دا دە

نن."زۆربه ردمهم مهزۆريش پاپا بی، ئه ندهر چههه ی ئايه ١٢ی (سووڕه يان بڕوا ناه١٠٣(

کی مهزن و ز ، بۆنی ه دەقو ديهی وا لهو سهردەمه هه ی و ناهوم ئهو دوو دوەيه نهبوو که خودا له ناوەندی بهتوان ای خودايی ل نايهت. بۆچی مهگهر بهو ش

هوە پهنجه بهم دوگمه ياخود ئهو دوگمهوە دەن و مرۆڤی باوەڕدار و ژووری کونتڕۆ ب باوەڕ دياری دەکا؟

چهوانهکارييه، وەك گرێ پووچکهيهك، سهرجهمی قوڕئانيان ئهو چهشنه دژ و پم کات غهمبهری داگرتووە. به سهيری کهسايهتيی و بيۆگرافييهکانی محهمهد وەك پ

ناردراو له اليهن خوداوە بکهين، دەتوانين هۆی گرێ پووچکهکانيش بناسين.

ك اليهنگر کۆ محهمهد لهو سهردەمهدا خۆی بهوەوە خهريك کردبوو که کۆمهکردن، زا کردن، دزە پ زی قهناعهت پ بوون و بکاتهوە. ئهو لهو سهردەمهدا ه

دەستبهسهرداگرتنی زۆر الواز بووە. ئهويش وەك زۆربهی ئامۆژگاريدەرەکانی دەوری نی. گر و اليهنگر وەدەست ب کهعبه له مهککه، بهربهرەکانی بۆ ئهوە کردووە گوك ت، تاقم گا هيچ تامهزرۆييهكيان بۆ پهيامهکهی نهبووب نی ناو کۆمه ت کۆمه دەچ و

Page 41: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

40

ته کيش گا دا خودا لهگهڵ مرۆڤ ٣٦يان پ دەکرد. له سووڕەی چاوپۆشی و کهسان: دەدوێ و دە

غه، ههبدانهو عه"مخابن بۆ ئه کيان بۆهات، ههمبهر پ تهر کردوون." وگهر گا پيان پ )٣٠ی ئايه ٣٦ی (سووڕه

" : " واته: "حهيف بۆ ibad-lal’ya hasratan aله زمانه ئوريجينالهعهڕەبييهکهيدا دەگای ya hasraردمهی" (ئهو مه ) چهمك ياخود واتايهکی تهواو مرۆڤانهيه و له کۆمه

ندرا که مرۆڤ لهوپهڕی تووڕەيی و ك بهکاردەه ئهو سهردەمهی عهڕەبستان تهنيا کاتس و کهوته بۆ س و کهوت بکا. ئهو چهشن هه داماويدا لهسهر چارەنووسی خۆی هه

ه، گهل نهر، به توانا و ب هه ق ستی خودايهکی خو م پڕ به پ ك سهير و سهمهرەيه، بهمحهمهدە که لهگهڵ هۆزەکهی له دوژمنايهتيدابوو چونکه پهيامهکهيان رەدکردبۆوە و

ته و قهشمهرييان پ دەکرد. ههروەها سووڕی ش زۆر به باشی ئهو ١٠٣تهنانهت گات که محهمهد به گشتی مرۆڤی وەك دۆڕاو ناو بردووە و بهرە ن و بۆچوونه دەچهسپ

دەچ ئهو ئايهيه ڕاستهوخۆ مهبهستی تهنيا محهمهد سهبر و خۆڕاگری هانيان دەدات. و: ب

ند به وارهڕههه "سو ڕ ن باوهخاوه تهی بوونهوهگين ئه؛ مه، مرۆ گشتی زيانبارهتی ئ." و بۆ خۆگری ڕاسپاردوه داوهکتريشيان بۆ کاری ڕاست دنهو کار چاك بوون و يه

)٣ - ١ی ئايه ١٠٣ی (سووڕه

پسپۆرانی ئهو بوارە دەنووسن: ئهو بارودۆخهی لهو سووڕەيهدا بۆ کاری ڕاستی کراوان و هاندانيان بهرەو سهبر و خۆڕاگری هاتووە، دەب زۆر دواتر و ئهو باوەڕپکی له دەوری خۆی کۆ ته دەرێ که محهمهد به سهرکهوتوويی کۆمه کاته دراب

گايهکی تهوە و کۆمه ت. اليهنگرەکانی بههۆی ئهو گشت کردب ناب که ئيسالمی پشکاوييان لهخۆ نيشان داب و دژ کردنهوە و بڕياردانه دەب ههستی برينداربوون و د، که بۆ دەب قوڕئان بهگشتی مرۆڤ وەك دۆڕاو سهير بکات. ستيان گرتب و بهوە هه

ناوە و : "ئهو کهسانهی بڕواسووڕەيهکی هاوچهشن ئهو شته روون دەکاتهوە يان ه ." ت کاری ڕاستيان پيشهکردووە، پاداشيان دەدر

Page 42: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

41

٩٥"مهر ئهوانهی باوەڕدار و ئاکار چاك بوون، که پاداشيان دوايی نايه." (سووڕەی )٦ئايهی

ويستی به سهبر و ههناسهيهکی نی مهککه پ نانی کۆمه محهمهد بۆ قهناعهت پ هغهمبهرييهکهی و ئهوەی که له اليهن خوداوە ژ ههبووە بۆ سهلماندنی پ دوور و درناوە و ش خۆی ه ژووی پ غهمبهرانی م ژەکانيدا بهردەوام ناوی پ ردراوە. له ڕاو ن

کانی مهککه بۆ سهلماندنی باسی له پهرجۆکانيان کردووە. دي ارە سروشتييه که خهم محهمهد نهيتوانيوە ئهو غهمبهرييهکهی داوای پهرجۆيان ل کردووە، به پکی شان بدا. سهرەڕای ئهوانهش خه ن و نيشانهيهك له خودايان پ ئارەزووەيان وەدی ب

ش خۆ ڕاوەکانی پ ژوو و گ ی مهککه تۆمهتباريان کردووە که پهيامهکهی له مك ژوو دەرخواردی خه ور له ئهفسانهکانی ناو م کی مج شت ناوە و دەيههوێ چ که پ

بدات.

. وەك ک بۆ محهمهد زەربهيهکی کاريگهر بووب س و کهوتهی خه دەب ئهو ههس و کهوتهی کی ههتيو که له دەرەوەی هۆزەکهی گهورە ببوو، به ب ئهو هه مندا

کی گۆماناوی و ه کيش، به چاو ی سهيری خه ی و دڵ کرمۆ اوڕێ لهگهڵ دوو ددا. ههموو ژە پ کی دەکرد. چهندين ساڵ کاری ئامۆژگاريی له شاری مهککه در خهکاتی ژيانی ئهو سهردەمهی به ب هيچ سهرکهوتووييهك بۆ خزمهت به پهيامه کدا به دی و تووڕەبوونی له ههنبهر خه ئيالهييهکهی تهرخان کردبوو. ههستی ناهوم

دييه، ڕەنگدانهوەی دژ و ڕادەي دا پهروەردە ببوو. ههر تهواو ئهو ناهوم هکی زۆر تنه چهوانهبوونی نووسراوەکانی ناو قوڕئان و کی ئينسانی ی ئاکارپ س و کهوت و هه

کستی ناو قوڕئان به . ت ن ر بارودۆخی ڕۆحی و سهوام زانياريی لهردهدەسهلمشه کهرهسه د بهدەستهوە دەدات. لهمهوی محهرهو ده وهکانی ناوهک يدا کهرييهتای کارت

کی مه تی وان يارمهئه بوو کههه وهمرۆڤ و به ڕی بهبوو، باوهوهستهده زنی بهئهرکه و ناهه و به وهڕاندهرگهدا، خۆيان ل وهتيان نهوان يارمهم ئهن. بهدهده قيکار و سپ

ون. رچوئاو ده له ناشوکر

ی کهيامهپه ک بهدانی خههۆی سهرنج نهبه ی واييهتوانی ئهو تووڕهيدهد، نهمهمحه دا په وه ببوو، به ردهروهت ك به ڕاستيشدا خۆی نيشان بدا، لهر لهی کاريگهش چ شت

Page 43: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

42

يندگۆی قسه کاتهکی بکا؟ ئهو خودا دهخه له شهڕهيتوانی ههده و ر بهههکانی. بوه کی بهيبينين خودا وهی دهيهش ز ته ك ه ز و توانا ناجوو واو بهکوو ته، بهوههوه دی کا: بهفتن دهکی ئينسانی ئاخايهش ييهوە له ناهوم کهو دوود ياخی و گهڵ خه

وهسه کا. وت دهس و کهی ههکهربز

کرد، ئهئاماژه وهرهسه ی لهو سووڕانهموو ئههه له و ئايانهی نزای خراپ لهمان پتوانين درێ، دهم دههقه تکار و ناڕاست لهيانهدرۆزن، ناشوکر، خه کرێ و بهمرۆڤ ده

دی محه ست بههه کی کردووههه ين کهد بکهمهب هيوايی و ناهوم ند رچهو هه ر کاری داوههه تهر بۆ گوتهك بگا ياخود بيسهزموونئه به يتوانيوه، نهو وه و کانی بدۆز

. ئهسهرنجی خه ش بکات؟ و کارهر ئهنبهههتوانی لهو چی دهکی بۆ الی خۆی ڕابک

تهمهتی محهبوو بۆ يارمهخودا ده بۆ کانی دواتردا کهحيهوه . لهوهيدانهناو مه د ب، تهد نازڵ دهمهمحه تهشهڕهدی و ههك ناهومنيا وهب ن کی چه کوو به، بهوهکردن نام

نهم دهقورس وه ون، ی ناکهکهيامهدوای پهگوێ ناگرن و وه ی کهسانهو که: ئهوهدرن. لهم دهنهههجه ئاگر و سووتاندن له به نر ين. دواتر ده وهر ئهسهترس دو

قاندوونی بۆئه کا کهده مرۆڤ و جندۆکه له شهڕهدا خودا هه٥٥ی سووڕه له ی وهخو ستن:رهبيپه

مه )٣١ی ئايه ٥٥ی (سووڕه ی گرۆی مرۆ و جنۆکان."ين، ئهگهکارتان ڕاده به "ئ

وازهئه ت، جا ئه: "ڕاوهفتنهئاخا و ش حيسابتان و کات بهستن با من دستم بهتاڵ ب ری بهب خودا سهم ده. بهکردن زۆر باوهشهڕهبۆ ههبيدا ڕهزمانی عه م" لهگهڕاده

که ج مرۆڤ سزا بدات و تاوانی ستبهده يتوانيوهنه ريك بووب کهخه وهچ کارت؟ ئه ن تهر مرۆڤ وهگهبهسهردا بسهپ ن ند چه ککهمه د لهمهمحه که وهبيرخۆی ب

د و داماو بوو، هه تهی بۆ روون دهشنه سووڕانهچه وکردنی ئهشهڕهناهوم و . ئهوهبشتا محه زەسايهو کهد ئهمهکات ه دواتر له بوو کهگا نهی ناو کۆمهتييه خاوەن ه

ی گه دينهشاری مه نيا کرد، تهکانی دهرهدژبه ی لهشانهڕهو ههوابوو ئهيی. کهپزێ. ده يتوانی بۆ داهاتووی ڕاگو

Page 44: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

43

ش له کۆچی دينهبۆ مه وهککهمه د لهمه: کات محهيهوهدا ئهندييهيوهو پهسهرنجڕاککی نيزامی گهکرد و له ز نا و کۆمهورهوێ ه که ور ده کی لهزنی خهکی مهی پکدا ئه ، لهکۆ ببۆوه نهپڕ نييهنه و و دا قوڕئان واوی لهته يبوو، بهمرۆڤ هه ی لهر

هات و له ك خۆی کان وهر ب دينهنبههه تيی" لهنيا "دوژمنايهناو چوو. تهکۆتايی په. بهوهمايه ی بهو کارهسپارد و ئهخودا نه کانی بهو سزادانی ب دينه وهکردنهم تۆ ستۆ گرت. ئه ربی شمشيری خۆی وهزه

Page 45: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

44

وهرووی ژيانهسه قورئان له

وەی نه ر مرۆڤ بهسهر لهك ههقوڕئاندا، نه له نی دهش ت، بهر گشتی کوو بهدوقوڕئاندا " لهal-hayatی ژيان"ر دنيا. وشهم ژيانی سهلهسهر ژيانيش، ياخود الی که

ست بهبيدا مهڕهعه " لهdunyaی دونيا"وشه ناوی "دونيا"دا دێ، کهڵ ئاوهگهله ميشههه . م"ی ياخود "ب مانا"ی يه"که

ڕوان و دنيا چاوهله قينهژيانی ڕاسته که وهنهکهڕوونی ده وهی خوارهو سووڕانهئه :يهخودا هه ی بڕوايان بهسانهو کهم بۆ ئهکرێ، الی کهده

خۆ جوان نيشان دان و و بۆ خۆ به وايهو بادی هه مهر گههه دنيايه "بزانن، ژی لهك بهو وه والد و داراييتانهبوونی عهکترڕانان و فرهر يهسهله هۆی بارانهك چنراو

ری پ خهو وه شين بوه ڕاوهگهرد ههبينی زهب و دهوشك ده رهبهرهو به نی بووهرزوالش ئازاری دژوار و ل خۆشبوون و با. لهرهکاوکۆتی به تهدواييدا بوه و له

ی (سووڕه." و چی تر نيه تاندنههی خهر مايه. ژينی دنيا ههيهندی خودا ههزامهڕه )٢٠ی ئايه ٥٧

م ئاسمان پانايی ئه پانايی، به ش کهشتهههو بهو ئه ندهرروهخشينی پهن بۆ بهبکه "ڕکهغه ڕيان بهباوه که يهئاماده وانهو بۆ ئه يهمينهو زه م . ئهيهرانی خودا ههمبهخودا و پکی دهی کهربارهو ده يهخواوه له يهچاکه . چاکهسهيلی لهبۆخۆی مه کا کهس ی ر ب

)٢١ی ئايه ٥٧ی (سووڕه ."يهورهخودا زۆر گه

يه مانهر لهگه"ئه ن و ههداده بارانه وهوايهو حهوا له بپرسی: ک وی زه و ئاوهر بهبارژهپاش مردنی؟ ب گومان ده وهکاتهزيندوو ده ژن: خودا. ب م بۆ خودا. به : شوکرانهب

تهر گهموو هه، ههر دنيايهی سهم ژيانهن. ئهناکه وانهده مانهی ئهزۆربه و يهپ و گا ٢٩ی وڕه(سو بيزانن." وانهر ئهگه، ئهو دنيايهر لههه قينه؛ ژيانی ڕاستهچيتر نييه

)٦٤و ٦٣ی ئايه

Page 46: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

45

تهته پهڕ کردن نيا گا کردن و کات ت پ

چه به يهو دوو سووڕهئه يدا ده ن که ٢١ی ی سووڕهوانهڕوونی دژ و پ :ت

مه ئاسمان و زەوينمان و ههرچی له ناو ئهواندايه بۆ لهيستۆك دروس نهکرد. ئهگهر "ئك مه گهرەکمان با لهيستۆک مان دەبژارد. ئهگهر ئ رين، ههر الی خۆمان هه بژ هه

مه گهرەکمانه پڕوپۆچ له بهين ر، ئ بمانويستايه ئهو کارە بکهين[ههر دەمانکرد]. ناخوەيه لهو باسی خوداکردنهتاندا." تهوە. واوەيال ههر بۆ ئ گهی بگر ت و ڕاستی ج بچ

)١٨ – ١٦ئايهی ٢١(سووڕەی

کردنهی باوهدژواری بۆ مرۆڤ ج زۆر به ی خۆی و ژيانهخودا ژيان، ئه که ڕپقاندوويه . لههيچی داده ئاشکرايی به تی، بهخو کی به له که يهوهويش گرنگتر ئهن ش

بی قوڕئان دا که بی کۆتايی بۆ مرۆڤی سهوه کت س و ، ههوی ناردووهر زهك کتوهوتی خۆی بهکه نييهنه و ش ر ژيانی دنيا نيشان سهت لهتايبه ر مرۆڤ و بهنبههه له روازهدا. لهده ه و ش به کرێ ل ت بگا کهوکات مرۆڤ دهنيا ئهته يهوهندنهسه تۆ

کی کراوه غه ککهمه د لهمهتيی ژيانی محهکانی تايبهيری قۆناخهسه چاو ر مبهبکرێ. پکی فه وهييهی ماڕوانگه دا لهمهردهو سهله . بووهو کوڕيشی نه قير بووهمرۆڤ

هموويان دههه ککهکانی مهبازرگانه يان ر کاميشيان چهند بوون و ههمهو ندين منداکانی شهڕههه بوب گوێ لهشيان نهلهوسههيچ حه نگهو ره کاتيان بووه وان نه. ئهبووهو کوڕ ب کانی قوڕئان ژيان، پارهئايه د بهمهدا محهو بارودۆخهد بگرن. لهمهمحه

:فرينی دادهت و نهحلهنه ت بهنانهدا و تهم نرخ نيشان دهمانا و که ن

چ که ههيانه، خوا دەيهوێ له دنيادا به مانه ئازاريان "سهيرت نهيه له دارايی و زاروز )٥٥ئايهی ٩دا و ههر به خوا نهناسی بمرن." (سووڕەی

ره چهل کيتر دژ و پ تهکانی ناو قوڕئان ڕوون دهيی گوتهوانهدا جار : خودای وهبی دنيا، ئاو و خواردهميهره مرۆڤ ك دياری بهرما وهنی، تيشك و گهمهبان منداڵ و ما

. هاوکات له شوکرانه کا کهمرۆڤ داوا ده ريشيدا لهرابهبه دا و لهده ر ب وهوالشهبژش و بهوهت بۆ ئهی داوهتانهو نيعمهئه دە بڕوا. م دنيايهب دينی له ی ئازار بک. بههيچ مانايه ی خوداوهڕوانگه له و کارهئه ، وهدهمهی محهڕوانگه م لهکی ناب

Page 47: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

46

غهلهبهر ئهوه کی تهيهر ماوهمبهی پ ژ ژيان کردبوو، ياخود دنيای پيشه رکهکی دری دنيای به و ژيانهبه ناچار نا. دههيچ دانه کرابوو، ما

کی بهله دينهمه د لهمهم کات محهبه کدا مرۆڤ زی ل دروست بوو، وپڕ له هر و کاری کرا و سهڕ ژيانی دابين دهشه ستهاتوو لهدهلی وهل و پهکه نيا لهڕاستيدا ته

ڕ و ما ڵ پارهگهزياتر له شتر لهوتهس و کهو ههئه ورده ی دنيا بوو، وردهو ز ی پی دنيا ههسه رهيبوو وهر ما ر سهباسی له نارد کهی دهقوڕئان ئايه وهالی نا. ل ك هاتهيهکرد. بهکردەوەش سووڕهده قهدهو سه رانهڕ، سهلی شهل و پهشکردنی کهدابه

کا:ده وهوخۆ باس لهڕاسته که وهخواره

واردن بۆ ك ها "ئهگهر باوەڕتان به خودا و باوەڕيتان بهوەش ههيه که ڕۆژی لعهبدی خۆمان ناردە خوار، ئهوەی ڕۆژێ که دووکۆمهڵ تووشی يهك بوون؛ دەب غهمبهرە کی بهشی خودا و پ نج يهک کو دەس کهوت، پ ن ئهوەندەش ت بگهن ههر تا

بوارانه. خودا توانای بهسهر ههمووشت دا و بۆ خزمان و ههتيوان و ههژاران و ڕ )٤١ئايهی ٨ههيه." (سووڕەی

زی بهب به ئيتر کاتی کدا کانی ژيان لهجوانه ر چوو. شتهسهشبوون و خۆپار پڕ هاتن:دهژمار نهئه تاوان له ئيتر به

يه، جلکی جوان و خشڵ و بژيوی پاکژێ ژە ک نی خۆی کابدهعه خوا به که -"بژهوايهناڕه که الی وايه - واديوهڕه ژيانی دنيادا له ن کهسانهو کهشايانی ئه مانه: ئه؟ ب

ناوه بڕوايان به مهخۆيانه تی بهر تايبهش ههو ڕۆژی سه خوا ه کان ئاوا نيشانه . ئ )٣٢ی ئايه ٧ی ين."(سووڕهکهزانا بن ڕۆشن ده ی کهوانهبۆ ئه

شتر هه ی کهو قوڕئانهمان ئههه ژ بردن لهو ئيمکاناتانهموو ئهپ ژيانی ی بۆ چکدا بۆ کرد، لهيان دهبه رانهفريوده ژ بردنی محه پڕ به و شتانهنگرانی ئهد و اليهمهچ

ت. بهباش و چاك داده ند وهماندين ژن زهڵ چهگهيانتوانی هاوکات لهشدا دهوانهر ئهسهنکسی بهن، ئيزنی دهبکه ژی س درابوو که له شهڕدا به ستدڕ ديل گيراوان، و ژنانهيان پکی زياتر بۆ خۆيان ههروههه غه ك دياری بهگرن و وهها ژن ن. خودای ريشی بدهمبهپ

غه و کارهبان ئهميهره شنيار دهکهرهمبهبه پ :کا و دهی پ

Page 48: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

47

مه ." کی دنيايهموو خهك بی بۆ ههيهيی و چاکهزهبه تۆمان نارد که ر بۆيههه "ئ )١٠٧ی ئايه ٢١ی (سووڕه

غه"ئه مهمبهی پ ياندوون، ييت پ گهماره واديوی، کهتمان بۆ ڕهو ژنانهئه ر! ئن ده له ش کهوانهئه ها دۆت روهپشکی تۆ. هه وتوون و خودا کردوونيهس کهتانت و کيژهمهما ت کهکانت و دۆت پلکانت دۆت خا ڵ تۆ ئاوارهگهله کانی خوشکی خا

کی باوهشين. ههتۆ ده بوون، به خش به ی خۆی ببهرجهو مهبه -ڕداريش ر ژنغه غهمبهپ ك بۆ ؛ نهتيی تۆيهر تايبهش ههمهئه -ی بکا کی ب مارهرهريش گهمبهر و پمهڕدارانی تباوه وان و وان ڕهی بهو ژنانهی ئهربارهده که خۆمان زانيومانه ر. ئ

کمان داوهکه بنهی دهوانهئه ك بۆ تۆ روو نهنيزان، چلۆن بڕيار دا. ، تا هيچ گير و گرفتۆڤانهده گوناه خودا له )٥٠ی ئايه ٣٣ی ."(سووڕهبوورێ و د

ی قوربانيانی شه ر ناوی ئهی لهو ژنانهو ئه دمهکانی محهڕهب کران و کۆيله و بهژکرا، ههده کسييان پ ژی س و تی ئهحمهد و رهمهکانی محهکارهستيان به ستدر؟ ئهنه و ر ئهسهد بهمهرداگرتنی محهسهستبهبۆ ده يهگهبه وهرهی سهيهو سووڕهکردب

ش ئهوروبهده ڕدا گيراون، ياخود لهشه ی لهژنانه ی وهری بوون، پی ژنيشی بهنانهڕابگا. ته و ژنانهستيان بهکانی"دهرهڕکه"شه وهخنهچاوی ڕه ت ئايشزوو دوای ئارهت وهخوداکه بينم کهتی:"دهی کردووه و گوتوويهيهو سووڕهيری ئهسه

4"وتووهسی تۆ کهوهو هه

چه به م خۆشی ئه چاويان له کرد کهکانی دهنگرهاليه ڕوانی لهد چاوهمهمحه وانهپنانی ژيان لهدهشۆڕش بۆ وه ب و خۆيان زياتر بهنه دنيايه قينهدادنيای ڕاسته سته

ن کهناعهبوو قهها بۆ هاندانيان دهروهن. ههقوربانی بکه دنيای نيا ژيان لهته تيان پ بنيا ته وهکانيهموو تاقيکارييههه وی بهر زه. ژيانی سهيهنهقيم ژيانی ڕاستهدووهه

ستگه گايهيهو کی "هيچ"ی داده و به کی ناو ڕ دا ٩ی سووڕه له وهو هۆيه. بهناژيان :هاتووه

4 Sahīh Muslim, Hadith Nr. 1464

Page 49: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

48

. وهشتهههبه يانخاتهباتياندا ده و له ڕدارانی کڕيوه"خودا، گيان و سامانی باوه شيانکووژن. لهکووژن و دهن و دهکهڕ دهڕای خوا شه له ن کهوانهئه ڕدارانيشباوه

نانی . ساک لهها دراوهنی وهوڕات و ئنجيل و قوڕئانيشدا بهته که خوا بۆ پوه؟ دهدروستره نی به ودايهو سهبه سا ئ کی زۆر سکهده ن، کهکتر بدهيه و مزگ وت

)١١١ی ئايه ٩ی " (سووڕه.وتوهس کهو دهورهگه

Page 50: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

49

خودا و چرای جادوويی

کرانی داوا دهباوه له اليهکهوە قوڕئان له ير ك سهيهك نموونهد وهمهکا محهڕپی بۆ و کارانهی ئهزۆربه ) کهچی لهوالشهوە له٢١ی ئايه ٣٣ی ن(سووڕهبکهغه نانی بۆته وتهس و کهو ههشيان دەکات. ئه، ب بهر دياری کراوهمبهپ که هۆی پنانی پرسيار له ناو اليهنگرەکاندا. بۆ تی و ورزايهناڕه که ووژاندن و پ

ورکردنه ويی ويستی محهوهه که گاچارە ت کتردا ڵ يهگهد و خودا لهمهيان باشترين ڕهی "خودا و ڕه، وشهو هۆيه. بهبووه ك جار وه ٧٠ زياتر له ی" داتاشراون کهکهسوو

:٣٣ی وونه، سووڕهوتهوە، بۆ نمك دووپات کراونهيهکهيه

غهگه"ئه کی هه رمانيان بهی فهکهرهمبهر خوا و پ ك و هيچ ژن ك دا، هيچ پياو ر کارکيش لهر کهن. ههکهندی نهسهڕ ناتوانن پهن باوهخاوه غهفهس ری مبهرمانی خودا و پ

گهده ، ڕ )٣٦ی ئايه ٣٣ی ." (سووڕهکردووه هی زۆر ههرچ

هککردنی خودا و ڕهنديدان و به يههيوپه ش بهی دهکهسوو ر سهپرسيار له بوو پی سووڕه ك لهکانيهوە دەکران، وهنگرهله اليهن اليه د بگرێ کهمهتی محهمافی تايبه

دا: ٥٩

ن له"هه غه و شارانهدانيشتووی ئه ر تا ، بۆ خودا و بۆ ری ناردووهمبهخوا بۆ پغه بوارانهتيوان و ههکان و ههنزيکه و بۆ خزمه ريههمبپ ته؛ نهژاران و ڕ ك ببهناو ده ی ئاڵ وگۆڕکردن لهرمايهسه غهکان و ههندهمهو ی ر دهمبهرچی پ ، ل ودات خودا بترسن؛ که بی لهن. دهبهستی بۆ مهش کا، دهر چيشتان ب بههه رگرن؛ لهوه

ه )٧ی ئايه ٥٩ی ." (سووڕهر دژوارهی خودا زۆتۆ

ك به ين، دهگهتيژی ئه بڕ ين، خودا محهر بدو ك له يهك نموونهدی وهمهتوانين بقاندووهخۆی نه ی لهوه، بۆئهزاری خوداوه خاتهده دە قسهمهکوو ئهوە محه، بهخو

ده ی ژيانيدا بهنگانهبارودۆخی ته توتوو نهرکهيدا سههو کارهچ لفريای بگا. و ، بووبويست بووهيهسووڕه چونکه نان و خستنهناعهبۆ قه کی تری قوڕئانی پ ه ر ت پ ژ

Page 51: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

50

ی به ناخۆشکهيتا پهپه کانی، کهنگرهواوەتيی اليهته کونتڕۆ ريان ل يتا پرسياری د کرد:ده

، وهنهر بۆتان روون کهگهن ئهکههپرسيار م و شتانهڕان! لهن باوهلی خاوهی گه"ئه مه ی تووشی د ته ی کهو کاتهگرن بۆ ئهو ههکهر پرسهگهبن. ئهندی دهپ قوڕئان د

تهو دهکهرامه، وهوهخواره گايانهنابه و پرسياره. خوا لهوهدر وهج چاوی پۆشی؛ ی ئ )١٠١ی ئايه ٥ی ڕه." (سوور خۆيهسهبوورێ و لهده گوناه خوا له

کی دژوار له يهو سووڕههۆی ئهبه نان و ڕوانگه بارودۆخ ناکردنی ڕاه ی ودهکان دهگا ئيسالمييهکۆمه جيهانبينی له پرسيار واته و قۆناغهکا. پرسيارکردنی ئهستپ

شهرههر کولتوور و فهسهله ير کردن نهک ههر سه خنهچاوی ڕه ی بهنگ و کی دروستکردن و بهکوو ههنرێ، بهالدهوه گۆڕ می نهرميکردنی کولتووری وهفهو

نت ده ئايين گرتن لهخنهقۆناغی شك کردن و ڕه . پرسيارکردن، بهدرێو فۆندامکدا شك تاوان ده ئيسالم به نرێ و ههر وەك دەزانين شك کردن لهداده ناسرێ. له کات

رن و مرۆڤدۆستی ئه کردن و پرسيار کردن له کی رهی سهدوو پايه مڕۆييدادنيای مودگرتنن. خنهڕه ل

چه به ده ئايينی ئيسالمدا به ڕەخنهگرتن له وانه،پ نگرانی . اليهنگی کردنهمانای بغهگهجياوازی له د ئيزنی گوتنی بۆچوونی خۆيان کهمهمحه ، ياخود مبهڵ هی پ ر بووب

:بووههی ئهودا کردنيان نهقسه له قس

غهر دهنگتان سهڕان! ناش دهن باوهلی خاوهی گه"ئه ندهوێ. دهر کهمبهنگی پ نگيش هون؛ کهل يهك وهن، وهکهرز مهبه خۆتان ڵ بب و خۆتان بهکارتان ل پووچه کترا داخغهی لجهسانهو کهزانن. ئهنه ن خوا سانهو که، ئهوهنهکهنزم دهنگيان ری خودا دهمبهم پی تاقی کردوونهربارهده زگاری، د ." زن بۆوانه. ل خۆشبوون و پاداشی مهوهی پار

)٣و ٢کانی ئايه ٤٩ی (سووڕه

ره رهکهی خوداش دهر گوتهسهد وهمهی محهگوته که دايهج سهرنج ل دا وێ. ل نگتان لهکوو ده، بهوهنهکهرز مهنگی خودا بهر دهسهنگی خۆتان لهده ناگوترێ که

غه ك دژ بهك و ههيهخنهر ڕه. لهبهر ئهوە، ههوهنهکهرز مهر بهمبهحاند پ ر پرسيار

Page 52: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

51

کی قورس و گران سه د بهمهمحه ژووی ئيسالم ير دهچاوی تاوان ژايی م کرێ. به درکی زۆر له . خت کردووهژيانی خۆيان به "و "تاوانهر ئهسهمرۆڤ

ك ئهگهرئيسالمييه کتهبهمه دەستهيهک له له مان ی له خودا خنهڕه کاندا موسوت، ياخود سووکايه تهر پهگه، ئهخودا کردب تی بهگرتب ، ئارام وهشيمان بووب

ی بووردراوه وهتهکراوه د کردب ياخود مهحهم تی بهس سووکايهر کهم هه، بهو لغه ی لهخنهڕه ، تهمبهپ تهر پهگهت ئهنانهر گرتب هوهشيمانيش بووب ی ل ، دەب تۆ

تهبسه غه تيکردن بهو و بکووژرێ. تاوانی "سووکايهندر ژوودا زۆر جار ر" لهمبهپ م. رگيراوهل وهکی رکوتکردن ياخود تووناکردنی دوژمنان کهك بۆ سهيههانهك بهوهتهديسيش دهکانی حهگوته تييهو سووکايهت ئهنانهته وهدهمهزمانی محه له که وهگر

مانان دائه ديس بهکانی ناو حهی گوتهگوتراون. زۆربه ن کهدهرك بۆ موسو نرڕايه خالق و هئ يان دژ بهکهت کارهنانهگهر تهن ئهحاکمانی ئيسالمی بکه ی لهگو

نه . ههناعاد ك دژ بهش ب مان زداريی حکوومه و بۆچونهر موسو تی بووب و ه، وهحاکمانی ئيسالمی له ر پرسيار خستب مری ئه چونکه ك ب دين سزا دراوهژ

غه ناوهج نه ری بهمبهپ . ه

مان [اخوان المسلمين] لهو کاتهر ئهبۆ منی نووسه ر سهميسر له ی برايانی موسوکی هاوچهکار بوون و پارلمانيان له ی خۆيان گرتبوو بارودۆخ ر کۆنتڕۆ شن رووی ژ

ی کرد. کات حوکمی ر ئيسالمی فاشيستی سهفتنم لهئاخه قاهيره له ٢٠١٣دا کات ساکی ئايينييهاليه کوشتنی من له دهده وهن عالم هۆی ك بهی نهو کارهچوو ئهرچوو، و

غه تی بهسووکايه ر رانی لههۆی نيگهکوو زياتر بهر ياخود ئايينی ئيسالم، بهمبهپ ژمان لهخنهڕه زی برايانی موسو . هه گرتنی ه وهواو بهر تهميسر بووب ی خودا يهو ش

غهسايهد بووه، کهمهك بۆ محهيهسهرهخۆشی که ك ڕابردوودا زۆرجار وه ر لهمبهتيی پکی بهو تا ئه ير کراوهکی سياسی سهيهسهرهکه . هاتووهردا نهسهمڕۆش هيچ گۆڕان

ك کار و قوڕئانيش وههك گهد وهمهکاندا خودا بۆ محهی بارودۆخهزۆربه له چونکهناوهکانی بۆ وهزووهموو ئارههه چرای جادوويی بووه که . دی ه

Page 53: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

52

غه بهتيکردن سووکايه وەی کهئه کی باوهمبهپ مان کراو زۆر چهر بۆ موسو توون ڕپ، هۆيهده ن کست ياخود نووسراوهقوڕئان وه يهوهی ئهکهنو گۆڕ و ئيالهی کی نهيهك ت

:قوڕئاندا هاتووه کرێ. لهير دهسه

غه ش کهسانهو که"ئه ن." (سووڕه ن، تووشی ئازاری بهدهزيت دهر ئهمبهپ ی ژان د )٦١ی ئايه ٩

زهوکات ئهد خۆی ئهمهيتا خۆی دووپات کردۆتهوە: محهيتا پهپه نسيپهو پرهئه ی و هکه بووهنه زگاريی ر دژبهسهری لهکارت ت و سزايان بدا، ههر بۆيه بۆ پار رانی ههبی کهزووهڵ ئارهگهريب له. خوداش هاوتهرگرتووهوه وهرهسه تی لهخۆی يارمه لهکی ئاسايی ههو، وهئه نی داوهوتی کردووهس و کهك مرۆڤ تی عنه، له. خودا جو

٧ی (سووڕه ڕ داناوهی بۆ مرۆڤی کافر و ب باوههو ته ی کردووهشهڕه، ههناردووههروه). هه١٨٣تا ١٨٢ی ئايه به تيانسووکايه که وهکاتهده سانهو کهله ها خودا تۆغه ك دێ کهکهرهمبهپ . ڕۆژ ه ی کردب ردانيان رگهو سه وهيان ل بکاته"خودا تۆ

)١٥ی ئايه ٢ی بکا". (سووڕه

هخودا وه ت، ههروەها وه) نيشانده٥٤ی ئايه ٣ی باز" (سووڕهك باشترين "ف ك درك کهکه ز و ههی خودا بهگرێ. دهردهتيکردن وهو سووکايه فيتنه ك لهکه س موو ه

گاچاره ئينسانيانه وتهس و کهو ههلهجياتی ئه وهيهو زانسته کيتری بۆ يههيچ ڕی خۆی مرۆڤی زنهو خودا مهب ئهنهبووە. بۆچ ده شنه مرۆڤانهو چهسزادانی ئهقاندووه ەب چۆن تيکردنی خودا دڕاستيدا سووکايه تيشی پ بکا؟ لهئاوا سووکايه خو

وهر به؟ ههب وهواو بهيکا؟ نا، تهی مرۆڤ دهيهو ش ت سهدی ب دهمهی محهيهو ش ؟زووی کردووهئاره

Page 54: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

53

دەکا وهشتهههبه ژيانی ڕاستهقينه له دەستپ

ويستی ب ئهمال و ئهوالی به زتر دەبوو، بهو ڕادەيهش پ ههرچهند محهمهد بههرشی دەرەوە يی اليهنگرەکانی پهيدا دەکرد. کهسايهتييهکهی دەبوو له ههنبهر ه هاوڕزگارييه بۆ شهڕکهرەکانی به مانای ت. ئهو پار زگاری بکر و ناوەوە پار

م به سهردانهواندن و گيانی خۆ بهختکردن بوو. ک کی زۆر ساکار نهبوو، به ارچاوەڕوانی پاداشی چوون بۆ ههشت لهو دنيا، دوای ژيانی سهر زەوی، بارودۆخهکهی

بۆ اليهنگرەکانی شيرينتر و ئهوانی تامهزرۆتر کردبوو.

نه سووڕەی ٦٦ دا خودا ٢جار ناوی بهههشت له قوڕئاندا هاتووە. بۆ و ، که لهوك بۆ ئهو شو کخراوەی سهلهفيهکانی ههموو مرۆڤ شتن دەکا. سهرکردەی ڕ نه بانگ

رە فۆگل " مان پي کی Pierre Vogelئا " لهسهر دروشمی "بانگهشه بۆ بهههشت" جهخت زۆر دەکا.

وه رکيانهوان گه"ئه شن؛ خواش گهننهههو جهرهبه ئ ئيزنی خۆی له به کييهرهم ڕاکتهگوناهانتان ببوورێ و بتانگه ن ردم ڕوون ی خۆی بۆ مهم نيشانانهشت. خودا ئهههبه ي

)٢٢١ی ئايه ٢ی ." (سووڕهوهکاتهده

شتنهکهی ل قهبووڵ بکات و نيشانهی خودا بهو هيوايهيه که مرۆڤ بانگهن خوداييهکهی ل وەربگرێ کی دۆستانه له خودا و بيسهلم . ئهو سووڕەيه ڕوخسار

م سهير ئهوەيه نيشان دەدا که بۆ بهههشتهکهی پرۆپاگهندا ياخود بانگهواز دەکات. بهکه وشهی بهههشت زۆربهی جار له پهيوەندايهتی لهگهڵ ترساندن و ههڕەشهی

ت، وەك له سووڕەی دايه: ٣سووتاندن له جهههننهمدا د

ك تامی مردن دهموو که"هه ژێ؛ ڕۆژی سهس نهقی خۆتان دهش ههچ مشت. ک نتهئاگر له و به کالکرێ و ببر ر ی سهم ژيانه. ئهرهوهختهو به وهيباته، دهوهشتهههن

)١٨٥ی ئايه ٣ی ." (سووڕهمای فريوهنيا بنهدنيا ته

بهرەنگاربوونهوەی دوو وشهی بهههشت و جهههننهم ههم وەك ئاگادارکردنهوە و ههم وەك هاندان بهکار هاتووە:

Page 55: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

54

کيش و زۆرەیيا له و ئاوهخوازن: لهکان دهشتيههههب می لهندههه"جه يداون شت خوا پژن: خودا ئهبده شی مهبه ی ئايه ٧ی ." (سووڕهداوهشی ب دينان نهی بهم شتانهن. ئ

٥٠(

شتن نهکراون و چوونی ک بۆ بهههشت بانگ تهوە: ههموو مرۆڤ رەدا ڕوون دەب لنه قهدەغه کراوە. مرۆڤی ب دين بۆ ئهو شو

ت، بهههشت بنهمای فريوهاوکات لهگهڵ ئهوەی ژيانی سهر زەوی به " " ناودەبرم ههر بهو ۆش نيشان دەدرێ. به ژی شههوانی و زۆر به ئا کی بهچ ن به شوغهمبهرەکهی ی خودا و پ ڕايه کرد، تهنيا ئهو کهسانهی گو شتر باسمان ل وەيهی پ ش

. لهوێ بهههشتييهکان چاوەڕوانی دەبن، هيوادارن بهههشتيان به نهسيب ب) ٥٨ئايهی ٢٩و سووڕەی ٢٠ئايهی ٣٩خانووچکهی جوان و ئاپارتمان (سووڕەی

"له باغاتی ) دەکهن: ١٢ئايهی ٥٦و ههروەها باغ و ژيانی پڕ له کامهرانی (سووڕەی .تژی له خۆشيدا دەژين"

ۆيان به چييهوە خهريك ئهدی بهههشتييهکان تهواوی کات له بهههشت سهری خ دەکهن؟ لهسهر ئهوەش له قوڕئاندا زانياريی ههيه:

مه له وانهئه "که ك لهژين. بهخۆشيدا ده باغاتی تژی له . لهوتووننزيك که وهئ وانی ششينه کيش له، کهپ ك پاڵ يهر بهمبهند، ههواهيربهختی جهر تهسهوانی پاشين، لهم

ن و دهده الو، له ميشهالوی هههفن. تازکهده ه تونگه رك و بهزه چن. بهوريان د ، و پيان. نهدهر چاويان دهسهوان لهی ڕهباده ش و نهخومار سه له ن زيش لهئاوه ريان درن، گۆشتی مهی دهرکامی ههجاتيش، ههن. ميوهدهست ئهده ی وانهليش، لهبژ

ژی مروارين لهکيش، ههلهن، کيژی سپی چاوبههکزووی دهئاره ناو قاپۆڕدا، موو ئدان، نهله . کهيانهوهپاداشی کرده کی ناڕه بيستن، نهده رزهی ههقسه و وا. " وتار

)٢٥ - ١١ی ئايه ٥٦ی (سووڕه

ت: دەدر ژەی پ گايهکيتری قوڕئاندا ڕوونکردنهوەکه در له ج

ی و شتانهرن لهوهختهشت و خۆشيدا. بهههبه ترس بوون، وان لهی وا خودێ وانه"ئهی بهروهپه ر نبههه ميشی پاراستن. لهندهههئازاری جه خشيون؛ لهرينيان پ

Page 56: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

55

. لهخهکانتان بخۆن و وهوهکرده فتوون ك پاڵ کهنای يهپه ختی لهر تهسهون، نۆشتان بناوهی باوهوانهخشيون. ئهکمان پ بههو کيژی سپی چاوبه شيان و تۆرەمه ڕيان ه

شت و لهههبه ينهبهك خۆيان دهوانيش وهی ئهتۆرەمه وان، مهڕی ئهر باوهسه چوونهتی. ی کاری خۆيهس بارمتهموو که. ههوهينهم ناکهيان هيچ شت کهوهپاداشی کرده

هکهزووی دهارهر گۆشت بۆخۆيان ئك و ههيهر ميوههه مان داون. پيا کتر ن، پ پدايهرزههه و نه وهگۆڕنهده ژی ت . تازه و نه و الوانی هۆی تووشی گوناهبوون

ن و دهده خوالميان به ژی دانهچن؛ ههوردا د قاپۆڕدا. ڕوو له ی مروارين لهر ئکهکهکتری دهيه ژيانه وهن و پ مهوتو و ژن: ئ شوودا له هل . ئ س و کاری ناو کهپ

و ئازاری گڕه ڵ کردين و لهگهی دهران بووين. ئيتر خودا خۆی چاکهخۆمان نيگهمه وی پاراستين. ئ ی ن چاکهخاوه ويشهر ئه؛ ههوهو کردهر لهڕێ هاوارمان ههبه ها

ۆڤانه ) ٢٨ - ١٧ی ئايه ٥٢ی ." (سووڕهد

ك له بهههشتدا ن ). ١٣ئايهی ٧٦ييه؟ رۆژ و سهرما (سووڕەی چ شت

" "له بهههشتا لهسهر تهخت پاڵ ئهکهفن و نه تينی تاوێ دەبينن، نه سهرماي

کی بيابانی ئارەزوويان دەکات: باغی يه که پياو له بهههشت ههموو ئهو شتانهی لندە و شهڕاب و سروشتييه ک بهر، کورسی و مۆبلی نهرمونۆڵ، گۆشتی با چی پڕ له س

گايهکيتری قوڕئاندا ڕن. له ج ژدار دەگ باکرە و کوڕی جوان چاك که خواردەمهنی چويستييهکی ی خودا پ نا دەکرێ. دە هی کچهکانيش و تهنانهت جوانی و خڕی مهمکۆ

ه ئاگادار بکاتهوە: کراوەکانی له فۆڕم و چۆنيهتی مهمکۆ زۆری بهوەيه که باوەڕپ

زی ڕه ی ئايه ٧٨ی ." (سووڕهنيشمهمك خڕی هاوتهکيژی مه زان. پۆله"باغستان و ڕ٣٣ - ٣٢(

کيان وەبهر ژ بڕ ژنانيش له بهههشتدا الی کهم له خواردەمهنی و خواردنهوەی بهچت نهگر ب زهه کی بهناچار و پار م ههر ئهوەندە و بهس! لهوانهيه کار دەکهوێ، به

کی وەك قوڕئان، مرۆڤ و ژيانی سهر زەوی ب به کهم دەگرێ، ژيانی ئهو دنيا که کت. محهمهد به جياکردنهوە و دروستکردن و دۆزينهوەی و بهههشت به گرنگ دادەنن بۆ ئهوەی کد وان اليهنگرەکانی پ يه، تامهزرۆييهکی ب ژومار له ن ئهو دوو ڕ

Page 57: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

56

بهرەو شهڕ و گيان فيداکردن هانيان بدا. دواتر حاکمانی ئيسالمی وەك کهرەسهيهکی س و کهوته بۆ ئارامکردنهوە و ههروەها بۆ بهرگريکردن له ڕەخنهی گرنگ ل هو هه

کيان ل وەرگرت و دەنگی کی له کارە ناحهزەکان و چهشنی ژيانی خۆيان که خهگايان له ناوکدا پ خنکاند. له قوڕئاندا هاتووە که محهمهد له زۆر اليهنگر و کۆمه

ش اليهنگرەکانی خرا س و کهوتدا وەپ يهکی تايبهتی بۆ داندراوە. بهو کار و هه وە و جس گهی ئهو کارەوە، پاکانه و پاساويان بۆ هه گری محهمهد له ڕ هۆيهش حاکمانی جگاکانيان هيناوەتهوە. ئهمڕۆش و کهوتی خۆيان له ههنبهر مرۆڤی ناو کۆمهوەبردنی جيهاد به فريودانی گهنجانی نان و بهڕ که ئيسالميستی شهڕخواز بۆ پ

گا نييه، تهنيا کۆمه نو ی ئهو ڕ گای بهههشتی ههميشهييان بۆ دياری دەکهن. به پ ڕوەی بهرن که بۆ ژيانی ئهو کهسانه دەتوانن به تامهزرۆييهوە وەدوای کهون و بهڕ

ن. خۆيان و دژبهرانيان هيچ بههايهك دانهن

Page 58: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

57

ههڕەشهکانی قوڕئان

کرد که ووشه و چهمکی بهههشت زۆرجار له شوودا ئاماژەم پ له بهشهکانی پپهيوەندايهتی ووشهی سووتاندن دا هاتووە. چهمکی سووتاندن له ئاگری جهههننهم، به

کردن. بی قوڕئاندا کهرەسهيهکی کاريگهرە بۆ ههڕەشهل م تهنيا ڕاشکاوی له کت بهکردن نييه، ئهگهر سووڕەکانی قوڕ وازی کرۆنۆلۆگی، و نهك ههڕەشهل ئان به ش

کهاتنيان ی کاتی پ کوو به پ ستايدايه، به ژبوونيان وەك له دەقهکهی ئ وەی در بهشکردنهکه له قوڕئاندا، ژی ههڕەشهل تهوە که سترات نينهوە، مرۆڤ بۆی ڕوون دەب بخووە تايبهته خويشی وەيهکی تايبهتی کهوتووە. ئهو فۆرم و ش دوای فۆڕم و ش

کهريی ژيانی پهي وەندييهکی تهنگاوتهنگی لهگهڵ بازنهی وەرگرتن، سهلماندن و کارت محهمهد دا ههيه.

کانی مهککه دەکا له سهرەتاوە محهمهد به سووتاندنی جهههننهم ههڕەشه له خهدينهکانی عهڕەب که به ب چونکه وەدوای پهيامهکهی نهکهوتبوون. بوتپهرستان و ب

نهرەی دنيا ڕاستهقينه ئهوەش باوەڕيان به ژي انی دوای مردن نهبوو، سناريۆی ترسغهمبهر دوورەکهی ئهويان به جيددی نهگرت و هيچ بههايهکيان پ نهدا. لهبهر ئهوە، پی دەدا به ترس و خۆف له کارەساته سرووشتيهکان که دەکرا بهسهرياندا دابارێ، ههو

ڕاوەکانی ئايينی ههڕەشهيان ل بکات. به دووپاتکردنهوەی کارەساتی له چهشنی گيههوودی که دەب مووسا به يارمهتی خودا بهسهر مرۆڤی ميسر و ههروەها نووح کی دەدا. دوای کردنی خه ی ترساندن و ههڕەشهل ، ههو ناب کهکهيدا ه بهسهر خهکردنهکانيش زگرتنی لهو شارە، ههڕەشهل کۆچی محهمهد له مهککهوە بۆ مهدينه و ه

يان ب کی نو ه خۆيانهوە گرت. ئهمجارەيان نهک ههر جهههننهم و کارەساته فۆڕمکهری خۆی زی شمشيريش کارت کوو بۆ گهيشتن به ئاواتهکانی، ه سرووشتييهکان، به

نيشان دا.

س و کهوتانه بکهين و وەی کرۆنۆلۆگی سهيری ئهو هه م با به وردی و به ش به، دەست دەب پکه ٩٦به يهکهمين سووڕەی قوڕئان واته سووڕەی ی وەحی کراب

ت که خودا بۆ مرۆڤی ب ب بکهين. ئهو پهرتووکه دەب يهکهم پهيام و ئاخرين کت پ

Page 59: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

58

کی لهو ی ڕاگهياندن ست و ههو به بڕياری مانيف رێ، سروشتييه دەبوو ئهو کت دەنتهوە. دا ڕوونکراب چهشنهی به وردی و شهففافی بۆ مرۆڤ ت

کی ئهو ست کی مانيف ؟ مرۆڤ دەبوو له يهکهم سووڕەدا دەستپ ها دەب چلۆن بيهی کهريی ئهو ئايينه نو ناساندنی ئايينی ئيسالم بکات و ناوەڕۆکی کارت چاوەڕوانی پتهوە. سهرەڕای ئهوەش الی کهم روونکردنهوەيهك لهسهر کهسايهتيی بۆ ڕوون بکر

م بهدوور . به دا گونجاب لهوانه يهکهم خوداکهی و ئهوەی چی له مرۆڤ دەوێ، تدەکا: سووڕە ئاوا دەست پ

ته . جنسی مرۆی لهوهر کاری ئهوهزينده ت! کهرندهروهناو پهبه "وانه دی ي وهجنا. بخۆنه هۆی بنووسی ی بهو خودايه. ئهتره ندهههس دهر کههه خودانی تۆ له که ه

نا. مرۆی له نا که ڕاه ی نه شت ڕاه ر، ديارهيبوو. نهزانزووتر پ وی مرۆ سه خ ربزنهت گهروهبۆ الی په . ديارهکی دی ب نيازهخه کا؛ کات ديتی لهده ." وهڕانهر

)٨ - ١ی ئايه ٩٦ی (سووڕه

وز و کی ئا نينهوە: محهمهد له بارودۆخ کات و مهکانی وەحيهکه وەبير خۆمان دکدا بيری کردۆتهوە و خهوی ل قهيرانی سهلماندنی کهسايهتی خۆی له ئهش کهوت

ك دەکرێ شت هکاوە. لهو بارودۆخهدا زەختی ل کدا له خهوەکهی ڕاچ کهوتووە و لهپڕتهوە. وەدوای خودا و پهيامهکهی بکهوێ ن تهوە، که نهيناسيوە و نهيتوانيوە بيخو ن بخو

م ڕەنگه له سووڕەکانی د وای ئهودا که ئهوانيش تا ئهو کات بۆی نهناسراو بوون. به بۆی ڕوون کرابنهوە:

ژی دهخه ي کهندهبه گرت، لهری دهت] بينی بهالمهو [زه"ئاخۆ ئه کرد؟ ريك بوو نوخودا ترسی دابا؟ هيچ بيرت له رمانی بهڕێ با، يان فهر ڕاستهسهر لهگهبينی ئهکو ئه

نا و ڕووی وهڕی نهر باوهگه، ئهوهل کردۆته ڕه و ر ئهگهبا]؟ مها، [خۆی تيا دهرگ؟ نا، ئهخودا ده زانی کهيدهنه شه هينا، لهر وازی نهو ههبين وين؛ نهری دهسهپ

شه مهی بهکهوسا هاوار بۆ يانهبا ئهتاکاری. دهری خهری درۆکهسهپ ش گزيری رێ. ئ )١٨ - ٩ی ئايه ٩٦ی ين." (سووڕهدهنگ دههی ل دهدۆژه

Page 60: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

59

دەچ که يهو سووڕهئه ، زياتر و ن ش وەك روونکردنهوەيهکی ئاسايی نانوکيتر . جار ن و نا بکات. ههر ئهو کارە سهر له مرۆڤ دەش کی تايبهت و کارەساتنينهوە. خودا شتا ههر الی سووڕەی يهکهمی قوڕئان دەم نانهوە: ه بۆ وەبيره

رسام دەکات، و خۆی ك مرۆڤی عهڕەبی ئهو چاوپۆشی له تهواوی ئونيو تهنيا به تاقمشی به ناوچهيهوە خهريك دەکات. خودا، بۆخۆی دژ به يهك لهو مرۆڤانه که دەب پکی ته مهيدانهوە. وەك دەمهتهقه و شهڕ ، د ژدابهستنی محهمهد گرتب دۆعا و نوی به چنگ وان مرۆڤی سهر شهقام، خودا ههڕەشه لهو پياوە دەکات که کاکۆ ئاسايی ن

تهوە و پياوەکه دەستبکاتهوە، خودا بانگ له ده گرێ. ئهگهريش شهڕەکهيان گهورە بشکچی جهههنهم دەکات! ک

بی قوڕئان که دەب کهالمی خودا بۆ ڕوونکردنهوی بۆچی يهکهم سووڕەی کتوە ب کالسهييه دەست به شهڕ و جوين ، بهو ش ناسينی پهيامهکهی ب مرۆڤ و پ

نه کی سهرسووڕه نهرتر، ئهگهر بکات، شت ی پرسيارە. لهويش سهرسووڕه رە و جرشی کراوەته سهر وەدوای بکاتهوە ئهوەيه، ئهو کهسهی ه مرۆڤ به وردی بيری لم ئهگهر مرۆڤ قوڕئان . به شی نايناس پهيامی خودايهك کهوتووە که تهنانهت خو

گای محهمهدی ئهو تهوە، که پهرەسهندنی کۆمه ن کی ئاسايی بخو ب سهردەمه وەك کتز، که له بهرابهرياندا خۆی به دۆڕاو شه کهسييهکانی له ههنبهر تاجرانی بهه و ککيتر و ڕاونگهيرکيترەوە ئهو رووداوانهی بۆ ڕوون دەزانی، نيشان بدا، به چاو

تهوە. دەب

وەيهکی هاوچهشن له سووڕەی ست دەگرێ، که ئهگهر ١١١"خودا" به ش و ەدا ههوازی کرۆنۆلۆ نا به ش س وکهوتهکه يهکهم سووڕەکانی قوڕئان و گی سهير بکرێ، هه

نی ئهدەکا. به وازهبه يهو سووڕهست :يهو ش

يامهحی ياخود پهوه محهمهد دەيويست هۆزەکهی واته هۆزی قوڕەيش له ی ککهکی مهی خهی و زۆربهکهدەب هۆزه وهوهۆيه. بهوهی ئاگادارکاتهکهخوداييه

ته به و کارهۆ ئهب شاب ك و لهک و نی ک ی ڕاگهر داو تن: وێ پ غهياندب ری مبه"من پوهن خوداوهاليه ناردراو له ."م، بۆ ئ

Page 61: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

60

کی باشتر لهڕوانی ههچاوه که يهوهو کۆبوونهشدارانی ئهبه ستی بوون، هه وهواکهاتووهتووڕه دا پ ههب" که ئهو بوو لهد "ئهمهحه. مامی ميی و ناڕازيبوونيان ت

ناخۆش بووە، و خۆی بهرپرس بۆ ئهو کارەی محهمهد زانيووە، له رووداوەی زۆر پمه و هۆيه"تهنيا به: دی پرسيوهمهمحه دا لهکههناو کۆمه رهئ ی ؟ ههوهکۆکردۆته ت ل

ب محهعنهله 5د!مهتت ل

ك ی مامی بهخناوييهر و ڕههانده و پرسيارهوەی محهمهد ئهم لهجياتی ئهبه هۆکار ك لهر وهبا. ههخوداکهی ده تيدان هاوار بۆربگرێ، بۆ يارمهرسی ل وهدابن و ده

رشی مامی گرتووە. ی قوڕئاندا هاتووهم سووڕهکهيه ستی لهههنبهر ه و ، محهمهد ههدا ئهله (دياره و به که د نييهمهمحه وهو تهدا بهی دهکهرهدژبه جن کوو خودا خۆی د

) وهيدانهمه

غه نا کوو پهی مامی نادا بهخنهڕه ك بهتيهدا هيچ گرنگاييهيهوهو کۆبوونهر لهمبهپو کات، بههد دمهمامی محه تيی بهنيا سووکايهتهبا و خودا نهی دهبۆ خوداکه کوو جن

. بووهنه وهو کارهکی بهندييهيوههيچ په دات، کهشی دهکهژنه به

. نهمری نهبی و عه لهستی شهر دوو دهب ههههبووله"ئه ن وەی ئه سامانی و نه م. ژنهگڕ ئهربينا، ئاگری بهی بۆ بدا. هههرهبه يدای کردووهپه ن ستهشی دهکهيسووت

. گورزهبه چيله ن ١ی ئايه ١١١یملدا." (سووڕهی دووبادی دههۆنی سيرمه کۆڵ د- ٥(

غه ١٤٠٠ مانان ههمبهساڵ دوای مردنی پ شتا موسو ژدا ئه موو ڕۆژێ لهر ه و نوننهده يهسووڕه غه و دۆعا له وهخو وهی منهڕوانگه ن. لهکهی دهکهر و ژنهمبهمامی پ

ك له ك پهس و کهنگرانی ئايينی ههاليه الی تاقم س ر کههه که بووه ردهروهوتغهکهيامهپه ت نانهر تهگهی ل بگرێ، ئهخنهياخود ڕه وهد کاتهر و ئيسالم ڕهمبهی پ

ی قهنيزيکترين که ، ل بدرێ و سووکايهبووڵ ناکرێ، دهسيشی ب وی پ تی پ ب جن بکرێ.

5 al-Tabari: tafsīr, Sure 111

Page 62: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

61

وه به کی شاری مهگژ سه شن دەب خودا خۆی بهکی هاوچهيهش دا ککهرۆك هۆزکراو" ناوبردووە. خودا لهفسانه"خوڕافات و ئه قوڕئانی به هاتب که و ر ئهسهی چ

، بهياندووهو ڕايگه "زۆڵ" ناوبردووه ی بهکهرۆك هۆزهو سه بووه تووڕه کاره :ستاوهر قوڕئاندا ڕاوهرابهبه ك لهچييهك ساختهوه گا کهده سهو کهحيسابی ئه

ش بهرم بی، ئهر تۆ نهن گهکهز ده"حه نن. ناب گو ی، کهبده سهو کهوانيش نيانی بنوندخۆره ڕييهزۆر سو کاری با؛ لهو دهم و ئهبۆ ئه دا و قسهك دهخه له ر تانه؛ هه، خو

کهمهپاش ئه، له؛ ڕزاقورسهره، تاوان کهڕفرۆشه؛ شهرهمپهله چاکه خۆی ش زۆمهر نيشانهن، گهند کوڕی ههو چه نگينهزه که و هۆيهر به؛ ههپاندووهسه ی بۆ کانی ئژی: ئهوه نن، ئ شينه مهخ ڤلی داغ دهسه م زوانه. بهکانهچيرۆکی پ ين." کهری ب

)١٦ - ٩ی ئايه ٦٨ی (سووڕه

نهسه كی کا و لهخۆی بچووك ده يهو ڕادهخودا تا ئه که رهرسووڕه گهڵ مرۆو کا و ...قه دهتهمهئاساييدا ده

تهدۆعاکاندا زۆر جار ده ش لهيهو سووڕهئه ندر نياييه ی بهکهو، هۆيهخو يهوهئه وهدکی کورت، شاعيرانه که ڕ ر چاوی خۆی به. مرۆڤ لهرکردنهبهو زۆر ساکار بۆ له د

نای ده به واندب و بووبری بۆ ئايينی ئيسالمی دانهدواتر سه سهو کهئه کا کهومان و هه ندنهموسو ك به خو ! خۆی به و دۆعايهی ئهوهموو جار "زۆڵ" ناسياو کردب

کی س و کههه سهو کهر ئهنبههه دا مرۆڤ لهمهردهو سهم لهالی که وتناوهبانانهی بهميهره ، کی ئينسانی داناوهيهنووسراوه و قوڕئانی بهئه رچیگه: ئهج ه

کی هاوچهنيا مۆری "زۆڵ" بوونی ل نراوه. لههم تبه کی شن لهمڕۆدا کار ت وکی گهئيسالمی ده . لهتری بۆ دهورهتوان تاوان کرێ بهباشترين بارودۆخدا ده رچی قهحبه ی به منا ر بکرێ، کاکۆ ود شرێ و ده نجهپه ن ندرێ. بک م وچاو و لووتی بشک

، المی خودا نييهتی :"قوڕئان کهی گوتوويهو هۆيهنيا بهتهکان دواتريش ئيسالميستهژووه"، بهفسانهکوو ئهبه ن: بيکووژن! نگی بهده ی ناو م رز ب

Page 63: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

62

ين لهدايده مانی ميانه ن تهوی ئهڕهڕاستيدا موسو ن نت ب "مرۆڤی :وهمڕۆيی ئارگۆممانی شه مانی ڕاستهموسو و خودا ئيسالم ئايينی ئاشتيه چونکه نين. قينهڕخواز، موسو

:قوڕئاندا هاتووه ڕاستيشدا له له ." کهخشينی داوهت و بهحمهنی رهخۆی به

نه وانهر گا ئه"هه مه به الت کهد ژه نيشانانی ئ ان ب نيا بن بڕوادارن، پ : دنتان ههروهپه کی ر کهخودا هه ديارهيی خۆيتان بخا؛ زهر بهبه ر خۆی نوسيويهرد سوه له تهکاری خراپی ل رووبدا و پاشان په -زانی خۆی نه له - ئ و ئاکاری وهشيمان ب

ۆڤانهکانی دهگوناحه چاك ڕچاو بکا، له )٥٤ی ئايه ٦ی ." (سووڕهبوورێ و د

کيتريان بووه که کهکۆکراوه هوابوو: کۆمهکه ، متمانهيان ووهيان گرتخنه، ڕهبۆچوونو ر ئهستاون، ههکانی ڕاوهنگرهد و اليهمهی محهکهيامهپه و دژ به پ نهکردووە

شی له که يان کردووهکاره . ياندووهر مرۆڤدا ڕايگهنبهههقوڕئاندا له خودا خو

کی هاوچه ت بانگهوازی " بيکووژن!" خۆی لهنانهته کست ا قوڕئاند شن لهکۆنتتهده مانی ميانه توان دژ بهو ده وهبين نتی موسو . بهو ڕاوهڕهئارگۆم نی ست ست

شه يهو سووڕهدروستبوونی ئه کی دهيهقهتهمهو ده ک وان بازرگان هکی ئاسايی ن ند مهوا خۆی . خودقوڕئان کردووه تی بهسووکايه کهکۆتاييدا بازرگانه له ، لهد بووهمهو محه

غهبۆ يارمه يدان:مه ی هاتۆتهکهرهمبهتی پ

م گه ناوهنيا وهی من تهسهو کهڕێ بۆ ئه"تۆ ل ند ؛ چهشم دايه؛ دارايی فرهديم هکيش که ده کوڕ شتا ههن؛ ههکهئاگاداری ل ك خست؛ ه کم بۆ ر ر چاوی موو کار

. تووشی ئازاری وای ان السار بووهرگيز! چون بۆنيشانانمم. ههبۆی پتر که يهوهلهی ههکهده . ئهم، پ ؛ خۆی چۆنی ی مهنگاند. ئهی سهر ڕاما و ههو ههبچ رگی ب

کداوه ڕووی وسا کهپاشانا تواشای کرد. ئه ژی؛ چۆنی بۆچوو؟ له؟ ديسان نهوهتهلم وسا گوتی: ئهکرد و فيزی نواند. ئهپاشان پشتی ههڕا. لهگهگرژ کرد و ترش هه

که -ب بب و نه - قوڕئانه ڕنهده وهکۆنه له جادوي ، ئه. بب و نهوهيگ ی ر وتههه مهبمهده م زوانه. بهمرۆيه ی و نهده ؟ نهق چييهزانی دۆزه. کوا ئهوهقهدۆزه يهاو واز ه

ستی مرۆ ڕه نی. پ ." (سووڕهکا و دهو دهشهد ن )٢٩ - ١١ی ئايه ٧٤ یيبرژ

Page 64: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

63

ش ئهحی کراوهد وهمهبۆ محه م سووڕهك دووههوه يهو سووڕهئه ی خودا وه. پرانه کات کهمرۆڤ ده ڕوانی له، چاوهوهی بۆ مرۆڤ ڕوونبکاتهئايينيهکه يامهپه کو

نن. ههری بۆ دانهسه ، دهيسهکات و نهنه و کارهس ئهرکهو ن تهلم دوژمنی بندهوخۆی خودا و دهڕاسته هيچی ل مدا بسووت کهننهههئاوری جه له ب ه

تهنه ن اليهن خوداوە ڕاستهوخۆ سزا بدرێ، چونکه له و مرۆڤه. لهجياتی ئهوەی ئهوهمک و ههر ههسهدەب خودا توانايی به کدا ههموو شت چهوانه خودا موو کار ، به پ ب

ك چۆن ر وهکا و قاوی "بيکووژن!" دەدا، ههوت دهس و کههك مرۆڤ هوهوانهمانگرتنه مڕۆيی لهئيسالميستی ئه پ ن: "مردن بۆ کهکانياندا بانگ دهکان و ڕ

مريکا!" ئه

Page 65: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

64

مداننهههئاگری جه له

هيهکی گهورەی کردبوو؟ له سووڕەی دا هاتووە: "ئهو دژ به ٢٣ئهو پياوە چ ههمه ياغی بووە". [نيشانه] ئهو گوتانه بوون که تا ئهو کاته دەب به محهمهد نيشانهکانی ئ

شهردهوەحی کرابن! تا سه ين سووڕەيهکی زۆری پ وەحی کهمی ک ، دەب بش يهوهير ئهنهکرابوو. سه کانی مهککه ڕوون پ ئهوەی محهمهد ئايينهکهی بۆ خه

ن و دەگهڕێ خوداکهی به جو ، ل ن بکاتهوە و کهسايهتيی خوداکهی بناسسوکايهتييکردن دەست پ بکات. ئاگری جهههننهم لهو قۆناخهدا وەك باشترين کهرەسه

ته کايهوە، ههر وەك لهو سووڕەيهی خوارەوەدا هاتووە. ل کردن د رەشدا بۆ ههڕەشه لکی ديکهيه که ڕەخنهی لهسهر پهيامهکهی محهمهد ههبووه :مهبهست بازرگان

کی بهکه له واره"هه ی کۆکردووه؛ ئهرهری خوسپ کهشهتهس رێ. و ده وی ما يبژزێ. نانا، با وا خهمردنی ده ی لهکهکا دراوهياڵ دهخه کا؛ ب شك فڕێ ياڵ نهپارتهده که" چيهمهو "حوتهزانی نياز له. کوا ده"وهمهناو"حوته در خودا ؟ ئاگرندا دێ. کهڕهر پهسه. بهيگيرسانديههه هسهيان بهمهئه ی دا ؛ لهدراوه ردا گاکی بهگهستوونهئه ندا." (سووڕهل )٩ - ١ی ئايه ١٠٤ی رز و ب

٤٠٠ کات، زياتر لهڕوانی مرۆڤ دهچاوه ی کهکهنجهشکهم و ئهننهههی جهووشه ی سهرنجهقوڕئاندا هاتووه جار له کانی م سووڕهکهيه له شانهڕهو ههئه که . جکدێ، ئايا مرۆڤ چاوهبهوه وهقوڕئانه کی نوێ پ ن. بۆچی؟ کات ئايين ڕوانی ر چاو د

ه وههوههه له ناکات که وهئه ييهئه خا ن؟ نه کانی نيشانر ی خودا کهيامهبوو پهدهبدرش ئههه ب لهده که ، و پ ك گرنگتر ب مرۆڤ م لهننهههی جهشهڕهی ههوهمووشت

ته کهيامهپه به ت بچووکترين ئاماژهنانهته ویب ئه بکرێ و به ، بخر کراب ؟ وهيهتاکهرهسه

غهسه باشتر وايه ،و پرسيارهبه وهمدانهبۆ وه س و کهوتهکانی پ ر مبهيری ههداخشاندن به بکرێ. به وازی کرۆنۆلۆگی يه چاوپ رەيی کردن و م سووڕهکهش کاندا، ئ

تهوە که به همهندەکانمان بۆ ڕوون دەب تووڕەبوونی محهمهد له ههنبهر بازرگانه دەوکه غهمبهر پارەيهکی زۆريان پ چهوانهی پ چهندين مناڵ به تايبهت نابوو و وهپ

Page 66: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

65

کی زۆر ناحهز گای سهدەی حهوتهمی عهڕەبستاندا کار "کوڕ"يان ههبوو. له کۆمهش سه و بوو ئهگهر مرۆڤ کوڕی نهبايه. له شيعرەکانی پ می هاتنی ئيسالمدا ردهو دز

ن و بهردەوام شانازی به ب ه کهياندا هه باو بووە نهتهوەی عهڕەب بهسهر بنهماکی ههتيو که به ب ئهوەش کۆلکهی بنه ه کهيانهوە بکهن. محهمهد خۆی وەك منا ما

کی زۆر گانه بوو، تهنانهت له ناو هۆزەکهی خويشيدا بارودۆخ هکهيدا ب له ناو بنهماوەژن) دژواری ههبوو، به هۆی زەماوەند کردن لهگهڵ يهکهم ژنهکانی ("خهديجه" ی ب

به يارمهتی ئهو، کهوته ناو بازنهی که کاروانسهرايهکی گهورەی ئيدارە دەکرد و ڕاستيدا ئهوانيش محهمهديان لهناو خۆياندا به باشی وەرنهگرت. بازرگانهکانهوە که له

کانی مهککهی بۆ ئايينهکهی دەدا محهمهد بههه شانی خه ی ڕاک وەيهك ههو موو شين به وتوو رکههس دا زۆرو کارهم لهو دەيويست پهيامی خوداکهی خۆی ڕابگه

دتر دهد تووڕهمهند محهرچهبوو. ههنه نی تر لهش نهيهو ڕادهبوو، بهتر و ناهوم رکانی قوڕئاندا نووسراوه ننهمی لهههکرد و ئاگری جهوتی دهس و کهر مرۆڤ ههنبههه کرد. تينتر دهبه

ده غهچ کات خوداکهو کی وهری خۆی ئاگادار کردۆتهمبهی پ ، ساديسم ، ك هاتب دا پ يی ت :خۆشحا

ژێ: ئاخۆ پتريش ههندهههجه به ب که"ڕۆژێ ده ژن: ئاخۆ پڕ بووی؟ ئ ؟" يهم ئ )٣٠ی ئايه ٥٠ی (سووڕه

:دا هاتووه ٣٢ی سووڕه له

نم م من بهکرد؛ بهزا دهوخۆ شارهرهسمان بهموو که، ههزمان بکردايهر حهگه"ئهی جنۆکه له -م ندهههجه که داوه )١٣ی ئايه ٣٢ی م." (سووڕهکهتژی ده -و مرۆ خ

کی گهدا بۆچوون و پهيهو سووڕهله ك پهيام دايهل ك ك خودايه وه: ئهرۆشی تژراو و بهسهئاشکرايی و له به درێ، کهنيشان ده وێ يههده وهپالنه ر ويستی داڕ

کی زۆر لهمر ن و توونايان بکا. ئهننهههئاگری جه ۆڤ گای و دهمدا بسووت يتوانی ڕك نيشان بدا، بههه ڕاست به خۆی داوهنی بهو بهئه ، چونکهيويستووهم نهموو مرۆڤ

Page 67: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

66

ر ويستی خۆی سهخودا خۆی له ی، کهسانهو کهئه مرۆڤ پڕ بکات: واته ننهم لهههجهگای ڕاستيان پ پيشان نادات.ڕ

مهنيشانه ی لهسانهو که"ئه نين ئاگر ده دواڕۆژدا به ن، لهکهحاشا ده کانی ئ يان سووتستی تريان بۆ دههه ستيان داپلۆخا، پ ژن. خودا خاوهتا پ ن گۆڕين تا ئازار پتر بچ )٥٦ی ئايه ٤ی ." (سووڕهکارزانه تی لهستهده

نا بکا کهر چاوی خۆی خودايهبهلهب مرۆڤ ده ت و دلۆڤانييهکهی حمهب رهده ك وتههه ك بگر نياييه ، بهوهموو شت ی بانييهو ميهرهيلی خۆی ئهر مهسهبۆخۆی و له وهد

تهدا زۆربهرکی خۆی و هاوکاتيش بڕيار دهئه کردۆته ناو ی مرۆڤ بئاخنستيان به ميشه، بۆ ههوهمهننهههجه ، کات پ ن کی ته بيانسووت ست واوی سووتا، پ

يان به وهی دهخانه نو وه ی بهوه، بۆ ئهوهبۆ دروست بکاته ماريی نو ی سيستماتيك شش و برينيان ههنجهشکهئه ژ نهيان بدا و ئ کرێ!رگيز ساڕ

قاندنبههه له گناسی خودايهمهئه و کارهئايا ئه ؟ يهمرۆڤ هه ڕی بهی؟ باوهکهنهر خو ده که يهدا هه ٢ی ڵ سووڕهگهکی لهندييهيوهپه وتهس و کهو ههها ئايا ئهروههه

نشينی خۆی لهمرۆڤ وه خودا ويستوويه ، دلۆڤانبوون وهوی دياری بکا؟ ئهر زهسهك جدهی کردووهخودا پيشه که نييه نبهر هه کان لهرانبوونی فريشتههچ نيگ، و هاوکات و

وه مرۆڤ به ت. لهڕاست گهکراو بهڕوان نهی چاوهش خودايهکه وهمدا ئهکهی يهپله ڕاب کا.مرۆڤ ده له شهڕهننهم ههههو ئاگری جه نجهشکهئه وا به

خات. کار دهوه همدا فانتازيای خۆی ئازاداننهههجه ر سووتاندن لهسهخوای توانا له دا. تيش سفارش دهرگ درووی تايبهننهم بهههت بۆ دانيشتوانی ناو جهنانهته

شهروهر پهسهله و دوانه"ئه کی خوا نه ی بوونهوانه: ئهيانهندی خۆيان ک ناس، کراسنيان لهژن بڕا؛ ئاوی گهبه ئاگريان به و ر بههکرێ. هردا دهسهرڕا بهسهرمی داتۆ

وه ئاوه ستيانه ناويان به، ههقژکو . بهداده وهپ ن. تا ر گورزی ئاسنيش دهپلۆخ درنهس دهت ڕزگار ببن، ههينهمه کيان ب لهرهگه ی ژانی ئاگر بۆ ناوی: ده وهدر

ژن!" (سووڕه )٢٢ - ١٩ی ئايه ٢٢ی بچ

Page 68: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

67

ڵ هی گهڕاشکاوی له م به، بهيهش بوونی ههوهننم خواردن و خواردنهههجه له :شت جياوازنههبه

تهچه . کهمووت، خواردنی گوناهبارانهقنهی ژهکهری داره"به ی ڕۆن شنی خته يتوون، لهزه ينی ئاوی گهکوڵ؛ وه ناو سکاندا د شن ك کو رم. سا بيگرن و ڕايبک

وی بهش ههوساکهم. ئهندهههڕاسی جهبۆ ناوه ن. دهرداکهسهر بۆ ئازاردان، ئاوی کوژه ژای خاوه له کی که! تۆيهبچ دی که هاته و شتهئه وهت بووی. ئهستهن دهدنيادا ه

وه ی به ئ )٥٠ - ٤٣ی ئايه ٤٤ی گومان بوون." (سووڕه ل

ژه دهتان ڕايهندهرهروهپه تی لهڕاسبه يهمه: ئه"ب ش بڕوا ؛ ک بڕوای پ کا، بيکا و کمهر نهناکا هه ڵ داوهبۆ ناهه يکا. ئ ی وامان ن سه ، کهقيکاران ک کوو روهی ههبکيان دهکهده وری گرتوون؛ تا هاواری چارهکۆن ده ك مسی ن وهخهفرياد دهن ئاو

ن و وهن دهم و چاويا؛ دهوايه تواوه تهبرژ کی کر ." بارهي زۆر نالهو ژيگه خواردن )٢٩ی ئايه ١٨ی (سووڕه

وازی ئاساييدا بۆ نيشاندان و سه له ی نيوه نيا لهلماندنی ئازادبوونی ئايينی ئيسالم تهشدهردهك وهکه يهو سووڕهئه ت: و ڕ هو دلۆڤان ب و باو ندهخشهچی خودا زۆر بهگير

کردن يا نه . به کردنی بهپ دا نيشان ده کهمی سووڕهشی دووههم بهمرۆڤ ئهسپاردبره باس له که کردنهشهڕهکوو هه، بهبژاردن نييهر ئازاديی ههسهل ڕ س باوهرکه. ههلتهکا، دهنه ، تاوانبارهڕ نهس باوهر که. ههوهناو ئاگره خر ن ڕی باوه سر که. ههه، دوژمنهنه نهب ق ش و ئازارهئه توانايدايه ر له. خو ، بهڕابوه و ئ ن م بهست

ت.ی چلۆن دادهکهدوژمنه کات کهير دهسه وهزرۆييهتامه پلۆخ

کی ئاسايی و لۆژيکييه وتهس و کهو ههئايا ئه ؟ کار

چهئه کانی مرۆڤ نووسراوه کرێ کهده ك چارهکات ييهوانهو پارادۆکس و دژوپکی ئينسانی سهکوو وهی خودا بهك گوتهك وهقوڕئان نه کست و ير بکات. ئهك ت

کی زۆر دژبه مهردهسه هيچ د يان گرتبوو و بهمهری محهوروبهياران دهر و نهژمارغهچه ك پ وان ببوو و، الواز و ناتها بکات. ئهدگهکانيان لهرهربهتوانی بهيدهر نهمبهشن

ی دهون و خهفانتازيکردن و الی خۆی خه وتبووهکه و هۆيهوەو به غهيا ر مبهکرد. پ

Page 69: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

68

هتووڕه نهی خۆی وهکهوهندنهسهيی و تۆ وهوهزمانی ئه الی خودا و له ك لهيهك ئاوته، که دهوهکاتهنزم دهی خۆی، خودای توانا وەها و کارهکا و بهيان دهبه ن ی ڕاده يه

شن بۆ ناوه کی ئاسايی. "سا بيگرن"، "ڕايبک ش وساکهم"، "ئهندهههڕاستی جهمرۆڤوی بههه ر هه فتنانهشنه ئاخهو چهن!" ئهرداکهسهر بۆ ئازاردان"، "ئاوی کوکهموويان بههه تانی و داماويی رهب دهيی و ڵ تووڕهگهو لهيانکردنی گوماناوی، ت

کی به ز کهدهتوانا نيشان دهه تهده ك کهوييهن. ت هۆی دروستبوون و بدهردهروهپه مارگرژ.ڕۆ، توندرەۆ و دهکردنی مرۆڤی ز

، کی نييههايه، ژيانی "دنيايی" هيچ به: [مرۆڤ دۆڕاوهده فۆرمۆلی قوڕئان که ژ و جهههبه ی چ نهنهههشت ج گاخۆشکهرهم ناخۆشترين فيلمی ترس بۆ ره]، ڕز کهکه كی ب ه و ناتوانن له ر ژيانی خۆيان نييهنبههه تی لهرپرسايهتوانايی به سان

شبينی کی تووڕهر خودايهنبههه ن. ترس لهکانيتر ژيان بکهڵ مرۆڤهگهئاشتيدا له و پش و ئازارهکهمهنهنههتينی ئاگری جه کراو، کهنه خاتهی مرۆڤ دهکهی و ئ

گرييه تهی دهکهزموونهئه کی ناوخۆيی کهگو . وهوتنهو دوور که وههۆی جيابوونه بوی ئيسالميدا خوو مزی کردهڵ ڕهگهوردی له ن بهدهوڵ دههه شن مرۆڤانهو چهئه

ست لهتيی ههگشتی چلۆنايه بگرن و به ، وهسم، خواردن، خواردنهر ڕێ و رههنبهه وگانه دياری بکهن. خۆيان گهنديی لهيوهها پهروهو هه ڵ ژنگهوت لهس و کههه ڵ بوڕه به شتر دياريکراو دهسم و داب و نهڕ کی پ يان بۆ ژيانی ڕۆژانه که وهستنهبهريت

بوونهوەشيان بۆ روون ر ئاودەست چووت ياسای بۆ سهنانهکات و تهدياری ده ن و با لگايه وهکاتهده تهکيان بۆ مامهلهو هيچ ڕ وهمووشيانهرووی ههسه. لهوهکردن بۆ ناهی ساغکردنهوەی هه که ری گرتوونوروبهم و مژی "ترس" وا دهته يان ل هجوتی و کهس هه ريت و ياسای ئيسالمی لهی داب و نه. زۆربهکراوه غهدهقه

کهاتوون، به ند پاتکراوهو چه دووپاتکراوه ژ و خۆ ت لهتايبه پ کاتی نونکردنه ی ئه . بهوهخاو ك دههه و ياسايانهپ مان نج جار لهر موسو ژ ب پ ڕۆژدا بۆ نو

ن. له بی س جار بهندامان دهئه رکام لههه وه وکردن خۆی بشواته ندر و ئاو بخووسويست ندازهئه ی ئاو بهچانهناو ت، مرۆڤ دهست ناکهدهی پ کی و واز توان به ش

مايی، به وهه ت. محهك وهخۆڵ و زيخ که له ی وا دياريکراوهيهو ش د بهمهربگروهبه و کارانهوردی ئه س بهر که: "ههکانی گوتووهنگرهاليه سزای ب لهبا، دهنه ڕ

Page 70: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

69

ن ڕانهندامانهو ئه. ئهخودا بترس ن، لهی خاو ن خوداوهاليه ت لهقيامه گيرن." ده نر سووت

کی باش بۆ يهسهره. سزاش هيچکات کهبووهر نهترس هرگيز ئامۆژگاريده تهيی خودا، دهگوناهکردن ياخود تووڕه . زۆرجا ترس لهقانعکردنی مرۆڤ نييه ب

مان بۆ ناو داوی ئيسالميستهداوخستنی گه هۆی له و ی ئهکان. زۆربهنجانی موسوگا ستيان کورتکردنهبهکانهوە، مهفناتيکه مييهداوی ئيسال ونهکهی وا دهمرۆڤانه وی ڕ

. لهبهر ئهوەی لهمهننهههئاگری جه يان و ڕزگاربوون لهکهی تاوانهوهنيا شوشتنهو تهك بۆ چوونه بی قوڕئاندا هيچ زامن يی ميشهژيانی هه يشتن بهشت و گهههناو به کت

مانيش نييهنانهته دينهئايينه دژ به کدارانهڕی چه، شهت بۆ مرۆڤی موسو کان، کانيتر و بگای ڕزگاری دادهته جيهاد، به واته ت، چونکهنيا ڕ گای ی لهسانهو کهنيا ئهته نر ڕگايههيد دهد دا شهجيها ن. کهرخان دهشت بۆ خۆيان تهههبه يی لهميشهکی ههبن، ج

گای موو گههه رانهوهختهم بهب بو ده سروشتييه دياره مان ڕ کی موسو نجوه وهرهسهی لهو فۆرمولهم ئهن، بهناکه ڕخوازی پيشهشه ی کرد و زۆربه باسمان ل

مان و ئايين و يوههۆی ناخۆشکردنی په بنه، دهتهو بابهکانی لهسووڕه وان موسو ندی نت کهڵ کهگهکی ئاسايی لهندييهيوههکرێ پچلۆن ده ناکانيتر. دهمرۆڤه ك بگير خودا سان

يانهخۆی ناخۆشی ده ن و ڕقی ل مافی نگريی لهتوانی اليه؟ چلۆن مرۆڤ دهوخراپترين و و دنيا بهخودا له کانيان بکات، کات بزانين کهکانيتر و بۆچوونهمرۆڤه

وه ؟ چلۆن دهده سامناکترين ش ن کهبانگی ژيانی تولهتوانين يانسووت وهرانس و پی سانهو کهنيا ئه، "تهقوڕئاندا نووسراوه ين کات لهکان بدهجۆراوجۆره ژيانی ئايينه

گای ڕاستيان گرتووهکه کانی ئيمهدوای نيشانهوه ."؟وتوون، ڕ

Page 71: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

70

کری لهجياتی قامچيکاريینان شه

نهم خراپترين و سامناکترين کارەساته مرۆڤ دەتوان ب ههڕەشهی ئاگری جهههن ندە له م، ههر وەك گوتمان، ئهو سناريۆيه ه ك دەکات. به که چاوەڕوانی ههر مرۆڤو و زۆر کاريگهر نهبووە. کهرييهکهی بهرب ڕاستهقينهی ژيان به دوورە، که کارت، که به سناريۆ دروستکراوەکهی دەب ئهو کارەساته بۆ محهمهد کاريگهرتر بووب

هی . حهوا ن کانی مهککه بترس لهسهر ئاگر و ئهشکهنجهی جهههننهم نهيتوانيوە خهکی پووچ و ب نرخ دادەنرا، ديارە ئهگهر مرۆڤ تاوان بۆ ڕۆژی قيامهت، به کار

باوەڕی به ڕۆژی قيامهت نهبايه.

ی بۆ ئهو کارە بدايه. قامچی کۆکردەو کيتر ههو واز ە که وابوو محهمهد دەبوو به شو کردەوە. دوای زەماوەند لهگهڵ يهکهم ژنی واته خهديجه، و لهبهر و نان شهکری بکی کرد، کاروانسهرايهکی ئيدارە دەکرد، ئهزموون ئهوەی ههر وەك ئاماژەمان پکی زۆری به نی يهکيهتی و داهات بهنرخی له کاری بازرگانيدا کۆکردەوە. به

نن:هۆزەکهی دابوو، بهو مهرجهی باوەڕبه خو داکهی به

که نه يش، کهمانی قورهوه"بۆ پ رميان، با و زۆزان و گهرهچن بهدوو جار ده سانيای کردن وانی لهئه ستن؛ کهرهبپه م خانوهخودانی ئه نيزی ب نياز کرد و د

)٤-١ی ئايه ١٠٦ی ترسن." (سووڕهنه

: ٢له سووڕی دا دە

ی خۆی به م ؟ کهوهی بداتهندهوهند ئهويش چهتا ئهخوا، هه دا بهدهواو ستهده "ک ماوی و فه نهمووش ههو هه وهس ئهده ر بهرحانيش ههبژ ی و." (سووڕهالی ئه وهر د

)٢٤٥ی ئايه ٢

ر ههر له ههمان سووڕەدا محهمهد اليهنگرەکانی هان دەدا داراييهکهيان لهژن: ئيختياری ئهودا دابن

Page 72: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

71

يان لهسانهوکهرهاتی ئهسهه"ب رهاتی سهك بهن، وهکهخت دهڕاهی خودادا به ی ماکه هدا و ههوت گوڵ دهحه دەنک دا. خودا چهد دانهی سهر گو پاداش ندهوهند ئهی ت

ی ماڵ سانهو که. ئهو زۆر زانايه کجار زۆرهی يهوێ. خودا چاکهس بيهرکههه دا بهدهکيان ناکه وهنهخشن و چاويان دانادهبهڕای خودا ده له ی و تووشی ئازار ن، خودا تتههه ن کيان له و نه وهد ٢٦١ی ئايه ٢ی خۆن." (سووڕهم دهخه و نه رهسه هيچ ترس- ٢٦٢(

گای خۆيان مانهوە. شوو مليان نهدا و لهسهر ڕ م تاجرەکانی مهککه ههر وەك پ بهکی کالسيکی سهردەمی محهمهد عر دەبوو ههميسان تاکتيکهکهی بگۆڕێ. ههر وەك ش

س و کهوتی کرد که هۆزی خۆيان تا ئاسمان تانی عهڕەبی هه ش ئيسالمی و پبی قوڕئان شا و هۆزە دوژمنهکانيشيان وەبهر پهالماری سووکايهتی دەدا. کت دەک هه

بازی خۆی: بهسهر واز و ڕ دە ئهو دابونهريته دەکاته ش اليهنگرانی محهمهد دا هه و سووکايهتی به سهرجهم مرۆڤايهتی دەکات.

شوو له ناو قوڕئاندا کانی پ ڕاوە لهسهر خه لهو قۆناخهدا ئهفسانه، چيرۆك و گژوويان لهسهر نهوە، که زۆربهيان لهبير چووبوونهوە و تۆزی م زيندوو دەکر

ته عهڕەبييهکان وەك "سهموود نيشتبوو. له سهرەتاوە باسی ئهفسانهی ناسراو له وووەيه له گهڵ خوداکهيدا پهيوەندی دابوون: ستايانهکی وهو عاد" ی دەکرد که به ش

موود و ؟ سهچلۆنه ساتهو کارهسات؟ تۆ چوزانی ئهدا. کام کارهڕووده کهساته"کارهکوته عاد ڕوداوه نههعرنه موود بهدرۆ دانا. هۆزی سه يان بهکهد کی ب و ، قڕانيان ت

ز لهبه رهکی ههبايه ی عاديش بوو، بهکهرچی هۆزهکرد. هه ی ين چوون. ماوهبههڵ دا الشهم ماوهريان. لهسه ب وچان، نارديهش ڕۆژان، بهو و ههو شهحه يان ل تخ

بينی؟" کيان دهيهتۆ پاشماوهری دار خورمای ناو ڕزاون. ئاخۆ ئهت وت کۆتهببوون؛ ده )٨-١ی ئايه ٦٩ی (سووڕه

وە باوەڕ به من کانی مهککه زۆر ڕوون بوو: ئهگهر ئ پهيامی محهمهد بۆ خهنا. نهک ن که بهسهر "سهموود و عاد" ی داه نن، خودا ئهو کارەساتهتان بهسهرد نهه

ساتی ش کارهنيايهم دکوو لهم بترسن، بهننهههی جهشکنجهئه ب لهت دهههر له قيامه کات. ترسيان بۆ دروست دهك سزا مهسروشتی و کاولکاريی وه

Page 73: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

72

که ئينجيل ری لهچاول

بی ئينجيل بۆ ئهفسانهرزکردنی ئهقه ستی کرد بهد دهمهدواتر محه ی وهکانی ناو کتش ئه پيشان بدا که ککهکانی مهخه به کی گران بدهبوو تاواوانيش دهمرۆڤی پ ن، ن

غه چونکه . چيرۆکی ئيبراهيم، مووسا و نووح بهدرۆزن زانيوە کانيان بهرهمبهپ .وهقوڕئاندا دووپاتکراونه ندين جار لهچه

ی يه به بی مووسا، باوکی ئيبراهيم تارح"کهپ قورئاندا به له " کهTerachم کتتی " ناوی هاتووهAzarر"ئازه ڕاقی ئه له بابی که، و ج به وڕۆيی بووهباشووری ع

شتووه سارا ی واتهکه. ژنی کوڕهوڕۆيی کۆچی کردووهی ئهو تورکييهرهو به ه"Saraiلۆت " " و کوڕی خوشکی واتهLotييان کردووهرهفهو سه" له . کات دا هاوڕ

بی ئينجيلدا له ويکهڵ ئهگهلهنعان. هاوکات کا بۆ کهمرێ، ئيبراهيم کۆچ دهتارح ده کتك له شهسههيچ باس وان ئيبراهيم و باوکی نهر ک بی قوڕئاندا ئيبراهيم ، لهکراوهی ن کت

تهکهنيا دهتهنه ر سهڵ باوکيشی لهگهکوو لهی، بهکهر هۆزهنبههه کانی لهرهربهبه وشه یشهڕههه ب کهيدا دههای ل پهکی وهيهخودايانی درۆيين (بوتهکان)، ک

رهبارانکردنی ل دهردهبه کی ئيشکی فهدا ئيبراهيم وهکرێ. ل ناتيك و تووڕهك مرۆڤی ههی باوهکهی هۆزهو خودايانهموو ئهور ههته به درێ کهنيشان ده بوو، ڕيان پ

. دوای ئهده ن ناوه لهر خوداسهتکی بهئه ی، چونکهو کارهشک ن اليه کانيان هت و لهده وهکانييهخزمه ت. بهناو ئاگر دهگير تهده کهم خودا ئاگرهخر ن و وهکووژ

ئيبراهيم ڕزگاری دێ.

وهچلۆن به و چيرۆکهئه ی ئينجيلدا کهقهڵ دهگهگۆڕدراوە و بۆچی جياوازی له يهو ش ککهمی مهرده) چيرۆکی سه٧٠تا ٥١کانی ئايه ٢١ی (سووڕه که؟ سووڕهيههه

تهوە، ئه ڕ ز بوو. ڕهمهی که محهو قۆناخهدەگ يدا ب ه شتا ت دا مهردهو سهله نگهد هناو له عبهکانی ناو کهبوته بووب که وهد ئهمهروونيی محهکانی دهزوهئاره ك لهيهت، بهبه ی ئه . لهگرتووهتی ل ههسی دهکهترسی ئاکامه م لهر ، و کارهج

وهگۆڕێ و بهی ئيبراهيم دهکهچيرۆکه بير نيازەکهی تهنيا وەك ئارەزوويهك وه يهو شته ککهکانی مهخه ن ه ئيبراهيم لهيدا دهکهچيرۆکه د لهمهم بۆچی محه. بهوهد

Page 74: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

73

ی ب له وهيهکهن هۆزهاليه ، ج ينهئاگردا بسووت کۆ به يهوانه. لهيهوهاس و لوان خۆی و هۆزی قوڕهمهدروستکردنی ئهو چيرۆکه محه تی ناخۆشی ن يش د ويستب

. به لهسهی ههکهڵ ئيبراهيم و هۆزهگهله ن کان، ی بوتهوتووانهرکهناوبردنی سه نگيه له د کهمهمحه ڕانه و به زووی کردووهئاره وهناخی د سوکنايی و چيرۆکهی ئهوهگ

ی سووتاندنی به. ههك بووهزوويهك ئارهنيا وهته تاوهرهسه که له رگرتووهپ وه وناکردنی بارودۆخی ڕۆحی س و کهك ههتوان وهزيندوويی ئيبراهيم ده وت و و

تهو قۆناخهد لهمهمحه ، گرن . گرنگ نيهوهدا مانا بکر کی کردب چ به گ نييهچ کاره ی بهکهخوداييه ك کارهيهڕاده وهبه وهگيان و د ، بهڕ ی لهکهم پاداشی کارهبردبکردن و ڕووبهفهنيا جهته وهکييهن خهاليه زانی بووە. ڵ نهگهله وهروبوونهنگ پ

کردنهشهڕههه ککهکی مهکانيتر خهك جارهش وهم جارهئه جيددی به يان لهکلزهو ئه مهنگری کهو اليه د الوازهمهيانزانی محهده گرت چونکهنه بتوان که نييه و ه

ك به . يان بگهستگاکهرهپه ئازار ين

هده دينهمه د لهمهمهی وا محهردهو سهنيا ئهته زی نيزامی بهو نا و ه که توانای تی پنه که ککهپشت بوو، توانی شاری مه له تهشو ك ته و به وهزای خۆی بوو، بگر ورن و توونايان بکا. هه عبهی کهوهرهو ده وهکانی ناوهموو بوتههه ك چۆنر وهبشک

ك بۆ ئهد وهمهبۆ محه ئيبراهيم که ديش خۆی بوو بهمهی بوو، محهو کارهك سيمبولك بۆ تاله کانی بوودايان لهدا ههيکهله ٢٠٠١مانگی مارسی کان کات لهبانهسيمبول

ك بۆ مهها محهروهفغانستان بۆمباران کرد. ههشاری باميانی ئه د بوو به سيمبولی يش کات سهرانی داعڕکهشه ی کانی مووزهشاری موسڵ ههيکهله له ٢٠٠٥رتای ساک شکاند و لهيهو شارهئه ژووييه رييههونه ناويان برد و کاره ن ت می ردهکانی سهم

ژوويان له ش م ی ش، زۆربهوهڕای ئهرهتوونا کرد. سه شاری پالميرای سووريا پمانان له شتا لهموسو وه به و کارانهئه ن کهو بۆچوونهئه رسهمڕۆدا ه ك يههيچ ش

!نييه وهئيسالمه کی بهندييهيوهپه

کی مهپه له ڕێ. رتووکی قوڕئاندا دهپه زن لهنا ئيبراهيم و نووح، مووساش ڕۆ گندهقه س بههيچ که وی جار له ١٣٩؛ هاتووهقوڕئاندا نه ناوی له را مووسا ه دا ن وژووی مووسا بۆ محههاتووه شهيهسهرهك کهد وهمه. م و کی زۆر گرنگ بووە: ک

Page 75: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

74

ك بوو وهکانی ميسر دهر فيرعهوونهنبههه ری مووسا لهرانبهکانيی نابهرهربهبهنه شهيهئاو ويست يه. دهککهکانی مهد و خهمهری محهرانبهکانی نابهك ب بۆ کن ئهبيسه دهگهلم م بهوهۆيهوە که خودا ت بووە، بهسهرچی مووسا الواز و ب

وت:رکهکاندا، سهت و زۆردارهستهده خاوەن ر فيرعوونهنبههه پشتيوانی بوو، له

روڕووکراوه ردمی شارهويش بوون و مهر لهی بهوانهونيش و ئه"فيرعه کانيش، ژغهتايان کرد. دژايهخه کرد. سا گرتيانی، گرتن لهی خۆيان دهندهرهروهپه ریمبهتی پ

مهدهبهڕاده ڕێ گهر ئاودا دهسهبه دا کهو شتههی هات و بواری بڕی، لهکات له - ر. ئنه ينهمان گرتن. تا بيکههه - وه وهرهبيره يانهو ئه بۆ ئ ری ستن، وهر ههسهی لهو گو

)١٢تا ٩ی هئاي ٩٦ی بگرن." (سووڕه

و هيچ له ککهکی ئيبراهيم، مرۆڤی شاری مهستييهرهکتاپهری يهوهك تهر وههه دا مهردهو سهرچی لهگهدا. ئهتييان پ نهيشتن و گرنگايهگهش ت نهچيرۆکه

وگۆڕکردنی فهژيان، بهده ککهشاری مه کی زۆر لههوودييهيه نگ و رههم ئاوهبه وهزرۆييهتامه دا بهو کاتههکولتوور ل وردی له کان بهبهڕهعه چوو، کهدهنه ڕ

نههووديهچيرۆکی ئايينی يه کان خۆشيان هووديهيه وهکيتريشهاليه . لهوهکان بکۆکيان بۆ ناساندنی ئايينههه و تی بهد لهبهر ئهوە گرنگايهمهمحه يهوانهدا. لهدهيان نهکهوکه نگهڕه داب که شن چيرۆکانهچه نييان لهکی ئهرييهکارت ، بهکيدا ههناو خهر م ب و بارودۆخهکان خۆيان ل دوور دەخستهوە. ئههووديهم يهو هه ککهکانی مهم خهههستيتری بهبوو ههده غه دا دێ کهسانهو کهر ئهسهچ به دواداب کهو ودا ری خمبهپ

ر کاولکردنی شار و سهی قوڕئاندا خودا باس لهندين سووڕهچه ن. لهدهئازار دهناون: تيانهشن سووکايهو چههۆی ئهبه کا کهده رزهلههۆی بۆمهکان بهگونده کی ه پ

غه، ههبدانهو عه"مخابن بۆ ئه کيان بۆ هات، ههمبهر پ تهر کردوون. و گه ر گا پيان پش ئه له -مرۆمان ندين چين لهچه که يانديوهنه مانهن ئهچۆ و تازه قڕ کردووه -مان پننهر دهموو الشيان هههه اليان؟ ب گومانه وهنهنايه وی زه ر لهالی خۆمان. هه وهه

نن، نيشانه دا، بهی بۆ ئهڕابم مه وان ت ل نکمانو ده وهزيندومان کرده مردوويی ئزی ندين باغی خورمابن و ڕهويش چهزه ر له. ههمانهبۆ ئه خۆراکه م هينا، کهرههبه

Page 76: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

75

نا و چهزۆرمان وه ند. ههند کانياومان ل ههدی ه ی خودا و لهميوه تاکوو لهقوشتا شوکر ناکهستڕهده )٣٥تا ٣٠ی ئايه ٣٦ی ن؟"(سووڕهنجی خۆيان بخۆن. ئاخۆ ه

کاولکاری وهيلهمه به که که، خودايهوهکاتهکانيتری قوڕئاندا خودا ڕوونی دهشهبه له رهکا. بهده تهده ککهکانی مهخه وخۆ لهکی ناڕاستهيهشهڕهك ههنيا وهشدا تهم ل ن :وهم

ك قڕ که ر که"هه هين، دهويستمان شار ين بۆ دهده کانی وان، دنهرهخۆشگوزه نهتمهو، ئهئاکامدا ئازاريان بۆ واجۆ ده ڕی و خراپکاری و لهدفهبه کی ده و ساکهب هاڕين. ت

ت لهندهرهروهپه که سهبه ندهوه. بۆ تۆ ئهناو بردوهپاش نۆح له شمان لهرهزۆر به. ههو ده بدانی ئاگادارهگوناحانی عه کی خۆشی ههر کهيانبين وێ، دنيا ده ر لهس

مهگهئه نين، باشان بهکهوێ، ئاواتهبمانه ر ئ ک د رکراوی ماوی و دهئابڕوونه ی زوو پکمان بۆ داناوهدۆژه ش خۆشی ئه، دهه . ک ن ی توانا به -وێ و ی دهو دنيايهيبرژ -پ

چ -اليان موو. ههر چاوهبهفيڕۆ ناچ و له ، کۆششيان بهڕدارهکۆش و باوهبۆی دهی تۆ رندهروهتی پهين. خهش ناکهت ب بهرندهروهتی پهخه له - مانهوان و چ ئهئه

کمان لهبڕوانه . دهر نييهبهری لهمپههيچ له ك سه ، چۆن باز ، ديارهر خستووهچاوبازخودا هيچ شت تر ڵگه. دهزۆرتره مهرخستن لهو سه و پايه دواڕۆژيشدا پله له که ١٧ی " (سووڕهنيشی.رکراوی ڕۆدهر دراوی و دهشهر تهبهوه وسا بهنا ئهپرسه، دهمه

)٢٢تا ١٦ی ئايه

چهی سووڕهك زۆربهش وهيهو سووڕهئه تهوهيی ل دهوانهکانيتر دژبوون وپ . وهشچی دواتر دوێ، کهاردنی ئايين دهبژنسيپی ئازادی ههر پرهسهخودا له تاوهرهسه له

تهوهدههه نسيپهو پرهخۆی ئه ن وان کان لهناو دەبات لهبهر ئهوەی ئه. خودا کافرهوهششتر بۆی داناون، که مافی خۆيان که له نن. وی باوهو نايانه رگرتووهكيان وهپ ڕ ب؟ ههگهخۆی ده ر بهرها زهنير ب دين تهگه، ئهچييهی لهو سزادانهی ئهدهئه ر ينت ی کردوونی بهوندهئه خودا ڕی بهس باوهرکه؟ نا. ههکافر، سزايهک نييه بهسيان ب، ههنه . خودا ش ڕزگاريی نايهتوهر بهدرێ. ههو دنيا سزا دهم لهو هه م دنيايهم لهب :ده

ك قڕ که ر که"هه هين، دهويستمان شار ين بۆ دهده کانی وان، دنهرهخۆشگوزه نهمهتو، ئهئاکامدا ئازاريان بۆ واجۆ ده ڕی و خراپکاری و لهدفهبه کی ده و ساکهب هاڕين."ت

Page 77: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

76

ك کههه تاوهرهسه ر لهيتوانی ههو دهئه ن و کاولی ر شار ، يبڕووخ ی خۆش ب پويستييه هو به سزادانی گوناهی ده بووهپاساودان نه کيشی بهبکا، هيچ پ ، کانندهمهو

ك هاتوون، نهک ههر چهفه ر بهی ههو گوناهانهئه شی پ ند گوناهکار سزا رمانی خوكيتريشی وەبهر دەخات.موو کهکان ههکاولکردنی شار و گونده کوو بهدەدات به س

دايهدا چه ٢٥ی سووڕه له کاولکاريی ناوچهکان به ئاماژه که ندين چيرۆکی ت داکات:

بيشمان دا به وسا گوتمان: بڕۆن زيری. ئهوه مووسا، هاڕوونی براشيمان کرد به "کتمهنيشانه که و هۆزهبۆ الی ئه کمان شکاندن. يان بهکانی ئ گاڤ ت درۆ ژمارد؛ ڤ

غه کات به -هۆزی نوحيش مان کردن و نوقمی بناو -کرد ڕيان نهران باوهمبهپکی بهبۆ مه نيشانه کردمانن به کان. عاد و قهبۆ ناهه ژانيشمان ساز داوهردم و ئازار

وهموود و خاوهسه وانيان [ههرهل بهکانيش و گهنی چا وهردهو دهر بهوچينی نناوهزيلهند نهموانيان چهچوون]. بۆ هه کردن. ونجڕمان ئاکامدا ونجڕ به و له مان ه

چاوی ر بهگهمان بۆ باراندوون؛ مهی بهبارانه دا ڕابردوون کهو شارهبه وانهخۆ ئهتۆيان چاو پ ر کهبوون. ههنه وههيوای زيندووبوونهم بهدی؟ بهويان نهخۆيان ئه

ی وڕه؟" (سوخودا ڕای سپاردووه که يهمهر ئهپجاڕی خۆيان: ههگه نهتکهوت، دهکه )٤١تا ٣٥ی ئايه ٢٥

نی ئهدا بهيهو سوڕهی کۆتايی ئهئايه له کردنه شهڕهو ههست تهڕوونده ل ر : ههوهبی پ دهمهمحه ککهکانی مهکات خه کرد. تيان ل دهنين و تف و لهعنهکهديان ديبا، پ

غه ی بهسهو کهخودا ڕاست ئه ن کهڕ بکهتوانی باوهياندهنه که ووهبژاردر ههمبهپئيست نه. ديارە ئهبووهکی نهيهکی هيچ پلهالی خه ڕيان بوون و باوهوان هيچيان ئات

نه به ق ش هاتنی ئيسالميش ناوی ئه بووهريش ههخو يان دانابوو.خوداکه يان لهو پ

Page 78: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

77

کانی خوداد و نيشانهمهمحه یالوازي

غه که يهڕهو باوهر ئهسهد لهمهر محهگههبوو: ئ وهداوايان ئه ککهکانی مهخه ری مبهپردراوی " و بهسه، "با ئاسمانيان بهيهالی خودا ن ن وهردا بڕووخ يهو ش

غه نی:ی بسهکهرييهمبهپ لم

نين تا له کی دهکمان بۆ ههکانيه رزه،م عه"گوتيان: بڕوات پ ناه نی؛ يان باغ قوکی وا بکهت ههزخورما و ڕه ؛ يان ناويانا فڕکهجۆباران له ی کهب و کار -يان ب

ت دهك خۆت خهوه نهردا دابوهسهمان بهم ئاسمانهپاژپاژی ئه -کرد يا ؛ يا خودا و رنهيهند فرشتهچه کت لهڕوومان بکهو ڕووبه ك ب ڕ هه ؛ يان ما ؛ يان بهز ئاسماندا بکمان دهڕناکهوی. باوهکهريش بچی و سههه ب نی و گهين تا کت ڵ خۆت بۆ دنينهده ژهوهيخو غه، ئاخۆ من چيم بل لهمهکهرندهروهر بۆ په: پاکی هه. ب ر؟ مبهمرۆي پ يهمهئه -کرد زاييشيان بۆ هات و بڕوايان پ نهشاره که - مهردهم مهنيا بيانوی ئهته

ژن: جا چۆن خودا کی بهئ غه مرۆڤ ر دهمبهپ ژهر ناود به ر فريشتهگه: ئهکا؟ بمه دا ڕۆيشتبان، ديارهردهم ههيانی لهرخهئه غه وهئاسمانه له ئ مان بۆ رێ فريشتهمبهپژهده مه ت لهبۆ شايه سه: خودا بهناردن. ب وان ئ وه ن بدانی ی عهربارهو دهر ئه؛ ههو ئ

." (سووڕهو ده رهئاگادا )٩٦تا ٩٠ی ئايه ١٧ی يانبين

ی بۆ سهده تاوهرهسه له د کهمهمحه غههۆ دهکهرييهمبهلماندنی پ کدا دا، لهی ل پڕتهگهردهوه کم؟" : "من زياتر لهو ده وهڕ مرۆڤ

غه به قوڕئاندا ئاماژه له ريان سهکرێ و لهك مووسا و نووح دهری وهمبهپتهده ڕدر ڕيان پ ی باوهسانهوکهر ئهسهو دنيايان به رجۆيان کردووهپه که وهگناون، ڕووخاندووهنه قوڕئاندا ليسته وردی له رجۆی عيسا بهندين پهها چهروه. ههه

نراون. ن خوداوهاليه له ك مرۆڤ و ناردراوهم نوحيش وهمووسا و هه مکراون. هه ناسن) بهکوڕی خودای داده کان بهسيحييهك مهك کوڕی خودا(وهك وهعيساش نه کوو ن

غهويش وهئه کی ئاسايی و پ کی خاوەن پهمبهك مرۆڤ ت. بهرجۆ پيشان دهر م درده هاتوويی پهو .دابد نهمهمحه ۆی بهرجچ خودا ل

Page 79: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

78

غه بژاردنی بهساڵ دوای هه ب دهده وهرهی سهيهو سووڕهئه ن اليه ريهتی لهمبهپ. مرۆڤ له خوداوه، نای دهبهبۆی نازڵ بووب ك د وهمهمحه کا کهر چاوی خۆی و

ك کارهئامۆژگاريده ی ڕه و ده الناوهی وهکهبازرگانييه ر ی داوهق ههبهسا پهيامی و. بهکی ڕابگهخه ی بهخوداکه گايهم ههين ی شهڕه، ههشهبانگه كی چ بهر ڕ

ند مرۆڤ نيا چهيدا تهکهکۆتاييه ، لهبژاردبم يا لهناوبردنی مرۆڤ ههننهههجهناوهباوه مهردهو سهب ئهبوون. ده شيان مرۆڤی الواز و کۆيلهزۆربه ، کهڕيان پ ه

کی زۆر ناخۆش و تاڵ بۆ محه ی کهويستهخۆشه د بووب چونکه هاوکاتيش ژنهمهکاتغهواوی پرۆسهته له که ديجهخه م ماددی م رووحی و ههی پشتيوانيی ههکهرييهمبهی پ

کردووه و وتی کرددا فهمهردهو سه، ڕاست لهو گرنگترين مرۆڤی ژيانی بووه لشتهتهبه . وهنيای ه

ك نهرجۆيهله کۆتاييدا هيچ په ر مرۆڤدا نهڕووخا و سههات، ئاسمان بهکی بۆ پد شاری مهدهکانيش خۆيان پيشان نهت فريشتهنانهته شت و ی بهککهدا. ناهوم ج ه

ی دا پهکی زۆر ههيهماوه شاری تائيف ت لهتايبهو به ککهی مهوهرهده ی لهکهيامهو. لهی ڕابگهکخه به ن ش ههي ی درا. لهسووکايه ککه،ك مهر وهو و تی پ کرا و ل

ستی کرد ی خۆی، دهمترين پلهی گهيشتبووە نزمترين و کهکهتييهسايهکه دا کهقۆناخهڕاويه ککهی بۆ شاری مهوهڕانهياڵ و فانتازيا کردن. دوای گهون و خهخه به : وهتهگ

ی نيزيك بوونه ك جندۆکهژکردندا کۆمهکاتی نو "له يان ل ڕاگرتووهوهتهل و ، گوناوه ريان سووڕ ماوهله گوتهکانی قوڕئان سه کی يه. سهرجهم سووڕهو ئيمانيان پ ه

وهو به رخان کراوهی تهرجۆيهو په) بۆ ئه"جندۆکه ٧٢ی قوڕئان (سووڕه يهو شدهده کات:ست پ

ژه مهخست؛ ئهکان گۆيان ههجنۆکه س لهند که، چهنراوهيهم ڕاگه: پ"ب وسا وتيان: ئيهيرمان بيست. بۆ ڕاستهقوڕئانی سه به ڕ مه رهڕ ناو هرگيز باوه و ئ ڕمان پ ه

)٢تا ١ی ئايه ٧٢ی ريکی خودا." (سووڕهشه ينهس ناکهکه

ڕاوه ڕمهی محهکهدوای گ وريان داوه و ن دهکهی قوڕئان) جندۆکهاوهد(ياخود گشاوهك قارهوه ك هۆڕايان بۆ ک :مان

Page 80: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

79

ژێ بکا، ئهد) ههمهبدی خودا(محهعه شدا کهمهوده"له ستا نو وان (جندۆکان) وايان ونا خه ژهناسهريك بوو ههگوشار بۆه م، کهخودا ده نيا بانگ له: من تهی ل ببڕن، ب

م." (سووڕه ريکی بۆشه )١٩ی ئايه ٧٢ی دانان

کهکانی خۆی له شاری هاوکات لهگهڵ ئهويدا قورئانهکهی محهمهد، نه له اليهن خهنرا، سهرەڕای ئهوەش ئهگهر گانهکهنی شاری تائيفهوە سهلم مهککه و نه له اليهن ب

ك بۆ سهرکهوتوويی له وە ، بۆی بووە يارمهتيدەر حيهکانيدا. له فانتازيای خۆشيدا بووبو و درنجی ناو ئاگر ئهو پاداشهی دەدەن که تا ئهو کات له اليهن مرۆڤهوە دنن. محهمهد وەك نن و سهری بۆ دادەنهو وەرينهگرتبوو: ئهوان باوەڕ به گوتهکانی د

رن. نن و پهيامهکهی به هاوڕەگهزەکانيان ڕادەسپ غهمبهری خودا دەسهلم پ

ش ئهو "پهرجۆ"يه محهمهد ههم له ڕوانگهی فيکری و ههم سياسيهوە خۆی پڕاديکاڵ کردۆتهوە. له سهرەتاوە دەيگوت به سواری ئهسپ بۆ زيارەتگای ناوچهيهکی

فڕيوە. قوڕئان ئاماژە بهو سهفهری دەکا: ١٧تاقه ئايهی سووڕەی به پيرۆز هه

کدا شهشه س لهيبی بۆ که" پاکی و ب عه وبدی خۆی کرد؛ ئهعه وڕۆيی بهومهوتهمزگه ك به ی کهو نيازهی؛ بهکهرهوروبهده به و پيرۆزيمان داوه ی ئ ند ی گهه

)١ی ئايه ١٧ی ." (سووڕهر و بينايهر خۆی بيسهين. ههخۆمانی پيشان بده

ن. ئورشليم داده ، بهری بۆ کردووهفهو سهشه به یو شارهپسپۆرانی ئيسالم ناس ئه ندی و به ديجهمردنی خه دوای کرت سوکايهتايبه و ناهوم تائيف، ک لهدنی خهتی پ

ت. لهك سوکناييهد وهمهرە بۆ محهفهو سهب ئهده د چاوی مهب محهئورشليم ده ك بووبغههه به بهرهمبهموو پ . ههورات و ئينجيل کهکانی تهئايينيه کانی ناو کت ها روهوتب

. کات ههب لهئيبراهيميش ده ی واتهکهی هۆزهورهگه کهباو موو وێ بووبغه کهرهمبهپ ژی جه وهکان پ کردووەماعهنو ژ و نهکهد دهمه، محهتيان دەستپ ش نو پ

. فهزنترين بهك مهوه و کارهب ئهد دهمهئيمامی خۆيان. بۆ محه رمی ناسين بووب

ژه ون و فانتازييهخه وم ئهبه دهی دهدر هۆی د بهمهڕێ محهگهب و خودا لژەوە به می پ نهههشت و جهههوێ بهوێ و لهر کهسهو ئاسمان وهرهپهيژەيهكی در

ک لهپيشان ده غهدا. تاقم م هيچکاميان وتبوون بهيژەيه کهو پهر ئهسهش وهرانهمبهو پ

Page 81: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

80

ندهمهرا محهقه به وخۆ د ڕاستهمهمحه وتبوون و هيچکاميان جيا لهکهرنهرز سهبه د ه وتبوو.کهچاوی خودا نه چاويان به

ژمار ب کهئه د لهمهك بۆ محهرجۆيهك پهبوو وهنجام دهرهفڕينی ئاسمانيی سههه ده وهککهکانی مهن خهاليه واوی کات لهته ك چيرۆکی ر وهم ههکرا. بهداوای ل

نانی جندۆکه رهئيمان ه نيا خۆی شاهيدی ئهو رووداوە بووە. د تهمهشدا محهکان، لی زۆربه له وههۆی پهيژه وتن بۆ ئاسمان بهرکهش چيرۆکی سهوهڕای ئهرهسهبیکان دهرچاوهسه ك لهدا ناسراو بوو. يهکهکانی ناوچهنگی خهرههفه ئينجيل توان کت: به28:11-17" ڕاوه " بووب ی گ Be’erبئرشبع " عقووب لهی ئينجيل کات يهپ

Schevaڕڕان "و حهرهبه وه"هHarranژ خه کا، له" ڕاده يدا پهيژەيهکی دوور و در ياشراوهرهبه وهويهزه له بين کهده کهر پهيژەسهله که و بينيويه. ئهو ئاسمان ڕاک . ستاوهش خودا ڕاوهوهرهرسهسه ن و لهکهکان هات و چۆ دهريشتهف

ك م ڕوانيندا وهکهيه فڕينی ئاسمانيی، لهو ئورشليم و ههرهو بهری شهفهسه گانهتييهسايهکه نگهم ڕهبينرێ. بهددا دهمهبيوگڕافی محه ڕ لهمهيروسهی سهکی ب

کی و به نيشانه ز بن بۆ قۆناخهبهيان کی پڕ له ه چه ژيان و وانهئازار و دژ و پ هاتوو. دی نهزووی وهئاره

Page 82: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

81

قوڕئاندا رانسی لهرانس و ناتولهتوله

. ويستی و ڕوخساری رق و کينهيه، ڕوخساری خۆشهقوڕئان دوو ڕوخساری هه مانان دەکهن له هشهبانگ ن کهقوڕئاندا هه ندين سووڕه لهچه ر ههنبهبۆ موسو

کردندا سهسووکايه وتی ل بوردنيان سوکهله خۆ نيشان بدەن و هه لهوسهبر و حهتی پ. هه گانهگهتيان لهر دۆستايهسهها لهروهههب و کان بانگی تولهو ب دينه ڵ ب رانس بمانان ده به و کارهئه کانی قوڕئاندا ئيزنیئايه ند لهچه و له کهنهوەده تموسو . در

کراو به ههمرۆڤی باوه ماندا بهتايبهت نبهههوتی باش لهس و کهڕپ ر مرۆڤی ناموسومانان گهت ئهنانهر باسی ئايينی به مرۆڤی لهسهرە خۆ نيشان دەدرێ. تهسهله ر ناموسومخوداش بکه تی بهدا سووکايهو باسانهله تيکردن ان ئيزنی سووکايهن، مرۆڤی موسوچه . بهوانی نييهبه مان لهدۆستايه ن کهقوڕئاندا هه له ئايه وانهپ ڵ گهتيی مرۆڤی موسو ڕخوازی دژ بهز و شهن، قاوی کاری ناحهکهده غهدهسيحی قههوودی و مهيه

ن. رمی دادهفه تاقه ئايينی ن و ئايينی ئيسالم بهدهکانی تر دهاليهنگرانی ئايينه ن

چهئه تهك گوتمان دهر وههه ييهوانهو دژبهری و پ هۆی ماتکردنی دوو بهرەی ببهله کهنهر دوو اليهرتووکی قوڕئان. مرۆڤ بۆ ههری پهگر و داکۆکيکاخنهڕه دا و کت

نت ده تهئارگۆم . وهدۆز

مانهاليه من خۆم له ردرێ کهيلم بۆ دهو ئيمه يتا نامهتا پهيپه وهکانهن موسو ڕقی نبی قوڕئان، نيشان ده گرتنم لهخنهر ڕهسهخۆيان له م دهدهکت قوڕئاندا پرسن: "ئايا لهن. ل

س رکه: هههاتووهقوڕئاندا نه ؟"، "ئايا لهڕخوازی و توند و تيژی ههيهی شهنيا ئايهتهك بکووژێ، ته غه مری به؟" يا "خودا ئهوشتووهواوی مرۆڤی کڕۆح ، کردووهر نهمبهپ

يان ببوورێ؟" ههتيان پ کردووهی سووکايهو ب دينانهئه ها مهگهر "لهروه، لك سهتانهر دهگه: ئهنووسراوهقوڕئاندا نه دين ، ئاشتی لهر بۆ ئاشتی دانهوێ ب ن دا گهو

ن؟"بکه

وانهر ئهك ههن. نهقوڕئاندا هه موويان لهر هههه ئاشتيخوازانه و ئايه، ئهبه دايهی ئاشتيخوازانهکوو ئايهبه ی و ئايهتانه ئه. بهی زۆر زياتريشی ت ش ج

گرتنی خۆيان هه زل نهو ده يهڕ کی ئينسانييهوهب شی بکر ب که . بۆ من قوڕئان کت

Page 83: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

82

شه ری خۆی بهم سههه غهروونييهده ک ژووی سهرهپه م بهر و ههمبهکانی پ ندنی مڕۆك و ی ناوهڕوانگه وهۆيهش قورئان لهر به. ههريك کردووهخه وهيهگاکهکۆمهدا دهوانييهوە سووڕهزمانه دايهبينرێ. ئايهی جياوازی ت بۆ مرۆڤی که ی زۆری ت

مان وه رکردنی ير دهخۆيی سهمی و بڕوابهكی ب خهك کانييهموسو ن. ف کربی قوڕئاندا قير لهڵ مرۆڤی الواز و فهگهتی لهکيهڕی يهتی و بير و باوهيهکۆمه کت

زی خۆيان هه هو ههر ئه يهڕ ييانهشهئه و خا گای ی کۆمهمڕۆ زۆربهکه تا ئه رکه . ڕاگرتووه وهئيسالميی پ

شه تهنيا ره ک بی قوڕئان بهئاماژه تاوهرهسه ك لهر وه: ههدايهل کرد، کت وه م پ ك يهشوه له کی گه کان لهش رمارکت . مرۆڤ ههده ورهسووپ دا دهچ کی ت تهموو شت . وهدۆزداهاتن و رق وکينهزهبه رانسی؛ رانس و ناتولهڕخوازی؛ توله؛ ئاشتی و شهيی په خشينبه کهوهندنهسهو تۆ ك ر وهکانيتر. ههڕهنانی اليهنگرانی باوهژيان و ڕاوه وه؛ پ

رمارکته کهده ش کهکهکهل و پهلی ناو سوپ ت و ئيتر بۆ کرێ ر وتيان بهسهرچووبوهکه ک کانی قوڕئانيش، کاتی کهو ئايه سووڕه ند لهبن، چهرگرتن نهك ل

وه يان له چووهر سهرگرتنيان بهل ڕندا نهکۆمه و ج . ماوهگای مود

ته س قوڕئان بهر کههه ن چه ، لهوهوردی بخو گا: کانی ت دهيی سووڕهوانهدژ و پبووردن و به ههيه که سووڕه داهاتن دهزهبانگی ل ش ههيه که تا دا، و سووڕهيی پ

و توان ئهدا. مرۆڤ دهڕخوازی و رق وکينه هان دهت مرۆڤ بۆ شهقيامهچه کی دوو تييهسايهری زۆر کهگهئه د بهمهمحه که وهڕوون بکاته وهی بهييهوانهدژوپ

کی ئاسايی له. ديارە سروشتييه وهی بووهڕوخساره وان ئه ك مرۆڤ و دوو نبی چهنيا دژوپته به و کارهم ئه. بهوتی کردووهس و کهيدا ههڕوخساره وانيی کت

. وهقوڕئانمان بۆ ڕوون ناکاته

کی ياسا داتاش سهك دادوهد وهمهتوان محهمرۆڤ ده يداوههه ير بکات کهر به وکی زه واز م دهرڵ بارودۆخی سياسی سهگهوت بکا و خۆی لهس و کهينی ههش

کبخات. کات الواز و له ر گوشار و سهڕ نگی بۆ ئاشتی و ژيانی رکوت بووە، باژکه ك بهالواز بوونی که ی داوە، چونکهوهپ وهکانيترهرانسی مرۆڤهتوله س

ز بووە و بهم کاتی بهبهستراوەتهوە. به کانيتردا زاڵ بووە، خۆی لهر مرۆڤهسهه

Page 84: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

83

رشکارانهس و کههه کی توند و تيژ و ه واز شووی دوورخستۆتهوە و ش ی وتی پ ردوە. ک پيشه

ك ب اليهمرۆڤ ده نت و به نانهتوان بڕ ته گهئارگۆم ن : محه وهب د لهمهو بك اليهند کهنيا چهته ککهمه وهبه نگری بوون و ناچار بهس يان بردنی ژيان و مووچهڕ

چه . بهبووهمنييهتيان نهو دابينکردنی ئه کی تی کۆمهرپرسايهبه دينهمه ، لهوانهپنيا و تهری ل گرتبوون. ئهور و بهدوژمنيش ده که ر شان بووهسهی لهورهگههرۆکی دهکوو هاوکات سهبوو بهی ئايينی نهرکردهسه رگری، زيری بهت، وهوساڵ. ی دهويش بۆ ماوهو ئه ر و پۆليس بووهر، دادوهزيری ئابووری، ياسا دانهوه

ی که کی سوور بهك خهو وهو بڕياری جۆراوجۆری ئه سيیڕۆ نی ت ناو قوڕئاندا شوکهو رووداوه خۆی داناوه کانی ر ناوچهسهريان لهکانی سهردەمی خۆی کارت

تهدروستکراوی ئهتازه و کانی قوڕئان ڕاستيی ئه. نووسراوهبستان داناوهڕهعه له و وژوو له قۆناغه ڕنهده م مهمی ئهردهبۆ سه که وهگ . زۆر نا ئاشنايه مڕۆی ئ

يتا يتا پهکانی پهنگرهاليه ، کهکی کردووهگايهتيی کۆمهرکردايهساڵ سه ٢٣د مهمحه وهتی بهر چۆنيهسهپرسياريان ل کردووه: له ر سهيان، لهچوونی ژيانی ڕۆژانهڕ

کس و قهدهئاشتی، سهڕ و ر شهسهت و زانستی ئابووری، لهسياسه ، ميرات، سستی گرتووه و پرسيارانهر ئهسه کۆڵ و ... هتد. قوڕئان لهی ئهوهخواردنه و و ههوهخۆی نيشان داوه و به ی لهوهکاردانه کهاتوون که يهو ش ك مڕۆش وهتا ئه ياسا پ

ن، جا لهسهت دهريعهياسای شه ندر ق، سزادانی دزيکردن و ياسای مارەيی و ته لمن ژن له رزکردن و دووريکردن لهقه تا پاره، ههرگرتنهوە بگرهميرات وه کاتی خو

هاتن و عوزر شوشتنی.

ويست و ڕهردهبۆ سه و ياسايانهی ئهزۆربه کی پ ت زۆر نانهته نگهمی خۆی شتش که تن. بهپ ی وهك دژکردهوه و ياسايانهب ئهم مرۆڤ دهوتووش بووبويستييه يان ت بگات. ئهسه مهردهو سهگای ئهکانی کۆمهپ و ياسايانهير بکات و ل

ۆزهی کۆمهوهرهمدهناتوانن وه ند کولتووری ئهمڕۆيی ند ئايينی و چهکانی چهگا ئامه . بن ئ

Page 85: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

84

بی قوڕئان له له هيوەنديدارتر بووە له ههنبهر دا کراوەتر و پمهردهو سهڕاستيدا کتمانان، س و کهوتی موسو بهمڕۆ. ئهڵ ئهگهنگاندن لهسههه به هه ر بۆ هه و کت

كی باوه کراوانی کراوهپرسيار غهو کاتهتا ئه بووه و ئاماده ڕپ ريان لهمبهی پکی ناچار به . تهنه وهڕوونکردنه بارودۆخ ك د وهمهمحهی و کاتهت ئهنانهخستب

کيش هه يه ميشه، ههوتی کردووهس و کهديکتاتۆر و حاکم م و ی بۆ خهکی کراوهگوداويستی کۆمه پرسياری ژيانی ت بهبارهکانی سهی سووڕه. زۆربهبووهی ههگاکهپ

که نيا بهی مرۆڤ تهڕۆژانه کهاتوون. به نهوەری دوواليههۆی کارت شهکه پ م کر چه مڕۆ بهەدايه که ئهل کهاتنی، قوڕئان وهوانهپ کی تهی سهردەمی پ ب واو و ك کت

کی کاميل و ب عه کست و کرێ. ئهزموونی ئهير دهيب و گوتهی کۆتايی خودا سهتکراوان ئيزنی مامهله، باوهی کۆتايی خۆی کردووه: "خودا قسهده کاره کردنيان ڕپ

خودا ون، چونکهکان و ياساکانی بکهدوای گوتهب وهکوو دهبه، ودا نييهڵ ئهگهلهکی بهزان و ههخۆی باشتر ده ، ی خودی مرۆڤهمرۆڤی داوە بۆ چاکه ر فهرمان

ی گوتهکانی لۆژيکيش نهبن."و کاتهر ئهگهت ئهنانهته

يی و نئه ی سووڕهزۆربه کييهکجارههايی و يهنه و ئيدعا،ئه نيهکانی ناو ر هر له کانيش کهڕخوازهشه ها سووڕهروهکان و ههقوڕئان واته سووڕە ئاشتيخوازه

کی تايبه کهاتوون، دادهت بهبارودۆخ زگارييان ل دەکات. ههخۆياندا پ ر پۆشی و پارنهڕوون ده وهوههۆی ئهبه ی زۆربه يهوهير ئه. سهوهتهستراونهبه وهويشهو به وهکر

وە پووچههۆی هاتنی سووڕه د بهمهمی محهردهسه کان لهسووڕه . وهڵ کراونهی نورد ر بهسهی خودا لهگوته ویبۆ ئه کهيهك ياخود نيشانهيهخۆی ئاماژه وهئهتهوە، ياخود قه هبوو ياسايهك ههبۆچی دهدەنا . ندراوهکهنههه وەش ت و هه ديمی ب

ك ك گونجاو دهته و کاره؟ ئهسهردەمی خۆی ياسا بووه که شت ت، کهنيا کات بت. هه ردا هاتب و قوڕئان ناچار بهسهبارودۆخی ژيان گۆڕانی به ستگرتن کراب و

Page 86: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

85

بهئايينی هاوبه ی ناوخۆی ئيسالمیش يا ک رک

ك سووڕهوردی سهبه بی قوڕئان لهی ناو ڕخوازانهی ئاشتی و شهيری بڕ نی بهکت ستکهاتنياندا ده مان و غه ی لهيهو سووڕهين: ئهکهپ وان موسو يری باس و گفتوگۆی ن

ماندا زۆر به وەيهگوترێ، بهده وهيلهمهموس :يهم ش

که! ههکينهی خه"ئه و ر و م وهوه ر له ن ناوهمان وهئ ند چهو کردوومانن بهدی هك و گه ك ههچهل زترينتان الی خودا، کتری بناسن. بهتا يهند هۆز ڕ

زگارتره )١٣ی ئايه ٤٩ی. " (سووڕهو ئاگادارهکانتانن. خودا زانايهپار

ن که ب بيسهده يهو سووڕهئه زگاری لهئايينی ئيسالم نهلم ر ههنبهک ههر پارخودا خۆی کات، چونکه ت داواشی دهتايبهکوو بهکات، بهنگيی ئايينی دهڕهمههه

لهب و وانيش ئايينی جياواز) بوونيان ههڵ ئهگهنگ (لهڕهمهی ههوهتهنهويستويه تهدا ڕوون دهکهمی سووڕهبهشی دووهه ر لهم ههکتردا بژين. بهڵ يهگهئاشتی له وهب

ره که زترينتان ندی کردنه: "بهبهنيا پلهکوو تهبه، ست ئازاديی ئايينی نييهبهدا مهل ڕزگارترەکانتانن." الی خودا، پار

نه کۆل دا هيچ يهو ئايه" لهal-Tabariری "بهری کاتی زووی قوڕئان، ئهلتهلکی ئايينهسه کداوهلماندن وڕەسمی ئايينی سهو که: ئهوهتهکانيتر نابين و ئاوای ل ی ڕ

وئيسالم به ، بهغهدهدوای ياسا و قهرێ، وهبههڕ زترين و کانی کهوتب ڕزگارترينيانه . 6پار

وهبه نهکی هاوچهيهش کۆ ) له دايکبوویal-Qurtubiب ئهلقورتوبی (ڕهری عهشن لی ی سپانيا و فه له ١٢١٤سا کی مه ميسر، کهله ١٢٧٢وتی سا کان بی مالکيهکتهعالم

کی تايبهبه ئاماژهيه و سووڕهئه دهبووه، د ويستويهتی مهکا: محهت دهبارودۆخمان له کی موسو کی ئاسايی و ب ناو لهپياو کی هۆزی بهيهدا گههۆز ڵ کچ

"Bayadaبووڵ ويش ئايينی ئيسالمی قهئهند بدا، که يوهبوون، په وهناوبهدەره " که

6 al-Tabari: tafsīr, Sure 49:13

Page 87: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

86

کگهئهکه ی هۆزهرکردهم سهکردبوو. به تی و گوتويه وهدکردۆتهی رهيشتنهو پو بۆ ئهوەی ئهحی کراوه د وهمهمحهبه که. سووڕهنييه و کچههاوشانی ئه کهپياوه

: با هۆزه ندييهيوهپه ن ك ب ، بهکان جياوازيشيان ههپ خودا ڕيان بههۆی باوهم بهبرەدامهمحه 7ك وان.ك يهوه س و هه لی و پراکتيزهمهئاشکرايی و زۆر عهبه د لهکهيه : لهوتی کردووهکه غهنگرهاليهدينهدا، می مهردهکانی سهم سا ر مبهکانی پ

نا، بههۆزه کی زۆريان بۆييهگيرۆده ک ه ی ئيسالميشيان سانهو کهت ئهتايبهکانيان پی دهههد مهمحهوه وهۆيه. بهدکردبۆوهره ی ی ئايينی ئيسالم لهتيی کۆمهدا هۆگرايهو ج

. ئيتر خزمايهخزمايهکان واتهبهڕهمی کۆنی ناو عهسيسته نيی دابن نيا تی تهتی خووه بوون. ی نهد و خوداکهمهمحهفاداری بهر بۆ وهپ

م سهير ئهوەيه محهمهد له ەيويست ش خۆی دوور ڕاگرت کات دنسيپهو پرهبهتهشاری مهککه ويستی بهوه بگر زی نيزامی ههو پ ی رکردهبوو. لهگهڵ سهه

ك کههۆزه نا کهتيهکيهوتن و يهکان ڕ که شتر ڕەدی دهئه کيان پ يگوت: و دهکردەوه و پش سهك کانزای زۆر به"مرۆڤ وه می ئيسالم، دوای ردهنرخ وايه، باشترينيان پوهت ئيزنی بهنانهته 8.باشترينيانهئيسالميش وڕهڕ ی عبهتی ناو کهسمی زيارهبردنی ڕ

ك، ههميسان بهوه که له ڕوانگهی خۆيهوە وهکان دايهی هۆزهرکردهسهك سهرپشککی کافرانه وڕەسم بوو. ڕ

مانانهاليهله وهزرۆييهتامهبه کهيه و سووڕهکيتر: ئهواتايهبه وهن موسوتهده ندر هکوو تهو ئايينی جياواز ناکات بهوه تهر نهسه، باس لهوهخو يی نيا ڕەنگا

وان ئايينی ئيسالم نيشان دههۆزه بهکانی ن ی زۆرانبازيی بۆ نيشاندانی باشترين دا. ک رکو کۆمهنيا لهی خودا تهندهبه وهی ئيسالميدا بهن . ههدهڕ شتر بکا س کاری بار کهچ

و وڵ بدا، ئهبوونی له ههنبهر محهمهد و ئايينی ئيسالم زياتر ههندهلماندنی بهو بۆ سهو زۆرانبازی و س لهر که. ههويستهس زياتر الی خودا خۆشهموو کهههله سهکه

7 al-Qurtubi: tafsīr, Sure 49:13 8 al -Bukhari: sahih, Hadith Nr. 3383

Page 88: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

87

به يهک ش بکهرک دی وەرگرتنی ی و خۆی باشتر نيشان بدا، دهوهدا وەپ توان هوم. شتی ههههبۆ ناو به ئيزننامه ب

ك بهههکه ش ڕوونهوهئه مان وهموو موسو گای چوونهش ناو ی ئوتوماتيك ڕوان ئه. تهشتيان نييهههبه مانی نيا باشترين مرۆڤی ن ن. موسو ردر دهبژ وان هه

ننهههر دەرکهی بهبهب لهده وهداخهکانيتر بهنگری ئايينهتاوانبار و اليه و وهشت بمنراوەتهئيزنی چوونه شت هه. چوونی کافرانيش بۆ ناو بهوهناو بهههشتيان ل ئهست

ويستی به بی قوڕئان لهس و که. (ههباسکردن نييهئيتر پ کانيتر ر ئايينهنبهههوتی کتکيتری ئهله .) وهمهکهدا ڕوون دهو نووسراوەيهبهش

Page 89: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

88

زي غه یب ه رمبهپ

دايه قوڕئان دا سووڕهتوان ئيدعا بکا و ب له مرۆڤ ده ی ئهبهکه ی وای ت وان پغه نان بهباوهس ناچار بهر ناتوان هيچ کهمبهپ ه . ڕاستهوهئايينی ئيسالم بکات. ئهڕپ

ين، ئهوهئه و گوتراون، ئهدا ککهمی مهردهسهموويان لهر هههه و سووڕانهش بك لهيدهد نهمهمحه ی کهمهردهسه ك بدا ياخود ناچار ر کهسهتوانی هيچ بڕيار س ی بکا. کهلماندنی ئايينهسهبه

کی خهله يدا، خودا بۆ محهديالۆگ د کهمهيا نانی ر باوهسهله دی ناهوم نهه ڕ پ :و دهوهکاتهيه، ڕوونی دهزۆر تووڕه ککهکانی مهخه

كڕا باوهمينهم زهرک لهههيفی ل با، ديارهر خودا کهگه" ئه نا. ئاخۆ تۆ ڕيان دهن، ت هنن؟" (سووڕه ردمهم مهزۆر ئهوێ بهتهده )٩٩ی ئايه ١٠یبڕوا ب

: مدا دهشهی شهسووڕهها لهروههه

، توانات دايهر لهگههاتوون، سا ئهنهوه نگتهدهبهالت گران دێ که ر تۆ لهگه" ئهکی له همينهم زهڕەهۆ ی ههك کهيهيژه، يان پهدا بکۆ کی يهگهچی بۆ ئاسمان و بهپ

نه مانه پتهو بۆ ئه يلی ل با، ههموويانی ر خوا خۆی مهگهن]. ئه[بڕوات پ بکهبزی نهکرد. ئيتر ناش تۆ لهڕێ دهشارەزای ڕاسته ی ئايه ٦یزانان بی." (سووڕهڕ

٣٥(

تهوهو دوو سووڕانهئهوردی سهرنج بداته ر مرۆڤ به گهئه خوا که ، ڕوون دەبزهئه گای ڕاست هيدايه يهی ههو ه ی ت بکا، ديارە ئهمرۆڤ بهرەو ڕ گهر خۆی پ

ت. که تهناکهو کاره وابوو ئهخۆش ب نان، بهرهر مهسهلهی نهتوانين، ههسه و زين سهزی باوهمهو دۆڕانی محه کراويی بهد ياخود کهمبوونی ه نيا، بۆچی ی. تهکهکارهڕپ

غه کی به، ئاوا دژوار و ناخۆش دهو کارهی بهکهرهمبهخودا ژيانی پ يهکا؟ پرسيار . جده ك ياخود لهکان زياتر خهردووك سووڕهچ ههو ك ڵ خۆ قسهگهيا بن که کردنخۆشی خۆی دهمهمحه نانی کارهرهو هه وهداتهد د ر بڕيار و شانی سهخاتهی دهکهس ه

ی. خوداکه

Page 90: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

89

کی هاوچهشدا پرهوهی خوارهيهو س سووڕهله ت:شن دهنسيپ بينر

ری. تۆ لهنيا پهر تهتۆ هه، ئه" سا تۆ ئامۆژگاری بکه ن خاوه بوويهريان نهسهندت." (سووڕه )٢٢تا ٢١ی ئايه ٨٨یدەسته

يلی رکات خودا بۆخۆی مهم ههر ڕێ؛ بهسهيهبخهمانه ئه رشانی تۆ نيهرکی سه" ئه، شاره يان دهزای ڕاستهل ب ر دهرچی بهکا. ههڕ و ديارهبۆ خۆتانه وهخشنهيبهخ

وه رێ دهزامهر بۆ ڕههه ئ ری دهر شت بهن. ههکهندی خودا خ و ن تهدهخ واوی پتهده )٢٧٢ی ئايه ٢یقيو ل ناکرێ." (سووڕهو هيچ ناهه وهدر

م خودا ک بخوازێ ی؛ بهزای کهس بۆخۆت خۆشت بوێ شاره"تۆ ناتوانی کهگه ژای ئهر خۆشی چاتر دهدا. ههی ڕاستی نيشان دهڕ بازهزان ک ه ." يهم ڕ

)٥٦ی ئايه ٢٨ی(سووڕه

کی زۆر دژواره يهککهمه. لهبارودۆخ کانی ب دينی زۆر ل وێ يه. خودا ده، خهنن و خزمهباوه غهمبهرەکهو کارهتکاری بن. بۆ ئهڕی پ ب رێ، بهی ده، پ و م ئهن

دينانه نن. بۆچی؟ چونکهوێ باوهنايانهب ی خۆش نييهڕی پ ب وان ئه خودا خۆی پوازی ڕوونکردنهباوه گا و ش نن! ڕ دهڕ ب ژکهوی ئيالهی و ۆز و گ وه رهچ زۆر ئا

....ب

هڕبهوەی ئه ی سهرنجه ئهوەيه که ئهوا بۆ شهبانگاشن سووڕانهی وا و چهت جشهکهئايينی ئيسالم ده . سووڕەی کيتريان ل دروست دهيهن، ک وه رهسهك لهوه ٨٨ب

کرد، هئاماژ ری، تۆ لهنيا پهر تهتۆ هه، ئه"سا تۆ ئامۆژگاری بکهمان پ ريان سهندتخاوه بوويهنه ی ڕوونکردنهوەکهی ئهلته"، بهن دەسته له شاری ٨٣٩ری (بهپ

کی کاتی ده) وهوتی کردووهغدا فهبهله ٩٢٣دنيا و ئامول هاتۆته ب ك سنووردانانتهنموونه به ٩ی ير بکرێ. ئهو سووڕهسه ن : وهد

Page 91: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

90

غه"ئه و رهڕوهشهن، بهکهی دوڕوويی دهوانهناسان و ئهڵ خودا نهگهر! دهمبهی پو دواڕۆژی دژواريان مهندهههوان جهنوای ئه. ئهڵ بکهگهفتاريان دهتوند و تيژی ڕهبه

9ههيه."

ره کی ر ئامۆژگاريدهسهله دا ئيتر قسهل ز نييهر کهر کهسهکوو له، بهب ه که سدين و دوڕوو دا دهنبهههکانی لهرهربهبه گايهر ب کردن ك بۆ ماملهکا و هيچ ڕ

ته ، جياوازيی ڵ يهگهلهيه و دوو سووڕهر مرۆڤ ئهگه. ئهوهناه ن سهنگ کتر ههوان محه شوو کهردهدی سهمهن ک اليه می پ دی مهڵ محهگهم بوو لهکهنگری گهل

تهی نيزامی، بۆ ڕوون دهرکردهك سهمی دواتر وهردهسه کانی سياسييه ئامانجهکه وهبزی لهخۆی به نا. دهشکر و شمشير وهه ست د

ی بۆچوونی تهبه :يهشنهو چهر لهش ههوهی خوارهيهو سووڕهری ئهبهپ

گهرهردم بهسند، مهپهکارزانی و ئامۆژگاری " به و ت گاز بکهرندهروهی پهو ڕوهبه گای ئهی لهسانهو کهت لهرندهروهيانا بدوێ. پهگهله چاکترين ش -و اليان داوهڕ

يه ر خۆيشی باشتر دهو ههئاگادارتره -س گش کهله ڕێ يه."ر ڕاستهسهلهزان ک )١٢٥ی ئايه ١٦(سووڕەی

ی متمانهدهش کهيهو سووڕهری ئهبهبۆچوونی ئهلتهبه ست دهی خۆی لهب دواتر جتهداب و پووچه تهگهر ده، ههوهڵ بووب درێ وڵ ده، و ههمی مهککهردهبۆ سهوهڕ

زهبه ی وە که لهو ئاواتهو به وهپار شتن بکا، سهرنجيان وهژيرييهڕ کی بانگ ، خه. ئايه ش ڵ ی پووچهيهو سووڕهدواتر ئه ٩ی شمشير] سووڕه -ی ی [ئايه٥ی ڕابک

مانی تاوانکار ئه. تهوهکردۆته . وهتهر ماوهئيعتباری خۆی ههيه و سووڕهنيا بۆ موسوکی ئاشتيانهب لهده يهو سووڕهئه تاوان خۆيان له مرۆڤ بکا کهله شهڕهدا ههبارودۆخ

ننهوه وهدروستی بهو ئايينی ئيسالم به بکش 10رن. بهڕ

ی کات هه ننهنگاو زياتر ههيبينين ههك دهر وهشمشير) هه -ی (ئايهرکام لهبه پ :وهد

9 al-Tabari: tafsīr, Sure 9:73 10 al-Tabari: tafsīr, Sure 16:125

Page 92: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

91

گرتن وێ، لهس کهدهکوێ وهو لهرستانهو بت په، ئهوهکان بڕانهرامهحهمانگهر که" ههزن و بۆسهس مهندکردن و کوشتنيان دهو به نهپار شيمان ر پهگه. ئهوهيان بۆ بنژکهو بوونهوهبوونه گونا خۆش گرن. خودا لهستيان ل ههوسا دهر، ئهکات دهر و زهنو

ۆڤانهده )٥ی ئايه ٩ی." (سووڕهب و د

دينهههڕ دژ بهقاوی شه کراوان هان دهدرێ و باوهکان دهموو ب ن چاالکانه ڕپ دردينهوت بکهس و کههه ن، تهکان دهن. ب بۆ ببوردرێ که و کهسانهنيا لهب بکووژر

نهگهئايينی ئيسالم هه رهوه ڕ ژ و ڕۆژوو به والوهبه و ل نن و زهنو کات ج بتی حمهڕه ست بهدرێ که ههيان پ دهرييهوهختهو به، ئهو کاتهنيا ئهن. تهد بدهمهمحهبه

ژهخودا بکه ن. ژيان بدهبه ن و در

کی ده کيتر، ل ك گوشار بۆ کهچلۆن بوو؟ مرۆڤ ئيزنی نييهو کاره، ئهوهينهدهجار سن که ؟ قهناچار بکرێ باوهب ن زن ب مه ندهب چهروونی مرۆڤ دهتی دهناعهڕ بك بهکات که وه ڕانهگهستاب و ناچار بهرت ڕاوهسهستيدا لهدهو شمشير له شهڕهههس

کت بکا؟ بۆ ئايين

ی سوکنايی ب کات سووڕه ندهب چهده د مهويدا خودا محهلهب که ك ههيهجدينهنبهههکات لهئامۆژگاری ده يان ببوورێ:کاندا نهر ب رمی نيشان بدا و ل

نه زانانهو نهو لهکاری چاك بدهرمان بهو فه " چاو بپۆشه ٧ی." (سووڕهوازب )١٩٩یئايه

مری خودا ئهکا کهده کی قوڕئاندا ئاماژهيهوهڕوونکردنه ری لهبهئهلته غهبه ی ڕهده ی کردووهکهرهمبهپ دينهنبهههق لهبهسا ، کاندا سهر ب بوور ب

و بۆچوونه ) دواتر ئهشمشير -ی ئايه(٩ی سووڕهی ٥ی . ئايهککهمی مهردهسهواته 11. وهڵ کردۆتهی پووچهکاتييه

کا:ستوورتر دهپشت ئهو بۆچوونه ئه ٨ی سووڕهکيتر لهيهئايه

11 al-Tabari: tafsīr, Sure 7:199

Page 93: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

92

ن و دين گشتی دينی خودا دهتا ئاژاوه ن ههڕکهليان شه"وه . سا ئهنام م ر تهگهبکی وسا ههگرتوو بوون ئه ." (سووڕهن خوا دهبيکهر کار )٣٩ی ئايه ٨یيبين

ندهدهڕه و شهئه ژه ب ه ن و وی نهر زهسه" لهی "فيتنهو کاتهب تا ئهی ههدر مك باوههه وتوويی رکهی ئايينی خودا سهو کاتهنيا ئهيدا بکات. تهخودا پهڕ بهموو مرۆڤ

، ئاشتی دهدهکاميلی وه ناب تهگهسته ت. کهو شهڕهوه ڕ کۆتايی پ د

Page 94: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

93

گه، يا: مهدا نييهەکهڕباوه هيچ زۆردارييهك له يشتن"زنترين "خراپ ت

وەبردنی پرەنسيپی ئازاديی باوەڕی ١٠٩سووڕەی گهيهك بۆ بهڕ وەك بهتهوە. لهو سووڕەيهدا محهمهدی، بهردەوام له اليهن ئيسالمييهکانهوە دووپات دەکر: "دينی خۆتان بۆ خۆتان و کهوەژيان هان دەدا و دە کانی مهککه بۆ پ محهمهد خه

منيش دينی خۆم بۆخۆمه."

ژه وهکان! ئهناسههی خوان: ئه"ب وهرهستن، نايپهرهيپهده وی ئ وی ش ئهستم. ئوهمن نايپه ستوتانهرهش پهوهرستن. ئهستم، نايپهرهيپهده ستم، رهيپهوی دهش ئهرستم. ئ

ی ئايه ١٠٩ی." (سووڕهرستن. دينی خۆتان بۆ خۆتان و منيش دينی خۆم بۆ خۆمهنايپه٦- ١(

م ئهو سووڕە . به ن يه له يهکهم سهيرکردندا زۆر لۆژيکی و دادپهروەرانه دەنووەيه نييه مانای "دينی خۆتان بۆ خۆتان يهکهم: و منيش دينی خۆم بۆ خۆمه" بهو ش

رە زياتر . ئهو د کی تر له پهنا ئايينی ئيسالمی به مرۆڤ داب که محهمهد ئيزنی ئايين. وەك جيا کردنهوە و کشانهوە له ئايينهکا ن ه] خۆتان بۆ خۆتان نی تر دەنو "دينی [هه

رەدا مهبهستی محهمهد ئازادی و منيش دينی [ڕاستهقينه]ی خۆم بۆ خۆمه" ئهگهر لت. ن دووههم:ئايين بايه، نهدەبوو له سهرەتای سووڕەکهدا ئهوانيتر به ب دين ناو به

تهوە بۆ سهرەتاکانی سهردەمی مهککه که محهمهد تهنيا ئهو سووڕەيهش دەگهڕکار بوو. کی ب ئامۆژگاريدەر

کی گرنگی وهی گرتهککهد شاری مهمهڕاستيدا با بزانين کات محه له ، چ کاروە برد؟ به زی شمشير ئايينه ئاشکرايی و به بهڕ دا. ئه رهی پهکهه نی و ديارە ئاييپ

م به وهخۆی ڕاگرت، به شنياری بهيههيچ ش کرد کانيتر نهمرۆڤی ئايينيه ك نهک ههر پنهکوو ههی خۆيان ڕاگرن، بهکهتوانن ئايينهده که ی خوداکانی ناو و موو بوت و وژ بوو وه که عبهی کهوهرهده يانی در کی گرنگی ئايينی بۆ ههموو ك ناوهسا ند

کهکانی ن هاتبوو، شکاند و توونای کردن. خه اوچهی ل

Page 95: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

94

شتر سووکايه که ککهکانی شاری مهی هۆزهرکردهسه کردبوو و ئازاريان پ تييان پزکردنی خۆی لهبۆ به خشی، چونکهياندبوو، بهپ گه ويستی به کهشاره ه بوو. وان ههپ

نه خشين کهيبهده رجهو مهنيا بهو تهم ئهبه ی سانهو کهر ئايينی ئيسالم. ئهسه بيان بۆ کانی ههنگرهرمانی کوشتنی دان. کات اليهکرد، فهبووڵ نهيان ل قهکهئايينه وا

نا که ك لهند کهچه ه شار وی خۆيان حهو له بردووه عبهنايان بۆ کهترسی گيانيان په س وهشهعبهعهبای که ت خۆيان بهنانهر تهگهمری کرد: بيانکووژن ئه، ئهداوه!هه 12واسيب

ك بهناو کووژراوه له " Abdullah ibn Khatalبدو ابن قهتاڵ "ناوی عه کاندا شاعيرشتر لهکهنيزهو که دا بوون. ابن قهتاڵ پ تهی بهشيعره ی ت د کردبوو و مهمحه کانيدا گا

ندبوونهشی شيعرهکهنيزهکه بووری رانس بوون و سهر تولهسهش لهوه. ئههوکانی خو د!مهمحه

گری و گۆڕانهوەی سووڕەکانی مهيری پرهر سهگهئه دا ککهلهگهڵ مه دينهنسيپی جی هۆی سووڕهبه ککهمی مهردهکانی سهی سووڕهوهکردنهپووچه ين، واتهبکهکانيتردا ر مرۆڤی ئايينهنبهههدوای تولهرانس لهکانی دواتر بهسووڕه ب لهوە، دهدينهمه

ين. لهبگه :دا دهدينهکانی مهسووڕه ك لهيهڕ

ر کرا. هه زايی له. شارهپاندن نييهزۆر داسهدا بهم دينه"له رک لهگومڕايی هاو، هه و بڕوای به بانهتاغووت نه ن ندهخودا به کی ه رگيز ، ههوهستهده توندی به نگ

)٢٥٦ی ئايه ٢ی." (سووڕهر و زانايه. خوداش بيسهپسانی بۆی نييه

شوو ننهوه و سووڕانهئه ئيسالمناسانی پ کی گشتی بۆ ئازادی ئايين ناخو وهك ئيزنيان وا نيه خوازی خۆی که و پ تی ئايينی د رێ. هه مرۆڤ توانيب بژ

نه ره ریبهئهلته بۆ و کی تايبه به يهو سووڕهئه کا کهده دا ئاماژهل وهتهبارودۆخش کۆچی محهوهتهستراوهبه ك پ نی بۆ مهد و ههمه: ژن ه دينهڤا ساواکانی يهك منا

ر گهئه که خۆی داوهيمانی بهله مهدينه په و ژنهبهدوای يهکدا له بار دەچوون. ئهه نن، به کانی داهاتوویمنا ی ڕێ و ڕەسمی ئايينی يه زيندوو بم يان ورههوودی گهپ

12 sunan al-nisaai’i, Hadith Nr. 4067

Page 96: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

95

ی يهبه و ژنهکرد، ئه دينهبۆ مه د کۆچیمهبکا. کات محه هوودی ڕاستی دوو منداك نه بوو به کهبوو. کات دواتر ژنههه ك پ مانيش هيچ گۆڕان وتهکه کههات. ژنهموسو

کی دژواره هوودی کانی يهم هۆزهکهنانی يهڕاوه ستی بهد دهمهحهکات م وهبارودۆخخۆش بوو کهکهشاره له ه دا کرد. دايکهکه پ مان بۆ ئه کانی ببنهمنا ی ئيزنی وهموسو

ت. محههه دينهشاری مه يان لهوهمانه شنياری ئهمهب ، گيانيانی وهد کردهی رهو ژنهد پهی دههکشاره خشين و لهپ به و يههوودی ههئايينی يه ڕيان بهکان باوهرکردن. منا

ن. ناب ناچار به کی تر بکر 13ئايين

يهو بۆچوونهر ئهسهری لهبهئهلته. نووسراوه يهو سووڕهدا ئهندييهيوهو پهڕاست له :وهتهڵ کراوهپووچه وهکيترهيههۆی سووڕهبه يهو سووڕهئه که

رچی خوا و ڕن و ههخودا و ڕۆژی سه ب باوه به نگن کهدا بجه وانهل ئه"وهغه ر دينی سه نهزانن و نايهوای دهڕه مان به، ئهوايان زانيوهناڕه ری خوا بهمبهپ

ن." دهنگۆ دهی خۆ بهرانهستی خۆ، سهده ليلی و بهزه ی بهو کاتهڕاستيش، تا ئه )٢٩ی ئايه ٩ی(سووڕه

هر ئهسهموو ئيسالمناسان لههه ب" کردنی "ئه فورمووله کۆکن که و خا هلی کتن نهب ڕاوهوان دهسيحين. ئههوودی و مهنيا ئايينی يهست تهبهمه ك لهبهر ئهوەی بنر

تن، بهئايينی ئيسالم ڕاوه دژ به چاالکانه ئايينييه تهبهکو دوو مهی ئهو هۆيهکوو بهستابو نيا ئهته ڕ و ناکۆکييهو شهژمار دەهاتن. ئهئه ك کافر لهوه وهدهمهی محهڕوانگه له

ياتی سههات که سهکۆتايی پ ده کاته يان بهرانهرکوت کرابان و 'جهزيه' يانی مات. مهمحه د داب

ره به ڕهو ئازادی باوهد مرد، چی لهمهڕ؟ ياخود کات محهئازادی باوه دا کوائيتر لژ بوو وان زۆر لهکرد؟ نا. ئهك ژيانی دههوودييهيه تاقه دينهمه ج ما؟ ئايا ئيتر له مر ئيماندارانی دوو ئايينی يههوودی و گهت ئهنانهريان بڕابوو. تهڕاونرابوون يا سه

ناوچه له ئيسالمييهوە،ن حاکمانی اليه د لهمهسيحی دوای مردنی محهمهڕاق لهلهك ميسر، سوريا، فهکانی وهداگيرکراوه ر حوکمی ئيسالمدا بهستين و ع ب ژ

13 al-Tabari: tafsīr, Sure 2:256

Page 97: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

96

شه ت، له ورهکی گهيهک ئازادی رسهتوانين لهچلۆن دهئاشتيدا ئيزنی ژيانيان پ درابين کات بهباوه کی سووکانه ڕ بدو ی قوڕئان ژيان ی کراوە؟يان بۆ ديارپ

جيددی ڕ هيچکات بهئازادی باوه دا کهقوڕئاندا نيشانی ده کيتر لهيهسووڕه دوێ:د دهمهر خۆی و محهسهقوڕئاندا له . خودا لهگيراوهوەرنه

غه و خودايه"ئه بهری خۆی بهمبهپ ياندنی دينی ڕاست، تا ری و ڕاگهڕێ کرد، بۆ ڕ." يهکانيش خۆشيان نهستهرهکاندا؛ جا با بت پهينهموو در ههسهری خا بهسه

)٩ی ئايه ٦١ی(سووڕه

ره تهدا ڕوون دهل کانيتر ج بۆ خۆی نا ئايينهپه له هاتووهنه وهئيسالم بۆ ئه ، کهوهبموو ر ههسهبه که هاتووه وهکوو بۆ ئهئاشتيدا بژی، به يان لهگهو له وهبکاته

و رێ و ئهوانيتر پووچهڵ کاتهوە. ئهردا بهسهريان بهفهکانيتردا زاڵ ب و زهيينهئاتههوودی، مهر يهسهد بهمهی محهکاره نا و بييهڕهعه سيحی و ب دينی و کانيدا ه

گرەکانی له داهاتوودا، ئه س و کهوتی ج پشت ئهستوورتر و بۆچوونهههروەها هه دەکهن.

تهيهکات مرۆڤ سووڕه ن نهی ئاگاداری بهوهب ئه به وهك بخو ، دهکهست توان ی ب ن، لهر ئايينی ئيسالمدا ناکهنبههه کانی لهرهربهی بهو ئايينانهئه وای ل ت بگا که

شهی ئايينی بژين:ئه مان دان و دەتوانن ب ک

وه رتان ل ناگرێ که"خودا به وهی بهوانهڵ ئهگهده ئ ده چوون و لهدا نهگژ ئ وهزن. خوا دا بکهگهفتاريان دهکسانی ڕهيه ن و بهبکه ربارهيان دهناون، چاکهريان نهده

گاتان نادا دهنيا هه. تهکهرهن ئينسافی خۆش گهمرۆی خاوه دۆست ببنه وانهڵ ئهگهر ڕوهگههڕيان در دين، شهسهله که دی خۆتان ئاواره يان لهتانا کرد و ئ ر سهکرد. له زوهده تهرکهکتر. ههپشتيوانی يه ش، بوونهرکردنی ئ ری دغه دۆستيان، دياره سيش بب )٩- ٨ی ئايه ٦٠یکا." (سووڕهخۆ ده له

ك لهگه ننهده وهزرۆييهتامه به يهو سووڕهداکۆکيکارانی ئيسالمی ئه ل کات وهخونن کهوێ بيسهبيانه ك سه کان بهموو ب دينهئايينی ئيسالم هه لم کوو ير ناکا، بهچاو

شتر ئهکهڕ دهد شهمهمحه دژ به نيا دوژمنايهتی لهگهڵ ئهو کهسانه دەکا کهته و ن و پ

Page 98: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

97

ری و چاکهروهدادپه يتر بهوانموو ئه. ههر ناوهدهوه ککهشاری مه کانيان لهنگرهو اليه کرێ. وت دهس و کهياندا ههگهله

ك به ڕين: ر بۆچوونی ڕاڤهسهبا چاو کارانی قوڕئاندا بگ

کده کهنيا که)، تهal-Qurtubiبی (طالقری قوڕئان، وهرهپسپۆر و ل و ر ئهسهله که ستهده وی ر زهسه یو مرۆڤانهموو ئهئايينی هه يهو سووڕه، ئهيهڕهباوه دژ به که وهگر

تئيسالم چاالکييان نه ياندا گهله ری و کاری چاکهروهدادپه بهب ده ر بۆيهو هه کردبرهئهلقورتبم بهوت بکرێ. س و کههه تيکردن ك بۆ دۆستايهيهدا هيچ نيشانهی ل. ئهڵ مرۆڤی غهگهله مان نابين نيا ژنان ته و بارودۆخه ئهها دهروهو ههيری موسو

نيان ده تهو مندا 14.ئيسالميان نهبوە کانی دژ بهرهربهوان توانايی بهئه ، چونکهوهگر

، ئهری دهبهلتهئه کی تايبه يهو سووڕهنووس کست :يهتی ههکۆنت

کی بووهمهی ژنی محهئايشه ڕی ". ئهسما باوهAsmaaسما "ناوی ئه به د زڕخوشکی نهم دايکی باوهبه د بووهمهمحه به کيان دايکهبووهڕی پ ميوانی چووه به که. رۆژ

تی و گوتوويه ر کردووهم ئهسما دايکی ده، بهتی بۆ بردووههی و خبۆ الی کچکه و ناخۆشييهکردنی ئهو بۆ چاره ت بووهحهزۆر ناڕه کهنجام دايکهرئهتۆ ب دينی. سه

وانيان په و د نازڵ بووهمهبۆ محه يهو سووڕهئه وهۆيه. بهد بردووهمهنای بۆ محهنژهگهنديی لهيوهپه که هئهسما دراو ئيزن به يدا کهکۆتايی نووسراه پ بدا. له ڵ دايکی در

تهری وهبهلتهئه ن و به سنووردار بووه وهی کاتييهڕوانگه له يهو سووڕهئه که وهبير ديهکه . سووڕهوهتهڵ کراوهکيتر پووچهيههاتنی سووڕه کراوان دهباوه ئيزن به نو داڕپ

ن. نييان بکهکارهربهکانيتر بوەستن و بهموو ئايينههه دژ به که

کی تريش لهبهلتهئه کست ب ده يامهو پهبا: ئهناو ده يهو سووڕهر ئهسهری کۆنتمانانهرووی له ييان دينهد بۆ مهمهڵ کۆچی محهگهکاتی خۆی له ب که و موسو هاوڕ

و بووهيان زۆر تووڕهوتهس و کهو ههر ئهسهد لهمهمحه تاوهرههس . لهکردووهنه ندی بگرن:يوهپه سانهو کهڵ ئهگهله داوهيارانی نه ئيزنی به

14 Ibn Kathīr: tafsīr, Sure 60:8-9

Page 99: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

98

شتووهن باوهی خاوهوانه"ئه دی خۆيان ج ه گيان و ماڵ ڕای خودا به و له ڕن و زس و که و ئاريکار بوون، بوونه وهان حاواندهمانيئه س کهسانهو کهزايان کرد، ئهخه

نه ر لههه ش کهڕدارانهو گرۆی باوهکتر. ئهکاری يه و وهتهی خۆيان ماونهکهوشووان ر ئهم گهن. بهتيان بکهچن، ناب دۆستايهرنهوانيش دهتا ئهر، ههده هاتنهنهوه که رتانهسهوازن، لهنگۆ بخر لهيان ياريدهکهی دينهربارهده ن؛ گيان بکهکۆمه ئوهگهی دهوانهدژی ئه گين لهمه ." ن خوا دهرچی بيکهيمانن. هههاوپه ڵ ئ يبين

)٧٢ی ئايه ٨ی(سووڕه

ره تهدا ڕوون دهل کردن لهد باوهمهئاشکرايی محه به وهب مدا دانان کهی يهپله ڕپيی البه ييهس ئهر که. هه گرنگترهکوو هاوڕ ب ، بهوهد کردۆتهی ڕهو هاوڕخودايی، يان فره ندان بهدوژمنی. بڕوامه ی، ئوتوماتيك بۆتهکهڕهرچاوگرتنی باوهبهله

مانانهت ئهنانهو ته کهجووله ی نه دينهبۆ چوونی مه ش کهو موسو بوون، هاوڕناو بدهد کردوە و دههميی محهتووڕه ستيان بههه ن. بوو دواتر تاوانی لهپ

مهگهس لهر کهنسيپی "ههپره ، دژ بهنه ڵ ئ مه ب همڕۆش وه" تا ئهيهئ کی يهکهك کۆنانی ئيسالمی کالسيکی ماوه دواتر وهوتهس و کهو هههۆی ئه. بهوهتهقايمی ڕاه

کی تر بهپره کرد نسيپ -alwalaa’ walفاداری" (الوالء والبرائة ن و وهناوی "بهڕەbaraa’کهات که Ibn(ابن تميمه " يمهڕاستی ئيسالمی ئيبنی تهی ناوهدهمامۆستای سه )پ

Taiymīyaی ") (له ی حران و مردن له له ١٢٦٣دايکبووی سا ديمهشق) له ١٣٢٨ساڕاست به وهکانهفيهلهو سههابی ن وهاليه مڕۆش نهک ههر لهبونياتی نا و تا ئه

مانانی ئاشتيخوازيشهن زۆربهاليه کوو لهنرێ، بهداده ندرێ. والء سهده وهی موسو لم"walaaتهو ده فاداری هاتووهتی و وهمانای دۆستايه " به ی وههۆی ڕازانه ب بب

کی ڕاسته مان کردنهمانای " بهbaraa. برائه "قينهموسو ی م وشهکهو يه بهڕەدا خودا ئهله که يه ٩ی سووڕه کراوان دهباوه مر بهو کان جيا ب دينه کا خۆيان لهڕپ

نهوە و ...بکه

بوون دهنسيپی وهپره ن کهقوڕئاندا سووڕەی تر هه له نن سهفاداربوون و بهڕە لمکهوی ئيدهبۆ ئه نن:گه نگ لهڕهمههژيانی ئايينی ه وهی پ روودا بخنک

Page 100: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

99

وان دۆستی ؛ با ئهسيحيانهم موسايی و مهدۆستی ئه ڕان! مهبنهن باوهلی خاوهی گه"ئهکيش لهر کهکتر بن. ههيه وه س ته ئ ردرێ. ئهوان دهويش لهدۆستيان، ئه بب ی وانهژميان نيشان نادا. ئهر ناههسهله ياندايه خۆشی لهی نهنهساو کهقين، خودا ڕ بينی که، دهدمهاليان؛ ده زن بۆ چوونهلهبه تيان دۆستايه بين [بۆيهترسين تووشی بهده ن: ئکی تر بکا. ئهخودا ڕۆژێ سه ين]. هيچ دوور نييهکهده وسا رتان بخا، يا خۆ کارياندايه ی دهو ڕازهوان لهئه وسا ڕيش ئهن باوهسانی خاوهبن. کهشيمانی ده، تووشی پهد

ژن: ئاخۆ هه نددان ڕه بوون بهنه مانهر ئهئ تانن؟ گهر دهتا سههه که وهبوونهش دهسوشی تووشی خوسار و زيان بوون." کهفيڕۆ چوو؛ دواييه وان کرديان بهئه و کارهئه

)٥٣- ٥١ی ئايه ٥ی(سووڕه

Page 101: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

100

قوڕئاندا لهڕ و ئاشتی شه

ك نييه له ندنهوەی سووڕه هيچ شت کانی ناو قوڕئان ڕخواز و ئاشتيخوازهشه خوت ن و نهر بش واوييهو سه. ئهزياتر سهر له خو شه ندين ڕوانگهچه له رل ش وە ک

. له ن کد شه وهموويانهرووی ههسه پ گهک يبوونهی ت و واستی تهبه. مهيشتن و ل حا ) کهsilm/salamبی سيلم/سهالم (ڕهی عه؟ جياوازيی مانای وشه"ئاشتيخوازی" چييه له

ت لهردهکی ل وهئهمڕۆ که می رده) ی سهsilm/salamی سيلم/سهالم (ڵ وشهگهگيرکانی ئاشتی ڵ وشهگهله و وشانهها ئايا ئهروه؟ ههمی ناو قوڕئان چييهوتهی حهدهسه

)peace/paix/Frieden) وان قيتال/ حهرب ) و جيهاد qital/harb) هاومانان؟ جياوازی نی ئاشتی چييه ست لهبهقوڕئاندا مه ؟ لهچييه ؟ما

شهدووهه شهم ک ؟ کام سووڕهگوتراوه تاوهرهسه له . کام سوورهی کرۆنۆلۆگييه، کی متمانه کستدا گهندی لهيوهپه ؟ لهتهوهڵ کراونهو کاميان پووچه يهج ڵ کام کۆنتکهاتوون؟ پ

کی بهمهمی محهردهسه له وه" هsalamمکی "هۆی چه به وامی هردددا بارودۆخك نه کی کاتيی بووە لهنيا تهکوو تهبه هاتووهئاشتی پ نان . ڕشه رك کردن و وازه

کی دياريکراو هه ميشهد ههمهمحه وهکردهکی به يهرماندهك فهوه ی وهبۆ کات ستانی و ش لهوانهت ئهنانهبکا، ته کانی باشتر ئورگانيزهربازهی سهوهنيا بۆ ئهته ڕی داوهشه

وهمکی ئاشتی، بهتۆمار کراون. چه گهبه قوڕئاندا به مهيهو ش ی ت ئه ی ئ مڕۆ لکهردهست سهبهقوڕئاندا مه ين، لهگهده و ر کار بووهسهتی ئيسالمی لهحکوومه که م

مان له . يدا ڕازی بووهحوکمڕانييه و ناوچهمرۆڤی موسو

شهی شهسووڕه له کستهبه بتوانرێ له نگهڕه تر کهڕخوازی پڕ ک نی کۆنت يدا کهستتهپووچه دا که. لهر کوشتنهسهيی لهنووسراوه یگه، بهوهڵ بکر مانهباسی مان و نه و

ريان سهفافی لهناشه کاندا قوڕئان بهی سووڕهزۆربه و دەب گرنگايهتی پ بدرێ، لهينهدوێ و باسهده کۆ تهو گفتوگۆ ده وهکه بۆ ل رهوهه تی و دژايه شدا قوڕئان له. ل

چه ندامی کوژی و بڕينی ئهکۆمه تا ئيزندان بههه وهکردنی کوشتنهغهدهييدا له قهوانهپکی متمانهله کراو ده شی مرۆڤ وەک دەق تهپ ن . وهم

Page 102: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

101

کوشتن تاوانه

ير کی قورس و گران سهيهوهك کردهکوشتن وه ن کهاندا ههقوڕئ له دوو سووڕه ن:کهده

ژه ی بهندهرهروهی پهوشتانهرن ئه: وه"ب نمهناڕه و ل ، وهوا زانيون، من بۆتانی بخوك به که ن. بکه ڵ دای و بابی خۆشتان چاکهگهزانن. دهريکی خوا مهشه هيچ شتمهندی خۆتان مهرخزهفهبرسان مردن، ترسی لهله وه بژيو به کووژن؛ ئ وانيش و به ئنی خۆ تووشی خراپه ئاشکرا و به ين. بهدهده خودا کووژن کهسيش مهن. کهکهمه نه

. خوا ئه وهقهڕووی حه گين له؛ مهرام کردووهکوشتنی حه وه ی بهمانهب ئوه؛ شايهڕاسپاردووه گين تيوان؛ مهی ماڵ و دارايی ههرهقه چنه. مهنت بگه تا ئ

زرێ]؛ تا کات که شن کهچهبه ده باشتر [بپار وانهخۆی پ رازوشتان و ته گا. با پدا نهر ب و کهرامبهبه مهم و کووڕی ت . ئ ينهرک ناخهر هيچ ئهدهتوانای به له ب

هن، عهکهده تی دان] قسهس. کات [بۆ ناوبژی يان بۆ شايهر کهسه ر چاو بهتتان لهدا. په ؛ جا با دژی خزمی نزيکی خۆشتان ب نن. به -واوی ته به -يمانی خواش ب ج ب

وه ی بهمانهخوا ئه ." (سووڕهر لهتا هه، شايهڕاسپاردووه ئ ١٥١ی ئايه 6یبيرتان ب-١٥٢(

وه دنی کوشتنی بهکرغهدهنگی قهدا دهيهو سوورهله ده. بهدياره ڕوونی پ چ م وکی تايبه " لهب وهقهڕووی حه گين لهمهی "ستهڕه رميکردنی فه تدا قاو بۆ بهبارودۆخ

کوشتن بدات.

کی مه کوشتن به که م سووڕهدووهه ، دهزن دادهتاوان :ن

کمان بۆ سهفه م کاره"هۆی ئه س ب ر کههه ی ئيسڕائيل نارد، کهرهبهر رمانکی بکووژێ -ويندا ل ڕوو داب زه ی لهخراپه گوناهی کردب و نه نه که -تاوان

ك ر کهناو بردب و ههوی لهر زهکی سهگش خه که يهمهك ئهوه کيش ب تاوان س. مردن ڕزگار کردووه لهوی ر زهکی سهموو خههه که يهمهك ئهڕزگار بکا، وه

-م زۆريان اليان؛ به ی ڕوون و ئاشکرايان بردهگهل بهرانيشمان گهمبهيغهپه )٣٢ یئايه ٥یڕين بوون." (سووڕهڕۆ و سنوورپهههه - م گشتهدوای ئه

Page 103: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

102

تهست کورت دهئانقه به يهو سووڕهزۆرجار ئه ب س ر کهههگوترێ: "و ده وهکرکی بکووژێ وه ر بردب و هه ناووی لهر زهکی سهگش خه که يهمهك ئهتاوان

ك ڕزگار بکا، وهکه کيش ب تاوان مردن وی لهر زهکی سهموو خههه که يهمهك ئهسنای بکهوهکرێ بۆ ئهقرت ده کهتای ئايهره". سهڕزگار کردووه ر سهله قسه ن کهی و

. کی ئيسالمييهياسايه

ڕاوه يهو ئايهڕاستيدا ئهله کانههوودييهکی يهياسايه که "هTalmudکی تهلمود "يهگکی يهدوای سووڕه تهو ئايهقوڕئاندا ئه سهبارەت به کوشتن: "تۆ ناب بکووژی". له

ژ هاتووه ژووی قابيل يا کائين و ئابيل ده ، کهدوور و در تهم ڕ . لهبهر ئهوەی وهگ ياندووهکانی ڕاگههوودييهيه ، خودا بهی خۆی کوشتووهم براکهی ئادهکهورهگهکوڕه

ك به که . تيهواوی مرۆڤايهرا کوشتنی تهقه ی بهکهنيايی، قورساييهته کوشتنی ڕۆح

کيتری ههئايه ر کوشتن، لهسهی ئيسالميی لهبۆچوون و ڕوانگه دا ڕهمان سووت :وهتهڕوونکراوه

غهی دژايهسانهو که"گۆڕی گيانی ئه بنهرزا دهعه ن، لهکهری دهمبهتی خودا و پچه ست و قاچهيان بڕينی ده داردانه يان له خراپکار، کوژرانه ت ، يان لهوانهپ و

دا ڕۆژی سه شيان لههدنيادا و ب له وان ڕيسوابوونهبۆ ئه م سزايهئه ؛ کهدوورخرانه )٣٣یئايه ٥ی." (سووڕهدانی برژانهبهزرهجه

شهيهيهئايه ٧ی ی سووڕه١٥٢ی ك ئايهر وهش ههيهو ئايهئه گا بۆ که کی پڕک جينه کۆ تهده وهل ش وهڕای ئهرهو سه مان، ژيان و کوشتنهر مان و نهسه. باس لهوهه

ی سانهو کهگۆڕی گيانی ئه :"چ مانايه؟ به وهکا. ئهوت دهس و کهاف ههفقوڕئان ناشهغهدژايه کاران و عالمانی ". ڕاڤهخراپکار بنهرزا دهعه ن، لهکهری دهمبهتی خودا و پ

ه گايان بۆ فانتازياکردن ئاوا يان وايهکراوه قوڕئان ڕ ك پ يهو ئايهست لهبهمه . تاقم. کانيان کردووهرهربهد بهمهمحه ك دژ بهبری چهزه به رانهن کهڕکههو شئهگايان ئاشتی کۆمه کانن کهقامهری شهڕکهو شه تهست چهبهن مهکيش دهيهستهده

ر مه خستبوه . وهترسييهژ

Page 104: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

103

کستهر ئهسهری لهبهلتهکار ئهڕاڤه ی سهر تهر هۆزی چهسهباس له و کۆنتغه که کا" دهA’rinaرينه "ناوی عه کان بهقامهشه يان وهڕانهو گه ريان فريو داوهمبهپ

وان ژيانی لغاوپچڕاوی خۆيان . ئهزويری بووهب و تهنيا قهر دينی ئيسالم تهبۆ سهژه کيان کوشتووه در داوه، شوان ی کۆمه ندی بهيوهپه که ، وشتريان دزيوهپرشيان بکه مری کردووهديش ئهمهبووه. محههه وهدهمهمحه ست و قاچيان ر، دهسه نههنن، چاويان بهبپه ر بکه ڕ ر تيشکی به ش لهو کارانهن و دوای ئهشوژنی ئاورين کونن. ئه تونيانه رمادا لهگه بوونی ئه گهب بهده و ڕووداوهبيانخنک و ب بۆ ناز

. يههسووڕ

ڕاوه 15.ل بوخاريدا هاتووهديسی ئهی حهکۆکراوه شنيش لهکی هاوچهيهگيان وايه تهربگهئيسالم وه س لهر کههه عالمانيتری ئيسالمی پ تی به، سووکايهوهڕ

غه وکردنه شهبانگه ر بکات ياخود لهمبهپ ش بهی پهوهبۆ ب يامی ئايينی ئيسالم پم ت، وهموسو ك بگر غهان ی و تاوانهتی ئهی، مافی خۆيهکهرهمبهك دوژمنی خودا و پ

نن. تهسهبه مانانهت ئهنانهر ب ژ و ڕۆژوو بهو موسو نن، بۆ ئيمام ئهی نو د حمهج ناهی ڵ (لهمبهئبنی حه ی وتی لهغدا و فهبه له ٧٨٠دايکبووی سا له ٨٥٥سا

بندا" نه")، پebendaئ کی گهم قوتابخانهکهری يهکه ژمار ئه له ورهی ئيسالمی، تاوانتهدێ و ده ك ندييهيوهو پهکانيتر له. س قوتابخانهوهبی سزای کوشتنيان بۆ ببڕر دا بڕ

ژ نهر کهترن: ههندهخشهبه کی پ بدرێ و پهکا دهس نو تهب ئولتيماتۆم . وهشيمان بنانی به ميسان خۆی لهدا و کهسهکه ههکی نهيهرههههيچ به کارهو رکو ئهگهئه ه ج

شايه ژ ک ت.وهنو 16، ئينجا بکووژر

15 Sahīh al-Bukhāri: Hadith Nr. 6420 16 Ibn Rajab al-Hanbali: jamii’ al.u’luum wal-hikam, 1:147; Kairo 2001

Page 105: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

104

مانڕی مان و نهبۆ شه وهڕخوازييهشه چاوپۆشيکرن له

وه ر مرۆڤ قوڕئان بهگهئه تهش ن ته، بۆی ڕوون دهوهی کرۆنۆلۆگی بخو که وهبك لهس و کهدا هيچ ههو نووسراويهتاکانی ئهرهسه له ڕخوازی ر شهنبههه وت

ته چه . بهوهنادۆزر ڕخوازی شه کان بانگهوازی چاوپۆشيکردن له، سووڕهوانهپبهدووهه ن. لهدهده رشی گهدا ئهمرۆڤ ده دا قورئان ئيزن بهکهم قۆناخی کت ر ه

هههه خۆی بکا. له رگری لهکرايهسهر، به ڕخوازيدا ر شهسهمدا بهنگاوی سڕی مان کۆتاييشدا قاو بۆ شه درێ و لههيد بوون دهشه تی بهگوترێ و گرنگايهدههه

ت. درموو ب دينان دههه مان دژ بهو نه

؟ و بڕيارهر ئهسه رتووکی قوڕئان چلۆن هاتۆتهپه

کی نههيچ له ککهمه د لهمهمحه تاوهرهسه زانين لهك دهر وههه نيا و ته بووهشکرك اليه نی هيچ مانايهسهده و دياره وری خۆی کۆکردبۆوهده نگری لهتاقم کی ت نو

کراوانی بۆ سهباوه ککهمی مهردهکانی سهی سووڕهبوو. زۆربهدهنه بووری و ل ڕپکردن و ئازاردان ده. سووکايهوردن هان داوهبو بووردن، کاری باش و بوو بهتيپ ل

تهو جوان وه فتنی ڕازاوهئاخه يبينين:دا ده ٤١ی سووڕه ك لهوه وهم بدر

کا و خۆشی ئاکاری و خوا گازی دهرهبه ، کهڕێ و ج ترهی بهقسه سهو که"ک لهژێ : من ندهسهپه مانانم؟ چاکه ک لهيش يهو ئ ميشهر نين؛ تۆ ههمبههه و خراپه موسوته، دهڵ تۆدا دوژمنهگهله س کهوسا که، ئهوهرامی چاکتر بدهوه دۆستی نزيکت." ب

)٣٤- ٣٣ی ئايه ٤١ی(سووڕه

غهنهناته ککهمی مهردهوەحيهکانی سه کيتر لهيهسووڕه خشينی هريش بۆ بمبهت پ دا:دوژمنانی هان ده

نان. ، بۆ ڕاستيمان وهيهو دوودانهناو ئه رچی لهوين و ههکان و زه"ئاسمانه دی هو پيسه به ك چاوپۆشی بکهرهد) گهمهر دادێ؛ سا تۆ(محهتيش ههڕۆژی قيامه

." (سووڕه بدهچاوپۆشيت ب گازه )٨٥ی ئايه ١٥یب

Page 106: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

105

نيا ته خشينهو بهوتی ئهس و کههه که يهو بۆچوونهر ئهسهری لهبهلتهکار ئهڕاڤه کی کاتيی سه نديی بهيوهپه خودا دواتر چونکه ،بووههه وهککهمی مهردهبارودۆخ

غه ئيزنی به توندی سزا بدا و دوژمنانی خۆی زۆر به تاوهرهسه له ی داوهکهرهمبهپك دواتر ته 17.ت ئيزنی کوشتنيانی پ داوهنانهقۆناخ

وهبۆ به کدارانهڕی چهتۆوی شه که م سووڕهکهکاران يهبۆچوونی ڕاڤه به بردنی ڕ، ئهکانيتر و ب دينان دادهئايينه جيهاد دژ به ن :يهوهچ

کراوهناهه پاندوون، چونکهردا سهسهڕيان بهی شهسانهو که"ئه ه، دهقيان ل ی توانن تۆدی خۆيان ده قی لهناهه ر لهی ههوانهريان خا. ئهن. خوداش سهکهخۆوه رکران، ز

کانی گه. ئهمانهندهرهروهيانوت: خودا پهده بوو که ندهوهر ئهگوناهيان هه ند ر خودا هکيان ڕاونه به ند ر و کليسا و کهه ناوی واندا فرهله که -کان وتهنشت و مزگهنابا، د

ران ده -برێ خودا ده ن؛ دهری خودا دهياريده دێ که وانههانای ئهکران. خودا دهوز و دهخوا زۆر به دياريشه )٤٠- ٣٩ی ئايه ٢٢ی." (سووڕهتهستهه

کی ڕاسته يهو سووڕهئه وهوخۆ بۆ توند و تيژی يان بۆ بهبانگهواز بردنی ڕکراوان دهباوه به و مافهکوو ئهنييه، بهڕخوازی شه ن خۆيان بکه رگری لهبه دا کهڕپ

م و زۆرداريی ده نهرهب قهو زو .وهبوو بکر

ك به ژوويی ئه با چاو کستی م ڕين. بهيهو سووڕهکۆنت ڕووی نيا لهته دا بگڕی دژ شه د بووهمهمحه وهئايا ئه کانی قوڕئانهوە مرۆڤ ناتوان بزان کهنووسراوه

چه ياخود به گيرساندووههه ککهکانی مهخه به هۆی و بۆته ی بووهکهوانهپغهرگريکردنی ئهبه نهديسهر و حهمبهو و يارانی. بيۆگرافی پ نهخهکی باش دهيهکانی ون بردنی کاروانهد ههمهر چاوی مرۆڤ: محهبه ی به تا کانی شاری رگانييهباز و ککهمه رکردنيان لههۆی دهبه ی ماڵ و دارايی خۆی و يارانی کهوهبۆ ئه ی داوهککهمهشتبوو و لهخۆيان به له ڕ م شهکهيه و هۆيه،. بهوهبوو بکاتهرهستيان دابوو، قهدهج ه

کدادان به کهات. ڕی بهناوی شه و پ در پ

17 al-Tabari: tafsīr, Sure 15:85

Page 107: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

106

مانانی جيهان ههت تا ئهنانهته زاندا يادی مهمانگی ڕه موو سا لهمڕۆش موسوو . ئهد کۆتايی پ هاتووهمهوتوويی محهرکهسه به کهڕهشه که وهنهکهده و ڕۆژهئه

کی بهوه قۆناخه ژنی بۆ دهرچاو و زهك کار و ڕۆژهئه گيرێ چونکهق شايی و جنان و پته تایرهسه که شه. بهبووه دينهمه دی لهمهگای محهی کۆمهوهوکردنهپ م کچهتهنه وتووييهرکهو سهبه که يهوهئه کوو ، بهوههيد کردن دۆزرايهی شهنيا گوان باوهکگرتوويی خهيه کرد. چونکهڕيش دهڕ و شهمناکی ن ژووی ئه ستيپ ڕهو شهمويستييهس و کهك ههك وهئاندا نهقوڕ له زگاريی و پ کی پار ك کوو وهكی الزم، بهوتك لهبه کراوان باوه به وههۆی قوڕئانهکرێ. خودا بهير دهپالنی خودايی سه ش ڕپ

ڕکهرانی د و شهمهمحه پشتيوانی له و به شدار بووهدا بهڕهو شهين خوی لهگهڕاده . کانی کوشتووههئهو، ب دين

وه"ئه ژه تان کوشتن؛ خوا کوشتنی. کهنه وان ئ بووی؛ خوا تۆ نه کهرههاويشتت، هاو." ر و زانايه. خودا بيسهوهباشی تاقی کاته ڕداران بهيويست باوهو دههاويشتی. ئه

)١٧ی ئايه ٨ی(سووڕه

از بۆ پشتيوانيکردن لهربك سهکانی وهش خودا فريشتهوهڕای ئهرهسه کراوان ناردۆتهباوه :وهڕهيدانی شهمه ڕپ

زيش بوون. ند کهرچهری خستن؛ ههدرا سهڕی بهشه خودا له "وا ديتيشوو که ه م و ب؛ به ر لهسا هه نن. ئهم شوکری بهشکهخودا ترسوب ن خاوه تۆ به وسا کهج ب

نج هه رگهياند: ئهکانت ڕاگهڕهباوه وهفريشته زار لهخودا پ ته کانی بۆ ئ ر خوار، بننه )١٢٤ -١٢٣ی ئايه ٣ی؟." (سووڕهستان نييهياريو، به ب

دينهڕهو شهين چلۆن لهگهکان ڕادهفريشته ت خودا بهنانهته ن بکووژن:کهدا ب

گه"خوا فريشته وهگه: خۆشم لهياندن کهی ت کان ڕهر خاون باوهبهت وهيرهدام، غ ڵ ئنن، منيش ترس وه وهر خوانهبهب نم. سا ئ موو ن و ههمليان ده له ناسان د

نن. " (سووڕهکانيشيان بپهنگوستهئه )١٢ی ئايه ٨یڕ

Page 108: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

107

که به غهڕکه، شهو سووڕانهری لهچاول ر مبهرانی داعش نهک ههر السايی پك بۆ کارهو وهو ئه وهنهکهده نن، بهئه کانی خۆيان لهك سيمبۆل کوو ژمار د

ن کهسيمبوڵ داده کانيش بهفريشته ردراون. ن خوداوهاليه له ن ن

Page 109: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

108

هيدبوونستن و کولتوری شهرهکۆياليهتی، په

يدا بهشدار بووە و کوشتنی ب دينانی له ئهستۆی شهڕی محهمهد، که خودا خۆی تدەبوو دياردەی شهريك بوون لهو کارەدا که خۆی گرتووە، له ڕوانگهی سياسييهوە

گا و بۆ ويستی خودا. مهزنترين ك له ڕ گوماناويی سهير بکرێ، تهنانهت بۆته خزمهتشههيدبوونه و تهنيا ئهو کهسه دەتوان سهداسهد پهرستن و خزمهتکاری، شههيد و

گای خودادا ته ناو بهههشتهوە که گيانی خۆی له ڕ متمانهی ههب ڕاستهوخۆ دەچنن: بهخت بکا. سووڕەکانی قوڕئان لهسهر شههيد ئهو بۆچوونه دەسهلم

ن، مهڕاهی خودا ده ی لهسانهو که"به م زيندوون، به کهن: مردوون؛ بهکووژروه )١٥٤ی ئايه ٢یپ نازانن." (سووڕه ئ

کراوان هان دەدا که بهردەوام و چاالك لهو شهڕانهدا گيانی خۆيان خودا باوەڕپ بهخت بکهن:

وهلی خاون باوهی گه"ئه ت بارهناسی و سهدهخودايان نه بن کهمه وانهك ئهوه ڕان! ئ وانهر ئهگهيانگوت: ئهده -ڕی دوژمنان بوون شه لهر يان فهسه له که -براکانيان به

ر ئاخ و داخی سه خودا بيکا به ر بۆيهکووژران. ههدهمردن، نهدهالمان مابان، نهيان. خودايه ن و ههدا و دهژينی ده که د وهشمر کی ئ ." ن، خودا دهيکهده ر کار يبين

) ١٥٦ی ئايه ٣ی(سووڕه

دەستی خۆی شههيدەکان زيندوو دەکاتهوە و کولتووری شههيدبوونی ل خودا به گای خودادا گيانيان بهخت بکهن، دروست دەکا. ئهوان نهمردوون بهو مهرجهی له ڕ

ييهوە دەژين: کوو ئهوان ڕازين و به خۆشحا به

ن؛مردوويان حيساب بکه رگيز ناب بهڕێ خودا دا کوژراون، هه ی لهسانهو که"ئهيان خۆشهر زيندوون و خودا بژيويان دههه ؛ د ی ربارهخودا ده که يهو چاکهبه دات

ج ماون، هيچ مان و بهئه يشتوونهگهی وا نهوانهئه ش کهوهکردوون. شادن بهکيان له کيان لهر ناب و هيچ خهسهترس يان خۆشهبهم . د تی خودا و نيعمه به ر ناب

Page 110: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

109

ی ئايه ٣یکان ون ناکا." (سووڕهڕدارهخوا پاداشی باوه ش کهوهو. بهی ئهشانهبه زياده١٧١- ١٦٩(

مرۆڤ ناب زۆری پ سهير ب که ئيسالميستهکانی ئهمڕۆيی له سهراسهری ئهم دەدەن و بۆ هاندان و بهشداريکردنی گهنجانی دنيايه فهرههنگی شههيدبوون پهرەپ

مان ئايهکانی سهبار ەت به شههيدبوونيان کردۆته دروشمی خۆيان. بۆ موسود بهرەو کی ناهوم کی زۆر ساکارە سهرنجی گهنج ڕاوکهرانی مرۆڤی ڕاديکاڵ کارنن که خودا و فريشتهکانی له بهرەی ئهواندان و شن کات باوەڕی پ ب شهڕ ڕاک

نن که لهو ك ب دا پ وەدەبهن. ههروەها ئهو باوەڕەيان ت ياندا شهڕ بهڕ شهڕەدا لهگهسهرکهوتوو بن يا نا، ههر له بهرەی سهرکهوتووانن. ئهگهر شهڕەکه ببهنهوە، ئهوە نن ك و ماڵ و ژن و کهنيزی جوانی کۆيلهيان پ دەبڕێ، و ئهگهريش شهڕەکه بدۆڕ مکی ههميشهيی و پڕ له ن، ڕاستهوخۆ دەچنه ناو بهههشتهوە و ژيان و شههيد کر

. خۆشيان دەب

رۆڤ لهسهر شهقامی شارەکانی غهززە، بهيرووت، بهغدا يا سهنعا ئهمڕۆ ئهگهر م نهی شههيدانی ئيسالمی دەکهوێ هکان چاوی به و پياسهيهك بکا، لهسهر ديواری مادەگوترێ. تهنانهت له ريشياندا به نووسراوە و شيعر بهسهرياندا هه که لهژ

تانی عهڕەبيدا که له سهرەتاوە له الي هن مرۆڤه بزووتنهوەی بههاری ووە دەچوو، کولتووری شههيد به يادکردنهوە له شههيدکراوانی سيکۆالرەکانهوە بهڕ

س گرنگايهتييهکی زۆريان پ درا. وانهکانی ميسر و تون پ ناو ڕ

شتريش کهاتنی سووڕەکان بکهين: ههر وەك پ کستی سهرەتايی پ کی کۆنت با سهيرەبووکردنهوەی ماڵ و دارايی له ئاماژەمان پی کرد، محهمهد دەيويست بۆ قهر

ك دا پ کی ت کانی، بهشداری له شهڕدا بکات. مرۆڤ دەبوو باوەڕ دەستچووی هاوڕم خودا ناچار به ناردنی چهندين ب که به تامهزرۆييهوە بهشداری لهو شهڕەدا بکا. به

کراوان لهو يهکهم شهڕە دا که تهنيا بۆ وەرگرت نی ئايه کرا بۆ ئهوەی سهرنجی باوەڕپت: ش مافی خۆيان و بۆ قازانجی خۆيان بووە، بۆالی خۆی ڕابک

Page 111: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

110

ی نايهرچه، ههر نووسراوهسهزاتان له"خه ك حه له نگه. ڕهند خۆشتان ل ن کهز نهشتر گهم بۆتان وهبه ی باش کهئاکامه ئاوات بۆ شت بخوازن که يهنگيش ههڕێ، ڕهخ؛ خوا دهنه وهب )٢١٦ی ئايه ٢ین. ." (سووڕهرناکهری ل دههس زان و ئ

ستا ئيمانداران کی سهير و سهمهرە بهر چاو دەکهوێ: تا ئ لهو سووڕەيهدا پهرەسهندنکی ئاشکرا و روونی شهرعی، بوونی وە دەبرد که گونجان تهنيا کات شهڕيان بهڕ

ستا ئيتر له رشيان کردبانه سهر). ئ نه ئهگهر ه يسان ههبايه (بۆ و ناکاو شهڕ ههکدا به ئاشکرايی ئاواتهخوازی و ، لهکات وە بچ کردنهوە دەبوو بهڕ بههۆی ئهمرپدەچ بڕياری ئهو شهڕخوازييه رەدا و تامهزرۆيی ئيماندارانهی له پشت نهبووە. لغهمبهرەکهيهوە کوو له اليهن خودا و پ کراوانهوە به نهك له اليهن باوەڕ پ

ت. دەرچووب

رە ی سووڕە ل ئۆری بهرگری له خۆ. به پ ته هۆی شك کردن له ت دا خودا خۆی دەبرشيان نهکراوەته سهر، (ژيننامه) و حهديسهکان، نه محهمهد و نه اليهنگرانی هيچ هکانی مهککه. ئهگهر ئهو کارە رش بکاته سهر خه کوو محهمهد ويستوويه ه به

ويستييهک ی به ئهمرکردن و هاندان نهدەبوو. چاالکييهکی بهرگری له خۆ بايه، هيچ پکی محهمهد بهس بوو. گرتنی چهك و بهرگری له خۆ تهنيا ئيزن بۆ هه

م ههر ئهوە بۆ ئيسالميستهکان بوونی ئهو سووڕەيهی له چی بووە؟ به کهوابوو نازوەبردنی جيهاد و وەك ئهرکی ههموو گهيهكه بۆ بهڕ کی ئيالهی، به وەك ئهمر

ك سهير مان ت. لهوەش زياتر: محهمهد ههموو ئهو کهسانه به تاوانبار موسو دەکرم له شهڕەکهيدا بهشدارييان دادەن که تهنانهت باوەڕيشيان به محهمهد ههبوو، بهت: ش نيان پ دەدا و هاوکاتيش دەيهوێ سهرنجيان بۆ شهڕەکه ڕابک نهکرد. خودا جو

، يان ستهده ستهبن. ده ب و ئامادهههۆشی خۆو ه ميشهڕان! ههن باوهلی خاوهی گه"ئهکه کڕايی، بچنه و به وهپ کی واتان دهخه ت ند دوا ست خۆ وهئانقه له ناودان کهزا. ه

. ئهده وهر ئهگهدا و ناوگات ژی: خودا منی به وسا ئ ك بن، ئ چاکه تووشی چورتمنده وهگهبووم . ئهياندا نهگهمن ده که وهخو وت سکهده ی خوداوهی چاکهسايه له ر ئ

ک کهك کهوت، وهسکهباشوو ده شدا ههده س تيتان ناسيب و دۆستايهکترو نهر يهپژی: خۆزی منيش ڕهنه ، ئ رهوسا منيش لهوتبام؛ ئهيان کهگهبووب ر و ب يهورهگه و خ

Page 112: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

111

ڕای زا لهخه گرن، بچنهدههه دنيايه س لههت دی بۆ قيامهوانهبووم. با ئهشدار دهبهتهده ش کهوهخودادا. ئه ی خودا، چ بکووژرێ و چ سه زا لهخه چ و دنيا وێ، لهرکهڕ

کی گه وهدهی دهورهپاداش . بۆچی ئ زل بهڕای خودا و له زا لهخه ناچنه ين ر هوا م شارهرينمان! لهروهی پهن: ئهده ن کهر پياوان و ژنان و مندابهکان؟ لهگيراوه

کمان بۆ دياری يار و ياوه وهالی خۆته و له قيکارن، ڕزگارن کهی ناههکهکهخه ر ناسن لهخوا نه ش کهوانهن. ئهکهڕای خودا ده زا لهڕن، خهن باوهی خاوهوانه! ئهبکه

گه ی ی دۆستی شهوانهڕی ئهشه بچنه وهسا ئن. دهکهڕ دهی تاغوت شهڕ يتانن، فزهيتان زهشه ز و پ ان گوترا: ههديوهت نهوانه. ئاخۆ ئهبوون و ب ه ن ککهمه تا له، پژ بکهکهڕ مهشه و ر نووسراوهسهزايان لهن. کات بيستيان خهکات بدهن و زهن؛ نو

گژيان ترس ڕێ نيشت، چنهده ی کهکهو خهيان لهندهوهڕێ، ئهشه ب بچنهزانيان دهی يانگوت ئهترسان؟ دهپتريش ده ترساون و بگره ندهوهر ئهخوداش هه له کهکيتر دوات خستباين؟ يهبوو تا ماوهزات بۆ نووسيوين، چی دهرينمان! بۆچی خهروهپه

ژه وال ، ژيانی ئهيهخودا هه ترسيان له هی کوانهو بۆ ئه م و کورتهکه : ژيانی دنيايهبر ههقی لی ناکرێ. لهس ناههخورما، که نکهد داوی زراوی ناو دهقهو به زۆر باشترهرن]، مردن دهی زۆر قايميش [خۆ وهقه ر لهگهت ئهنانهکوێ بن ته تهش . وهتاندۆز

تهرگا چاکههه ژن: ئه يان د ر تووشی ناخۆشيش بوون، گه. ئهيهخواوه له مهڕێ، ئژن: ئه ژه له مهئ ردمهم مهرێ ئه. ئهس خوايهده ر به: خۆشی و ناخۆشی ههتۆڕابوو. ب

. يهخواوه ك ببی، لهيهر چاکه! تووشی ههن وايهگهك ت نهيههيچ قسه کوو ده؟ وهچيانهتهناله وهردمهو مهر ئهسهبه . تۆمان کل کرد کهيهخۆت ڕا له که ڕێ، بزانه باريشت بغه ندهمبهپ ت هه که سهت بهر بی. ه کی بهر که. ههيهخودا ئاگای ل رمانی فه سغه مهرکه؛ ههرمانی خوايهفه به ، ديارهرهمبهپ رێ، ئ مان توو بۆيه سيش خۆی ل ببو

." (ريان چاوهسهله نارد که نه ر ب )٨٠-٧١ی ئايه ٤یسووڕهد

ت ب وببر کی باش ن مان تهوە، مرۆڤ ناتوان به موسو زەکه پتهو دەکر رەشدا ت لگای خودا دا شهڕ بکات. ههرکهس ژيانی ئهم دنيايه فيدای ژيانی قيامهت ئهوەی له ڕکراوی ژێ و خۆی قوربانی بکات، باوەڕپ ی خودادا بڕ نی له ڕ بکا و خو

تهوە که بهشداريکردن له شهڕ ئارەزووی ڕاستهقينهيه. له کۆتاييهکهيدا ڕوون دەبکراوان دەکا: " ر ههمحهمهد بووە. لهخۆوە نييه که ئايهی کۆتايی ههڕەشه له باوەڕپ

کی بهکه غهفه س ..." رمانی خوايهفه به ، ديارهرهمبهرمانی پ

Page 113: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

112

سهردار و شهڕکهری دوورنواڕ

تهوە که محهمهد و اليهنگرەکانی له مهدينه نه کار و ناب مرۆڤ لهبيری بچك. دوای ماوەيهك پاشهکهوتيان تهواو بوو و هيچيان پيشهيهکيان ههبوو و نه داهاتوەبردنی ژيانی ڕۆژانهيان بهدوای سهرچاوەيهکی بهدەستهوە نهمابوو، بۆ بهڕ

نکردن وبردن و تا وەبردن و ئابووريدا دەگهڕان. شا ی کاروانهکانی سهرڕێ و بهڕيساندنی شهڕ دەبوو ئهو بۆشاييه پڕ کهنهوە. له ڕاستيدا يهکهم شهڕی محهمهد ههکی زۆر نان، چونکه ژمار داراييهکی زۆری بۆ خۆی و اليهنگرانی بهدياری بۆ هکی مهککه لهو شهڕەدا بهديل گيران و بۆ ئازادکردنيان پارەيهکی زۆريان ل خه

کوو وەرگ رەبهوالوە ئيتر شهڕ وەك "بهرگری لهخۆ" سهير ناکرێ، به يرا. الی کهم لرکردن" دەبينرێ. کهل و پهلی وەدەستهاتوو له شهڕ، پارەی ئازادی زياتر وەك "خۆ تئهسيرانی شهڕ و پارەی فرۆشتنی کۆيله، بوونه سهرچاوەی سهرەکی ئابووری بۆ

هکهی. محهمهد و کۆمه

ی دەدا کاولی و ههر بهو هۆيهوە محهمهد هاوکات لهگهڵ شهڕی مهککه ههون، ت. بوی گرنگ نهبوو چهند مرۆڤ دەکووژر ين ك نهه نهکان پ سووتان له شو

کوو گرنگ ئهوە بوو چهندە ن و کهل و پهلی وەدەست کهوێ. ڕاست ئهو به تاژييه بۆووە هۆی دوڕاندنی شهڕەکانی داهاتووی له کانی مهککه. سترات ههنبهر خه

کانی مهککه ئهوەيان دەزان که محهمهد و شهڕکهرەکانی گرنگايهتی به ماڵ و خهشتن هکهيان بۆ بهج دەه دارايی دەدەن، ههر بۆ ئهو کارە له زۆر ج به ئانقهست ما

رشيان دەکردنه سهر. و له کاتی ڕاو و ڕووتدا ه

ی ئهو شهڕانه ئامۆژگاری دەکات و خودا محهمهد و شهڕکهرەکانی دوای دۆڕاندن ههزار فريشتهی بۆ يارمهتيان ٥بۆيان ڕوون دەکاتهوە که بۆچی ئهمجارەيان

نهناردووە:

وه نی به"خوا به نا: ئهدا و به ئ ی ه تان کوشتن، تا ستووری خوا دهده به وسا کهجنهی ئهو کاتهئه شهر چبه مای بوون هاتهته به ی کهو تا ناو خۆتان ل و لهاو، ئيتر کچيتان کرد. ئی وا ههرمان سهفه يدا بوو؛ لهپه ی دنيا بوو، ئی زی لهبوو حهرپ ما

Page 114: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

113

ڕيانی شه زموێ، لهر تا بتان ئهويست. پاشان ههو دنيايان دهبوون خۆشی ئهواش ههڕانه تان خۆش بوو. خودا خاوهلهو هه. وا ئهوهگ ن ر خاوهسهله هينی چاکهش ل

، داوهدهس نهر هيچکهسهکرد و ئاوڕتان وهڕاتان ده ی کهو کاتهڕان. ئهباوهغه کا . نهوهم دانهخه ر بهمی ههزای خهکردن؛ جا خوا جهگازی ده دواوهريش لهمبهپ

و بخۆن. خودا له تفهخه وا تووشتان بوه ی کهوهو ئه ستان چوهده ی وا لهوهر ئهبهله )١٥٣ -١٥٢ی ئايه ٣ی." (سووڕهن ئاگادارهيکهی دهکارانه

بۆ ئهو دۆڕاندنانه و پشتيوانی نهکردنی ئاسمانی، روونکردنهوەيهکی زۆر باش کی کراوان تاقی بکاتهوە و بزان ئايا ئهوان له بارودۆخ ههيه: خودا دەيويست باوەڕپ

غهمب شتا لهگهڵ پ ننهوە؟ له ڕاستيشدانهگونجاودا ه دوای ئهو دۆڕاندنانه هرەکهيان دەمی دوور بوونهوە. خودا دەيويست بهو کارە به محهمهد نيشان مانان ل ك له موسو تاقمکراوی ڕی و باوەڕپ وان مرۆڤی خو بدا که دەب ههميشه ئاگادارب و جياوازيی ن

. ڕاستهقينهی لهبهر چاو ب

ودا و بۆ قهرەبووکردنهوەی هاوکارينهکردنهکهی ههروەها بههۆی دوورنواڕی خ هۆيهکيتريشی بۆ ئهو دۆڕاندنانه پ ڕاگهياندن: سهردارانی مهککه که ببوونه هۆی ز له اليهن هوانانه و زۆر بهڕ کشکان و بهزينی محهمهد، له مهککه به چاوی پا ت

دا دەکرا. دوای گرتنهوەی شاری مهککه له س و کهوتيان لهگه کهوە هه اليهن خهمحهمهد و شهڕکهرەکانييهوە بۆ بهشدار بوون له حکوومهتی شارەکه ههر ئهو ر فهرمانی محهمهدەوە و بوونه خزمهتکاری. دوای فهوتی سهردارانه خۆيان خسته ژک لهو سهردارانه بوونه هۆی سهرکهوتوويی لهشکری ئيسالم له محهمهد تاقم

.ناوچهکان، تهنانهت تا سوريا، ميسر و عيراقيش

ی ناوچه عهڕەبييهکانی ک له ڕۆژان ئارەزووی کونترۆ ئهگهر محهمهد ڕۆژ، واديارە ئاگای له پالنی ئيالهی بووە که درەنگ يا زوو دەبوو خۆی لهسهردا بووب. ههر بهو هۆيهشهوە پرەنسيپی ن ك ب ن و يهکيهتی پ کانی مهککه بگونج لهگهڵ خه

تهکهی پيشه نهکردووە. کنيکی شهڕی دۆزيوەتهوە که تووناکردنی و بهوهۆيهوە تتوند و تيژی لهڕادەبهدەر وەك کوشتنی ژن و منداڵ و تهنانهت بڕينی دارستانيشی له

کاتی شهڕدا قهدەغهکردووە.

Page 115: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

114

ن که هاوکات لهگهڵ ك ب محهمهد دەبوو پهيتا پهيتا ئهو ههسته له اليهنگرەکانيدا پکی بهرحهق و ڕەوا مانابکاتهوە. بهردەوام دەيگوت که خهباتکردنيان شهڕەکه به شت

دەرۆيی له شهڕدا بکهن: نابی ز

وه وه ڕ بهشه دا کهوانهڵ ئهگهده "ئ س نگن. ناب دهڕاهی خودا بجه فرۆشن، لهده ئژی بکه ژيکهده ن؛ خودا لهدر ن دههه . لهران خۆشی نايهس در وتن ستوو کهر شو

نبيانکوژن. له ن کهدهشيان وههو شو وه ر بن ر نا. دهيان ل وهئيساندن) زۆر لهسۆدره ری وروبهده . لهکوشتن خراتره ييش(شهڕهه

ڕتان پ بفرۆشن؛ وێ شهوان لهگين ئهن؛ مهڵ بکهگهڕيان ده"مسجدالحرام"يشا ناب شهش شهر لهگهئه وهو ستن؛ پاداشی وهمهکوشتنيان ڕا گيرساند، لههه ڕيان بۆ ئ

بوورێ و گوناه ده رداريشتان بوون، خودا لهس بهر دهگه. ئهيهمهر ئهناسان ههخودانهۆڤانه ر دينی خودا ب و دين ههبڕ دهدنيا بنه له ن تا ئاژاوهدهچان مهکوشتنيان و . لهد

؛ ئهده ژی ههردار بوون، دهس بهوان دهر ئهگهب . مانگی قانهدژی ناهه ر لهست درهس؛ شکاندنی ههڕبهمانگی شه ر بهرانبهس بهڕبهشه کيش تۆ ز ر . سا ههيهی ههر رژی لهس دهکه وه س در وه ئ ژی بکهو دهی ئهندازهئه ر بهش ههکرد، ئ وهنهس در

؛ خودا دهخودا ترستان هه و له زانهگهب )١٩٤ - ١٩٠ی ئايه ٢ی." (سووڕهڵ خواپار

کی هاوسهنگی شهڕخوازی نيشان ناکردن کی لۆژيکی و و ئهو سوورەيه بارودۆختهوە بهو مهرجهی دژبهران مل نی بۆ گهيشتن به ئاشتی دەه دەدا. دەرگايهکی نهکراوان داوا ناکا که بدەن. سهير ئهويه که خودا له کۆتايی ئايهکهدا ئيتر له باوەڕپ

گای خودا به خۆيان بهخت ب شتردا خۆبهختکردن له ڕ کهن ئهگهرچی له ئايهی پ. باشترين کار دادەن

Page 116: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

115

کات بۆ خۆ پتهوکردن –ئاشتی

تهوە: ندر ئهم ئايهيه زۆر به تامهزرۆييهوە بۆ قاوکردنی ئاشتی له قوڕئاندا دەخو

ی کهسيان کرد، قهڕبهر داوای شهگه"ئه ر خۆی ؛ ههرهخودا بسپ ر خۆت بهو هه بوور و زانايه د )٦١ی ئايه ٨ی." (سووڕهگو

کی ستراتيژيکی ژکارانی قوڕئان ئهو ئايهيه واته ئيزنی ئاگربهس به کار م ڕاو به. ئهم ئايهيهی خوارەوە ئهو دا ب مانان ت نی بۆ موسو کی ئهر دەبينن بهو مهرجهی خا

بۆچوونه پشت ئهستوور دەکا:

ستان مهداوای شه و وهبنه"سس مه وهن؛ ههکهڕو وهر ئهسهبه ر ئ خوداتان واندان؛ ئ )٣٥ی ئايه ٤٧ی." (سووڕهوهم ناکاتهتان ل کهکهباتهرگيز پاداشی خهو هه هگهده

کی مانان ئيزنی ئاشيخوازيان پ نهدراوە کات بارودۆخ به واتايهکيتر: مهسوويستيان به پشوودان ر گوشاردابن و پ م کات لهژ . به باشتريان له دوژمن ههبزکردنی خۆيان، بۆ ماوەيهکی کورت ، بۆ ئورگانيزەکردنی نوێ ياخود بۆ بهه ههب

بکهن. ههرکاتيش شهڕکهرانی ئيسالمی له خايهن دەتوانن پهيمانی ئاگربهس ئيمزا وەشانی ژە به شهڕەکه بدەن، ئيزنی هه ك دابوون که بتوانن در بارودۆخمانانهوە دەب پهيماننامهکهيان پی دەدرێ. ئهو کاته کورتهی ئاگربهس له اليهن موسو

کی ل وەربگيرترێ: به باشی که

ن؛ دوژمنی پ يدا بکهسواری پهسپی ڕ و ئهی شهخانهك و جبهکرێ چه"تا بۆودهنن؛ که م خودا ن نايان ناسن، بهيری وانيش دوژمنو ههدوژمنانی خوداشن. غه بترس

. ههده کی لهيان ناس تهن، خودا دهخت کهڕاهی خودای به ر ما ر و هيچ وهيبژ )٦٠ی ئايه ٨یقيو ل ناکرێ." (سووڕهناهه

ی 'ئهلتهبهری' له ڕ وانگهی گشتيی ئيسالمييهوە هيچ چاالکييهکی ئاشتی به پم ئهگهر دژبهرەکه داوای ئاشتی بکا و ئاشتييهکه به قازانجی ناوەرێ. به هه، ئيزنی ماوەيهکی کورت خايهن بۆ ئيمزاکردنی پهيمانی ئاشتی پی مانهکان ب موسو

Page 117: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

116

وچهڵ وە پو٩دەدرێ. بهسهر ئهوەشدا ئهو ئايهيه دواتر له اليهن ئايهی سووڕی کهوێ، بۆ کوشتنی ب گايهك که بۆيان هه کراوان له ههر ج کراوەتهوە که باوەڕپ

18دينهکان هان دەدا.

؟ يدا دەگونج م ئهو ئايهيه چلۆن لهگه به

نهری بن. پ مهرمانبهی فهمووالتان ئامادهڕان! ههن باوهلی خاوهی گه"ئه ج پای نتان دوژمنهيشه که يتان؛ ئاشکرايهشه )٢٠٨ی ئايه ٢ی." (سووڕهتان پ

ی وشهی عهڕەبی نن" چونکه به پ کيتردا هاتووە "ئاشتی بهج ب ڕاو له وەرگتهوە. al-silm"السلم" ( ) دەکرێ ههم به (ئاشتی) و ههم به (ڕزگارکردن) مانا بکر

رەدا وشهی " الم هاتووە. " به مانای ئيسal-silmئهلتهبهری لهسهر ئهوە دەنووس که لشخهری بۆ ئاشتی هاتووييهك و دەست پ ئهو دووپاتی دەکاتهوە که له ئيسالم دا هيچ ل

نهبووە. ههميشه دەبوو دوژمن داوای ئاشتی بکا.

شهيهکی وەك يهك ساز دەکا: ئايهيهکی هاوچهشن ک

منی گازی ده ی ه گهو خۆی حهس ئهرکهکا و هه"خودا بۆ ما ی ڕاستی ز بکا، ڕ )٢٥ی ئايه ١٠یدا." (سووڕهنيشان ده

. ی ئهلتهبهری دەب مهبهست بهههشت ب منی" به پ ی ئاشتی و ه ئايهی 19"ماکسته ئوريگينالهکهيدا نوسراوە " کستهکه روون دەکاتهوە. له ت -dar-alدواتر کۆنت

salam ."Al-salam ناوی خوداشه. کهوابوو " ٩٩به مانای ئاشتييه و يهك لهdar-al-

salam:ی خودا، واته بهههشت هاتووە " به مانای ما

تی ش و سووکايهين و زياتريش؛ تۆزی ڕهکهی دهن، چاکهکهده ی چاکهوانه"بۆ ئهته ١٠یبن." (سووڕهتياده تايهکانن؛ تا ههشتييهههبه وانهر ڕوخساريان. ئهسه نانيش

)٢٦ی ئايه

18 al-Tabari: tafsīr, Sure 8:60 19 al-Tabari: tafsīr, Sure 10:25

Page 118: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

117

ی -تيۆلۆگی ڕاست لهسهر ئهو ئايهيه کهاتووە. به پ ئيسالمی دابهشکردنی جيهان پدا دابهش دەکرێ: دارالحرب، دارالسالم و دارالعقد: ئهو ئايهيه جيهان بهسهر س ما

dar-alharb ،(ی شهڕ ی ئاشتی) و dar-al-salam(ما ی پهيمان). dar-al-aqd(ما (ما

زی ئيسالم يگايانه دەبينرێ که ه ی شهڕ" لهو ج ی ئاشتی" "ما زە. "ما دا ب ه ی تی پهيمان" بهستراوەتهوە به تهوە که ئيسالم حوکم دەکا، و "ما ئهو قۆناخانه دەگرمان و غهيری وان موسو کی کورتی ئاشتی لهن کی دياريکراو بۆ سهردەم کاتماندا شۆڕش مان له ههنبهر موسو مان بهو مهرجهی نهک ههر غهيری موس موسو

کوو نهکهن و له سهر گای گهورەبوونهوە و به جيهانيکردنی ئيسالم قوت نهبنهوە، به ڕيشی بۆ بدەن و پشتيوانی ل بکهن. لهو پهيوەندييهدا له سهدەی ١٣تهنانهت ههوکهات. وان لهشکری ئيسالم و خاچ پهرەستان دژ به مهغوولهکان پ ك له ن پهيمان

کيتر کۆی کهينهوە: له قوڕئاندا هيچ پ کی گشتی بۆ ئاشتی، بوونی نييه، با جار النغهمبهر و باوەڕپيکراوانی کردب که ئاشتی چونکه له ڕاستيدا ئهگهر خودا ئهمری به پژە پ بدەن، نن، دەبوو ئهو له ههمان ئايهتيشدا ڕوونی کاتهوە که چلۆن ژيان در کب پ

هد و چونکه تا ئهو کاته شهڕخوازی تهنيا دوکان و بازاری ئهوان بوو و محهم شهڕکهرەکانی تهنيا بههۆی کهل و پهلی شهڕەوە دەيانتوانی ژيانيان دابين بکهن.

Page 119: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

118

ست "، ٩سووڕەی بهياننامه" ی کۆتايیمانيف

ئاخرين سووڕەی قوڕئانه که دەب بۆ ، ٩ی ەبه بۆچوونی ئهلبوخاری سووڕ ت که 20محهمهد نازڵ بووب ست وەکان مانيف وەيهك له ش . بهوهۆيهوە ئهو سووڕەيه بهش

ستدا. غهمبهر لهناو مانيف س و کهوتی پ تهوە که هه لهودا به ڕاشکاوی ڕوون دەکرهکان ، ههروەها جوولهکه و مانه دوود دينهکان، گۆناهباران و موسو لهههنبهر ب

ت. ك بووب واز مهسيحی و عهڕبی سارا به چ ش

ه به کۆتاييهکی يهك اليهنهی پهماننامهيهکی ئاشتييانه که له ڕابردوودا لهگهڵ سووڕەک دەکات. تهنانهت ئهو کهسانهی که دژ به محهمهد و دينهکان بهسترابوو، دەست پ بکی دەربازبوونيان پ وە نهبردبوو، هيچ دەرەتان کانيشی هيچ چاالکييهکيان بهڕ هاوڕ

پهڕبوونی مانگه پير رش بهرنه نادرێ. دوای ت يانی ه ۆزەکان دەب محهمهد و هاوڕدينهکان و ههموويان بکووژن: سهر ب

زاريه"ده غه له ربڕينی ب وه رانهريك دانهو شه، لهوهريهمبهخودا و پ بوونه وا ئتان ههيمانيان. هههاوپه ن؛ دهدا بگهمينهم زهله يهتا چوار مانگ ڕ ش ندهوهب ئهڕ

کا.موو دوژمنانی دين ڕيسوا دهن. خوا ههخودا ڕزگار که ناتوانن خۆتان له بزانن کهغه خودا و نن کهيهگهمردم ڕاده زن دا، بهجی مهڕۆژی حه ری خودا لهمبهخودا و پ

غه زارن. ئهرهبت په ری خوا لهمبهپ ريش گه؛ ئه، قازانجتانهوهشيمان ببنهر پهگهستان بی نهقه تان ڕوون ب کهکهبوو ی خودا وانهبه ش بدهرناچن. مژدهس خودا دهده له ن، لستوون ڵ بهگهيمانوو دهپه رستان کهز بت پهيره. غهژانهشيان ئازاری بهناسن، بهنه

وهکهيان النهکهيمانهر پهسهو له ی تا ماوه، ههداوهسيان نهی کهياريده وتوون و دژی ئوهر دهسهبه کهيمانهپه ، ئ زگاری خيمانتان مهپه چ نن. خوا پار ن. ۆش دهشک وگرتن وێ، لهس کهدهکوێ وهو لهستانهرهو بت په، ئهوهکان بڕانهرامهحه مانگه رکههه

زن و بۆسهس مهندکردن و کوشتنيان دهو به نهپار وهشيوان بوونهر پهگه. ئهوهيان بۆ بن

٤٣٢٩حهديسی ژمارە ئهلبوخاری، 20

Page 120: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

119

ژکه و بوونه خۆش گوناه ا لهگرن. خودستيان ل ههوسا دهر، ئهکات دهر و زهنوۆڤانهده )٥ - ١ی ئايه ٩ی." (سووڕهب و د

دينهکان و ٩به پتوونی سووڕەی خۆی به وەوە خهريك دەکا که چلۆن لهههنبهر بس و کهوت بکرێ. ئهو کهسانهی به هۆی جياواز متمانهيان به محهمهد نهکردووە، هه

شبينی بۆ ب ستهدا شهڕ وەك "پ كی ئهو مانيف تهوە. له بهش هرگری لهخۆ" ڕوون دەکريساندووە، کانی مهککه ئهو شهڕەيان هه ن که خه اليهنگرانی محهمهد بهوە هاندەدرغهمبهريان له شارەکه دەرکردووە. نيزيکهی ههشت ساڵ بهسهر ئهوکاتهی به پالنهوە پپهڕ ببوو و ئهو کهسهی له کۆتاييدا بانگهوازی بۆ شهڕی چهکداريش ئهو سهردەمهدا تتهوە: ژووی ڕابردوو دەب بدۆزر ك بۆ م دەچوو پاساو ستا ئيتر ناسراو بوو. و دەدا، ئ

وه وهده ر بهگژيان ڕابچن؛ خودا ههده "ئ ريان دهتووشی ئازاريان ده ستی ئ خا کا و ژك دهسهخا بهروو دهو سه ی باوهريان دا و کار ی د يان کا کو . رکی د ڕداران دابمرککی لهر کهز کا، هه و خودا حهماراده ی وهس ههگوناهان ده س گرێ. ردهگرێ، ل

تان وايهکارزانه خودا زانای له وه ی لهوانهين و خواش لهس خۆتان ت ناگهکه . پ ئغه ز يرهو غه زايهخه چوونه س ڕازداريان ڕداران هيچ کهو باوه رمبهخودا و پ

- ١٤ی ئايه ٩ی." (سووڕهن ئاگادارهيکهر کارێ دههه ؟ خودا لهئاگايه ، ببووهنه١٦(

شوو، بۆ ههموو مرۆڤی ئهو ی کهعبه، وەك داب و نهريتی پ ئهگهرچی چوونه مامانان چوونه ناو کهعبه بۆ مرۆڤهکانيتر رە بهدواوە جيا له موسو سهردەمه ئازاد بوو، ل

کی قهدەغه کرا. مهککه، که زيات كی کراوە، ههموو مرۆڤ ر له چهندين سهدە وەك شارمانانی نی موسو ی دەژيان، بههۆی ئهو سووڕەيهوە تهنيا وەك ج و شو ئايينی لهات. تهنيا ئايينی ئيسالم ئيزنی مانهوەی ههيه و تهنيا ئهو کهسانه ئيزنی چوون بۆ ل

غهمبهر بدەن: نه پيرۆزەيان ههيه که زەکات به پ ئهو شو

ژگه ژن: خوا ناناسين؛ شياوهستان نهرهی خودا ئاواکردن بۆ بت په"نو . خۆيان ئ يهبۆيان هه وانهر ئهبن. ههده هدوژه ر لهتا سهچ و ههين فيرۆ دهيکهرچی دههه

ژگه ژ دروست يه ههخوا و ڕۆژی سه ڕيان بهباوه ن، کهی خودا ئاوا بکهنو و نو

Page 121: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

120

مانهئه يهوانه. لهس نييههيچ که ترسيان له -ب خوا نه له -رن و کات دهو زهزانه )١٨ - ١٧ی ئايه ٩یکان بن." (سووڕهڕ

محهمهد له اليهنگرەکانی ههڕەشه دەکا که تهنانهت ئهگهر باوك، دايك، خوشك، برا رەش و خزمهکانيان باوەڕ به ئايينی ئيسالم نههينن، دەب پهيوەنديان له دا ببڕن. ل گه

گا ٩ئايهيهکی سووڕەی شوو پووچهڵ دەکاتهوە که ئيزنی به ئهندامانی کۆمه ئايهيهکی پهيان بدەن. دينان و ئهندامانی بنهما ی پهيوەندييهکی سالم و باش لهههنبهر ب دەدا ههومهيه" ، دژ به ئ مه نهب ستا دروشمه مهنشوورەکه "ههرکهس لهگهڵ ئ لهجياتی ئهوە، ئ

تهوە:ق وت دەکر

وهگهڕان! ئهن باوهی گرۆی خاوه"ئه ڕی لهاليان وابوو ناباوه ر باب و برای ئنان باشترهباوه وهڕه ن؛ ههون و خۆشتان نهکهتوخنيان مه ، ئ نگۆ خۆشی س لهرکهو

ن، دياره ژهقيکارهناهه بو هو مکانوو ئهر باب و کوڕ و برا و ژن و خزمهگهئه . ب ی ای رهو خانوبه -وێ و کهبره ترسن لهده که -لی بازرگانی ل و پهو که يداو کردووهپه

خۆشکه غه ری خۆتان، پ لهرند و د ی خودا دا زاکردن لهر و خهمبهخودا و پ ڕرن، خودا ڕێ الده ی لهوانهدێ. ئه خوداوه رمان لهنۆڕ بن تا فه؛ چاوهگرينگ تره

)٢٤ - ٢٣ی ئايه ٩یزايان ناکا." (سووڕهشاره

کی جيددی خودا به وردی ليستهی دەکا که بۆچی اليهنگرەکانی محهمهد له بارودۆخ دا له دايك و باب و براکانيان چاوپۆشی بکهن:

ناندا دهگه "خودا له ك شو به ندهرچههه ها؛ کهروهينيش هههاناو هات؛ ڕۆژی حونهلنگ تان ل تهگوشاده مينهم زهدان؛ ئهی بۆ نههرهچی هيچ بهنازين، کهدهزۆری خۆتان

نيايی وهڕانهودوا گهرهتان کرد و بهکشهموو پاشهدواييدا هه ت. لههه . پاشان خودا دغه شمهی خۆی و بڕواداران بهکهرهمبهبۆ پ زاند کهشی دابهرگهڕێ کرد و زۆر پ

ش وهدوای ئه . لهيهمهر ئهکان ههناسهناسانی سزا دا و سزای خودانهانهدين. خوودهنهۆڤانهکا و خودا دهبووڵ دهژيوانی قهيلی ل ب پهرک خودا مههه ." بوورێ و د

)٢٧ - ٢٥ی ئايه ٩ی(سووڕه

Page 122: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

121

کراوانی له شهڕەکانياندا پشتيوانی خودا خۆی بههۆی سهربازانی ناديار، باوەڕپناويدا فيدا ک ردووە، ههر بۆيه دەب بۆ ههميشه سوپاسگوزاری بن و سهر له پ

بکهن.

Page 123: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

122

نهی پيرۆز رق و ک

ی سهرنجه کۆتايی يان ل دێ، زۆرجار لهی بۆنی رق و کينهو سووڕانهئه که جری " کاندا بهنووسراوه ۆڤانهبوورێ و ده گوناه خودا لهد ڕاشکاوی بن. بهواو ده" تهد

بی قوڕئان ويستوويهنووسه بکات. بۆ رق و کينه ی، پاکانهو کارهبه ری کتکی باوهڕکهشه دا پهستهو ههڕدار ناب ئهر کوشتنی ناچار به ب که ردهروهی ت

ت بۆ ئه غهوهمرۆڤ بکر ن و ده ك لهی يهکهرهمبهی پ نجی تا ڕ بۆخۆی وتی شهکهسپگای خودا و بۆ خودای ده نيا لهته و کارهکوو ئهگرێ، بههه ت نانهکات. خوداش تهڕشتا هه دا ياخود بانگهوازی رق و کينهی ئيزنی کوشتنی مرۆڤ دهو کاتهئه ر دەکا، هۆڤانهده گوناه له . بوورێ و د

. لهکۆتاييه سووڕه له يهو رق و کينهئه ن ی يهو سووڕهکانی قوڕئاندا بهردەوام دەمو" ناو ده کان بهدا خودا ب دينهوهخواره ش ئيزنی و هۆيهر بهبا و ههناپاك و "گ

تهل ده عبهکه يان بهوهنيزيکببوونه ن :وهست

پاش -ناب ناسن ناپاکن، ريك بۆ خودا دهی شهسانهو کهڕان! ئهن باوهلی خاوهی گه"ئهئاتاجيش ترسان، خوا بخوازێ ر لهگه. ئهوهنه"مسجدالحرام" خۆ نزيك که له -مساڵ ئهی ئايه ٩یکارزانه." (سووڕه کا. خودا زانای لهمووتان ب نياز دهی خۆی ههچاکه له

٢٨(

ناکردنهئه دينه له و و وهکانهسالميستهن ئياليه مڕۆش لهکان تا ئه"ناپاکبوون"ی بوهبه . بۆ ئهده ڕ کی جيا لهوان ههچ وه ر مرۆڤ مان ئوتوماتيك گ ب و ده موسو

کی باوهدووری ل بکرێ. شه ی متمانهيدايی پاکبوون، موتوڕ کراو و ج بۆ يهڕپده مان لهر گهگهکان. ئهسكی ئيسالميستهڕۆيی و بيرتهز کی موسو کی بيانی نج ت و

مان بژی، له کدايه ڕاستيدا له ناموسو و ناپاکييهو ئه ری ناپاکهوروبهده که بارودۆخش به دين له ری پڕهوروبهگرێ. دهی دهقينهچۆنيهتيی ژيانی ڕاسته پ ريکی خه که ب

ن و بهی ئهوهخواردنه ی الدان لهوام ههردهن. بهکهئاشکرايی زيناح ده کۆ گ و ای ڕگوناه ن. تووش بوون بهگوناهی بکه ی ناچار بهوهن، بۆ ئهدهن، فريوی دهدهژيانی ده

Page 124: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

123

کهاتنی هه بنهفانتازيدا گوناه کردن، ده نيا لهياخود ته ستی گوناهباری و هۆی پ . و ناپاکييهی ئهوهزووی شوشتنهبوونی ئارهردهروهها پهروههه

دانان بهڵ ئايينی مهگهنگاندن لهسههه ئيسالمدا به له " به نيازی گوناه سيحی "دان پتهکه گوناه خۆشبوون، واته له ك بچ ک پارە بۆ به س ی بدا، کهناههخشينی گوکليسا بڕ

گايه گوناه ئايينی ئيسالمدا بۆ ڕزگاربوون له . لهبوونی نييه ر ڕ ته ژ ۆز دەخر کی ئای مرۆڤ. ته ك لهگا يهکۆمه له وهوتنهو دوورکه نيايیپ داويستيه ک کانه که به پ

ت. ئيسالميستهسهی، لهوهمهبهستی پاکبوونه گای مرۆڤ دادەنر کان زۆرجار ر ڕی کۆسپ خستنههه وان اليه ر ڕێ لهسه و ی کۆمهن کی نو ی گا و ژينگهنگر

شوويان ده مانيش بن، گهت ئهنانهته ن. له دايك و باب و خوشك وبرا،دهپ ر موسونهوە. بارودۆخی تهنيايی ئه هم و ر ئهسهرکردن و ڕاهينان" لهسهوتۆ، "کار لهناس

نه شك له چهند ههنگاودا بنهما بۆ مرۆڤی فناتيك هاسان دەکاتهوە. شوشتنهوەی م: بنه وە دەچ هبهڕ شتا نه کرێ، چونکهده ئيزۆله کهما دا کۆمه خۆيان له يانتوانيوهه

گر بکه تهده بوونه و ئيزۆلهن. ئهج ن اليه چاوی گۆماناوی له به وەیهۆی ئه بن و لهسه وهکييهخه ن. رق و کينهپله ير بکر دينان دابنر دا پهی ب کرێ ده ردهروهيان ت

موو دنيا ر ههنبههه يهکی زۆر لهکان رق و کينهيان بۆ الی فناتيکهوهڕانهگه و لهئۆری پيالن نانهکهخۆياندا پهروەردە دهله کيتری به بنهده وهن. پارانۆيا و ت ش

شك. لهشوشتنه هکۆتاييشدا هه وی م ته وهندنهسه نگاوی تۆ ئاراوه! د

بگات ئه نسيپهو پرهمرۆڤ ناتوان له لهی پيرۆز" لۆجيکی "رق و کينه ر لهگهتهگهت نه ٩ی سووڕه . دوای تۆ ی ئينجا نۆبه ککهکانی مهخه له وهندنهسهيشتبرهو مه کهجووله شهسهنيا ناکۆکی لهدا ئيتر تهسيحی دەگا. ل کی ئاسايی ئايينی يهر ک

د و مهالماری محهی پهوه. ب ئهکانهمانی مرۆڤهر مان و نهسهکوو له، بهنييهکی گرانيان بهيان داب شهکههۆمهک نن: سهڕ ردا دادەسهپ

رچی خوا و ڕن و هه ب باوهخودا و ڕۆژی سه به دا بجهنگن کهوانهل ئه"وهغه ر دينی سه نهزانن و نايهوای دهڕه مان به، ئهوايان زانيوهناڕه ری خوا بهمبهپ

ن. دهنگۆ دهی خۆ بهرانهستی خۆ، سهدهو بهليلی زه ی بهو کاتهڕاستيش، تا ئه. ندی خودايهسيح فرزهش گوتيان: مهله. فهير کوڕی خوايهکان گوتيان: عوزهکهجووله

Page 125: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

124

نهوان ئهمی ئهی دهو قسانهئه ، و ن شوون. خوا بيان ی خودا نهی قسهيدرک ناسانی پن؟ لهق الدهحه کووژێ، چۆنين له کانی خۆيان و نهبهالکان و ڕه، مهبری خودادر

ژگهخودا؛ فه ميان کردهريهندی مهسيحی فرزهمه درابوو ب خوای تاك له رمانيشيان پ. خودا ب عهرهو هيچ شت بۆ پهز ئهيرهغه رستن. لهپهنيا نهو ته و يبهستن ناش

ميان، تيشکی فووی ده وێ بههيانزانن. دهوی دههاوتای ئه ی بهو شتانهله دوورهبهنن؛ خوداش خۆی بڕياری داوهڕۆشنايی خودا وه وێ، رکهر سهی ههم تيشکهئه که کوژ

ياندنی دينی ڕاست، ن. خودا بۆ ڕێ نيشاندان و ڕاگهکهز نهکانيش حهناسهجا با خودا نهغه ش وانهند ئهرچهرخۆی بدا؛ ههبه کانی ديکه؛ تا گش دينهری خۆی ناردووهمبهپن." (سووڕهريك بۆ خودا دادهشه ن کهکهز نهحه )٣٣ -٢٩یئايه ٩ین

ره ت، و مه کهجووله ڕخوازی دژ بهك بۆ شهيهگههيچ به به دا ئاماژهل سيحی ناکرزهمهی محهکهيامهچونکه په يهيان هههوان ئايينی ههش ئهوهڕای ئهرهسه کامڵ د و ه

کيتر ههی ناسهکهواوهو ته نن. خودا جار کراوانهو باوهله شهڕهلم ڕدا شه له کا کهده ڕپ ن:شداری ناکهبه

ژن: وه که ڕان! چيتانهن باوهلی خاوهی گه"ئه تان ئ ڕای زا لهون بۆ خهر کهدهپی خۆ نابزوون؟ ئاخۆ ژيانی ن و لهمهخودادا، ته ؟ ت پ خۆشترهقيامه دنياتان لهج

کی زۆر کهرانی ئهگوزه خواوه ، لهزايهخه ڕۆنهر نهگه. ئهخهم بايهو دنياتان شتن و دهی بهبهزرهتووشی جه نه خاتهت دهبابه کی تازهيهستهژان د وهکهشو م و له ی ئ

کی پ ناگه وهباره وه. ئهشت توانايه موونن. خوا بۆ هههيچ زيان ن، ی نادهياريده ر ئ ش کهمهودهرکرد، ئهيان دهوهکان ئهناسهخت خودانههانای هات: وهخودا بۆخۆی ده

ك بوو لهر يهدا بوون و ههکهوتهشکهئه له ههه وێ کاتيش بهسان، ئهدووکه ک ی کهوامهمت نهگوت: خهخۆی ده ! ئ بۆ هات و خوداوه ی له؛ ئۆقرهههگخودامان ده ب

شمهچه وه ن؛ کهشی بۆ نارد ياری بکهرگهندين پ کان ی خوداناسهديتن. قسهتان دهنه ئ. کارزانهت و لهستههن ده. خودا خاوهرهسهی خودا لهر قسهوت و ههبن کهوه

خت کردن گيان و ماڵ به ڕێ دابگرن و له زايهبن، بۆ خه سووکبار بن يان گرانبارغ مه )٤١ -٣٨ی ئايه ٩ی." (سووڕهقازانجی خۆتانه ر بهر بزانن ههن. گهکهدر

Page 126: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

125

تهجاڕ دووڕوو، زەکات نهدەر و گا

س و کهوت قوڕئان له ههنبهر ئهو کهسانهی ئايينی ئيسالم قهبووڵ دەکهن، چلۆن ههزکردن بۆ ئايينی ئيسالم، دەبوو لهو دەکا؟ ئهگهر لهبيرمان ب له سهرەتاکانی بانگهوا

م له ی کهن. به کهسانه ببووردرێ ئهگهر ئايينی ئيسالم به فهرمی بناسن و قهبوودا له ههنبهر ئهو کهسانه ههستی متمانه پ نهکردن ٩سووڕەی کۆتايی واته سووڕەی

شتريش ئاماژە ت؟ من پ ی هۆی ئهو کارە چی ب م و رق و کينه پهروەردە دەکرێ. بکرد، که مرۆڤيان به زۆری و به زەبری چهك لهسهرڕاگرتن و ئهوپهڕی تووڕەيی، پهينان دەکرد. مرۆڤ گيانی خۆی ههروەها ئهشکهنجه و کوشتن، ناچار به باوەڕپشهيهك که محهمهد به ڕاشکاوی ' و 'ئامين'ی گوتبا. ک ڕزگار دەکرد ئهگهر 'به

ههستی پی کردبوو.

گاکهی محهمهد ب ههۆی سهرکهوتوويی له شهڕدا پهيتا پهيتا گهورەتر دەبوەوە، کۆمهنياييهوە نهيدەتوانی بزان له ڕاستيدا ک باوەڕی بهو و به وەيهك که ئيتر به د به شپهرەستييهوە خۆی وەك پهيامهکهی ههيه و ک تهنيا له ترسانه و ياخود بههۆی هه

مانان مان نيشان دەدا. دەستهيهك لهو نوێ موسو يان موسو هبۆ ه سهبارەت به ياساکان بۆدەکرد و دانی زەکاتيان به گران دەزانی. محهمهد ئهوکهسانهی ناو اليهنگرەکانی به

دوڕوو و درۆزن دادەنا:

نده "به مه، دهوهبنهش دهڕه وهسو وه ن لهکهخۆتانين؛ درۆش ده ش لهن: ئ نين؛ ئك يان ئهك يان ڕهنوايهر ئهنۆکن. گهکی ترسهوان گرۆيهم ئهبه کيان شك شکههۆ وت

)٥٧ - ٥٦ی ئايه ٩یچوون." (سووڕهداوان بۆی دهههه بردبا، به

ر و م له گهدهده خراپه رمان بهکن؛ فهکويهوه م دۆڕانه"ن گرن؛ ده ر چاکهبه له ن و ڕر کردن ده ستی خۆشيان لهده نن؛ خودايان لهخ وانی و خوداش ئه وهير بردهبقووچر رن. بڕياری خودا ههڕێ الدهموويان لهن، ههکهی دووڕوويی دهوانهبير کرد. ئهلهتهدۆڕانی ژن و پياويش ده يهکان ههناسهك بۆ خودا نهوه کڕايی ده ؛ بهوهگر يانخاتهتفرينی خواش ر نه؛ بهسهان بهوبۆ ئه مهئه بن؛ کهر تيا دهتا ههم و تا ههندهههجه )٦٨ - ٦٧ی ئايه ٩ی." (سووڕهی نايهوتوون و ئازاردانيان بنهکه

Page 127: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

126

س و کهوت دەکا؟ ديارە به تووڕەيی و کی ئهوتۆدا چلۆن هه محهمهد له بارودۆخ شهڕخوازی:

غه"ئه و رهوه ڕشهن بهکهی دووڕوويی دهوانهکان و ئهناسهڵ خودانهگهر! دهمبهی پو دواڕۆژی دژواريان مهندهههوان جهنوای ئه. ئهڵ بکهگهفتاريان دهتوند و تيژی ڕهبه )٧٣ی ئايه ٩ی." (سووڕهيههه

دينهکان ئامادەيه، يههوودی و مهسيحی و تهنانهت ئهو ئاگری جهههنهم بۆ بدا نهبو يانهوە لهگه يی د هت له قوو مانانهی به ڕەوا ون، ياخود به ڕادەی موسو

هکوته نهيدەگرتن، دەخرانه ناو ئاگرەوە. ويست زەکاتيان نهدەدا و له کوشتنی مرۆڤ د پتهوە، به ب ئهوەی پارانۆئيد نهيگرێ؟ تهنيا: چلۆن دەکرێ کا له گهنم جيا بکر

خودا خۆی دەزان ک لهڕاستيدا اليهنی ئهوی گرتووە:

ك له"هه ی چاکه ر خودا لهگهئه رته: شهست کهڵ خودا بهگهيمانيان لهپهواندا ناو ئهندمهخۆی به ، ئ رات دهشمان بدات ر و خ زی پياوچاکانه چينهين و دهکهش خ . کهوهڕ

دهچاکه خوا کردی و له ، ڕژدايهی خۆی ز ر کرد و ديسان پشتيان سهتيان لهی دانڕا. چکرد و ڕوويان وههه ڵ گهيمانی خوايان شکاند و درۆيان لهوان پهئه ونکهرگ

شتۆته ر لهخودا کرد، دووڕووييان هه ياندا ه نهو ڕۆژه، تا ئهوهد ر بارگای به ی د )٧٧ - ٧٥ی ئايه ٩یخودا." (سووڕه

، تا چ ڕادەيهك باوەڕ، دووڕوويی و پارە ن و ئهو کارە سهر له مرۆڤ دەشگاوتهنگيان بهيهکهوە ههيه. ئايا سهرەڕای سهرکهوتوويی له شهڕ و پهيوەندييهکی تهن

هکهدا يی لهناو کۆمه شهی ما شتا ک کی، ه ن و دەسکهوتی بهزۆر وەرگيراو له خه تاهکهی شۆڕشيان دژ به بيری سياسی سهرکردەکهيان ئايا ههبووە؟ ک له کۆمه بهش کردووە؟

کهوە گرێ دانی ناوی دووڕوو لهگهڵ خۆبواردن و خۆالدان له دانی زەکات پ ڕەپادراون. ههر کهس پارە نهدا، ئوتوماتيك ناوی دووڕووی لهسهر دا دەنرێ. تهنانهت ک جيهاد ڕەد کاتهوە ياخود پارەی مان ئيسالميستهکانی ئهمرۆييش ئهگهر موسو

Page 128: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

127

دەبهن. ههر وەك وشهی "کافر"، وشهی پشتيوانيکردنيان پ نهدا به دوڕووی ناو دووڕوو(منافق)يش تاوانه و له بارودۆخی خۆيدا مرۆڤی لهسهر دەکووژرێ.

ننهوە بۆ ئهوەی ئهو مرۆڤانه گهيتر دەه له پهنا پشتيوانی نهکردنی دارايی، چهند بهن: به دووڕوو دابنر

خۆشن که وهی بهوانه"ئه ه له د ڵ خودا و گهوڕی بوون دهها خۆيان مان و له ماغه ن و خت کهڕاهی خودا به ماڵ و گيانيان له يانويست کهری خۆيان بوارد و نهمبهپ

ژهکهرمهدا دهرمايهم گهيانگوت: لهده گهگه: ئهون. ب ، خۆ ئاگری بوايهيشتنيان ههر ت دا کهو کارانهی ئهسزا نن و زۆر بگرين لهم بخه. با کهرمترهم زۆر گهنهحهجه )٨٢ -٨١یئايه ٩یيانکرد." (سووڕهده

ه يا شهڕکهری ماندوو و الدەر مانی سپ ئاگری جهههننهم تهنيا چاوەڕوانی موسوغهمبهر دەکهن و ئازاری دەدن، به کوو ئهو کهسانهی سووکايهتيش به پ ناکات، به

ت: وە ههڕەشهيان لی دەکر خراپترين ش

غه يهی وا ههشدا ئوانه"له ژن: ههکهت دهحهر ناڕهمبهپ ژهموو شت دهن؛ ئ . ب : بيسوه به گرێ کهده چاکه گوێ له ڕدارانی باوه ؛ بهيهخودا هه ڕی به؛ باوهيهقازانجی ئ

وه ی لهوانهبۆ ئه ييشهزهو به يهتريش بڕوای هه ناوه ئ ش کهسانهو که. ئهکه بڕواو هن." (سووڕهن، تووشی ئازاری بهکهت دهزيهر عهمبهغهپ - ٦١ی ئايه ٩یژان د

٦٣(

بدو دەستهيهك له ئيسالميستهکان که مرۆڤکوژيی هاوکارانی رۆژنامهی چارلی ه"Charlie Hebdo کی باش دادەنين، به هۆی ئهو سووڕەوە پاکانه بۆ کارەکهيان " به کار

ک رەی ههند شتر له دەکهن. به گو قوتابخانهی ئيسالمی، ئهو کهسهی وا خودا پگای ڕاست ترازاندويه و قسهی به خودا گوتووە، تۆبه بکا، بهو تۆبهيه تاوانهکهی ڕغهمبهر بکا دەب بکووژرێ، م ههرکهس سووکايهتی به پ . به لهسهری ال دەچ

ی سهرسووڕمانه ک تهوە. ج ه تاوانی تهنانهت ئهگهر له کارەکهی خۆی پهشيمانيش بغهمبهر زۆر قورس و گرانترە له سووکايهتی کردن به خودا. سووکايهتی کردن به پ

Page 129: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

128

ت. ئهوانه تهنيا ئهو نر له کۆتايی سووڕەکهدا ناو له "خۆشهويستانی خودا" دەهن: گای خودا دا بهشهڕ د نی خۆيان لهڕ کهسانهن که به پارە و خو

غه"به ماڵ و گيان چوونه ڕدارن، بهودان و باوهڵ ئهگهدهی وانهری خودا و ئهمبهم پ )٨٨ی ئايه ٩یوانن." (سووڕهکانيش ئهو ڕزگاره وانهزا؛ خۆشی و چاکی بۆ ئهخه

ستی گرتووە، که و ی باسه که قوڕئان دژ بهو هۆزە بهدوی و سارانشينانهش هه جم زەکات وات غهمبهر بووە، به ياتيان پ به زۆر تهنانهت باوەڕيان به پ ه باج و ما

بووە. له سهرەتای سووڕەکهدا به گشتی ههموو هۆزە سارانشينه عهڕەبهکان به ب دين کراوی م دواتريش جياوازيان دەخاته ناو. ههرکام له ئهندامانی باوەڕپ ناو دەبا، به

ی سارانشين که له دانی زەکات ت دەگهن، دەزانن که ئهو کارە نيزيکبوونه وە کۆمه له خودايه:

زاترن و بۆ سنوور پ ناسين و دوڕوويی، ب ڕهڕ خودانهمهکی لهشتهکانی دهبهڕه"عهغهزانينی ههنه ی ترن. خودا زانای لهری ناردووهمبهرچی خودا بۆ پ . کارزانه ، کۆك هههه و نراوههيان ل سخاوه زانن کهن وای دهرچی بيده، ههکيانهشتهو دهر لهند ؛ لن کهخهده ؛ بهسهکتان بهيهبه فت . خودا بيسهسهر به ههر ب ر و زانايه.ر خۆيان بو يهت ههخوا و ڕۆژی قيامه بڕوای به يهش ئی وا ههکيانهشتهو دهناو ئهر لهههيهرچی لههه غه که يهمهو بۆ ئه خودايه يدا، بۆ نزيکی لهدا دهم ڕ بيريان نزا له ر بهمبهپ يی خۆی. خودا ديارهزهر بهبه يانخاتهخودا و ده له وهبنهر بينا نزيك دههه کا با بزانننه

ۆڤانهبهگوناه )٩٩ - ٩٧ی ئايه ٩ی." (سووڕهخش و د

ئهو جووته پايهی سهرەکی و گرنگی –ههميسان و دووبارە باس باسی پارە و شهڕە وەڕپيکردنيان بنيات ناوە. ههر کهس يهك لهو دووە ياخود ههردووکيان رەد کاتهوە، با

دوژمنی محهمهد و ديارە سروشتييه که دوژمنی خوداشه، چونکه خودا تهواو ئهو کراوان". نی باوەڕپ شتهی دەوێ، که محهمهد دەيههوێ: "پارە و خو

اريی له شهڕدا ناکهن، هيچ کهس جيا له خودا خۆی، دووڕوو و ئهو کهسهی بهشد . محهمهد بهرەوام مرۆڤی دەوروبهری خۆی به دوژمن دادەنا و به باشی ناناس

متمانهی پ نهدەکردن:

Page 130: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

129

وهور و بهده له که -ی کيانهشتهده بهڕهو عه"له کيش له -ن ری ئ ند کيان و ه ند همه وانهتۆ ئهر بۆ دوڕوويی ڕاهاتوون؛ ئهدوڕوون و هه دينهکانی مهخه ناناسی، ئ

ی بهزرهر جهبه ينهيانخهدواييدا ده ين و لهدهناسين. دووجار ئازاريان دهزۆر باشيان ده )١٠٢ - ١٠١ی ئايه ٩یدژوار." (سووڕه رههه

ك بۆنی دوڕوويی و خهيانهتی دەکرد. کات ن غهمبهر بهردەوام و له ههموو شو پمان کيان دروست کرد، قوڕئان ئهو دەستهيهکی موسو له دەرەوەی مهدينه مزگهوت

ی پاك کيتر ج غهمبهر هيچ مزگهوت کهسانهی به الدەر ناو برد، چونکه جيا له هی پ نييه:

کيان چ کردهش وا مزگهوانه"ئه وی تا هۆی زيان و خوا نه وهوت ناسی و پژگ و بوان باوه غه ی لهوانهئهب بۆ کان ب و تا ڕوانگهڕدارهن شوودا دژی خودا و پ ری مبهپ

نديش دهڕاوه کی ترمان نه چاکه له : جگهخۆن کهستابوون، سو ؛ بووگهکردن نيازژ مهرگيز لهدرۆزنن. هه وانهئه که تهخوا شايه دا نو ی ڕۆژی وتهو مزگه. ئهکهو

ژاترستی خوداترسی دامهر ههسهرێ لهبه ، ه دا بکه که هزراب ژی ت ی. تۆ نوندهله پاکان خۆشی دێ. پاکی بژين؛ خوداش له ن بهکهز دهن حهرێ پياوی وا ههو

زای خودا ستی و ڕهرهستی خواپهر ههسهی خۆی لهکهوتههيمی مزگه س کهئاخۆ کهژاتره واری کهر سهی لهکهوتهی مزگهبناغه ی کهسهو که، يان ئهداڕشتب ه ی ل ندا

تهکهودا دهڵ ئهگهو ده ك داناوهو رووخه هفشه په و ؟ خودا وهی دۆژهناو ئاگر و کی ر مايه، ههی سازيان داوهو خانوهڕێ ناکا. ئهزای ڕاستهمکاران شارهی ستهستهده

خورتيانه . خوداش زانای لهگين ئه؛ جا مهد نايان کوت کوت بب ." رزانهکا و دا )١١٠ - ١٠٧ی ئايه ٩ی(سووڕه

Page 131: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

130

ن بۆ جيهاد پارە و خو

غهمبهر کدا هۆی ئهوەی بۆچی خودا ياخود پ له کۆتاييهکانی سووڕەی نۆ، لهپڕتهوە: ی زۆريان له اليهنگرەکان دەويست، ڕوون دەب پوو

. وهشتهههبه يانخاتهباتياندا ده و له ڕدارانی کڕيوه"خودا گيان و سامانی باوهشيانکووژن." کووژن و دهن و دهکهڕ دهڕای خوا شه له ن کهوانهڕدارانيش ئهباوه

)١١١ی ئايه ٩ی(سووڕه

بر رن؛ با زهڕوهشهی هاوساتانن بهناسانهو خوانهڵ ئهگهڕان! دهن باوهلی خاوهی گه"ئهزانهگهنگۆ ببينن. بيشيزانن خوا دهو زه )١٢٣ی ئايه ٩ی ." (سووڕهڵ خۆپار

جيهادی ئينترناسيۆنالی [ئهمڕۆ] زۆر سهرکهوتووە، نهک ههر لهبهر ئهوەی الوانی کوو گايهدا بهخت بکهن، به ه که ئامادەن ژيانی خۆيان لهو ڕ کراويان لهگه باوەڕپمانهکانيتر به ته موسو تانی کهنداو و و کی مهزنی و لهبهر ئهوەش که بهش

فراوا مانان دەزانن که جيهاد د يی ئهو شهڕە دەدەن. زۆربهی موسو نييهوە يارمهتی ماگايهدا هی خۆيان لهو ڕ م ههمووشيان ئامادە نين گيان و بنهما کی ئايينيه، به ئهرکنن و ڕاستهوخۆ لهو شهڕەدا بهشداری بکهن. بهوهۆيه دەستهيهکی بهرچاوی بدۆڕ

و ی بهڕ کی ما مانان چهشنه جيهاد ەدەبهن. موسو

شانی سهرنجی مهبهستی سهرکهوتوانهی پرۆپاگهندای ئيسالمی له اليهکهوە ڕاکهمهندەکاندا، چونکه کهينانی ناڕەحهتی ويژدانه له دەو گهنجانه و له اليرکيتريشهوە پکدا گوايه برا شهيی دا ژيان دەکهن، له حا ح و ب ک ئهوان له ئارامی، ڕاحهتی، سو

مانهکانيان گای خودادا شهڕ دەکهن و موسو ڕاق، سووريا و ئهفغانستان له ڕ له عگيانی خۆيان بهخت دەکهن. ههر کهس خۆی نهتوان ياخود نهيههوێ بهشداری ئهو ييهوە پشتيوانييان ل بکات. به ب ئهو جيهادە بکات، الی کهم دەب له باری ما

ڕۆريستی وەك داعيش کی ت ييه هيچکات گرووپ وەيه پشتيوانييه ما نهيدەتوانی بهو شی زياتر له ههشت مليۆن مرۆڤ له ی خۆی ڕاوەست و کونتڕۆ چهندين ساڵ لهسهر پ

ڕاق و سووريا به دەست خۆيهوە بگرێ. ع

Page 132: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

131

رێ، سهرەڕای ئهو ههموو خودا خۆی بڕياری داوە، پهرتووکی کۆتايی بۆ مرۆڤ بنبهد چهوانهييهشی. ئهو له سوورەی کۆتايی ئهو کت ا چ دەکا؟ پرەنسيپ و چۆنيهتی دژ و پ

گای س و کهوتی کۆمه نه ڕوونی دەکاتهە هه ئايينی ئيسالم دياری دەکات؟ ياخود بۆ ونشينی محهمهد ك ج ی ياساکان چ کهس غهمبهر چلۆن ب و به پ ئيسالمی دوای نهمانی پ

؟ ب

نانی ههستی محهمهد و نا، خودا له سووڕەی کۆتايی قوڕئاندا بۆ وەخهبهر ههکهی که له دەرەوە و ناوەوە له اليهن دوژمنانهوە مهترسيان بۆ دروست کراوە، کۆمهوە دژ بهو : مرۆڤ دەب به خراپترين ش ستی کۆتايی دە ك وەردەگرێ. مانيف کهکی س و کهوت بکات. له ڕاستيدا ڕوونی دەکاتهوە که ههر ههموو مرۆڤ دوژمنانه هه

مان دوژمنی ئيماندارا نی ئيسالمين. ئيتر کهس نهماوە و لهگهڵ ک دەکرێ غهيرە موسودينهکان، نه لهگهڵ يههوودی و کهوە ژيان ببسترێ؟ نه لهگهڵ ب پهيمانی ئاشتی و پمهسيحی، نه لهگهڵ هۆزە بهدوی و سارانشينانهکان، نه لهگهڵ دوووڕووەکان، نه لهگهڵ

زەکات نهدەرەکان و نه لهگهڵ ترسنۆکهکان.

نۆيا که تهنيا ئاشتی بۆ خۆ داوا دەکهن، تا ئهمڕۆش له ناو زۆربهی ئهو فۆڕمهی پارا ناوە که که مان ئهو ههستهی لهخۆيدا پ ته ئيسالمييهکاندا ماوەتهوە. مرۆڤی موسو وی باز، کافر و نائينسانه و پهيتا پهيتا ههو جيا له خۆی، ههموو دنيای دەوروبهری ف

کی ئهوتۆ ت. بارودۆخ ی ناباوەڕی و ب متمانهيی دژ به فريودانی ئهو دەدرنانی رق که ته هۆی پ کی بهردەوامی ڕقبوونهوە، زۆر زوو دەب هت مان و حا ناموسوماندا. شك، ڕق و کينه و تووڕەيی دەتوانن شهڕخوازيی ی مرۆڤی موسو و کينه له ناو د

س و کهوتی شهڕخوازانه له مرۆڤدا پهروەردە بکهن، ئهگهر ژاراوی پرۆپاگان دای و ههرەدا ئهو چهشنه . ل گا ئيسالمييهکان به پلهی خۆی گهييب ئيسالميستهکان له کۆمهناوە و ئهزموونهکهشی بۆته هۆی کيه بارودۆخهی که سووڕەی کۆتايی قوڕئان پين ڕق و کينه هيچ ش خۆی، ناتوانين ب کردنهوەی زۆربهی سووڕەکانی پ پووچه

ه. له قوڕئاندا دوای ئهو ههموو سووڕە پهيوەندييهکی به پهرتووکی قوڕئانهوە نييشاندانه و پهيامه خۆشهويستييانه، دەکرا سووڕەی ی ڕاست پ ئاشتيخوازنه، و ڕکهوە ژيان و سهلماندن و بازە بدا و مرۆڤ هان بدا بۆ پ ژە بهو ڕ کۆتاييش در

Page 133: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

132

نانی ئايين و بۆچوونهکانيتر. دەتوانرا دەنگی رق و کينه و بانگهوازی زل ڕچهوانهکهی رووی دا. شهڕخواز م بهداخهوە پ ت. به نر ی له گهروودا بخنک

وان مرۆڤهکان ههزاران ديارە به ب قوڕئانيش رق و کينه و شهڕ و دوژمنايهتی نکی ئيالهی و خودايی رەدا قوڕئان ئهو شهڕە دەکاته ئهرک م ل ژەی ههيه. به ه در سا

کی کردووە که مرۆڤ زۆر دژوار دەتوان يی پهيامهکانيتری ئهو و کار ڕايه گو پهرتووکه بکا.

Page 134: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

133

يههودييهکان له قوڕئاندا

س و وەيهکی هاوچهشنی تهوەرەکانی شهڕ و ئاشتی، هه پهرتووکی قوڕئان به شرەشدا ديارە مهسهلهکه بهستراوە به کهوت لهگهڵ يههوودی و مهسيحييهکان دەکات. لشتا به غهمبهرەوە. ئهو سهردەمهی محهمهد ه کستی قۆناخه جياوازەکانی ژيانی پ کۆنت

گاچارەيهكدا دەگه کانی مهککه بهربهرەکانی دوای دۆزينهوەی ڕ ڕا که بتوانی دژبه خهبکا، هيوادار بوو يههوودی و مهسيحی بههۆی باوەڕيان به خودای يهکتاوە، پشتيوانی بهکانی تهوڕات و ئينجيل له ڕاوەی ناو کت ل بکهن. تهنانهت محهمهد چهندين گ

کانی مهککه وە ڕاوانه دەبوو بۆ خه ، و قوڕئاندا دووپات دەکاتهوە. ئهو گ ك ب ك پهندنا بکرێ. لهو بۆ يههوودی و مهسيحيش وەك نيزيکی قورئان لهگهڵ ئايينهکهيان وبه پيرۆزەکانی يههوودی و مهسيحی وەك نووسراوەی قۆناخهی سهردەمی مهککه کتردراون و غهمبهرەکانيان ن ن که ڕاستهوخۆ له اليهن خوداوە بو پ ئيالهی سهير دەکر

ش و بهو هۆيهشهوە به ڕاستيي م ماوەيهکی زۆر ناک ن. به نهگر دادەنر هکی حاشاههبۆچوونی محهمهد و قوڕئانهکهی له ههنبهر تهوڕات و ئينجيل به ڕاشکاوی

ت. دەگۆڕدر

دانهيه. له ژوويهکی خۆشهويستيی ناهوم پهيوەنديی محهمهد لهگهڵ يههوودی مكی محهمهد دژ به عهڕەبی بوت پهرەست سهرەتاوە دەبوو يههوودييهکان وەك پشتيوان

گا کاريگهرەکهيانهوە له خزمهت محهمهد دابن نه مهيدان، دواتر به ياساکان و کۆمه بيهکهی. گا نو ک بۆ کۆمه و ببنه سيمبول

کی زۆری لهسهر نيوە دوڕگهی عهڕەبی و له سهردمی ژيانی محهمهددا هۆز-Wadi alقورا "-ئهليههوودی نيشتهج بوون. ئهوان زياتر له ناوچهکانی وادی

Qura" فهدەك ،"Fadak" خهيبهر ،"Kaybar" و يهثريب "Yathrib گايهی که " ئهو جدواتر له اليهن محهمهدەوە ناوی مهدينهی لهسهر دانرا، کۆ ببوونهوە. چهند له هۆزە يان دەدا يههوودييهکان لهو ناوچه عهرەبيانه دەر شهڕخوازە عهڕەبهکان بهردەوام ههونج سهد ساڵ توانيبويان بوونيان له ناوچهکهدا ژايی پ م يههوودييهکان به در کهن، به

ک له يههوودييهکان کاری بازرگانی و کاری هونهری دەستييان دەکرد بسلم نن. ههند

Page 135: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

134

سهنگاندن هوە دابين دەکرا، که به هه م زۆربهيان ژيانيان بههۆی کاری کشتوکا ، بهی ی يههوودی بوو. چونکه کۆمه کی نائاسايی بۆ کۆمه لهگهڵ ناوچهکانيتر کار

ت کی کهمينهی ب و ک ، دەبوو له بارودۆخی تهنگانهدا زۆر به يههوودی، وەك خهم خانووبهرە زن. به گايهکی ئهمنی ڕاگو چنهوە و بۆ ج يان بپ پهله بتوانن ماڵ و حاشانهش يههوودييهکان به و دوکانهکانيان له ناوچهکان ل بهج دەما. سهرەڕای ئهو ک

رشکار ی خۆيان دەزانی و ئهو ه ته عهڕەبييهکانيان به ما يی و ڕاشکاوی والکی محهمهدان ل وەديار کهوت. مهترسيانهيان دەبهر چاو نهدەگرت، ههتا سهر و گو

ڕاگهيشتنی ڕاستهوخۆی لهسهر نوسراوە ئهو شته ڕوون نيه که ئايا محهمهد دەسپی ڕاوە و ڕيوايهت له سهفهرەکانيدا به گو يههوودييهکان بووە ياخود تهنيا وەك گ

گه ئهوەيه: قو ڕاوەکان له ڕووی تهوڕات گهيشتوون. به ڕئان نهک ههر گبی تهفسيری كی له "تهلموود"ی بابيلييهکان و کت کوو که تهوە، به دەنووس

"، وەرگرتووە که له ناو Midrasch Rabbaيههوودييهکان وەك ميدرەش رابا "بی وان کت رەدا قوڕئان جياوازی له ن عهرەبهکاندا زۆر ناودار بوو. سهير ئهوەيه که ل

. بۆ قوڕئان ههر ههموو نووسراوەکان پير ۆز و نووسراوەی دەستی مرۆڤ دانانئاخهفتنی خودا بووە له تهوڕاتدا. لهوەش زياتر: له سووڕەکانی سهردەمی زووی قوڕئاندا يههووديهکان به ميراتوەرگری زانياريی خودا و سهرچاوەی ڕووناکبيری بۆ

مرۆڤايهتی ڕوون کراوەتهوە:

مه ب و کارز "ئ غهانی و پلهکت ی ئيسرائيل؛ بژيوی پاك تۆرەمه تيمان دابهرايهمبهی پ ٤٥یرمان خستن." (سووڕهکی دنياش سهموو خهچاو هه ياندن. لهو چاکيشمان پ گه

)١٦ی ئايه

ڕاوەکان بۆ سهلماندنی کهاتووە که له گ ز لينانه تهنيا لهو سهردەمهدا پ ئهو ڕغهمبهر و بوونی محهمه کيان ل وەرگيراوە: ئايا محهمهد ههر ئهو چيرۆکانهی پ د که

ڕاوە که يههوودی و مهسيحيش دەيانناسی؟ ئايا ههر عالمانی يههوودی نهبوون نهدەگش ههموو ئهوانيتر وەرگرت و به فهرمی ناسييان؟ که پهيامی محهمهديان پ

ی دووههميان زياتر ئارەزووی محهمهد بوو، که لهو سووڕەيهدا تهوە: خا ڕوون دەب

Page 136: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

135

نايه ت؛ تا تۆ لهخوار، بۆ سه "[روح االمين] ه نه ر د کی ران بی. بهترس زوانبه وان و هاسان. لهبی ڕهڕهعه شوشدا باسی ههکت وان بۆ ئه مه. داخۆ ئهيهکانی پ." هيئاگايان هه وهر لهی ئيسڕائيليش، ههزاناکانی تۆرمه ؟ کهك نييهيهگهبه

)١٩٧ -١٩٣ی ئايه ٢٦ی(سووڕه

وەيه ئهويان نهسهلماندبوو که زانايان و عالمانی ئايينه يهکتا پهرەستهکان بهو شم بارودۆخهکه به دەست لهسهر دانان و سوور محهمهد خۆی ئارەزووی دەکرد. به

ردر بژ داگرتنی چهند جارەکيی مرۆڤی يههوودی که له اليهن خوداوە هه اوە، بوون و پڕانهوەی کی بهسهردا نهدەهات. محهمهد بهردەوام و ههميسان دەستی به گ هيچ گۆڕانکانی ب دينی مهککهی لهگهڵ فيرعهوونه لووت نه خه چيرۆکهکان دەکردەوە. بۆ وکهکهی له کۆيلهيی ژووی موسا که خه دەسهنگاند، (م بهرز و لهخۆ ڕازييهکان هه

کانی ئيسرائيل دەبينی:ميسرييهکان ئازاد کرد)، خۆی وەك ب کی خه هش

فيرعهون که تييه ڕزگار کرد: لهو ئازاری پڕ سووکايهی ئيسڕائيليشمان له"تۆرەمه دانسته وانيشمان بهچن. ئهردهده ندازهئه له بوو که وانهزانی و لهزل ده خۆی زۆر به

ندهبه -موو دنيا کی ههچاو خه له - زتر گرت. ه ئاشکرا، ببن دان که ن نيشانهشماڕ." (سووڕهی ئهمايه به )٣٣ - ٣٠ی ئايه ٤٤یزموون

تهنانهت دوای کۆچ بۆ مهدينهش له سهرەتاوە محهمهد پهيوەنديی و دۆستايهتيکردن ه شتهوە و دوو جاريتريش دووپاتيکردەوە که ئهو کۆمه کانی يههوودی ه لهگهڵ خه

بژاردەی خودايه: هه

کی چاو خهڵ کردن، لهگهده ندم چاکهن چهکهبير مهئيسڕائيل! له ر بهی سهرهبه ی"ئهزم لههه وه موو دنيا، پتر ڕ )٤٧ی ئايه ٢ی و سووڕه ١٢٢ی ئايه ٢ینا." (سووڕه ئ

کدەرەوی قوڕئان ابن کثير " : خودا مرۆڤی يههووديی Ibn Kathīrل " دەبی ته بژاردووە و کت غهمبهری بۆ ناردوون.هه 21وڕات و چهندين پ

21 Ibn Kathīr: tafsīr, Sure 2:122

Page 137: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

136

کی ت ن و و ی يههوودی دەناس بی قوڕئان مافی خودايی کۆمه سهير ئهوەيه که کت پيرۆزيشان بۆ دياری دەکات:

وهب ههلۆ! دههۆزی خۆی گوت: گه مووسا به ش کهمانهو ده"ئه ی يهو چاکهئه رگيز ئغهو ههئه ی کردوون، کهربارهخودا ده ن کهکهبير نهله ناو خۆتان ر لهی ههرهمبهموو پ

وه ی بهوشتهو ئه يدا کردووهخۆتان په ندين پادشای لهبۆ ناردوون، چه ، بهی داوهئوهپيرۆزه مينهرزهو سهئه لۆ! بچنه. گهداوهدا نهم دنيايهسی لههيچ که ی ی خوا بۆ ئ

نهگهوپاش مهرهو به ونووسراوهو بۆ بڕيار داوه ن، بهپه ر له. گهوهڕ يمان خۆببوور." (سووڕهواو دهزيانتان ته )٢١ - ٢٠ی ئايه ٥یب

م ڕوون ١٧له سووڕەی . به ت به يههووديهکان دەبهخش دا ئهوە خودايه که وته "فهلهستين"ە يا ميسر. يهکهمين سووڕەکان ی قوڕئان ئاماژە به نييه مهبهستی لهو و

تی فهرعوونهکان دەکا: و

ن و له"ويستی گه مهده مينهرزهو سهڕيان ت ها ی وانهم و خڕ ئهش ئهريان کا، ئج ی ئيسڕائيل مان گوت: نيشتهرهبه ويش بهپاش ئهيان بوون، نوقمن کردن. لهگهده

تهبن له کيش سهر دهو هه م و که ڕابوو، ئهم ." وهينهکهکۆده وهوسا گشتوو پ )١٠٤ - ١٠٣ی ئايه ١٧ی(سووڕه

گايهکيتر واته سووڕەی دا هاتووە:٢٦له ج

مه گه "ئ دا وهشه کانم لهبدهياند: عهمووسامان ت ن. به دياره ، کهڕێ بخهو دووتاندا دندکن. بهيههوان کۆمهکان. [وتی:] ئهرانی نارد بۆ شارهکۆکهون وهفيرعه ڕاستی کی ه

مه که مهکردووه يان تووڕهئ موو وريايانين. ئيتر باغات و کانياون پ ج هه . ئڕای هه شتن. و شمان مووهم ههئه و جۆرهر بهکان. ههخۆشه و خانووه نجينهموو گهه

)٥٩ - ٥٢ی ئايه ٢٦یی ئيسڕائيل." (سووڕهتۆرمه دا به

، که نيزيکهی خودا ويس بژاردراوەکهی ببخش که هه ت به خه ساڵ ٤٠توويه وکۆيله بوون؟ ويستوويه ئهو ڕەنج و کۆيلهييهی ئهوان قهرەبوو بکاتهوە؟ سهداوسهد ژکاران باس له ك له ڕاو ناتوانين بزانين که ئهوە چيرۆکه ڕاسته، چونکه ههند

Page 138: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

137

کي کی پڕ له گهنج و باغ له فهلهستين دەکهن، بڕ ت ته ديمهشق، و ين ئهو و شيان دەتهوە. فهلهستين و بهشيکی ئۆردۆنيش دەگر

ه ژکاران الی کهم لهسهر ئهو خا ئهلتهبهری لهسهر ئهو بۆچوونهيه، ههموو ڕاوراق و سينا له وان ناوچهکانی مابهينی چۆمی فورات له ع تهکه له ن سوورن که و

کهوتووە. 22ميسر هه

هکهی چهند و چۆنيهتی ههو سهنگاندن و وەك يهك دانانی کۆمه ی محهمهد بۆ ههی قوڕئان لهگهڵ دوو ئايينی يهکتا پهرەستی تا چ ڕادەيهك بووە، لهوەدا دەبينرێ که به پينی ڕۆژی قيامهتيان پی دەدرێ چونکه مانهکان به يههوودی و مهسيحيش له پهنا موسو

ئهوانيش باوەڕيان به خودا ههيه:

ناو ئهبڕواي وانه"ئه کيان کانيش، ههله، سوببييان و فهکهجووله ش بوونهوانهان ه ر کامر سههيچ ترسيان له و ئاکاری چاك ڕچاو بکا، نهخودا و ڕۆژی سه بی بهڕی ههباوه )٦٩ی ئايه ٥یخۆن." (سووڕهم دهخه و نه يههه

کی با هکهی ئامۆژگاری دەکا که به ئهخالق شهکهيان لهگهڵ محهمهد کۆمه شهوە ک يههوودی چارە بکهن:

ب دهڵ ئهگهر دهگه"ئه ژه ونهکههلی کت کا تهيان لهرم و نيانی قسهڕی نهو په، بهوهوتوووهقی يان کردووهناهه يان کهوانهك ئهتهگين لهن؛ مهبکه ژن: به . ئ ی کهو قوڕئانهب

مه وهبهو کتخوار و به هاتۆته بۆ ئ ين؛ خودای ئيمهکهخوارێ، بڕوا دههاتۆته ی بۆ ئوه کهر يههه و خودای ئ مهک رين." (سووڕهو دهخۆمان به ، ئ )٤٦ی ئايه ٢٩یسپ

22 al-Tabari: tafsīr, Sure 26:57

Page 139: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

138

ئارەزووی يهکگرتن ئايينی نموونه و

ی بۆ خۆی دۆزيبۆوە که تا ئهو کی نو ن گا و شو محهمهد له مهدينه ئايين، ياسا، ڕوڕەسمانهشی سهردەمه بۆ عهڕەبهکانی ئهو ناوچهيه نهناسراو بوو. زۆربهی ئهو ڕێ

ژ و غوسڵ کردن ش نو له ئايينی يههووديهکانهوە وەرگرتبوو. وەك: خۆ شوشتنی پکسی، نهخواردنی گۆش تی بهراز و خهتهنهکردنی کيژ و الو و ... . دوای نيزيکی س

ڕانی ڕاستهوخۆی وشهی ههالخا وشهی عهڕەبی "شهريعهت"يش تهنيا وەرگ"halakha .تهوە " له زمانی عيبرييهوەيه که به گشتی ياساکانی ئايينی مووسا دەگر

نهوە. تهنانهت له سهرەتاوە گا" يا " وەڕێ کهوتن" مانا دەکر ههردووك وشهکان به "ڕژکردنيشی، که شاری ئورشليم بوو، لهگهڵ يههوودييهکان بهش کرد محهمهد قيبلهی نوکراوان ی سهرەتای چاالکيی ئايينيی و بانگهوازەکهی له مهدينه باوەڕپ و له دوو سا

ژ و دۆعا بکهن. دەبوايه بهرەو ئورشليم نو

ی کی مه ١٨٣٣له سا مان گرووپ تی ئا اليانی ئايينی ی زايينی له شاری بۆن له وك به ناوی ئيبراهيم گهيگر " ت ناس " Abraham Geigerيههوودی و ڕۆژهه

و نووسراوەيهکيان به ناوی "ئهوشتانهی محهمهد له ئايينی يههوودی وەرگرتووە" بدا بۆ واند. لهو ڕنی ئيسالمی و قوڕئان ناسان ش گای له پسپۆرانی مود کردەوە که ر

، چيرۆك، ياسا و شته ياساغهکان که محهمهد له يهکهم جار زۆربهی نووسراوەو کرانهوە. گهوە ب سهرچاوە يههووديهکانی وەرگرتبوو، به به

هکهی، وەك دان به کۆمه وازپ غهمبهر لهو سهردەمهدا له اليهکهوە بۆ ش پويستی به يههووديهکان ههبوو، و له اليهکيتريشهوە له ههنبهر هيهکی نموونه، پ کۆمه

هڕەبهکان يارمهتی و يهکيهتی يههووديهکانی زۆر ال گرنگ بوو، الی خۆی کافرە عوای دانابوو که يههووديهکان له بهربهرەکانی لهگهڵ کافرەکاناد يارمهتی دەدەن و له هکردنی ن و دەچنه سهر ئايينی ئيسالم. له گه داهاتووشدا ئايينی خۆيان وەال دەن

ئايينی به يههووديهکان دابوو. هاوکاتيش دەبوو ياسای مهدينهدا محهمهد ئيزنی ئازاديی رش کردنی دوژمن بۆ سهر شاری مهدينهدا، يارمهتی يههووديهکان له ئهگهری هيی مانهکان بکهن. سهرەڕای ئهوەش يههووديهکان له اليهکهوە دەبوو يارمهتی ما موسو

Page 140: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

139

وتر دەبۆونهو ی کات گهورەتر و بهرب ە و به شهڕەکانی محهمهد بکهن که به پلهوالشهوە ئيزنی مامهلهکردن لهگهڵ دوژمنانی ئيسالميان ل سهندرابۆوە. بۆ ری يههوودی که خورمای شاری مهککهيان دابين دەکرد، ههروەها کهشاوەرز و وەرزبۆ بازرگان و هونهرمهندان و کارزانانی يههوودی که زۆربهی بهرههمی کارەکهيان

په شهيهکی جيددی دروست کرا. به دەرەوەی سنووری شاری مهدينهدا ت ڕ دەبوو، کی يههوودی له نای بکا که بهو هۆيانه کۆمه مرۆڤ دەتوانی لهبهر چاوی خۆی و

کی ئهوتۆ زۆر ناڕازی بوون. کهاتنی بارودۆخ پ

گايهی بۆيان مومکين دەبوو له سهرتاوە هۆزە يههووديهکان به هيوا بوون تا ئهو جشه بکه وەيهکی ب اليهنانه پ م زۆر ش شهکانی محهمهد الدان. به ن و بتوانن خۆ له ک

تر لهوەيه که ئهوان بيريان ل دەکردەوە. زوو بۆيان ڕوون بۆوە که ڕاستيهکه زۆر تارش بۆ سهر تهنيا چهند مانگ دوای کۆچ بۆ شاری مهدينه محهمهد دەستی به ه

ی خۆ کاروانهکانی مهککه کرد که ههم يههووديهکان و ههم هۆزە عهڕبهکان ههوم ئهو بارو دۆخه کردن لهو شهڕانهيان نه دەدا و خۆيان ل دوور ڕاگرتبوو. به که ت

ی له شهڕی بهدردا بۆ يهکهمجار شهڕی ٦٢٤گۆڕانی بهسهر دا هات کات له ساوەچوو. لهبهر کانی مهککه و شهڕکهرەکانی محهمهد بهڕ وان خه ڕاستهوخۆ له ن

وە نهچووبوو، يههووديهکان لهسهر ئهو باوەڕە بوون که ئهوەی شهڕەکه له مهدينه بهڕم . به ی ياسا به زيانيان تهواو ناب نهقوتان و ب اليهنيان لهو شهڕەدا به پ خۆتيههوەيهکيتر سهير دەکرد. ئهو وەدوای دروشمه ناسراوەکه محهمهد ئهو کارەی به ش

مهيه." ب ، دژ به ئ مه نهب : "ههرکهس لهگهڵ ئ اليهنی الی ئهو وەك کهوت که دە خهيانهت وابوو.

س و کهوته له قوڕئانيشدا ڕەنگی داوەتهوە. يههوودييهکان لهو کاته بهدواوە، ئهو ههن: به درۆزن دەناسر

رن. جا ئهحه ن و بهخهده"بۆ درۆ، گوێ هه نهگهرام خواردنی ف الت، تۆ، ر جارێ دوانيان ڕابگه به نههگيان خۆيان ت مه ن ك لهگه. ئهي نی، هيچ زيان ر وازيشيان ل ب

وانيشيان ڕابگه ر تۆ بهگهن. خۆ ئهتۆ ناده شهن کسانی بۆ يه يان به الگری و بهکهی، ک

Page 141: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

140

نه ك ب ٥یکن." (سووڕهرهوای خۆش گهز و ڕاست و ڕهغه. خودا پياوی ب دهپ )٤٢یئايه

ياسايی مهدينهدا بۆ يههوودييهکان دياريکرابوو، ئازاديی ئايينی که له بهرنامهی هوە له پشت پهردە و دواتر به ئاشکرايی هان وردە وردە کهم کرايهوە و له ههوە

دەدران که دەب ئايينی ئيسالم قهبووڵ بکهن:

چی ئيسڕائيل! له"ئه يمانی من ڵ کردوون. پهگهده ندم چاکهبيروب چهی زار و زنن؛ منيش پبه نم و هههج ب ك د م داون، پ ب خۆم بترسن. بڕواو هه نيا لهر تهيمانی پستا لهڕاست دهش بهمهئه خوار، که تهناردوومه ی کهوهبه وه زان وا ئ بنه. مهيهالی ئ

شه بهی حاشا لهوانهنگی ئهپ کی که کانی من بهن؛ ناش نيشانهکهده م کت م نرخ. ڕاستی ڕهخۆم ترسوهه ر لهبفرۆشن. سا هه و پۆشن. حاشاو لهوا دامهوا به ناڕهب

، کهنه ڕاستيه ژ بکهبۆخۆتان ناسيوتانه ب ڵ کڕنۆش گهن؛ دهکات بدهن و زه. نو )٤٣-٤٠ی ئايه ٢یرن." (سووڕهکاندا کڕنۆش بهرهبه

زۆربهی هۆزە يههوودييهکان ئهو بانگهشهيان رەد کردەوە و له سهر داب و نهريت شی، و ئايينی خۆيان مانهوە. محهمهد نه توانی سهرنجی ئهوان بۆ الی ئايينهکهی ڕاک

. ن دينهکان پيك ب مان و يههوودی دژ به ب و نه توانيشی يهکيهتييهك له موسو

Page 142: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

141

انيهکهم ڕاونان و دەرکردنهک

کانی مهککه، محهمهد دەستيکرد به دوای سهرکهوتوويی له شهڕی بهدر دژ به خهنيا يويست تهد دهمهمحههدوای يهکی هۆزە يههووديهکان. لدەرکردن و ڕاونانی يهك

کرد. کانيان دهڕهشداريی شهبه ب کهدينه ههشاری مه له يانئيزنی ژيان سانهو کهئهکرد. ڕيوايهتی ده وهکانهی له الوازترين هۆزهکهزی"يه"پاکسا و، پڕۆژهئه ستپ

ن: ئاوا ده يهو پرۆژهر ئهسهی ئيسالمييهکان لهرچاوهسه دو

مان ويستوويه کی موسو کی جووله "ژن ڕفرۆش هۆزی بهنی قهينوقهله کهالی ز"Banū Qainuqāڕ بکڕێ و لهههمان دوکاندا له تی سووکايه وهکهيهکهن جوولهاليه " ز

کراوه وی ژنه کهکهب جووله. دواتر دهپ کی سهی لهکهچارش . پياو ری البردبمان له کهموسو شهوی خۆی ت وهم بۆتهوا ئاسته کهو بارودۆخه کردووه کهوی ک

مانه که کان هوودييهيه ساتهو کاره. دوای ئهی کوشتووهکهکهجووله پياوه کهموسومانه بوون و پياوه تووڕه شکاندنی ی بهو کارهد ئهمه. محهوهيان کوشتۆتهکهموسوکه ی ژيانی هۆزی وتووی تهو دوو حه داناوه دينهی مهکهوتنهر واو ج

"BanūQainuqāد کردووهمهسليمی محهموويان خۆيان تهتا هه، ههمارۆ داوه"ی گه .يه ناخی له ڕاستيدا له وبژيکاريی م بهموويان بکووژێ، بههه ويستوويه وهد ن

مان به کی نوێ موسو م يان بۆ کهکه" سزاKhasradschج "ناوی خهزره هۆزب کراون به دينهمه ڕۆيشتن له ناچار به کهندامانی هۆزهموو ئه: ههکردوونهتهووه

ی خۆيان پ بدرێ."ی ئيزنی بردنی ماڵ و دارايوهئه

ده ت بۆ ڕاوته و چيرۆکهچ ئهو له کهم هۆزی جوولهکهنانی يهنيا بيانوويهک بووبك و بهو ده دينهمه وهستپ ك کهڕ ک يهماوه بردنی پالن ژابوو. پالن ژ بوو داڕ کی دروه به و ڕووداوهدوای ئه که وهنيهکارهڕکهد و شهمهن محهاليه کی سيستماتيك لهيهش

وهکان بههووديهيه هۆزه دژ به موو پتوونی هه د يا بهمهدا محهساتانهو کارهچوو. له ڕاوهکرد يا فهرمانی کوشتنی ههردهشار ده ی لهکههۆزه دا و ی دهکهکانی هۆزهموو پ

ه ه کرد. لهر دهده کهشاره کانيانی لهژن و مندا هچ ما يه رهڕکهکانيشياندا شهۆ کانی نوگر ده . دينهشاری مه و و يارانی هاتبوونهتيی ئهبۆ يارمه کرد کهخۆی ج

Page 143: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

142

وههه به هۆزی واته کهم هۆزی جوولهبڕياری ڕاو و رووتکردنی دووهه مان شك دوای سه" ی دهNadīr-Banū Nبن النذر " در، لهبه ڕیشه وتوويی لهرکهرکرد. سا

ك کهشه کانی لهرهڕکه" شهUhudی ئوحود "نا ناوچهپه و ککهکانی مهخه دژ به ڕوهکانيان بهيمانههاوپه ژووی ئيسالمدا ئاماژه چوو، شکستيان خوارد. له ڕ به م

کی نيزيك بهپه له ڕه کراوە، کهو شهدۆڕاندنی ئه و رووی داوه دينهشاری مه نا شاخکراوان بهی باوهوهب خودا بۆ تاقيکردنهده وهڕپ . بهڕ و هۆی ئهم بهی بردبنانهوە نهک ههر ئازار بهرههه کانی رهڕکهد و شهمهروونی محهستی دهو هه وره سهکی گهيشت، بهگه نا، واته له: کيسه شی لهورهکوو درز ی دارايياندا پيک هی کۆيله و ئهسيرانی شهڕ." وهی گۆڕينهها پارهروهڕ و ههنی شهوت و تاسکه"ده

ی هاتبوون. سهرەڕای رهڕکهد و شهمهمحه کی دژواری ما کانی تووشی بارودۆخنانهوە کهرهو هههۆی ئهئهوەش، به د و مهمحه وهی ڕۆحييهڕوانگه له سه

کهاتبوو کهوهری ئهگهون، ئهکی زۆر الواز کردبويهڕاده کانی بهرهڕکهشه ئايا ش پتيان ش بۆ يارمهمجارهتوانی ئهيده؟ ئايا خودا نهوهتهواندا ماوهنی ئهاليه خودا لهش به کانفريشته رێ و پ بگرێ؟ و شکستهبن

کی زۆری دا شهد ههمهمحه بگهرهڕکهو يلی زانايی و مه خودا به ين کهکانی تی تاقيکردنههه وهۆيهخ کراوانی داوهی باوهوهو ئايينی ڕيان بهی باوهپله و ويستويه ڕپ

ت. محه و شگری لهوهد بۆ ئهمهئيسالم بپ ی بکات و کههشانی کۆمهوههه ی بتوان پی هکر ئايينهنبههه کانی لهرهڕکهفاداريی شهربڕينی وهی دهوهبوو کردنهرهبۆ قه

، بڕياری دا دژ بهخه دينهمه هووديی (بن النذر) لهم هۆزی يهدووهه تيان بداترشکاريی بکا و بۆ ئه ويستيی به و کارهه بوو: ك ههبيانوويه پ

الی و کی جوبرائيل هاتۆتهرهی سهتی فريشتهدا گوتوويهندييهيوهو پهد لهمه" محه ی گوتووه کی پ يامهو پهد بکووژێ. دوای ئهمهمحه هۆزی نذر پالنی داڕشتووهپياو

رشی کردۆته، محهئيالهيه ريی دابين ژيانيان به که و هۆزهر ئهسه مد ه کاری وەرزيان کهدا، له ئهنجامدا، هۆزهزراکانيانی دهم و مهرههستووری سووتاندنی بهکرد، دهده وت کرا."و داراييان ل زه رکرا و ماڵده کهناوچه له

بی "قوڕئان"يش بۆ ئه رێ:رين دهئافه و کارەساتهکت ن

Page 144: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

143

ب بوون ی پ نهزانانی، لهوانهی ئههلی کت له وەدەرنانی ههوەڵ –"که ههر ئهو کۆمهتان وانهبوو که دەردەکهون؛ خۆشيان وايان خهياڵ –دا وە پ دی خۆ تهرە کردن. ئ له ز

کانيان زی بردە سهر دەکرد قه کی واوە پار ن زێ. خودا له شو له خودايان دەپاری خۆيان بهدەستی خۆ يان، ما يشياندا نهبوو. وای ترس هاويشته د ئهوان، که له خهياوە دەرس وەرگرن، ئهی گرۆی خاوەن و به دەستی خاوەن باوەڕان، کاول دەکرد. سا ئ

سيبا، ههر له دنيا تووشی ئازاری ئاوەزان! ئهگهر خودا ئاوارەيی لهسهر ئهوان نهنوودەکردن و لهو دنياش بهشيان ئازاری به ئاگر بوو. ئهمهش چونکه ئهوان دژی خودا هی خودا زۆر ، تۆ غهمبهری ئهو ب غهمبهرەکهی بوون. ههر کهس دژی خودا و پ و پنن، ههمووی ی گهڕان لهسهر ڕەگی خۆ بم دژوارە. ههر دار خورمايهکتان بڕی، يان ل

٥٩یيزنی خودا بوو؛ تا ئهو لهڕێ الدەرانه تووشی سووکايهتی بکا." (سووڕهبه ئ )٥ -٢ی ئايه

Page 145: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

144

تهوەتوند و تيژتر زمانی قوڕئان دەب

س کوو تهنيا هه شاندەر نييه به گاپ سهير ئهوەيه بۆچی قوڕئان زۆربهی جاران ڕو کهوت لهههنبهر ڕووداوەکاندا دەکا. هاوتهريب لهگهڵ يهکهم ڕاونانهکان، زمانی ت. ئيتر باسی ئاخافتنی قوڕئانيش له ههنبهر يههوودييهکان گۆڕانکاری بهسهرداد

کوو وەك نهری زانا نهدەکرا به و دەنران:ڕاه ئاژاوەچی و سهرچاوەی ڕق و کينه ن

نه تهنگ مهکه که بۆ لهدين وەرگهڕان پهلهيانه و د غهمبهر! خۆت بهوانه د "ئهی پيان بڕوای نههيناوە. ههروەها لهو ناوە و د ن: بڕوامان به تۆ ه الت و به دەم دە

دەخهن، ف ر بوون جوولهکانهش خۆت تووشی خهمباری مهکه، که گوێ بۆ درۆ ههکيتر دەبيسن و دەی قۆزنهوە، که ئهوانهش ههرگيز نههاتوونه الی تۆ، ج قسه له خهن قسهيان بۆ گوتن، وەريگرن، دەنا خۆی ن: ئهگهر ف گۆڕک به قسهکان دەکهن؛ دەتهوە، تۆ ناتوانی له خودای کيش خودا ويستی جهزرەبهی بۆ ببڕ زن. ههر کهس ل بپار

يان له گوناە و بی نياز بکهی و هيچ کا ك بخهی. ئهمانه خودا نايهوێ د کی بۆ ڕ ر ". تهوە؛ بهشيان له دنيا سووکييه و له قيامهتيش جهزرەبهيان دژوار دەب پيسی بسڕ

)٤١ی ئايه ٥ی(سووڕه

ههروەها له سووڕەی چواردا هاتووە:

. به ندی کهس له جوولهکهکان، وتاری خودا دەگۆڕن و قسهی تری دەخهنه ج "ه! زمانيان ت مه نهب ت له ئ مان نهدا؛ تۆش ببيسه: دەك قهت گو ن: بيستمان و گو ۆش دە

مه ڕەچاوی ژن: "راعنا"[واته ئ دەاللچ دەگرن و تانه له دينت دەدەن و به تهشهر ئمان بيسی و دەب دەکهين']. ئهگهر ئهمان بيانگوتايه: بيستمان و به قسهت دەکهين و ل

، بۆيان مان ب کت ل م خودا لهسهر ئهو ڕێ و چاو چاکتر و ڕاستتر بوو. بهکيان نهب –گۆڕينهيان نهفرينی خۆی ل کردوون و لهوانه نايانهوی بڕوا –کهم

نن." (سووڕه )٤٦ی ئايه ٤یب

قهينوقه له مهدينه نهک ههر زمانی ئاخافتنی قوڕئان دژ به دوای دەرکردنی هۆزی کهرييهکانی ڕاستهوخۆ، ژيانی يههوودييهکان توند و تيژتر بۆوە کوو کارت ، به

Page 146: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

145

رەدا ژ و تاعهتی بۆ مهککه گواستبۆوە. ل ڕۆژانهی ل تاڵ کردن. محهمهد قيبلهی نوغهمبهر دەکا. له سهرەتاوە دەيويست ئايينی هحهتخوازيی پ مرۆڤ ههست به مهس

وييهك له داب و ن که هريتی ئيسالم تهنيا بۆ نهتهوەی عهڕەب نهب و ئايينهکه ت ، د دەب ، کهچی کات له يههوودييهکان ناهوم يهکتاپهرەستی يههوودی و مهسيحی بتهوە سهر داب و نهريتی کۆنی عهڕەبی. عهڕەبهکان هيچ ک دەگهڕ کهم تا کورت

چهوانه کهعبهی تامهزرۆييهکی ئهوتۆيان به شاری م به پ ئورشليم وەك قيبله نهبوو، بهکی مهزنی ئايين ی ناوچهکه بوو و نيازی گهڕانهوەی سهرکهوتوانهی بۆ مهککه ناوەند

سهر ئايينی ئيسالم دابين دەکرد.

[له ڕوانگهی ئيسالميهکانهوە]، ئهويکه ئايينی ئيسالم له اليهن خوداوە نازڵ بووە بۆ دا نييه: ، هيچ شکی ت ئهوەی بهسهر ههموو ئايينهکانيتردا زاڵ ب

خوايه. فهلهش گوتيان:مهسيح فهرزەندی "جوولهکهکان گوتيان: عوزەير کوڕی شوون. نهی قسهی خودانهناسانی پ ، و ن خودايه. ئهو قسانهی دەمی ئهوان ئهيدەرکن؟ لهبری خودا، مهالکان و ڕەبهنهکانی خوا بيان کووژێ چۆنين له حهق ال دەدرژگه خۆيان و مهسيحی فهرزەندی مهريهميان کردە خودا؛ فهرمانيشيان ۆێ درابوو ب

. خودا ل ه خوای تاك و تهنيا نهپهرەستن. له غهيرەز ئهو هيچ شت بۆ پهرەستن ناشب عهيبه و به دوورە لهو شتانهی به هاوتای ئهوی دەزانن. دەيانهوێ به فووی دەميان، نن؛ خوداش خۆی بڕياری داوە که ئهم تيشکهی ههر تيشکی ڕۆشنايی خودا وەکووژ

نهکهن. خودا بۆ ڕێ نيشاندان ڕاگهياندنی سهرکهوێ، جا با خودانهناسهکنيش حهز غهمبهری خۆی ناردووە؛ تا گش دينهکانی ديکه بهرخۆی بدا؛ ههرچهند دينی ڕاست، پ

ن." (سووڕه )٣٣تا ٣٠یئايه ٩یئهوانهش حهزنهکهن که شهريك بۆ خودا دادەن

ن کراو به خودای تاقانه سهير ناکر يههووديی و مهسيحييهکان ئيتر وەك باوەڕپنن. ن، که له پهنا خودا سهر بۆ کاسانيتريش دادەنهو کوو به موشريك دادنر بهن که بۆ لهناوبردنی ئايينی ئيسالم اليهنگرانی ههردوك ئايينهکه بهوە تاوانبار دەکرم خودا خۆی ئهوان وەك ب دين کيان دژ بهو ئايينه ڕاستهقينهيه سازکردووە. به پيالن

سزا دەدا.

Page 147: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

146

ك ی قوڕئاندا چهندين سووڕە له پهرتوکی ک دايهلهسهر خه که له اليهن خوداوە تکی گران م پهيمانهکهيان لهگهڵ خودا شکاندووە و بهوهۆيهوە تاوان ردراون به بژ هه

چاوەڕوانيان دەکا:

"ئهوسا لهسهر پهيمان شکاندنيان و خۆبواردنيان له نيشانهکانی خوا و ههر له ناههق غهمبهرانيان مان داخراوە"، [بهر نفرينی خۆمان خستن.] کوشتنی پ مه د و گوتيان: "ئ

نان ب ، له باوەڕه ی به مۆر داخستبوون. ئيتر بهشی کهميان نهب ههر خودا خۆی د )١٥٥ی ئايه ٤یبهشن." (سووڕه

کوو به ن که عيسا مهسيحيان کوشتووە، به يههووديهکان نهک ههربهوە تاوانبار ناکرش و ساختهچ ک ن:خۆهه ی دەناسر

بهست؛ لهبهر ئهوەش "لهبهر الڕێ خوا الدانو ئهو بوختانه گهورە بۆ مهريهميان ههمه عيسای کوڕی مهريهمن لهناوبرد غهمبهری خوا بوو –که دەيانگوت: ئ –که پ

کچووبوو، م سهريان لی ت کهچی نه ئهوان کوشتيان، نه توانيان له قهنارەی دەن؛ بهن ل گومان نهيان کوشتووە؛ له ڕايهکهيان دوود هو باوەڕە و ههر پهيرەوانی گومانن. ب

ت بوە و له شايهوە. خوا ههميشه خاوەنی دەسته ک کوو خوا بهرەوخۆی هه بهبن، ههر کهسيان بڕوای به عيسا –بهر له مهرگی –کارزانه. لهوانهی ئههلی کت

ته شايهت لهسهريان." ، ديارە [عيساش] ڕۆژی قيامهت دەب ن ی ئايه ٤ی(سووڕهدەه )١٥٩تا ١٥٦

تهوە. به گشتی ژتر دەب ليستهی کليشهی دژ به سههيۆنيستی پهيتا پهيتا دوور و درن که خهريکی پاوانکارين و له کارەکانياندا ناڕاستن: يههوودييهکان بهوە تاوانبار دەکر

گهی خودايه "بهو ناههقيهی که له جوولهکان دەرکهوت و زۆرکهسيان له ڕرگهڕان، لهو شتانهی بۆيان ڕەواکرابوو، ب بهشمان کردن. ههرا بههۆی سووت وە

مهش ڕۆ دارايی مهردميان دەخوارد؛ ئ يان گوترابوو: مهيخۆن و به ف خواردنيان، که پکی گهل بهژانمان ساز داوە." (سووڕه نه ئازار ی ئايه ٤یبۆ ئهو پ نهزانان و سپ

)١٦١تا ١٦٠

Page 148: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

147

کی به غهمبهری خودا ههر تاوان ندرێ، ئهگهر محهمهد به پ ژان دەکرێ ڕابوەستت: بناسرێ و دينی ئيسالم به فهرمی وەرگير

م زۆر زاناکانيان و بڕواداران ژ به باشی بهج –"به بهتايبهت ئهو کهسانه وا نونن ههروەها زەکات دەران و ئهوانهی که به خودا و به ڕۆژی سه خاوەن بڕوان –د

ش تۆ ناردراوە، باوەڕيان ههس؛ و بهوەی ب ۆ تۆ ناردراوەته خوارەوە و بهوەش وا پکی گرينگ دەدەين." (سووڕه )١٦٢ی ئايه ٤یبه ئهوانه بهم زوانه پاداش

م ئاگادار بن! تهنانهت ئهو کاتهی يههوودييهکان دەشيان گوت دينی ئيسالم به قهبووڵ دەکهين، ناب باوەڕيان پ بکهين:

ناوە؛ کهچی ئهوان دڵ به حاشا هاتنه ژوور "کات ن: مه باوەڕيمان ه نهالتان دە د ٥یو به ب بڕوا وەدەر کهوتن. خوداش لهو شتانهی دەيانشاردەوە ئاگادارترە." (سووڕه

)٦١ی ئايه

به گشتی له اليهن جوولهکهکانهوە مهترسيهکی مهزن بۆ سهر زەوی بهدی دەکرێ. خوداش بهو هۆيه له اليهن محهمهدەوە مرۆڤ ئاگادار دەکاتهوە که باوەڕيان پ نهکهن زن. ئاگادارييهك که ههزار و چورسهد ساڵ و له زمانلووسييهکهيان خۆيان بپار

ن و ئهمڕۆش ههر وەك سه ردەمی خۆی له ههموو مزگهوته بهردەوام دەم ئيسالميهکانی ئهم جيهانهوە قاوی بۆ دەکرێ:

ی ئهو فهرمانانهی له خوداوە بۆت هاتۆته خوارەوە، به کاروباريان ڕابگه "تۆش به پک ند زە، نهوەکا فريوت دەن و له ه و وەدوای ئارەزوويان مهکهوە. خۆتيشيان ل بپار

مهوە بۆ تۆ ڕا، لهو فهرمانانهی که له ئ هت بکهن. ئهگهر ههر ڕوويان وەرگ هات، هههيان لی بکاتهوە، ك له گوناههکانيان تۆ سا بزانه که خودا نيازی وايه له بهرانبهر باز

)٤٩ی ئايه ٥یزۆربهی زۆريش لهو مهردمه له ڕێ دەرچوون." (سووڕه

کراوان قهدەغه کراوە د زی له زمانه لووسييهکهيان، له باوەڕپ ۆستايهتی بۆ خۆپار لهگهڵ يههوودی و مهسيحيدا بکهن:

Page 149: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

148

"ئهی گهلی خاوەن باوەڕان! مهبنه دۆستی ئهم مووسايی و مهسيحيانه؛ با ئهوان دۆستی ردرێ. ئهوانهی ته دۆستيان، ئهويش لهوان دەژم وە بب کيش لهئ يهکتر بن. ههرکهس

يان نيشان نادا." (سووڕه )٥١یئايه ٥یلهسهر ناههوين، خودا ڕ

منی" و "تووڕەيی" ل بوونی سووڕەکاندا، دنيا بهسهر دوو چهمکی "ه ه پڕۆسهی نازمنيش ديارە محهمهد و دينهکان واته يههوودی و مهسيحی، ه دا دابهشدەکرێ. تووڕە ب

کراوانيهتی. له کۆتاييشدا ديارە محهمهد و اليهنگرەکانی سهر دەکهون: باوەڕپ

کيش دۆستايهتی وەل خودا و پ غهمبهری خواو وئهوانه ب که بوونهته "ههر کهسخاوەن باوەڕ، سهر به خوان و ههر گرۆيه سهر به خوا بن، سهردەکهون ."

)٥٦ی ئايه ٥ی(سووڕه

ك که تا ئهو کاته عهڕەب، يههوودی و مهسيحی ماوەی محهمهد هاتبوە ناو شارگانه چهندين سهدە بوو له ئاشتييدا لهگهڵ يهکتر ژيانيان دەکرد. محهمهد مرۆڤيکی ب

ويستی به يارمهتيی و هاوپهيمان بووە و ههروەها بووە له شاری مهدينه، بۆ پالنهکانی پويستييهکی گرنگی به س گاکهی پ سووڕاندنی کۆمه مبول و چاوليکهری و يبۆ هه

گاکه ههبووە. ههر وەك شاری مهککه، الساييکردنهوەی داب نهريته کانی ناو کۆمهک دژبهر ڕووبهڕوو بۆوە و به له مهدينهش بۆ بان گهوازی ئايينهکهی لهگهڵ کۆمه

ه ئيسالمييهکهی دييهوە بۆی ڕوون بۆوە که بۆ گهورەکردنهوەی کۆمه ناهومکييهوە پ نهکرا. توورەيی و دوژمنايهتی دژ به يارمهتييهکی ئهوتۆی له اليهن خه

کرد. ههر ئهويش بووە ه کردنی يههوودی و مهسيحی له محهمهدەوە دەستيپ ۆی دەستپشووی ڕاوو ڕووت، دەرکردن و کوشتنيان. ناتهباييهکی ئاشکرا لهگهڵ پرەنسيپی پرشکارييهکهی س و کهوتی له شاری مهدينه و ه زگاری لهخۆ، بههۆی هه واته پارنهيهوە وەك وی و مندا ت. ئينجا به بيانوی خهيا بۆ سهر شاری مهککه، دەردەکهو

کی يههوودی يا ئاگادارکردنهوەی جوبڕائي ل له پالنی کوشتنی به دەستی مرۆڤڕنگهرەکه، کوشت و کوشتاری يههوودييهکانی به فهرمی کارەساتی ناو دووکانه ز

وەبردووە. بهڕ

لهوانهيه بارودۆخهکه زۆر لهوەش دژوارتر دەبوو ئهگهر ئهو تووڕەييه له اليهن کردبايه. قوڕئان بۆ ئهو کارە گه بهدەستهوە دەدا. له يههوودييهکانهوە دەستپ ش به

Page 150: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

149

. کهچی مان ب سهرەتاکانهوە هيچ باس لهوە ناکرێ که يههوودی ڕەقيان له موسومانه، چونکه ئهوان باوەڕيان دواتر دەگوترێ که يههوودی بهو هۆيه ڕقيان له موسوك که تا ئهمڕۆش له اليهن ئيسالمييهکانهوە پرۆپاگهندای بۆ دەکرێ: به خودا ههيه. تاوان

ژە: ئاخۆ ههرچونکه بڕوامان به خوا ههيه و بڕوامان " بن ب تۆ بهوانهی که ئههلی کتش قوڕئان له خوداوە مه ناردراوە و بڕوامان بهوانهش ههيه که پ بهو قوڕئانهيه که بۆ ئوەش خۆتان بهشی زۆرتان نافهرمانن." مهيه؟ ئ وە ڕکتان له ئ ناردراون، ئ

)٥٩ی ئايه ٥ی(سووڕه

ت. بۆ سزادانيان بهربهر ەکانی لهگهڵ جوولهکه، لهههمان سووڕەدا پڕتينتر دەبك لهوان له اليهن خوداوە کراون به مهيموون و بهراز. سووکايهتييهك که تهنانهت تاقمته ئيسالمييهکاندا قاوی بۆ دەکرێ. تا ئهمڕۆش به تامهزرۆييهکی بهرزەوە له ناو و

شووی ميسر وا ی تهنانهت سهرۆك کوماری پ کدا که سا ته محهمهد مورسی له ئاخهفتنوەی برد، يههوودييهکانی به وەچه و لهدايکبووی مهيموون ناو برد. به ٢٠١٠ بهڕ

: نياييهە ئهو بۆچوونهی له قوڕئان وەرگرتبوو که دە د

ژە: ئاخۆ دەتانهوێ لهوانهو ئاگادار بکهم که سزايان له الی خواوە له سزای وان "بک کيانی خراترە؟ کهسان ند ن بهر نهحلهتی خوا کهوتن و خوا غهزەبی ل گرتن و ه

نی کيانی کردە بهراز؛ که ئهوانه عهبدايهتی بتيان دەکرد. شو ند کردە مهيموون؛ هك گومڕاتربوون." (سووڕه يان خراپترە و له ههموو لهڕێ الدەر ٥یئهوان له گشت ج

)٦٠ی ئايه

يه:ههر بهوەش هاندانهکه کۆتايی پ نا

شبڕکهی يهکتر ژی و حهرام خۆری پ ک لهوان دەبينی که بۆ تاوان و دەست در "زۆردەدەن؛ ئاکاريان زۆر ناپهسهندە. ئهدی بۆچی خواناسان و زاناکانيان، له تاوان و نن؟ دەسکرديان زۆر ناپهسهندە! جوو گوتيان: حهرامخۆری هيچ دەستيان وەبهرناه

له زنجير خرێ و به نهحلهت بن، بۆ ئهوەی له خودا دەستی بهستراوە. دەك دەستياندەميان دەرچوو! [با بزانن] دەستی خودا زۆر گوشادن؛ چۆنی خۆی ئارەزوو بکا نتهوە بۆت هاتووە، له ئهندازە الدان و بهخت دەکا. ئاشکرايه ئهوەی الی پهروەر

Page 151: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

150

مهش ئهوا ههتا ڕۆژی ههستانهوە، رکهب ك لهوانه پتر دەکا. ئ هری خودانهناسی زۆرگرساند، خودا بۆخۆی و دوژمنيمان خسته ناويان. ههرکات که ئاگری شهڕيان ههوەبهرن و کووژانديهوە. تا له ههردن، ههر بهدفهڕی پيشهيانه و دەيانهوێ خراپه بهڕ

)٦٤تا ٦٢ی ئايه ٥یخودا له خراپهکاران خۆشی نايه." (سووڕه

ن:ههميسان يههووديهکان لهعنهتيان ل دەکرێ و ل نر ه ئاگری ههميشهييدا دەسووت

"لهو ڕەفتارە نالهبارە وا دەيانکرد، بهرگرييان لهيهك نهکرد. ئای که چهند خراپهيان شی کرد! تۆ زۆر لهوانه دەبينی دەبنه دۆستی خوانهناسان. چهن خراپه ئهو تۆشهی پ

ی يهئا ٥یخۆيان خست: تۆشهی تووڕەيی خودا و ههر مانهوە له ئازاردا." (سووڕه )٨٠تا ٧٩

نج که ئهو ئايانهی سهرەوەی لهخۆ گرتووە، يهك لهو سووڕانهيه که ئهگهر سووڕەی پوەی کرۆنۆلۆژی سهير بکرێ، سووڕەکانی کۆتايی سهردەمی محهمهد نيشان به ش

س و کهوتی کۆتايی و بڕياردەر دژبه يههوودييهکان بههۆی سووڕەی ٩دەدەن. هه، ئاش ن کد رانکهر دژبه وە، که ئاخرين سووڕەی قوڕئان پ و کی ما کرا دەکری. شهڕ

دەکرێ که تهواوبوونی يا به وەالنانی ئايينهکهيان و يههوودييهکان دەستپگهڕانهوەيان بۆ سهر دينی ئيسالم ياخود به دانی زەکات کۆتايی پ دێ: هه

"وەل ئهوانهدا بجهنگن که به خودا و ڕۆژی سه ب باوەڕن و ههرچی خوا و غهمبهری خوا به ناڕەوايان زانيوە، ئهمان به ڕەوای دەزانن و نايهنه سهر دينی پ

ڕاستيش، تا ئهو کاتهی به زەليلی و بهدەستی خۆ سهرانهی خۆ بهنگۆ دەدەن." )٢٩ی ئايه ٩ی(سووڕه

Page 152: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

151

يزهبهنوقورهتووناکردنی هۆزی

زی دهمهمحه ندهرچههه وتی گوماناويتر س و کهش ههيهندازهو ئهگرت بهد زياتر هی کهريشی بارودۆخهوروبهگوشاری ده . ديارهبۆوهموان پارانۆئيد دهر ههههنبهو لهنده . وهکردهم دهيتريش ئاستهه

ند لهڵ چهگهلهدينه ی مهوهنهمارۆدان و گرتبۆ گه ککهکانی مهڕاستيشدا خه له کهينابوو. بهمهمحه کيان دژ بهتييهکيهکان يههۆزه کهاتهد پ د مهويست محهيانهده و پ

ی بگرێ. بههه دينهمارۆی بازرگانی شاری مهگه ست لهن دهناچار بکه پژوونووسانی ئيسالمی، محه ترسی و لهوو: ئهکردب د خۆی بۆ ئهو شهڕە ئامادهمهم

رش بۆ سهر شاری مهگهئه کی لهندهندنی خهقهرمانی هه، فهدينهری ه وری شار ده قکی بهوهڕای ئهرهدابوو. سه ز بووهش تۆفان رشکهوههۆی کشانه ه ر ران بۆ سهی هکراوانی ئيسالمی ئه. باوهدينهشاری مه کهاتبوو، ڕ ب شه به ، کهوتنهرکهو سهڕپ پ

ن. خودا تۆفانيکی بهرجۆی خودايی دادهپه به مانان ن زی موسو زی بۆ پشتيوانی ه ه . ناردووه

زی داعيش ئه وهدەخهنه ڕهو شهبير ئهنداکانياندا مرۆڤ وهويديۆ پرۆپاگه مڕۆ لههنن. سهدههه دينهو شاری مه مهردهو سهڵ ئهگهکانی سووريا لهشاره و خۆيان له نگ

ت و فڕۆکه کانی يمانههاوپه کان بهد و شيعهسهشی ئهڕتهمريکا و ڕووسيا، ئهکانی ئهجن کهداده ککهمه زی ڕاسته دژ به نر . کيان گرتووهخۆيان، يه ی ئيسالمی واتهقينهه

نن، ياخود چهده ڕانهو شهند لهداعيش چه گرنگ نييه ست ده له ناوچهشار و ندهدۆڕشکی شه وتوويی کۆتايی لهرکهڕی سهباوه يهوهن، گرنگ ئهدهده کانياندا رهڕکهمغه خودا به که کی پيرۆزهنييهبه و کارهئه ن. چونکهبکه ردهروهپه ر و مبهپ

کانی داوه ديناندا سهکيهر يهسهشکری خودا به: لههاوڕ ر ا ههوێ، جکهردهتی بز بن! ش بهندازهئه ه

وتنی ستکهوتبوو، شانسی دهرکهڕ سهبی شه يان بهمجارهد ئهمهلهبهر ئهوەی محه يی بۆ ستکههيچ ده وتووييهرکهو سهئه ڕی ل ساندرا. واتهلی شهل و پهکه کی ما وتنا. کهدياری نه کانی بهرهڕکهشه يی لهی وهوابوو، بۆ پڕکردنهه ی کهشکرهسندوقی ما

Page 153: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

152

ت. باشتريش وابوو شهبوو پالنی شهده ژر کی نوێ دابڕ ك بهڕ وهڕ ، که ڕ به بچکراو لهدهکی زۆر وهيهبتوانن پاره وهمهکی کهچاالکييه نن. دوژمنی چ شاری ست ب

) نی قريظهبهوودی (هۆزی ی يهد ئاخرين هۆزی پاشماوهمه: محهوهدۆزرايه دينهمهی ههواڵ ده تبار کرد. بهتکار تۆمهيانهخه ی بهدينهمه له ك لهپ و ندامانی ئهئه ب تاقم

، کهی شارهوهو بۆ گرتنه گرتب ککهمه و لهڵ دوژمنانی ئهگهنديان لهيوهپه هۆزهتن. ته دينهر بارودۆخی شاری مهسهزانياری گرينگيان له ند لهت چهنانهپ داب

دينهی مهوهڕ و گرتنهی شهرنامهن: دانانی بهش زياتر دهوهکان لهئيسالميه رچاوهسهه وان بووهی ئهداڕژاوه و ئيده وهکانههووديهن يهاليه کوو لهبه ککهمه ك لهنه ، بۆ تۆ

کردوون. ی د کوشتوونی ياخود ئاوارهمهی محهو هۆزانهی ئهوهکردنه

شوو محهك جارهر وههه ی چوار ش بۆ ماوهم جارهکانی ئهرهڕکهد و شهمهکانی پسليمی سوپای ئيسالم کرد. موويان خۆيان تهتا ههمارۆ دا، ههيان گهو هۆزهوتوو ئهحه

مووری ههواو بوو: سهتوند و تيژی و گران بۆيان ته يان زۆر بهمجارهی ئهکهتاوانه. بهبهتووکه که يهسانهو کهست ئهبهکان بڕا، پياو مهپياوه ی ريان ل هاتب پ

ی ی ابن ئيسحاق (لهکهبيوگڕافيه ی و کۆچی دوايی له دينهمه له ٧٠٤دايکبووی سا ساغهمهر محهسهله کهغدا) به له ٧٦٧ پرسينهر خۆی ئهمبهدی نووسيوه، پ ی لهوهو ل

ندنی رمانی داکهو فه کان حوزوری بووهگرتوخانه د خۆی لهمه: "محهستۆ گرتووهئهی زيندانيانی داوه ی تووکه پاتۆ رمانی و ئينجا فه ريانی کردووهبه و کونتڕۆ

هربڕينيانی داوهسه فرۆشران. ك کۆيلهکانيش وه." ژن و مندا

، داوهی نهو پياوانهرمانی کوشتنی ئهد خۆی فهمهمحه که يتردا هاتووهرچاوهسه له کی شاری مهکوو اليهبه ناوهی بهو کارهی ئهدينهنگر ڕوونی ولوبڕهو قه. ئهج هکی جوبڕائيل خۆی رهی سه: فريشتهدراوه توند و تيژه و بڕيارهچلۆن ئه که وهکاتهدهو ندين گۆڕی داوهندنی چهقهمری ههد ئهمهحه. مد گوتووهمهمحه ی بهو سزادانهئه

ك لهکاندا حوزووری بووهربڕينهسه خۆی له ن بهس ناو دهکه ٤٠٠کان رچاوهسه . تاقمك سه دا کووژراون. لهو ڕۆژهله که س که ٩٠٠ر سهله ت قسهنانهدا ته رچاوهبڕت. ده کر

Page 154: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

153

ی سه شانه،ج ی کانی دواتری ئيسالميدا ژمارهرچاوههس که له رنج ڕاکی عالمانی يهندازهو ئهس. بهکه ٤٠ بنهو ده وهبنهمتر دههوودی کهکانی يهکووژراوهش يهو ڕادهگرن، بهودا دهد مهمهمی محهردهسه زياتر له وهی کاتييهڕوانگه ئيسالمی له

. دهيان ال قورس و گرانتر دهو پياوکووژييهئه غهنا چلۆن دهب ک کهمبهب پ بی ر کتکی ئيالهی بۆ ههحمهك ڕهقوڕئان وه نا دهت کدا ته کا، لهموو مرۆڤی جيهان و نيا ڕۆژ

کانن هيچ نيا جيهاديستهبکووژێ؟ ئهوە ته ديلگيراوهبه ب ديفاعه موو مرۆڤهو ههئهشه غه کيان نييهيهک گا وان تهالی ئه ن، چونکهير بکههك مرۆڤکوژ سر وهمبهپ نيا ڕکی ب دين، کوشتنيانهبۆهه ک کهموو مرۆڤ ك لهزۆريه زۆرجار و له . کردار

تهکانی قوڕئاندا دووپات دهسووڕه . وهب

شه ره ک غهوهنيا کردار و کردهدا تهل ، کانی نيننگرهر و اليهڕکهر و شهمبهکانی پکراوانی ڕخوازيانه بۆ باوهو کوشتار و شهقوڕئان ئه که يهو ڕاستييههکوو ئبه ڕپ

بهفهرمی کردووە:

ڕای ئه -کانی "خودا دينی دوژمنه شيان هرهو هيچ به وهکشانده -بوويان ی کهو ڕکهو . خوا توانای بهسيانه، بهڕان خودايان اليهن باوهنگدا خاوهجه وت. لهکهس نهدهبيش، ئه. ئهتهستهده نانهقه ی پشتيوانی دوژمنان بوون، لهوانههلی کت خوارێ ی ه

يانه و ترسی خسته ندێ له وهد وهده وان بهو ه کيشتان به ستی ئ ند ديل کوژران و هدانابوو، خودا ش کهمينهو زهکان و سامانيان و ئهکان و خانوهويهگرتن. زه پاتان پ

وه شتی دا بهگ 25ی ئايه ٣٣ی." (سووڕهيهموشتدا ههر ههسه. خودا توانايی بهئ )٢٧تا

ژووی ئه ك وه يزهبهنوقورهی هۆزی کۆمه پياوکووژيی به واته و تووناکردنهمغه ش و پيس بهکی ڕهيههپه ک لهنووساوه وهرهمبهژيننامهی پ ئيسالمييه . زۆر

ه دوور و کارهئه چونکه وهبدۆزنه و مرۆڤکوژييه، پاساو بۆ ئهکان بۆيان دژوارهليبڕای مرۆڤه ك گه ، بهله عهق شدار دا بهو پيالنهنج و پير، ژن، پياو و مناڵ لهپتوونی هۆزوهبووبن و ئاوا به ن! نائينسانييه و ش سزا بدر

گاکاندا باو کۆمه کی دياريکراو لهيهڕادە دا بهمهدهو سهڕخوازی لهشه نگهڕه ، به کی هاوچهم تهنانهت بۆ ئهو سهردەمهش کارهبووب ت کهسات ڵ گهله شن نابينر

Page 155: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

154

نن. بهسهی ههو مرۆڤکووژييهئه ی ياسای ئه نگ ڕ يا ديلگيراوانی شهبه مهردهو سهپنبايی) ئازاد کراونر "فديهرانبهبه له فرۆشراون. مرۆڤی ك کۆيلهيا وه " (خو

ت ده تکاريش لهيانهخه ش مهردهو سهت بۆ ئهنانهرکراون. ئهو کارەساته تهشار و وکی نامرۆڤانه Hans. ئايين ناس هانس کوينگ "خالق بووهئه دوور لهو به ئاکار

Küngزه زۆر به " که تهکا، کات دهيری ئيسالم دهسه وهڕ ، و مرۆڤکووژييهر ئهسه چوهبا و بۆ بهومی" ناوی ده"پاکتاو کردنی قه به د بهمهنيا محهته ساتهو کارهبردنی ئهڕ.رپرس دادهبه 23ن

شه ره کهک مانهس و کهيی و ههدا تووڕهل مرۆڤ له ، کهد نييهمهمحه یوتی زاژووييدا سه کی م کست ستی رق وکينه و پيرۆزکردنی هه کوو بهيری بکا، بهکۆنت

غهييهتووڕه نی کهبه و کارانهر ئهمبه. پ کی خودا داوای ده ج د کا. خودا بۆ گرووپنی دياری دهنديی نهتمهتی مرۆڤ تايبهتايبه کار، غهدرۆزن و ده کا. خودا بهر

. ئهرازيان دهيموون و بهمه ن ی ئايه ٨ی يش خراپترن(سووڕهژهئا وان تهنانهت لهناسرەدا باوهڕێ ده) و دژيان جيهاد وه٢٢ ت. ل کراوان بۆ خودا وهخر ريان ل ڕپ ك ئام

دێ.

دهك ئهوه کهڕهشه و کارهئه کی پيرۆز ل وتوويی رکهتا سهههميشهييه و هه کا کهرکك ده وهکرێ بهکۆتايی وەدەست دێ، ههموو کات شهڕەکه وەك پالنيکی ئيالهی بچی. ڕ

ژرێ، به جيهانی دەکرێ و وەك ئهرکيکی ئايينی ل دێ. تهنانهت بۆ مرۆڤ دادەڕکی مانی وەك شهڕ وان يههوودی و موسو محهمهد خۆيشی ئهو بهربهرەکانييهی نکی تايبهتدا دژ به خۆی کاتی و ئهمانهتی سهير نهکردووە که يههووديهکان له بارودۆخ

کی بهربهرەکانی دوور و و سياسهتهکهی کوو زياتر وەك چارەنووس ڕاوەستاوبن، به، بينيويهتی: ژەی دەب ژ که تا قيامهت در در

مانان دژ به يههووديهکان نهجهنگن و نهيانکووژن، رۆژی قيامهت نايه. "ههتا موسون: ئهی جوولهکه که خۆيان له پشت بهرد و دار دەشارنهوە، بهرد و دارەکان دە

23 Hans Küng: Der Islam, S. 152 f.

Page 156: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

155

مان، ئهی بهندەی خودا، ئهوە جوولهکهيه خۆی له پشت من شاردۆتهوە، وەرە موسو 24و بيکووژە!"

که بۆ زۆربهی ئيسالميستهکان نه تا ئهمڕۆش ئيلهام و ئهرک تهز ئهو پهيامبهرييه دکی پيرۆزی ئيالهی سهير دەکهن. که فانتازيای تووناکردنی جوولهکان وەك ئهرک

ەی ناوچه داگيرکراوەکان، بۆ ئهوان ب بايهخه و بۆ کۆتايی پ پهيمانی ئاشتی و دانهون. ئايا خودا خۆی قهومی نت دانان گانه به ئارگۆم نان به شهڕەکه ئهو چهشن به هنن؟ تهواوی تهمهنيان وەك ك دانهناوە که لهسهر پهيمانی خۆيان نام ک يههوودی به خه

نان ه ننهوە و شهڕ دژ بهوان بهج ی پالنيکی ئيالهيه که تهنيا به خهيانهتکار دەم تووناکردنی ههموو يههووديهک کۆتايی پ دێ؟

24 al-Nawawī: Sahīh Muslim, Hadith Nr. 2922

Page 157: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

156

مهسيحييهکان له قوڕئاندا

کی گهورەی چهوانهی يههووديهکان، نه له مهککه و نه له مهدينهش کۆمه به پك مهسيحی بوونی نهبووە که مهترسی سياسی ياخود ئايينی بۆ محهمهد و ئايينهکهی پوان ئهو و هۆزە مهسيحيهکان کی نيزامی له ن کدانان . تهنانهت هيچ شهڕ ياخود پ ناب ه

وە نهچووبوو. سهرەڕای ئهوانهش له دەرەوەی سنووری حوکمرانيهک هی بهڕر و تهسهلی لهسهر ئهو ئايينه هووديهی يهپهرتووکی قوڕئان به راده کان و به ت

ستی گرتووە. بهتايبهت باس لهسهر ئهو ئايينه له قوڕئاندا لهسهر سروشتی عيسا و ههندنهوەی ئهو باسهدا ئهو ههستهو " دەکا. مرۆڤ له خو دا مفهوم تثليث" دەست پ ی ت

کوو له ديمهشقهوە سهرچاوەی پهروەردە دەب که باسهکه نهك له دوڕگه عهڕەبيهکه بهدەچ ههمان گفتوگۆ بن که له سهردەمی کهون باس له حوکمرانی ت و و گرتب

ناوچهيی ئيمپراتۆری ڕۆمييهکان دەکهن.

س و کهوت لهگهڵ مهسيحيهکان هه شوی قورئاندا هه س ر وهله سووڕەکانی پ ك ههی و به 'ئايينی ، ئافهرينيان پ دە دە و کهوت لهگهڵ يههووديهکانه. بهسهرياندا ههرەدا قوڕئان به گشتی تهنيا لهگهڵ . دەب ئاماژە بهوەش بکهين که ل ن ب'يان دەناس کت

س و کهوت د ينهوە له ڕوانگه جۆراوجۆرەکانی ئايينی "ئينجيل" هه کۆ ەکا و لرەدا پهرتووکی ئينجيل به کتيبی نووسراوەی دوای مردنی عيسا مهسيحی ناکات. لکوو له اليهن خوداوە ڕاستهوخۆ به عيسا وەحی کراوە. تهنانهت قوڕئان ت، به داناندر

وەی پهرجۆ باس لهدايكبوونی عيسا دەکا. سووڕەيهك به ناوی "مريهم" به پتوونی به ش باس لهو پهرجۆيه دەکات:

مه "مهريهمی كچی عيمڕانيش، ئهوەی شهرمی له کاری شوورەيی پاراست. ئهوسا ئزەی نا و له ڕ بانی پهروەرەندەی بڕوای ه مان دەماند؛ به وتار و کت له فووی خۆمان ت

)١٢ئايهی ٦٦فهرمانبهران بوو." (سووڕەی

کی نيزيك غهمبهری خودا که به ڕۆحی پيرۆز عيسا وەك کهس به خودا و پت: نر ڕازاوەتهوە، دەناس

Page 158: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

157

غهمبهری تريشمان له دوای نارد. چهند بمان داوە به مووسا و چهند پ مه خۆمان کت "ئگهی ئاشکراشمان دا به عيسای کوڕی مهريهم، له گيانی پيرۆزی خۆشمان ياريدەن به

کوو بۆ ها غهمبهر ستا ههر پ تان خۆش دا. ههتا ئ وە ل ت و شتی وای گوت که ئکيشيانوو ههر ند کتان گوت درۆزن و ه ند نههات، خۆتان لهو به زلتر زانی و به ه

)٨٧ئايهی ٢کوشتوون." (سووڕەی

م نهك کوری خودا. هاوکاتيش وهی قوڕئانهڕوانگه له غهمبهرانه، به عيسا يهك له پ. قوڕئان ئاماژە به پهرجۆکهی يهك لهو مرۆڤانهيه که دەب توانای پهر دراب جۆی پ

دەکا و تهنانهت شتی تريشی ل زياد دەکا:

ژێ:] ئهوا من له يان ئ ك بۆ سهر نهتهوەی ئيسڕائيل. [پ غهمبهر "دەشيا به پك ساز دەکهم و به ئيزنی ناون. ههر له حهڕی شکلی مهل پهروەرەندەوڕا نيشانهم بۆ ه

ته با ست خودا فووی ت دەکهم، دەب ر و پ داری ڕاست و جگه لهوەش زگماك کووودا هکان چارە دەکهم و به ئيزنی خودا مردوو زيندوو دەکهمهوە و ههرچی له ما بهگه و نيشانهن بۆتان، ئهگهر يم. ئهمانه به يان دە شيدا ڕادەگرن، پ دەيخۆن، ههرچی ت

)٤٩ئايهی ٣بڕوادار بن." (سووڕەی

دا ٨٥داريی مهسيحيهکان له سووڕەی يهکهم ئاماژەکردن به باوەڕ دا هاتووە. لهو: "باوەڕپيکراوان، به ئهمهکداريی حورمه کی نبههه ت لهدە ر سووتاندنی گرووپ

مهسيحی، پيش هاتنی ئيسالم له يهمهن بههۆی باوەڕەکهيانهوە ئازار دراون":

ته "بهو عاسمانه بهکهلوانه، بهو ڕۆژە دياريکراوەکهش، به بينهر و بهو ەش که دهی بوو گڕی بهرزی دەران. ههر ن وانی خهندەك ل بهرچاوان، قڕان کهوته نری ئهو کارەش بوون ئاگربهران. خودی خۆشيان به سهريهوە رۆنيشتبوون. چاوەدکه دەربارەی باوەڕدارەکانيان دەکرد. تهنيا بۆيهش لهوانه بهڕکدا چووبوون، ههر

تی شا يانی تاريف کردنيان پهرەستبوو." (سووڕەی چونکه خوای ههرە خاوەن دەسه )٨تا ١ئايهی ٨٥

ن: ٥٧له سووڕەی ۆڤان دەناسر دا اليهنگرەکانی عيسا به ميهرەبان و د

Page 159: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

158

غهمبهرانمان ناردن؛ دوای ئهوانيش عيسای کوڕی ك پ ن ئهواندا گهل "لهپاشان بهشوۆڤانی و بهزەيشما ت کرد. د ی مهريهمن نارد و ئينجيلمان پی خه ن خسته د

)٢٧ئايهی ٥٧پهيرەوانی." (سووڕەی

شراوە، به ههمان وەيهی عيسا زيندوو بۆتهوە و بهرەو ئاسمان ڕاک ههر بهو شن و له ڕۆژی کراو سهير دەکر وەش مهسيحييهکان له قوڕئاندا وەك باوەڕپ ش

قيامهتيش وەبهر ڕەحمهتی ئيالهی دەکهون:

ۆمت دەبهمهوە و له الی خۆم ج بهرز دەبی "ئهوسا خوا گوتی: ئهی عيسا! من بۆخو لهوانهت پاك دەکهمهوە که باوەڕيان نههيناوە و ئهوانهش که پهيرەوی تۆن، ههتا نهوە الی خۆم و يان دەکهم بهسهر ب باوەڕەکاندا. لهپاس ئهوە گشتوو د قيامهت زا

وانتاندا روويدا." (سووڕەی رە ڕادەگهم که له ن شه و گ )٥٥ئايهی ٣بهو ک

ستن و دايه که ڕوو به خوا دەو ی وايان ت ب گش وەك يهك نين؛ کۆمه "ئههلی کتننهوە و سهر دەخهنه سهر سوژدە؛ بڕوايان ههيه به خوا و بهشهوا ئايهتانی خوا دەخورکردن مله گه له خهراپه دەبڕن و بۆ خ ڕۆژی سه و فهرمان به چاکه دەدەن و ڕ

تهوە و دەکهن؛ ئهوانه له پياو چاکانن. ن کی چاك ڕچاو کهن، ب بههرە نام ههر کاری دەترسن، باش دەناس ." (سووڕەی )١١٥تا ١١٣ئايهی ٣خوا ئهوانهی ل

رەدا ه ل ه يهکدەنگن که ئاماژەکردن بهو کۆمه ههموو قوڕئان ناسان لهسهر ئهو خابی قوڕئان له سووڕەی وان مهسيحی و ٥مهبهست مهسيحيهکانه. کت دا نيزيکايهتی ن

مان نيشان دەدا: موسو

غهمبهر ناردراون، دەيانبينی ئهسرين "ههرگا گوێ دەگرن لهوانهی که له خواوە بۆ پژن: ئهی پهروەرەندەمان! ئهوا له چا ويان دەوەرێ و چونکه له ڕاستيهکه دەگهن، ئ

ژن: جا چۆن باوەڕ به خوا باوەڕيمان هينا، سا تۆش ناومان وەل شايهتاندا بنووسه. ئمه گهيشت؟ کهچی هيوامان ئهمهيه، ستا به ئ ناهينين و باوەڕ بهم ڕاستيه نهکهين که ئ

ته ناو گرۆی پياو چاکهکانهوە! له ههنبهر ئهو قسانهدا پهروەرەندەی ههموو المان بمانخاك جۆباريان بهبهردا دەڕوا و ههتا سهر ههر تيا دەبن. ئهوان وتيان، خوا دەيانباته باغات. ئهو کهسانهش که دژ به دين وەستانهوە و پاداشی ئاکارە باشهکان ههر وا دەب

Page 160: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

159

يان مهيان به درۆزانی، ديارە جهحهنهم ج ٨٣ئايهی ٥ه." (سووڕەی نيشانهکانی ئ )٨٦تا

يان له قوڕئان ئهوە بهو مانايهيه که باشترينی مهسيحيهکان ئهو کهسانهن که کات گو، محهمهد به يان نهرم دەب ك له ب د غهمبهری خودا دەناسن و وەك تاجدار پ

بهرانبهريدا سهر دانهوينن.

Page 161: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

160

چهواشهکرانی "پهرتووك"

کی چهوانهی مهسهلهی يههووديهکان، گرۆی مهسيحی هيچ غهرەز به پوەی بهرن. ئهوان يانی بهڕ دياريکراويان نهبوو که به ويستهوە دژ به محهمهد و هاوڕ

وييان دەکرد و نه بۆ محهمهد وەك مهترسيهکی ئايينی -نه دژ به محهمهد سهربزيا ن ههر وەك يههوودی که سياسی له ئهژمار دەهاتن. سهرەڕای ئهوانهش لهگه

س و کهوت دەکرا: مهسيحيهکان له سهرەتاوە پهيامهکهی محهمهديان نهدەسهلماند، ههدەکرا. له سهرەتاوە به چهواشهکهری ناڕاستهوخۆ و دواتر ڕاستهوخۆ سووکايهتيان پ

ب و دواتر به ب ئيمان تاوانبار کران. کت

ن: خودا خۆی مهسيح کوڕی مهري همه، ديارە له دين وەرگهڕاون. "ئهو کهسانهی دەوە ئهی بهرەی ئيسڕائيل! ئهو خودايهی بپهرەستن که منی کهچی مهسيح گوتوويهتی: ئکی شهريك بۆ خودا پهيدا بکا، وەش ئهو پهروەراندويه؛ ههر کهس پهروەردە کرد و ئی ئاگرە و ههر کهس ناههقی بکا، هيچ کهسی خوا بهشی له بهههشت دەبڕێ و ج

ههمينه له س کهسان، ب سۆ له دين اليان دەهانا ن ايه. ئهوانهی که گوتيان: خودا سنهگرن تو دەس هه . ئهگهر ب داوە. جگه له خودای تاقانه، هيچ کهس بۆ پهرەستن ناش

کی به ژان دەبن. بۆچ –ئهوانهيان کهوا له دين اليانداوە -لهو قسانه گرفتاری ئازاری خودا و داوای بهخشينی ل ناکهن؟ که خودا له گوناە ئهوانه پهشيمانی نابهنه بهر قاپ

ك بهوالوە چی تر نييه، غهمبهر ۆڤانه. مهسيحی فهرزەندی مهريهم له پ دەبوورێ و دکی ڕاست و غهمبهريتر هاتوون و چوون. دايکی ئهويش ژن که بهر لهويش فرەيهك پ

انهی ئاشکرايان دروست بوو؛ ههردووکيان خۆراکيان دەخوارد. دە بڕوانه چهند نيشژە ئاخۆ غهيرەز ن؟ ب نه، چۆنين له ههق ال دەدر نيشان دەدەين. ديسان تۆ لهوە ڕامی دەکرێ ين و نه پ وە دەچن شتانی وا دەپهرەستن که نه دەتوان زيانو پ بگه خودا ئ

؟ زۆر بيسهر و فهرزانهش ههر خودايه." (سووڕەی داب وە ت ئايهی ٥بههرەی بۆ ئ )٧٦تا ٧٢

نی ئهو تهوە؟ بهست وەيهك دەکرێ ئهم شك و وەسواسيه ڕوون بکر به چ شکی دياريکراوی بۆ ، عيسا کات بی قوڕئان دە سووکايهتييه ئهوەيه: کت

Page 162: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

161

ك به ناوی ئهحمهد (که وشهی غهمبهر غهمبهرييهکهی بۆ دانراوە، و دوای ئهو، پ پکراوە:ی وەك محهمهدە) دەب ب که له ئايينی مهسيبنهڕەتيهکه حيشدا ئاماژەی پ

غهمبهری خودام "که عيسای کوڕی مهريهميش گوتی: ئهی بهرەی ئيسڕائيل! ئهمن پك غهمبهر ش مندا هاتووە؛ مژدەو لی ب پ نم که له پ وە؛ ئهو تهوڕاته دەسهلم بۆ الی ئلهپاش من دێ وەناو ئهحمهد. وەخت به چهند نيشانهی دياريدەرەوە هاته اليان، گوتيان:

)٦ئايهی ٦١همه ههر به ئاشکرا جادوە." (سووڕەی ئ

غهمبهرەی ناو ئينجيل دەب خۆی محهمهد باوەڕی ڕاستهقينهی بهوە بووە که ئهو پشه م ک . به ره کهب بهکهياندا نه ناوی ئهحمديان چاو دايهل مهسيحيهکان له کت

کی ئينجيلی کی نوێ. ئهو بۆچوونه له بهش غهمبهر پيکهوتبوو و نه پهيامی هاتنی پ:يوحنادا سهرچاوە دەگرێ که له دا عيسا دە و

وە وە دەدا، که تا ئهبهد الی ئ "من دۆعا بۆ باوکمان دەکهم، ئهويش سوکنايی به ئ . تهوە: ڕۆحی ڕاستهقينه ناتوانی دنيا وەربگرێ، چونکه نه دەيناس و نهدەيبين ن دەم

وەدايه." (يۆحنا تهوە و لهناو ئ ن وە دەم وە ئهو دەناسن، چونکه ئهو الی ئ )١٤:١٦ئ

ر ك زياتر نييه. ئهو شتهی مهسيحی به ناوی ل گهيشتن ەدا به ئهگهری زۆر خراپ تماناندا تهنانهت تا ئهمڕۆش وەك وە دەکا، له ناو موسو "ڕۆحی پيرۆز" باسی ل، بهوهۆيهی مهسيحييهکان ئهو ك ب غهمبهر سهير دەکری. ههرچۆن ئاماژەيهك به پ

شگووييهيان نهتوانيوە ياخود نهيانويستوە ب يسلمينن، زمانی قوڕئان له ههنبهر ئهواندا پی کات، هه ستی شهگۆڕانی بهسهردا هات و به پ ردا گرتن. له نبهههڕخوازی لهو

ژکردندا له اليهن سووڕەی يهکهمی قوڕئاندا که ڕۆژانه حهڤدە جار له کاتی نوز و ب کهوە لهگهڵ يههوودی ق تهوە، مهسيحيهکان پ ندر مانانهوە دەخو زارييان موسو

ل دەکرێ:

ی ئهوانهی که خۆت چاکهت لهگهڵ کردوون نهك "له ڕاستهڕێ شارەزامان که، ڕگات اليان داوه ." ئهوانهی که وەبهر تووڕەيی کهوتوون، نهك ئهوانهش که له ڕ

)٨تا٦، ئايهی١(سووڕەی

Page 163: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

162

ی Ibn Kathīrڕاڤهکاری قوڕئان ابن کثير " له بوسرای سووريه له دايك ١٣٠١" (سای ، که به فورمولبهندی يهکهم ١٣٧٣بووە، کۆچی دوايی: سا له ديمهشق)، دەنووس

واته ئهو کهسانهی وەبهر تووڕەيی کهوتوون، مهبهست يههووديهکانه و دووههميان واته له ڕێ الدەرەکان، مهبهست مهسيحييهکانن. ابن کثير ليستهيهکی قسهکانی محهمهد

تهوە که له ن ياندا ئهو چهشنه نووسينه وهيسالمييهن عالمانی ئاليه دەه نراون، و ت سهلم. 25پشت ڕاست دەکاتهوە. ن تهنانهت 26شی کردنهوەيهك که 'الطبری'ش دەيسهلم

که مهبهست لهو سووڕەيه يههوودی و ئارا دايه ئهمڕۆش ئهو بۆچوونه له مهسيحيهکانن.

25 Ibn Kathīr: tafsīr, Sure 1 26 al-Tabari: tafsīr, Sure 1

Page 164: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

163

شهڕ يشقهدەغهی دۆستايهتيکردن، دواتر

مانان کيتردا دۆستايهتيکردن لهگهڵ مهسيحی و يههوودی له موسو له ههنگاوت: قهدەغه دەکر

وان دۆستی ؛ با ئهسيحيانهم مووسايی و مهدۆستی ئه بنهڕان! مهن باوهلی خاوهی گه"ئهوه سيش لهرکهکتر بن. ههيه ته ئ ردرێ. ئهوان دهويش لهدۆستيان، ئه بب یوانهژميان نيشان نادا."ر ناههسهله )٥١ی ئايه ٥ی(سووڕه قين، خودا ڕ

ش به واردن پ ك، ههروەها به ب هه گه ياخۆد هۆکار به ب بوونی هيچ بهشاندەرييهکی تووناکهر، که پ ت. ڕ مان لهگهڵ مهسيحی دەگير دۆستايهتيکردنی موسومانی خهوشهدار کردووە. وان مهسيحی و موسو کردنی پهيوەندی ن تا ئهمڕۆش متمانهپ

دانی وان مهسيحی نهک ههر ئيسالميستهکان بۆ پهرەپ شهڕخوازی و رق و کينه له نکوو زۆربهی دايك و باوکه ك وەردەگرن، به مان لهو سووڕەيه که و موسونی ر دەکهن که له قوتابخانهکان دۆستايهتی لهگهڵ منا يان ف مانهکان مندا موسون و وان منا ك له ن کی ئهو تۆ ديوار س و کهوت و بۆچوون مهسيحی نهکهن. هه

ن که نهک ههر گهنجانی کد ته بيانييهکان پ گا بهتايبهت له و مان و کۆمه موسونانی چهند که ته هۆی پ کوو دەب ت، به ين کهوە ژيانی چهند ئايينی دەگه زيان به پگای هاوتهريب له پهنا و لهناو يهکتردا. ديارە دەبی لهو پهيوەندييهدا ئاماژە کۆمه

ئيسالمی ئهو سووڕەيه تهنيا له پهيوەنديی ناکۆکی بهوەش بکهين که تاقميك له ئيمامانیمانی سهردەمی محهمهددا دەبينن. وان مهسيحی و موسو ن

کيان هکهی هيچ شهڕ سهرەڕای ئهوەی که مهسيحيهکان دژ به محهمهد و کۆمهوە نهبردووە و هيچ ئاژاوەيهکيان دژ بهو و يارانی نهناوەتهوە، له اليهن بهڕ

و کراون ههر وەك ئيسالميستهکانهوە که له شهڕی مان و نهمان دژ به ب دينهکاندا ت له سووڕە کۆتاييهکانی قوڕئاندا روون کراوەتهوە:

رچی خوا و ڕن و هه ب باوهخودا و ڕۆژی سه به نگن کهدا بجهوانهل ئه"وه غه ر دينی سه نههزانن و نايوای دهڕه مان به، ئهوايان زانيوهناڕه ری خوا بهمبهپ

Page 165: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

164

ن." دهنگۆ دهی خۆ بهرانهستی خۆ، سهده ليلی و بهزه ی بهو کاتهڕاستيش، تا ئه )٢٩ی ئايه ٩ی(سووڕه

ئهو سووڕەيهش له اليهن ئيسالميستهکانهوە بۆ پاساوکردنی شهڕ، دژايهتی له ههنبهر تهوە. به دەستهوەگرتنی نر مهسيحی و تووناکردنی شار و ناوچهکانی ژيانيان دەهنهری دينهکان لهمڕۆدا ئاکاميکی زۆر ترس پهرچهمی ئيسالمی دژ به دنيای ب

ی مرۆڤکوژی له شاری مو ی بهدواوەيه. ههو مان له مانگی يوالی سا ٢٠١٦نيخی ئاوە کراوە: Twitterله اليهن اليهنگرانی داعيشهوە لهسهر تويتر " شوازی ل " بهو وشانه پ

وە دەرگاکانی جهههنهمتان کردۆتهوە!" گايهك ئهمنيهتتان نييه! ئ وە له هيچ ج "ئ

، تهنانهت ئهگهر ئهو رووداوانه له اليهن ئيسالميستهکانيشهوە بهڕ وە نهچووبکی لی وەردەگرن و پرۆپاگهندەی هکان به قازانجی خۆيان که ئيسالميسته ڕاديکاشهکان به سووڕەکانی قوڕئانهوە، وە دەکهن. ههروەها بههۆی پهيوەنديدانی ک خۆيانی پپاساوی کارە شهڕخوازەکانيان دەدەن و به يارمهتی سووڕە شهڕخوازەکانی ناو

مه نين که قوڕئانهوە کارە نائينساني ن: "ئهوە ئ وە دەبهن. دە هکانيان به فهرمی بهڕکوو ڕۆژئاواييهکان خۆيان دەستيان بهو کارە دەرگاکانی جهههنهممان کردۆتهوە، به

کردووە".

Page 166: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

165

ژن له قوڕئاندا

وەيهکی ی باس و گفتوگۆيه که بهش ك ج کی گهل تهوەری ژن له ئيسالمدا تهوەرت کردنی عاتيفی باسی ل دەکر و يا لهچکه، مهل . زۆربهی ئهو باسانه لهسهر چارش

ناو ئاو بۆ کچانی ئيسالمی له قوتابخانهکانی ڕۆژئاوايی، به شوو دانی بهزۆر و ك، که ههم بۆ کارزانان و ههم بۆ مرۆڤی شهگهل ههروەها کوشتنی نامووسييه. ک

شهکا گای ئاسايی به ب ئاماژەکردن ياخود دەست دانانه سهر ناوکی ک نی ژن له کۆمهواويه. ی سهر ل ش ئيسالميدا زۆر جار ج

وان بارودۆخی پڕمهترسی ڕەخنهگرانی ئيسالمی پهيوەندييهکی ڕاستهوخۆ له نس و کهوتی پهرتووکی قوڕئاندا گا ئيسالمييهکان و هه زۆربهی ژنانی ناو کۆمهچهوانهی ك له ژنانی ئيسالمی به پ کراوانی ئيسالمی و ههروەها تاقم دەبينن. باوەڕپ

کی بهرانبهر له ڕەخنهگران، لهسهر ئهو باوەڕەن که ژن ه هر وەك پياو لهسهر مافك له ت. چهوسانهوەی ژنان له تاقم س و کهوتی لهگهڵ دەکر ئايينی ئيسالمدا ههننهوە بۆ تانه پهيوەند دەدەن و دەيگهڕ تانی ئيسالمی لهگهڵ داب و نهريتی ئهو و و

تانی عهڕەبی سهردەمی خۆی. ههر وەها داب و نهريت و خوڕافاتی هۆزە کۆنهکانی وبی تهورات و ئينجيل و س و کهوتی دژ به ژنی کت به تامهزرۆييهوە ئاماژە به ههههروەها ڕەفتاری تووڕەيی دژ به ژنان له هيند دەکهن بۆ سهلماندنی ئهوەی که ئهو

تانی ئيسالميدا نييه. شهيه تهنيا له پهيوەندی لهگهڵ و ک

کی دژوار و قورس و گرانه پهيوەن ستا زۆر کار وان ئايين و فهرههنگ، ئ ديی نتهوە، چونکه ئيسالمی ئهو سهردەمه خۆی لهڕاستيدا واته داب و نهريت جيا بکرو له داب و نهريتی هۆزە عهڕەبهکانی ئهو ناوچانه بووە. زۆربهی که کی ت بهرههمياساکانی ئهو سهردەمه له پهيوەندی لهگهڵ ژندا له اليهن ئايينی ئيسالمهوە يهكاو يهك

م ئهو وەر يان لهج دانراوە. به کيشيان فڕێ دراون و ياسای نۆ گيراون و تاقمك ناگۆڕن کات که ئهمڕۆ، دنيای ئيسالم له پلهی يهکهمدايه بۆ کارانه هيچ شتچنينی س و کهوتی تووڕە، ئازاردان و تهنگ پ هه چهوسانهوەی ژن بهتايبهت هه

گادا. کسی ژنان و کيژان له کۆمه س

Page 167: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

166

ه ڕاستهقينهيه له پهنا پهروەردەکردن، جيهان بينی، ديارە بۆ گهيشتن بهو ئازارە تاکهری خۆی بووە که ئايا ژن خهنی بوون، شهڕ و ئاشتی، ئايينيش به ب شك کارت

کی فهرههنگی دراوە، ياخود له قهفهز گاکاندا پ ئايينی دا قهتيس –مافی خۆی لهکۆمهشان ۆز و پهر رەدا ئهوەيه که ئايين له جيهانی کراوە. بارودۆخی ئا ی تايبهتی ل

کهريی زی ئهو ئايينه کارت کهيناوە. ه زی پ ئيسالمدا ههر وەك ڕابردوو، مهزنترين هس و ربوون، جيهانبينی، ئابووری و تهنانهت چۆنيهتيی هه لهسهر پهروەردەکردن، ف

نهش داناوە که باوەڕيان به ياسای ئيسالمی نييه ن کهوتی ئهو بنهما . ئهو ئايينه شوناکردنی مرۆڤ دادەن و ههروەها لهسهر چهشنی بيرکردنهوە و بهگشتی و

. ن ق کسيدا دەخو کی تايبهت له ژن له پهيوەندايهتی س گهييشتن ت

هيی ژنان له ئيسالمدا زۆر چهتوونه و مرۆڤ زۆر ڕوونکردنهوەی نهخش و ڕەنگاڕەخنهگران، لهو الشهوە داکۆکيکاران و به هاسانی له شهڕگه الدەدا. له اليهکهوە

ژەييان ههيه. ههردووك اليهنهکان بۆ سهلماندنی کی ڕ ئهوانهی وا بۆچوونبۆچوونهکانيان نموونهی زۆر فناتيکانهيان دروست کردووە: له اليهکهوە ژن خراوەته کی ئيسالمی سهرکهوتوو، ئازاد و به ب و و عهباوە، لهمالشهوە ژن ر چارش ژ

ناو دۆزينهوەی ناسنامه و وەفادارييدا داپۆشرا گايهك –و نيشان دەدرێ. لهپ که ڕکيان کی ميانهڕەوانه، ههردووك ال که رن بۆ ڕاديکالبوونهوە يا گرتنی ڕەوت بژ ههت. ناوەڕاستی ئهو ناوە (واته بهشی زۆرينهی مرۆڤ) زۆر کهم لی وەردەگير

ته سهر ياخود ههستی پی دەکرێ. ڕەخ نهگر ههر وەك نيسبی گهر ڕۆشنايی دەخرنراو ببين . ناکردنهکهيدا شتی سهلم خۆشه له و پ

کی قورئان بکهين، بزانين ئهو پهرتووکه و ئهو داب ونهريتهی لهسهر ئهو با سهيربی پيرۆزی نهی ژن چيمان دەداته دەست. با بزانين کت دروستکراوە، سهبارەت به و

مانان چی لهسهر پهيوەندايهتی ژ يه؟ ئايا ژن جيا له موس کس پ ن و پياو و تهوەری سوەيهکيتر بوونی ههيه؟ ئايا دەوری "ژنی ناوماڵ و دايك"، که بۆی دياری کراوە، به ش

کسيدا ههيه؟ ژی س نهی ژنی ئيسالمی و دەستدر وان و پهيوەندايهتيی له ن

Page 168: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

167

ژنی نموونه

بی ئينجيل، که تهنيا"حهوا" به بهرپرس چهوانهی کت قاندنی "گوناح" به پ ی خوکهوە به شهريك بۆ ئهو کارە ، پهرتووکی قوڕئان ههم ئادەم و ههم حهوا پ دانان. ههردووکيان هاوکات به مافی بهرانبهرەوە تاوانيان درايه پاڵ و له بهههشت ن دەناس

نرا. له قوڕئاندا نهگوتراوە که حهوا له –دەرکران ئهوەشيان وەك تاوانکار پ ڕاگهيکوو:پهراس ووی ئادەم دروستکراوە، به

که ر له! ههکينهی خه"ئه و ر و م وه وهن نا و کردوومانن بهمان وهئ ند چه دی هك و چهگه ك ههل زترينتان الی خودا، کتری بناسن. بهتا يهند هۆز ڕ

زگارتره )١٣ی ئايه ٤٩ی(سووڕه ."و ئاگاداره کانتانن. خوا زانايهپار

بی ئينجيل زۆر باوك ساالرانهيه ئه گهرچی دەنگی پهرتووکی قوڕئان ههر وەك کتکی ئازاد و ب م الی کهم جارجارە وەك زيندوەر و رووی گوتهی له پياوانه، به

واسين به پياوانهوە، باس له ژنان دەکا که بهرپرس بۆ کردەوەی خۆيانن: هه

روپيره مان و م ر و پياو و رمانبهڕ، پياگ و ژنی فهباوه کی به"پياگ و ژنی موسوز و خۆبهژنی قسه زان، پياو زل نهڕاست و پياو و ژنی خۆڕاگر و پياو و ژنی ب ف

ز پياوێ کهر و پياو و ژنی ڕۆچهدهقهدهو ژنی سه وان و پياو و ژنی نامووس پارکی گه خوداوه له ن،کهزۆر يادی خودا ده خۆشبوون و پاداش ." يان بۆ داندراوهورهل

)٣٥ی ئايه ٣٣ی(سووڕه

کرانی و بی قوڕئان بهدوای گهڕانی نموونه بۆ باوەڕپ ی سهرسووڕمانه که کت جته سهر پياوان، وەيهکی ئوتۆماتيك ناچ ژووی ڕابردوو، به ش نانهوەی نموونهی م بۆ ه

کوو زۆر جار له ژنا نی: بۆ به ت يا نهر يی ب تهوە. جا چ نموونهی ئهر ن ن نموونه دغهمبهر نه ژنهکانی نوح و لوت که ههردووکيان سهرەڕای ئهوەی لهگهڵ پ وم ههردووکيان به له ڕێ دەرچووگ و خهيانهتکار، تۆمهتبار زەماوەنديان کردووە، به

می ب دين زەما کی زا م کراون. يا ژنی فيرعهون که لهگهڵ حاکم وەندی کردووە، به به ب ترس، باوەڕی به خودا بووە. ههروەها مريهمی دايکی مهسيح:

Page 169: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

168

ته نموونه به -ناسن ی خوانهوانهبۆ ئه -"خوا ژنی نووح و ژنی لووت ن رتك . ههوهدالی خودا يانتوانی لهڵ کردن. نهگهتيان دهيانهبوون. غه بدی چاکی ئيمهبن دوو عهله

وهبکه ربارهيان دههيچ شت ڕای ئهوهناو ئاگره ش بڕۆنهن. وترا: ئ . ی دهوانه، و يچنته نموونه به -ڕ ن باوهسانی خاوهبۆ که -ی فيرعونيش کهخودا ژنه ن ر بهله . کهوهد

کم بۆ دياری بکهههبه الی خۆت له : تۆ لهوهی خۆی پاڕايهندهرهروهپه و شتا مامی ريه. مهقانيشم ڕاهی کهی ناههکۆمه و؛ لهی ئهوهون و کردهفيرعه له ارم کهڕزگ

مهيی پاراست. ئهکاری شووره رمی لهی شهوهکچی عيمڕانيش، ئه فووی له وسا ئمان ده بانی په ماند؛ بهخۆمان ت زه ی بڕوای هينا و لهندهرهروهوتار و کت ی ڕ

)١٢تا ١٠ی ئايه ٦٦یو. ." (سووڕهران بورمانبهفه

ناوە: کراوان دەکهن، که وەبيريان دەه ئهو نموونانه رووی خۆيان له ههموو باوەڕپرە دايه که نهر ل ی سهرسووڕه "ژنان وەك نموونه دەب له خزمهت پياواندا بن". ج

ك به ويستی پياوەکهيهوە نهبهستراوەتهوە و ئهگهر ژنهکه بيهوێ دژ به بڕياری ژنخوڕيی چۆم مهلی بکا، مهيلی خۆيهتی، بهتايبهت لهسهر تهوەری ئايين. تهنانهت ئهگهر ، ئيتر زۆر لهو ئازادييه کی ئايينی پياو زەماوەندی کردب ك لهگهڵ باوەڕپيکراو ژن

تهوە. دواتر دەچينهوە سهر ئهو باسه. دوور ناکهو

Page 170: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

169

ژن و پياو له يهك ڕيزدا

کی تهوە، که قوڕئان حوکمی داب و نهريت هاونرخی ژن و پياو بهوەدا دەناسرك له هۆزەکانی دورگهی عهڕەبی باو بووە: مانه ڕەد دەکاتهوە که له الی ههند زا

ی لهدايکبووی کچ به زيندوويی له گۆڕ ناوە، چونکه بهردەوام يان"باوکهکان مندا ئارەزووی کوڕيان کردووە":

گۆڕيش پرسيار کرا: بهبهدۆتی زينده ك بوون، لهکانيش ولفی يهو گيانهمو"کات هه )٩تا ٧ی ئايه ٨١ی." (سووڕهه کوژراوه کيژان گونه

ه ناوبراوە: يهکيتردا ئهو دابونهريته ههميسان وەك هه له ج

کيش مژده"هه ك لهی کچ بۆ يهر کات ، ڕوخساری ڕه مانهک گرێ و دهش ههبچهو ههتی ئهينهمه . لهوهخواتهر خۆی پيش دهبههل يدراوهوا رههۆزی خۆی ته ، لهی پ

وی بکا، يان دهتی بهسووکايه بی؛ ئاخۆ بهده ند خراپ پ ناخی ئاخی ڕاکا؟ ئای چهخ )٥٩تا ٥٨ی ئايه ١٦ین." (سووڕهگهڕاده

تهوە که شوو ڕوون دەب پهرتووکی قوڕئان کوڕ و کچ بههۆی ئهوە و سووڕەی پ : تی خودا دادەن کوو ههردووکيان وەك خه ش يهکتر ناخا به وەپ

"لهو ئاسمانانه و زەمينه فهرمانڕەوا ههر خودايه و چی بخوازێ دروس دەکا؛ به يهک کی کوڕ و کچيان ت و به يهک کوڕ؛ ئيتر بهمهيلی خۆيهتی. يان جڤ کچ دەبهخش

، ه کيانيش نهزۆك دەکا. ههر خۆی زانايه و توانايه." دەدات و مهيلی ل ب ند )٥٠تا ٤٩ی ئايه ٤٢ی(سووڕه

تهوە، دەتوان باشتر لهو چهشن ن ئهگهر مرۆڤ ژيننامهی محهمهد وەبير خۆی بغهمبهر خۆی کوڕی نهبووە، ههر بهو هۆيهش زۆرجار نووسراوانه ت بگا: پ

کانی مهککه به چاوی سووکهوە سهيريان کردووە. به دانانی کوڕ و کچ له پلهيهکدا خهچهوانه ناتوان به تهواوی کيدا ئاسايی بکاتهوە. به پ ويستوويه خۆی لهبهرچاو خهش ك داب و نهريتی کچ به زيندوويی له گۆڕ خستن پ ، کات ڕاوەيهکی ئيسالمی ب گ

Page 171: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

170

ايی بهو سهردەمی محمهد له ناو هۆزەکاندا باو بووە. دەتوان وا ب که محهمهد کۆتبی ی کت ناوە. به هۆی نووسراوەکانی ئهو سهردەمه و ههروەها به پ داب و نهريته هقوڕئان، دەزانين که محهمهد و زۆر پياوانيتريش هاوکات لهگهڵ چهندين ژن

گهيه که لهو سهردەمهدا ژن کهم نهبوون. زەماوەنديان کردووە، که ئهوە خۆی به

دەچ ک وەيهکی هاوچهشن و ژکارانی به ش . ڕاو شهی ميراتيش چارەسهر کرابوە ن محهمهد يهکهم کهس بووە که مافی وەرگرتنی ميراتی بۆ ژنان بهڕ ئيسالمی دەش ئيسالم دەب چونکه يهکهم م ئهوکارە دژايهتی لهگهڵ سهرچاوەکانی پ بردوە. به

همهند دەناسرێ کی دەو ش هاتنی ئيسالميش وەك ژن غهمبهر خهديجه پ که ژنی پت، محهمهد ئهو ياسايهی دروست نهکردووە، کی زۆری پ گهييوە. که واب ميرات

م قوڕئان بهشه ميراتی ژنان ئاوا دياری دەکا: به

رينه بهشی خۆی -کهم بی يان زۆر –"له کهلهپووڕی دای و باب و خزمی نزيك نوينهش تيا بهشدارە و بهشيان بۆ بڕياردراوە. گهر لهوەختی دا بهشينی ههيه و م

کيان ه شت کهلهوپووڕدا، کهس و کار و ههتيوان و بی نهوايان لهوێ ههبوون، لهو مانن." (سووڕه )٨تا ٧ی ئايه ٤یدەنی و به ڕووی خۆشهوە بياندو

دا ڕوون کراوەتهوە. کچ تهنيا ٤چلۆنايهتی ئهو بهشکردنه چۆن بووە له سووڕەی م بۆ نهيه. به کی ناعاد نيوەی براکهی ميرات وەردەگرێ. بۆ مرۆڤی ئهمڕۆيی کار: لهو سهردەمهدا ژن ئيزنی کی ئاسايی بووب بارودۆخی سهردەمی خۆی ڕەنگه شت

ی و نه خهمی کڕينی بووە ميراتی خۆی بۆ خۆی ڕاگرێ و نه بۆ وکردنی مندا بهخزگاريکردن لهسهر شانی بووە، که ئهو ئهرکانه دەبوو پياو ماڵ ياخود چهك بۆ پار

شنيار بووە، نهك ياسا: دابينی بکا. سهرەڕای ئهوانهش بهشکردنی ميرات تهنيا پ

وينه نيوەی به رينه دوو بهش و بۆ م : کهلهپووڕتان با بۆ ن ين و ڕادەگه شی "خوا پوينه له دوان پتر بوون، دوو بهش له س بهشی ميراتهکه . گهر ژمارەی م رينه ب نوينه يهک بوو، نيوەی کهلهپووڕ بۆ ئهمه. ئهگهر مردوو عهوالدی ئهبهن. ئهگهر مه ههيه. ئهگهر هيچ لهپاش بهج ما، دای و بابی ههرکاميان شهش يهکيان لهو ما

ك بۆ دايکه. فهرزەندی نييه و دای و بابی دەب ميراتهکه بگرن، له س کوت کوتك ه و پ شتوون، پاش دانهوەی قهرز و قۆ ئهگهر مردوو برا و خوشکی بهج ه

Page 172: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

171

وە نازانن له بابانو فهرزەندانوو نانی وەسيهتهکه، دايك شهش يهکی پ دەبڕێ. ئ هکه له خوداوە بۆو دانراوە. خودا ز دانوو نزيکترن. بڕيار انای له کاميان بۆ بههرە پ

)١١ی ئايه ٤یکارزانه." (سووڕه

دا نهبايه که ئهو وەك پهرتووکی قوڕئان نهدەبووە قوڕئان ئهگهر سووڕەی وای توان ژن و پياوی قهرەبوو نهکردبايهتهوە، که وابوو سهير ييهی ن يهك دانانه ئهرچهوانه بوون له ههنبهر ئهو وەك يهك دانانهی نهدەبوو ههر وەك تهوەرەکانيتر دژ و پ

ايهتهوە؟ژن و پياويش دواتر پووچهڵ نهکر

ت ترن، له قوڕئاندا زۆر به شهففافی ئاماژە کراوە که پياوان له ژنان به دەسته چونکه ئهوان پارە به ژنهکانيان دەدەن:

ژاتر بهدی ندێ ه کی له ه ند تيان ههس، که خوا ه "پياوان بهسهر ژناندا دەستهيان لهسهر شانه. ناوە. ديارە پياوان ئهرکی بهڕێ چوونی ما جا ژنانی باش ئهوانهن ه

دوور له شوويان شهرمی خۆيان –وەك خودا فهرمانی داوە –که گوێ بيستن و . ئهو ژنانهش له ئهشقی بوونيان دەترسن، نسحهت زن و ئاگايان له ما دەب دەپارنهوە بهر فهرمان، . ئهگهر د شيان بدەن، دەب گايان ل جيا کهنهوە؛ ئهگهر ل کهن و ج

وە بيانوو ی ئايه ٤یی ئازاردانيان مهدۆزنهوە. خودا ج بهرز و زانايه." (سووڕهئ٣٤(

ژ له کی در ن ، چونکه محهمهد خۆی سا ن و سووڕەکه سهرله مرۆڤ دەشييهوە بهستراوە به ژنی يهکهميهوە بووە. ههم ئهلتهبهری و ههم ابن کثير ڕوانگهی ما

ك دەدەنهوە: کستی ئهو سووڕەيه ئاوا ل غهيهکی کۆنت ردەکهيهوە شهپ ك له اليهن م ژنردەکه لهسهر ڕوومهتی ژنهکه مابۆوە، چۆته گا دەستی م ل دراوە. لهبهر ئهوەی جردەکهی کردووە. له سهرتاوە محهمهد گوتوويهتی پياو غهمبهر و شکايهتی له م الی پ

به ئيزنی ئهو کارەی نييه له ژنهکهی بدا. ئهلتهبهری تهنانهت دەنووس محهمهدردەکهی غهيهك له ڕوومهتی م ه، ئهويش شهپ شنيار کردووە که بۆ تۆ ژنهکهی پ

س و کهوتی محهمهد ٣٤ئايهی ٤بداتهوە. سووڕەی بۆيه بۆی نازڵ بووە که هه

Page 173: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

172

ر دان له ژنهکهی ههيه، چونکه سهروەتهکهی له ژ سهرڕاست کاتهوە: پياو ئيزنی لتی بهسهردا ههي 27ه.ئيختياری داناوە و دەسته

تداريی پياو، که لهو سووڕەيهدا هاتووە، وەك عالمانی کالسيکی ئيسالمی دەستههکهيدا زيندانی بکا. پايهيهك دەبينن که ئهو مافه به پياو دەدا ژنهکهی تهم بکا و له ماسهرەڕای ئهوە، لهو سووڕەيهدا ياسايهك بۆ ژيانی هاوسهری دروست دەکرێ که مافی

ه پياو دەدات. جيابوونهوە تهنيا ب

27 al-Tabari: Tafsīr, Sure 4:34; Ibn Kathīr: tafsīr, Sure 4:34

Page 174: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

173

کس هاوسهری و س

تهوە بۆ سووڕەکانی مهککه واته يهکهم ئاماژەکردنی قوڕئان به هاوسهرايهتی دەگهڕرەدا وشهی "خۆشهويستی" هاتووە، که زۆر کهم لهو نووسراوەيهدا سووڕەی "رۆم". لکسته له کاتی زەماوەنددا ته ئيسالمييهکان ئهو ت وەرگيراوە. له زۆربهی و کی ل که

ن:لهسهر کارتی داوەت چاپ دەکه

يان "ههر له نيشانانی ئهوە که له خۆتان، ئاوجووتی بۆ بهرههم هينان؛ که پنهوە و خۆشهويستی و ئهوينی خستۆته ناوتان. لهمهدا بۆ کهسان که به وردی بحهس

گه زۆرن." (سووڕه )٢١ی ئايه ٣٠یسهرنجه بدەن، به

ڕاوەکاندا تهنيا ئاماژە به ناوی هاوسهر کرا م له زمانی له زۆربهی وەرگ وە، به" هاوکات دەکرێ بۆ ههردووکيان واته ههم بۆ ژن azwajعهڕەبيدا وشهی ئهزواج "

ن. ئهو رەدا ژن و پياو وەك يهك سهير دەکر ت. ل کی ل وەرگير و ههم پياو کهکی ههبووە، "خهديجه" سووڕەيه له مهککه گوتراوە، ئهو سهردەمهی محهمهد تهنيا ژن

ردەکهی خۆش و م دواتر ژنان له پهرتووکی قوڕئاندا که م ی ڕاگهيوە. به يستووە و پن. ن و وەك کهرەستهيهکی خۆشيی پياو سهير دەکر بهستراوە به پياو ناودەبر

ين تهنانهت سووڕەيهکی ن و دە ه دادەن مانان ئهو بۆچوونه به هه تاقميك له موسوم ئهوان ئهو شته لهبهرچاو گرتوون. به زی ل تايبهتی بۆ ژنان له قوڕئاندا هاتووە که ڕرووله" ه" ياخود "م ووکه"، "زەردەوا جا ناگرن که سووڕەش لهسهر "مانگا"، "جا

کی ز ت. تازە، سووڕی ههن به ب ئهوەی ڕ که به ٤تايبهت لهو بوونهوەرانه گيرابدا گوتراوە. ی له ههنبهر ژناندا ت ناوی نساء (ژنان) له قوڕئاندا هاتووە، شتی زۆر نابهد

به تايبهت لهسهر تهوەری "چهند ژنه" که زياتر پهيوەندی به پياوانهوە ههيه:

کی حهق و ڕەوا "ئهگهر لهمهڕ کيژە ههتيوەکانهوە، لهوە ترسان که ن هتوانن به تهرزنن و ژنانی تر ينهوە، دەتوانن وازيان ل ب يان بجوو تان باشه –دەگه چهندی خۆتان پ

ن تان دەش کهوە يا چواريش بن ههر ڕەوايه." –و پ مارە بکهن؛ دوان بن يان سيان پ )٣یئايه ٤ی(سووڕه

Page 175: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

174

بی قوڕئان سنوور بۆ چهند ژنهيی داد ەن و بهو مهرجهيان ههر باشه که کت. کهچی ئهو کارە له ههمان سووڕەدا وان ژنهکانيدا دادوەر ب تهوە که پياو له ن دەبهست

ت. باسی ل کراوە و به نهگونجاو دادەنر

يش بدەن، قهت ناتوانن دەگهڵ ژنانی خۆتاندا ب جياوازی ڕەفتار وە ههرچهند ههو "ئپهساردە و تهخسيريان بکهن. سا ئهوەندە له خۆيان دوور مهخهنهو ە که بيانکهنه هه

ۆڤانه." زن، خودا بووردنی له اليه و د ن و خۆ له گونا بپار ك ب يان پ کهن. ئهگهر دەگه )١٢٩یئايه ٤ی(سووڕه

کسی بکرێ ك نيزيکايهتی س مانان نادا لهگهڵ ژن پهرتووکی قوڕئان ئيزن به موسو، مهگهر ئهوەی ئهو ژنانه مان که هاوسهری ههب ئهسيری شهڕ بن. ئهوکات موسو

ياندا بکات کسی لهگه دەتوان ئهو ژنانه وەك کۆيله الی خۆی ڕابگرێ و نيزيکی ست يا نا)، هيچ له حيساب نايه: و بارودۆخی (هاوسهری ههب

ی خۆتان. له خوداوە ئهم ؛ مهگين ئهوانهی بوونهته ما "ژنی بهشووتان پ ناش )٢٤یئايه ٤یوڕه(سوبڕيارەو بۆ نووسراوە."

لهگهڵ ئهوەدا که پياو ئهو مافهی پ دەدرێ هاوکات له تهك چهندين ژندا زەماوەند بکا، و له پهناشيهوە ئيزنی پ دەدری لهگهڵ چهندين کۆيلهی ژنيش بتوان نيزيکی ردەکهی نيزيکی لهگهڵ رددار ئيزنی پ نادرێ جيا له م ، ژنی م کسی ههب س

کی بيگانهدا هه ، تهنانهت لهگهڵ ئهو پياوەی خۆشيشی بوێ:پياو ب

، با ن ناسووڕێ که ژنی خاوەن باوەڕی ئازاد ب هی بۆ هه ش دەستهنگهو ئهو ما "کلهو کيژە باوەڕدارانه که بوونهته خۆتان، مارە بکا. خوداش له ههرکهس زياتر له

ەيان بکهن. بڕواتان ئاگادارە. ههمووتان تيرەی يهکترن؛ به دەستووری خاوەنيان مارن پاک بن، چۆن باوە لهناو خۆتاندا مارەييان بۆ ببڕنهوە. ئهوانيش با کهنيزانی داوم ئهگهر لهپاش ئهوەی هاتنه . به رينهيان نهب رەوە دۆستی ن ن تهر؛ له ژ نهک داوکهڵ کرد. ئازاردانيان نيوەی ئهو وە، دەستيان دەگهڵ پياوی نامهحرەم ت فی ئ بهر رک

ه شوويان ههيه و ئازادن. ئهمه بۆ ئهو کهسانهيه رەبهنی ئازاريان دەدا. ژنانه دەب ک

Page 176: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

175

ۆڤانه." ه دەبوورێ و د وە خۆڕاگر بن، ب گومان بۆتان باشترە. خودا له هه ئهگهر ئ )٢٥یئايه ٤ی(سووڕه

گهردی ژن وەك کليليکی ناوەنديی له ئايينی ئيسالمدا سهير دەکرێ. ديارە پاکی و بك وەربگرێ، چونکه ئهو ئايينه ن ش سهردەمی ئيسالم که يه دەبوو له داب و نهريتی پ و

ه گرنگايهتييهکی تايبهتيی ههبووە، هکی بنهما لهو سهردەمهدا الی عهڕەبهکان ڕەچههکه نی بنهما گهردی له هاوسهريدا، ههروەها خو ش هاوسهری و پاکی و ب بهکارەت پ

نی ب کهڵ به خو ت و ت ن ڕابگير گانه نهکرێ. ئهو داب و نهريته تا دەبوو خاوگردی ژن زۆر به قايميی ئهمڕۆش هيچ گۆرانکارييهکی بهسهردا نههاتووە: پاك و بی خواردووە. ئهگهر ژن خهيانهت بهو ياسايه بکات لهگهڵ وشهی "هاوسهری"دا گرڵ و پيسکردنی ههستی شانازی و شهڕەفی ته هۆی ل و لهبهر چاوی نهگرێ، دەب

هکه. سهرجهم بنهم ا

ه ئيسالميهکان لهسهر ئهو کارە ته ڕۆژئاوييهکانيش زۆربهی بنهما تهنانهت له وکسی لهگهڵ ش بهشوودانيان هيچ پهيوەندييهكی س سوورن که کچهکانيان پخۆشهويستانياندا نهگرن. زۆربهی کيژان له اليهن دايك و باوکانيانهوە زۆر به توندی

ن ن، ئازار دەدر يدا به زۆری به شوو کۆنتڕۆڵ دەکر و ههر له سهردەمی مندانن. له چهندين ك ب هکهيان پ ش ئهوەی نهکا شهرم و سهرشۆڕی بۆ بنهما ن، پ دەدرمانهکانی ئورووپادا ه موسو و بنهما شهی کوشتنی نامووسی له ن ی ڕابردوودا ک سا

ه گۆيا زۆر زياتر بووە. باوك يا برا كچ و خوشکی خۆيان دەکووژن بهو تاوانهی کهدار کردووە. له زۆربهی ئهو کوشتناندا تهنيا هکهيانی په نامووس و شهڕەفی بنهماواز دانی کچهکه بۆ ش کی ڕۆژئاوايی ياخود ههو دۆستايهتيکردنی کچهکه لهگهڵ کوڕ

کهاتنی ئهو کارەساتانه. کی ژيانی ڕۆژئاوايی بوونهته هۆی پ يا ستايل

س و کهوته ناحهزە له ههنبهر ژنان و کيژان که تهنيا مهبهستيان ئهو تووڕەيی و ههش ئيسالم و ههم له سهردەمی کی ئازادانهيه، ههم له داب و نهريتی سهردەمی پ ژيانکستهکانی قوڕئاندا دژبه نيشاندانی ههستی خۆشهويستيی ژنان ڕاوەستاوە. نووسينی ت

رەدا فهرههنگ و ئايين ن ی ل ك جيا بکهينهوە، چونکه ههردووکيان به دووقۆ اتوانين لگا دەدەن. بانگهوازی چهوساندنهوە و بهکۆيلهکردنی ژن له کۆمه

Page 177: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

176

ی خودا و زينا الدان له ڕ

گانه، ههم کسی لهگهڵ ب گای ئيسالميدا ئاشکرايه که نيزيکی س ئهو شته لهناو کۆمهم وەکرد، بۆ پياو و ههم بۆ ژن قهدەغهکراوە. به شوودا باسمان ل ههر وەك له بهشی پ

م سهير ئهوەيه که ئهو جيا لهو پياوانهی له شهڕدا کۆيلهی ژنيان وەدەست بکهوێ. بهدا وشهی زينا بهکار وەيه له قوڕئاندا باسی لی نهکراوە. لهو چهشن قهدەغهکردنه بهو ش

تهوە. هاتووە که به گهندەڵ و خراپهکار مانا دەکر

س و کهوتی سهبارەت بهو تهوەرە له ههر وە ك ژيننامهکهی محهمهد، قوڕئانيش ههوە بۆ ئاگادارکردنهوەيهکی ئاساييهوە ههتا تاوانيکی گهورە دەگۆڕێ. بهههمان شوە يش ياسايهکی هاوچهشن بهدی دەکرێ که له س ههنگاودا بهڕ کۆ خواردنهوەی ئه

: هوە دە . له ههوە دەچ

کيش "لهمهڕ شهراب و قوم ژە: تاوانيان گهورەيه و بۆ خه ت دەپرسن؛ ب اريش ل )٢١٩یئايه ٢یبههرەيان ههيه؛ تاوانهکه له بههرەکهيان زۆرترە." (سووڕه

کوو تهنيا ت، به کۆڵ ڕاناگهييندر رەدا قهدەغهکردنی به تهواوی و يهکجارەکی ئه لوەرگرتن و زيان گهياندنی به مرۆ ك ل ت به که ڤ. له ههنگاوی ئاماژەيهك دەکر

کراوان قهدەغه دەکرێ له کاتی سهرخۆش بووندا بۆ الی دووههمدا له باوەڕ پژکردن نهچن: نو

بگهن ژێ نزيك مهبنهوە، ههتا ت "ئهی گهلی خاوەن باوەڕان! به سهرخۆشی له نوژێ مهکهن ن چی. به لهش پيسيش نو تا کات –مهگين وەخت ڕاگوزەر بن –دە

)٤٣یئايه ٤یسووڕهکهخۆ دەشۆرن." (

ك دەچ که له شنيار له ههنگاوی کۆتاييدا قهدەغهکردنهکه دەگوترێ، که زياتر له پکدا شاردراوەتهوە: پشت پرسيار

و ل پهرەستی و گر "ئهی گهلی خاوەن باوەڕان! شهڕاب خۆری و قوماربازی و کزن، بهشکهم تووشی لهسهر تيران کردن، له کارەکانی شهيتانن؛ خۆتانی ل بپار

Page 178: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

177

ڕزگاری بن. شهيتان مهبهستی ئهمهيه، به شهڕاب خواردن و قومار ئاژاوەتان بخاته وە دەس لهو کارانه بهردەدەن؟." ڕێ. ئاخۆ ئ ژ و يادی خودا وەتان گ ناو، له نم

)٩١تا ٩٠یئايه ٥ی(سووڕه

شهکه لهسهر کوو ک شهيهك نييه، به کۆڵ ک دەچ لهسهر سهرخۆشبوونی ئه وکهاتنی ڕق و کينه و ته هۆی پ ه که دەب کۆ دەڕۆيی له ئه ئاکاری ناحهزی ز

دا. دوژمنايهتی لهناو کۆمه

کسی لهگهڵ مرۆڤی کی هاوچهشن مرۆڤ دەتوان ببينی لهسهر نيزيکی س واز به ش: ن گانه باس دەکرێ و پلهی يهکهمی وەك ئاگادارييهك دەنو ب

ن پ کی ناههموارە." "تخوونی زيناح مهکهون؛ داو باز يسی ئاکاری زۆر نالهبارە و ڕ )٣٢یئايه ١٧ی(سووڕه

راوەکانيشدا به ك له وەرگ تهوە، له تاقم رەدا به قاحبهگهری مانا دەکر وشهی زينا لوەيه ههر چهشن گهندەڵ و خراپهکار مانا کراوەتهوە که من ئهوەم پ ڕاسته. بهو شپهڕ وەی دياريکردنی قوڕئان ت تهوە، که له چوارچ کسی دەگر کی نيزيکی س فۆرم

کر م واديارە باوەڕپ . به اوان ئهو ئامۆژگارييهی قوڕئانيان نهگرتۆته بهرچاو. بوە بردووە و خۆی و لهبهر ئهوەی محهمهد شهڕەکانی دوور له مهککه بهڕدەچ کاتی شتووە، و شهڕکهرەکانی بۆ ماوەيهکی زۆر ژنهکانيان بهج هغهمبهر . پ ك له شهڕکهرەکان پياويان لهسهر ژنهکانيان گرتب گهڕانهوەيان دەب تاقم

:د شهيه وەرداب و تاوانی بۆ زينا دياری کردب ەب خۆی لهو ک

ر و ژن ن پيسانی م وە باوەڕيتان به خوا و ڕۆژی سه ههيه، داو –"ئهگهر ئدانی سهد تازيانه تهم کهن. له ئايينی سهر به خودا، بهزەيی هاتن –ههريهکيان به ل

ن بهج يه. با چهند کهسيش لهوانهی خاوەن باوەڕن، له ری داو دانه ئاگادار بن. م و لن تهڕيش . ژنی داو ن تهڕ بخوازێ؛ يان ژنی بت پهرەستی ب پيس ههر دەب ژنی داوری بت پهرەستی ب و له بۆ خاوەن ن پيس بکا، يان م رد به داو ههروا: يان م

)٣تا ٢یئايه ٢٤ی(سووڕه باوەڕانيش ئهم کارە بهربهست کراوە."

Page 179: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

178

رەدا، به بۆچوونی من، ناوی مرۆڤی پياو و ژنی ههوەسکار دروستترە له لووشهکانی قاحبه و جندە. کات ژنهکانی محهمهد واته ئايش و ماريه بهوە تاوانبار کران که لهگهڵ پياويتر نيزيکيان بووە، تاوانی ئهو کارە توندتر کرايهوە. ئهو تاوانه

هساندنهوەيهك بو و که بووە ياسا بۆ ئهو ژن و پياوانهی تووشی زينا توندە تهنيا تۆ دەهاتن.

م له دەقی ئهمرۆيی قوڕئاندا هيچ ئاماژەيهك به بهردەبارانکردن نهکراوە، بهشتر دەب سووڕەيهك له شووی ئيسالمی لهسهر ئهو کارە سوور بوون که پ عالمانی پ

ی قرت ک راوە. له اليهن ک و بۆچی، قوڕئاندا بۆ ئهو کارە بوونی بووب که دواتر لواسيوە که ئيعتباری کهوە هه ئيتر روون نييه. ياسای کالسيکی ئيسالمی خۆی به شت

که له دەست داوە. خۆی دەم

مان نهك ؟ کاری وا تهنيا کات گونجاو دەب که مرۆڤی موسو چلۆن کاری وا دەبڕاوانهش ه کوو متمانهی بهو نووسراوە و گ هب که پهيوەندييان ههر به قوڕئان، به

نه خهليفهی دووههم عومهری کوڕی خهتتاب (له غهمبهردا ههبووە. بۆ و لهگهڵ پی : ٦٤٤تا ٦٣٤سا حکوومهتی کردووە)دە

، به مافی ڕاستييهوە بۆ وی خوای لهسهر ب غهمبهری که نيعمهت و س "خودا پبی قوڕئانی بۆ نازڵ کردووە که سووڕەی بهردە مه ناردوين. خوا کت دايه. ئ بارانی ت

شکی خۆماندا ڕامانگرتووە. ی ت گهييشتين و له م ندەوە، ل ئهو سووڕەيهمان خوگهی بهردەباران کردنهوە ، لهڕ غهمبهری خودا که بهرەکهتی خوای لهسهر ب پم من لهوە ناوە. به مهش دوای ئهو، ئهو سزايهمان بهکار ه تاوانکارانی سزاداوە، و ئ

مه دەترسم، ئهگهر : ئ ك ب ت، کهس پهڕ ب غهمبهر ت کی زۆر دوای سهردەمی پ کاتکی سو کهوت نه سهر هه بی خودا بۆ ئهو کارە نابينين. دواتر د گهيهك له کت هيچ بهوەردانيان نييه و خودا خۆی بۆی دياری کردوين. له ڕاستيدا ه که ئيزنی دەست ت هه

بی خوا دا هاتووە و سزا يهکی رەوايه بۆ ئهو کهسانهی (ژن يا بهردەبارانکردن له کت

Page 180: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

179

پياو) زينا دەکهن سهرەڕای ئهوەی ژيانی هاوسهرييان ههيه، ئهو کاتهی دووگيان بن ". 28يان سهريان بۆ تاوانهکهيان دانهواندب

ستا ههر کهس باوەڕی بهوە ب که بهردەبارانکردن خراپترين و دڕەندەترين ئوەی سزادانه بۆ زينا، ئهوکات ت د ەگا که کاری زۆر ناحهزتريش ههيه: سووڕەيهك ش

م ئهو . به له قوڕئانی ئهمڕۆييدا ههيه که کوشتن به سزای بهرحهق بۆ زينا دادەنسووڕەيه ئاماژەی به ناوی پياو نهکردووە. سهرەڕای ئهوەش، بۆ سزادان دەب چوار

: شاهيد ئهو کارەيان به چاوی خۆيان بينيب

کيان که ههستوو ر دەکهن، چوار کهسی خاوەن "ههر ژن کرد نامۆيان بهخۆ فك جووت بوون –باوەڕيان بهرنهسهرێ وەخت ئهوان هاتن و –لهو عانهدا که ل

دا قهتيسيان کهن تا به مردن لهناو دەچن يان خودا شايهتيان لهسهر دان، ههر له ما )١٥یئايه ٤یدەرەتانيان نيشان دەدا." (سووڕه

دا پهروەردە ب که محهمهد نهيويستووە زيناکاری مرۆڤ دەتوان ئهو ه هستهی تکردنی ئهو کهسانهی دەچ که ئهو کارەی تهنيا بۆ ههڕەشهل ژن و پياو بکووژێ. ون، گوتووە، دەنا دروستکردنی جهههننهمی له چی بووە. ئهو کارە دوور تووشی زينا د

گانه له ناو کی ب ك ژنهکهی لهگهڵ پياو گادا ببين و به پهله له باوەڕ که مرۆڤ جنانی چوار کهسی باوەڕداری شاهد، ئهوانيش ماوەيهك ته الی دەروجيران بۆ ه بچسهيری ئهو جووته بکهن و ئينجا وەك شاهيد بتوانن يارمهتيدەر بۆ بهردەبارانکردنيان

بن...

28 Sahīh Muslim: Hadith Nr. 3201

Page 181: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

180

سزادان و ناوبژيوانی

ش و دوای ژيانی دەدات که ژن بۆ ئهوە پهرتووکی قورئان نهک ههر ههوڵ پزيهوە کوو به تهواوی ه ، به گانه نهب کی ب کسی لهگهڵ کهس هاوسهری نيزيکی سردەکهی پهروەردە بکات؛ له ئهگهری ڕايهڵ و کۆيلهی م ههوڵ دەدا ژن وەك گوت. چی لهو کارەش، دەب چاوەڕوانی خراپترين چهشنی تووڕەيی و عهزاب ب سهرپ

م ئهو کارە ئۆتۆماتيك بهڕ وە ناچی و دەب پرۆسهيهکی تايبهت ڕووی داب که بهبی قوڕئان ئهو ئيزنه کات به رد بتوان ياخود ئيزنی ههب ژنهکهی سزا بدات. کت مردەکهی يا پياوەکه شك بکات که ڕەنگه ته م ی نهداب او دەدا که لهڕاستيدا ژنهکه گو پ

دان يهکهم . ديسانيش ههر باشه که ل ی نهدات بژاردەی ژنهکهی گو ههنگاوی ههی ل جيا کاتهوە. هوە پياو دەب ژنهکهی وشيار بکاتهوە و ج پياوەکه نييه. له ههوەی ژنهکهی له ڕايه ردەکه شکی له گو ، ياخود م ئهگهر ههميسانيش گوێ بيس نهب

ت. دانی ژنهکهی پ دەدر ، ئينجا ئيزنی ل داهاتوودا ههب

ی لهگهڵ زانياری ئيسالمی و فيلهسۆفی ئايينی ئهحمهد ميالد ٢٠٠٩کۆتايی ساماندا بهشدار بوين و تهوەری SWRکهريمی له بهرنامهيهکی تلهڤيزيۆنی ( )ی ئا

كی وەبهری بهرنامه که ژن کس له ئيسالمدا بوو. بهڕ باسهکهمان لهسهر ئيسالم و سکی سهبارەت به تاوان مانی بوو، پرسيار ی پهرتووکی ٤و سزادان له سووڕەی ئا

قوڕئان ل کردين و له عالمه ئايينيهکهی پرسيار کرد: "بۆچی قوڕئان ئهو ئيزنه به يی دانا که پياو دەدا له ژنهکهی بدا؟" ئاغای کهريمی خۆشهويست ئهو کارەی به ئهر

کوو به ژنی ياغی ئهو ش انسه پهرتووکی قوڕئان به پهله قامچی بهدەستهوە ناگرێ، بهگای ئيسالم. تهوە بۆ سهر ڕ س و کهوتی خۆی بگۆڕێ و بگهڕ دەدا هه

وە ك له ژيانی ڕۆژانهدا ئهو ياسايهی قوڕئان بهڕ ئهوەی ئايا لهڕاستيدا ههموو پياوك دان" له قوڕئاندا هاتووە تاقم ی پرسيارە. باوەکوو به ڕاشکاوی وشهی "ل دەبا، ج

دان" مهبهست سزا و ه ن "ل بووردن و دە کوو ل ش پ گهياندنی لهشی نييه بهکردنه،: چاوپۆشيل

Page 182: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

181

ژاتر بهدی کی له هيندی ه ند تيان ههس، که خوا ه "پياوان بهسهر ژناندا دەستهيان لهسهر شانه. جا ژنانی باش ئهوانهن ناوە. ديارە پياوان ئهرکی بهڕێ چوونی ما ه

ه شوويان شهرمی خۆيان دوور ل –وەك خوا فهرمانی داوە –که گوێ بيسن و . ئهو ژنانهش له ئهشقی بوونيان دەترسن، نسحهت زن و ئاگايان له ما دەب دەپارنهوە بهر فهرمان، . ئهگهر د شيان بدەن، دەب گايان ل جيا کهنهوە؛ ئهگهر ل کهن و ج

وە بيانوی ئازاردانيان مهدۆزنهوە. خودا ج بهرز و زانايه." (سووڕه )٣٤یئايه ٤یئ

ناکهن، کهيخودايهك له کهس "ئ ك هه ن و و ك دوود هگهر ترسان که ژن و شوو لکی ژنهکه ب ببنه ناوبژيکهر؛ ههرگا ههردوك ال ڕازی وکاری پياوەکه و کهس و کار

تهوە، خودا زانا و ئاگادارە." (سووڕه ن کيان د نهوە، خودا پ ك ب )٣٥یئايه ٤یبوون پ

شهکه چارەسهر د م چلۆن ک ردەکهيهوە به ەکرێ ئهگهر ژن بهردەوام له اليهن مك ئاشتيخوازانهی رەدا خودا چارەيهکی گه ت و عهزاب بدرێ؟ ل ی بدر ل

دۆزيوەتهوە:

يش بدەن، قهت ناتوانن دەگهڵ ژنانی خۆتاندا ب جياوازی ڕەفتار وە ههرچهند ههو "ئپهس اردە و تهخسيريان بکهن. سا ئهوەندە له خۆيان دوور مهخهنهوە که بيانکهنه هه

زن، خودا بووردنی له اليه و ن و خۆ له گونا بپار ك ب کهن. ئهگهر دەگهڵ يهك پۆڤانه." (سووڕه )١٢٩یئايه ٤ید

ن و به باشی قوڕئان پياو هوشيار دەکاتهوە به وشهی دۆستانه لهگهڵ ژنهکانيان بدوويان بکهن: بهخ

ی خۆتان مهدەنه دەست کهم ئاوەزان؛ –نتان که خوا کردوويهته مايهی گوزەرا –"مانن." ی خۆتان بۆ دابين کهن و به ڕووی خۆشهوە بياندو م] جلك و بژيويان له ما [به

ڕ] )٥یئايه ٤ی(سووڕه [کهم ئاوەز= کهم عهقڵ و نهفام. وەرگ

وەيهکی باش ت که ژن به ش ئهوەی که پهيوەنديی هاوسهريی بۆ ئهو مهبهسته ب، ديارە ژنی وەك خهديجه ژيانی بۆ دابين ب ن يی دەنو کرێ، له يهکهم ڕوانيندا زۆر ئهر

همهند و سهرکهوتوو له کاری (ژنی يهکهمی محهمهد) جياواز بووە. خهديجهی دەوزی بۆ دادەنرا. هاوکاتيش زۆر کهم بازرگان ههبوون که بازرگانی، له مهککه زۆر ڕ

Page 183: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

182

نا بک کی وەك خهديجه له ژنهکانی خۆياندا و ل : ئهو مود م دەب له بيرمان ب هن. بهکی ل وەيه قايم دەب که ژيانی هاوسهری وەك مود ردەستييه بهو ش چهشن ژ

وکرن سهير بکرێ. بهخ

ك جيابوونهوە و کی گونجاو تهنانهت له سهرووی ل وکردن ئهرکی بهخی پهرتووکی قوڕئان تهنيا ی گرتووە. به پ وەشانهوەی ژيانی هاوسهرييهکهوە ج ههتهوە له م ئاگادار دەکر وەشاندنهوەی ئهو پهيوەندييهی پ دراوە به پياو ئيزنی هه

:ئهگهری جيا بوونهوەدا ژيانی ژنهکهی دەب د ابين کراب

يان گهی دهوهر لهکرد و به ڕدارتان مارهر ژنی باوهگهڕان! ئهن باوهلی خاوهی گه"ئه ی خۆيان کهشهن؛ بهتيسيان کهکی دياری کراو قهيهقتان دان، ناب تا ماوهبنوون ته

)٤٩یئايه ٣٣ین." (سووڕهڕووخۆشی ئازاديان که ن و بهبده

Page 184: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

183

چراو پ داپۆشراو و هه

ژنی زياتر مارە دەکرد، بهو ڕادەيهش زياتر پرەنسيپی مافی ەمحهمهد ههرچهند کردبوون، له ڕوانگهی شوويدا باسی ل بهرانبهری ژن و پياو، که له سووڕەکانی پدەچ بيۆگرافی ژيانی محهمهد تر دەکرانهوە و لهبهر چاو وون دەبوون. و پياوەوە کا

کهريي . مرۆڤ ناب کارت هيی پهرتووکی قوڕئان داناب هکی مهزنی لهسهر ڕەنگاغهمبهر تهمهنی بهرەو تهوە که پ کدا تهمهنی ٦٠ئهوەشی لهبير بچ ساڵ دەڕۆيی، له کات

شتا بيست و له بيستيش کهمتر بوو. ئهو جياوازييه ببوە ٩زۆربهی ژنهکانی ( ژن) هک هۆی ب گومانی، ب متمانهيی و ترسی لهدەستد کی وەهای بۆ پ ان، و بارودۆخ

چانهوەی خۆيان کرابوون بۆ ئهوەی له اليهن نابوو که ژنهکان ناچار به داپۆشين و پ هته سهر: پياونيترەوە تهماحيان نهکر

غه"ئه زانی خاوهکانت و کچهر! ژنهمبهی پ ی بکهن باوهکانت و خ ، با خۆيان ڕان حاوه به تهباشتر ده م کارههکانيان داپۆشن؛ ئچارش ن و ئازار که وههۆی ئه ب بناسرن. خودا لهنه ۆڤانهتا دهخه در )٥٩یئايه ٣٣ی." (سووڕهبوورێ و د

کی ئايينيه که ههموو ٣٣ئهو ئايهيهی سووڕەی زە ئيسالمييهکان ئهرک بۆ کۆنهپارم کات مرۆڤ سهرن مان دەب پهيرەوی ل بکا. به کی موسو کستی ژن ج بداته کۆنت

ته مه و بهتايبهت له و ته سهر ئهو بڕيارە که له دنيای ئهمڕۆی ئ ئهو ئايهيه، دمان ڕۆژئاواييهکان تهنانهت له ڕوانگهی ئايينيشهوە، هيچ مانايهکی نييه ژنی موسويدا دەژيا، ئازار، لهکۆڵ گايهی محهمهد ت ناچار به داپۆشينی خۆی بکرێ. لهو کۆمه

کی ئاسايی و ڕۆژانهی پياوان بووە. نهبوونهوە کسی کار چنينی س هه و تهنگ پغهمبهر دوژمنی کهسيی زۆری بوون و ترسی لهوە ههبوو که له سهرەڕای ئهوەش پگهی ئازار گهياندن به ژنهکانيهوە، زەربه لهو بدەن؛ بهو هۆيهوە، به داپۆشاندنيان ڕ

گهی سهرەکی بۆ داپۆشانی بهرگری له کاری تووڕەيی و دوژمنايهتی کردووە. ئ هوە بهرەدا هۆی ئايينی نهبووە، و ل ر چارش ژنان بووە. خۆ داپۆشان و شاردنهوەی ژنان لهژ

يهتی بووە. زگارييهکی کۆمه کوو زياتر پار به

Page 185: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

184

لهو سهەردەمهوە ئيتر کات گۆڕانی بهسهردا هاتووە، ديارە ئهمڕۆش له زۆربهی ت يان لهو رە ب گاکاندا، ل کسی ههر بوونی ههيه؛ ههرچهند کۆمه ژی س ێ، دەستدڕ

ش بهو کارە ك و هيچ ياسايهك ناتوان پ م هيچ داپۆشان ه، به زۆر ڕاستييهکی تاکی تاقيکارانه بووە بگرێ. هاوکات لهگهڵ سهردەمی محهمهد که ئهو داپۆشانه ههو

چهوانهکهيهتی: زگاريکردنی ژنان، ئهمڕۆ زياتر پ لهو بۆ شاردنهوە و پارو بهسهردا دەدەن و نه خۆيان دادەپۆشن، گايانهی که زۆرينهی ژنان نه چارش کۆمهدەکرێ زۆر زوو بکهونه بهر چاو و بهر نيشانهی ئهو کهسانهی که به گشتی ئيسالميش ڕەد دەکهنهوە. تهنيا پهيوەندی تهنگاوتهنگ ياخود هاوتهريبی ئيسالم و داپۆشانی ژنان

ت ته هۆی ئهوەی له و رشی ڕەگهزپهرستانه دەب ه ڕۆژئاواييهکان دوژمنايهتی و همان ، چونکه خۆيان دادەپۆشن. ته سهر ژنانی موسو بکر

مان گهيشتۆته ئهوپهڕی نهی ڕابردودا باس لهسهر داپۆشينی ژنان له ئا لهو ساشهکه لهسهر ئهوەيه ئايا مامۆستايهکی قوتابخانهی ژن، ياخود لووتکهی خۆی. ک

مان بههۆی داپۆشينی خۆيدادپهروەر ر هوەکی ژنی موسو ب اليهنييهکهی ناخاته ژپرسيارەوە؟ ئهو شتهی من خۆم لهسهر ئهو باسه بۆم گرنگه ئهو پرسيارەيه که ئايا، گرتنی داپۆشان يا لهچکه بهسهردادان مانايهکی بۆ ژنی ئهمڕۆيی ههيه؟ مهبهست له هه

وە که له سهردەمی خۆيدا ڕەنگ زگاريکردن له لهچکه و چارش ه کهرەسهيهك بۆ پار؟ وە بچ ت، بۆ دەب ئهمرۆش يهکاو يهك بهڕ ژن و کچ بووب

مان که خۆيان سهريان داناپۆشن، ی موسو گا ڕۆژئاواييهکاندا ژنی ليبڕا له کۆمهمانانه دەکهن که لهچکه بهسهر وی ئازادی پشتيوانی لهو ژنه موسو کيان به ن به ش

ژوويی ياخود بارودۆخی کهسيی دادەدەن و خۆ دادەپۆ کی م شن. به هۆی رووداوکهاتنی سمبوليكی ناسنامهيی محهمهدەوە، قهدەغهيهکی ئهوتۆ نهک ههر بۆته هۆی پکۆشانی سياسی، که له اليهن کی ت کوو بۆته سمبول مانان، به بۆ زۆربهی موسو

کی ل وەردەگ يرێ. زۆربهی گرووپه ئيسالمييهکانهوە به مهبهستی خراپ، کهزۆربهی سياسهتوانانی ڕۆژئاوايی هاوکات ههوڵ بۆ نۆژەنکردنهوەی "لهچکه بهسهر دادان" دەدەن. ئايا ئهوە خۆی نيشانهی تۆلهرانس بوون و کراوەيی ڕۆژئاوا نييه، که ته يهکگرتووەکانی گاکهياندا بوونی ههيه؟ سهرکۆماری و چاالکی ئايينی له کۆمه

ی ئهمريکا باراك ئۆباما له ياري Rio deی ريۆ دو ژانيرۆ "٢٠١٦هکانی ئولمپيکی سا

Page 186: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

185

Janeiro ،نهی گرتووە. ئهو گوتوويهتی کی لهچکه بهسهری ئيسالميدا و " لهگهڵ کچشان دەدا، تی ئهمريکا پ نهری و شانازی بهو کچه گهنجهوە دەکهم که خۆی وەك نود ترامپ پۆبليکانهکان دۆنا کيش بۆ کانديدی ر هاوکات بهو کارە ويستوويه سيگنال

بژاردنی بۆ رێ، که گوتبووی له ئهگهری هه سهرکۆماريی، سهفهر و هاتوچۆی بنتی ئهمريکا قهدەغه دەکات. مانان بۆ و موسو

گايهکی ی له کۆمه کی ب مانايه. بۆچوونی وا ج کی ئهوتۆ شت ديارە ڕاگهياندنست، يا ههر تايبهتمهندييهکيتر وان ئايين، ڕەنگی پ ئازاددا نييه که جياوازی له ن

ت. ترامپ بهو کارەی ههموو م ر گومانی دابنر مان دەخاته ژ کی موسو رۆڤك ۆزە: دەتوانی ئهو بيرە پ نهيهکی ئاوا پهياميکی ناديار و ئا گشتييهوە. هاوکاتيش وکی جيا نهبوەوە له ئايينی ئيسالمه. سهرەڕای ئهوەش ن که "لهچکه و ڕووپۆش" بهش ب

و کارە بهسهر دەتوان پرۆپاگاندايهك ب بۆ ئيسالميستهکان که به زۆری دەيانهوەی ئهر نه ژ نن. ههوکاتيش بهو کارە، ئهو ژنانه له جيهانی ئيسالم دەخر ژناندا بسهپگا ئيسالمييهکاندا نموونه و گوشارەوە که نايانهوێ خۆيان داپۆشن. بهداخهوە له کۆمهژ و ...) که لی ژنی ناسراو(وەك شاعير، هونهرمهند، وەرزشکار، گۆرانی ب مود

کهری ڕا ن، زۆر کهمن. بتوانن کارت ستهوخۆ لهسهر ئازادی ژنان دان

دەگرێ، کيش زياتر له داپۆشينی ژنان هه محهمهد له سهردەمی خۆيدا ههنگاوش بچنه دەرەوە. له تهنانهت ئهو دواتر قهدەغه له ژنهکانی دەکات که ناب له ما

نکردنهوەی نههاييه: کی خاو دا مانهوە کردار ڕوانگهی ئهوەوە له ما

شوو، خهمی نهدهورانی سهك دهون و وهکهرمهماڵ خۆتان ده "له ی خۆتان زانی پ مژ بکهدهنيشان مه غهفه ن؛ لهکات بدهن و زهن. نو چن. رمهر دهمبهرمانی خودا و پ

وه هکی ئهخه که ئ نتان سهيتان لهپهچه کيهرهن خوا گهم ما ر البا و پاك و خاو )٣٣یئايه ٣٣ی." (سووڕهڕاگرێ

کوو وەك ياسای گشتی سهير کستهکهيدا به ئهوەی که گوتهکانی قوڕئان نهك له کۆنتی : کات تالهبانهکان له سا کی نهگۆنجاو و خراپی ل دروست دەب دەکرێ، ئاکام

زی سياسيان له ئهفغانستان بهدەستهوە گرت، ئيزن به ژنان نهدەدرا ٢٠٠١تا ١٩٩٦ هنه دەرەوە. کيژەکان ئيتر ئيزنی قوتابخانهچوونيان ل زەوت کرا. هيچ له ما هکهيان ب

Page 187: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

186

ك ئيزنی کارکردنی له دەرەوەی ماڵ نهبوو تهنانهت له نهخۆشخانهکانيش ژنانيان ژنوەبردنی ئهو کارە، خۆيان بهو سووڕەيهی دەرمان نهدەکرد. ديارە تالهبانهکان بۆ بهڕ

تهکهي واسيبوو. و ان به پتوونی گهڕاندرابۆوە بۆ سهردەمی ڕەش و قوڕئانهوە ههکی تاريکی سهدەەکانی ناوەڕاست؛ ههرکهسيش دژ بهو کارەيان بوەستايه، دەبوو تاوان

گهورە بدات.

Page 188: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

187

کسی موزاحيمهتی س

کسی چیبۆ غهمبهر له پهيوەنديی ژيانی هاوسهری و س ی پ سهردەمی خۆيدا جئامۆژگاريکردن نييه، چونکه ئهو چهندين جار زەماوەندی کردووە، ئيزنی نيزيکی ی داوە ژنه سيکسی لهگهڵ کۆيله و بهديلکراوانی شهڕی ههبووە، ههروەها ههوم بهداخهوە زێ. به کسی بپار ژی موزاحيمانی س گهنجهکانی له ههنبهر دەست در

ڕا رەدايه، که گ شهکه ل کستی ک وەکانی قوڕئان نهك بههۆی پهيوەندايهتی لهگهڵ کۆنتکراو کوو تا ئهمڕۆش وەك ياسای دانراوی بڕواپ ن، به سهردەمی خۆيهوە سهير دەکرنی ههيه، بهڕادەيهك که بههۆی ک نهر کهريی گهل ن. ئهو کارە، کارت له ئهژمار د

غهمبهرەوە، ئهمڕۆش دەست س و کهوتی سهردەمی پ ژی بۆ سهر لکاندن به هه درکم لهگهڵ ژ ستا وتوو ش ئ ت. ماوەيهك پ کی ئاسايی و فهرمی دادەنر ژنان به کارك کۆيلهی داعيش بووە و کی ئيزەدی کورد ههبوو که بۆ ماوەی چهند مانگ کهنيشکستا خۆی له دەستيان ڕزگار کردووە. ئهو کچه چهندين جار له اليهن سهرکردەيهکی ئ

س ژی س ی گوتوە که بهوکارەی له داعيشهوە دەستڕ کی کراوەته سهر و سهرکردەکه پی گوتهکانی قوڕئان، خودا ئيزنی به تهوە. هۆيهکهشی ڕوونه: به پ خودا نيزيکتر دەب

کسی بکهنه سهر کۆيله و بهديلگيراوانی شهڕ. ژی س کراوان داوە دەست در باوەڕپ

کی لهڕادەبهدەر ناخۆش و سهرسووڕ م بهداخهوە رووداوی وا ديارە کار نهرە به هکی هاوچهشنی ئهو کچه رە و لهوێ کۆتايی پ نايهت. رووداو ك رووداوی ل به تاقمڕۆريستهکانی گرووپی ئيزەدييه کوردە، له نيجيرياش روو دەدات کات که شهڕکهرە ت

نن و وەك کۆيله الی خۆيان Boko Haramبۆکۆ حهرام " " ژنان و کيژان دەڕف ڕاياندەگرن.

ی تازەی له کسی له شهوی سا ژی س س و کهوتی ئهوتۆ و دەست در مان هه ئان و زۆربهی شارەکانيتر باس ٢٠١٥ ی زايينی لهههنبهر ژنان و کيژان له شاری کۆ

کسی س و کهوتی ئايينی ئيسالم لهههنبهر ژن و تهوەری س ينهوەی هه کۆ و لك سۆزدارانهدا دو رەشدا له فهزايهکی گهل و ئوردووگا له بهرانبهر يهکتر ژياندەوە. ل

ته، ژنان و کچان لهو شهوەدا ی ئهو و ژووی نو ڕاوەستابوون. بۆ يهکهم جار له م

Page 189: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

188

وە کرا، له اليهن سهدان پياوی چاوچنۆکهوە بۆ ماوەيهکی زۆر دەور دران، جوزيان پکسيان لهسهر ژی س کيشيان دەست در کرا و بهش دزييان ل کرا، سووکايهتيان پ

کيان وەك کرا. نران، که تاقم تانی ئيسالمی و عهڕەب ناس تاوانکارەکان به مرۆڤی وتهکه. نابووە بهر و پهنابهر پهنايان ه

منی درايه دەرەوە. بهو نيازەی پهنابهر و مرۆڤی ی ئهو ڕووداوە زۆر به ه ههوازن، ئهتنيك و ئايينی ئهو گرووپه تاوانکارا کی گشتی بپار نه زۆر دواتر بيانی له گومان

ك که دواتر به درۆ دەرچوو. بهو کارە ئاو بهسهر ئاگری ئهو ئاشکرا کرا. ههودايه که ن و ئهو ههستهيان ت دياکان" دادەن ك به "دروی م کهسانهدا کرا که ههر ههوان. ئاو بهسهر کی به فريودراو دادەنر ن و خه بۆچوونهکان له سهرەوە کۆنتڕۆڵ دەکر

وبوون و ئاگری ئهو کهسان که ن مرۆڤی بيانی يهکجار زۆرن و ت هشدا کرا که دەمه زۆر ئهستهم و نهگونجاوە. گای ئ خۆ گۆنجاندنيان لهگهڵ کۆمه

تنيكی و ئايينی تاوانکارەکان نی ئ ت بهست کی سروشتيه که ئهستهم بتوانر ديارە، شتژی ئاسايی ن ت ئهگهر مرۆڤ بزان که تهنيا دەست در هبووب (ئهو کارە لهبير بکر

ی ك له شهوی سهری سا کۆڵ ههموو سا بههۆی خواردنهوەی له ڕادەبهدەری ئهم نهك به پانتايی ئهو شهوەی ك دێ به ) که له اليهن ههزار پياوی ٢٠١٥تازەدا پ

نيکی رشيان کراوەته سهر. ههروەها ئهو پياوانه ههموويان بهست الت و لوتهوە هت. ئايينی کولتووری وەك يه کيان بووب

، بهتايبهت ئهو کاته مرۆڤ ناتوان ئاوا به ساکاری سهری ئهو ڕووداوە داپۆشگادا، شگری و کهمبوونهوەی لهمپهری خۆگونجاندن له کۆمه ، که مرۆڤ بۆ پ ناتوانن ڕووی دا، لهو ك وەك ئهوەی له شاری کۆ هۆگريی لهخۆی پيشان بدات. رووداو

شتا له اليهن ئورووپاييهکانهوە نهناسراو بوو. ئهگهر مرۆڤ چهشنه تايبهتييهی خۆيدا هکسی له ههنبهر ك له دنيای عهڕەب بداتهوە دەبين که به گشتی موزاحيمهتی س ئاوڕمانی کی ژنی ئا گايه. ههر توريست شهيهکی تايبهتی و جيددی کۆمه ژنان و کيژان ک

ز تانی ميسر، تون کی له و ، ياخود بيانی چ به تهنيا يا لهگهڵ ههڤال يا مهراکيش بووبرشکارييهکی ئهوتۆی لهسهر بکرێ. ههروەها ک ه دەزان که دەکرێ ههموو دەم

Page 190: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

189

مان که ژنی ڕۆژئاوايی ئهوەش دەزانن که زۆر ئهستهم دەتوانرێ دژ به پياوی موسوست بگرترێ. و کی سووکهوە سهير دەکهن، هه به چاو

يهی موزاحيمه م، ئهو ج تی ميسرەوە د کسی له ههنبهر ژنان من خۆم له و تی سکی ئاسايی پياوان، چونکه مرۆڤ ئهو ژ ببوە کار و کيژان بۆ ماوەيهکی دوورودرژوو لهبهرچاو نهگرتووە و گرنگايهتی پ نهداوە. له ژايی م دياردەيهی به در

گايهکی ئايينی ت که له کۆمه –اليهکهوە، چونکه مرۆڤ نهيويستووە دان بهوە دا بن، لهو الشهوە مرۆڤ ئهخالقی دا دە وەيهك ناب بوونی ههب کسی بههيچ ش ژی س ستدڕ

کی باشی بۆ بهدياری تهکهی بووە که داهات ترسی له کهمبوونهوەی توريست بۆ ونراوەتهوە سهر ، هۆيهکهی گهڕ نان. ئهگهريش باس لهسهر ئهو موزاحمهته کراب د

هتيی چهشنی بهرگ قوربانی بووەکه و بهرپرسايهتيهکهی کهوتۆتهوە سهر چۆنيس و کهوتی. لهبهرکردن و هه

هی س و کهوتی هه بهستنه و ترس له ڕوونبوونهوەی هه ئهو چهشنه درۆ ههژيانهوە بهرەو رشانه و دەست در کی کهمی ئهو ه خۆيان، بۆته هۆی ئهوەی له ژمار

پيدميهکی ڕاستهقينه و ئاسايی و فهرمی چووە و پهرەی سهندووە. تهنانهت له ٩٥ئك کسيانه که بهردەوام ههموو ڕۆژ ژيه س سهدی ژنانی ميسری لهسهر ئهو دەست درژنی مانان "ج ژنی پيرۆزی موسو دەکهن، رەنج دەبهن. بهتايبهت له دووج ههستی پی ئاسايشی شارەکه دا، له دەست ژنی ڕەمهزان" له ههموو پارك و ج قوربان" و "ج

کسی گشتی پياوان ب بهش نام ژی س نن. در

نيشاندان له مهيدانی تهحرير له پهيوەندايهتی لهگهڵ بههاری هاوکات لهگهڵ خۆپکسی لهسهر ژنان و کيژان گهيشته ئهوپهڕی ژی س عهڕەبی، ههميسان دەست دروە چوو: نيش بهڕ يان دۆزيبۆوە که له شاری کو کی نو شهرمی خۆی. لهوێ تاکتيک ب

له مرۆڤ دروست کردبوو. کات قوربانييهك تاوان کاران دوو بازنهی داخراويان وە دەنرێ، خۆی ل ی پ دەستنيشان دەکرا، له بازنهی يهکهمدا دەوريان دەدا. لهوی پادەکهنن و ههرا و هوريا وەڕێ دەخهن، هکهش به دەنگی بهرز پ ندرێ، کۆمه دەخش

وە بۆ بۆ ئهوەی دەنگی قوربانييهکه نهبيسرێ، و به گورجی دەيخهنه بازنهی دووههمه

Page 191: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

190

ژيهکه کی دووری خهنهوە. لهوێ دەست در ئهوەی له ئهگهری يارمهتيدانی خهت. ی دەربازبوونی زۆر ئهستهم دەب ژەی دەب و ئيتر ڕ در

م ئايا ئهو کارە هيچ پهيوەندايهتييهکی به ئايينی ئيسالمهوە ههيه؟ ئا و نا. من خۆم بهشيش شاهيدی ئهو چهشنه د ژييه گشتيانه بووم. له له ميسريش و له مهراک ەست در

ی بچووكی گهنج کوو له کۆمه کی ئايينی بهشدار نهبوون، به زۆربهياندا کۆمهکۆڵ و مادە سڕکهرەکاندا بوون. کهری ئه ر کارت پيکهاتبوون که لهژ

کی کراوانی ئيسالمی قهدەغه کراوە دەست له ژن ئۆری ئيسالمی له باوەڕپ ی ت به پگانه بدەن، ته کراوی ب . ههروەها له باوەڕپ نانهت ئهگهر ژنهکه دەسگيرانی خۆشيان ب

دا ک ل بداتهوە (تهوقهی لهگه دەڕۆی ئيسالمی قهدەغه کراوە دەست لهگهڵ ژن زگانه بکات. سهلهفييهکانی ميسر بکات) ياخود بۆ ماوەيهکی کورتيش چاو له ژنيکی ب

له سهر ئهو کورسييهی ژن لهسهری لهسهر ئهو بۆچوونهن که پياو ناب له ئوتوبووسدا شتا لهسهر کورسييهکه ، چونکه گهرمای لهشی ژنهکه که رەنگه ه دانيشتووە، دانيش

ت. ن ههستی پ بکرێ، مهيلی پياوەکه ببزو

ژە ئهخالقييهوە که م به کردەوە، وا نييه و بههۆی ئهو داب و نهريته توند و ت بهتهی پرۆسهيهکی جينس ت که ئهزموونهکهی ئهويش خۆی ئاو کد ك پ ی بووە، پوتانسيهل

، ياخود به ك که ژن وەك ماڵ و دارايی پياو دادەن چهوانه دەردەکهوێ. ئايين به پ، به ڕاشکاوييهوە بهرپرسه بۆ ئهو کارە. مهترسييهك بۆ کاری ئهخالقی دەزان

، ن ك که بۆ بهههشتی پياوان ژن وەك کهرەسهيهکی خۆشيی پياو دەناس ی قوڕئان ڕۆهکهی كيش که بۆ ژنی دياری دەکات و دە ما کسواليزە دەکاتهوە. باوەڕ ژن و کچ ست، هکهی دەتوان بهج ب کی بنهما يی پياو ردەکهی يا به هاوڕ تهنيا لهسهر ئيزنی من که ناتوانن ق کی ناڕاستهوخۆ تووڕەيی و زۆرداری دژ بهو ژنانه دەخو واز به ش

گه پهيڕەوی لهو قهدەغه يه بکهن (بۆ نموونه. ئهو ژنه توريستانهی که به تهنيا ڕکی خۆراک و کی ب باوەڕ وەك پوتانسيهل ك که مرۆڤ دەبڕن). ههروەها پهرتووکشهيه کی بهرچاوی ئهو ک ، اليهن کسی داگيرکهرانی ئيسالمی دادەن کۆيلهيهکی س

ته ئهستۆی. دەکهو

Page 192: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

191

ستا به دەگمه ن ژنی ميسری له قاهيرە لهچکهی بهسهردا نيزيکهی چل ساڵ بهر له ئژیدەدا. کسی له فهزای گشتی لهسهر ژنان لهو سهردەمهدا زۆر کهم دەست در س

هوە وەدەر کهوێ ک ناتوانی ب داپۆشانی خۆی له ما وە دەچوو. ئهمڕۆ هيچ ژن بهڕخشانی پياوانی لهسهرە. وەنان و خۆل شتا مهترسی خۆ پ و سهرەڕای داپۆشانيشی، ه

ته ئيسالمييهکان به ههمان ئ ران، ئهفغانستان، پاکستان و زۆربهی و هو کارە له ئهمهند و پيرۆزی عهرەبستانی سعوديش ئهو داب و تی دەو وەيه، تهنانهت له و ش

. وەدەچ نهريته بهڕ

وان داپۆشين و رەدا گومانی پهيوەندييهکی ڕاستهوخۆی ن ت ل ئايا مرۆڤ دەتوانژی ک دەست در کی س ك ئاستهم و دژوارە. بهش کی گه سی له ژنان بکات؟ پرسيار

م ئهو دياردەيه به ڕاشکاوييهوە پهيوەندی به بوونی ڕاستهقينهی ئيسالمهوە ههيه، بهژینهك ههمووی. چونکه له هيندوستانيش کسی بوسهر ژنان، کاری دەست در س

ته ه م ناب بب ه به گای ڕۆژانهی پياوانه. ئهو ڕاستييه، تا ۆی الدان و ونبوونی ڕتی هيندوستان بکات. ئهو کارە وازی ڕادەيی سهيری و ڕاست و مرۆڤ به شکوو لهڕاستيدا نه پهيوەندی به نهتهوەی هيندەوە ههيه و نه دياردەيهکی ئيسالمييه بهدەدات وا ژن گا و کولتوورانهدا سهرهه کی ناڕەوايه که ڕاست لهو چهشنه کۆمه کار

ت.به چاوی سوو ك و نرخی کهم سهير دەکر

Page 193: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

192

کسواليته(هاوجنس بازی) له قوڕئاندا هۆمۆس

نی ڕۆريستی ژوئ له ئۆرالندۆی فلۆريدا بووە هۆی کوشتنی ٢٠١٦ڕووداوی تکی مهزنی سهبارەت به دوژمنايهتی ئايينی ل و باس کسۆئ چهندين مرۆڤی هۆمۆس

وان مرۆڤی هاوجنس وەڕێ خست. سهرەڕای یئيسالم لهگهڵ خۆشهويستی نچهوانهی جياواز لهسهر تاوانکارەکه، چونکه ئهو وکردنهوەی زانياری دژبهر و پ بکی ئهفغانستان بوو، هۆ بۆ ئهو کارەی دەگهڕايهوە سهر داب ونهريت، مان و خه موسو

ك –فهرههنگ ئايينی ئيسالم. ئهگهر تاوانکارەکه خۆيشی هاوجنس باز بايه، وەك تاقمدياک کی بهسهردا نهدەهات. له م ويان کردبۆوە، ديسانهکه ئهو کارە هيچ گۆڕان ان ب

ت له خۆ به رەدا دەتوان بريتی ب کی ئاوا سامناك ل نانی ڕووداو که هۆکاری پك مهزن و رق و کينهيهکی زۆر له ههنبهر "تاوان" که مرۆڤهکه کی گه تاوانبارزانين

کی ه شکيدا پ وەی ئاکتيڤ خۆی له م ناوە. به ش

نی ٢٠١٦له سهرەتای مانگی جوالی لهگهڵ دوو کهسی هاوجنسباز له شاری کوکهوتنم ههبوو. ههرکام لهوان بۆچوونی مان بوون، چاوپ مان که ههردووکيان موسو ئاکی کس ههبوو. ئيبراهيم گهنج جياوازی خۆيان لهسهر تهوەری ئايينی ئيسالم و س

تی لوبنا ته ئيسالمييهکانی تر لهسهر لوبنانيه و باوەکوو و سهنگاندن لهگهڵ و ن به ههنی تهوەری هاوجنس بازی زۆر کراوەترە، سهرەڕای ئهوەش زۆرجار له اليهن کۆمهترين دراوە، سووکايهتی پ کراوە و تف و لهعنهتی ل کراوە. تا نی پ کهوە جو خه

کی سهلهفی ئيبراهيميان گرتو ە و له سهربانی رووداو که بهسهری هاتووە: گرووپخانووبهرەيهکی بهرزەوە خستوويانهته خوارەوە. سهرەڕای شکانی چهندين ئهندامی دەر و ناوەوەی لهشی، ئيبراهيم له مردن ڕزگاری بووە و دوای ئهو ڕووداوە له لوبنان رە داوای مافی پهنابهری کردووە. له مان و ل تی ئا توە و هاتۆته و هه

اندا چاوم به ئيبراهيم کهوت و لهسهر پهيوەندی ئهو لهگهڵ کۆبوونهوەيهکی هاوجنسبازس و کهوتيان لهسهر ئهو کارەی و ههروەها پهيوەندی خۆی هکهی و چۆنيهتی هه بنهمامان ڕامهوە که ئيتر موسو لهگهڵ ئايينی ئيسالم، پرسيارم ل کرد. ئيبراهيم بۆی گ

ك بکا که ر نهماوە: چونکه چلۆن دەکرێ اليهنگری له ئايين بوونی ئهو دەخاته ژپرسيار؟ "چۆن دەتوانم ئهو ئايينه به هی خۆم بزانم، که دەيههوێ بمکۆژێ چونکه

Page 194: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

193

هکهشی ئيتر هيچ ناوم؟" لهگهڵ بنهما کی ه دەمهوێ بهو جۆرە بژيم که سروشت پس وکهوتی جنسيهکهيهوە، خۆيان ل پهيوەندييهکی نهماوەتهوە، ئهوان بههۆی هه

يان نهپرسيوە. دوورخستۆتهوە و تهنا نهت دوای رووداوی بريندارکردنهکهشی، لهی رە و ئهو مرۆڤانه بنهما : "ئ کی دەورو بهری دەکا و دە براهيم سهيری خه ئنن و منن. ئهوانه يهکهم مرۆڤ له ژيانمدان که بهو جۆرەی که ههم دەمسهلم

خۆشهويستيان بۆم ههيه."

کهوە دواين. فهيسهڵ ههر لهو کۆبوونهوەيهدا چاوم به فهيسهڵ ك پ کهوت و بڕمان، له شاری موريس له باشووری ڕۆژئاوای ش هاتنی بۆ ئا کی پاکستانيه که پ ئيمام، مرۆڤی واش ل ؟ به کسۆئ کی هۆمۆس ئوقيانووسی هيند ژيانی کردووە. ئيمامم به ب ويستی ههن. فهيسهڵ زۆر زوو ههستی به هاوجنس بازی خۆی کردبوو، به

گاکهی و خۆی ه، کۆمه کهسايهتييهکی له خۆی دروست کردبوو، که بنهمايشی ههبوو. زۆربهی مرۆڤی يان دەويست. زەماوەندی کردبوو و منا هاوکارەکانی لکی هاوچهشنيان ههيه. گا ئيسالمييهکاندا چارەنووس ژن و پياوی هاوجنسباز له کۆمه

کی دووچهشنيان ههيه. فهيسهڵ نهيدەتوانی و زۆربهيان تا کاتی مردنيش ژيانژە پ بدا. کات ژنهکهشی بهو کارەی نهشيدەويست ئيتر ئهو چهشن دوو ژيانهی درڕابۆوە. کانی گ هکهی و دراوس س و کهوتی ئهوی بۆ ههموو بنهما زانيبوو، ههيان به فهرمی وەك ئيمامی ئايينی ژ بوو فهيسه يانی در ی دەوروبهری که سا کۆمه

زيان بۆ کرد دەناسی و ڕ ی ههبوو، دوای زانينی ئهو ڕاستييه ههر ههموويان پشتيان تو به چاوی سووك سهيريان دەکرد. ئازاريان دەدا و ههڕەشهيان ل دەکرد. کارەکهی هکانيشی ل سهنرايهوە. کات ئاگادار کرايهوە له دەست دا و تهنانهت ئيزنی ديتنی منا

هکهی هاتوونهته سهر ئهو بڕيارە که ب شتووە و که بنهما يکووژن، شارەکهی بهج هتووە. لهوێ هه

تهوە، ن کی ئايينی بم کراو کات من پرسيارم ل کرد، چلۆن دەکرێ ئيتر باوەڕپمی دامهوە: "ئهوە ی کوشتنی ئهوی داوە، وە وەخت دابو نهريتی ئهو ئايينه ههو

کی کوو تهنيا چهشنه تهفسير ئيسالمه. ديارە قوڕئان ئيسالم نييه که ئهو کارە دەکات، بهم نهك بهو هۆيهی هاوجنس کسۆئيلی شاری سدوم مهحکووم دەکا، به مرۆڤی هۆمۆسکی تريان کردووە." فهيسهڵ لهسهر ئهو کوو بهو هۆيهی ئهوان تاوان بازن، به

Page 195: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

194

ته ئيسالمييهکان له ههنبهر هاوجنس س و کهوتی شهڕخوازانهی و بۆچوونهيه که ههس بازان پهيوەنديی به تهوە بۆ فهرههنگ و هه کوو ئهو کارە دەگهڕ قوڕئانهوە نييه، به

گا. گوتراوەکانی پهرتووکی قوڕئان وا تهفسير دەکهنهوە که وکهوتی پياوساالری کۆمه". ن وەك پشتيوانييهك بۆ پياو ساالری دەنو

کی لهسهر دەموچاوی دانابوو، چونکه تهنا نت له کاتی ئاخهفتنهکهماندا فهيسهڵ ماسکيان ههيه. بهو هۆيهی مانيش له دەست ئيسالميستهکان له ئهمان دا نييه و ترسی ل له ئاو دەکرايهوە، نهيدەويست خۆی کی تلهفيزيۆنييهوە ب ئهو چاوپيکهوتنه له اليهن کاناتهوە. نيگهرانييهکهشی ب ج ك بيناس ئاشکرا بکا و ترسی لهوە بوو که نهکا کهس

يان دابوو، نهبوو: ئهو سهردەمهی مان، پهنابهرەکانيتر ل وەك پهنابهر هاتبووە ئازاری و کردبوو و له اليهن ئهو پياوانهوە ئازاری پ گهيشتبوو که ب سووکايهتيان پزيان له مرۆڤی هاوجنس باز ههيه. ئهو ئازاردان و سووکايهتييه نهك ههر به هۆی ب

کوو به ڕاشکاوی له خزمهت بچووککردنهوە ڕازی ڕاگرتنی ئهو کهسانهوە بوو، بهوە دەچوو. و پهستکردنی کهسايهتی ئهو مرۆڤانهش بهڕ

منی ههيه، مرۆڤی کی ه مان ژيان سهرەڕای ئهوەی فهيسهڵ تا ڕادەيهك له ئان و ته سهر، ئازار دەدر رشيان دەکر ته ئيسالمييهکان، ه هاوجنس باز له ههموو وتی ئيسالميدا سووکايهتيان پ دەکرێ و ههڕەشهيان ل دەکرێ. الی کهم له ناو دە و

ران، عهڕەبستانی سعودی، سوودان، ياساکان به ئاشکرايی دژ بهوان ڕاو ەستاون. له ئتهکانيتريش دەب چاوەڕوانی دارەدانيان ل دەکرێ. له و و موريتانی ههڕەشهی له سگايانهش که دەستی ياسايان پ ناگا، له اليهن فناتيك و چوونه بهنديخانه بکهن. لهو ج

دەڕۆی ئايينيهوە ههر وەك دوو نموونهی فهيسهڵ و ئي براهيم ههرەشهيان ل مرۆڤی ز دەکرێ.

Page 196: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

195

چيرۆکی سدوم و عمورە (گمورا)

ستی ئايينی ئيسالم له ههنبهر هاوجنس و م کاميهك لهو دوو مرۆڤه لهسهر هه بهبازدا ڕاست دەکهن؟ به گشتی ههردووکيان مافی خۆيانه. له پهرتووکی قوڕئاندا هيچ

گهيهکی ڕوون بوونی نييه که هاوجنس بازی به ک کی نائاسايی دابنرێ. تهنانهت به اروشهی "هاوجنس باز" بۆ يهك جاريش لهو پهرتووکهدا نههاتووە. ئهو شتهی لهويدا بی تهوڕات لهسهر ئهو تهوەرە دەيبينين چيرۆکی سدووم و عموورەيه که له کتک به وردی و کراوە، جار وەرگيراوە. ئهو چيرۆکه چهند جار له قوڕئاندا ئاماژەی پ

كی شاری لووت جاری واش ڕاوەيه، خه ی ئهو گ ه تهنيا وەك ههڕەشهيهکی کورت. به پس و کهوته نائاساييهوە لهعنهتی ل دەکرێ و سزا دەدرێ. لهسهر ئهو به هۆی ئهو هه

س و کهوته سووك و ب قيمهتهيان باس له نيزيکيی پياو لهگهڵ پياو دەکرێ: هه

وه ی خۆیکههۆزه وسا به"لووتيشمان نارد. ئه يی شووره ندهوهکاری ئه گوت: ئوه ر لهن، بهکهده وهيکردووهدنيا نه س لهکه ئ بری له -ت کردن حهبۆ خۆ ڕه .؟ ئ

وهدهالماری پياوان دهپه -ژنان . رکردووهو دهندازهئه ڕی لهدفهبۆ به ن. ڕاستی ئ مانهن؛ ئهريان کهشاری خۆتان ده له بوو : ندهوهر ئهراميان ههی لووت وهکههۆزه

کن کهسگهکه نی بژين! ئيتر خۆی و که ێ بهويانهده ل س و کاريمان ڕزگار پاك و خاو، کهی نهکهنيا ژنهر تهکرد؛ هه کمان بۆ باراندن ئهك بهته وتهب ماوان. باران مما ج )٨٤تا ٨٠یئايه ٧یچۆن بوو!." (سووڕه و تاوانبارانهڕۆژی ئهپاشه بڕوانه باران! ده

ش پرسياری لووته: " رەدا نوکتهی سهرنجڕاک وهل يی شووره ندهوهکاری ئه ئوه ر لهن، بهکهده کی "شوورەيی" .؟يکردووهدنيا نه س لهکه ئ " دەب کام چهشنه کار

ت؟ ئهوە ناب په کی لووت نهيکردب ش خه ک پ ت که هيچ مرۆڤ يوەندی به بووبهاوجنس بازييهوە ههب چونکه ئهو کارە ههميشه بووە و له ههموو کولتوورەکان و کی تاقانه ژووی ئيسالميشدا هاوجنس بازی کار وەکراوە. له م سهردەمهکاندا باسی لڕاوە و شيعر و چيرۆک و بهگشتی له هيچ نييه. چ له ديوەخانی خهليفهکان، ياخود له گ

ڕاوەيهکدا ت هنانهت ئاماژەيهك به نائاسايی بوونی ئهو کارە نهکراوە. تهنانهت باس و گوە لی پ کسۆئ له شيعر و پهخشانی عيرفانی سۆفييهکانيشدا ئاسهواری ڕوونی هۆمۆس

Page 197: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

196

گايهی مرۆڤه مانی باوەڕدار، الی کهم تا ئهو ج ديارە. لهمرۆدا زۆربهی موسو، ياخود نهکهوتب هی خۆيان هه به ئاشکرايی خۆی له هاوجنس بازەکه له بنهما

دا بکهن و س و کهوتی نهرم و نيانی لهگه ت، دەتوانن هه گادا نيشان نهداب کۆمه بيسهلمينن.

ته هۆی ئهو کارە "شوورەيی"يه؟ ك دەب بووب ئهدی چ رووداو

کراوە: ههر وەك پهرتووکی يهکيتری پهرتووکی قوڕئاندا به وردەی ئاماژەی پ له جردراون و به تهورات و ئينج يل، فريشتهکان ميوانی لووت دەبن که له اليهن خوداوە ن

وازی پياو خۆيان نيشان دەدەن. دوای ئهوەی لووت پياوەکانی وەك ميوان الی خۆی شج کردووە، لهبهر دەرکهی ژوورەکهيان چهندين مرۆڤی هيچ و پووچی ههوەسباز

کی خۆش کۆدەبنهوە و دەيانهوێ لهگهڵ ميوانهکانی لووت نيزيك ايهتی بکهن و کاتزگاری پياو ياخود فريشتهکان له ههنبهر ئهو مرۆڤانه، لووت پهڕ بکهن. بۆ پار تشنياريان پ دەکا که لهجياتی نيزيکايهتی لهگهڵ فريشتهکان، لهگهڵ کچهکانيدا پشنيارەی رەد دەکهنهوە. دوای ئهوە م پياوە ههوەسبازەکان ئهو پ نيزيکايهتی بکهن. به

له اليهن خوداوە ئهمری پ دەکرێ، گوندەکهيان بهج ب و خۆی و کهسهکانی لووتڕاوەيه ن. ئهوەش چيرۆکی ئهو گ ڕزگار بکات. له کۆتاييشدا گوناهبارەکان توونا دەکر

له قوڕئاندا:

وه کان بوونهڕاسپارده "کات که ی لووت، گوتی: ئ کن ناتان ناسين. که ميوانی ما سانمههگوتيان: ب ناوه م ئ کمان ه ناوه وانهئه ، کهشت ی دوودڵ بوون. ڕاستيمان بۆ تۆ ه ل

مه ك لهند بهچه ين. کهدرۆ ناکه دياره و ئ زانت بهشه ت و ره و بووری، تۆ خاو و ختان ڕێ نيشان دهداتهسيش ئاوڕ نهوه، کهڕێ کهدوايان وه خۆت له درێ بۆ وه. بۆ کوش دانا؛ کهمان لهکهدی کاره. نووك و بهوێ بچن مانهربوون ئهيان بهمی بهده له پ

شانه لهلهههه وه -کی شاريش بن. خهدوابڕاو ده وانهيايان بوو. گوتی: ئهپه - وهکن. گوتيان: بهب و ئابڕووم مهخودا هه ن. ترستان لهکهم مهوهردی ئهميوانن، ڕوو زه

مان نه دیئه وێ کانم، چيتان دهوا کيژهوێ؟ گوتی: ئهس تخوونت کهوتوی ناب کهپندهبه ن. دهيان بکهگهرن دهوه رخۆشی، ر سهبهله وانه، ئهکهگيانی خۆت سور و گرتنی.هه و گرمه تاوێ شريخهڵ گزينگی ههگهردان بوون. دهرگهسه موومان ژ

Page 198: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

197

کمان له داباراند." مانهر ئهسهله -رد به ببووه که -ک ستهکه ڕوو کرد و باران )٧٤تا ٦١یئايه ١٥ی(سووڕه

ی متی و مرقس، ئهو چيرۆکه بۆته هۆی له تهلمووديشدا ههر وەك له مهسيحييهت به پبی ندنهوە که تهنانهت کت کی خو واز سيمبۆليزيرەکردنی ميوانداريهتی و چهشنه ش

ک تا چ ن"کهوانم مهردی ئهميوانن، ڕوو زه وانهئه ردووە: "قوڕئانيش پهيرەوی ل، له کس بووب کی س رشکاری ئهو مرۆڤه ههوەسبازانه سروشت ڕادەيهك پالنی هۆز و نائاشکاری له ناو مهسيحييهکاندا کی مهزن و ئا ڕاوی ئينجيلدا باس چهندين وەرگ

ڕاوەکهی مارتين لۆتهر دا هاتو وە: پياوەکان ويستوويانه به دروست کردوە. له وەرگراوەيهی لۆتهر زۆر له رش بکهنه سهر فريشتهکان. ئهو وەرگ ئاگايی تهواو ه

رشکاريی ئهو مرۆڤانهوە ٢٩سووڕەی ی قوڕئان دەچی که به هۆی بهدفهڕی و ه دەب خودا توونای کردبن:

وهکههۆزه به وسا که، ئه"باسی لووتيشيان بۆ بکه يی شووره ندهوهکاری ئه ی گوت: ئوه ر لهس بهدنيا دا که ن، لهکهده وهوای نه ئ گريو و سواری پياوان ده کرد. ئ بن و ڕ

ی کهرامی هۆزهنيا وهن؟ تهکهخانی خۆتاندا ئاکاری ناشيرين دهديوه و له پيشه کردۆتهنهر قسهگهبوو: ئه مهر ئههه ی . گوتی:ئهکانت ڕاستن، ئازاری خوامان بۆ ب ٢٩یخوازم." (سووڕهتۆ ده له ، ياريدهڕهبدفه و هۆزهر ئهسهی من! لهندهرهروهپه

)٣٠تا ٢٨یئايه

کهوە بوونهته هۆی کهريی کرداری پڕ له شوورەيی جۆراوجۆر پ دەچی کارت وستگرتنی خودا و شاروەندانی سدوومی سزا داوە. ههروەها له کۆتايی ئهو و هه

مان به نيهتی شهڕ بۆ چير شنيار ياخود ياسايهك بوونی نييه که موسو ۆکهشدا هيچ پڕشکاری دژ به مرۆڤی هاوجنسباز هان بدا. ه

Page 199: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

198

تاوان و تاوانبارانه خودا ڕقی له

ن يا ته ئيسالميهکان مرۆڤی هاوجينس باز دەکووژر ك له و هۆی ئهوەی له تاقمنه زيندانهوە، چييه؟ بۆچی ئهو مرۆڤانه له اليهن داعيش و گرووپه دەخرهخانهکانهوە ئيسالميستهکانی ديکهوە، دەستبهستراو و چاوبهستراو له سهربانی با

نه خوارەوە؟ دەخر

شتريش ئاماژەم دايه که به ههر وەك پ نيهکی ت کرد، له پهرتووکی ئينجيليشدا نه پت و له زۆربهی ست دەگير و دەنگی تووڕەيی دژ به مرۆڤی هاوجينس باز ههڕاوەکانی ئهو پهرتووکهدا "سدوم" له خزمهت ئاواتی رەدکردنهوە و وەدەرنانی وەرگ

ك له بۆچوونهکاندا لهگ گادايه و تهنيا له بڕ هڵ شههوەت و ئهو مرۆڤانه له کۆمهسهنگاندنهش هيچکات ئهو سروشتی ئينسانی له يهك ڕيزدا دادەنرێ. سهرەڕای ئهو ههکراوانی ئايينی مهسيحی نهدراوە که مرۆڤی هاوجينس باز بکووژن، فهرمانه به باوەڕپ

بی قوڕئانيشدا باسی ل نهکراوە. ههر وەك له کت

ته ئيسالمييهکان وەك ياسای ل هاتووە، ك له و ئهوەی بۆچی ئهو کارە له تاقمهۆکاری جۆراوجۆری ههيه: زۆربهی اليهنگرانی مهسيحييهت پهرتووکی تهوڕات و گادا وەك ياسای ڕۆژانهی ئينجيل که به مووسا و عيسا وەحی کراون و له زۆر ج

هاتووە، وەک گوتهی ڕاستهوخۆی خ گای ل کوو تهنيا کهمينهيهکی کۆمه ودا ناناسن. بهنهرانی کيتر سهيری ئهو تهوەرە دەکهن. پشک نتاليست واته فناتيكن که به جۆر فۆندامکستهکانی وەك نووسراوەيهکی ئينسانی سهير دەکهن و بهکه و ت پهرتووکی ئينجيل کت

يای لهسهر ئهو باوەڕەن که ههستی ئيمپاتی (بهزەيی)، ئهزموونی کاتی و فانتازبهکه بوون. سهرەڕای ئهوەش له قسه و کستهکانی کت تهی ت نووسهرەکه ئاوراوەکهی کوو ئهو کهسهی گ بی ئينجيلدا خودا خۆی ئاخافتن ناکا، به ڕاوەکانی کت گنووسيوە، جا يا خۆی بينيويه و يا له کهسانيتری بيستووە. نووسهر زانياريی و

کهوە پينه ڕاوەکانی چهندين سهرچاوەی پ کی لی دروست گ کردووە و چيرۆک!کردووە. "گوناه + ڕووداوەی سرووشتی": ئهوە دەب سزا و تاوانی خودا ب

Page 200: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

199

ژ نووسراوە و پهيتا پهيتا ژايی ماويهکی دوور و در بی ئينجيل به در وەک چۆن کتينهوەی نوێ کۆ ی کات و ل ی ل زياد و کهم کراوە، به پ نووسراوەتهوە و زانياری نو

انکاری بهسهردا هاتووە ههتا سهردەمی ريفۆرماسيۆن، نوێ سازييهکی ئهوتۆ به گۆڕك نههاتووە. ديارە له پشتيوانی رۆحی ئينسان گهرايی له ئايينی ئيسالمدا هيچکات پم لهواندا هيچکات له بی ئينجيليشدا سووڕەی شهڕخوازی بوونيان ههيه، به کت

س کراوان داوا نهکراوە چاو له هه بکهن و ب Jehova"29و کهوتی يههوە " باوەڕپباوەڕ ياخود مرۆڤی به بۆچوونيترەوە بکووژن. سهرەڕای ئهوەش سووڕە

به هۆی نووسينی 30شهڕخوازەکان و ياساکانی ناو وەسيهت نامهی کۆن(تهوڕات)وەدا : "ک لهناو ئ وەسيهت نامهی نوێ (ئينجيل) پووچهڵ کراونهوە. ئهگهر عيسا ب

گا خۆشکهرە بۆ البردنی داب و ب گوناهه، ئهو کهسه يهکهم بهردی هاويشتووە"، ڕ نهريتی کۆنی ئهشکنجهدانی لهشيی.

مانان گوتهی م لهبهر ئهوەی پهرتووکی قوڕئان بۆ ههر کام له موسو بهنشينی خودا لهسهر زەوی سهير دەکرێ، ڕاستهوخۆی خودايه و مرۆڤ وەك ج

سهنگاندن ل نهوە و سووڕەکانی قوڕئان به هه نر کيتر دەخو واز هگهڵ ئينجيل به شمان ت. له قوڕئاندا ئهوە خودايه لهگهڵ مرۆڤی موسو دا دەکر س و کهوتيان لهگه هه

ئاخافتن دەکا و چاوەڕوانييان ل دەکا کاری چاك بکهن و ڕێ له ناڕەوا ببهستن:

دا؛ فهرمان ن که لهناو مهردمی دنيادا سهروو هه وە چاکترين کۆمه به چاکه دەدەن "ئ )١١٠یئايه ٣یو ڕێ له ناڕەوا دەبهستن. باوەڕيشتان به خوا ههيه." (سووڕه

دين و تاوانبار ههيه و توونايان دەکا، کات خودا خۆی رق و کينهی له ههنبهر بکراوانيشی ههمان کردەوە له خۆيان نيشان ديارە دەب چاوەڕوانی ئهوە بکرێ باوەڕپ

بدەن.

کی وەك عيسا له کهسايهتييهئهوەش: وەسيهت نامهيهکی نوێ، ياخود سهرەڕای غهمبهر وەك نموونهيهك و ئايينی ئيسالمدا هيچکات بوونی نهبووە. لهويدا تهنيا پ

بی ئينجيلدا به مانای خودای ڕاستهقينه هاتووە. 29 يههوە له کتبی ئينجيل به وەسيهت نامهی نوێ 30 بی تهوڕات به وەسيهت نامهی کۆن و نووسراوەکانی کت له ئايينی مهسيحيدا نووسراەکانی ناو کت

دەست نيشان کراون.

Page 201: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

200

مانان له مرۆڤ قوت س و کهوتی موسو گوتهکانی وەك ياسا بۆ چۆنيهتی ژيان و ههس و کهوتی ڕاستهوخۆی بی حهديس وەك هه محهمهد و ههروەها بوونهتهوە. کت

ينهوە و ڕوونکردنهوەی نووسراوەکانی ناو قوڕئان کۆ سهرچاوەيهکی گرنگ بۆ لمانان هان دەدا که نهک غهمبهر موسو سهير دەکرێ. يهك له ناودارترين گوتهکانی پوەی چاالکانه دژ به گوناە بهربهرەکانی کوو بهش ت، به ردر ههر گوناە به دادوەر بسپ

بکرێ:

ی گۆڕينی بدا، "ههرکهس ل ، دەب به دەستی خۆی ههو کی ناحهز ببين وە کار ه ئت، ئهگهر ئهوەشی له ن ئهگهر بۆی نهکرێ دەب به زمانی خۆی گۆڕانی بهسهردا به

ت، که ئهوەيان الوازترين فۆڕمی باوەڕە." ی بيگۆڕ 31دەست نههات، دەب به د

رەدا خۆی زبوونی باوەڕ ل کراو به ههر ئهوە بهو مانايهيه، بهه ن که باوەڕپ دەنو، دەب بهربهرەکانی لهگهڵ کاری خراپدا بکات. ئهو کارەی ك که بۆی بگونج چهشن

" پهيوەند دەداتهوە. ديارە له ههر Orlandoکه من ههميسان لهگهڵ رووداوی ئورالندۆ "دەرۆ ههن که ئامادەن و توانايی ئهوەيان هه کدا مرۆڤی ز ت ك و له ههر و يه کولتور

ی ئهو زانياريانهی تا ئهمڕۆ بۆ نن. به پ ق کی توڕەيی و دژ به مرۆڤ بخو رووداوکی باوەڕداری ئيسالمی بووە که ب دينهکان به مه ناسراون، تاوانکارەکه يا مرۆڤ ئو و هاوجينس بازەکان وەك سهرچاوەی گوناە سهير دەکا، يا کهسهکه خۆی ههستی گ

دا پهروەردە کراو کی ئهوتۆ و گوناهباری ت وەبردنی ڕووداو گهی بهڕ ە و لهڕی پاککردنهوەی گوناههکانی خۆی داوە. کوشتنی مرۆڤی ب تاوانهوە ههو

31 Sahīh Muslim, Hadith Nr. 73

Page 202: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

201

ينهوە له پرسيار، ئهزمونهکهی مهترس ه بۆ گيانيکۆ

دەرۆ و فناتيك تهنيا بههۆی پهرتووکی قوڕئانهوە ناتوانی به فهرمی کی ز تاوانکاروە به غهمبهر لهناو کارەکهی بهڕ رێ. ئهدی بههۆی حهديسهوە چی؟ گوتهيهكی پ

ماناندا هاتووە: کراوی موسو حهديسدا ههيه که له ههر س حهديسی کۆکراوەی باوەڕپکی لووت کردوويانه، چاالك کتان دۆزييهوە، ئهوکارە دەکات که خه وە کهس "ئهگهر ئ

32و ناچاالکيان لی بکووژن."

تهوە. ن رەشدا ئهو تاوانهی هۆزی لووت کردويانه له تاريکيدا دەم م تهنانهت ل بهس و کسی؟ ڕووتاندنهوە؟ شکاندنی داب و نهريتی ميوانداری؟ هه ژی س دەستڕم به ڕوونی ئاماژە نهکراوە. کهوتی هاوجينس بازی؟ ههموويان گونجاون، به

گ ه بۆ به تاوانبار زانينی هاوجينس بازی سهرەڕای ئهوەش ئهو چهشن حهديسانه به بهغهمبهر، ننهوە. تهنيا لهسهر ئهگهری گوتهی گوماناوی پ و تووناکردنيان دەهگرنگترين قوتابخانه ئايينيهکانی ئيسالمی بڕياری کوشتنيان بۆ مرۆڤی هاوجينس باز

هکيك له بهغدا)، ئيمام م ٨٥٥له بهغدا، ٧٨٠دەرکردووە. بۆ ئيمام ئهحمهد بن حهمبهڵ(له مهدينه)، ئيمام محهمهد بن ئيدريس ئهلشافيعی ٧٩٥له مهدينه، ٧١٥بن ئهنهس (

له فهسطاط)، تاوانی هاوجينس بازی لهگهڵ خهيانهتی ٨٢٠له فهلهستين، ٧٦٧(م زانايهکی وەك سهييد هاوسهريی وەك يهك دانراوە و تاوانهکهی کوشتن بووە. به

له بوفالۆی نيويوڕك)که وەك ١٩٧٩وستان، له هيند ١٩٠٣ئهبولعهال مهودوودی (ڕنی دنيای ئيسالم سهير دەکرێ، لهسهر ئهو باوەڕە بووە که نه له کی مود بيرمهندگهيهکی ڕۆۆن لهسهر کوشتنی مرۆڤی هاوجينس پهرتووکی قوڕئان و نه له حهديسدا به

باز بوونی نييه.

تهوە به که وابوو ئهو تهوەرەش ههر وەك زۆربهی تهوەرەکانيتری ئايينی، دەبهستربۆچوون و تهفسيری عالمانی ئيسالمی. له خراپترين بارودۆخدا کوشتن بۆ مرۆڤی ن که تهنيا وەدوای هۆگرييهکيتری جينسی کهوتوون. له هاوجينس باز به دياری د

32 Sunan abi dawuud, Hadith Nr. 4462; Sunan al-turmuthi, Hadith Nr. 1456 und Sunan ibn maja, Hadith Nr. 2561

Page 203: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

202

ه ئيسالمييهکانی ڕۆژئاوا دەب کخراوە و کۆمه ناوچه ئيسالمييهکانی جيهان و ڕيشدا ههميشه ٢١از له مهترسيدا بژين، چونکه تهنانهت له سهدەی مرۆڤی هاوجينس ب

مرۆڤی فناتيك ههن و لهسهر ئهو باوەڕەن که ئيزنی کوشتنی مرۆڤی تريان ههيه چونکه گايانهی ت و کۆمه خودا رق و کينهی سهبارەت بهو مرۆڤانه ههيه. تهنانهت لهو و

س و کهوتی ناحهز و خراپ له ههنبه ر مرۆڤی هاوجينس باز ئيسالميش نين، ههته ئيسالمييهکان و ئايينی ئيسالم ئهو گايهك وەك و م له هيچ ج ، به وە دەچ بهڕت. هۆيهکهشی ئهوەيه که بۆچوونی وە نابر کی ئيالهييهوە بهڕ وی ئهرک کارە به نسو مان به گشتی لهسهر هاوجينس بازی ناکرێ له گوناە و تاوان و هه مرۆڤی موسو

بی قوڕئان و کهوت لهههنبه تهوە. ئيالهی بوون و پيرۆزبوونی کت ر ب دين جيا بکرنيشينی خودا غهمبهرەکهی وەك ج بهدا، ههروەها پ ئيزن نهدان به گۆڕان بهسهر ئهو کتی خودا ك ڕۆڵ و ج کی باوەڕبهخۆ که وەك دادوەر ز ته هۆی پيکهينانی ه دەب

تهوە و به ناوی ئهوەوە بڕيار دەدا. دەگر

شهی له مهدا که زۆر به گورجی گۆڕانکاريی بهسهردا دێ، ک دنيای ئهمڕۆی ئمان دەتوانن لهو ناسنامه، شوناس و وەفاداری، بوونی ههيه. زۆربهی گهنجانی موسوگايانهدا هاوسهنگييهک بۆ خۆيان بدۆزنهوە، ئهوان باوەڕەکهيان وەك کۆمه

هکانيتردا سهير دەکهن. زۆربهيان تايبهتمهندييهکی کهسيی، له پهنا ههموو تايبهتمهندييی تۆلهڕانس بوون لهگهڵ دەوروبهريان دەدەن. چاوەڕوانی تولهڕانس دەکهن و ههوتهوە بۆ چهندين هۆی گه بۆ ئهو کارە دەگهڕ ك لهوان سهرکهوتوو نابن. به م تاقم بهته هۆی خزان بهرەو دی کهسيی دەب جۆراوجۆر، له زۆربهشياندا ناهوم

بوونيا ن. راديکا

ديارە ناکرێ پهرتووکی قوڕئان به تهنيا بهرپرس بۆ ئهو کارە دابنرێ، باوەکو به وەك ماکهی ئاگر کوو له اليهن -زۆرجار لهو کت ت، به كی ل وەردەگير کهر که هه

هکان دەدەن و کار بۆ دنيايهکی کراوە وەشانهوەی ليبڕا ی هه ئهو کهسانهشهوە که ههوهکانهوە پشتيوانی دەکهن، ههرەها له اليهن ئهو کهسانهوە که له اليهن گرووپه ڕاديکا

ن. گاچارەيهکی ساکار دەگهڕ ن و له ڕ دەکر

Page 204: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

203

کاری ترۆڕيستی دوايينی پاريس، ئۆرالندۆ، نيس، اينسباخ و وورتسبۆرگ دييهوە بۆ رق وکينه و ههروەها پهڕبوون له ناهوم نيشاندەری ئهوە بوون که ت

هتر دەکاتهوە. ههنگاوی دواتری، زياتر گا بهرەو چاالکبوون بۆ شهڕخوازی ئاوا ڕباس و گفت وگۆی سادقانه لهسهر سهرچاوەکانی ئهو رق و کينهيه گرنگايهتييهکی بی قوڕئان يا هی کت کدانهوەی هه زۆريان ههيه. فناتيزم و ناتولهڕانسی بهرههمی ل

کی سال دەڕۆيی کردنيانن. باس کوو بهرههمی ز کدێ که حهديس نين، به م ئهو کاته پکی ئينسانی کرد، پهرتووك و سهرچاوەکان وەك بهرههم شتريش ئاماژەم پ ههر وەك پنه خوارێ: خودا ياخود نر ن. ئهو کاتهی له لووتکهی پيرۆزييهوە به سهير بکرگا بۆ مرۆڤ دياری نهکهن و دەستنيشانی ئهوەش ی سووڕەکان ر غهمبهرەکهی به پ پ

کوو مرۆڤ خۆی دياری بکا. نهکهن که له کۆتايي دا کام سووڕە ئيعتباريان ههيه، به: بڕيارەکه به خودی مرۆڤهوە بهستراوەتهوە که ئايا قوڕئان به مرۆڤ دەتوان ب

ت يان وەك پهيامی رق و کينه سهيری بکات. کی خۆشهويستی دابن پهيام

Page 205: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

204

تهوەئهو شتهی له په ن رتووکی قوڕئان دەم

کی ئاوا دژوار و پڕ له، بۆچی تهکی زۆر ناسراو دهيهگوته فسيری قوڕئان کارغه. علی بن ئهڕيسک کردنه ی چوارمی ئيسالمی ليفهر و خهمبهبی تاليب زاوای پ

ی قات و پلهر "سهله کانيش باس. سۆفيهيه"ندين ڕوخساری ههقوڕئان چه: "دهك بهن. ههکه"ی قوڕئان دهجۆراوجۆر ی زانياری، باوه ر مرۆڤ ڕ و نيازی خۆی پ

ته له و شتهتوان ئهده دوای ياسا س بهرکهڕێ. ههگهدوايدا دهبه که وهقوڕئاندا بدۆزدا دهڕێ، لهيدا بگهبۆ ژيانی ڕۆژانه تهو زی مهعنهس وهرکه؛ ههوهيدۆز وی دوای ه

،ندی عيرفانی کهههو ڕه بی قوڕئاندا دابين ده نيازی خۆی له وتب ت نانهکات؛ تهکتت: عهوتوون، گهخالقی کهدوای ياسای ئهی بهسانهو کهئه هڕانيان ب ئهنجام ناب ت، داكك بوونی ههيه واندن بۆ ياساکان، ردانه، سهی خوداوهڕوانگه له موو مرۆڤ

زگاريی له قاندن، يه پار وخو ڵ گهندی لهيوهپه ت لهنانهان خۆشی تهك ڕوويی و ن ك لهخۆشيش يهقير و الواز و نهڵ مرۆڤی فهگهتی لهکيهکانيتريش. يهئايين و بۆچوونه

ناوە. نسيپی پهکان و پرهخالقييهئه نهاليه ك ه رتووکی قوڕئانی پ

ك له رتووکی قوڕئان لهپه ن کهسووڕه زۆر کد تهده کاندا ياسا پ هۆی دانانی بك کهكی پراگماتيك. پرهی کۆمهبناخه ك زياتر بههه له نسيپ وهمووشت چ دهڕ

قير:ر مرۆڤی فهنبههه له كڕوويی و دڵ فراوانييهريی، يهوی دادگهدوپاتبوونه

هت و چاکه و بهخشين به خزم و کهس و کار، فهرمان دەدا و ڕێ نادا "خوا به عهداژی. ئامۆژگاريتان ل دەکا بهشکوو پهندی ل به ئاکاری پيس و خراپه و دەسدر

)٩٠یئايه ١٦یوەرگرن." (سووڕه

وهمهرجی به وهش بهمهودهت ئهنانهريی تهبردنی دادگهڕ ر خۆی بهگهچ ئهده ڕمان و باوه وان موسو . دوو نموونهخه وهکانيتريشهڕهکاروباری ن له ريك کردب

ی قوڕئان:٥ی سووڕه

ی خودا بگهن. شت به زيارەتی کابهی ما ، که نهيانه تان نهن "رکی کۆنيش ههزگاری يارمهتی يهکتری بدەن؛ نهك لهسهر تاوان و غهدر. ئهش لهسهر چاکه و پار

Page 206: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

205

٥یله خودا بترسن، چونکه خودا نافهرمانان زۆر به توندی تهم دەکا." (سووڕه )٣تا ٢یئايه

"ئهی گهلی خاوەن باوەڕان! بۆ خوا ڕاست و ب خهوش بن و به ههقانهت شايهتی تان نهن به ههقانهت ڕەفتار نهکهن. به يهکسانی ك هه بدەن. دوژمنی و قينی دەستهيته هۆی پتر نزيکهوەبوون به کا ڕەفتار کردن دەب و ب جياوازی لهگهڵ خه

زگاری. له خواش ترسوو ههب چونکوو له وە دەيکهن ئاگادارە." پار ههر کارێ ئ )٨ی ئايه ٥ی(سووڕه

کراوان ناب لهباوه . وهرنهبير خۆيان به ری لهروهو بازرگانيشدا دادپه مامهله ڕپره کهمهب بيۆگڕافی محهدا دهل ، چونکهرييهد کارت و دوای ئه کی زۆری بووبکاری بازرگانيدا وخۆ لهخهديجه) خۆی ڕاستهم ژنی يهکهمی(کهڵ يهگهند لهماوهزه

چاالك بووە:

ی ئامانهته بياندەنهوە به خاوەنيان؛ ههرگايهکيش "خوا فهرمانوو پ دەدا، ههرچی مابه کاری مهردم ڕادەگهن، ب الگری و به يهکسانی پ ڕابگهن. خودا زۆر باش

ك دەبيس و ههمووشت ." ئامۆژگاريتان بۆ دەکا. خودا ههمووشت کيش دەبين )٥٨ی ئايه ٤ی(سووڕه

کراوان دهمدا بانگهوازی باوهکهی يهئايه ٥ی سووڕه له ت کهڕپ ر نبههه له کر :دا ده ٢٦ی سووڕه ن و لهوت بکهس و کههه رانهستراودا دادگهپهيمانی به

شانهشت وان و زيان به کهس مهگهيهنن. ک وانه پ ان به تهرازووی "ڕاست بن له پ. شت له مهردم مهدزنهوە و پا دامهگرن لهسهر بهدفهڕی له ههردا." بهرانبهر ب

)١٨٣تا ١٨١یئايه ٢٦ی(سووڕه

مانان دهروهحوزوری دادپه له زن تهردا موسو ر گهت ئهنانهب ڕاستی بپار:واکانيشيان تهری خۆيان، دايك و باب و خزمهرهزه يان بهکهقسه و ب

Page 207: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

206

"ئهی گهلی خاوەن باوەڕان! به يهکسانی و ب جياوازی [به کاری مهردم ڕابگهن] و بۆ خوداش شايهتی بدەن؛ ههرچهندە شايهتی دانوو به زيانی خۆتان و دايك و بابتان . [ئهر شايهتی بۆ دراوان] دارا بن ياخۆ ههژار بن، خوا بۆ ئهوان و خزمانيشوو ب

ن ئ سۆزترە؛ مهکهونه شو گه ال بدەن. ئهگهر زمان بخهنه ال، د ارەزووتان، نه وا له ڕوە دەيکهن، خوا ههميشه ئاگادارە." يا خۆتان له شايهتی دان بدزنهوە، له ههر کارێ ئ

)١٣٥ی ئايه ٤ی(سووڕه

حيساب دێ: گوناه له و درۆ به ههه شاهيديی به

ن و خودا زانای له "ههر کهس ههر گوناح بکا، گوناههکهی زيان به خۆی دەگهيك، گوناه کی ل ڕوو بدا و بيخاته سهر ب ه يا به قهست، تاوان کارزانه. ههرک به هه

)١١٢تا ١١١یئايه ٤یئاشکرايه باری تاوانی بوختانی لهسهر شانه." (سووڕه

ای . ياسکانی ناو قوڕئانهياسا گرنگه ك لهتيوان يهقير و ههتيدانی مرۆڤی فهيارمه بی قوڕئاندا هاتووه جارله ٨٠داران نه تی بهيارمه ڵ گهندی لهيوهپه جاری له٢٩و کت

ژ و دۆعاکردندايه :نو

ت بکهن يان ڕۆژئاوا. چاك ئهمهيه "کاری چاك ههر ئهوە نييه ڕوو له ڕۆژههغهمبهرانی خودا هه ب و پ يه و فريشتان و کت ب باوەڕيتان به خوا و به ڕۆژی سه

بهش بدەن به خزمان و ههتيوان –ههرچهند زۆريشو خۆش دەوێ –و لهو سامانهی ژ بکهن و زەکات ونگان و پارسهکان و عهبدانی پ بکڕنهوە و نو و ههژاران و ڕنن؛ له نهداری و گرفتاری و تهنگانهدا ك دەبهستن نهی شک بدەن؛ ههر گاش پهيمان

ی ئايه ٢یارە له خودا دەترسن." (سووڕهخۆڕاگر بن. مرۆی بهڕاستی ئهوانهن و دي١٧٧(

رهنوکته ش ل ب يارمهتی مرۆڤی ڕداران نهک ههر دهباوه که يهوهدا ئهی سهرنجڕاکمان بکهفه گانه تی بهکوو يارمهن، بهقيری موسو ديل گيراويش و به مرۆڤی ب

نن. پره ك کهبگهي ی سووڕه به نسيپ کرێ:توند و قايمتر دهکانيتری قوڕئان پ

Page 208: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

207

دەکهن، به ههژار و به ههتيو و بهديل گيراوی "لهو خۆراکهی که خۆيان حهزی لمه وو –ههر له ڕاهی خودا –دەبهخشن. ئ کمان ل ، نه پاداش ئهم خۆراکهتان دەدەين

) ٩تا ٨ی ئايه ٧٦یدەوێ نه شوکرانهش." (سووڕه

کی زۆر لهوهتيو بود خۆی ههمهی محهلهبهر ئهوە کان بانگ بۆ سووڕه ، ژمارر پ نهتی و لهيارمه ن:دهتيوان دهخستنی مافی ههژ

زرێ]؛ تا شن کهچهگين بهتيوان؛ مهی ماڵ و دارايی ههرهقه چنه"مه باشتر [بپاروانهخۆی پ ده کات که در ب و کهرامبهرازووشتان بهو ته گا. با پ ا م و کۆڕی ت

مهنه . ئ [بۆ ناوبژی يان بۆ ر کهسه ينهرک ناخهر هيچ ئهدهتوانايی به له ب س. کاتهن، عهکهده تی دان] قسهشايه . بهتتان لهدا ؛ جا باخزمی نزيکی خۆشتان ب ر چاو ب

نن. خوا ئهبه -واوی ته به -يمانی خواش په وه ی بهمانهج ب تا ، شايهڕاسپاردووه ئ." (سووڕهر لههه )١٥٢ی ئايه ٦یبيرتان ب

ی هه ی ئه وهگۆڕنهپاك مه تيوان. ناپاك بههه به وهنهتيو بده"ما کهو ما ی وان ت ڵ ماکی مه ن؛ کهکهخۆتان مه )٢یئايه ٤ی." (سووڕهزنهتاوان

کی باشی ب ئهتی بکا، دهی مرۆڤ بتوان يارمهوهبۆ ئه :کاريی ههخالق ب

ژه وهکار کهسا وهده "ب کی زوو له به ون، کاری ئ غه زو ری و مبهالی خودا و پنهده و زوانهدا و بهڕان ديار ئهن باوهخاوه نادياری و دياران؛ بۆ الی زانا به وهبر

کتان کردووه کا کهوسا ئاگاداروو دهئه )١٠٥ی ئايه ٩ی." (سووڕهچۆن کار

وانن." ر ئهس ههڕ ئاکار چاکن، باشترين کهن باوهخاوه بوونه ش کهسانهو کهئه" )٧یئايه ٩٩ی(سووڕه

که کراوان بهری باوهکارت وه ڕپ وه ك لهيهش نهش ق ك بۆ خو ك کان هيچ زيان ر پنن: ناه

هيوای تووشی و به وهترسه دوای باش بوونی. به مينهم زهن لهکهش مه"خراپهنهبهبوون لهچاکه زری خودا نزيکن." به کارن، لهی چاکهسانهو که. ئهوهر خوا بپاڕ

)٥٦ی ئايه ٧ی(سووڕه

Page 209: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

208

هۆگری بۆ زانست

زگاريکردن له بانگهواز بۆ جيا له قاندن" بهژينگه" " پار ك دادههه قوڕئان "خو ن لکراوان بۆ پشکنينی جيهان:بۆ هاندانی باوه ڕپ

ژه کردنی چۆن دهماشا کهن و تهبده مينهرزهم سهشت لهگه "ب کرد؟" ن، چ ستپ )٢٠ی ئايه ٢٩ی(سووڕه

قاندنه خۆ به ك لهو، بهله وهريك کردن و بيرکردنهخه هوخو تهدۆعا ده ش :وهگر

ستاوی و چ له ی چ بهوانه"ئه وه و ن نيشت ڕادهر تهسهدانيشتن، چ له ، بهج -زنن، دهڕاده مينهم عاسمانان و زهسازدانی ئه ن و لهکهر يادی خودا دههه ی ن: ئهمڕۆ ساز نه ت بهزگايهم دهۆ ئهمان! تندهرهروهپه ؛ يبی بۆ تۆيه، پاکی و ب عهداوهف

زه ئازاری به بۆخۆشت له )١٩١ی ئايه ٣ی." (سووڕهئاگرمان بپار

خودا ترس له پشکنن، بهی سروشت دهسانهو کهو ئه زانست قوڕئان مرۆڤی به :ده ن ناس

نگمان پ ڕواند؟ ڕهمهجاتی هه، ميوهباراندووه وههرزو بهتدی، خودا ئاوی له"ئاخۆ نه گه له وانيش ڕ نان؟ نگ جيای وهڕهو بانی سپی و سووری جۆراوجۆری به ک دی هدا ههشهڕهلهك قهشی وهڕه يشدا، ههوهردم و جانهمه . لهيهشيان ت ؛ هايهروهر و پاتای ده ی فرهوانهر ئهبدانی خودادا ههناو عه. لهکتر جودايهيه نگيان لهڕه ترسن. زانان ل

)٢٨تا ٢٧ی ئايه ٣٥ی" (سووڕهتاپۆشهتی خهسهن دهخودا خاوه

ش به بيری ڕەخنهگرانه وکراوەيه که قوڕئان پ وان ئهو بيرۆکه ب پهيوەندی نشکی خۆي مانان ههيه ڕۆژانه م ان دەگرێ، چلۆنه؟ قورئان چاوەڕوانی له موسو

کی قوڕئاندا هاتووە: وەکارخهن، بيربکهنهوە و بپشکنن. له بهش

ژە : ئهی پهروەرەندەی من! گهشه به زانستم بدە." (سووڕه )١٤٤ی ئايه ٢٠ی"ب

Page 210: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

209

ئهوەی که ئهو زانسته تهنيا به تهوەری ئايينهوە نهبهستراوەتهوە، دوو بۆچوونی محهمهد له حهديسدا ڕوونی دەکاتهوە:

که بۆ ههموو باوەڕپيکراوان." "وەدوای زانست کهوتن ئهرک

: "وەدوای زانست بکهوە تهنانهت ئهگهر له چينيش کيتری حهديس دا دە له دەق 33وەدەستت کهوێ."

نهران وای كی ل نهبووە، پشک مان بهوهۆيهی لهو سهردەمهدا له چين هيچ موسورەدا مهبهست زانستی جيهانييه. زياتر له مانان ٥٠بۆ دەچن که ل جار قوڕئان موسو

بۆ بيرکردنهوە هان دەدا و تهنانهت بيرکردنهوە لهسهر خودی قوڕئانيش. بۆ ئهو کارە ك وەرد ەگرێ: له س کرداری جياواز که

Yatafakkarun ،(يتفکرون =بيرکردنهوە)yaa’kilun ،شك وەکارخستن (يعقلون =مگهيشتن) و (يتدبرون= تهدبير ومتمانهکردن): yatadabbarunت

ك، تۆ دەتدی که داهاتووە و له مه ئهم قوڕئانهمان ناردبايهته سهر کهژ "ئهگهر ئنن." ترسی خوا لهت لهت بووە. ئهم نموونانه بۆ مردم نينهوە، بهشکو ئهوان ڕابم د

)٢١ی ئايه ٥٩ی(سووڕه

ی عهقڵ و ژيريی ٨٢ئايهی ٤له سووڕەی شنيار دەکرێ قوڕئان به پ دا به مرۆڤ پ خۆيان بپشکنن و بيری ل بکهنهوە:

شاون]؟ ئهگهر قوڕئان کاری "ئاخۆ ئهمانه له قوڕئان ورد نابنهوە و[سهرنجی ڕانهککيتر بايه غهي دا پهيدا کهس ك و دژ يهکتريان فرە ت رەز خودا، ديارە مهبهستی ناڕ

)٨٢ی ئايه ٤یدەکرد." (سووڕه

رن و داو وە که فهرمان بهو مهردەمه دەدەن چاکهی بکهن، خۆتانی ل هه "ئاخۆ ئنهوەن؟ دەسا چيتانه ت ناگهن؟" (سووڕه ب خو )٤٤ی ئايه ٢یههر خۆشوو کت

33 Al-Tabarani: al-awast, Hadith Nr. 8567

Page 211: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

210

بگهن؟ دەسا چيتانه ت ناگهن؟ ياخو د ناتانهوێ ت

شکی بهی منه. من دەمههويست م تهواو ئهو پرسيارە هۆکاری نووسينی ئهو کتی بم. ڕەنگه ئهو کارە بی قوڕئان بپشکنم و لهو پهرتووکه حا خۆم وەکار بخهم و کتتهوە، که له زۆربهی سووڕەکانی قوڕئاندا بيرکردنهوە ن بهز کی ئاسايی هه مرۆڤ

كه. (ل تهوە خۆی زانست چهوانه ئهو کارە رەد دەکر ه چهندين بهشی قوڕئانيشدا به پش به پرسياری سهيروسهمهڕەی چونکه محهمهد به ئاشکرايی ويستوويهتی پ

: تهنانهت پرسيار لهسهر خودی ش کۆتايی پ نايهوهاليهنگرەکانی بگرێ.) ههروەها به خوداش ئيزن دراوە و داوای دەکرێ.

ههميسان له ئيبراهيم دەدوێ که نهيويستووە وەدوای داب و قوڕئان لهو بهشهدا شکی کوو به هۆی وەکارخستنی بير و هۆش و م کهکهی بکهوێ، به نهريتی خه

خۆيهوە وەدوای خودای خۆی کهوتووە:

مه نيشانی ئيبراهيمن دا دام و دەزگای ئهم عاسمانان و "ههر ئهو دەمهش بوو که ئيه، تا له . که شهوی بهسهردا هات، زەمينه سهر به ک زی باوەڕدارە ڕاستهکان ب ڕ

نمه. ههر که لهبهرچاو ئاوا بوو، گوتی: رەيهکی بهدی کرد. گوتی: ئهمه پهروەر ئهستت، گوتی: ئهمه پهروەرينمه. ههرچی ئاوا بب خۆشم ناوێ. وەخت که ديتی مانگ هه

نی ڕاستهقين هم خۆی شارەزاييم پی که ئهويش لهبهر چاو نهما، گوتی: ئهگهر پهروەر، منيش له گومڕايان دەبم." (سووڕه )٧٧تا ٧٥ی ئايه ٦ینه

کهکهيهوە سزا درا و له ئاگر گای خۆيهوە له اليهن خه ئيبراهيم به هۆی گرتنی ڕخرا، ئهو ئاگرەی که له اليهن خوداکهيهوە کوژايهوە. ئهو کارە بۆ ئيبراهيم گرنگترين

گه بووە که خودا خۆی لهوێ حوزووری بووە. سهرەڕای ئهوەش کهوتۆته بهکوو دەيههوێ تاقيشی ، به ن گومانهوە. ئهو نهک ههر گومان له خودا به زمان دەدرکبکاتهوە. ئيبراهيم دەيويست بزان چلۆن خودا مردوو زيندوو دەکاتهوە. خودا ئهمری

ندە لهت و کوت بکا و لهتهکان جياوز له ك سهام لهرکك ههيهپ دەکا چوار با ر شاخ دابن و له کۆتاييدا بانگيان بکاتهوە:

Page 212: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

211

"ئهوساش که ئيبراهيم گوتی: پهروەرەندەم! ئهتۆ مريان چلۆن زيندوو دەکهيتهوە؟ نيشانم م من گهرەکمه ئيتر به ، به شتا باوەڕت نييه؟! گوتی: به دە. گوتی: ئاخۆ تۆ ه

نيا بم. گوتی: دەسا چوار مهل بگرە و پهل پهليان که و بيانکه چوار کوت.؛ تهواوی دنهوە بۆالت. بشزانه کهوە دان و بانگيان بکه، به فڕکه د کيان بهسهر کهژ ههر کوت

ت و کارزانه." (سووڕه )٢٦٠ی ئايه ٢یخوا چهندە خاوەن دەسته

کهکهی وەال ناوە و ڕەدی کردۆتهوە و دوای ماويهکی کهابوو ئيبراهيم باوەڕی خهم زۆر گهڕان و پ زی خوداکهی دەناسی، به شکنين خودای خۆی دۆزيوەتهوە. ئهو ه

نياتر بکا. سهرەڕای ئهوەش بهردەوام ويستوويه خۆی د

رەدا زەنگی تهك پهرەستی و بيری ڕەخنهگرانه ل دەدرێ که بهداخهوە لهمڕۆ و لك بيسرێ و دەبينرێ. تاله پهيوەندی ئايينی جيهانی ئيسالميدا زۆر به دەگمهن ده قم

ك دەڕۆی ئيسالمی و فناتيکی ئايينی بهسهر فازی ئيبراهيمدا بازدەدەن و هيچ زەحمهت زژن. ههرکهسيش شکيان وەکار خهن و پرسياری ڕەخنهگرانه دابڕ بهخۆيان نادەن م

هت گيانی ل ده ، به خراپتين حا نن. ئهگهر ئهو فناتيکانه گوێ دژ بهوان ڕاوەست ستبگهن که پشکنين، پرسيارکردن، بۆ ڕەخنه و پرسياری ئهو مرۆڤانه ڕاگرن، دەتوانن ت

گومانکردن و ... ههر ههموويان له قوڕئاندا ئيزنيان پ دراوە.

م سهرەڕای ئهوانهش لۆژيك و زانين الی ئهو مرۆڤه فناتيکانه به فۆرمی بهنانی پ که قاندن و بۆ پ غهمبهر و بازنهييه. له سهرەتاکهيهوە خاوەنداريی خودا بۆ خو

تهوە که ههر ههمان سهرەتاکه له نهر و تۆش بۆتان ڕوون دەب قوڕئان وەستاوە. پشک . وهکۆتاييهکهشيدا دووپات بۆته

Page 213: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

212

مهعنهوييهت له قوڕئاندا

سۆزانه، کی شاعيرانه و د واز له قوڕئاندا ژماريکی زۆر سووڕە ههيه که به شکی ن نن. کات ئهو سووڕانه به دەنگی بهرزی قوڕئانخو ههستی مرۆڤ دەبزوبيست نهوە، دەتوانن بهڕاستی مرۆڤی گو ندر کی گونجاودا بخو دەنگخۆش له بارودۆخ

بخهنه دنيايهکيترەوە.

ژييهيه مانا به قوڕئان دەدات، نهك رەدا تهواو ئهو ههسته دەروونی و ڕەوانب ل ناوەڕۆکهکهی. دوو نموونه:

؛ له نهديار و له دياران "ئهو خودايهکی ئهوتۆيه که غهيرەز ئهو کهس بۆ پهرستن نابۆڤانه. ئهو خودايهکه وايه ود ك نييه -ئاگادارە و د – لهو بهدەر شياوی پهرەستن

منی دەرە؛ بهسهر ههموو منايهتی و ه پادشايه؛ له کامايهسی بهدوورە؛ سهرچاوەی هه؛ هيچ شت ت به دەس ئهوە؛ بهسهر ههموو شتدا زا شت ڕادەگا؛ گش دەسته

ی ئايه ٥٩یدەروەستی نايه. پاکه خودا لهو شتانهی ئهوان دەيکهنه شهريکی." (سووڕه )٢٣تا ٢٢

، "خوا ڕووناکی ئاسمانهکان کراب دا هه که چرای ت و زەمينه. ڕووناکی ئهو وەك تاقرەيهك تروسکهی ب و ماکی چرا له ، جامهکه وەك ئهست کدا ب چراکه له جام؛ که دارەکهی نه ههميشه بهرەو ڕۆژە و نه ههميشه زەيتوونيکی ممبارەك دەس کهوتب

ژی ڕۆنی چراکه دا؛ ڕووناکی له تيشك دە –به بی ئاگرتخوونکهوتن –لهنزارە. تۆ ئبان ڕووناکی. خودا ههر کهس حهز بکا، ڕووناکی خۆی نيشان دەدا. خودا بۆ مهردم

." (سووڕه نيتهوە. خودا به ههموو شت دەزان )٣٥ی ئايه ٢٤ینهزيالن د

کی زۆر خۆشی کی بچووکی قهراخ چۆمی نيل. دەنگ ك بوو له شار باوکم ئيمامژ و دۆعاد وە بوو. له کاتی نو ا زۆر جار ئهو دوو ئايانهی به دەنگی بهرز پ

ك له باوەڕداران و بيسهران به دەنگی باوکم وەگريان دەکهوتن. ندەوە. تاقم دەخوکهری لهسهر منيش داناوە. بۆيه بيستنی ئهو ئايانه ههستی تهنانهت زور جاريش کارت

کراوانهوە له ، چونکه له ڕوانگهی باوەڕپ ن سۆزانه له مرۆڤدا پيکد اليهن د

Page 214: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

213

خهوشيدا گهڕاوە. من لهو کهوە نووسراوە که به دوای ڕاستی، دادگهری و ب مرۆڤد له نام کردووە که چلۆن محهمهد ناهوم سهردەمهدا ههميشه لهبهر چاوی خۆمهوە وی شك و پرسيار نييه ندۆتهوە. ديارە ج کدا دانيشتووە و ئهو سووڕانهی خو ناو غار

کی شاعيرانه سۆزانه و ئهدەبی بووە که ئهوی له اليهنی که محهمهد اليهن ، ده سهندنهوەکهی جيا کردۆتهوە. شهڕخوازی و ڕق و کينه و تۆ

، ئهو اليهن و ڕوانگهيهی وا بهسهر ناوەڕۆکی قورئاندا زاڵ گهمرۆشی لهئه ڵ بمانان و هۆگرييان بۆ سۆزانه له ناو موسو کی د واز کهينانی ش بووە، بۆته هۆی پ

تهوە، جا ههرچهند پهرتو وکی قوڕئان. مرۆڤ ناتوانی ئهو ههستهيان لی بستين. ر ڕەخنه دابن ناوەڕۆکهکهشی لهژ

ش ئيمه ر کام لهههر وەك چلۆن کتيبی قوڕئان چهندين ڕوخساری ههيه، هه ، نادادگهده . مرۆڤ تووڕهيهڕوخساری جياوازی خۆمان هه ، ههر دهب ميسان ب

ته بووردن و قه، بهرخۆسه وهد مهگهڕێ. ئهگهدا ده وهبووکردنهرهدوای ل قوڕئان ر ئکی ئهوه ژوويی ئينسانی سهدهك کار توانين الی ين، دهمی خۆی ت بگهردهبی و م ين کهبکه شانهو بهر ئهسهخت لهو زه وهينهڵ کهی پووچهکهڕخوازييهشه م ڕوانگهکه

کراباوه ی ههخۆشه ست بهون بۆ ههڕپ ويستيان پ چاوی . بهيهويستی و ل بووردن پوه ير کردنی قوڕئان بهئينسانی سه تهيههيچ ش هاکردنی هۆی ب به ك ناب

چه ی. بهکهڕۆکهناوه ك لهگرنگايه وانهپ کست ک و بتوان خه که دايهوهتی ت نگرانی ڕازی ڕاگرێ. اليه

ك کهر باوکم کۆچی دوايی کرد. من ههوبهمهمانگ لهند چه م له موو جار گوکی قوڕئان دهده ، ئهنگخۆش تهکهبير دهوم وهب .وهو

Page 215: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

214

ده كون و خهڕۆيی خهز يا

مانان ئهزۆربه کن بهوتی خوڕافاتيی کهس و کهخسيری ههوڕۆ يهی موسو سژوويی سايهم که. بهمی زايينيدا ژياوهوتهی حهدهسه له د کهمهناوی محه تيی م

س و وهکردنهورهمساندن، گهويی، ههڕهخسيری زيادهديش خۆی يهمهمحه و ههده مانانی ئهڕۆيانهکهوتی ز ك د وهمهتی محهسايه. بوونی کهوڕۆييهی موسو ك سيمبول

تهاسی زۆربهيی و سيردهروهی پهژيانی ڕۆژانه له ش بهکائيسالمييه ی و ن، پك بۆ دۆزينه مانان ده ی ناسنامهوهدروستکردنی ئالترناتيو گرێ. بهو شوناسی موسو

مانان دهس و کهموو ههگشتيی هه كی موسو تهگهوت د کهمهمی محهردهبۆ سه وهڕتيی ی چۆنيهکار و بار و پرۆسه و پاندووهکاندا خۆی داسهگا ئيسالمييهناو کۆمهله

دهکان دياری دهتوانان و ئايينيهندان، سياسهژيانی شاروه ڕۆييکردن کات. هاوکات زك لهمپهله د بۆتهمهوتی محهس و کهتيی و ههسايهر کهسهله گرتن لهخنهر ڕهنبهههر

ی. کهئايينه

شتا باوه ك من ه موابوو بهئايينی ئيسالم هه بهم قينهڕی ڕاستهکات هۆی بوو، پبی قوڕئان و حهوهخويندنه ك لهديس، ههی ژيننامه و کت زانم. د دهمهر محهسهموو شت

نهمڕۆ وهم ئهبه ژ کی تو يری ئيسالم ، قورئان سه وهخنهچاوی ڕه به ر کهك مرۆڤتهم بۆم ڕوون دهکهد دهمهو محه ژووی مهمحه ی زياتر خۆم بهرچ، ههوهب د و م

کهاتنی ژيننامهکهی و نووسراوه چهريك بکهخه وهکانييهپ بوون و وانهم، زياتر دژ و پتم بۆ ئاشکرا دهو ئايينهڕۆۆکيی ئهب ناوه خالقی و ئينسانی ی ئهڕوانگه وهکهاليه . لهب

رانسيی ئهو توله ڕخواز و دژبهشه ڕوخساری وهاليهکی ديکهشه، لهککهشاری مه لهك قاو بۆ هاوده. له يهکهمياندا، وهدينهمه له کهك مرۆڤ بووردن وهرديی، پ ژيان و لم له دووههمياندا وهده کی نهدات، به وانيی کاولکاريی و خۆشی رهك ديکتاتۆر

وهڵ بهکۆمهمرۆڤکوژيی به کر کههه يهوهير ئهبا. سهده ڕ وهی خۆيهڕوانگه يش لهسوه به و ئايينهکردەوەکانی ئه كدهيهش .وهداتهکيتر ل

مانی ئاشتيخواز، محهزۆربه ککهمی مهردهك کهسی سهد وهمهی مرۆڤی موسوکهزياتر وه ن، کهکهير دهسه سۆز قاوی بۆ پ کی د کانيتر موو ئايينهژيانی ههوهك مرۆڤ

Page 216: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

215

رۆريستهفاشيست، شه . ئيسالميستهی خۆی داوهکهيينهنا ئاپه له کانيش ڕخواز و تڕخوازيی وتی شهس و کهدوای ههواسن و وهدههه وهدينهمی مهردهسه خۆيان به

کان کانيتر و ب دينهناوبردنی ئايينهناوی جيهاد قاوی بۆ له به ون کهکهد دهممهمحهك لهڕکهك شهوه دمهوان محه. ئهداوه گای خودا و بۆ وه ر نانی ويستی خودا ڕ ديه

. لهباتی کردووهکان خهب دينه دژ به ييانهزهواوی توانا و ب بهته به بينن کهدهژوونووسانی دنيای ئيسالم زۆر چهگهخنهبۆ ڕه وهکيشهاليه بتوانن توونهران و مسۆزيی محهنی ئاشتيخوازياليه ست بههه هن و ههد بکهمهی و د کهاتنی و کانی بۆ پ

کی يه ت ك وه کهتی زۆردارانی ناوچهحکوومه بی و کۆتايی هينان بهڕهی عهکپارچهورانی و رۆمييه رچاو بگرن. بهکان، لهئ

ره و به وهتهستراونهديس، بهد، قورئان و حهمهر ژيننامهی محهسهکان لهدا پشکنينهلرەی ئاره ی کهشتانه ر هه و مانايهڕێ. بهگهدهدواياندا زووی خۆی بهمرۆڤ بهگو

ژوويی چه يبينين بهك دهوه ژايی م هند سهدر س بهر کههه ی دنيای ئيسالمد ساکرێ . زۆر ئهستهم دهراپيان ل دروست کردووهنی چاك ياخود خهئيشتيای خۆی اليه

کی چ منيی يا تووڕهگهد لهمهك محهند ڕوخسارەی وههمرۆڤ يا خراپه يی، چاكهڵ هندرێ. هۆکارهبسهش و سپی ههها ڕهروهو هه تهگهشی دهکهنگ بوونی بۆ نه وهڕ

ژوويی قايم لهگهبه وکات چی ڕاستيدا ئه له وی کهوت و ئهس و کهر ههسهی ممهگانهو به. ئهو ياخود چی گوتووه کردووه يان ، زۆربهستمانهر دهبهئهمڕۆ له ی ئ

ك لهوهڕای ئهرهد ئاشکرا کراون. سهمهدوای مردنی محه مدا وتهی حهدهسه ش مرۆڤکه ، زۆر بهگای ئهر کۆمهسهريی لهژياب و کارت هاسانی ناکرێ به وکات بووب

ت. ئهکههی بيست و يدهو زانستی سه سهرهکه ور ژوويی تييهسايهر کهگهم بپ کی می هه کانيشی بهوهکرا کردهکانيتر، دهموو ناودارهك ههوه بايه وتهس و کهپ

ژووييه ن اليه و له وهتهماوهمدا نهوتهی حهدهسه د لهمهم محهی دياری بکرێ. بهکهمكی ئهمڕۆشدا وهله بارودۆخی ئهت نانهته وهنگرانيهی اليهزۆربه خالقی، ك سيمبۆل

د بۆ مهی محهوتانهس و کهو ياسا و ههکرێ. ئهير دهتی سهيهسياسی و کۆمهی خۆيان لهزۆربه مڕۆش لهی دايناون، تا ئهکهئايينه تانی ئيسالميدا ج پ ر سهی و

شتووهتی بهيهباودۆخی سياسی و کۆمه وهکی بهرهك ياسای سهو وه ج ه چن. ده ڕمان دياری يوهمڕۆش پهتا ئه و ياسايانهئه مان و ناموسو وان ژن و پياو، موسو نديی ن

Page 217: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

216

مانانی زۆر به ت لهنانهن. تهکهده تانی ڕۆژئاواش ژيانی موسو ست ده قايمی له و . خۆيدا ڕاگرتووه

ڕانهرچی زۆربهگهئه ك د وهمهر ژيننامهی محهسهکان لهوهی چيرۆك و گگاچاره شه ڕ نراونهتهوە، بهردهئايينی و سياسيهکانی سه بۆ ک م بۆ می خۆی ه

ی باوهنگرانی تا ئهی اليهزۆربه کهگهك بهڕن و وهمڕۆش ج نهسهريی له، کارت ر ون. گرنگ ئهمڕۆيان دادهگای ئهو ڕوخساری کۆمه د مهههر ژيانی محه ، نهکويهن

کانی وتهس و کهی ههکوو زۆربه، بهبووهياڵ نهون و خهك خهکانی وهنگرهبۆ اليهکيشهوە بهله وهڕاستيدا له اليهن خه ن. ئهوی دهيڕهمڕۆش پهبراون و تا ئهڕ و کر

ناوه وانهکرده که ژووی ئيسالميان پ ی ئه . من بهناوکی م ڕاوانپ وێ مههده هو گنم. پهمهژيانی محه يهكی گونجاو لهپڕۆسه ك ب ی ر کۆلکهسهله ردهد و ئيسالم پ

هبنه يی، شهکهما کی م، کهکانی الدهندهماوهها زهروهکانی و ههڕهی، ژيانی مندا رۆڕاوه زۆر گرينگيان له نديی يوهپه کانی لهوت و گوتهس و کهها ههروه. ههژيانيدا گ

کی زانيارييه که وهمهمی خۆی ڕوون بکهردهکانی سهسيحيهو مه کهڵ جوولهگهله. دهوکاتدا دهر دنيای ئهنبهههد لهمهی محهر ڕوانگهسهزۆرمان له ن

ی، ژيننامهيهرتووکهئهم په کوو بۆچوونی خۆمه و ، بهد نييهمهمحه کی نوچه د و بهمهژيانی محه له کهيهوهنيزيکبوونه وڵ کانيتر ههی ژيننامهی زۆربهوانهپ

ی ڕوانگه کوو لهبه وهکانهئيسالمييه رچاوهسه ك ههر لهد نهمهم ژيانی محهدهدهژوويی ئهگهخنهران و ڕهدژبه ياخود ڕوون و دواتريشهوە ئاناليزه مهردهو سهرانی مبهرتيتری ئهسه خۆوهه. لوهمهبکه هو کت ۆوهندنهسه م "تۆ تا ، چونکهناوهنه " نمکراتيکيی ناوبراو يهخالقی و کۆمهو ئه وتی تووڕهس و کهمڕۆش ههئه تيی ناد

. سهگا ئيسالمييهکی کۆمهرهناوکی سه ن کد م لهدهوڵ دهش ههوانهڕای ئهرهکان پبگهمهوتی سياسی و رووحی محههس و کهۆکاری هه ی و کهزموونهم و ئهد ت

کهروههه .وهمهوڕۆی ئيسالم ڕوون بکهر دنيای ئهسهی لهکهرييهها کارت

کی ههمهمحه هالی بنه ك لهنه تيو بوو کهد منا کی کوو الی هۆزی خۆی بهکهماگانهکۆچبه کيبووه ورهگه ری ب و شوان ك کۆيله، وهککهشاری مه وهڕايهش گه. کات

ويستيی و مبوونی خۆشهو نهک ههر کهی خۆی بوو. ئهکهيفهی تاڕ و مامه ئاگای له

Page 218: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

217

شتبوو، بهرپهب سه ك وهبوونی که کوو لهرشتيی دايك و بابی چ ك سيمبول ب سکی نهش کرابوو و کهبه گای ژيانی بۆ دياری بس گای وهکات. بۆ دۆزينهبوو ڕ ی ڕ

نيايی گرتبوو. دواتريش بووە و بهوهۆيهوە خووی به ژيانی تهری نهتيدهژيان يارمهوهگهله کی دهڵ ب هژن کی باش وهوههۆی ئهندی کرد و بهماوهند زهمهو بوو به بازرگان

وهو به زانی کاروانهبهڕ کی ل ش ڕاگهکهر غهی. پ ی و قاودان بۆ کهرييهمبهياندنی پکی تاڕادهکهئايينه يی لهرکهك سهيهی، مرۆڤ کی باشی ما گادا کۆمه وتوو و بارودۆخ

يدا و له . لهبووهه ك چووهچل سا و وهگا دوورخستۆتهکۆمه . خۆی لهپڕ، ژيانی تپهته بيابان و به زياتری کاتی خۆی له کانی نيزيك شار وتههشکئه و له ڕ کردووهنيا ت

يدا بهخه تی لهو گووتوويه وهبيری کردۆته وهر خۆيهبهله دا گهی لهکان قسهردهيای سه ن. بهکهده شاوهکان ڕەنجی نهرچاوهپ خۆکوژيی و دايم بيری له خۆشيی ترسی ک

. وهکردۆته

و دابڕانی، له وهنيا مانهته هکی و بخه ی لهوههۆکاری دووربوونه وهداخهبه د مهسيی محهکانی رووحی و کهم هۆکارهدهوڵ دههه يهو نووسراوه. بهوهتاريکيدا ماونه

ی وتهس و کهو ههر ئهسهو خۆی له. ئهوهی بدۆزمهوتانهس و کهو ههبۆ ئههتی: "گوتوويه وييهته خهدوای حا هاتن ککهيا ری سهوردی له دواتر به هی(ف ل

ين) بهده وه دو دهيامی بۆ دهپه ن خوداوهاليه وام لهردهی بهش ردرێ". و د مهچ محهنی گه وهئاسمانه ب لهده ی کهو قسانهی و ئهونانهو خهڕی بهڕاستيدا باوهله تن پ يشتب

ت. خه ناکردنی خهبووب ت و و کی نوێ نهيا کاندا ی ئايينهزۆربه و له بووهون شتياڵ دروستکراون. ون و خهر خهسهنيا لهته و ئايينانهڕاستيدا ئهو له وهتهدووپات بوونه

کی ئاسايی نييهس و کهم ههبه هنيا هۆکاريان دهو ته وتی وا شت تی نائاسايی ب حان کهبسه و مرۆڤانهخۆشبوونی ئهرۆحيی و نه بهکانی دوايی ئهشهبه له لم دا م کت

وردی ڕوون به کهخۆشييهزانستی نوێ هۆی نه به و بوارهزانايان و پسپۆرانی ئه . وهنهکهده

کی ئاشتيخوازانه له ئيالهيانه يامهو پهئه سهرەتاوه له وهڕانسهتوله و پڕ له رووحك نه کهتۆيان بۆ بارودۆخی سياسی شارهوکی ئهترسييهرێ و مهده هاتنهده نا. لهدهپ هدهيامهپه وهکی تهڕۆييهکانی دواييدا ز وهڕانسهتوله له م چلۆن بووه. بهدياره واويان پشراوهڕ و تووڕهو شهرهبه که کاتييه و پڕۆسه؟ ئهيی ک ر سهکی لهرييهچ کارت

Page 219: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

218

ك له؟ دروستبوونی قورئان داناوه د مهن که محهو بۆچوونهر ئهسهپسپۆران له تاقمبی . بهرگرتووهوه وهسيحهکانی ئايينی مهنووسراوه ڕۆکی قورئانی لهناوه م کت

کی يهرچاوهنيا سهته که زياتره وهزۆر له وهڕۆکهوانی و ناوهی زمانهڕوانگه قورئان له. زۆربه کانی ژيانی مهردهسه وخۆيان بهنديی ڕاستهيوهئان پهکانی قوڕی سووڕهبووب

، ستاوهد ڕاوهمهی ژيانی محهلووتکه له ، که. گرينگترين پرۆسهيههه وهدهمهمحهرهبووه دينهبۆ مه وهککهمه و لهکۆچی ئه مين شاری ئيسالمی کهههر يه نهک . ل

رهدروست کرا، به کی تووڕهمهمحه وهکوو ل ئاواته يشتن بهبۆ گه دروستبوو که دپهر الشهسهکانی بهسياسييه کوو زمانی ڕۆك، به. نهک ههر ناوهڕبووهی مردوودا ت

وگۆڕی به دينه بهمه قوڕئان له . ردا هاتووهسهئاشکرايی ئا

ڕان به د بهمهتی محهسايهناسينی که داگ وان ئهنيوهر پهسهب چاوپ و و ديی نك ديکتاتۆر کانيدا وهڵ ژنهگهنديی لهيوهپه د لهمهمحه يهوهير ئه. سهکانی نامومکينهژنهيدا و به نیمهته ك لهروهکوو ههبه کردووهوتی نهس و کههه ب دايك و باب منداهاتبوو کی سهك مناييش وهورهگه زموون کردبوو، بهنيايی ئهستی تههه واوی ل ش رلدا پهوهجيابوونهئهگهری ستی ترس لههه که کانيتری ئهم شهبه ببوو. له ردهروهی ت

به کهمهژيانی محه ی لهو ژنانهر ئهسهدا لهکت ر سهرييان لهددا گرنگ بوون و کارتين: (ئامينهده ،وتی داهاتووی داناوهس و کهژيان و هه ين ژنی وهی دايکی، ههدو

غه ئيمانی به کانی کهکچه ك له، يهديجهخه ناوهريی باوکی نهمبهپ ند ها چهروهو هه هو و نبهههد لهمهوتی محهس و کهکانيتری). ههنيزهکانی و کهژنه له ر ژنان، چارش

ی شوو کردنيان، ياسای چه خۆداپۆشانيان، به ستی بهو هه وهوسانه، چهند ژنهمنداکاندا گا ئيسالمييهکۆمه مڕۆش لهڵ پياو، تا ئهگهاندن لهنگسههه م دانانی ژن بهکهوهبه مهردهو سهك ئهر وههه . وامهردهچ و بهده ڕ

ز و سهوهستهدهی بهد گيرۆدهمهمحه گادا کۆمه تيی خۆی لهسايهلماندنی کهگرتنی هنييهو خۆسه. ئهبووه کانيشيدا ڕهشه کوو له، بها کردووهکانی داوژنه ک ههرلهی نهلم

ی دوايينی ژيانيدا زياتر لههه نيا له. تهنی ويستووهکهربازهسه له ڕی شتا شههه شت سازتر دهند بهر چهساز کرد. هه زی رهی بۆ پهش وزهيهندازهو ئهبوو، بهه دانی ه پش يهندازهو ئهبرد، بهناو دهتری لهند دوژمنی زيارچهخست. ههکار دهخۆی زياتر وه

دا ربازهت سهنانهکان و تهکهخه کردن بهنه ستی متمانههه کانی خۆی زياتر ت

Page 220: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

219

کی اليهموو هههه دينهمه بوو. لهده ردهروهپه کرد، کانی خۆی کۆنتڕۆڵ دهنگرهنگاوق و خوو، سهی بهدا و گۆڕانکاريموويان دهر کار و باری ههسهبڕياری له ر خو

نه نج جار لهس و کهو هه وهجوو کانی بۆ دۆعا نگرهڕۆژدا اليه وتيانی داهينابوو. پکردنی ئهمتمانه يان بوون لهرخهڕاستيدا بۆ ئهو له وری خۆی کۆ ده خۆی، له وان بهپ

ده میندهههيتان و ئاوری جهشه ی دووری لهشهڕه. ههوهکردنهده کردن و بۆ لنياکردنی شهڕکهرەکانی سناريۆی ڕۆژی قيامه هبار يگوت: "گوناتی دروست کرد. دهد

ن و ب دين و کافرهقامچی دارکاريی ده به ن و لهکان دهکر مدا نهههئاوری جه کووژرن". ديارهده ندر کانی کردن. سووڕهر خۆی دياری دهکانيش ههی گوناههپله سووت

ئايين و ڕانسی و دژ بهتۆوی ناتۆله وهڕخوازييهنيازی شه يينی قوڕئان بهدواوه مڕۆش بهتا ئه کرد که ردهروهگيان چاند و پهکانيتری ناو کۆمهبۆچوونه کی يهش

تانی ئيسالمييان پ ئالوودهدڵ و بير و هۆشی گه ندانهدڕه . کردووه نجانی و

وخۆی خودا ی ڕاستهك قسهوه وهکانهی ئيسالمييهڕوانگه ی قوڕئان لهو هۆيهبه ك بهيی و بۆ ههميشههه ندرێ، بهداده و کان ئهحيساب دێ، ئيسالميسته موو کات

نن. ئه موو دنيا لههه ناوی جيهاد دژ بهو ويستی خودا به ك گوتهوه سووڕانه ژمار د

مان ده زموونیئه تانی جيهان پ ز، ههو نسيبهپره ميشهن، دوای گرتنی هزهکان پ شل دهئينسانييه ن، ه ده کهکر زگاری ل نهمتمانه کرێ و ترس لهپار کردنی پ

کا ڕيتر ساز دهڕ، شهن. شهکهريك دهخه خۆوهر، زياتری کاتی زۆرداران بهوروبهدهڕۆر، چه انی لهيتکی شهيهك بازنهو وه ملی ئيتر و زۆره وهوساندنهقابغی تت. بهڕاناوه نر ککه ست شووی هۆزهگهد لهمهوتنی محهر ی خۆیکهڵ دوژمنانی پ

خستنی شههۆی وه ، بووهککهمه يش" لهواته "قوڕه کی شهڕ ڕخوازيی لهپۆلبهنيا لهدا. تهکهناوچه ر س نييهو خۆسهتوانی ئه دمهری شمشيردا محهژ ی کهلم

تهگهدوايدا دهبه ميشههه ی، و کارهچی ههر بهو خۆی پ ڕازی بکا، که وهڕا، بدۆزژووی ئيسالميشی يه ی رچاوهسه ڕ بوو بهکرد. شه خسير و گيرۆدهسهرجهمی م

يی بۆ محهرهسه يانی کهمهکی و ما ی کات گه به د و هاوڕ . بۆوهتر دهورهو گه ورهپينی بهمهمحه ی نگرانی دەدا لهاليه د به گهی گرتنی ديل و ماڵ و ژن و مندا م دنيا لهڕکی خۆشيان بۆ ئامادهرهدژبه کی ڕهههو دنياش بهکا و بۆ ئهده کانيانهوە ژيان نگينی شتری وهڕاب و ژنی رووتی بۆ ساز کردن. ئهنگوين، شههه پڕ له دايكبوونی لهکاتژم

Page 221: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

220

ڕدا، کڕين و فرۆشتنی شهرداگيراو لهسهستبهکی دهئۆکۆنۆميی ئيسالمی بوو. شتومهژی بۆ سهرکۆيله، مرۆڤ کوژيی، ده زرانی ک و دامهنامووس و کيژ و ژنی خه ستدڕ

ژ دوای مردنی محهياسای زەکات وه کی دوور و در ن يات، سا ديش مهك مازمهبارودۆخی ئابووريی زۆر ندانی دنيای ئيسالميی و داهاتی سهدەکانی داران و ه

کان، ملووک و عوسمانيهبباسی، فاتمی يا مهيی يا عهداهاتوويانی گارانتی کرد. ئهمهگای محهر هههه نگرانی مڕۆش اليهت ئهنانهی خۆيان. تهپيشه ديان کردهمهموويان ڕ

ناوی ئايينهوە، ن. بهکهده سمهو رێ و ڕهی لهويرهداعيش په الفهت واتهزرانی خهدامهستی به ديل گيراوانی شه کسی دەکهنه سهر، دهڕ دەگڕوونپ ژی س نامووسی ستڕ

نی ژيانيان کی ئاسايی لهبڕن و خهردهکڕن و دەفرۆشن، سهده ک، کۆيلهخه شو ن. کهده ئاواره

کی ههوهکانيشدا ڕهشه ت لهنانهد تهمهمحه کی ههك که. وهوهتيو مايهك مندا ست سدان، ده ناڕازی ميشهڕ ههيدانی شهی مهوهرهده له مارگرژ و تووڕهناسکی کهم جيکه

کی تری ، دنيايهويستبايهوی نهر دنيا ئهگه. ئهرزدارهواوی دنيا قهته تگوت بهبوو و دهر ياخود يامبهڕ، چ وەک بازرگان، پهوانی مهك شکرد، جا چ وهبۆ خۆی دروست ده

و، بۆ ڕاکردن لهشه يی هه ڕانخ ی مندا ك ياخود کهی پهر جارهژيانی تا ك نای بۆ شت سك خه نايهو پهبرد. ئهده ك پيته ديجهجار ك پياوهبوو، جار کانی قورئان، جار

کيش خۆشهئايينيه نا و کۆتاييدا ئاخرين په ن. لهکانی بووويستيی بۆ ژنهکانی و جار ری بهوروبهدنيای ده يتوانيبايهر نهگه. ئهوهڕدا دۆزييهکانی شهيدانهمه نيشتمانی له

برد. ستی بۆ شمشير دهڕازی بکات، ده وشه

ستا مردووه ر لهساڵ به ١٤٠٠ی د نيزيکهمهمحه شتا نهبه ئ ژراوهم ه و . ئهنشتوون، لهدوای خۆی بهلهی پيتانه ی ه ك تيژتر و ر چههه ج شن شمشير

رانکه و س و مڕۆش ههتا ئه ی ياسايی دروست کرد کهزنترين کارخانهرترن. مهماز لهستانی دنيای ئيسالم دياری دهوت، دانيشتن و ههکه د مهمحه کهن. باشترين رت وه يهوهئه كی ئاسايی پيشان بدر ت، کهو سهك مرۆڤ . ڕاستيشدا وابووه له ير بکرين و لهمی خۆی بهردهداهاتوو و سه کانی لهوهڵ کردهگهو لهب ئهده ی و دنيايهج به

يدا ژياوه ئاوايی لی بکهقه له ت ن و ما مانانی ئهمڕۆ بری ن ين. کاری دروستی موسو

Page 222: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

221

ش ئهوه که يهوهئه گايهپ و به ديان دروست کردووهمهبۆ محهبکهون وا و شاڕ ودای ل بگرن. زاران کيلۆميتر مههه

Page 223: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

222

دمهی محهی دووبارهوهژياندنه

غه ؟ك نووسراوهمايهر چ بنهسهر لهمبهژيننامهی پ

گه کۆتايی ب لهد دهمهستی نووسينی بيوگڕافيی محهبهمه يشتن لهبۆ تژووه بکهده وهيهکهم کی زۆری ب وهمهناکاوی محه ين. مردنی لهست پ م د پرسيارشته تی جۆراوجۆر لهندين ڕيوايهشی چهکهر هۆکاری مردنهسهت لهنانهو ته وهه

تهده عهوەو شي ن سوننهاليه ڕدر بی حه د لهمهکانی محهگوته . لهوهگ له ديسدا کهکتڕی هۆی گۆشتی مهد بهمه"محه: ، نووسراوهوهتهوه کۆکراونهلبوخاری' يهن 'ئهاليهکی جوولهاليه له هراوی کهژه ی دراوه وهکهن ژن " يههۆی "نۆبه، بهپ وهتينهکی بهتڕاويهمهی ژنی محه. عايشه"وتووهخۆش کهگادا نهج له ی خودا لهره وهتهد گ سووی گوتم: کهخۆشييهختی نهته ش مردنی پ ك پ گۆشته وهو کاته، له"عايشيدا کات

مواب کاتی ئهيه، ئازارم ههم خواردووهکهژاراوييه ئاواييتان ل بکه هاتووه وه. پ م".ما34

ی هه کی هاوچهههوا مردنيشی ر لهد چوار ساڵ بهمهناوبردنی محهشن بۆ لهوو بۆته ك لهنانه، تهخۆش بووهد نهمهی محهو کاتهئه يهوهير ئهم سه. بهوهب ت تاق

شتر جوولهمهمابوون. محهنه ديينهمه کان لهکهجووله ری و دوروبهدينه کانی مهکهد پغهو ناوچانهتن لههه ی يا کوشتبوو يا ناچار بهکهشاره ی پ ر مبهی کردبوون. ب

؟ يا لهنتازيی نهفه ؟ ڕاستيدا نه کردب ژتب کيتريش پالنيان داڕ يارانی بۆ کوشتنی جارد مهمحه که بووه ڕهو باوهر ئهسهسعوود لهد، ئيبن مهمهدۆستی نيزيکی محه

ی محهبه 35.کووژراوه مردنی له ب ک بووب کهده سهو که؟ ئهد ک بووهمهم قات ؟ی پ بڕاوههرهد بهمهمحه

ش نه رش بکاتهمهی، محهکهڕهمهير و سهسه خۆشبوونهپ د پالنی داڕشتبوو هژاردبوو. بی ههکهشکرهيی لهرکردهکان. 'عوسمان ابن زاهيد'ی بۆ سهر رۆمييهسه

سمان ابن زاهيد بوو و بژاردنی عوهه د دژ بهمهزووری محهر، دۆست و خهعومه 34 Sahih al-Bukhari, Band 4, Hadith Nr. 4165 35 bn Hanbal: Al-Musnad, Band 1, S. 408; Ibn Sa’ad: Tabaqat, Band 2, S. 249

Page 224: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

223

د مهنا محهپه له زانی کهکان دهرهڕکهواوی شهر تهنبههه تيی لهسووکايه ی بهو کارهئه د و دۆستی نيزيکی بهمهلی، کوڕی مامی محهکرد. عهڕيان دهندين ساڵ بوو شهچهردرا کهی نوێ ههرکردهسه نشينی داهاتووی محهڕاستيدا وهله بژ ديش لهمهك جندين ست ساڵ بوو، هاوکات چهشه نی زياتر لهمهوکات تهد ئهمههات. محهژمار دهئه

بهسووڕاند و کهدهڕی ههشه مانان لهسيشی بۆ ڕ نشينی دوای خۆی به ريی موسو ج کريش خۆيان بهبووبهد ئهمهر و دۆستی نيزيکی محهم عومه. بهبژاردبوونههه

زانی. د دهمهدوای محه قينهکانديدی ڕاسته

ر نۆبهوت و لهخۆش کهد نهمهکات محه ی بهژ شا، زۆربهجری دهتيندا زهت ی ک. دوای ر هاتووهسهزانی چی بهياندهو نه وهوری کۆ ببوونهدهکانی لهدۆستان و خزمه

نووسی کرد و گوتی: ك داوای کاغهيهماوه خۆم بۆ کتان لهيهگهوێ بهمه"دهز و پم، بۆ ئهبه واوی نهی دوای من تووشی سهوهج ب ش زۆر نائارام ر کهعومه بن".رل

مهو گوتی: کههکۆمه و رووی کرده وهدکردهدی رهمهی محهببوو، داواکه "ئغهيه، قوڕئانمان هه ی گهو ده خۆشهمبر زۆر نهپ ن جارێ ئيستراحهب ل . ت بکات"ڕ

ی محه ، لهوهوێ کۆببوونهی لهسانهو کهئه يان بوو بهمهما . مامی ڕ و ههشه د لو بردووهکاره ی بهوتهس و کهو ههبباس ئهد، ئهلعهمهمحه ك ن شی عومه که سات ر پ

د مهيی محهتووڕه ب به. دواتر دهد گرتووهمهی محهتنامهسيهنووسينی وه به.ی دهکهژووره موويانی لههه 36رکردب

د مه"محه: وهنهکهر ئاوا شی دهی عومهوتهس و کهو ههئه رپرسانی ئايينی شيعهبه گری خۆی ههعه ويستوويه رێ، بهبلی کوڕی مامی خۆی وەک ج ر و م عومهژ

، ويستوويانه ك کههايهر بههه و به يان کردووهوهکر بۆنی ئهبووبهئه ش به بووب و پپهوهت لهنانهته عالمانی شيعه ند له. چهبگرن" کاره د مه"محهن: ڕ دەکهن و دهش ت

ز مهی دوای محهوهبۆئه رمانخۆر کراوهده وهبووبکرهر و ئهن عومهاليه له د خۆيان ه . بگرن" وهستهدهبه

ديس' ناوی 'حهدواتر به کانيتری کهکانی قوڕئان و گوتهد خۆی نووسراوهمهمحه وه ناويان دەرکرد، به ب ش شتووهج نهپاش خۆی بهله ياخود نووسراوهی کت و . ئهه

36 Al-Bukhari: Sahih al-Bukhari, Hadith Nr. 114

Page 225: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

224

غه نيا خۆی بهتهنه يوابووه، بههر داناومبهئاخرين پ ی، دنيا کهيامهدوای په کوو پك ی من و قيامهکهيامه"پهتی: د گوتوويهمهکۆتايی پ دێ. محه ت ئاوا ل

کهڕاست و قامکی ئيشاره(قامکی ناوهنيزيکن" يهوانهله 37).نيشان داوه وهی خۆی پنشين. ئهدان بۆ ههی هۆکار بووب بۆ گرنگی نهڕهو باوهنيا ئهته رچی گهبژاردنی ج

ديسی ی حهزار گوتهندين ههچه ی قوڕئان و زياتر لهسووڕه ٦٢٣٦ی د نيزيکهمهمحهك ما و ياسايهر چ بنهسهئهوەی که "له م گرنگترين پرسيار واته، بهج ماوهل به

ردرێ"ی وههه رکردهسه شهی، دواتر و کارهو به وهتهداوهم نهبژ کی و شه ک ڕناوی له مابه ماوهين بهخو گيرساندووە.کانيدا ههج

ی ٨ڕۆژی له له د کهمهڕۆژی مردنی محه ی زايينی، واته ٦٣٢ی جووالی ساژوونووسانی ئيسالمييهاليه ز لهسهڕ له، شهدياری کراوه وهن م ه ر ه وان با ن

نهرکام لههه هجياجياکانی ئيسالمی ساز کرا، ديار زانی ق دهرحهبه خۆيان به و باز بهمهبۆئهوەی دوای محه شهبگرن. ئه وهستهدهد ه کی سه بوو به يهو ک کی بۆ رهخا

کهاتنی دوو به مانان و پ کدابڕانی موسو ی داهاتوودا. زۆرينه له و سوننهی شيعه رهلنيی و کهد تهمهدوای محه سوورن که وهر ئهسهکان لهشيعه ك لهنيا خزمی خو س

هبنه نشينيی بکات. بهی خۆی دهما چه توان ج ن و بۆچوونهر ئهسهکان لهسوننه وانهپوه به نشينی محهکرا کهده س ش ك ج ك بهبژاردنی کهد بکات: ههمهس وه س ی شوان مرۆڤه نگدان لهده ز بهدهکان، وهئايينيه ن نانی ه ڕدا شه وتوويی لهرکههۆی سهسته

ز لهها وهروهو هه وه کهدا بهناو ئيمپراتۆرييهرگرتنی ه ی ميراتيی. ش

ز دژ بهسهله ستهد س دهمهدوای مردنی محه کرد: کانيان دهرهربهکتر بهيهر هنشينی به يان بهليد بوون و عهمهيارانی محه کان کهم هاشمييهکهيه د مهقی محهرحهجزانی د دهمهی محهقينهميراتگری ڕاسته خۆيان به که دينهکانی مهم هۆززانی. دووههده

هه ند ن چهاليه کيان گرتبوو و لهيه کر بوون کهبووبهر و ئه، عومهشستهم دهو س کران. پشتيوانی ده وهشهککهی مههۆز

ش ئه ردرێ، کۆبوونه د بهمهی محهوهپ ککه وهخاك بسپ ککهکانی مهوتنی هۆزبۆ روهبه وهرهن عومهاليه له دينهو مه دا وهو کۆبوونهشداری لهلی بهنيا عهچوو. تهڕ

37 Al-Nawawi: Sahih Muslim, Hadith Nr. 2950

Page 226: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

225

نا کهر گوشاری بۆ هۆز. عومهکردووهنه نن بهکر بسهبووبهريی ئهروهسه کان د م لمک نههيچ ئه دا بهدانيشتنهو له ك کر وهبووبهبژاردنی ئهبۆ هه يشتن. ديارهگهزموون

نشين ده ژوو نووسی نگی علی و اليهبوو دهج شن. م نگرانيشی بۆ الی خۆيان ڕاک ر چۆتهڕازی کرد: عومه وکارهزۆر به ليان به عهناوی ئهليهعقووبی "ده به شيعه

ی عه همهد) کردووهی ژنی علی (کچی محهفاتمه ی لهشهڕهلی، ههما يان که، ما، ئهده ن ردهگهسووت و کاره. ئهوهنهد بکهکر رهبووبهريی ئهروهی سهکهر خۆی و م

شک و لی دهر دا. شمشيری عهلی و عومهين عهمابه شمشير له ڕههۆی شه بۆته 38وێ."کهردهدا سهڕهو شهر لهعومه

ن. فريودراو داده د خۆيان بهمهر ميراتی محهسهلی تا ئهمڕۆش لهنگرانی عهاليه نکدا سوننهله زانن، د دهمهقی دوای محهرحهی بهليفهخه ر بهکر و عومهبووبهکان ئهحا

نشين ده لی بهنيا عهکان تهشيعه ستاون. وانيتر ڕاوهئه ناسن و دژ بهج

وڕه رچی بهگهئه ی ڕ وڕهروهسمی ئيسالمی و ههپ بيش، رهسمی کۆنی عهها رردرێ، محه يدا بهکهڕۆژی مردنه بوو مردوو لهده د س ڕۆژ دوای مهخاك بسپ

ژرا. شه شهمردنی ن ندهسهله ڕ و ک وتن. کهنه و کارهفريای ئه تين بوو کهبه ر ميرات هيانوابوو وه ناشتنی بوون، چوونکه نگرانی دژ بهاليه ند لهچه وهکيتريشهاليه له ك پ

تهسيح دوای س ڕۆژ زيندوو دهچيرۆکی مه فڕێ. دهو ئاسمان ههرهو به وهب

ی مردنی محهکات هه وبۆوهرهعه د لهمهوا ی ی زۆربهرکرده، سهبستان بی محهبهکان لههۆز . د مردووهمهمحه ن کهڕ بکهتوانی باوهيانده. نهوهونهد کۆبومهر ما

و گوتی: کانيدا کرد. ئهقسه ی لهورهکی گهيههکردن و ههقسه ستيکرد بهکر دهبووبهئهوه ر کام له"هه ز و خۆشه ئ ستا محه، بهبووهد ههمهمحه ويستيتان بۆر د مهم ئ

ز و خۆشهمردووه ، خودا نامرێ"تيتان بۆ خودا ههويس. ر ی لهو هۆزانهبۆ ئه 39.ببووڵ کردبوو، ترسان، ئايينی ئيسالميان قه د ياخود لهمهويستی بۆ محهرووی خۆشه

رگای ئازاديی وابوو. ی دهوهك کرانهربازبوون، وهکر بۆ دهبووبهی ئهو قسانهئه

38 Al-Yaa’qūbi: Tarikh al-Yaa’qūbi, 2:126 39 Al-Tabari: Tarikh Al-Tabari, 2:233

Page 227: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

226

ک لهمهردهو سهله کيشيان وهئيسالم دوورخسته له کان خۆيانهۆز دا زۆر . تاقميات بهياندهم نهبه وهڵ ئيسالم مابوونهگهرچی لهگهئه ن. کر بدهبووبهئه ويست ماياته وتبوو کهکی قوڕئان کهيهدوای سووڕهکر ب تابانه وهبووبهئه ی لهکهبتوانی ما

ستی بۆ نه کی پڕ بهيهم سووڕهرگرێ. بهکيی پ وهخه ك . خۆشی وهوهدوزرايهپديس برد. من نای بۆ حهناچار په قوڕئان زياد بکات. به له توانيی سووڕهيدهد نهمهمحه

موايه ره پ ری لهوالوهبه ل کردووهدايكبوونی حه، کاتژم . ديس دەستی پ

ن اليه کر و لهبووبهتی ئهالفهمی خهردهسه ديس لهکانی ناو حهی گوتهزۆربه وهبووبهکر، ئهبووبهعايشهی کچی ئه وکراونهمهکانی محهژنهکر خۆی و ب . وهدەوە ب

ريعهی ياساکانی شهزۆربه که وهديسيان کۆکردهی حهگوته ٢٢٠٠ وکات زياتر لهئهتهکان دهوتی ئيسالميستهسوکهو هه دوو وانهله ردا جگهکبووبهمی ئهردهسه . لهوهگر

بوون: ديس ههيتر بۆ حهرچاوهسه

کهك له" يهAbu Hurairaيڕە "بوو هوڕهئه کی شارهوان بوو. سوا ر وروبهکانی دهرئايينی و زۆر دواتريش ئيمانی به بووه دينهمه د لهمهڵ محهگهم لهکی کهيهماوه که

کانی . قسهديس زيادکردووهحه ی لهگوته ٥٣٠٠ زياتر له سهو که. ئهئيسالم هيناوهکهزمانی ئه د لهمهمحه کی گهتيدهيارمه وههرو سوا وهبوون بۆ به ورهر بردنی ڕ

کر دهبووبهتيدانی ئهيڕە بۆ يارمهمی خۆيدا. هوڕهردهسه کر لهبووبهکانی ئهويستهکراوهئه ن خوداوهاليه "لهتی: گوتوويه که دم بيستووهمهمحه من خۆم له دژ به مرم په جيا له ن کهت بدههادهی شهو کاتهم تا ئهڕ بکهمرۆڤ شه کيتر بوونی نييه خودايه ا

غهمهو محه ژ و تاعه که ری خودايهمبهديش پ ياتی بۆ عهنو . کانی داناوەبدهت و ماوهبه و کارانهوان ئهر ئهگهئه يان لهبه ڕ ن و ما 40.ماندايه"ئه له وهن منهاليه رن، خو

ڕاوه وئه ی کوڕی عومهن عهاليه بووهوڕەيڕە، لهی ئهيهگ خۆشی که وهرهبدوڕاوه ٢٦٣٠ ندراوه، سهد البووهمهمحه ديسی لهی حهگ کی يهوهير ئه. سهلم بۆچوون

. کراوهقوڕئاندا باسيشی ل نه کات لهر ژيان و مردن دهسهباس له ئاوا گرنگ کهی ئه حاکمی شاری بوو به وهرهن عومهاليه ی زايينی له ٦٤١بووهوڕەيڕە سار سهستی بهر ده، عومهدينهبۆ شاری مه وهڕانديهکی کورت گهيهين. دوای ماوهحرهبه

40 Al-Bukhari: Sahih al-Bukahri, Hadith Nr. 25; al-Nawawi: Sahih Muslim, Hadith Nr. 22; al-Albani, 1:766

Page 228: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

227

تی دا گرت، چونکه يات خۆی دهپاره به ماڵ و ما هی ما ب ر دهند کردبوو. عومهمهونده ی داب تا په داب و ل و پ تهتهواوەتی گه ی بهکهارهی جن نهبۆ خه وهڕاندب ی ز

ڕانهر دهت عومهنانهته 41کان.ليفهخه تهی حهوهب ئيزنی گ و وهديسی ل ساندبکردب ئهشهڕههه تهی حهد گوتهمهر محهسهزياتر له وهر لهگهی ل ڕ و وهديس بگ

تی مهکهدانه ته و ر 42فريقا.ئه لهيموونان وێ، دەين

ڕی شه تی خۆی، لهالفهساڵ خه ١٢د، مهدوای محه ليفهمين خهکهك يهکر وهبووبهئه په دژبه ر تی عومهالفهتی کرد. خهساڵ حکوومه ١٠ر و عومهڕکرد. دوای ئهکافراندا ت

نهوه که کانيدا ڕهشه ر لهژمار دێ. عومهئه جيهانيکردنی ئيسالم لهری بهك پران]ی داگير کرد. لهستين، سووريهلهفه ی ، عيراق و ميسر [و ئ ی زايينی ٦٤٤سارانييهاليه له کی ئ کی هاوچهکووژرا. چاره دينهمه له وهن مرۆڤ ی شن لهنووس سا

ك ر، هات. عوسمان وهی دوای عومهليفهك خهر عوسمان وهسهی زايينی به٦٥٦کی سياسی ناسراو بوو به به دمهزاوای محه م توانايی دووربينيی سياسی زۆر مرۆڤ

ی سه کز بوو و بۆ حوکمرانيکردن زۆر الواز بوو. به بی کان دهئيسالمييه رچاوهپتهم جار وهکهکانی قوڕئانی بۆ يهعوسمان سووڕه ب کۆکردب وه و فۆڕمی قوڕئانی ك کت

. به کی ل نهسمانيش هيچ دهی عوهکهبهم کتئهمڕۆيی ل دروستکردب . وهتهماوهقو وهتهکی زۆر درنگتر کۆکراونهيهستماندان ماوهر دهبهی ئهمڕۆ لهقانهو دهموو ئههه

نووسراون.

گرت. وهستهدهتی بهو حکوومه ليفهخه لی بوو بهنجام دوای عوسمان عهرئهسه ی عه ردرا. عايشهيی ههليفهخه ی زايينی به٦٥٦لی سا کانی و نگرهو اليه بژهبنه ی عوسمان نهلی وهی عهيههانهو بهی عوسمان بهما ، دژ بهوتووهکهدوای قاتکی دژ بهله ت عايشهنانهستان. تهی ڕاوهکهتهالفهخه خۆی لی ساز کرد کهعه شکرکانی قوڕئان بوو، نووسراوه ی ژن"، دژ بهرمانده"فه واته و کارهکرد. ئهيی دهرماندهفه

هت ئيزنی لهنانهد تهمهکانی محهژنه چونکه درا. دهنيايی پ نهته رچوونيان بهده وهماکی ناوخۆيی لهشه مانان ساز کرا کهڕ دا زاران کههه زياتر له ناو موسو سی ت

41 Helga Hemgesberg: Abū Huraira, S. 113; siehe auch al-Mustadrak, Kitab at-tafsir, Hadith Nr. 3327 42 al-Dhahabi: 2:600f.

Page 229: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

228

ی گای ی زايينی له ٦٦١کووژران. سا شمشير بريندار لی يان بهوت عهمزگهڕ کرد.

ديس کهد خرايه سهر حهمهی محهزاران گوتهدا ههب سوباته مهردهو سهله وهيان بۆ بهزۆربه گشتيی ديس بهکانی حهکران. گوتهبردنی نيازی سياسی ساز دهڕ

کی سه ڕاداهات د لهمهکييان بۆ نووسينی ژيننامهی محهرهرۆ . وودا گ

Page 230: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

229

وهديان نوێ کردهمهمی محهردهکان، سهوييهئهمه

لی، ر، عوسمان و عهکر، عومهبووبهی ئهليفهتی چوار خهدوای حکوومه زی مهتی بهکان حکوومهوييهئهمه زيان بهککهه گرت و وهستهدهيان شکاند، خۆيان ه

يان کهی حوکمرانييهماوه واوی گۆڕی. لهتهتداريی ئيسالمييان بهمی حکوومهسيستهی له که هناو بنه تی لهليفايهی زايينی خاياند، خه ٧٥٠ تا وه ٦٦١سا ی ئهواندا کهماتهدواتر شاری ديمهشقيان وه کان کهوييهدرا. ئهمهکتر دهيه ميرات به به خت ك پنا. ئهمه دانيان لهين خانهوهبژارد، هههه که ژووی ئيسالمدا پ ش وييهم کان پزی مهوتوو و بهرکهکانی سهورهگه همهبنه ك لهديش يهمهمی محهردهسه بوون ککههکه که وام لهردهبوو. بهدا ههکهو ناوچه کهر شارهسهريی ئابووريی و سياسيان لهکارت

هتيی بنهدژايه ز ده ورده و کات وردهئه کاندا بوون کهی هاشمييهما بوون و ب هکه کان وييهمابوو. ئهمهنه ککهر بارودۆخی شاری مهسههوتۆيان لکی ئهرييهکارتکی ده ڵ سوورياگهنديی ئابووريی لهيوهپه رچاويان بهکی بهتييهگرنگايه ز دا و ر

بوو.کان ههزۆريان بۆ ئيمپڕاتووری ڕۆمييه

غهمدا خۆی وهوتهی حهدهسه د لهمهکات محه ی ربهکی ناساند، زۆخه ر بهمبهك پی رکردهکرد. سهديان دهمهيری محهسه وهخنهچاوی ڕه کان بهوييهی ئهمهرکردهسهن اليه له ککهی مهوه" دوای گرتنهAbū Sufyanبوو سووفيان "ناوی ئه و کاتيان بهئه

ك له -بووڵ کردقه لهپهئايينی ئيسالمی به وهدهمهمحه دواتر دا کهکهئاخرين چر بڕيارکی ئه به يی بۆيان تهخا د دا مهکانی دوايينی محهڕهشه کان لهوييهواو بوو. ئهمهرکوو بارودۆخی ، بهوهکرايهورهديان پ گهمهشداريان کرد و نهک ههر سۆپای محهبه

ز کرد. بهسياسی و ئابووری خۆشيان زۆر پ به د مهی دوای مردنی محهو هۆيههنشيينی ئه نی کهيانزاده کيان بۆ ج ت، و لههيچ شانس چه ڕاستيشدا بهو پ نادر ی وانهپنا و لهمهمحه زۆر زوو ئيمانيان به ر کهکر و عومهبووبهئه کانيشيدا ڕهمين شهکهيه د ههك بنهشدار بوون، ئهمان خۆيان زياتر وهبه بينی کهکی شاهانهی عهرەبی دهيهماتن. لهنديی ئيمپرياليستيی کهوهرژهبه دوایوه ياندا کهی حوکمرانييهماوه وتب

ر لهدووڕگه تا نيمچهکانی دنيای ئيسالميان ههسنووره ها روهئيسپانيا و هه کانی ئيب . وهکرده ورهتا ئيندووز ياخود هيندوستان گههه

Page 231: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

230

رشانهئه وه به ی کهو ه ر دنيای بۆسه وهبهڕهن دنيای عهاليه له حشيانهکی وهيهشکرابوو، بهر دهوروبهده وهوييههۆی ئهمه ستپ تی پ ك شارستانييهيهکی تاڕادهيهکان ش

وه وهی بهدرا. ستروکتووری نيزامی و ش رکردنی کی و ئيداهبردنی کار و باری خهڕکه کاروباری شار به شقی خۆيان و سوپا و رمهسه ردهکانيان، کرۆمييه ريی لهچاول

زی ئه شانه م بهبه مين سکهکهك پ قايم کرد. يهيهکانيان تا ڕادهتيی شارهمنيهه ی نی نيشانه کان بهليفهی خهسکه ککهمه کان ل دران. کات لهليفهبۆ خه وهکانهسيحييهمه کانيان ناچار بهوييهستان و ئهمهڕاوه وهکی دژ بهرێ، خهده درانه وهسيحييهمه

کان کرد. گۆڕينی سکه

ک بهکه زای خوشکه " کهZubair-Abd Allah Ibn azابن الزبير " ناوی عبدهللاسی ليفهمين خهکهکر يهبووبهی ئهوهو نه ئايشه ی زايينی دژ ٦٨٣ی ئيسالمی بوو، سا

دانی يه کان شۆڕشی کرد و بووهوييهئهمه به ناوی ی ئيسالمی کهمين سکهکههۆی لنجهمين خه 43ر نووسرابوو.سهدی لهمهمحه Kalifناوی عبدالملك ابن مروان " به يفهپ

Malik Ibn Marawān-Abd alی" (له ی ٦٤٦دايكبووی سا ی ٧٥٠و مردووی ساکی زۆر ڕاو به کهديمهشق) توانی شۆڕشه زايينی له ن . شاری هڕژانی خو ن ست

ران کرا. عبدهللاتهبه عبهری کهوروبهت دهتايبهبه ککهمه ابن الزبير له اوی وکيتردا لهشه نرا و له وهن عبدالملك ابن مروانهاليه ڕ کشک رچاوی بهله ککهشاری مه ت خاچ درا. کی لهخه

نه وه وی ئيسالمی بهعبدالملك ابن مروان و مهيهی ش نا مڕۆ دهئه وا ئ ك ه يناسين، پی کولتووری وهتيی زيندووکردنهگرنگايه ستی به، ههککهی مهکهو دوای شۆڕشه

دی مهدروستکردن دا و ناوی محهشاری ئورشهليم 'قودس'ی به دی کرد. لهمهمحهڕينی عهکهت يهنانهر نووسی. تهسهله ردندا کهدروستک بيشی بهڕهمين قرووشی ز

ر سهکی قوڕئانيشيان لهيهو سووڕهمری ئهئه ندرابوو. بهکهر ههسهدی لهمهناوی محهك بۆ کاتی نوێ ناسرا. ئهك دهوه " که ئيسالمهقودس نووسی "ئايينی ئه ك و سپ

ژوويی بۆ سهگهمين بهکهك يهی وهکارانه وی "ئيسالم" و ی م لماندنی دوو نن. ئه د" لهمه"محه ك م جار ناوی وهکهد، بۆ يهمهساڵ دوای مردنی محه ٦٠ژمار د

43 Al-Ish, Youssuf: Ad-dawla al-umawiyya wal-ahdath allati sabaqatha wamahadat laha, S. 234–236; Al-Khudri, Sheikh Mohamed: Ad-dawla al-umawiyya, S. 292f.

Page 232: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

231

ژوودا ده يی لهکی نووسراوهيهگهبه ندرێ. پهسهم مڕۆش زانايان تا ئه ك کهرجۆيهلمکيان بۆ نههيچ وه . وهتهدۆزيوهم

ر حکوومهله ژوو و ڕيوايهژ ڕاوهتی عبدالملك ابن مرواندا م کانی سهبارەت ته گيان پ بهتييهد گرنگايهمهبه محه گشتيی کان بهوييهمی ئهمهردهسه خشرا. لهکی نوڵ گهريب لهئيمپراتووری ئيسالمی. هاوته کی زۆری نوێ کهوته سهريهناوچه

ی هه هب و کارهکرا. ئه هد گهمهکانی بيۆگڕافی محهشهمين بهکهشدا، يهوانهئه وابه ناوی مقزی وهدهمهی ژنی محهکی ئايشهن ئامۆزايهاليه له د کهمهکانی محهڕهشه

"maghaziکرد. له، دهوه" کۆکرابوونه ههه دا لهمهردهوسهستيپ د مهڕی محهکانی شهوتانی دهکانی بۆ پرۆپاگاندا و هاندانی سووپاکهربازهو سه ر وروبهيان بۆ گرتنی و

ککهك عيراق و مهی وهند ناوچهچه هاوکات له گرت. عبدالملك کهردهکيان ل وهکهڕان له و ... دژ به ری نوێ دا ی هاندهگهدوای بهبه ميشهڕدابوو، ههشه شۆڕشگ

ی حهزاران گوتهدا ههمهردهو سهڕا. لهگهده شۆڕش و وه کهديس دۆزرانهی نوك لهنانه. تهوهکردهد دهحاکمانيان ره ی دژ بهڕاپهڕين ڕاشکاويی کان بهگوته ت تاقم

هبنه دی بۆمهپشتيوانی محه دروستکردنی لماند. عبدالملك بهسهکان دهوييهی ئهمهما و کارهئورشهليم دروست بکا و به له ککهشنی مهکی هاوچهيهعبهويست کهيهقودس ده

. هيگهبه ن كب ژوويی ئايينی پ کی م

ران شهداگيرکراوه ناوچه م لهشتهی ههدهڕاستی سهناوه کی نوی لهکانی ئ ين مابه ڕرانی و ئهمهخه کرد. وهکان دهوييهکانی ئ کی بهك ههستيپ رزی گری کولتوور

رانييه شوويان، ئ کانياندا و بهچهر ناوسهکان بهحوکومرانيی ئهمهوييه کان لهپنانيان وه تی پلهحيسابه تی دژايه کانيش بهدوو، ئازاريان دەچهشت. شيعه ك هاو

رچی گهکانيش ئهبباسييهت عهنانهشدارييان کرد. تهدا بهو شۆڕشهکان لهسوننه ئهمهوييهدوای . بهيان کردو شۆڕشهکان پشتيوانی ئهی ييهبوون، بۆ ڕووخانی ئهمه خۆيان سوننه

ناوی و چهشه کی قورسی خو کان شکستيان بباسييهی عهکهکوژی، ئاخرهندين کۆمهڕتهوييهئهمه به نا و توانيان پ زنهو بهرهتی نوێ بهالفهختی خهکان ه م . بهوهغدا بگو

رانی و شيعه راق پاداشيان لهئ بهکانيش بباسييهگرت و عهرنهوه و شۆڕشهکانی عوه ست خۆياندا ڕاگرت. بۆ خۆڕاگريی دهتيان لهنيا، حکوومهته کان، بهوييهی ئهمهش

ويستيان بهبباسيهر شۆڕشی نوێ، عهنبههه له ی ئايينی ههگهبه کان پ بوو. ی نو

Page 233: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

232

و کردهناو خهکان لهبباسييهعه بباسی بنهچهکی هۆزی عه که وهکيدا وايان بتهوە س ههر بنهدەگهڕ بباس". ل عه"ئه د واتهمهی مامی محهما

بوو، نيا ويست نهد تهمهغدا، ژيننامهی محهبه هۆی بارودۆخی سياسی نوێ لهبه ك بهاتبايهکوو دهبه روته. ژيننامهيهبوو پ ل بوو دەوری ئهد دهمهلی محهسهکی ت

هعبباس و بنه و د ساز بکرێ و بهمهمحه نيکردنيان لهسناريۆی پشتيوا ی هاشمی بهماوه ژوويی يهگهبه يهش نانی بباسييهدانی عهئايينی بۆ خانه -کی م که کان و پ

ت. خهکهتهالفهخه " بۆخۆی فهرمانی Mansūr-alنسوور "ل مهئه ليفهيان دروست بکرکی پسپۆڕی حهبۆ که دايكبووی " (لهqIbn Ishāناوی ابن ئيسحاق " ديس ناس بهسی ی دينهمه له ٧٠٤سا ك يهچاره غدا) دەرکرد کهبه ی زايينی له٧٦٨و مردووی ساته و کارهبۆ ئه نهی عهليفهمين خهنسوور دووههل مه. ئهوهبدۆز که ری بباسی و پ

ی غدا بوو لهشاری به ی ٧٥٤سا . تی کردالفهی زايينيش خه٧٧٥تا سا

ژوونووس بوو که ابن مانی م ی له ئيسحاق مرۆڤيکی موسو ی زايينی بۆ ٧٣٧سابی حهئاماده ی ل ههکردنی کت ی. ئهديس قۆ بهما د مهر ژيانی محهسهو لهی ئهو کتت بۆ ئهيهرچاوهك سه، وهی کردووهئاماده ی وا لهو ژيننامانهکی گرنگ سهير دەکر

بهد نووسراون. ئهمهر محهسهداهاتوودا له هد گهمهساڵ دوای مردنی محه ١٣٠ و کتك نووسراوه که بووه ودا ڵ ئهگهد و لهمهمی محهردهسه ی لهو مرۆڤانهئه و کات

کيشيان نهڕاستييه ژيابوون و ئاگايان له مابوون. کان بوو، تاق

يان دەدا بزانن کی ئاساييش هههکوو ههموو خنه سياسييهکان بهک ههر اليهنه ودا قه د چلۆن بووهمهمی محهردهسه تی دا کهمهردهو سهت لهتايبه . بهوماوهو چی ت و

تی چينی داگرتبوو، ڕاستييههه فريقاوهباکووری ئه ئيسالميی له تی کانی چۆنيهتا ويان دههه و کارهدرا. بهکی زۆری پ دهتييهد گرنگايهمهژيانی محه ڕاوهو ی دا گ

وی سهخه ڕدرانهکدا دهناو خه له د کهمهمحه ت بهبارهيا کان جيا ڕاستييه ، لهوهگ ت بهی تايبهحهماسه کانی ناوچهکهکان و خههۆزه رکام لهدا ههمهردهو سه. لهوهنهکه

,غدا و ديمهشق، بهرييهندهسکهك ئهی وهکانی ناوچهزۆربه خۆيان دروست کردبوو. لهنی ژيانی نهک ههر ببوونه و شارانهژيان. ئههوودی دهسيحی و يهڕۆشنبيرانی مه شو

کانی و گوفتوگۆی ئايينی لهرهربهکۆی بهسه کوو ببوونهی جۆراوجۆر، بهوهتهنه

Page 234: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

233

وان داگيرکه هووديش لهسيحی و يهنی مهراو کۆچبه وهکهاليه ب لهرهرانی عهنوه وههوه. له ههوهکيترهاليه و ئايينهبوو کام لهنه وهر ئهسهکان لهحسهی بهچوارچ

كان تييهد چ گرنگايهمهسيح يا محهن ياخود مهقينهئايينی خودايی و ڕاسته ئيبراهيميانهژووی ناوچه . بووههه کهبۆ م

ته ی ابن ئيسحاقی بهکههس ژيننامرکههه ندب ته، بۆی ڕوون دهوهوردی خو که وهبکی سوور وايه که بهك خهسيح وهڵ مهگهد لهمهنگاندنی محهسههه وان کاره ت يدا کهن

شراوه ستروکتووری خۆی به ر جاری وايهنووسه که ڕوونی دياره ها بهروه. ههکتيی سايهو که واسيوهکانی ئينجيل ههبۆچوونه ری واشهوڕات و جاخوڕافاتيی ته

ژوويی ژيانی محه ڕانهدی بهمهم رجۆ ك پهکيدا وهناو خهسيح لهر مهسهی لهوانهو گکانی ناو ڵ نووسراوهگهکيان لههيچ نيزيکايهتييه که وهو خوڕافات باو بوون، ڕازاندۆته

. قوڕئان نييه

بهکات ابن ئي نا، حوکومرانی ئهکهسحاق کت بهی کۆتايی پ ه ی بهکهو کات کتژوويه ژ لهم بهوهکورتکردنه م دا و ابن ئيسحاقی ناچار بههقه کی دوور و در کهی کت

بهئه 44کرد. بی مه که و کت کهاتبوو: س به ر داندرابوو، لهسهزن" ی لهناوی "کت ش پقاندن لهده کهاتبوو لهتايی پرهشی سهبه کی خو د. مهتا هاتنی محههه ن خوداوهاليه ستپ ککهمه د لهمهی ژيانی محهريی و پرۆسهيامبهر پهسه خاتهم ڕۆشنايی دهشی دووههبه

ی ی ناوچهوهکردنهورهو گه دينهمه د لهمهشی کۆتايشدا ژيانی محهبه و لهشی يتردا بهرچاوهند سهچه دا. لهنيشان ده وهکانيهڕههۆی شهی بهکهحوکومڕانييه

به ی لهو هۆيهم بهليفات"، بهناوت "خه به ميشيان ل زياد کراوهچواره کته گهکرێ ب بهتوون ده، چهکراوهنه شهو بهر ئهسهيدا باس لهکهئوڕيجينا

ندرێ. بسه لم

کی يهڕوانگه وهن ابن ئيسحاقهاليه د لهمهی نووسينی ژيننامهی محهررچی هاندهگهئه ستی سياسيی بهدوای مهنيا وهی تهکهڕۆکهموو ناوهم هه، بهبووهسياسيی خۆی

بهها ئهروه. ههوتووهکهنه ی و ب پشتيوانهزايهفه له و کت کنهکی خا ، هاتووهدا پکی کۆکراوه ريتکوو داب و نهبه ژوويی لهو تراديسيۆن ژ و کۆنی م ی دوور و در

44 Ibn Hischām: As-sira an-nabawiyya, S. 12

Page 235: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

234

ڕاوه. نووسهستاوهپشت ڕاوه ناو له که د بووهمهمی محهردهکانی سهر ئاگاداری گرهده ست بهکاندا دهئايينيه ی نووسهنيا ههدا تهست کراون. ل ڕاگرتنی وهکهاليه ر لهو

ی اليه ڕاوانهلکاندنی ئه وهکيتريشهاليه له نگرانی ئيسالمی ود نديی وهرژهبه به و گ و پرسيارانهم بۆ ئهر وهبوو نووسهها دهروه. ههبووه غداوهوکاتی بهحوکمڕانانی ئه

ته ڵ ئايينی ئيسالمدا گهكيان لهندييهيوههوودی چ پهسيحی و يهکانی مهئايينه که وهبدۆزکهيههه کهيهاته. پ وری ل ساز کراوهکی ت کی مج شت ڕاوه که و و چ کان کۆنه گ

وه ی بهمهردهو سهکانی ئهگرنگه و باسه شنی کرۆنۆلۆگی نيشان چه کی نوێ و بهيهش دا. ده

بهعالمانی ئايينی ئه ند لهچه کی الواز و ی ابن ئيسحاقيان بهکهو کات، کت تۆد منهڕۆك ناو بردووهب ناوه که ناوی ئيمام مالك به کانی سوننهبهکتهمه ك لهری يه. پندا له ٧٩٥، دايك بووه دينه لهمه له ٧١٥نهس(ابن ئه ب ری، ) نووسهوتی کردووهفه 45ئ

زمانی ی لهر زۆرجار وتهنووسه که بووه وهشی ئهکه. هۆيهشارالتان ناو بردووه بهناوه گهب به عالمانی ئايينی به ك بۆ ئه و... دياره وهتهه وکاتيش هيچ کۆنترۆ

ك نه گانهب به شن نووسينهو چهلماندن و ڕاست و دروستبوونی ئهسه هات، کات دهپڕاوانهها ئهروه. ههی ناديار بوايهکهرچاوههس کانيی و ی مهڕوانگه بوو لهده و گ

نهوهکتر بگرنهيه وهکاتيه ليش لهو عه لی بيستووهعه د لهحمهگوترێ ئهکات ده . بۆ وغه نی ئهب مرۆڤ بتوان بيسهتی:"..."، دهگوتوويه ر کهمبهپ که لی د و عهحمهلم

ك يههاوکات ژياون، الی که . ههم جار ندرێ عهها بسهروهکتريان بينی ب لی لمکی باوه کراو بووهمرۆڤ غهو ڕاسته ڕپ ڕاوهمبهوخۆ پ ش دژ بهکهری ديب و گ

بهنووسراوه . کانيتری ئايينی نهکانی قوڕئان و کت ب

کردن له خنهڕای گومان و ڕهرهسه ك ی ابن ئيسحاق، وهکانی نووسراوهرچاوهسه لندرا. ههکانيهوە سهئيسالمييه نگرهن اليهاليه د لهمهبيۆگڕافی محه ك باسمان ر وهلم

کرد، هه ژه قهم دهل دا چوو. ی ابن ئيسحاق سهکهکورتکراوه قهم دهو هه کهدر ريان تکی ابن ئيسحاق به ی کهڕۆکی نووسراوه" ناوهi’Bakaa-alناوی ال بکاعی " شاگرد

ك بهکه به داوه ی لهIbn Hischāmناوی ابن هيشام "س ب و ده دايکبوونی نادياره" (سا

45Ebenda که له باشووری ئهفريقا شار

Page 236: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

235

ه له وان سا ) و ئهوخۆی کاری له ٨٣٤و ٨٢٩کانی ن يهو نووسراوهر ئهسهدا مردبدا نووسيوه وه، کورتی کردۆتهکردووه بينی خۆی ت مڕۆ ابن هيشام ئه یکهقه. دهو ت

مهير دهد سهمهکی ژيننامهی محهرهرچاوی سهق و سهك دهوه ند و نازانين چه کرێ. ئناوهسهی گۆڕانکاريی بهنده، ياخود چهقرتاندووه کهئوريگيناله قهده چی له . ابن ردا ه

ی بهو شيعرانه راوهو نووسموو ئه: "من ههکانيدا گوتوويهرييهوهبيره هيشام خۆی لهوه زيی يا وهش کردن لهك سووکايهی پهراو ، د باس کراوهمهر محهسهتيپ

کردن ده و کارهئه 46."قرتاندوومن به، لهو هۆيهوە. بهوهکاتهج بۆ باس ل دا خۆم و کتر ژيانی هس کوو بۆ ڕووناکی خستنهوه، بهستمهی ابن هيشام نابهکهژيننامه نيا بهته

بهکانيتری حهقهده ك لهکانی، هاوکات کهرهد و هاوسهمهمحه کانيتريش ديس و کت گرم. ردهوه

ی سهرنجه ڕاوهگهی ابن ئيسحاق هاوکات لهکهبيۆگرافييه که ج زار و کانی ههڵ گبه. ههو نووسراوهك شهيه کی به کارهو کراون. ئه هغدا گهبه کان لهردوو کت شتگايه له ، چونکهبووهوت نهکههه ٨ی دهسه غدا لهك بهوه م جيهانهکيتری ئههيچ جڕانهرههفه ٩و ژوو ئاوا بهوهنگی گ ز نهی م بی سهئهوە هه . ديارهبووهه نگاندنی کت

کوو ، بهنييه وهڕۆکهی ناوهڕوانگه د لهمهو لهگهڵ ژيننامهی محهك شهزار و يهههکهاتنهسهله ژووی پ بههه . لهيانهکهر م ندين کولتووری جياوازی دا چهکهردووك کت

کهڵ يهگهله کهناوچه بهو بوون. ههکتر ت شوويان بووهکان دهردووک کت و به قی پی کات کاری تازه ی . کۆکراوههردا هاتووسهو گۆڕانکارييان به ر کراوهسهيان لهپ

ڕانه ژووی گ نهگهردووکيان دهکانی ههوهم رانييه رچاوهبۆ سه وهڕ کان کههيندی و ئڕدراونهبی وهڕهر زمانی عهبۆ سه ٨ی دهسه شتر عه دهند سه. چهوهتهرگ کان بهڕهپ

ڕاوه رانيان گرت. گ وهوه و لهك شهزار و يهکانی ههئ ڕاندا ش خۆوهبی بهڕهعهی رگی قرت کرانبدا نهڕهنگی عهرههفه ی لهتانهوايهو رهگرت، ئه م . بهگونجاون ل

چه د بهمهژيننامهی محه ژووهرچاوه، سهوانهپ ڕانهکهی م بی ڕهکانی عهوهی و گرانيههوودی، مهيه چيرۆکی له بوون که ، رگيراونوه وهسيحی و خوڕافاتی ئ

. بی گونجاندووهڕهڵ زمانی عهگهيان لهکهو ستروکتۆره ردا هاتووهسهگۆڕانکارييان به

46 Ibn Hischām: As-sira an-nabawiyya, S. 16

Page 237: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

236

وههه بۆ قوڕئانيش به يهو پرۆسهئه بهکانيتری ئهشهبه له ، کهبووه مان ش دا و کت م.کهی پ دهئاماژه

Page 238: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

237

؟ڕاستيدا بوونی بووه د لهمهئايا محه

ی ابن کهنووسراوه تی بهمڕۆ گرنگايهتا ئه وهه ١٩ی دهسه ی ئايين ناسان لهزۆربه کانی ی گوتهها کۆکراوهروهن. ههدهابن هيشام ده ييشتنی بهتيی گهئيسحاق و چۆنيه

ژووناسان دهحه ناکردنی ژيانی محهديس بۆ م کی گرنگی بۆ و ڕاوهمهور و د گن، ئهڕاست داده ديس بهڕۆکی حهی ناوهزۆربه ناخی کان لهگوته ك لهرچی زۆريهگهن

رچاوانهو سهوتۆ بهکی ئههايههيچ به ن کهگرن. پسپۆريش ههده رچاوهسه وهخوڕافاتهر " ن. پسپۆریناده دزه کانی کۆتاييه "، لهUngar Ignaz Goldziherئيسالم ناس گۆکی ساخته يسی بهددا حهه ١٩ی دهسه ب کی زۆر دوای يهماوه ناساندووه که چييانهکت

(له Leone Caetaniناوی . ئيسالم ناسی ئيتاليايی بهرێده تهد دراوهمهمردنی محهی ی شاری ڕۆم و مردن له له ١٨٦٩دايکبووی سا ر له ١٩٣٥سا وانکۆڤ

Vancouverکهاسهتی ئيسالميی له) ريوايه ژووی ئيسالم بهر پ . زانيوهڕاست نه تنی می وی(لهرانسهی فه Regis Blachere هاروههه Montrouge له ١٩٠٠دايکبووی سا

ی و مردن له کی به له١٩٣٥ سا رچاوهسه داری لهگهك و بهکهپاريس)، هيچ شت . وهتهدۆزيوهد نهمهر ژيانی محهسهکاندا لهئيسالمييه

ينه وهی ڕابردوهدهند سهچه له کۆ ك د ههمهر ژيانی محهسهکی نوێ لهيهوهل نگاونی و چهرزتر ههبه کانی ابن ئيسحاق و نهک ههر کاره و بوارهزانايانی ئه ند لهد

ر پرسيار. ديش دەخهنهمهت بوونی محهنانهکوو تهی ابن هيشام، بهدواتر کۆکراوه ژی ژووناس به ٧٧١٩سا " و پاتريتشيا کرۆنهMichael Cookناوی مايکل کۆك " دوو م

"Patricia Croneکيان به ب و The Making of the Islamic Worldناوی " " کت " ببه. لهوهکرده ژووناسهدا ئهو کت ك ئايينی ئيسالم نه ن کهو بۆچوونهر ئهسهله و دوو م

کهاتووهلهفه و لهکوبستان بهڕهعه له به. لهستين پ ك دهسهدا باس لهو کت ز کرێ ر تهی بنهو کۆلکه بووه کی قوتابخانهد مامۆستايهمحمه که تهگهی دهکهما ن بۆ وهڕکی ميسريی بووهيه ی هاجر، کهکهمی برايم و ژنهردهسه به . لهخسير و ی ئهکهکت

ژووناسه غه د نهمهدا محهدوو م بی قوڕئانی بۆ نازڵ و نه يهری ههمبهدەوری پ کتکی ئاسايی ئايينی لهکوو وه، بهکراوه کراوهلهفه ك مرۆڤ . ستين باسی ل

Page 239: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

238

نه له کۆ کی ل مان گرووپ Heinz Karl Christoph Luxenberg, Volker Popp ر(ئا

Ohlingش سهوشه ن کهڕههو باور ئهسهسيتر، لهند که) و چه د مهمی محهردهئ ئيسالم پز له وهستهدهدوای به که سيحی بووهمه -بی ڕهکی عهيهناوی فيرقه ن اليه گرتنی ه

کی سه، وهوهکانهبهڕهعه سيحييهو کات مه. ئهی ساندووهرهخۆ پهربهك ئايينك کهڵ رۆمييهگهله که،ناوچه ئيمپراتووری ساسانی له بهکان دژ بهڕهعه وتبوون کان ر

نان بهفهو دوای زه ت، لهك خهوه وهکانهن رۆمييهاليه کان لهر ساسانييهسهرهکی نۆێ بۆ يهی ناسنامهوه. بۆ ئهرگرتووهخۆييان وهربهسووريا مافی سه

ن اليه ها ناوی ئيسالم لهروهد و قوڕئان ههمهن، محهيان دروست بکهکهحوکمرانييه . وهتهدۆزراونه وهوکاتهحاکمانی ئه

ن کاليش "روههه خنهوە سهيری چاوی ره " بهSven Kalischها ئيسالم ناس سڤژوويی ئهتييهسايهك کهد وهمهمهسهلهی بوونی محه و م لهکات، بهده مهردهو سهکی م

ينهدا هيچ ندييهيوهپه كۆ ژوو ناسی ئينگليزی تۆم هۆالند "کردووهکی نهيهوهل Tom. مHollandبه" (له ر س ر و پسپۆری ئايين ناسيی ها نووسهروهری شمشير) و ههژ

رت سپينسه د؟) مه(بوونی محه "Robert Spencerر "زانستيی ئامريکايی رۆبکی هاوچهر ئهسه تهردووکيان هاتوونههه ن. شزموون

کی هاوچه و پسپۆر و زانايانهموو ئههه تۆد ناوهشنيان بهم گشتی : بهکار هژويی وه گهیبه نيا پشتيان بهو ته کانيان لهبهر چاو نهگرتووهئيسالمييه رچاوهسه ك م

هی سکه نده گه'. 'بهستووهد بهمهی دوای مردنی محهدهنووسراوی دووسه و تهته هو . ئهر بکرێسهناب باسی له وهوه، بۆئهد و ئيسالم دۆزراونهمهر محهسهلهم که

نن کهيسهده پشکنينانه کانی واوی ناوچهته د لهمهست ساڵ دوای مردنی محهشه لمت بۆ نانهی ئيسالم تهوشه قوڕئان و نه د، نهمهناوی محه باندا، نهڕهحوکمرانی عه

کيش له هکان ناويان ل نه يا ر سکهسهجار نراوهتهته د مهبۆ ناوی محه گهم بهکه. يههوهر وههه شتريش باسمان ل نی ر قودس لهسهئورشهليم و له کرد، له ك پ وان سا ن

رهنانه. تهبووه وهبدول ماليك هکان عهييهی ئهمهليفهن خهاليه له ٦٩٣و ٦٩١ شدا ت لبی ڕهدی عهمهست محهبهد مهمهناوی محه ن کهو بۆچوونهر ئهسهی پسپۆران لهزۆربه

غه ك بووهمهکوو "محهو به ر نييهمبهياخود پ ڕاستيدا ناوی سيح. لهبۆ مه د" نازناوش سهسيحييهمه بهڕهد" بۆ عهمه"محه رهمی ئيسالميش ناسراو بووهردهکان پ دا . ل

Page 240: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

239

نراوهك عنوان بهو وه بووهد" ناو نهمه"محهم به . مانای ستايش هاتووه و به کارهو بدول ماليك لهويی عهی ئهمهليفه: "خهده و پسپۆرانهك لهيه Ohlingئۆلينگ

و هۆيهر به." ههش، عيسا بووهو ناوهستی لهبهو مه سيحی بووهدا مهمهردهسهم وتهی حهدهسه ك لهد و قوڕئان نهمهناوی محه ن کهو بۆچوونهر ئهسهران لهگهخنهڕه رچاوهغدا دروست کراون. سهديمهشق و به مدا لهم و نۆههشتهی ههدهسه کوو لهبه

ڕنهکان دهئيسالمييه شدا به کان لهبهڕهکگرتوويی عه: "يهوهگ کهات پ هۆی ئيسالمهوە پرانی و رۆمييهسهو دواتر به کدا دژبه کاندا زاڵ بوون." لهر ئ کانيان و رهحا

رشکاريی و گرتنی ناوچه سهرەتاوه ن: "لهگران دهخنهڕه کردووهکان دهه و ستيپراق، سوريه ران، ع ر حوکمرانيی عه تهوتوونهو ميسر که ئ کان." دواتر بهڕهژ

ك کرد سمی ئايينی مهر رێ و رهسههب ئيسالميان لڕهحوکمرانانی عه ك و پ سيحی رو خه ش لهکی هاوبهيهو بۆ دروستکردنی ناسنامه ها بهروهو هه کهکانی ناوچهن

کی تازەيان بۆ خۆيان ساز کرد. ههرميکردنی حکوومهفه کی نوێ، ناو نگاوی تو بۆ ئه بوو که وهکهيانهبيهڕهئيمپراتۆرييه عه کان بهگيراوه دواييشيان لکاندنی ناوچه

کی نوێ، ئيسالميان به کان بهی ييهئهمه ستهبهمه نانی ئايين که وهپ مڕۆ يهی ئهو شنا، کهده مه ره کی کان عهی ييهی ئهمهليفهدا خه و ناوهيبينين. لهده ئ بدولمهليك رۆڕاوهبه . رچاوی گ

ك قهيسهر کونستانتين بدولمهليك وهکان عهوييهی ئهمهليفهێ خهکرده وهيهو ڕوانگهله ت کهسههه نر ئايينی ئيمپراتۆريی سيحی کردهمدا ئايينی مهی چوارهدهسه له نگ

ژووی بۆ هه ی کردە فهرمی وکهم ئيمپراتۆرييهو هه کهم ئايينهکان و ههرۆمييه ميشهمکیگۆڕی. عه ڵ عالمانی ئايينی گهوام لهردهژير و ڕۆشنبير بوو. به بدولمهليك مرۆڤ

ژووی رۆمييهباس و گفت وگۆی ده کانی يۆنانی زۆر بهسۆفهکان و فهيلهکرد و مکهبی شه و بهناسی. ئهباشی ده ژوو نووسانی سهکی زۆری لهرييهك کارل ر م

ی باوهبووهئيسالميی هه کانی ئاواته يشتن بهستی گهبههم بدولمهليك بهکه عه ڕه. جت. ستی لهخۆی، ده ژوو [ی ئيسالم]دا بووب دروستکردنی م

شه ی لهو پرسيارانهئه وان ک زانهی ئهن ی خۆيانهدا دادهو ت ن، نهک ههرج ژر و ڕکردنن، به ويستييهکوو وهشياوی باس ل ی بۆشايی و وهکی گرنگ بۆ پڕکردنهك پ

گهيشتن لهی ڕاستييهوهها بۆ دۆزينهروهکان، هههپارادۆکس ژوو، کان و باشتر ت م

Page 241: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

240

ی کريستۆڤ لوکزينبرگ و پرسيارانهربگيرێ. ڕاست ئهکيان ل وهب کهده"Christoph Luxenburgژووی قوڕئان دهسه" له کهاتنی م کۆلهر پ رانی يانکات، بۆ ل

ك سيحی وهڕوونی، ئايينی مه به ، چونکههيزنيان ههکی مهتييهئيسالم گرنگايه دا. کی قورئان نيشان دهرهی سهرچاوهسه

وهر بهش من خۆم ههوانهڕای ئهرهسه رچاوهسه ڕ بهر باوهنبههه ی لهيهو شکهاتنی ئيسالميش بۆچوون و ڕهسهکان لهئيسالمييه وهخنهچاوی ڕه بهيه، م ههخنهر پ

زی دروستکردن و دۆزينهسه ژووشدا ده د لهمهتيی محهسايهی کهوهيری ت م. کهم

ڕاوهر وه، ههوهکانهی ئيسالمييهڕوانگه له کی خودايی کانی ئيسالمی کهك گ پالنکهاتنی ئايينی ئيسالم ههسهواو و کاميليان لهته زانه، ئهيهر پ وە کرا و ت ی باسيان لك دهك پوه ن. لهيالن شدا ئهمه بينر کان چلۆن بباسييهوان عهکان و دوای ئهوييهپ

غه توانيويانه ك لهمبهپ تيانروهن و ههساز بکه وههيچه ر ک رهسه ها توانيب ڕای لماناندا ی لهناوخۆييه ڕهموو شهو ههو ئه و سوننه ی شيعهوهجيابوونه ناو موسو

وهبه وهبه تييهحکوومه مهو سيستهئه دهند سه، چهچوونڕ رن؟ بهڕ

م پشت ، بهساڵ دوای مردنی نووسراوه ١٣٠د مهژيننامهی محه که ڕاسته وهئه ڕاوانه و نوسراوهبهبووه ستوورئه شتر له که و گ دا کهکانی ناوچهکهناو خه پشهت ئهنانهته که تهش ڕاسوهها ئهروه. ههبووههه يهلهسهو مهر ئهسهله و کاتيش کوهکاريی و دهو ساختهر ئهنبههه وکات لهم عالمان و زانايانی ئه، بهبووههه ردانهست

ژووييه کی هاوبهش و يه م شتريش، نانه. تهکردوهکگرتوويان نههيچ ههو ت زۆر پی کهتيی نووسينی ژيننامهد و چۆنيهمهر ژيانی محهسهيسالم لهکانی دنيای ئچهم وهکهيه

شه ک لهيان بووهو موناقشه ک غداوهن حوکمرانانی بهاليه له سانهو که. تاقمنهده نديخانهبه ت لهنانهکران و تهنران، قامچيکاری دهڕاوده د ابن حمهئه خران. بۆ و

بندا له ٨٨٥غدا، به له ٧٨٠ل(نبهحه کهينه"bendaE" ئ ی ری قوتابخانه) پ کان.ييهنبهحه

، دهد" دانهمهی محهوهر بۆ تيئۆريی "دۆزينهر مرۆڤ سهگهئه ن و ر ئهسهب لهوکوو بوونی بوو ساز بکرێ، بهد دهمهنهک ههر بيۆگرافيی محه ش ب کهبۆچوونه

بهيدانی شهمه له کان، کهبهڕهعه س له هۆزهدان کهسه يان لهڕدا ک د مهڵ محهگهرک

Page 242: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

241

ڕاوه ناو چوون و لهو له کردووه مڕۆش ت تا ئهنانهکاندا هاتوون و تهکانی ناو خهگمانانن، ههسهله . درۆ ده مووی بهر زاری موسو رچ

کی زۆری پڕهڕاستيدا به د لهمهژيننامهی محه و خوڕافات، فسانهو ئه حيماسه له شژوويا توان لهڕوونی ده مرۆڤ زۆر به که کيشی بۆ به . ديارهوهن جيا بکاتهم شنراوه نديی سياسيی و ئايينی ل زياد کراوهوهرژهبه ی قرت دهو ياخود ل م و چ . بهكيش لهبه ژووه له تانهو ريوايهش . بههه وهناخی م ب ی شانهو بهت ئهتايبهقو

ك کهتئيۆری ئايينه تيی و پارادۆکس لهدژايه نن،دا پ ڵ زانست و گهنهک ههر له دگهيشتنی ئه مهت ن، بهمڕۆی ئ ميش شتهوت و ههی حهدهت بۆ سهنانهکوو تهدا ناگۆنج

نه يوابووهحی' ی پ کراوهی 'وهو کاتهد خۆی ئهمه: محهزۆر نامۆ بوون. بۆ و ، پی گه وهيتانهن شهاليه ی لهو قسانهئه خۆی ويستوويه و هۆيهوەت بهانهنو ته يشتووهپ

ت. تهنيا دوای ئه ت نی و لهديجهی که خهوهبکووژ ی گوتووه "تۆ ش ن اليه ی ژنی پغه به خوداوه ردراوی"، قانع بووهری ههمبهپ نيام ئهبژ ت خزمه نه رهاتهسهو به. د

ز دهکانی پ بهرهڕکهی شهوره و نه داکوتنهرههسهبه کا و نهد دهمهمحه به کات. ه ١٣ڵ گهکانی (لهڵ ژنهگهد لهمهی محهڕهمهير و سهنديی سهيوهتی پهها ريوايهروههه

کدا بووه، ئه ژنی له ٩، و هاوکات ندی کردووهماوهژن زه نيا قورئاندا ته رچی لهگهمامانان دراوه زی ئهمهدات که محهه)، نيشان دئيزنی چوار ژن به موسو بووهی نهوهد ه

ژوو و ژياننامهی خۆی بکات، له خزمهکههت کۆنتڕۆلی مانانهته ی ئهودا نييه. کهت مندی خۆی ماوهی و زهکهژنه له وهجيابوونه ها ناچارکردنی [زڕ] کوڕی خۆی بهروهههو باسکردنی ی سووڕهوهی دۆزينهکهت بۆ قانعکردنی زڕکوڕهنانهو ته و ژنهڵ ئهگهلهکی خه له ی ب و دهقوڕئاندا، ناتوان شت . من خۆم ئه ب لهيا و ڕاستيدا رووی داب

ڕاست ن، بهکهژيانيدا ده د لهمهتيی محهسايهالوازبوونی که باس له که تانهريوايهوهمهمحه يتانی" کهتی "ئاياتی شهها ريوايهروهزانم. ههده کات و ده د خۆی باسيان لی گهشه ب لهده تن، و ئهيتانهوە پ کانی نگرهاليه ی ئيالهی بهك گوتهويش وهيشتب

ت، هيچ مه کی ئهبهداب ی سياسی و ئايينی لهست وهڕاستيدا بهب لهپشت نيه و ده ر ڕ چووبن.

کانی ئايينيدا رۆچووب چهم وهکهچاوی يه هك دڕوو بب وهد دهمهی محهو کارانهئه ده ندهو و کی رهقی سهگۆڕينی ده ابن هيشام ناچار به يب بووب کهيان پ عهچ ه

Page 243: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

242

ڕاوانهموو ئهکا و ههی ابن ئيسحاق دهژيننامهکه يتانی" ل ت "ئاياتی شهتايبهو به و گ. ههده ن ناچ مهها مردنی محهروهرد . ئه لهديش و و خۆی درۆ بچ و سازکراب

. کهڕدا شهيدانی شهمه بوو له وهزووی ئهئاره ك روهت مرد و ههنۆبه چی بههيد ببوه شتريش باسمان ل . وهب دهکرد ده پ د لهمهبينين محهك دهرمانخۆر کراب

ڕانه ! وهبۆتهسيح زيندوو نهك مهکاندا وهوهگ

وه س قوڕئان بهر کههه تهش ن کی ناوهوهی کرۆنۆلۆگی بخو دا ، خا نديی تتهده ك دهر کهسهنيا لهته که وهدۆز بووب د نهمهناوی محه سهو کهئه ی کهوهدوێ. ئهس

تهو ناوهو ياخود دواتر ئه ی باوهوهی بۆ دۆزراب نا په له و کات باو بووه. ئهيهڕ هه، جژووی ناوی محهسه. لهرگيراوهك وهنازناويش که کی مرۆڤ، لهرهاوی سهن د مهر م

ه سکه له ندين ساڵ دوای مردنی، کهچه توانم ، دههاتووه"کاندا ناوی نهتيبه"کهو تهتهنمه نتانهو ئارگۆمهئه : وهب

ك، بهلماندنی بوونی کهبۆ سه گهبوونی بهم، نهکهيه بوونی. بۆ نه نييه گهسوه می نووسينی قوڕئان بهردهب تا سهڕهی عهوهتهم، نهدووهه ب، نهش کی يهوهتهی کت

بی نه وه نيا بهبوون و تهکت ڕانهش زانياريی، خوڕافات، چيرۆك و وهی گستۆتهچهکانيان بۆ وهتهڕيوايه له که بووه هوشی ئهکه. هۆيهوهکانی داهاتوو ڕاگو

ستووری ب ده ويش بهو ئه بووهپيتی هه ١٥نيا بی تهڕهد دا زمانی عهمهمی محهردهسهزمانی بی بوو بهڕهدواتر زمانی عه دهند سهوتی. چهيانی سهزمان، ب خاڵ و ب به

بی. دهئيداری و ئههه کهاتڕهوتنی نيزامی عهرکهم، سهس : ب زۆر گورج پ

رهڕ و سهشه کان بهدهمين سهکهيه ريك بوون. خه وهکانهرکوتکردنی شۆڕشگی ناوچه زانهکان نيزيکيان لهحاکمانی نو سازان. ده کان نهڵ رۆمييهگهله کرد کهده و ه

شتر بۆ ساسانييه کان کهسيحييهمه بهڕهعه ت هۆزهنانهته ن ڕياکان شهکان يا رۆمييهپزی عه کرد، هاتنهده زه دژ به کانیبهڕهڕ ب بوونی کان. بهجيهانييه ڕووخاوه کۆنه هزهئه نهڕهی شهلهپه وتوويی ئاوا بهرکهسه سيحييانهمه و ه ڕی ڤۆنيکس شه کان بۆ و"Phönixی " له بوو. کان نامومکين دهبهڕهبۆعه ٦٥١سا

Page 244: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

243

ی بيريان له تاوهرهسه ی يی لهحاکمانی ئهمه وابوو دوور نييهکه ئايينی ئيسالمی نوتهنه شانی مهی اليهوه، و بۆ دۆزينهوهکردب بۆ الی خۆيان، کانی ناوچهسيحييهنگر و ک

. ههکانی مووسی و عيسا و ئايينی مهگوته تی زياتريان بهگرنگايه ك ر وهسيحی دابکيی رهدوژمنی سه وههوههه کان لهی يهمه، ئهکانيشدا هاتووهئيسالمييه رچاوهسه له

ی محه تهنگتر بوونهد بوون و زۆر درهمهکان و محههۆزی هاشمييه د، واتهمههاوڕکوو د بهمهمحه به قينهڕی ڕاستهك باوهك وهنه . ديارهوتوو بووهرکهی سهوکاتهئه

ی کردوون. و کارهندييان وادار بهوهرژهبارودۆخی سياسی و به

تهکار کهکان وهی ييهکات موتۆڕی سياسيی ئهمه شاری ختيی لهوت، داوای پکان ری ئيمپراتۆريی رۆمييهميراتگه دا خۆيان بهم پلهکهيه ها لهروهميشقيان کرد. ههده

نهدامه ك بهنا، نهداده ی ليفهمين خهکهم، يهو بۆچوونهئه رسهری ئيسالم. من لهزروه م، بهکهی يهمعاويه کان واتهی ييهئهمه وه ك لهيهش دا ياريی کان لهش دوو رۆ

مانه بۆ مريده وهکهاليه : لهکردووه ك خۆی وه دينهککه و مهمه کانيان لهموسوی وکات زۆرينهئه که کانی سووريههسيحييبۆ مه وهوالشهدا، و لهنيشان ده رکردهسه

نابوو، به که ش دا و لهسنگی خۆی ده سيحی لهمه نگری لهردی اليهئايينيان پ وو ك سککهسيحيی وهکانی ئايينی مهنيا نيشانهتهنه سووريه و لهکرد. ئهتی دهحکوومه

زگاريی ده هی... پار سيحی کی مهو پرجۆيه ك نيشانهکوو خۆشی وهکرد، بهتهتهسيحی مه کان بهی ييهکان ئهمهسيحييهمه پسپۆره ند لهش چهو هۆيهر بهدا. ههنيشان ده

ن. سککهدا ده دوای م واتهوتهی حهدهتای سهرهسه کان لهبييهڕهعه ناوچه کان لهنش ئهمهد بهمهمحه کرابنهر سککهسهخاچی ن کهدهکان، نيشان دهی ييهم پ وهکان لی ناوچه و به نهبووهجياوازييان هه پ رانييه ناوچه بیڕهعه ، بۆ و کان لهفارس و ئ

گرت. دواتر ردهکيان وهردوشت کهی ئايينی زهنيشانه کان بهکۆنه سککه له وههوهههتهليك بۆ يهبدولمهعه ليفهخه مان کگرتوويی و کان و دروستکردنی کولتووری هموسو

بکردنی ڕهعه ت بۆ بهنانهگرينگ زانی و ته ی بهو کارانهست ئهکدهئايينی يهی نووسينی بهگاکان ههکۆمه يدا کهتهی حکوومهماوه بی دا. لهڕهزمانی عه و

می ردهسه کان زۆر باشتر و قايم تر ببوو. لهی ييهبارودۆخی سياسی و ئابووری ئهمهکی رميی ئيداری و ئايينی ئيسالم و وهزمانی فه بی بوو بهڕهودا زمانی عهئه ك ئايين

. وهکان جيا کردهسيحيههوودی و مهئايينی يه خۆ خۆی لهربهسه

Page 245: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

244

ژووی کان لهبباسييهکان و دواتريش عهی ييهحکوومڕانيی ئهمه نووسينی منا. ديارهکی بهکارييهڕاشکاويی گۆڕان به کهناوچه كه و ی ئهزۆربه رچاويان پ

بی حهك لهو يه ی خۆيان بووهکهتهنديی حکوومهوهرژهبۆ به گۆڕانکارييانه ديس وان کتی ئهمهر بهسهتی بهتايبه ڕاشکاوی و به به که . لهدهکان دا ههی ييهژن و با

به"دا به MuslimSahihکانی ساحيح موسليم "کۆکراوه کی کت بۆ رخانکراوهته کهشی که. بيۆگرافييهمعاويه ی ئيسالمی واتهليفهمين خهکه، باوکی يهبوو سوفييانئازايی ئه

چه بوو ئيسحاق بهئه بوو سوفيان، زۆر باش ت ئهتايبهکان و بهی ييهر ئهمهسهله وانهپ. کاندا نووسراوهی ييهی ئهمهمردهسه له . دوور نييهدواوهنه کانی قوڕئانيشيان گۆڕيب قهده ند لهمدا چهوتهی حهدهکۆتايی سه غدا لهقامی بهقايم مه که ڕوونه و شتهئه

کيانی بهنيا دهکانی قوڕئانی سووتاند و تهجۆراوجۆره دنيای ئيسالم ناساند. رمی بهفه ق

ری له که ك موهاناد خورشيدهم شوناس وهپسپۆرانی ئيسال ند لهچه شاری مونسمان ده زهژی، ئهئا ڕاوه که وهد ناکاتهره و ت ن اليه د دواتر لهمهر محهسهکان لهگ

، يهڕهو باوهر ئهسهله . خورشيدهوهتهدۆزراونه وهکانهبباسييهکان و عهی ييهئهمهکی ئاشتك پهئيسالم وه کان و ی ييهمی ئهمهردهسه ، دواتر لهدايك بووه ی لهيام

ز و سهکاندا بۆ داسهبباسييهعه و کانيان، ئهئيمپرياليستييه ستهبهلماندنی مهپاندنی هچه ئايينی شمشير. من به به يان کردووهئايينه م ئيسالم و بۆچوونهر ئهسهله وانهپ

حشی و وه رتاوهسه ر لهکوو ههڕخواز بهشه به ووهبکان نهی ييههۆی ئهمهبهوه وهکانهبباسيهکان و عهی ييهن ئهمهاليه و دواتر له ڕخواز بووهشه تی ی شارستانيهش

بوو. ڕ و قڕهب شه به وت چونکهکهرنهسه ککهمه د لهمهی محهکهيامه. پهگرتووهبه و له ملیزۆره نيا بهدواتر ته ر س پاند. کيدا سهر خهسهی بهکهيامهری شمشير پهژ

وهبه ککهکانی مهخه د دژ بهمحمه ڕ کهمين شهکهڵ يهگهله تی ی برد، خهڕك لهوهی کرده 47پاندۆرا نا، سهوتوويی بهرکهکانيدا سهڕهمين شهکهيه . کات ر ه

زيان بۆالی محه م جارکهرانی بۆ يهدژبه شرا. ههمهسرنج و ر کی نوێ، ر شهد ڕاک ڕکيتری بهشه نانی پلهدهد بۆ وهمههات و خوازياری و تينوويی محهدوادا دهڕ و ستهك، اليهر شهی ههوهبردنه ، بهپايه نا. له نگری زياتری بۆی بهڕ کۆتاييدا دياری د

کی يوونانی کۆنه 47 ی بهوهئيزنی کردنه که يشتووهستراوی پ گهربهکی سهند ديارييهماوهن: مرۆڤ کاتی زهده که پاندۆرا خوڕافات

وه رانی بهدبه، بهوهتهبيکردايهرکو گه. ئهبووهك نهيههيچ ش و باريی.ردا دادهسهختی و ما

Page 246: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

245

دا بهی ههماوه هد لمهمحه کانی کهڕهی شهژماره وهشت سا يشتن بهی بردن، گهڕی بهی شهر مانگهکيتر ههيهواته شتا. بههه کی نو وهڕ ر کام لهدوای ههبرد. به ڕشهکانيدا ههڕهشه وان اليه له و ک ل و ل و پهشکردنی کهر بهسهکانيدا لهنگرهن

ڕی نوێ، کاری بۆ شهتيی ئامادهها چۆنيهروهو هه ڕداشه کان لهدۆڕاوه دارايی هۆزهکده ويستييهمهب محهنگ دهدی کههات. ئهپ کی ئارام گايهکانی کۆمهد کاتی بووب پ

؟ و پڕ له ن ك ب ئاشتی پ

غدا و به ندی کولتوريان لهناوه کان کهبباسييهکان و عهی ييههۆی ئهمهنيا بهته کی شارستانيی بهارهميشق و شده نا، توانيان بارودۆخ که و ن. لهبده کهناوچه کانيتر پ

كهات که ناوچانه کی زانستيی پ ك نههه دينهو مه ککهمه له کولتور هات. دهرگيز پيه و ئايينيه وميیند قهچه و ناوچهها لهروههه وه دا توانرا ئايينی ئيسالم بهنو کی يهش

تيی هۆی يارمهکانيتر بکرێ. بهڵ ئايينهگهوت لهس و کههه تانيی ناچار بهشارسرانييهسيحی، يهمه راق توانی ئايينی ئيسالم په کان لههودی و ئ ن و تا رهع بست

منيی و تۆلهيهراده . کانيتر ههکان و بۆچوونهر ئايينيهنبههه رانسی لهك ه ب

کوو بوون، بهکان نهبباسييهکان و عهی ييهی ئهمهوهدۆزينه دمهقورئان و محه نهئه که وان بۆ کونتڕۆلی ی ئهيهوهو دۆزينهری ئيالهياتی ئيسالمی بوون. ئهوان پ

کی گورج دا گه زۆر له وکاتی ئيسالم کهك ئهکی وهئيمپراتۆرييه ك ، گهببۆوه ورهکات لويست بوو. له ، ئهرکهتوانی سهيدههيچکات نه و ئيالهياتهئه وهکيشهاليه پ ر گهوتوو ب

کی گشتيی ئيسالمی لهکی ڕاستيی و بير و باوهمايهبنه . بايهپشتی نه ڕ

موايه :د بوونيان بووهمهس محه من پ

. ئهکهيه ن کد ژوويی ئيسالم پ ، بازرگان و واعيز بووهدهمهو محهميان ناوکی موان نيمچه له که هۆی و به هات و چۆدا بووه له بستان و سوريهڕهی عهدوڕگه ن

ناوهر کولتوور و ئايينهسهزانياريی له که بی قوڕئانی پ ند لهو توانی چه. ئهکانيتر، کتش ئهکان يهبهڕهعه هۆزه کهاتنی دنيايه ی واتهکهزووهی ئارهوهکبخات و پ کی "پ

تهڕهکگرتووی عهيه کی نوێ لهدی، ده بی"، ب کهاتنی ئايين ناکردن و پ مرێ. وکی لۆژيکيی نييهڕهی عهدوڕگه بۆ نيمچه وهسووريه ت تايبهبه . چونکهبستان شت

هۆی بوونی نيا بهت، تهجيهاله ناودار بوون به بستان کهڕههع وی حيجاز لهتهنه

Page 247: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

246

عه کی ناوخۆيی دهمبهپ ب ت ڕيوايه ڵگهنيا لهته و هۆزانهکبگرن. ئهيانتوانی يهر و کتڕانه شينيانيان ژيانيان ده وهو گ وه خۆباييانهکرد و زۆر لهو خوڕافاتی پ شانازيان پ

ندهده کی دۆزراوهخله کردن. ه گانه له ۆبايی بوون، ئايين کی ب ت رش يان بهو هکی وهکرد. ئهر خۆيان حيساب دهسهبه ك دهك محهوان فيگۆر لماند، کهسهمديان کاتژوويان يهڕاستيدا لهنيا و لهته . ناو خۆياندا ژيانی کردب و م ك بووب

ژووييد قارهمهمين محهدووهه کی م ن مرۆڤهاليه ك خوڕافات لهوه که همانره و ر ئهسهی لهييانهفسانهئه تهو ڕيوايه. ئهوهتهدۆزراوه وهکانهچيرۆکگ

تهده ڕدر شه، ئهوهگ سووريه ت لهتايبهبه که شتهوت و ههی حهدهکانی سهزموونی کراق به وهو ع چوون. ڕ

ههمهمحه دهواوی بيۆگرافييهته له که يهسهو کهميش ئهدی س . نگی ل کراوهکاندا بههمهمحه غهدی س كهمبهم پ . وهرانی کاتيی خۆيهران و دژبهگهخنهی ڕهڕوانگه له ر

شهتييهڕاشکاوی کاسايه به دهمهو محهئه وڵ ئهگهی پتری لهی ناسنامهکی الوازتر و کشهريان نووسيوهسهرانی لهنووسه که يههه بيۆگرافييانه مه. ک وانی و تيی و رهی س

ی و ڕوون نهروههه ی ڵ کۆلکهگهنديی خۆی لهيوهفافی پهبوون و ناشهها دوو دهبنه کهاتنی نه تهی، بوونهکهما ك بۆ پ وتی س و کهيی و ههخۆشيی و تووڕههۆکاری ندازهئه کانيدا زانياريی بهبيۆگرافييه م لهقوڕئان و هه هم لو. ههی ئهڕخوازانهشه

شهسايهکافی بۆ الواز بوونی که دايهتيی و ک . کانی ژيانی ل تاڵ کردووهپله که کانی تشهر زۆربهسهله دهکانيشی لهی ک باندا ب کراوهو کت نه نگی ل ت تايبه. بهکراوهو باسی ل

ها زانياريی روهکان و ههسيحييهمه رۆحانيه پياوه د لهمهر نيزيکی محهسهزانياريی لهده ، بهديجهخه مين ژنی واتهکهر ئايينی يهسهله کراوهڕاشکاوی ب و باسی نگی لچه بۆته و کاره. ئهکراوهر نهسهله د مهکردنی بيۆگرافی محهوانههۆی بۆشايی و دژوپينهك ج ب شه که کۆ تهده وهبۆ باس و ل . وهه

نهکاری من وه کۆل عد، ال کانی ابن ئيسحاق، ابن سهبيۆگرافييه له يهوهر ئهك لکانی ال بوخاريی و کۆکراوه ها لهروهری ههبهباالدهيری و کرۆنۆلۆگی ال ته

کراوهباوه دوای نووسراوهموسليمدا به م کهد بگهمهر محهسهکان لهڕپ ستهو ههئه رک نه له نن بۆ بهمرۆڤدا پ ستکاری کرابن ياخود نديی ئايينی ياخود سياسی دهوهرژهه

Page 248: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

247

تنه تيی رتيبی چۆنيهته ك بهکانی قوڕئان نهسووڕه وانهڵ ئهگهريب له. هاوتهوهدۆزراببوونی کاتيا کوو بهکانی ناو قوڕئان، بهڕووداوه ی ناز نهن دهپ ندر . وهب بخوندنه وه ی قوڕئان بهوهخو ش لهيهی کرۆنۆلۆگی ڕوانگهش ر سهکی سرنجڕاک

نه د بهمهوتی محهس و کهو هه وهبيرکردنه نيا د تهمهرچی ناوی محهگهدا، ئهر دهخو . قوڕئاندا هاتووه چوار جار له

ڕاوههه له کيتردا گ د لهمهوتی محهس و کهڵ ههگهکان لهکانی ناو بيۆگرافييهنگاونم. لهسهدهکانی قوڕئاندا ههسووڕه ر ژيانی سهنديدار لهيوهتی پهقوڕئاندا ڕيوايه نگ

نهم سووڕهمن بهد زۆر کهمهمحه زوو، کن بۆ ترس، هيوا و ئارهيهکان ئاو قوڕئان بۆ من، که و هۆيانهکانيدا. بهڕهشه وتوويی و دۆڕاندن لهرکهديی، سهناهوم

وه شتريش باسم ل دا د. لهمهبۆ محه وانييهکی رۆح و رهك بيۆگرافييه، وهکردووهپ وزيی و الوازی وت و بهس و کهتی ههزمی، چۆنيهرزی و نهبه ست بهمرۆڤ هه ه

ينه کات. د دهمهمحه کۆ ناو قوڕئان ی لهو شتانهنيا ئهته ی من نهکهکردنهو ئاناليزه وهلری سهله ر کهبه گرنهش دهو نووسراوانهکوو ئه، بهوهگرنهکانيدان دهو بيۆگڕافييه

دهنه .نگيان ل کراوهدواون و ياخود ب

Page 249: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

248

شهمهمحه تی"سايهی کهد و ئيسماعيل، "چيرۆکی ک

زەواج کردن يان نهکردنی دايک و بابی محهمهد

ك محهبۆ که نگهڕه ژوويی بوونی نهتييهسايهك کهد وهمهسان ، بهکی م م بۆ بووبک نهک ههر محه هی بنهکوو کۆلکه، بهد بوونی بووهمهتاقم وهڕاندۆتهيان گهکهما

ش خۆی. به چهوه ٤٠بۆ وهر وههه دياره ,کانباسييهبت عهتايبهپ کرد بۆ ك باسمان لويستيی به ر نووسين و دياريکردنی سهله ,ی خۆيانکهتهرميکردنی حکوومهفه پ

کهاتنی ژيننامهی محه ی زۆر سوور بوون و بوونهکههمهی بنهکۆلکه د. مههۆی پ

که ۆزی هاشمييهوە لکاندووهه ديان بهمهکان محهکالسيکه موو بيۆگرافنووسههه ژمار. ژيننامهکهی ابن ئه هاتوونهته ککهشاری مه يشیهۆزی قوڕه وانيش خۆيان لهئه

هی بنهئيسحاق کۆلکه ئيبراهيم سيحی واتههوودی و مهباوکی ئاينی يه د بهمهی محهماتميشهوە دهت ئادهنانهو ته ن وه سيحيشدا بهئايينی مه . لهلک ی شن کۆلکهکی هاوچهيهشهبنه ننهگهسيح دهی مهما وهبه نگهسهر ئيبراهيم. ڕه وهڕ نن بيسه ويستوويانه يهو ش لمك کی وهيهرچاوهکانی تر سهئيبراهمييه ڵ ئايينهگهريتی ئايينی ئيسالم لهداب ونه کهڕاوه ی جيا لهو هۆيه. بهيهکيان ههيه نی ته کانیگ ك بۆ يهگهورات هيچ بهناو کت

دهلماندنی بوونی ئيبراهيم نييهسه وه چ به، و ندييهيوهو پهکرێ ئهك نهيههيچ شته . وهڕوونبکر

نهگهده کاندا کهئاشوورييه نووسراوه له ش زايين، وتهی حهدهبۆ سه وهڕ می پك به :هاتووه کانی سينا ژياون. تهکهرهپڕ پيت و به ناوچه کان لهلييهناوی ئيسماعي هۆز

وان هۆزی قوڕهيوهبۆ په ك نيهيهگهم هيچ بهبه کان. هۆزی يش و ئيسماعيلييهنديی نوڕۆيی ژياون و نی ئهمهکانی يهناوچه سيحيش لهدی چواری دوای مهيش تا سهقوڕه

ئهوان له 48ی سينا.ناوچه به و نه بووه وهبستانههڕباکووری عه ندييان بهيوهپه نهنجهدهسه ها ناکرێ روه. ههگرتووه وهستهدهيان بهککهکۆنتڕۆلی شاری مه وهمهی پت که هۆزی ئيسماعيلييهبسه نر ئينجيلدا له ئيسماعيلی کوڕی ئيبڕاهيم وا گهڵکان لهلم

48 Ali, Gawad: Al-Mufassal, 5:319

Page 250: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

249

يش ی هۆزی قوڕهو کاتهش ئهوانهڕای ئهره. سهببوونديی ههيوه، پهناوی هاتووهك له، هيچ ئاسهککهر هاتوونهته شاری مهك کۆچبهوه کان هۆزی ئيسماعلييه وار و ناوديسدا حه د [سيرة النبی] ومهقوڕئان و ژيننامهی محه مابوو. لهج نهبه يهو ناوچهله

. ساز کراوه وهئيسماعيلهن اليه له ککهشاری مه که هاتووه

ره د و ئيبراهيم دا مهوخۆی محهنديی ڕاستهيوهپه فافی لهدا نهک ههر شك و نا شهلوان محهيوهکوو پهبينرێ، بهده رچاوههۆی سه يشيش بهد و هۆزی قوڕهمهنديی ن

تهکهده وهکانهئيسالمييه ر پرسياره و ڕنهددا دهند ژيننامهی محمهچه . لهوهژ که وهگده وهتهد کراوهره وهککهکانی مهن خهاليه يش لهو و هۆزی قوڕهنديی ئهيوهپه چ و و

کدا گايهکۆمه و لهالبدات. ئه و پارادۆکسهخۆی له يتوانيوههاسانی نه د زۆر بهمهمحهکی زۆر بهبايه که بووه ورهگه بوونی هۆزه خ وخۆی ستهنديی ڕايوهکان و پهماقووهندامانی بنهئه فافی نديی ناشهيوهد و پهمهتيی محهسايهکه درا. شك کردن لهکان دهماوه ی، بهکهڵ هۆزهگهله و ريك کردووهخه خۆوهدی بهمهکی زۆر جيددی محهيهش

ده . يهڕاده به يهلهسهو مهچ ئهو کی زۆر ئازاری داب

تيی خزمايه که کردووه وهر ئهسهختی له، جهی داوهکهبۆ ئايينه ی قاویو کاتهئه نی و هه هی بنهها کۆلکهروهخو کی ئهما ژمار ئه وتۆ بۆ بايهخی مرۆڤ لهيی رۆ

نان بهنايه و . ئهرهخودا بڕيار ده ڕ و ترس لهنيا باوهئايينی ئيسالم ته ن و بۆ ئيمان هکی ڕوون و ئاشکرا لهيدا دژايهخۆ خۆی له يهگوته ريتی ڵ داب و نهگهتيی و پارادۆکس

تی کهديس دا دهحه ت لهنانه. تهوکات بووهئه وان ك لههيچ جياوازييه بی گوتب نر سهڕاشکاوی له ك دواتر بهيه. ماوهکانيتردا نييهوهتهب و نهڕهی عهوهتهنه

شينيان و ڕهی عهوهتهر نهسهجهخت له وهشانازييه دا و بهی ال دهکهبۆچوونه ب و پقورئاندا يش لهت به هۆزی قوڕهيبهكی تايهت سووڕهنانهکات. تهی دهکههمهبنه. لهده و ڕه[خوێ]ی عه يش بهديسدا هۆزی قوڕهحه نووس بير با. مرۆڤ وهدهب ن

تهی مهگوته ن .وی" ناو ناون"[خوێ]ی زه کانی وەکنگرهاليه که وهسيح د

توانينی ڵ نهگهوخۆی لهنديی ڕاستهيوهی پهکهبۆچوونه د لهمهی محهوهڕانهگههه ی ره ١٣. گادا بووهکۆمه لماندنی لهخۆ سه کۆشانی هه وهب پسانه ق بهبهسا وڵ و ت

، بههرنجی خهيتوانی سنيا نهتهی دا و نهکهبۆ ئايينه ش کوو کی بۆ الی خۆی ڕابک

Page 251: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

250

چه به وهی خۆيهکهکيی و هۆزهن خهاليه و له ککهمه ی خۆی واتهکهشاره له وانهپر په وتهکه کی زۆر و تهالمار و سووکايهژ کردن کانيشی نيزيکه ت خزمهنانهتی پ

و ده ديان بهمهمحه ڕاوه . بهبرددرۆزن، السار و تاوانکار ن ی گ ديس لهکانی حهپ: دی گوتووهمهمحه د بهمهبباسی مامی محه، عهوه" هTirmidhi-alن ئهلترمهزی"اليه

هبنه و شانازييان به وهتهيش کۆبوونه"هۆزی قوڕه م . بهکردووه وهی خۆيانهکهماکی ب["تۆ وهيهوهر تۆ ئهسهبۆچوونيان له کاودا گه له نيای کهتههك دار ورهچ

ی داب و نه به 49بووبی]". ب ڕابردوو و ژيانی ب دهڕهی عهوهتهکۆنی نه ريتیپتانهد سهمهمحه ی پرسيار، و ههرش . پهها پيس و چهروه، نا ئاسايی، ج ڵ بووب

ك بووهکهناو هۆزه د لهمهمحه کی بهيدا پرسيار ره له ا بووهنيته، دار کدا. ناو ل وارکی بهبووه. ههرچاوی ههکی بهگادا جياوازييهکانی تری ناو کۆمهندامهڵ ئهگهله تيوهڵ بنهگهب دايك و باب، و خوشك و برا له نيا کهته گانهرهکی قهيهما ورهدا گهچی ب

هبنه ك لهريش کوڕی يهگه. ئهبووه وهيانييهرخهئه ، بهش بووبيکانی قوڕهماوهخزمه که بووهك نهتييهسايهکه . کانی شانازيان پ کردب

نهو هه: "ئهڵ' دا هاتووهنبهد ئيبن حهحمهن 'ئهاليه ديس لهکانی حهکۆکراوه له ی واغهسهکی لهخه ڕاوه، بهريان دهمبهر پ ی ده گ ر و لهر منبهسه چووه. دهوهيشتنهگهگوم؟ اليهکانی پرسيار دهنگرهاليه غهداوهميان دهکانی وهنگرهکرد: من ک ری مبه: تۆ پ

، کوڕی دم، کوڕی عهمهيگوت: من محهمدا دهوه د لهمهخودای. محه بدوقاند منی وهبدولموتهعه ك خودا مرۆڤی خو قاك باشترينی ئهليب. کات ند. خودا وان خو

. دواتر وهکهباشه ستهناو ده و منی خستۆته ش کردووهدا دابهستهر دوو دهسهمرۆڤی بههخودا بنه قاند و منی خستهوهتهنه ی لهما هناو باشترين بنه کاندا خو و ر به. ههوهما

وههه من له هۆيه ترو کاميلترم". موو ئ 50ماقوو

ويستيی بهمهمحه هک و ڕاستييهئه کيدا پرسيار بکات، ك خهناو کۆمهله بووه وهد پم؟ يا جه ب هۆی خۆی بووبی و من باشترينم! ده بکات که وهر ئهسهخت لهمن ک

تهی بگهکههۆکاره شووی. هه وهڕ ك لهروهبۆ ژيانی پ ر سهکيدا باس لهناو خهها کات

49 Al-tirmidhi: Sunan al-Tirmidhi, Band 5, S. 584; Hadith Nr. 3607 50 Ibn Hanbal: Al-musnad, Hadith Nr. 1788, S. 396f.

Page 252: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

251

هڵ بنهگهو لهنديی ئهيوهپه وه ی بهکهما يی کراوهی نهش ری قسهپشته سه ياخود له ر کی زۆر لهيهد بۆ ماوهمهگرتتنی محهرنهلماندن و وهسهها نهروهو هه و باس کراوه

ی سهوام ههردهداب و به ب زۆری ئازار، دهوهکييهن خهاليه و خۆ وهرڕاستکردنهوت. لهناو خهلماندنی لهسه کيتری حهده کيدا داب تيوريات -ناوی کتاب ال ديسدا بهق

"tiyuriyat-kitab alشينيانی خۆی بهمه: کات محه" هاتووه کدا دوای يهد ناوی پناوه گهی هاوسه، گوتوويهوهتهه زاندا له ريی و لهتی: "من لهڕ ك بووم، نهدايك ناو خ

نی لهسهختی لهها جهروههههۆی زيناحهوە." به و تا ئههه وهمهئاده ر پاکبوونی خوکی زۆر حهوانهر ئهسهبه 51.، کردوهدايك بووه ی لهکاته ن کهديس ههشدا ژمارك بههيچ چه و بهئه که وهکاتهواندا ڕوونی دهد لهمهمحه ک نهشن . هاتووههۆی زيناح پ

کيتردا بهده ديس لهحه یشن گوتانهو چهئه " rashad-l huda war-subuluناوی " قڕانه ها لهروههه 52کراون. ليسته د مه"يشدا محهad’Ibn Saaقی ابن ساعد "ی دهوهگ

کی فهبه کات کهده وهر ئهسهخت لهجه زان له 53ر دنيا.سه رمييهوە هاتۆتههۆی خ ديس ليستهی حهو گوتانهنيا ئهته"دا نهHalabiyah-Sira al-laبييه "لهقی ئهلسيرة ئهلحهده

رهکراون، به نج سه گوترێ کهدا دهکوو ل له د، جگهمهی محهورهگهد پشتی دايکهپزان، بهيوهپه وه نديی ئاسايی خ کسيان لهيههيچ ش گانهگهکيتر س کی ب ڵ پياو 54.بووهنه

وه د بهمهمحه که و ڕاستييهئه ده ند پاتهی چهش هر بنهسهڕۆيی بهو ز يدا کهمار پرسيار و به تيی لهچۆنيه دا که، نيشان دهکوتووههه وهۆيهوە دايکبوونی کهوتۆته ژ

وه به زۆر الی گرنگ بووه که کان . ژيننامه نووسهوهك مهسهلهکه ڕوون بکاتهيهشيان داوههه ك وهمهمحه و کی ئهستهد جار ن و نيشان بده دانهم جيکهم و کهك مرۆڤ

کيش وه ی هۆزی قوڕهتييهسايهك کهجار داب ی دژ بهقسه يش. جاری وايهکی ماقووو دهککهوکاتی مهريتی ئهونه تهی ل ب کی هه و جاری واشه زنجيره وهکر و

ناو په لۆجيکی له هندنی بنهسهرهپ وهك بهو وه ی دراوهکهما کی سهبهڕ وتووی رکهر

51 Al-Salafi: Kitab al-Tiyuriyat, Hadith Nr. 73 52 Al-Salihi: Subulu-l huda war-rashad, S. 277f. 53 Ibn Saa’d: Tabaqat, 1:42 54 al-Halabi: Al-Sira al-Halabiyah S. 47; al-Baladhiri 1/91; auch in: Ibn al-Kalbi, Hischam: Jamharat an-nasab, 1/19

Page 253: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

252

کراوهکاروانچييه گانهکان باسی ل يش کليلی ڵ هۆزی قوڕهگهبوون و نيزيکيی له. بد مهمحه ديسدا جاری وايهحه م لهقوڕئان و هه م لهدن. ههمهتيی محهسايهکان و کهکاره

وهبه دهش هر بنهسهبه رۆيانهی ز کدا و دواتر لهدهيشدا ههی قوڕهما پڕتهردهوه کات. ده و هۆزهڵ ئهگهوت لهس و کههه وهڕهيی و شهتووڕه و به وهسووڕهگشتی هه به ش ئيسالم لهوا ست کهده نهدهمان دهنجامهو ئهد ئهمهر محهسهکانی پ

غه گهی گومان، خۆشه كيدا وهکهناو هۆزهر لهمبهپ کی ج . بووهويست نهمرۆڤ

هتا زياتر و وردتر له نووسهرانی ژييننامهی بنههه نهد دهمهی محهما و ، بهوهکۆدا دهماههفافی و پارادۆکس و ناههش ناشهيهندازهئه نهوهدۆزينهنگيی ت ر سهله . بۆ و

چهد، قسهمهی باوکيی محهرهباپيرانی به دا دهوانهی دژ بهيهک و پ بينرێ: هاشم يی تی ب لهو ده دايکبوونی ڕوون نييهناف (ڕۆژی لهبدولمهابن عه غهزە له ٤٩٧سا

) وهفه ند لهو چه کان ناسراوهی هۆزی هاشمييهورهگه ك باوکهوتی کردبی مردنيان به رچاوهسه ی کاندا لهرچاوهموو سههه . لهنووسيوه ٥١٠کانيتر سا سا

وه ککهمه يهک لهرکردهك سهوه ٥٠٠ ڵ گهو کاری بازرگانی له کراوه باسی لته. ده"دا کردووهAbessinienکان "کان و بيزانسييهرۆمييه ڕدر و به ککهمه له که وهگ

وان سووريهسه له یهۆيه گای بازرگانيی ن گر ڕهکانی عهدوڕگه و نيمچه ر ڕ بيدا رکی زۆريان بۆ کاروانچييه تهو چه نابوو و ئيتر کاری بازرگانيی بهگوشار وهکان ه ڕ

تيی و و کات هاشم ئيزنی هاتوچۆی تايبهب ئهچوو، قاتی و قڕی پيکهاتبوو. دهدهنه.کانی بۆ خۆی وهپشتيوانيی رۆمييه هموو هۆزڵ ههگهويدا هاشم لهڕانهگه له 55رگرتب

وان سووريهبهڕهعه ککهڕهکانی عهدوڕگه و نيمچه کانی ن کی کردووهب، ر بۆ وتنگايهی بارودۆخی بازرگانی ئهوهزيندوو کردنه ککهمه هاشم له وهوهۆيه. بهو ڕ

کی به ژن وان فهو له وهندين وشتری کوشتۆتهو چه رپا کردووهج کاندا قير و برسييهنوی ک ڵ خۆی گهله وهسووريه له ق کهب نانی ويشك و ڕهها دهروه. ههوهردۆتهب

تی و له نابووی، شکاندب و خه ه . ناوهکيدا دابهن ههشهمه هاشم له شی واتهکهشيکردب"haschamaکه،. ئهمانای "شکاندن" هاتووه به که رگيراوه" وه زمانی له وتهو ر

55 Al-Baghdadi: Al-Munammaq fi akhbar Quraisch, S. 42

Page 254: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

253

قوڕئاندا باسی له ١٠٦ی سووڕه و له " ی ل نراوهilafی ئيالف "بيدا ناوڕهعهوه . کراوهل

دهو نووسراوانهبڕوای من له به ی هاشم ز باسی ل کراوه و ئهوەش ڕۆيانهدا رۆکوو د بهمهی محهورهگه ك باوهك وهو نهئه . چونکهيههۆکاری خۆی هه

زترين ئيمپڕاتۆريی سهك بهوه کانيش کهبباسييهعه م ناسراون، خۆيان شتهی ههدههنانه. بۆ وهواسيبووههه وهوهبه وهر وههه وهبير ه شتريش باسمان ل ليفهکرد، خهك پ

نشينی هاشم داده خۆی به نسوور، کهئهلمه ابن ئيسحاق کرد، ژيننامهی مری بهنا، ئهجتهمهمحه رهنووسه . سروشتييهوهد بنووس وهرۆيهزياده دا رۆلی هاشم بهريش ل

ت کهاتنی نهنه و کاره. ئهبنووس کوو ريتی دنيای ئيسالمی گرنگ بوو، بهک ههر بۆ پنيندا دژ بهشه له کان کهبباسييهتی عهالفهلماندنی خهبۆ سه کی خو کان وييهمهئه ڕ

. بووهتيی ههوتبوون، گرنگايهرکهسه

له وهتهکراوه ورهگه وهکانهن ژيننامهاليه هاشم له که و بۆچوونهبۆ ئه گهبه ك سه : "لهبينرێکاندا دهی ئيسالمييهرچاوهسه نی مهته هاشم له که دا هاتووهرچاوهبڕه ٣٣نی مهته يتريش لهرچاوهندێ سههه و له ٢٤ ك ر وههه ککهمه . لهدا مردووهساتههه ی باوهگا بوونمهسی ناو کۆمنترين کهته، بهرکردهکان سهبهڕهعه موو و ڕ . ج

کی وهگه يان بهگرنگه و کارهئه نييه . ك هاشم ئهنج سپاردب

ی باوهروههه له ٤٩٧دايکبووی ليب (لهبدولموتهعه د واتهمهی محهورهگه ها رۆی دينهمه وايه . لهوهتهکراوه وره)، يش زۆر گهمککه له ٥٧٨، مردنی سا کاندا تهڕچهچه ش هه. لهر نووسراوهسهی لهو حيماسه وانهندين دژوپ کدا ناوهپ ی کهمووشتنراوهShaibaناوی سهيبه " کاندا بهرچاوهی سهزۆربه ك. لهرجۆيهپه هبۆت " ناوی هکدا و دواتر ناوه چی لهکه بد يا کۆيلهی مانای عه به ليب کهبدولموتتهعه ی بۆتهکهپڕ

تهليب مانا دهموتته و کان، ه می هايد "ب دين"هردهبد" هی سهی "عه. وشهوهکرش ناوی خوداکان هاتووه هميشهه ك که. داب و نهپ می ئيسالميشدا ردهسه له ريتوهبه بهری ئهت ناوی نووسهنانه. تهچووه ڕ مانای "کۆيلهی د، بهمهبدولسهش عهو کت

وه ليب بهم موتتهگرێ. بهده رچاوهسه وهريتهو نهر لهخودا" هه ك ناوی يههيچ شش سههچ ك لهيه . برای هاشم بووهنه ککهمه می ئيسالم لهردهندين ناوی خوداکانی پ

Page 255: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

254

ی الی خۆی ليب برازاکهموتته ی واته. دوای مردنی هاشم براکهليب بووهناوی موتتهشووی مهوه"يثرب"ه له که ڕاگرتووه ب م بۆچی ده. بهککهدينه) هاتبووە مه(ناوی پ

، ئه يثرب له له ليببدولموتتهعه ؟ ر کوڕی هاشم بووهگهدايك بووب

کی کراوه به با کی ئهتر سهچاو وايهتهير ی سه ين: بهبکه و ر رچاوهپکی گهيثرب له ، لهڕۆيشتووه و سووريهرهر بهفهسه کان، کات هاشم بهئيسالمييه ڵ ژن

ك ژنهدووهندی کرماوه" زهKhasradschهۆزی خهزرەج " ، زگی پڕ بووه که. کاته ويستوويه ڵ گهله و هۆيهدايك ب و لهبهر ئه يثرب له يدا و لهکهناو هۆزهی لهکهمنداوايهئهبۆ مککه. وهتهڕاوهگههاشم نه ، چونکهريب دهزۆر غه تهو ر ن ك هاشم وه نو

کی ئاسايی گهب لهو ده وهناسرا ککهقام و حاکمی مهرۆك و قايم مهسه ڵ مرۆڤ. هه ی ئهر بهجياوازيی بووب ش ئيسالمدا وه ، ژن لهرچاوانهو سهپ ك کۆيلهی پياو پ

رهکات. کهيدا نهکهی پياوهقسه له بوو قسهنرا و دهداده کی چاوکراوهله چی ل کدا ژن پڕی خۆ ڕاوهسهو له تهستاو قوت دهر پ نی لهو ب وهب ی هاشم ڕيار بۆ شو دايکبوونی مندا

ز و حاکم، سهدا. هاشمی بهده ن و کوڕهنهداده و کارهر بۆ ئهه دايك وێ لهی لهکهوکی بازرگانی چووهفهندرێ. هاشم به سهر دادهب و ناوی سايبای السهده بۆ غهزە ر"Gazaهی بنهوهب ئه ، بهوێ مردووه" و له بوونی ئاگايان له ککهمه ی لهکهما

ه ت. کهمندا ی بووب

كی سهوايهره . د دهمهنی محهدايکبووتی لهريوايه زۆر له رە کهمهير و سهت چ د ئامينهمهڵ دايکی محهگهب لهليب دهبدولموتتهبدو کوڕی عهد، عهمهباوکی محه

، به ر لهويش ههر و ئهفهسه له ندی کردب و س مانگ دواترماوهزه م غهزە مردبژراوه له ژراوه ر لهش ههئامينه د واتهمه. دايکی محهيثرب ن ، نيزيكيی يثرب ن" Tilman Nagelن ناگل ". پسپۆری ئيسالم ناس تيلمهبووه ککهکی مهرچی خهگهئه

ی وه ککهمه به ندا ئاماژهکائيسالمييه رچاوهسه له که وهڕوونی کردۆته ك جوان د لهمهمحه يهو بۆچوونهر ئهسهو له. ئهکراوهد نهمهدايکبوونی محهله کی ن شارهنا بنهپه له دينهو مه ککهمه 56.دايك بووه " لهUsfanناوی ئوسفان " ی دايکی بهما

گايه: "ئهناگل ده ی لهمهی محهو ج گايههه ك بووهداي د ل ی ل ئامينه که مان ج

56 Tilmann Nagel: Mohammed، Leben und Legende, S. 99f[ژيان و حيماسهی محهمهد] .

Page 256: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

255

ژراوه يه." بهن و کردووهژيانی نه ککهمه هيچکات له توان ب ئامينهمرۆڤ ده و پکی کوو ته، بهکردبنديان نهماوهرگيز زهد ههمهب دايك و باوكی محهده نيا فۆڕم

ت بهپاره کهاتن بووب کهوە نوستن. بهستبهمه يی و لهگهڵ يهک پ ت بارهم سهی پی باوهدواتر ده وهبه ين. ج ش و دوای باوکی محه ئامينه ،ڕهدو ڵ پياويتر گهديش لهمهپ، چونکهيوهپه ی ابن ئيسحاق ئامينه به نديی بووب : د گوتوويهمهر محهسهله پ

چی له." کهتتر بووهسانتر و ڕاحهکانيتر هاموو زگههه د لهمهر محهسه"دووگيانيم لهر خوشک و سهله مو هه کانيتری ئامينهر شوهسهله مد دا ههمهکانی محهبيۆگرافييه

دهمهبراکانی محه . نگی کراوهد ب

ينهبگه وايهسه وهڕ ليب. نۆ ساڵ بدول موتتهد، عهمهی محهورهگه ی باوهکهتهر رش مردنی موت " Zuhra" هۆزی زوهره له ڵ ئامينهگهبدو لهعه ی واتهکهليب، کوڕهتهپ

کی به که گير مه هۆز بی ناوی ڕهعه به ندی کرد. زوهرهماوهنشوور بوون، زهفانووسيشه رەی ڤ کی بوو به . ئامينهئهست بدول ". کات عهHalaناوی هاال " خوشک

دا بکات. باوك گهندی لهماوهزه لهپه دا بهوێ، بڕيار دهکههاال ده ليب چاوی بهموتتهو ر لهنديان کردب و ههماوهزه و دوو خوشکهڵ ئهگهب لهك ڕۆژدا دهيه و کوڕ له

تن.کانيان خهڵ ژنهگهشدا لهڕۆژه ره 57وتب نديی يوهپه کرێ کهده وهشدا گومانی ئهلوان دايك و باوکی محه و بۆ نيزيکی پاره نيا بهکوو تهند بهماوههۆی زه ك بهنه دمهن

ت . سيکسی بووب

کرد، عهروههه مرێ. ، دهبدو س مانگ دوای زگ پڕبوونی ئامينهك باسمان لکی ل بووه مامی بووهده مزه کهناوی هه به "هاال"ش زۆر زوو زگی پڕ بووه و کوڕ

ی وته د بهمهر محهسهله رچی دووگيان بوونی ئامينهگه. ئهدمهمحه ب ی خۆی دهکهپده، بهت بووبزۆر راحه وه چی بهم و ژی يهرە ماوهمهير و سهکی سهيهش کی در

، چونکه کا، ندی هاوکات دهماوهدوو زه باس له دا کهرچاوهمان سههه له پ چووبنينهده ؟ شتی وا چۆن ده 58.نتر بووهمهتهد بهمهمحه چوار ساڵ له مزههه که وهخو ب

مرێ، س مانگ دواتر ده کهو کوڕه نديان کردووهماوهکات باوك و کوڕ هاوکات زه

57 Ibn Saa’d: Al-Tabaqat, 1:75 58 Ibn Saa’d: Al-Tabaqat, 3:9

Page 257: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

256

ره ، الی کهنتر نهمهتهبه مزههه ر لهگهد ئهمهدا محهل نا ن بن. دهمهب هاو تهم دهبته زگی ئامينه د چوار ساڵ لهمهب محهده ! وهدا ماب

هچه زياتر له ژووييه ههه وستيان بههه عالمانی ئيسالمی که ندين سا ، کردوه موه ن بهدهوڵ دههه گاچارهيهش کرێ : "ده. ئيمامی شافيعی دهوهکی بۆ بدۆزنهيهك ڕ

ژهدووگيانبوونی ژن هه ." ههههی تا چوار ساڵ در ها قورئان ناس، ئهلقورتوبی روهب"al Qurtubiهده که يهڕهو باوهر ئهسه" له ی تا چوار ساڵ و زياتريش کهکرێ، ژن منداشووی ميسر علی جومعه "نانهزگيدا ڕاگرێ. ته له ی Ali Goma’aت مفتی پ " سا

توان ژن ده وهی ئيسالمييههڕوانگ : "لهڤيزيۆنيدا دهکی تهلهيهرنامهبه له ٢٠١٣ه زگيدا ڕابگرێ." ی لهکهچوار ساڵ مندا

رهسه ژووی ئيسالمدا هيچکات باسيان . عالمانی ئايينی لهی چوارهدا ژمارهير ل مژبوونی ماوەی لهسهله که و ڕاستييهم ئه، بهکردووهد نهمهدايكبوونی محهر در

ن، نيشاندهی چوار دهژماره رسهيان لهزۆربه هو ههست کردن بهری ههدوژووييه و و ئه گرتايههه و حيساباتهستيان لهر دهگهبوو ئهبۆيان هاسانتر ده نگه. ڕهيهم

. کی بناساندايهخه د بهمهك بۆ محهرجۆيهپه يان بهکاره

ينهکهقهده له کۆ ك و وهئه وهکهاليه نابينرێ. له شنهو چهی لهوهی ابن ئيسحاقدا لهی بنهد و کۆلکهمهئيمان هيچکات محه کی بهئايينيه ر پرسيار و خستۆتهی نهکهما ژ

گايه ر لهگهئه وهکيتريشهاليه له ڕاوهج گورجی ، بهبووب شنانهو چهی لهك تووشی گز بۆ ئه ر م يونهته ژ ی حاکمانی کاتی لهوهڕايما . ياخود ڕهخۆی نهی د ن ش نگهه

ی قرت کرابن. هه وهروهدواتر ل شتريش باسمان ل و کات کرد، حاکمانی ئه ك پژ بوو و ئهکهقهده 59.کردوه وهکورتکردنه ويان ناچار بهی ئيسحاقيان پ دوور و در

کی مهڵ لهگهد لهمهمحه وهبه ککهری مهزن بۆ گرتنی شاشکر کانی . خهبووه ڕ به يان بۆ نيشاندانی متمانهگرێ. زۆربهده کهد شارهمهمحه يان بوون کهرخهئه ککهمه

ش ئهترسان د ياخود لهمهمحه وهروپيری ڕۆيشتن. لههبگيرێ، به کهی شارهوه، پ دا و ندا بووه شتر به که دوو پياويان ت يان ل گرتبوو و خنهشيعر ڕه کردنی کۆپلهدروستر پ

59 Ibn Hischām: Sirat an-nabi, Tanta, Band 4, S. 19

Page 258: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

257

وهد کردبوو و بهمهتيی محهسايهکه تييان بهسوکايه کرنی بهقه به يهو ش ی لهپهبووبووردنی ل بکهئايينی ئيسالم، ده ال کيان عهيه سهو دوو کهن. ئهيانويست داوای ل بدو

بوو ويتريان ئهد و ئهمهپووری محه " کوڕیAbd Allah Ibn Umayya" ييهابن ئومهد بوون. ابن مه" کۆڕی مامی محهAbu Sufiyan Ibn al-Harithسۆفيان ابن ئهلحارث "

تهئيسحاق ده ڕ دا دينهو مه ککهين مهكی مابهيهناوچه ردووکيان لههه ، کهوهگد مهن، محهکه" داوا دهSalama"ی سهالمهکهژنه و له وهدۆزنهد دهمهی محهکهچادره

بدات. محهکهژووری ناو چادره ئيزنی هاتنه ئيزنيان پ نادات وههوههه د لهمهيان پ ککهمه و کوڕی پووريشم له من کردووه تيی به کوڕی مامی خۆم سووکايهو ده

، لهدهوی نهئه ره. بهر من گووتويهسهبوو بي د مهی محهکهمهوه شنیدا چهم لدوو کرێ بهده "، کهhataka i’rdi: "بووه وهی ئهکهمهبی وهڕهعه . بهيرهزۆر سه

وه ته ش کردووم و و ده. ئه١. وهمانا بکر ژی سيکسی پ ده. ئه٢ستڕ ی منی 60رو ژر پرسيار و سووکايه بردۆته . تی پ کردوومژ

نينهی ژيننامهکهی ابن ئيسحاقدا دهکانی ترشهبه له گای شاعيران له که وهخو ڕو ند لهد حوکمی کوشتنی چهمه. محهد کردووهمهمحه تيان بهسووکايه وهيانهکهشيعره

له ی ابن ئيسحاق و نهکهبيۆگرافييه له کان نهڕۆکی شيعرهم ناوه، بهی داوهشاعرانهنراون. بهمهری محهکانی تبيۆگرافييه د زۆری مهمحه زانين کهده م ئيمهددا ڕانهگهي

دهکهيه پ ناخۆش بووه هی بنهرچاوهر و سهم، ژ تهکهما ر پرسيار، دووهه ی بخر م ژغه ت. ئه ی بهکهرييهمبهپ کی پڕ لهوه و دووهدرۆ دابندر و وابوون. ئازار بۆ ئه ك برين

بووردنی نيا لهڕته توانين بزانين دەوە دهمهی محهکهمام و پووره کوڕهگهی داوای لبووردنی ل کردووه. ئهد گوتراوهمهمحه ت بهبارهچی سه که بۆ بوو سۆفيان داوای ل

هی بنهکۆلکه د لهمهوکات گوتبووی: "محهئه ئهوەی 61."وهوتۆتهکهی خۆی نهما

کی ناودار و تييهسايهك کهی وهکهيامهد و پهمهی ابن ئيسحاقدا محهکهبيۆگرافييه له وه ککهويستی مهخۆشه ب نازناوی ڕاستگوو و ده ککهکی مه. خهکراوهباسی لکهمتمانه . ههمهمحه رسه" يان لهas-sādiq al-amīnر "پ ب ها دهروهد داناب

، ههك ناجی و قوتارکهديان وهمهکان محهعهشيرەته و بردب وايهك لهر وهر ن دا تهو ر

رهدا مهبهست کۆلکهی بنهمالهيه 60 دهر به مانای سهرچاوه، که ل ژ61 Al-Naisaburi: Al-Mustadrak, 3:588, Hadith Nr. 1704

Page 259: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

258

ڕنهبيندرێ: دهده ك محه ککهکانی مه، خهوهگ ريکی چاکسازيی ، خهنج بووهد گهمهکاتنهسهله کهپيرۆزه شهڕه دهربه بوون. کات ويستوويانه عبهکه ی خۆی دان ، وهر ج

يان بۆتههۆزه شه کان ل ستۆ بگرن. کات ئه وه گرنگه و کارهئه و هۆزانهکام له ، کهکشه وانيان، عه د هاتۆتهمه، محهوهتر بۆتهورهگه کهک وری ده ، لهندووهی داکهباکهن

ندووهکهردهبه کو کههه و له ی ها کی داوا کردووهر هۆز باکهی عهگۆشه که سکه نهسهله کهردهبه وهبگرن و پ ی خۆی دان . وهر ج

ن کهيسهده ديجهڵ خهگهندی لهماوهم چيرۆکی زهبه نده لم کيدا ناو خهله هی ته ٢٥د مه. محهبووهويستيش نهخۆشه شتا مهسا نابوو. ژن ژنی نهن بوو و ه ه

نان لهنه شدا ديويست لهزۆر نامۆ بوو. له مهردهسه ودا بۆ ئهنهمهو تهه ڵ کچی گهپرازی و کارهبوو تاليب بهچی ئهند بکات. کهماوهبوو تاليب زهمامی خۆی واته کچی ئه

کيتر. محهکه به ی داوهکهو کچه بووهنه بۆچی ، کهووهتی الی کردد شکايهمهسگانه به ی داوهکهکچه شتۆتهمهو محه ب ت مامی خۆی نانهر تهگهئه 62.وهدی ب ژن هت، کچهورهوی الی خۆی گهب ئهده که ، ديارهی خۆی پ نهکهکردب کی هۆيه دابزی بووهبه . ی کردووهندهماوهو زهتيی ئهدژايه که ه

ك خه هی ديجهکات ساڵ له ١٥نی مهندی کرد، تهماوهد زهمهڵ محهگهله چل ساش ته ديجهد زياتر بوو. خهمهمحه ند نديکردبوو و چهماوهی دوو جاريتر زهوهنيا مانهپ

ی له ردهمندا ك لهبووههه و دوو م ب ڕهگای عهو کاتی کۆمهدا بۆ ئهو بارودۆخه. ژنڕنی عههت بۆ کۆمنانهو ته کی زۆری بۆ زهڕهگای مود ندی ماوهبی ئهمڕۆش شانسهه ك کهڵ گهگهند لهماوهت زهتايبه، بهدرادهم پ نهس . کات ژنيشی نه نج ناب ه

ی ئههه ديجهخه هبنه به ندهماوهو زهوا ی پ و کارهدا، باوکی ئيزنی ئهی خۆی دهکهما. خهوهڕاده ندهوهيو پهنادات و دژ به کی زۆر دهشه ديجهست دا رخواردی باوکی دهڕاب

د مهو محه ديجهو خه کار ترازاوه بين کار لهست دهدهو ههخه و ڕۆژی دواتر که له ديجهندی خهماوهزه ب باوکی دژ بهك دهچ هۆيه . بۆچی و بهنديان کردووهماوهزهکی گهله هس ٢٥ڵ کوڕ هبنه ويست و ناودار لهی خۆشها ؟ کی وهيهما ك هاشميان بووب

ی چونکه و کات پارهڕاستيدا ئهن؟ لهدا بکهگهنديی لهيوهپه يانويستووهنه قير بووهفه ب

62 Al-Naisaburi: Al-Mustadrak, Band 4, Hadith Nr. 6924

Page 260: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

259

هو ده کی به ککهمه ندبوون لهمهو ڕاوهرۆ ی ئايين و کۆلکه و زۆر له رچاوی گهبنه ی لهم باسکردنی نه. بهبووه گرنگتر ما هی بنهرچاوهر بارودۆخی سهسهر ی ما

. بڕيار ده نگهد ڕهمهمحه ر بووب

وهگهد لهمهدانی باوك، محهڕای ئيزن نهرهسه هژنی دهڵ ب ندی کرد. ماوهند زهمهوك بازرگان د وهمه. محهوتوورکهکی سهچييهبازرگان و مامله دی کردهمهمحه ديجهخهڵ مرۆڤ و ئايين و کولتووری نوێ ئاشنا بوو. بۆ گهکرد و لهی دهری سوريهفهسه

ژهو کارهکی زۆر ئهماويه زانيکی سه ی در دا و خ ب برد. دهده يوهڕهوتوی بهرکهپنمهته له شتريش تووشی نه نگهو ڕه نی چل سا " [قهيرانی Midlife-Crisisخۆشيی "پ

. له کدا بازرگانيی وهتهمهنی مام ناوەندی] بووب ی خه ال نا، لهپڕ رێ ده هاته ديجهماپهته ری شار بهوروبهکانی دهوتهشکهئه ی کاتی خۆی لهو زۆربه کرد و ڕ دهنيا ت

نهدهنگی گوێ ل ، دهوهکردهکرد و بيری دهی دهقسه وهرخۆيهبه وام لهردهبه ی بوو، ونن. لهيانهده اليکهمه يگوترچاو، دهبه هاتهده کی وێ بمخنک ر خهمۆکی و ترس ژشاوههيزدا رهبه و . هۆی ئهوهکردۆتهخۆکوشتن وام بيری لهردهو به نجی کشهبيۆگڕافييه . لهتهوهتاريکيدا ماونه ی لهخۆشييانهنه زانی تۆمکانيدا هيچ ک ار ی خڤال پشتيوانی نيا ههك تهوه ديجهشدا خهو بارودۆخهت لهنانهته کراوه، چونکهنه

کردوه خۆشيی گشتی نه ب بهی دهوتانهس و کهو هه. هۆی ئهوهتهو الی ماوه لشه دهسهی باسکردن لهدەڕوونی، ک ی ی کۆلکهرچاوهتيی سهو چۆنيه ر، ناسنامهر ژ

هبنه کاندا وتهشکهئه . لهر زاران بووهسهدا لهککهکی مهناو خهله ی بووب کهکهماياند و گهی ئازاريان پ دهو مرۆڤانهس و ئهڤال، خزم و کهمرۆڤ، هه دوور لهم نای بۆ خودای خۆی بردبوو. بهو په کرد، خۆی شاردبۆوهتيان پ دهسووکايه

يمه رهمهتی محهب زيی (تقوا)ی ساز بارودۆخی ئاوا په : لهايهدد ل ريشاندا، خۆپارکی نوێ. نه کرد، و لهده خۆشيش، شوناس

ری له وهئه دايكبوونی ئيسالم بوو.کاتژم

Page 261: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

260

ئيسماعيل، هۆکاری چيرۆکی ئايينی ئيسالم

ك چلۆن دهس و کههه وهيهکههمان دايك و باوك و بنهاليه له رگهب ئهوتی مندات و گرنگايهرنجی نهسه ت؟ هاتيی پ نهدر کی خهدر يی بۆخۆی دهڤا تهيا وهدۆز

ك چلۆن دهس و کهدی ههکات. ئهودا دهڵ ئهگهکانی لهگرنگه و باسه ب وتی مرۆڤته گاوهن کۆمهاليه ر لهگهئه ت؟ ئهتيی پ نهو گرنگايه وهدووربخر ۆڤهو مردری پههه شتری گهزۆر له کی تر کهگايهڵ کۆمهگهنديی لهيوهو زنتر تر و مهورهوی پ

، دهياخود به کی کۆچهنرختر ب نه که "Dinslakenشاری دينسالکن " ر لهدا. مندامانيی و نهڵ کۆمهگهله نديی سالم و يوهی پهکهتی تورکييهڕهڵ بنهگهله گای ئا

گاکهردووك کۆمهڵ ههگهجياوازيی خۆی له ست بهوام ههردهو به يهوخۆی ههڕاسته وێ.کهك خۆی دهسانی وهی کهوهدوای دۆزينهری زۆر وهگهئه کات، بهده

ت ياخود کۆمهبه نجانهشن گهو چهئه رن دوایری خۆيانهوە بهوروبهگای دههۆی ئينتكدا ده ن کهگهگرووپ وهناسنامه ڕ ت، واتهچه ی ئيسالمييان پ و ی ئهزۆربه له سپاب

رد و ده ، واتهو گرووپانهوان خۆيان بهکانن. ئهڕاديکاله ست ئيسالمهبهدا مهنموونانه ن، لهکهشوناس ده وهکانيانهر هاوئايينييهسهر بهوروبهگای دهنج و گوشاری کۆمهره

کدا ته کيش ئهنانهحا ی گايهو کۆمهر ئهنبههه يان لهشوناساييه ستهو ههت بۆ جاردا گه ی ژياون و ت ك نه بوون، ورهل دا پ و ئه وان، دنيای کۆنی خۆيان واته. ئههاتووهت

ن، بهج ده، بهوهتهخۆيان دوور خستۆنهو له ويستووهوانی نهی ئهدنيايه و رههك بن لهی بهوهخوڕن، بۆ ئهدهسووريا ل کی ڕکهی ئيسالمی. شهورهتی گهئومه ش ر

وييان ل دوروست ده -ئاکار ری سهک ، ف بيننده وهونی ئهبن و خهربڕينی کافران دهبك له ه ڕۆژ مانسهندنه ڕۆژان بۆ تۆ تی ئا نهوە و ك که. کهوه بتوانن بگهڕ له س

تانهفهوەک سه نگهکات، ڕهده نجانهو گهئه يریسه وهرهده ناوی ش کی خۆ ی بهر، به ن گای ته و کارهئه وهکانيانهڤالهی خۆيان و ههڕوانگه م لهحيساب ب نيا ڕ

ژوويی کهسهرهکيی ژيان، پهرهستی سهبهی مهوهبۆ دۆزينه ڕزگارييه کی م ندنستاش ر لهساڵ به ١٤٠٠ ك بهاتبايه، بهده ئ ك مڕۆ لهی ئهوهب ئه يتوانی پ مان پ ئات. ب

Page 262: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

261

گانه د لهمهمحه تی خۆيدا ب ر گوشار و سووکايهبوو. له و کردنی هۆزهژ ی کهتی پشا. ئهخۆيدا ئازاری ده تافيزيکی و ههو بڕياری خۆی بۆ دهک کی م یربازبوون و

وه"ئيبراهيم"ه واسين بهدا. خۆ ههزنتردا دهو مه ورهکی گهيهدوای ناسنامهڕان بهگهك بوو. محهنگاو و دهم ههکهيه ك سهرمهك سهنيا ئيبراهيمی وهتهد نهمهستپ ير شقشينيانی بنه ورهگه ك باوکهکوو وهکرد، بهده هو پ قوڕئاندا و لهبينی. ئهی خۆی دهکهما

گای دۆزينهكت" واته خهناوی ئيبراهيمی ناوە "ئومه هۆی ی ئيبراهيمی بهوه. ڕبی تهوڕات که که وه بوو،ل، کوڕی ئيبراهيمهئيسماعي نگی و ب ده ر دواوهسهمی لهکتناوه ه گانهڕوانگه کی زۆر لهيهنووسی ئيسماعيل تا ڕاده. چارهل بوون و ی ب

رتووکی م پهکهتهوڕات (يه ك وا بوون. لهك يهد وهمهڵ هی محهگهله وهقوربانيبوونهغهعيل وهمووسا)دا، ئيسما کی وهك "کهکوو وهير ناکرێ، بهر سهمبهك پ حشی" ر

هIsaakيهکگرتوويی خودا و ئيسحاق " . ئيسماعيل لهناوی هاتووه کانی " و منداکی ميسريی بوو، کهر، يههاجه . دايکی واتهدوورخرابۆوه ك لهده خسير نا په ن جار

ك له کانيه تهستاوها ڕاوهنيته بياباندا به ئاو ی دهبه ، فريشتهيهك د : ر چاوی و پی له ه خودا له ت کهنی داوهبه که." فريشتهکانت بووهئازاره "خودا گو کانی مندا

. ههو مه ورهکی گهيهوهتهداهاتووی ئيسماعيلی کوڕی، نه ن کب وهو هۆيهر بهزن پيه هئيسماعيل ب ی ناوهکهناوی کوڕه ی ل شگۆييه". ئهمانای "خودا گو د مهبۆ محه و پ

کی گرنگ بووه ك چهوه له زن، کهکی مهيهوهته: نهخا کانی داهاتووی ئيسماعيل پن، دياره ت. ڕهی عهوهتهب نهده د ب ب

بيابانی فهران هل ، کهر ئيسماعيل گوتراوهسهله ندهوهنيا ئهرتووکی تهوڕاتدا تهپه له "Pharanکی ميسری زهگهو له ج بووهسينا نيشته " له . دوای ندی کردووهماوهڵ کچك بۆ به ، تاقهو کۆچهئه نعان. که وهتهڕاوهخاك ئهسپاردنی ئيبراهيم گه جار

ژووی ئيسماعيل، بۆشاييه رگرتن لهك وهکه د بهمهمحه وه کانی بهم پڕ ی خۆیشکوو کان، بهبهڕهی عهورهگه باوکه و نهک ههر کوڕی ئيبڕاهيمی کردهوه. ئهکردنه ورهقوڕئاندا ئيسماعيل گه د لهمهی خۆيشی. محهورهگهباوکه وخۆ کردی بهڕاسته

غه و به وهکاتهده 63بات.ری ناودهمبهپ

سووڕهی 54:19 63

Page 263: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

262

بی تهوڕاتدا "ئيسحاق"ی کوڕی ئيبراهيم د له ش ئه بوو بب بههکت ی وهقوربانی، پتهمه ن خوداوهاليه له کی بۆ ب کيتر به و چيرۆکهد ئهمه. محهوهخواره ڕ جۆرتهده ڕ به کهونهو، خهکات. ئهی خۆی قوربانی دهکهونيدا کوڕهخه : ئيبراهيم لهوهگکی ئيالهی دادهئه . بهمر ڕاوه ن ی گ ، دهو ههخه ڕئان :"ئيبراهيم لهکانی ناو قوپ ست، ڕادەکاته الی کوڕهقۆيهچه لهپه به ن ی ئاوا بۆ کهونهئيسماعيل و خه ی واتهکهك دتهده ڕ ستا بزانه ڕات ونمدا بينيم، من دهخه : "ئهی کوڕی خۆم! لهوهگ تکووژم. ئوهئهی باوکی خۆم! به: وهداتهمی ده؟ ئيسماعيل وهچييه وهر ئهسهله مرت ی ئهيهو ش

کراوه نهبه پ ی ب تر ئهگه، ئهج ی خۆش ب وهبوورييهسه ، ئهوا منيش به پ قوڕئانيشدا کوڕی ئيبراهيم له ك تهوڕات، لهروههه 64م.کهده و کارهڕوانی ئهچاوه

. گيانی ڕزگار ده وهکههۆی ئاژهی کۆتايی بهچرکه ب

ژووی ئيبراهيمئايينی يه ك بهئيسحاق وه -هوود م نان ك ياخود کۆتايی ه ك پچڕانکی کۆنی قوربانيکردنی مرۆڤ لهداب ونه ڕابردوودا سهير دەکات. ئايينی ريت

گاخۆشکه به و چيرۆکهسيحی ئهمه ك بۆ لهڕ رهسيح دادهخاچدانی مه ر ن که لچه کوو بهودا قوربانی بکات، بهمرۆڤ ناب خۆی بۆ خ والوهبه ، خودا خۆی وانهپ

-چيرۆکی "ئيبراهيم ی وا ئايينی ئيسالم لهزموونهو ئه. ئهبۆ مرۆڤ قوربانی کردووهڕايهگرێ، بيرۆکهردهئيسماعيل"ی وه . لهرمانی خوداواندنه بۆ فهردانهی و سهی گو

ڕايهنبههه رێ لهنرەم بۆ ئيبراهيم دهقوڕئاندا خودا ئافه يهئاماده وەی کهی و ئهر گونانی ئهی خۆی بۆ بهکهت کوڕهنانهته ه ح" مری ئيالهی قوربانی بکات، و بهج "سا

بات. ناوی ل ده

ڕزگاربوونی ئيسماعيل وەريگرت واته و چيرۆکه،د لهمهی وا محهزموونهو ئهئه ك بووهبه کی ئي له ش وه ها بهروهالهی و ههپالن ری ئيسماعيله يی نيشاندهنجيرهی زهشهی بنهورهگهك باوکهوه دێ. محه ی که دواجار، بهکهما ك د خۆی وهمهخۆی کۆتايی پ

کی هه ردراو لهکهس و يرکردووهبۆ ڕزگارکردنی جيهان سه ن خوداوهاليه بژگاخۆشکه ئيسماعيليشی به : "خودا د گوتوويهمه. محهداناوه زگارکردنهو ڕر بۆ ئهڕ

ه وان که يشی لهبژارد، هۆزی قوڕهنعان ههکه کانی ئيسماعيلی لهمندا کاندا نعانييهن

سووڕهی 102:37 64

Page 264: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

263

هبژارد، بنههه بژارد، ئينجا منی لهناو هۆزی قوڕەيش هه کانی لهی هاشمييهماهبنه ك ر کهگهبوو ئهده د زۆر تووڕهمهمحه وهۆيهبه 65.بژاردکان ههی هاشمييهما سوان ئهيوهپه ر پرسياره تهيشی بخستايهو و هۆزی قوڕهنديی ن و کارهئه وه، چونکهژوان ئيبراهيم و محهيوهی پهوههۆی پچڕانه بووهده کۆتاييدا تهگهرە د و لهمهنديی ن

کهاتنی ئيسالمر بنهخستن دەبوو له سه .مای پ

هبنه له ری دايکيشی کهئيسماعيل و هاجه چيرۆکی ی ڕوانگه يان دابڕابوون، لهکهماکی ئيالهی بووههه وهدهمهمحه ش بهکهچيرۆکه د لهمه. محهر پالن ڕۆيشتن و يدا پ

کی ميسری زهگهگرێ و ناه لهکۆچی ئيسماعيل بۆ سينا ده و ند بکات، بهماوهڵ کيژی بۆچوونی کات. بهده وانهی رهککهو مهرهکوو به، بهئينجيلدا هاتووه ی لهيهوهش پ

هد دهمهمحه کی ئيشکدا ئيسماعيل له ی واتهساواکه ب ئيبراهيم، هاجر و مندا بيابابهنووسی خۆيانی ئهچاره کردب و بهڕهبه . هاجر و مندا ريكبوون ی خهکهسپاردبدييه هاجر بهبمرن، توونيانه له وی سه له وهناهوم وان دوو ک " و Safaفا"نوه ك لهيه رکات به. هههاتووچۆدا بووه دوای ئاو لهککه بهمه " لهMarwaروە"مه کان کوهسه م که، بهوهتهدۆزيوهئاوی نه يشتووهگه ر ئاوی له يتری کردووهکهيری ک ژ

وهدامه ر جار هه بينينی تراويلکه . بهوهوتۆتهڕێ کهوه کهو ئاوهرهو به بينيوه کهنی کوان ئه وت جار لهب حه. دهوهوتۆتهڕێ کهسهرلهنوێ وه وهن دا هاتوچۆی و دوو ک

. ئه بۆ وهك 'ئيستيعاره'خوازتنهد وهمهتوان بۆ محهده و هات و چۆيهکردبتهتهسرهنج و حهره هڕزگاربوون ل ك بدر مانان حهوهکانی ل وت . تا ئهمرۆش موسو

وهين ئهمابه جار له ن و دهو دوو ک گايهچن. بڕينی ئهدا د وڕه ك له، يهو ڕ کانی سمهر . ککهمه له رانهتکهزياره

قاچی دا و بهن دهئيسماعيل نيشا کی، جوبرائيل، خۆی بهرهکۆتاييدا فريشتهی سه له گايه گايهستی ئهده کا. ئيسماعيل بهستنيشاندهويی بۆ دهر زهسه کی لهخۆی ج ی و ج

نده يوهندووە تا ئاوی ل ههقههه ه مزم" کهدواتر ناوی نرا "ئاوی ز و ئاوهئه 66.قو. خوار ککهمه ژيانی مرۆڤی له و ئاوهب بوونی ئهده ی ئاوی وهدنهگونجاو کردب

65 Al-Nawawi: Sahih Muslim, Band 1, Hadith Nr. 2276 66 Ibn Hischām: Sirat an-nabi, Band 1, S. 157

Page 265: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

264

ك، جا چ رهموو دهمزم ههی زکهکانييه مهرد ت، دهتيی لهوانی و چ س رمان شی ب کات! ده

ژوو نووسانی ئيسالمی گرنگايه ن کهدهی دهکهو ئاوه و کانيهکی زۆر بهتييهميسحاق . ابن ئستووهبه د کاتی خۆی بۆ دروستکردنی ئايينی ئيسالم پشتی پمهمحه

تهده ڕ ی ورهگه . باوکهوهم بۆتهی کهکهئاوه و کانيهدوای مردنی ئيسماعيل ئه که وهگيان ژماره ران کهتکهی بۆ زيارهو کانيهدواتر ئه چهند وهليب چهبدولموتتهد عهمهمحه

ن و ئهزۆر زياتر ببوو زووی ئاره نيهو کاوانی ئهك پاسهو وه وهدان کردۆتهوه، خاوکی زۆر له بووه وهئه ی ر دهگهئه ستووهرجی بهتيدری بن. مهدا يارمهو کارهمندال مندا، يههه عبهی کهوهرهده " لهHubalی خودای هووبال "ر قوربانگهبهوان لهك لهب

ی بوو، قوربانی بکات. کات ده ن و بۆ ئهی وهکهرجهويستی مهمندا و کارهدی به١٠ناوی کی ئايينيهاليه تير نووسی و له ١٠ر سهی لهکهمندا و ك لهيه وهن مرۆڤ قوربانگه ی بردهکههوت. کوڕرکهبدو دهناوی عه به کهبژارد. قوربانييهی ههناوانه

وان گرت. ئهپ هه و کارهستيان لهدا دهئاخرين چرکه کان لهی هۆزهرکردهم سهبهته شنياريان پ کرد، بچ وێ پرسياری مهسهلهکه بهثريب و لهنا يهری پهيبهخه پ

ت کوڕه کی ئايينی بکات و بزان چلۆن دەتوان ڕزگار و قوربانی کردنه ی لهکهژنداوهپه کهئايينيه بکات. ژنه کيتر ناوی عهندی پ ١٠و و ين ئهبدو له مابه: جار

رێ. ئهوشترهه توو ناوی عهگهبژ کانی ی وشترهوێ، ژمارهرکهميسان دهبدو ههر بتهکيان ههيه ڕراوهسهميسان لهل زياد بکا و هه ر ندين جار . دوای چهوهبژ

ته ١٠٠ ی بهکهتی کوڕهليب توانيويهبدولموتتهژاردن عهبهه و له وهوشتر بگۆڕز بکات. عه ويست بوو، و خۆشه ك کوڕی چکۆلهبدو نهک ههر وهکوشتنی پار

ديش. مهباوکی محه بوايه بب بهداهاتوودا ده کوو لهبه

ی فسانهی ئهردی بناغهك بهوه ی کهکهليب و کوڕهبدولموتتهی عهو چيرۆکهئه ته ئه کی سهب وهژمار، دهئيسالم د ت، چونکهير و سهك شت بکر مرۆڤ مهرە چاو ل

کی چيرۆکی ئينجيل دهبير بهوه تهش ن هۆی ك بهنه يهفسانهو ئهئه نگه. ڕهوههژوونووسانی دوای محهيهکوو دۆزراوهدەوە بهمهمحه ، چونکهد بومهکی م ابن وب

Page 266: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

265

کيتر ده به تهو ريوايهئيسحاق ئه تهجۆر ڕ و چيرۆکهر ئهگهت ئهنانهم تهبه 67.وهگتهنه وهديشهمهن محهاليه خۆ لهوڕاسته ڕدراب کانيتری رچاوهسه ند لهچه ، خۆی لهوهگ

ی متمانه کراودا هاتووه ج دهله که پ دا ژ کهاتنی بنهتير و چۆنيهو هی پ ی و کهماوان ئهيوهپه . و و ئيبراهيمی گوماناوی کردووهنديی ن

ڕاوه ها لهروههه شهگ و بارودۆخی کانی ناو قوڕئاندا سهبارەت به ئيبراهيم، کۆزی باوکی محه ت. بهقوڕه ی واتهکهڵ هۆزهگهد لهمهئا ی يه يش دەردەکهو م کهپ

بی موسا [ راخ " تهوڕات]، باوکی ئيبراهيم واتهکت ی ژيانی خۆی " دهTerachت ب جراقی ئهمڕۆيی به له ت و بهباشووری ع شتب و تورکيای ئهمڕۆيی کۆچی رهج ه

. کوڕه "، هاوڕيی Lotی سارا، و کوری پووری لۆت "کهی و ژنی کوڕهکهکردبراخ ده تهمرێ، خودا دهبوون. کات ت نعان بڕوا. لهو کهرهئيبراهيم به ویهۆی ئه ب

شهسهتهوڕاتدا باس له رەی قورئان، نهک . بهکراوهی ئيبراهيم و باوکی نهر ک م بهگو، بهوهر باوکيدا ڕادهرانبهبه ههر ئيبراهيم له وه کوو بهست ڵ گهها توند لهکی وهيهش

کراو(بوت)هسهباوکی له بارانکردن ردهی بهشهڕههه به ێ کهڕ دشهکان بهر خودا چ. واو دهبۆی ته ب

ی قوڕئان، به ئيبراهيم دروست کرد. به ناتيك وئيشکی لهکی فهتيهسايهد کهمهمحه پتهکهست دهده ور بهيی و تهتووڕه و کات باب و باپيرانی ی تا ئهو "بوت"انهگيانی ئه و

وه نابوون و ههی کۆمهۆربهکردن و زدهشانازييان پ موويان ر ههگا باوڕيان پ هدرێ و المار دهپه وهکانی خۆيهن خزمهاليه ئيبراهيم له و کارهکات. دوای ئهتوونا ده

تهده تهده که. خودا ئاگرهوهناو ئاگره خر ن .و ئيبراهيم ڕزگار ده وهکووژ ب

دا، بهخۆی نيشانی ده ش لهر هۆزی قوڕهنبههه هد لمهی وا محهو رق و گرژييهئه ڕانه هر ئيبراهيم و بنهسه، بهوهگ . تووناکردنی "بوت"هکهما ن دانی کان و ههيدا د و

نهگهئاگردا، ده زيندوويی سووتاندنی ئيبراهيم له به خۆشيی بۆ بارودۆخی نه وهڕتهده کهتهی وا حيکايهيهو سوورههدا. ئمهردهو سهد لهمهوانی محهره ڕ ی (سووره وهگ

رێ، ده تهدراوه ککهمه د لهمهمی ژيانی محهردهسه )، له٧٠تا ٥١ی ئايه ٢١ك کهردهسه دا محهممهد زۆر الواز بوو. محه م کانی بوو "بوت"هوهزووی ئهد ئارهمهت

67 Ibn Hischām: Sirat an-nabi, Band 1, S. 2001ff.

Page 267: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

266

ژووی ئيبراهيمی گۆڕی و وهترسا. ئهی دهکهئاکامه م لهرێ، بهناو بهله کعبه ك و، مر سهله مهردهو سهکانی ئهی سوورهی دا. زۆربهککهکانی مهك نيشانی خهيهشهڕههه

ژووی ئه توونا ن خوداوهاليه کان لهسروشتييه ساتههۆی کارهبه که يهکانهو خهمغه ڕيان بهباوه ، چونکهکراون ناوهکانيان نهرهبهمپ . ه

ديان به ههند وەر مهی محهشانهڕهو ههموو ئههه ککهکی مهش خهوانهڕای ئهرهسه گهی سووڕه ی دهنهدەگرت که لهڕ بووب که وهشی ئهکههۆيه نگهکردن. ڕهکانهوە ل

چه به مهردهو سهکی ئهخه کيان بهنيوهد هيچ پهمهی محهوانهپ ئيبراهيم و ديی و نيازرۆکه کی نوێ نه ی و بهکهچ دينهمه ك دواتر لهيهد ماوهمه. کات محهبووهگشتی ئايين

زی گرت و له کی مهه نا، شارهشکر که و وهی گرتهککهمه ی خۆی واتهکهزنی پ ناو برد. ور لهته کانی بهموو "بوت"ههه

وهر بههه ك بۆ محهی ئيبراهيم وهيهو ش ديش مههات، محهژمار دهئه د لهمهك سيمبولك بۆ شه خۆی بۆته ی رهڕکهسيمبول موو ههيکهل و هه ٢٠١٥کانی داعيش، کات سا

يان لهکانی مووزهمهسسهموجه ناو برد. ی موس

Page 268: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

267

بیڕهی عه68ب، ياخود 'کۆزا نۆسترا'ڕهبيسمارکی عه

ش سه کی يهمهمی محهردهپ و ئه ، چونکهبووهبی بوونی نهڕهکگرتووی عهد زمانی دوڕگه ر نيمچهسهرێ. لهب ناوبهڕهخۆی به عه که بووهك نهيهوهتهکات هيچ نه

کی زۆر بهبی خهڕهعه نيا ناسنامه ی جۆراوجۆرەوە ژيانيان کردووە و تهزاراوه کههۆز و بنه ييان بهستراوهتيی و بهيهندايوهو په ، و هۆزانهر کام له. ههبووە وهيانهکهما

هی بنهئاو و کۆلکه کانييه وه خۆيان بووه ت بهی تايبهما و له کردووه و شانازييان پويستيی بهيهنديی کۆمهيوهپه ستکردن بهوکاتيش بۆ ههڕاستيدا مرۆڤی ئه چ هي تيی پ

کيتر جيا له وام ردههۆی کۆچکردنی بهوکات بهشايری ئهکانی عه. خهبووهنه وانهشتکيان به ن تی خۆيان نه هيچ شو وان هۆز و نهزانی. شهدهو کان زياتر وهتهڕی ن

ه ر کانييهسهله نی، واتهوهندنهسهئاو ياخود تۆ وان بنه ی خو هپياوکوژی ن .کان بووهمابه وان قهک هبنه وان خۆيان بهرکام لههه کان کهکان و شانازی هۆزهبيلهركيی ن کی يهماکی عهت داناوهتايبه ت خنکاند. ناو خۆيدا دهی لهکپارچهبی يهڕه، بير و بۆچوونی و

ب و هماکام بنه بوو دياريش بکرێ له، دهکيان بايهکان پاشايهبهڕهر عهگهئه چونکهکی ئايين و داب ونه ، نهبووهبيری گشتی بوونی ت. نهك پاشايهتی بکايهچ ناوچه له ريتکی هاوبه ك و نهك يهوه ته ش کهدوژمن دان و يه بب کگرتوويی هۆی بهيهکهوە گر

کان. هۆزه

زانی جيهانييهاليه بی لهڕهی عهدوڕگه ری نيمچهور و بهده داگير کرابوو: وهن زلهت کان باکووری ڕۆژههباکوور، ئيمپراتۆريی ساسانييه کان لهئيمپراتۆريی رۆمييه

شی بهن حهاليه مڕۆيی) لهتيۆپی ئهت، و باشووری ڕۆژئاواش (ئهو ڕۆژهه"Abessinien" کان بييهڕهعه ن جاری وابوو هۆزهمهيه قورغ کرابوون. له وهنهکايه

رانييهبهش حهکرد و جارجارهتيان دهحکوومه زيان بهشی ياخود ئ وهستهدهکان هڕاست و زەوقيان له داگيرکردنی ناوه زنانهمه و ئيمپراتۆرييهگرت. هيچکام لهده

بوو، وڕۆيی نهعوودی ئهبستانی سهڕهعه واتهبی ڕهی عهدوڕگه ڕۆژئاوای نيمچهزۆر ب وهی سياسييهڕوانگه له می ئابووری و ههڕوانگه له مهه يهو ناوچهئه چونکه

کی مافيايی بوون له ئيتاليا " 68 کخراو "Cosa Nostra (کۆزا نۆسترا) ر

Page 269: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

268

ش و رزەکانی ساڵ کهواوی وهته يهو ناوچهش، ئهوانهڕای ئهرهك بوو. سهکهناسيبا، بيابانی نه کانی ژيان لهرجهو مهس بارودۆخ ر که. ههباری بووکی نالهوايههه

گای ل ون دهتونيانا ده يا له موو هه ر شانسيشی هينابا و لهگهبوو. ئهمرد، يان ڕگر گيانيان ل ده تهچه ڕزگاری هاتبايه وانهئه زهو ر نيا کان تهجيهانييه ستاند. بۆ ه

گای کاروان واته گای يه ڕ و ناوچۆمان گرنگ بوو. ئهوان هسووري ن بۆمهڕريی گه کی مه ستهبهو مهکرد و بۆ ئهکانيان دهيشتن و هاتو چۆی بارهچاوەد زنی هۆز

يان بهبی سهڕهی عهوهتهنه رانييه که کرێ گرتبوو. جاری وابووهر ڕ کان بۆ ئتهی سهکی کورت ناوچهيهماوه م ، بهگير کردووهکانيان دابييهڕهعه ر سنووری و

وه هيچکات به رانييه رکردهسه ك له. يهوهتهماونهوام نهردهی بهش وهکان بهئ يهو شوهدۆستايه نه ئيمهباسی ل کردوون: " !" تيیدوژمنايه وێ نهمان دهتيی ئ

وان سووريه ی لهو هۆيهبه ککهنيا شاری مهته تيی وتبوو، گرنگايههکندا ههمهو يه نندی ئايينی ك گرنگترين ناوهنيا وهتهنه ککهرانی ئيسالمی شاری مه. نووسهبووههه

ش سهڕهی عهدوڕگهنيمچه کی کوو وهن، بهکهير دهمی ئيسالميدا سهردهبی له پ ك خادراو له گای کاروانچييهسهگرنگی گر ن. پسپۆران و نوکانيشی دادهر ڕ رانيتر وسهن

کی گرنگی بازرگانی لهناوه به ککهمه نن. لهئه ند کان ی رۆمييهخشهر نهسهژمار ناهشراوهشهی شهدهسه له که ك تائيف و وه يهو ناوچهکانی ئهگرنگه ، شارهوهتهمدا کك لهثريب دياری کراون بهيه ککهمه ووب کهواب نگه. ڕهکراوهنه ککهمه م هيچ باس

گای کاروانچه تيی بازرگانی لههيچکات گرنگايه ، بهکاندا نهيهڕ م بهبووبچه ب سوپاسگوزاری کوو ئيسالميش دهبه که. نهک ههر شارهی زياتر ڕاستهکهوانهپ

گا بازرگانييهئه ت. و ڕ ب

تهده و پرسيارهئه ن کی گرنگی ئايينی بووهناوه ککهئايا شاری مه که وهم ؟ ند

ژوو ناس جه ر سهخۆيان به دوێ، کهی جياواز دهکهعبه ٢١لی سهبارەت به واد عهم. وان بووهك لهنيا يهته ککهی مه. کهعبهش کردووهبيدا دابهڕهی عهی دوڕگهنيوچهووه به کهعبه ك نيشان ده مانای شهش پا ی ما کانی خودای هۆزه دا کهو فۆرم و شک

دا کۆکرابۆوه ی عبه" يش کهNadjranنهجران " کانی باشوور لهسيحيهت مهنانه. تهتکانی کهعبه ك له. يهرگرتووهکيان ل وهك کليسا کهوه که خۆيان بووه

Page 270: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

269

ی ستهره"بوت"په ی ذوالخلسه: کهعبهدان بووهر ئاوهی زايينيش هه ١٩٢٥کان تا سا"Khilsa-Dhulتوونا کرا وهکانههابييهن وهاليه بستانی سعوودی لهرهباکووری عه " له

ك هه و رهله ستيان کرد کهکات شتا ر وهستی بهرهريتی بوت پهسم و داب و نهوێ ه ڕ. کارهده ژووييه ی شارهزۆربه شن لهساتی هاوچهچ وهکان بهم ت نانهچوون، ته ڕژووييانه و بينار ئهگهش. ئهککهخودی مه له هۆی مانتوانی بهن، دهکرابايهتوونا نه م

ريان، بهوروبهی دهو ناوچه دينهو مه ککهشاری مه له وهناسانهی کهوناردۆزراوهش و دوای ئيسالميش وه نين. دهڕاشکاويی زانياريی زياتری ئايينی پ ست ب

وان کهعبه ك لهياوازييهوابوو چ جکه ؟ تيلما بووهکانيتردا ههعبهو که ککهی مهنشی کردووه. ئهيهئاماژه وهو هۆيهناگل به کی به و ئاماژهکی سهرنجڕاک ژووناس م

نۆس " سيحی بهمه ی له کات که" دهSozomenosناوی سۆزوم دايك بوونی ديار سای بی لهو ده نييه . ئهغهزە فه دوای زايين لهی ٤٥٠سا شاری له و پسپۆرهوتی کردب

گايهئهلخه ژوويی دۆزيوهليل ج ن اليه ب لهده "] کهHebron[حيبرۆن " وهتهکی م. نهک ههر يه وهئيبراهيمه سيحی و بوت کوو مهکان بههوودييهدروست کراب

نت روويان لهبيش بۆ زيارهڕهرستانی عهپه دی چواری دوای سه کردووە. تا هو شوکی زۆری زيارهزايينيش ده ك لهران ههتکهب ژمار رزی هاويندا روويان وه موو سا

نهله . له و شو داوه يهو ناوچهکردب يان هه ی داب و نه و به ڕەشما ريتی خۆيان پی م کات قهيسهر کونستانتين له. بهيان قوربانی کردووهئاژه ی دوای زايين ٣٢٤سا

کان، کۆتايی ئايينی رۆمييه رمی کردهفه سيحی بهی داگير کرد، و ئايينی مهيهو ناوچهئهنا. به ريتهو داب و نهبه ۆس ده ه ی سۆزوم نه مری کردب کهر ئهيسهب قهپ ی کهشو

ن بکه نهرستگهميحراب(په وه،نهئيبراهيم خاو رن ناو بهکان لهری بوتهيکهو په ) و وی ئه و له دوای که يهو بۆچوونهر ئهسهن. ناگل لهك دروست کهوان کليسايهج

رانکردنی ئه نهو ك بۆ زيارهوه ، کهعبهو شو ککهمه ب لهڕهرانی عهتگهك نيازدراوهگرنگايه نهڕاستيدا ئه"حيبرۆن"ی ئهمڕۆيی له 69.تی پ ی ئينجيل هب که يهو شو پ

ی ناشتنی ئيبراهيم بووهئيسالمييه رچاوهها سهروهو هه . کان ج

69 Tilman Nagel: Mohammed. Leben und Legende, S. 155f.

Page 271: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

270

کهن چ کهاليه نگ و لهکه ی باوه، ڕوون نييهدروستکراوه کهعبه وهس که ڕه. جڕاوه ك لهر وههه ك بهبه ، کهعبهکاندا هاتووهگ Banū عه "ناوی بانو خۆزههۆی هۆز

a’Khuzaaدراوهی چوارەمدا گرنگايهدهسه " له يان ری خوداکهيکهمين پهکه. يهتيی پت، له وهسووريا ب لهده که رچاوهسه له و بۆچوونه. ئهزراندووهدامه کهعبه هاتب

زی ناگل پشت ئه کاندا نووسراوهئيسماعلييه رهيکهو پهئه کات. چونکهستوور دهو تك لهليل وەک بهئهلخه ر کونستانتين لهيسهقه ری خودا ب کهيکهمان پهب ههده ش

، الی بردبوو. ورهسووريای گه

ژووی مه له کانی سوورياسيحييهمه کی به ککهدام ڕاوهدەور کرێ . دهرچاويان گدوايدا ، بهوهتهڕابگه ری سووريافهسه له ککهکی مهسيکی خهرکات کهبگوترێ، هه

کی نوێ لهو ميشههه ك هاتووه ئاڵ و گۆڕ ك وه که و خودايه. ئهشارە سارانشينه پور و ده زوويی له به " ه کهHubalناوی هوبهل " ر و بوت ناسراوه،يکهمين پهکهيه " بانگی هۆزهa’Khuzaa" . هۆزی خۆزەعهناوی زۆری دەرکردووه ککهری مهبه

ن. له کهعبه ری خوداکانيان لهيکهوانيش پهئه کرد کهکانی دهبهڕهعه می ردهسه دابنش ئيسالم نيزيکه ی کهعبهوهرهناو و ده ری خوداکان لهيکهپه ٣٦٠ی پ

نهسيحييهت کاری مهنانهته 70.وهکۆکردبوونه ژووناس سيحيش بهی مهکان و و ی م پ وهو کۆبوونه رانسو تۆلهئه نگهواسرابوون. ڕههه کهعبه " لهqiAzra-alزرەقی "ئهلئه

گايه نگانه لهڕهمههه ئايينييه ته ککه، شارەکهیك مهكی وهج کی ئايينی. ناوه کردب ندناو به له رانس و بار و دۆخهو تۆلهئه کی نديی هۆزی خۆزەعه دا بوو کهوهرژهپ داهات

گرت. ردهران وهتکهزياره باشيان له

70 Ibn al-Kalbi: Al-Asnām, S. 22

Page 272: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

271

بڕهی عهوهتهکگرتوويی نهی کۆنی يهپڕۆژه

شتر لهردهيش، سهقوڕه د، واتهمههۆزی محه کی زۆر پ کۆچيان وهنهمهيه مهی بنهکردبوو. زۆربه کی ی چوار و دهدهکۆتايی سه له يهو ناوچهکانی ئهما ستپ

نجهدهسه ئارامی و ڵ هۆزی خۆزەع لهگهو له کۆچيان کردووه ککهمهمدا بۆ ی پوه رانسدا بهتۆله کی کاريزماتيك به ی ئاشتيخوازانهش ی ابن ناوی قوسهژياون. مرۆڤ

ك له " توانيويهQusai Ibn Kilabکيالب " ك بخات و خۆی کان يهبهڕهعه هۆزه تاقم. قوسهست دهيش وهتيی هۆزی قوڕهرکردايهسه ن ژوو ی ابن کيالب بهب ی م پ

بووه ورهگه سووريا له . قوسهیدهمهی محهورهگهنووسانی ئيسالمی چوارەمين باوکهش تهيهئيده يبينين بهك دهر وه، ههککهکردۆته مه نجی روویگه و به . يار بووهکی نو

گره ی گرووپ و باندهڵ زۆربهگهی لهقوسه ور و کانی دهحشييهوه رهڕکهکان و شهرکخستووه ککهری مهبه ی کات به هۆزی خۆزرع به توانيويه وهوهۆيه. بهخۆی ر پ

. ئيتر شارهدهوه ککهمه زۆريی له ر حکوومه له کهر ن ودا بوو، نهک ههر تی ئهژزگاريی شت ومه کی واکرد بهکی بازرگانی دهپار ی کردبوو هۆزی کوو کار

ی له دياره ، کهڵ سوورياگهنيا خۆيان کاری بازرگانی لهته يش بهقوڕه ر کۆنتڕۆ ژشيدابوو وەبهرن. ، بهخۆ ڕ

وه ران بهتکهر زيارهسهيشتن بهها ڕاگهروههه ن اليه له کی نوێ و کارزانانهيهشهبنه ده له رکامهه کرابوو. به ئورگانيزه وهو هۆزهئه کيان پ کانی قورهما يش کاری هرهران بهتکهی زيارههۆی زۆربوونی ژمارهوان بهر کام له. ههسپاردراوبووئه

کخراوهش، قوسهوانهڵ ئهگهريب لهيشت. هاوتهگهباشيان پ ده ی ڕ کی نو ی ی فۆرمنا. ئه که کی بنهو پارلهسياسی پ همان کان گرنگه ری پرسيارهمدهوه که يی پيکهيناما

وهتيی بهو چۆنيه ی ران و کار و باری بازرگانی بوو. قوسهتکهبردنی کاری زيارهڕکخراوهئه مانای "خانووی به " کهnadwa-dār anناو نابوو: دار ئهلنهدوە " یيهو ر

ژکردن" بوو هبنه رکام له. ههڕاو نهما کيان لهکان نو و بووهدا ههمانهپارله ورتۆ"يان پ درابووهه نيا بڕيار لهسهر پالن دانان ته که و مانايه، بهرکاميشيان مافی "وهموو بنهنگی ههکدهيه به شهکان دهما وان بنهدران. ک هی ن وههه کانيش بهما مان شداره زای لهسه بوو و نههه ديخانهنبه کران. نهچارەسهر ده يهوهن ئهو کوميتهاليه له س

Page 273: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

272

کی خراپی کردبايهر کهدان. هه ی پله به س کار ك ياخود بۆ يهی بۆ ماوهکهی کارهپ کرا. ردهده ککهشاری مه له ميشههه

کی بچووکی وه به ی کات شار کی گرنگی ئايينی، سياسی ناوه بوو به ،ککهك مهپ ندی بۆ دنيا يهرهنجهپه ميشههه ڵ سوورياگهوام لهردهنديی بهيوه. پهو بازرگانی کی نو

هسهله شتهده ر ئاوا کرد کهده يهو ناوچهها روويان لهوتی وهستکهده وهو هۆيه. بهوههگانهڕهو کات بۆ دنيای عهتا ئه یك زيارهوه ککهبوون. مه ب زۆر نامۆ و ب تگا و ج

ويستيی ب ئه و شارهبوو. ئهئاشتيخوازی و ئاراميی هه والی بهمال و ئهبازرگانی، پهاتبوو. پهشه کی دوور لهيهك ناوچهوه كی ئازاديی ل ڵ گهيمانی ئاشتی لهڕ و سيمبول

وان مهکانی سهی هۆزهزۆربه گای کاروانی بازرگانيی ن و سووريا ککهر ڕکی حهنهموو اليهبۆ هه بازرگانييه و کارهی ئهسترابوو. داهاتبه ڕا ياتيی دهکان دەور گ

زگارييان ل دههه شهوە بهو هۆيهر بهو هه کرد. موان پار

گانههه ی ياسا وه به ڕايهدوای پاڕاستندا بگهبه ککهمه ك لهيهر ب گرت. ری دهپش ککهشاری مه ن کهڕهو باوهر ئهسهکان لهئيسالمييه رچاوهسه وانهڕای ئهرهسه پ

ش ئيسالم بهرده. قوڕئان، سهد ب ياسا و ب ئاکار بووهمهمحه می پژوودا دووپات زۆر جار له ك کهرجۆيهبات، په" ناو دهdschahiliyyaت"جاهلييه م

کی نوێ، يا ئيمپراتۆرييه : واتهوهبۆته رمی کردنی فه به ب بۆکی نوێ دهئايين. ئاکاری شه " بهAncien Régimeتی کۆن "ی خۆی، حکوومهکهتهحکوومه يتانی دابن

زانست و له، وهی گرتهدينهد کات دواتر شاری مهمهب محهش دهوانهڕای ئهرهسهوهندن و ستروکتووری بهسهشهگه ش سهزموونهئه و له کهبردنی شارهڕ می ردهکانی پ

: پرهکی ل وهند بووب و کهمههرهئيسالم به کانی نسيبی بڕياردانی هۆزهرگرتبشته تکردنی بوت ريتی زيارهر دانا. داب و نهسه"ی لهSchuraو ناوی شووڕا " وهه

شتهر وهکانی ههستهرهپه دا، رهپه ڵ سوورياگهنديی لهيوهها پهروه. ههوهك خۆی ه پنگی ڕهمهنيا بوونی ئايينی ههد تهمهبوو. محهياتيی ههکی حهتييهد گرنگايهمهبۆ محه هکتی ناو برد و توونای کرد، کات حکوومهملی لهگايی و زۆرههکه به ککهمه لهککهنانهگرت. ته وهستهدهبه گر و پياوکوژهگهوتن لهت ر ريتی داب و نه كکانی وهڵ ر

شووی هۆزی قوڕه شتهيش وهپ ژه وهك خۆی ه دا. و در ی پ

Page 274: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

273

يشی تهنيا هۆزی قوره يتوانی بيکا. قوسهینه ی کرد وا قوسهیو کارهد ئهمهمحه م محهڵ يهگهله ك خست، به بستانی خستهرهکانی عهی هۆزهی نيوهد نيزيکهمهکتر ر

ر چه کهژ کی ئه دمهش محهوانهڕای ئهره. سهوهتر کهات کی گشتی، فسانهپ شک يی، مکی هاوبه کی پيرۆزيشی خهنانهش و تهئايين ب بهی کرد. ئهکهوهتهتی نهت کت و کت

کی هاوبه بووه کهاتنی زمان تی عه ٢٢ تا ئهموڕۆ له شيش کههۆی پ ی بی قسهڕهوده ی دهپ کی هاوبه: ئهش گرنگتروانهنووسرێ. لهکرێ و پ وه:شی بۆ دۆزينهو دوژمن

ک جارئهو دوژمهنه ک جاريش رۆمييههوودييهيه ، ههند کان ياخود کان بوون، ههندرانييه ی 'تهئ ستيی رهريتی کۆنی بوت پهڵ داب و نهگهوحيد'ی لهکان. ئهو، ئهس

کهبی وهڕهعه کی هاوژين، ت گانهبستاڕهعه بۆ و کرد کهك فۆڕم و نهک بوو. ئه ن ب ی واتهکهکوو ئيبراهيم و کوڕهب ناساند بهڕهموو عهك باوکی ههههر ئيبراهيمی وه

د کهعبهمهبۆچوونی محه دانا. به ی بينای کهعبهی دوبارهوهرهسازکه ئيسماعيلی بهم رکراون. بهشت دهههبه ی لهو کاتهساز کراوە ئه وهکانهم و فريشتهن ئادهاليه لهکه وتانهستکهو ده و حيماسهموو ئههه د بهمهر محهگهبوو ئهدهرييان نههيچ کارلو کردبا. بۆ ئهکگرتوويی نهيه بی ناچار بهڕهوەی عهتهملی نهڕ و زۆرهبری شهزه

کی ليب کهبدولموتهکانی قوسهی، هاشم و عهزموونهوت و ئهستکهده له کاره رگرت. وه

ك پسپۆری ئيسالميی وه ن و بۆچوونهر ئهسه" لهVolker Poppك ڤۆلکر پۆپ "تاقمڕانی عهنيا وهيش تهی قوڕهوشه که " يه aramäischen" وهزمانی ئارامييه بی لهڕهرگ

ب و هڕکگرتوويی عهری يهنيشانده که رگيراوه" وهqarishaی قاريشا "وشه و له کان، دژ بهرۆمييه ، کهڕوونه و شتهئه 71.کاندا بووهمی رۆمييهردهسهله سووريارانييه سووريه کان لهبهڕهعه ناو هۆزهنگر لهنگ و اليهو و هاودهيرهدوای پهکان، بهئ

کانيش ئاماژهييهئيسالم رچاوهت سهنانهڕان. تهگهبيدا دهڕهکانی عهدوڕگه نيمچه و لهککه ن کهکهد دهمهی محهورهگه ری هاشم باوکهفهسه به کی لهر ری يسهڵ قهگهوتن

رانييه کان دژ بهرۆمييه ناوهئ که " لهBaghdadi-Alغدادی "ل به. اکان پتهيش دهر قورهسهيدا لهکهه72"کرۆنۆلۆگيی" ڕ ك بهکه که وهگ ابن ناوی عوسمان س

71 Volker Popp, in: Karl-Heinz Ohlig (Hrsg.): Der frühe Islam. Eine historisch-kritische Rekonstruktion anhand zeitgenössischer Quellen, S. 48 ککهوت 72 ی ر ژوويی به پ ڕانهوهی م گ

Page 275: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

274

کی مه " کوڕهHuwairith-Uthmān Ibn alواريت "ال هه ی ژنی ديجهسيحيی خهپوورشنياری بهمهمحه . بۆ ککهشای مه بيکا به که ری رۆميی کردووهيسهقه د، پ

بکاته ککهوڵ بدا مهواريت ههبوو عوسمان ابن ال ههده و کارهی ئهوهبووکردنهرهقهکی مه ر حوکمی قه کان بخاتهبهڕهموو عهحی و ههسيشار ر مل بۆ يسه. قهوهرهيسهژ

شنيارهئه ن بهداده و پ گای گه م لهنو ند ن چهاليه ، لهککهی عوسمان بۆ مهوهڕانهڕ 73کووژرێ.ده وهسی ناشوناسهکه

موايه وان هۆزی قوڕهکگرنديی يهيوهپه ڕاستيدا له له شهبه ئه من پ يش و توويی ن کان لهسيحييهمه بهڕهنيا عه. تهرووی داوه رپرسی شاری سوورياك بهکان وهرۆمييه

ککه بی و سووريا توانيويانهرهکانی عهدوڕگه باکووری نيمچه کی وا لهر ين مابه وتننن. هه کانی سوورياو رۆمييه ککهمه ك ب ی له کهوانيش بوون ر ئهپ ی دوای ٦٢٢سا

رانييه کانيان دژ بهتيی رۆمييهئاسيای بچووك يارمه زايين له هکان کرد. ئهئ له و ساژووييه رچاوهسه ژوونووسانی له کاندا جگهم ی عه ئيسالمی، به م ب" ڕه"سا

کهڵ ئهگهر له. ههناونراوه کردووهوتی ئيسالمی دهويش ر مانان ئه. بۆ مستيپ و وسوه و له دينهککهوە بۆ مهمه د لهمهتی محهکۆچ ياخود هيجره ، چونکهزۆر گرنگه ساه کی ئيسالميی بونيات نراوه دا رووی داوهسا ت و ر ئهسه. ڤۆلکر پۆپ لهو و

رانييهسهکان بههاوکات لهگهڵ سهرکهوتنی رۆمييه که يهبۆچوونه کاندا، مافی ر ئی وهگرتنه لمينی کهيسهده وهکان مسووگهر بووە. ئهسيحييهمه بهڕهخۆيی بۆ عهربهسه

وهد بهمهبيزانس، دوای مردنی محه ده ك لهوه بووهنه يهو ش ژوودا باسی ل ن، کهمج بهيان يهو ناوچهئه وهکانيهئيمپرياليسته ندييهوهرژههۆی به کوو بيزانسييهکان بهبه

شتووه ش ئه ه ن، پهبه و ناوچانهی ئهوهو پ ڵ سووريهگهخۆييان لهربهيمانی سهج ب گرت که وهستيانهدهبه و کاسانهتيش ههرئه. حکوومهو ميسر ئيمزا کردووه

ك ئهك خهکان بوون و وهری رۆمييهتيدهيارمه ررا. ئهيان پی ئهو کارهت شنه چه وهسپندنه ژووييهوهخو شی م ی باوهيهکی سهرنجڕاک کهئه که ڕه. ج کی وتهو ر دەور

ز بهستکهدهگرنگی بۆ وه دهبه بينيوه وهکانهبهڕههۆی عهوتنی ه چ م هاوکاتيش ومانه که يه و بارودۆخهڵ ئهگهنيا خۆيان لهکان تهموسو . کات ئه نو ك خستب وان ررانيهسهکان بهبهڕهوتوويی عهرکهسه ن بهستياهه و ڵ ئهگهکانياندا کرد، خۆيان لهر ئ

73 Al-Baghdadi: Al-munammaq fi akhbar quraisch, S. 154ff.

Page 276: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

275

شتر لهبانهڕهعه کهاتن. ئهگهکاندا بوون، خست و لهت رۆميييهخزمه ی وا پ وهيان پگايهته ی کان لهبهرهوتوويی گورجی عهرکهی سهوهبۆ ڕوونکردنه نيا ڕ دا ٦٣٥سای سهبه ر ميسر بوو. دا به سه ٦٤١ر سووريا و له سا

Page 277: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

276

بڕهی عهتهچه ٤٠٠٠٠د و مهمحه

مانانهاليه د لهمهمحه تیسايهنگاندنی کهسههه نديی تمههۆی تايبهك بهنه وهن موسود مهمحه ن کهڕهو باوهر ئهسهله وەيه، چونکهستنهرههۆی پهکوو بهبه خالقييه،ئه

غه تهکيههۆی يه و بۆته ری خودايهمبهئاخرين پ کۆتاييدا کان و لهبييهڕهعه تيی وک کردنيان به ز کهات و بۆچی ئيسالم له تييهکيهو يهی جيهانی. چلۆن ئهه ناوخۆدا پ

ك بهنيا چهته ز مايهند سا ير سه خنهوەچاوی ره وی بهگشتی لهجياتی ئه ، بهوههت به وه بکر کرێ. دا دهگهوتی لهس و کهکيتر ههيهش

شه ندر چههه ك دادهاتر دهد زيمهب له دوای محهڕهی عهک زتر بوو، ل بڕان و ب هز و خۆشهو ڕادەيهبوون، بهده زتر دهد بهمهر محهنبههه ويستييان لهش زياتر ڕ بوو ه

و هۆيهبوون. بهوکات، چاوچنۆکتر دهرزی ئهبهمی پايهردهی سهوهو بۆ زيندووکردنهمانان کی بهرييهرگڵ بهگهمڕۆش لهد تا ئهمهر محهسهله خنهڕه زی موسو ه

تهوە، بهروودهرووبه ی کوو زۆربهدەوە، بهمهتيی محهسايههۆی کهك ههر بهم نهبو وجوودی خۆيان ناسنامه وخۆ بهتيی ڕاستهسووکايه به يهخنهو ڕهوان ئهئه

ن. ڕهو دايده وهنهکهماناده ر پريان دەخاته کهحيماسه ،خنهن وهڕانهسيار و ئاواتی گهژکهستهو ههبا. ئهناو دهد لهمهمی محهردهبۆ سه نۆستاژی، غروور و له كهوييه، تزی دوبارهدهۆنی وه، بۆ خهوههکی پوچهمايهبنه ستيی بهرخۆپه . ستگرتنی ه

وهر وههه شتريش باسمان ل يان بۆ ککهنی مهکاخه وههوههه کرد، لهك پ گۆب کان کههاشمييه ی خۆی واتهکهت هۆزهنانهگرت. تهد ڕانهمهی محهکهيامهپهندهديان دهمهيری محهسه وهخنهچاوی ڕه ش بهوهئه يتريش خۆيان ل دوور کرد، ه

تاندنی ناو سوو له شهڕهکتا و ههکی يهبانگهوازی خودايه ی بۆکهيامه. پهوهخستهکهنهههجه ی ڕهنا. دوای دهکيی دانهر خهسهکی لهرييهم، هيچ کارت ق کاریبهسای زار ئايههه ٣ زياتر له ی کهکهيامهی پهوهد بۆ دووپاتکردنهمهوامی محهردهبه

ك لهس باوهند کهنيا چهقوڕئانيشی بۆ دروست کردبوون، ته نابوو. تاقم وان ڕيان پ هكيشيان تاجری ده کۆيله هبوون، بڕ هندی بنهمهو ر زگی سه له يش بوون کهی قوڕهما

Page 278: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

277

ر، خه کی رووحانيان دهت کيش لهونی شۆڕش نگرانی، مرۆڤی دز و اليه بينی. تاقمگر بوون که تهچه وه.نيا مابوونهته کانيان دابڕابوون و بههۆزه له و ڕ

ههه ، لهوهکييهن خهاليه د لهمهی محهتيی کردندژايه رچاو کاندا زۆر بهوەڵ ساکان زۆر ڕهموو خوداکان و باوهبۆ بانگهوازی هه کهو کات شارهئه بوو، چونکهنه

کان قاويان بۆ ڕهموو باوهنگری ههاليه ی کهعبهوهر و ناوهور و بهده بوو. له کراوهگايهو تا ئه داخوداکانی خۆيان ده ك نهترسييان بۆ کاری بازهی مهو ج نابا، رگانی پ ه

يان نه ککهکی مهخه ڕ باوه يکرد واتهوێ دهديش لهمهی محهو کارهبوو. ئهکاريان پکی نوێ نهخودايه به شتريش لهکی تاقانه، شت کانی سيحييهمه بهڕهن عهاليه بوو و پ

ککهمه ش لهوانهڕای ئهرهکيی ناسراو بوو. سهبۆ خه وهکانههوودييهو يه سوريهک به ند خودايی چه دژ به بوون که" ههHanifenنيف "نيف ياخود حهناوی هه گرووپ

کيتريان لهقاو ڵگهنيزيکيی پياوی ژندار له کۆڵ و زيناح واتهی ئهوهو خواردنه ژنکرد و بوون، دۆعايان دهڕۆژوو دهناساند، بهکيی دههخ دەدا، خودای ئيبراهيميان به

بوو.دوای مردن هه وهزيندوو بوونه ڕيان بهباوه

کی نوێ بهسهی لهی کرد، قسهکهبانگهواز بۆ ئايينه ستی بهد دهمهکات محه ر ئايينئايينی " واتهbrahimmillat Iتی ئيبراهيم "ميلله کوو بانگی بۆکرد، بهناوی ئيسالم نه

رەیئيبراهيم ده نی ساڵ به ٣د مهب محهی ابن ئيسحاق، دهکهژيننامه کرد. بهگو نهوان اليه له هندامی بنهئه ند لهکانی و چهنيزيکه نگرهن ی کهيامهپه ی باسی لهکهما

. به ده به و کارهم من خۆم ئهکردب م، چونکهڕۆيی دادهز کی ئازادی وه له ن ك شارويستييه ککهمه ی نووسراوه . بهبووهنه و کارهك بههيچ پ ب ی ابن ئيسحاق دهکهپ

ی ڕاگهکهرانی هۆزهی بۆ سهد قسهمهمحه تن باوهی کردب و پ خودای تاقانه ڕ بهياندبنن. مامی واته تی: عنه" تف و لهAbd al-Uzzaبدئهلعزی "عه ب کردب و گوتب تی ل

مه قۆڕه و کاره، تۆ ههر بۆ ئهوهنمهههجه ويهد، هيوادارم بکهمه"محه رهئ ت لوه ؟" بهوهکۆکردۆته و قسه نيا بهش دواتر تهککهکانی مهشن خهکی هاوچهيهش و جن

. وهخۆيان دوور کردۆتهديان لهمهمحه

ی پهههده له د مهحهب مه، دهوتوو مابۆوهکهرنهها سهروههه يدا کهکهيامهمين سا. سه شاب و ژيانی پ تاڵ کراب کی زۆری ک هر لهش ههوهڕای ئهرهئازار دا و سا

Page 279: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

278

سان بوون مين کهکهيه که ليب،بدولموتهعه د، واتهمهو مامی محه ديجهی، خهکهژنهنابوو، ده ئيمانيان ، ب زۆری پهده ديجهرگی خهت مهتايبهمرن. بهپ ه ريشان کردبژه ميشههه س بوو کهنيا کهو تهئه چونکه ر و پشتيوانی تيدهی يارمهکهکاره دان بهبۆ در

ديی زۆر، محه ساتانهو کارهدوای ئه. بهبووه ی لهکهدا کارهد بڕيار دهمهو ناهومژه وهککهی مهوههرده ستگهکهپ بدات. يه در م کات ی شاری تائيف بوو. بهمين وش ههله ندنهو ی خو ی پ کهکی دا، تهی قوڕئانی بۆ خهی سووڕهوهو نيون و نيا پ

ی نووسراوه . بهنگيان پ کردووهفهجه ن و اليه ی ابن ئيسحاق لهکهپ ن مندارکردنی کانی شاری تائيف بڕياری دهو هۆزه باران کراوهردهبه وهشاره وکانی ئهکۆيلهشاری . لهککهبۆ مه وهتهڕاوهرکوتکراو گه. بريندار و سهداوه و شارهديان لهمهمحهبهش لهککهمه ر س يش هۆزی قوڕه خست، چونکهديار دهکانيتردا خۆی وهری هۆزهژ

يش قوڕه نی تائيف دژ بهکانيا بۆ هاندانی هۆزهته کرد کهتبار دهمهتۆ وهدی بهمهمحهشتووهی بهککهمه . ج ه

منی و ئارامی به که کردب وهستی بهب ههد دهمهدا محهو بارودۆخهم لهالی که هت. کهملی، کارهڕ و زۆرهب شه و به ش ناخر که و هۆيهوەبهی بۆ پ نانی بۆ پ

کی به ز گيراوی سهه ی پهربازيی، ههکر . کان داوهکدارهچه ڵ هۆزهگهنديی لهيوهوکی دژواری ده دياره کردبوو، چونکهکار کی تييهو يارمهر ئهرانبهبهله ستپ هيچ شت

. يار و دۆستی هاوڕيی و هۆزانهبتوان سهرنجی ئه بووهنه ش بهرەو خۆی ڕاک کی لهيهوهمڕۆيی کۆبوونهينی ئهحرهبه و له تيداوهکر يارمهبووبهئه واتهد مهمحهناوهShaibanيبان "د و هۆزی شهمهين محهمابه که کی يبان وه. هۆزی شه" پ ك هۆزشتر توانيبوويان پاشهدا ناسرابوون و چهکهناوچه ر و ئازا لهڕکهشه و کشهند ساڵ پ

نن. محهرانيهئ ست بهشکه ك لهيويست پهد دهمهکان ب دژ به و هۆزهڵ ئهگهيمانن و بههۆزی قوڕه ك ب ن، ی پشتيوانی ل بکهرجهو مهدابوو، به و هۆزهنی بهيش پ

تهکان دهبييهڕهعه مدا ناوچهماوەيهکی که له يان بۆ ئه وهگر ب و وان دهو ماڵ و حاکسی دهك کۆيلههکانيشيان وژنه 74توانن الی خۆيان ڕاگرن.ی س

74 Ibn Kathir: Al bidaya 3:160; Ibn Kathir: Sira, 2:166

Page 280: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

279

شنيارهم هۆزی شهبه هيچ کرد. چونکهبووڵ نهديان قهمهی محهکهيبان پويستييه کی خۆشهك نهپ ر هيچ و خۆڕايی دژ بهسهيبان لهک شهويستی وهبوو هۆز

تههۆزی قوڕه هۆی به "ش کهKindah" ت هۆزی کينداهنانه. تهوهڕهشه يش بچد يان رهو کارهبوو، ئهی ههگهندييان لهيوهپه وهدهمهی دايکی محهرهتی بهخزمايه

کرد. ديان نهمهو هاوکاريی محه وهکرده

شنيارهوهدکردنهکيی رهرههۆی سه هی بنهڕوانگه د لهمهی محهکهی پ و کانی ئهماك کهپشتيوانيکردنی که و هۆزانهئه بوو وهئه مهردهسه هبنه دژ به س ی خۆی ما

کی ب ئهوهڕاده يان به کار ، پ . لهو سهردەمهدا کاری خالقيی و نا ئينسانی بووەستنی بنه ستان دژ بهڕاوه واته شنهو چهله هگۆشت و خو ن اليه نيا لهی خۆ، تهماگيراو و دز و چهبه وهبه وهتهکر د ناسراو مهند ساڵ دواتر کات محهچوو. چهده ڕ

زی گرتبوو، ئه زی چوونه و دوو هۆزهببوو و ه ت هۆزی تايبهسوپای ئيسالم. به ڕرانييه ر دژ بهمی عومهردهکانی سهڕهشه واتر لهب ديبان دهشه کی گرنگيان ئ کان رۆ

ت. محه ڕاب ککه ی پشتيوانی ناچار بهوهد بۆ دۆزينهمهگ کان ته، ئاوارهڵ چهگهوتن لهر وێ. بوو، بکهخالقييان ال گرنگ نهی ئهلهسهی مهو گرووپانهو ئه

ش ئه راق ناوچه سووريه داعيش لهکانی رهڕکهی شهوهپ ت الفهی خهو عنن، لهدابمه زی سوپای تايبهسونييه ڵ هۆزهگهزر مایتيی بهکان و ه ن سه ج دام حوس

ك لهروهوتن. ههکه هۆی دزی و حيزی و کاری خراپهوە، لهکانيش بهرهڕکهشه ها بڕدان و به گرنگی کان دابڕابوون، بۆ بهگا ئورووپييهکۆمه حيساب هاتنی خۆيان، پ

گايهبه کهب ئه . بهوهناو داعيشه ڕان، هاتبوونهگهكدا دهدوای ج کهاتن و ر ، وتنانهو پڕۆريستيی وهوهبوونهورهمسان و گههه کی ت وا ماوەيهکی ئه ك داعيش لهی گرووپ مدا نهگونجاو بوو. که

کی لهيوهپه کهاتن ، لهتی ئايينی بنيات نراوهڕهر بنهسهله که شنه،وچهنديی و پژووی ئيسالمدا نموونه کی تايبهو داب و نه ی زۆرهم . ئۆسامه يهخۆی ههت بهريت

ك ئهو ئيسالميستانهی وا ستبوو وهندين گرووپ بهڵ چهگهيمانی لهبن الدن هاوکات پهته له کان و رهسڕکه ی مافيا و مادهرکردهسه ببوون، کان ئاوارهبييهعيڕه و

ورهفغانستانی و .... دواتريش لهکانی ئهقاچاخچييه شتی مج ك هات. لقاعيدهئه و چ پ

Page 281: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

280

بن دمه"، محهNadschdجد"ليكی نهدا مه ١٨ی دهمی سهکهی يهمی نيوهردهسه لهنهگهسعوود له که نا. کييههاب، يهبدولوهعه د ئيبنمهکان محههابييهری وهڵ پ که تيان پ

کهاتنهزموونی ئهئه می پادشايی ، سيستهوامهردهر بهمڕۆش ههت تا ئهنانهته که و پکهاتنهم دايکی هه. بهعوودييهبستانی سهڕهعه وان محه کان لهموو پ د و دوو مهن

".al-Khasradschج "وئهلخهزره "al-Aosناوی ئهلعهوس " ، بهدا بووهدينههۆزی مه

ککهکه ئاره وهد کرايهوە رهو هۆزانهن ئهاليه د لهمهکات محه وتنيان زووی بوو ری بۆ نيزيکبوونهدا بکا، ههگهله ٤٠٠ له ثريب دا، کهکانی يهڕخوازهشه هۆزه له وهو

،موو ناوچانهو ههله چی زيادهم بۆوتبوو. بهکههه ککهکيلۆميتری باکووری مهندهمهبۆچی بۆ محه و شارهثريب؟ ئهيه گای سه ثريب ڕاست لهگرنگ بوو؟ يه د ه ر ڕ

وڵ ندين ساڵ هه. دوای چهوتبووکهککه ههو مه کانی سوريهبازرگانيی کاروانچييهمنی و ته دان له گای ه زی ئاخانيا بهڕ ی کهيامهيويست پهده مجارهفتن، ئههۆی ه

گای شه زۆر و له ناچاريش بووب به ر بهگهئه . ئهڕابگه وهڕخوازييهڕ ر گهينرشی بۆ سه به يزانی که، دهبکردايه ککهری شاری مهور و بهکانی دهر کاروانچييهه

زی نيزامی له لهپه ته وهککهمه ه م ئهگهر ئهسه د وهثريبهيه ی لهارهو کريان. بهبکردايهده شه شی بهکه، خۆی و باندهست پ بوون.ماندا دهئه و کۆسپ له ب ک

-alج "" و ئهلخهزرهal-Aosکانی ئهلعهوس "يش، هۆزهك هۆزی قوڕهر وههه

Khasradschك له"يش زه نايان بۆ باکووری تبوون و پههه وهنهمهيه ماننابوو و لهيه بی واتهڕهی عهدوڕگهنيمچه و مهردهو سه. لهوهوێ گيرسابوونهثريب ه

يان و دوو هۆزهکان ئههوودييهژيان. يههوودی دههۆزی يه ٣نيا ته داه 75ك"مر"خه ولهگا دا، به ج بۆخۆيان ك مرهری خهور و بهده نيا لهبوو تهی، دهرجهو مهم بهڕ

کان هووديهيه وی کهنا ئهپه دابوون. لهيان پ نهو ناوهن و ئيزنی ژيان لهان بکهرختهری، ماملهوه ژيانی خۆيان به و دوو هۆزهسووڕاند، ئهدههه وهو بازرگانييه رز

ربوون و بهخه وهريکی ف ندين جار بهڕ و کار و باری نيزامی بوون. چهبردنی شهڕی دهويی ههوترکهب سه ی نيوه دابوو. له يهو ناوچهکانيان لههووديهرکردنی يهوك بهمدا کهشهی شهدهمی سهدووهه " Adschlān Mālik Ibnجالن"ناوی مالك ابن عه س

خهمرك به ناوچهيهکی سهوز و پڕدار دهگوترێ. 75

Page 282: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

281

ك کانی بۆ زيافههوودييهيه رکردهج بوو، سهکانی ئهلخهزرهرکردهسه ك لهيه که تن کردوه وە ساتهو کارهدوای ئه. ئهوان بهستووری کوشتنيانی داوهده ویو له بانگشت

زکراوه ناوچه ند لهتوانيان چه نهژيان، بخههوودی ل دهنيا يهته که کهکانی شارهپارر کۆنتڕۆلی خۆيانه وهم به. بهوهژ يهو ناوچهيانتوانی لهرگيز نهوام ههردهی بهش

شانی بووڵ کرد و شان بهکی مالك دواتر ئايينی ئيسالمی قهوڕهن. کحوکمرانی بکهی مهمحه 76شدار بوو.دردا بهڕی بهشه يش لههۆزی قوڕه دژ به ٦٢٤د سا

تهده و پرسيارهئه ن تهوتوونهج که، که بۆچی دوو هۆزی ئهلعهوس و ئهلخهزرهوهمتييان د خزمايهمهڵ محهگهله ند الوهچه ج لهلخهزره؟ هۆزی ئهوهدهمهی محهرهبهکی ئهگهد، هاشم، لهمهی محهورهگه بوو. باوههه ندی کردبوو، ماوهزه و هۆزهڵ کچ

می ردهدايك ببو و سهثريب لهيه ليب، لهبدوولموتهعه ی تری، واتهکهورهگه و باوهپهڕ کردبوو. ئهرلهنجيشی ههگه ناسی و ی باش دهيهو ناوچهکانی ئهرههڕکو، شهوێ ت

کيان کات له شه نا کعبهکی پهوييهر زهسهڵ کوڕی پووری خۆی لهگهجار يان ل کرهککهڵ خۆی بۆ مهگهيدا ببوو، لهپه نابوون. ل ندی پابه و هۆزهئه بينين کهدا دهی ه

هبنه ی دژ بهسانهو کهکردنی ئهتی نهيارمه واته يهو ناوچهريتی ئهداب و نه ی ماگيراو ههری بهڕکهك شهئهلعهوسيش وهبوون. هۆزی خۆيانن، نه ی س پارهر کهکر

بدايه ك بهکرد و ههڕيان بۆ دهن شهپ دا بايههرهر کار دا ، بهی بۆيان ت شداريان ت کرد. ده

وه کان بهيسالمييهئ رچاوهثريب سهيهد بۆ مهر کۆچی محهسهله ی ئيدياليستی شن و ده ڕنهدەدو منی و له ساڵ به ١٣د مه: "محهوهگ ی هه ککهشاری مه ئاراميدا له ه و

وکردنه کی زۆری بۆ په م به، بهی داوهکهی ئايينهوهبۆ ب ی کات دوژمن يدا بووهپيان داوههه ککهکی مهکۆتاييدا خه . لهياندوهو زۆر ئازاريان پ گه ناو د لهمهمحه و

کردووهم خودا ئهرن، بهبه ". ههبه و شارهئه مری پ ن: "دوو ها دهروهج به لڕدابوون، شه کتر لهيه کی زۆر دژ بهيهثريب ماوهيه ج لههۆزی ئهلعهوس و ئهلخهزره

نن. کهڕهشه ڕان کۆتايی بهگهکدا دهيهدوای بيانووماندوو ببوون و به ڕهو شهله يان به

76 Ali, Gawad: Al-Mufassal, 4:134

Page 283: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

282

وانجيگهو وه ستۆی خۆی گرتووهئه و دەورەی وهد ئهمهمحه ک ئهك ن ی و دوو هۆزهر ." بووڵ کردووهر دووكيان ئايينی ئيسالميان قههه وهو هۆيهو به وهئاشت کردۆته

ی وهد بۆ دۆزينهمهمحه اندوو ببوون و نهڕ مشه له دينهکانی مههۆزه ڕاستيدا نه له گايهئاشتی به ك لهيههيچ ناوچه ڕا. چونکهگهكدا دهدوای ج واوی ته ك، هيچ شار

ت و هۆی زيارهکه، به. شارهبووهئاشتيخوازتر نه ککهمه وکاتدا لهبستانی ئهڕهعهوههه د بهمهم محه. بهڕ دوور ڕاگرێشه ناچار بوو خۆی له ، وهبازرگانييه ك يهر ش

ك بدات، هه و ئارامييهساز بکات و ئه ککهمه ڕ لهويست شهيههبوو، ده ش ر بۆيهت ڕا. گهکاندا دهڕخوازهشه ڵ هۆزهگهکگرتوويی لهبهدوای يه

ش ڕۆيشتنی محه ج سی هۆزی ئهلعهوس و ئهلخهزرهکه ٧٣ڵ گهثريب لهد بۆ يهمهپد ئيمزا کرا. مهو محه و دوو هۆزهيمانی هاوکاريی ئهکۆتاييدا په دانيشتنی کردبوو. له

م ن، بهير بکهك دوژمنی خۆيان سهد وهمهبوو دوژمنانی محهده کهردوو هۆزهههك محهر زهگهبوو ئه وهترسيان له ، وهيش ئاشتيی بکاتهڵ هۆزی قوڕهگهد لهمهمان

تهی لهوانئه نه وهتی: "نا، ئهمدا گوتوويهوه د لهمه. محهوهبير بچ ن، ئهخو وه، خووه ، توونا کردن. من لهتووناکردنه وهئ کان رهڕکهشه وهدوای ئه 77منن." ش لهم و ئشنياريان بهوهنهتاقی بکه تييهکيهو يهئه ويستوويانه رش د کردووهمهمحه ، پ رنهبهه

کی نيزيك مهMenaر منا "سه شتا ئهوهتهمی داوهد وهمه. محهککه"، شار مرمان : "ه 78."کراوهپ نه

، بۆ به ککهيويست مهد دهمه: "محهندا گوتراوهکهئيسالمييه رچاوهسه له ج ب." بهی ڕابگهکهيامهئاشتيدا په ی لهوهئه کهاتنهزموونم ئهين ن اليه م لههه کهی پ

ولی ڕ بوو. قهنيا پالنی شه، تهوهدينهکانی مهی هۆزهڕوانگه م لهو هه وهدهمهمحهج کانی ئهلعهوس و ئهلخهزرههۆزه ستهاتووی بهدهڕ بهشه لی لهل و پهوت و کهسکهده

تهی ههوهدابوو. بڕياری گرتنه کانی وتهسکهشکردنی دهو دابهکان بييهڕهعه موو وژرابوو. ماوهشه کهکی کورت دوای وهيهڕ داڕ ١٥٠ثريب و يهرهد بهمهوتنی محهڕ

وتن. دوای کهکانی وهنگرهاليه کهس له

77 Ibn Hischām: Sirat an-nabi, 2:162 78 Ibn Saa’d: Tabaqat, 1:190; Al-Baihaqi: Dala’il al-nubuwwa, S. 447f.

Page 284: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

283

. گهله ککهشاری مه وهی ئابوورييهڕوانگه يويست لهد دهمهمحه ر گوشار دابن نم ژی نييهمهو دوو خۆاردهد ناردنی ئهمه، محهوهثريبهيه ت و خورما لههاده وهميسره له

ريی کانی چاوهرهڕکهکرد. شه غهدهثريب قهکانی يههووديهيه له ککهبۆ شاری مه دکرد ثريب بوو، دهنا شاری يهپه له ريای سوور کهزه " لهal-Garرگای ئهلگار"نگهله

نگاوی هه 79گرت.دههاتن، بۆ خۆيان ههده ککهبۆ مه وهميسره هی لنمانهو گهو ئهرش بردنه گای مهکانی سهر کاروانهسه دواتر ه هاتن. ده وهسووريا له بوو که ککهر ڕ

رشانههۆی ئه کانی بهنگرهد و اليهمهمحه داويستييه وهو ه کرد. کانی ژيانيان دابين دهپياتی سهدواتريش جهزيه، هووديی و ی دارايی، له يهرچاوهك سهی وهرانهواته ما

کان زياد کرد. سيحيهمه

79 Al-Qimni: Hurub dawlat ar-rasoul, S. 38f.

Page 285: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

284

"Al-Saa’alikئهلسهعاليك "

گر، ساخته وشهی ئهلسهعاليك به سانهو که. ئهچی و ڕاونراو هاتووهمانای ڕنهيان ئهزۆربه وان پياوانی يوهپه و له بوونباوكيان ناديار بوون که و مندا نديی ن

ست کهی ژنی رهيش و کۆيلههۆزی قوڕه ی ئهوهوتبوونهش پ شن و چه. منداندران، چونکهسهده نه وهکانهن باوکهاليه له ندييانهيوهپه يخۆش لم ك پ هيچ هۆز. "ئهلسهعاليك" بهکهگری ناو و نيشانی هۆزهگه، ههدوو ره ،بووهنه ش سانهو کهيان بکی خراپ و نالهبه گوترا کهده هن بنهاليه بار لههۆی کار ماڵ له وهيانهکهماهرکرابن. بنهده هئه کرد کهکيدا قاويان دهناو خه بازار و له يان لهکهما ئيتر و منداکيترهاليه ر لهگهو ئه نييه وهوانهنديی بهيوهپه ی بدرێ ياخود بکووژرێ، وهن هۆز لنبايی ده نه تهداوای خو ه و نه وهکر تهی دهتۆ نر کيش رکوو کهگه. ئهوهست س

هبکووژێ، بنه 80.وهی بۆ ناداتهکهی تاوانهی پارهکهما

زی گرووپی زۆر به ترسان چونکهسهعاليك ده کان لهبييهڕهعه موو ناوچههه له هکهاتبوو. مرۆڤ ناوی "گورگهڕکهشه رشيان بۆ سهکانی" لهريان ل پ ردا نابوون. هکی زۆر ستۆ دهئه يان لهپاره يمانی پياکوژيی بهبرد، پهکان دهر کاروانهسه گرت و دز

شهبييهڕهعه ن. هۆزهماهير بوو يان ده کانيان بهکان بۆ ک نا په گرتن و لهکر 81گرتن.کانياندا ڕاياندهرهڕکهشه

هامه "سهله کی برايانه، سهعاليك پهککهی مهوهره"ی دهTehamaر شاخی ت يان يمانکهتيی" و لهيمانی برايهناوی "په ستبوو بهبه و کات چوارمين رد. ئهکژيانيان ده وهوێ پ

، ککهشاری مه کانی لهرهرکردنی دژبه"قوسهی" بۆ ده د، واتهمهی محهورهگهباوکهليبيش بدولموتهعه د واتهمهی محهورهگهم باوهها دووههروهوت. ههيان رێ کهگهله

ی ده ی بۆيان ل نيا ته ککهاو شاری مهن بوو. بۆ هاتنهياندا ههگهنديی لهيوهدا و پهدبهله ر س ير"يش د، "ئهلزوبهمهدرا. مامی محهليبدا ئيزنيان پ دهبدولموتهری عهژکردن و بوتاليب دووری ل دهئه يتری واتهکهنيا مامه. تهبوويان ههگهنديی لهيوهپه

80 Al-Zubaidi: Taj al-A’arūs, 18:92 81 Ali Gawad: Al-Mufassal, 9:616–617

Page 286: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

285

کی زۆر خراپ بوو ی کار تدا ههتهڵ دز و چهگهنديی لهيوهی پهکههۆزه پ م . بهبده . لهندييهيوهو پهد خۆی ئهمهچوو محهو ی دههه وهدينهمه ی پ باش بووب دا بۆ و

ککه هان بدا ی نيزيك شاری مهتانهو چهئه کهناوبردنی بارودۆخی بازرگانيی شارهله. ئه و ش هامه ڵ "سهعاليک"ی شاگهنديی لهيوهو خۆی پهبۆالی خۆيان ڕاک خی ت

شنياری يه کردن. محهگرت و پ ی گوتن: "ئهمهکگرتنی پ بووڵ ر ئايينی ئيسالم قهگهد پك لهب هيج مه ن، بهبکه ر په رج ويان ئازاد گرێ. کۆيلهنای خۆيدا ڕاياندهژ کانی نن، ههده هبنه س لهر کهکر ه، الی من بنهی دابڕاوهکهما ی پ دهيهما خشرێ، بهکی نوستا کردووتانهو کارانهئه نانهو ئه ی تا ئ تان دهی رشتوتانهو خو ت و ئه، پ و بخشر

ه پاره گايهی لهو ما وتکردنی س ئيزنی زهو که ، هی خوتانهوهکۆتان کردۆته وهو ڕتان نييه 82.ل

شنياره "سهعاليك" هکوو بنههبووڵ کرد، بد يان قهمهی محهکهنهک ههر پ کی يهماگای دزيکردن و چه له " کهGhefarناوی غهفار " به ورهگه ژيان، بهرەو ييهوە دهتهڕ

شران. ئهمهالی محه ج دوای نا دوو هۆزی ئهلعهوس و ئهلخهزرهپه له و هۆزهد ڕاکشتنی مهبه زگهج ه س، لهبۆ زۆر که نگهد بوون. ڕهمهری محهککه گرنگترين پار

غهڕوانگه کی ئاسايی بووب که، دهوهدهمهربوونی محهمبهی پ تی مرۆڤی يارمه ب شتگايان بدا، خۆی بهرپهرکراو و ب سهخراپ و ده وهکانيانهگوناهه رشت بکا، ڕ

گای ڕاست هيدايهرهريك بکات و بهخه د لهمهستی محهبهم مهتيان بکات. بهو ڕکه گای ڕاست نهرهبه و مرۆڤانههيدايتکردنی ئه و باندانهڵ ئهگهتن لهوڕ و بووهو ڕ

زی خۆی له وهستهدهنيا بۆ نيازی بهکوو تهبه و دا ئهکهناوچه گرتن و قايمکردنی هشی بهو نه. ئهی کردووهکاره رشکردنی ئه ک ههر پ ر بۆ سه و باندانهه

کی ت بهنانهدان و ته، هانيشی دهو کارهکوو بۆ ئهگرت، بهکان نهکاروانچييه کارگای خودادا ده باش و له زانی. ڕ

کردنی کاروباری نيزامی ستروکتووری ئۆرگانيزه رسهد خۆی لهمهثريب محهيه له ك خست. ئيدهسهعاليك" موو، و کمان بۆ ههتيی و دروشمی "يهی برايهرهی بهڕ

ی سانهو کهڕانی ئهست و قاچ پهت دهنانهرگرت. تهوان وهكمان" ی لهموو بۆ يههه

82 Ibn Sa’ad: Al-Tabaqat, 1:241

Page 287: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

286

گاشی بۆ ناو قوڕئان په ن، کهکهت دهيانهخه ر بوو. وهوانهيدا کرد، لهدواتر ڕ فژی شه کی ل کانی داهاتوودا کهڕهشه رگرت و لهك وهکاو يهڕکردنيانی يهسترات

ه تيی" لهی "برايهردهرکرگرت: سهوه وتی ستکهچواری ده ك لهتی ئاساييدا يهحاوان شه چواريشی له وت و س لهکهر دهبهڕی وهشه کرا. ش دهکاندا دابهرهڕکهن

ك دڵ فهمهمحه نجی ده ك لهنيا يهراوانتر بوو و تهد بڕ ڕی بۆ خۆی و وتی شهسکهپهبنه "ئهگهر باوەڕتان به خودا و باوەڕيتان : قوڕئاندا هاتووه لهرخان کرد. ی تهکهما

واردن بۆ عهبدی خۆمان ناردە خوار، ئهوەی ڕۆژێ ك ها بهوەش ههيه که ڕۆژی لکو دەس کهوت، ن که دووکۆمهڵ تووشی يهك بوون؛ دەب ئهوەندەش ت بگهن ههر تا

غهمبهە و بۆ خزمان و ههتيوان کی بهشی خودا و پ نج يهک بوارانه. پ و ههژاران و ڕد مهها محهروههه )٤١ئايهی ٨خودا توانای بهسهر ههمووشت دا ههيه." (سووڕەی

.شت دانار سووڕەی ههسهڕ"ی لهوتی شهسکهناوی "ده

گره دينهکانی مهڵ هۆزهگهتيی لهکيهدوای يهنيا ته د مهب بوو که محهڕهکانی عهو ر، وههکردهرك سهتوانی وه شکری کانی دواتری لهوتووييهرکهروها سهيهکی ل ب

رچاوهسه دی هات. لهن وهکهتکارهڵ جنايهگهتيی لهکيهيه نيا بهئيسالميش تهرش بۆ سهر کاروانهسهکاندا باس لهئيسالمييه کی م وهکرێ، بهکان دهر ه ك کار

ر نراون و ناچار بهدهوه ککهمه کانی لهنگرهاليهد و مه: "محهوا باسی ل کراوهرهی خۆيان لهبه شتنی ماڵ و حا و که بهييهئاواره ویڕای ئهرهکراون." سه ککهمه ج ه

وه کی ناحه بکات که و پرسيارهتوان ئه، مرۆڤ دهبووهنه يهش وا ز و نارڕهئايا کاروههه ب بهده تهم بوه مان ش ناوچه د لهمهی محهڕهشتا شه؟ ههموو ئهو ههوهدر

وهکان بهبييهڕهعه رگری ڕی بهناوی شه به کاندا يائيسالمييه رچاوهسه ی بردوون، لهڕکراوهڕهی عهوهتهکگرتوويی نههۆی نياز بۆ يهبه و يا ها روه. ههب باسی ل

تهده ڕر ب دواتر به، دهوهدکردهديان ڕهمهمحه وههوههه لهی و هۆزانهئه که وهگتن و ئايينی ئيسالميان بهمهسليمی محهزووی خۆيان تهئاره بووڵ قه وهخۆشييه د بووب

! به تهکردب ك دب بووب . کراوهی پ نهيان، ئاماژهکههۆی گۆڕانی بۆچوونه م چ شتس گوت هيچ کهکی دهخه ڕی ئاشتيدا بهوپهی لهکهيامهد پهمهی محهو کاتهبۆچی ئه

ی بۆ ڕانه نی کهستی هۆزههه ککهمه کانی قوڕئان لهگرت؟ بۆچی سووڕهدهگوند ئهنه درانه دينهمه له کانی دواتر کهسووڕه تر بوو لهرچی زۆر ئاشتيخوازنهگهجوونيان ل دهکان دهرهکاف ڕخوازيی دژ بهرێ و بانگی بۆ شهده ها روهتکا؟ ههکرد و خو

Page 288: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

287

و کارهئه نگه؟ ڕهزووی خۆيان بووهئاره کان بهك گۆڕينی بۆچوونی هۆزهيهتا چ ڕادهكی به ، به کهی بهکردەوەی کارههۆی ڕوانگهبڕ كهاتب کی بهم بهپ رچاوی ترس ش

هۆی ن بهکههۆزه ند لهچه ر چاو ناگرن کههبله وهکان ئهئيسالمييه رچاوه. سهبووهکيشيان به بووڵ کردوهترسهوە ئايينی ئيسالميان قه کی باش بۆ بههه و تاقم وهستهدهل

ز و سه ره. بهيان زانيوهکهوتوويی بۆ خۆيان و هۆزهرکهگرتنی ه که دا ڕوونهم لکه . تا وشههه کان بووهر هۆزهسهکی زۆر باشتری لهرييهشمشير کارت

ستا ئيتر دژبه و له يانزانی کهده ککهمه د لهمهکانی محهرهئ سپهر ئهسهگرخاليد ئيبن وانهك لهستن. يهتا دژی ڕاوه ن، باشترهد بکهمهی محهکهوتووهرکهسه

ك هات. باوکی يهژمار دهئه له ککهکانی مهرهڕکهباشترين شه ك لهيه ئهلوەليد بوو که"زۆڵ" کی قوڕئاندا بهيهسووڕه د بوو و لهمهی محهقينهکانی ڕاستهستکارهرههبه له

وان خاليد و محه. بهناوی هاتووه . وهبير بردبوونهی لهوهد ئهمهم پڕاگماتيسمی نويستيی بهڕهشه وتن لهرکهد بۆ سهمهمحه ليد بوو، و خاليديش بۆ خا کانی پز لهوهکردنهورهگه ويستيی به ککهی مهوهرهکانی دهسنووره ی ه بوو. د ههمهمحه پ

شراوی خودا".مهمحه د ناوی خاليدی نابوو "شمشيری ک

غه كی ههسهتی بهر حکوومهمبهپ ور وه کرد کهنگدا دهڕهمهر گرووپ شتی مج ك چويستيه وهکهوابوون و بۆ پ بوو. داڕشتنی پالن و ياسا هه کی گرنگيان بهژيانيان پ

ه ٤٧کی گشتيی ياسايهد مهمحه مال تی ب ئهسهده داڕشت، که دينهی بۆ شاری مهخاوان گرووپهيوهو ئهوالی خۆی پ قايم کرد و په کانی دياری جۆراوجۆره نديی ن

زگاريی شارهو کاتهبوو تا ئهکانيش دههووديهيهو دينهکانی مهکرد. هۆزهده کهی پارييهبار د لهمهکانی محهڕهن، شهکهده کی رکهن. ههدابين بکه وهی ما مان س موسو

چه م به، بهوهيانکوشتهده کوشتبايه سهو کهست بۆ ئهبوو دهس ئيزنی نهوانه، کهپرهب دين(ب دين ڕێ کهبه بووڵ ئايينی ئيسالميان قه که يهسانهو کهست ئهبهدا مهل. هۆزهنه کی کوشتب ڵ گهکان ئيزنی بازرگانی لههووديهو يه دينهکانی مهکردبوو)

کی شاری مهيش و هههۆزی قوڕه کرابوو. غهدهيان ل قهککهر مرۆڤ

ی بۆ وهمهمحه يات و کاروباری بازرگانی دانابوو، د ياسای نو رگرتنی مای ئاو(بير)ی دا و خۆی بهقهستووری ههده ن ڕاگرتنی شاره ندنی چا وهکهپاك وخاو

Page 289: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

288

نج جار لهماندوو ده کردنيان، اليه کرد. پ ی بڕوا پ ژ و کونتڕۆ کانی نگرهڕۆژدا بۆ نو، تهشدار نهدا بهوهو کۆبوونهبوو لهس بۆی نه. کهوهکردهوری خۆی کۆدهده له ت نانهبر و ئيفليجانهئه بوو خۆيان ژيان، دهش دهکهکی دووری شارهيهناوچه ی لهو کو

ڵ ژنيتر بۆ گهکۆڵ و نيزيکی پياوی ژنداری لهی ئهوهوت. خواردنهمزگه تهياندايهبگهقامچی کاری ياخود رامی کردبايهس کاری حهر کهکردبوو. ههرام کانی حهنگرهاليهکيتر کردبايه س دزيی لهرکهکرا. ههباران دهردهبه مان ڕاند. پهستيان ده، دهموسمان کردبايه يی لهغهس دهرکههه کی موسو رشی بوسه هۆز ، ر بردبايهياخود هنا ی نهمرۆڤانه به و ياسا دژڕاند. بهپهست و قاچيان دهده که کی گشتيی پ زم و ديسيپلينکراويی بهباوه که گای بۆ قايمتر کرد. شدارانی کۆمهڕپ

د، مهری محهڕکهڤاڵ و دۆستی نيزيك و باشترين شهبۆ هه نهموو ئاو ياسايهم ههبه مان و سهمو ی بوو بهوههاتن. دوو ساڵ دوای ئهدهحيساب نه خاليد به واته ی رکردهسو

رشی بردهئهدی وهمهنيزامی سوپای محه مان که رسه ستۆ گرت، ه کی موسو هۆزهياندا ههگهتيی لهکی زۆر بوو دوژمنايهيهماوه ران کرد، پياوهکهبوو. ما کانی يانی و

گرت. ل کوشتن و ماڵ و داراييانی بۆ خۆی هه

کی م هيچ سزايهييشت، زۆری پ ناخۆشبوو، بهی پ گههواو ههد ئهمهکات محه ه نرا : "ئهده وهنا. لهجياتی ئهی دانهکهبۆ ژ ، من هيچ شاهيدی منهب دۆعای کردب

ند مانگ چه دهمهو محهر ئههه 83تی."خاليد کردوويه که نييه وهو کارهکم بهندييهيوهپهشتر دوای گرتنه کی دابوو کهڕاندنی دهستووری په، دهککهاری مهی شوهپ ستی ژن

مانی دزيبوو. ئه کی موسو وی ژن ڕ و ز لماندنی بۆ سه كهيهنموونه و کارهزز کردن بۆ ئه ست بهد. ههمهديکتاتۆربوونی محه نسيپی پره له و زۆر گرنگتر بووهه

کدا خۆی و دا، لهڕاندن دهست پهده به سزای دزيی وهکهاليه و لهی. ئهکهڕهباوه حاگهی کاری چه کانی لهنگرهاليه وبردن بۆ کاروان و ده تهيیڕ ڕەوە وتی شهسکهو شا

هکرد، بهوت دهکيان زهوان نهک ههر ماڵ و دارايی خهژيان. ئهده کانيان کوو منداغه رمی.فه ر بهمووشی ههفرۆشتن. ههده ك کۆيلهوه ر مرۆڤی زيناکاری بهمبهپڕ گيراوی شهکۆيله ڵ ژن و کچی بهگهچی خۆی لهدا، کهزا دهبارانکردن سهردهبه

83 Al-Bukhari: Sahih al-Bukhari, Hadith Nr. 6766

Page 290: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

289

ڵ گهوتی لهس و کهکردن. ههشی دهکانيدا دابهرهڕکهر شهسهنوست و بهده يی و لهتووڕه بوو و پڕ بوو لهها زۆر سالم نهروهش ههدينهکانی مههوودييهيه

زهرچاوهسه . بهدههه وهی ه وهبه کان نهکهی جوولهو هۆيهقو ی رهبه ی ئاکتيڤ لهشکدا ك بدوای يهبووڵ کردبوو، يهرمی قهفه يان بهکهيامهپه کرد و نهڕيان دهد شهمهمحه

گهياند، که ی به ئهنجامو کارهد ههمان ئهمهرکران و محهی دهدينهشاری مه لهنن. خانوو، زه يانتوانيبوو بهج نهکانی ئهلعهوس و ئهلخهزرههۆزه ی ب وی و ماڵ و ج

وان هۆزه کانی لههووديهدارايی يه گران و ئاوارهکانی مهن دا ککهکانی مهدينه و ڕکسی بۆ خۆی و شهکۆيله کانيانی کرد بهها ژنهروهش کرد. ههدابه .کانیرهڕکهی س

کی بههه ستا هه وهمهردهو سهرز لهنگاو د ساڵ دواتر، زار و چواسهگرين: ههدهبۆ ئمی خۆيدا ردهسه د لهمهمحه که وهنهکهدووپات ده و کارهکانی داعيش ئهرهڕکهشه

ر بنبههه وکات لهدی ئهمهوتی محهس و کهکان السايی ههتی. جيهاديستهکردوويهژی شهدينه کی ئه به ن کهکهوتووييدا دهرکهکاتی سه ی لهکهرکردنهکاندا و سترات رک

ن. کات داعيش شاری ر دنيای ڕۆژئاوايی دادهنبهههخۆ، له رگريکردن لهبه نو کات ئه زراند کهکی گشتييان دامهياسايهداگير کرد، سووريه "ی لهRakkaرەقه"وهبه دينهری مهشا د لهمهمحه که ها بهروهی بردبوو. ههڕ می ردهسه ری لهچاولشاری کرد،. لهدانرا که کاری "گوناهيان" ده سانهو کهشيی بۆ ئهد سزای لهمهمحه

وهکان بهديهسيحی و ئيزهمه کان دژ بهکوردنشينه موسڵ و ناوچه نه يهو ش وهجووبۆوه دينهکانی مههووديهيه د دژ بهمهمحه که ئيزن وههۆی سووڕەی قوڕئانه. بهجووگايههه کان درا، لهئيسالمييه به دين وهر ج نن و بيانکووژن. ن، مليان بپهگير بخهك ب ڕستا لهمهمی محهردهنيا جياوازی سهته رای مهمی محهردهسه له که دايه وهد و ئ د کام

ن. رداری بکهيان فيلمبهکهنامرۆڤانه بتوانن کاره که بووهن نهگرتفيلم ههکی پڕ لهوکات چ کارهوردی نازان ئه س بههيچکه که يهوهی ئهکهزموونهئه سات

ناوهر خهسهيان بهيی و نا ئينسانانهتووڕه کانی ساتهڵ کارهگهنگاندنی لهسهو هه ک ه . ر ئهستهمهمڕۆ بۆ مرۆڤ زۆئه

شه و ياخود چی د چی پ دروست بووهمهو کات محهئه دا نييهوهکی لهرهی سهکن کهبيسه گهبه توانی به. مرۆڤ دهخراپ زانيوه به وکات پڕ گشتيی جيهانی ئه به لمك، چ ئايين و چ ئيديۆلۆژييه یوه، جياواز لهسات بووهکاره له ز ، ياخود كک و چ ه

Page 291: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

290

كه له ت وهبه وهچ و ، ههڕ زانهموو ئهچووب وهڕيان بهی شهو ه ميشه، ههبردووه ڕوه به ڕدامی شهردهسه و له وتيان کردووهلس و کهسات ساز ههو کاره ی نامرۆڤانهشکی سالميان لهئه شه. بهخۆ نيشان نهداوهخالق و کولتوور ره کهم ک د مهمحه که ايهدل

مانان تا ئهبۆ زۆربه دينهمه وتی لهس و کهو هه ك سهمڕۆش وهی موسو ير ك سيمبولوهده وهی چلۆن بهکرێ. ش ستا وهگاکهبردنی کۆمهڕ سياسی، -ك ژيانی ی ئهو، ئ

کان ژمار دێ. ئيسالميستهئه لهخالقی، ئيديالی خودايی تيی و ئهيهئابووری، کۆمهكی ردهدن، سهمهمی محهردهخشتی سه ی خشت بهی دوبارهوهريکی دروستکردنهخه م

کی خودايی بهفافی کاتيی و مهناديار و ناشه ت وه کانيی. و له وهی خۆ شاردنهشڕندا. ئهدنيايه کان لهڕاستييه ر ج سهر پ لهگهن ئهڕهو باوهر ئهسهوان لهکی نامود

ن، به ئارهمهی محهپ ژوو ههزووی خۆيان دهد دان نن. ديارهتوانن م له سووڕی پ نگيان پ دهفهکيی جهديش الواز و کز بوو، خهمهمحه وههوههه کرد و پيينی، بههۆی باوهم بهگرت. بهده جيدديان نهنين و بهکهده هۆی خۆڕاگريی و ڕی پۆ

يهکی ماه وهيری بهکارزان زهرايهتی شهبهڕ ك دروست بکا که دواتر ه ت ڕ، توانی وران بخاتهکانی وهجيهانييه ورهگه ی ر زۆربهسهر چۆك و حوکمرانی بهسه ك ڕۆم و ئ

تانی دنيادا بکات. ئه راق، سووريهوههۆی گرتنه کانی داعيش بهرهڕکهمڕۆ شهو ی ع ڕۆژئاوا له م لهبی و ههڕهدنيای عه م لهد ههمهمی محهردهك سهر وهو ميسر، هه

ن. بۆ ڕهت دهعنهتف و له وهسهاليهن زۆر که زۆر و دوانهگرانی ئيسالمی ئهخنهکرك جياوازن. ئه هيچ ن، بهکهيری داعيش دهسه خنهچاوی ڕه مڕۆ بهی ئهسانهو کهل

وەيهک له کمهڵ محهگهش ن، ئهناسهانی ههد و هاوڕ نر و نيا ئهرچی داعيش تهگهنگوهبه قسه و به وهکرده د بهمهمی محهردهسه له کات کهده کارانه . چووه ڕ

نهمن نامه شمهسهيتان لهی شهوێ و ر داعيش لهگهم ئه، بهوهر ديوار بکرشه ت و بهرکهکانيدا سهه ليج کونتڕۆڵ بکا، کانی خهوتهنه هزوويی چا وتووب

ژوو خۆی دووپات ناکاته ين م ر سهکان لهی هۆزهوهڕانهگههه . بير لهوهناتوانين بکرێ گورجی ده ، زۆر زوو و بهوهينهد بکهمهر محهنبههه ن لهيابۆچونی ئازادانه

زی خه مانان زۆر بهه . موسو ش س و توانن ههورجی دهگ کی بۆالی خۆی ڕابکن: "خهنبهههوتيان لهکه گايهالفهر داعيش بگۆڕن و ب بۆ ئاشتی." دواتريش کهت جڕۆره کی بهندييهيوهفيزيۆنيدا بگوترێ داعيش هيچ پهلهی تهرنامهشۆ و به له نييه وهت

کی حيسابکراو بووهنيا ههته وهو ئه ست نانی مهبۆ به لو ه ها روه. ههستی ڕۆژئاوابهج

Page 292: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

291

کی ئيسالميی ئيتر تهنيا وهبگوترێ داعيش ته مولی ڕۆژئاوای نهدەتوان حهك گرووپ کانی بکا!رهربهئيمپرياليسمی ڕۆژئاوايی به بوو دژ بهبکا و ده

کان، ياسا و بهڕهتيی عهکيههۆی يه . بووهد کاری باشيشی زۆر کردمهمحه دياره ی خۆی و سيستهناو ناوچه زمی بردهنه ر کونتڕۆ کی کۆمهکانی ژ وهتيی دۆزيهيهمکی هاوچهمڕۆش کار دهتا ئه که وهشنی بهکات. داعيشيش کار . لهبردووه ڕ

ی و ندهگه وێ داعيش دژ بهکات. لهزم و ياسا حوکم ده" و موسڵ نهRakkaرەقه"تی ئيسالمی هه کات. لهکانی دهرهربهك بهههای شتومی بهوهرزبوونهبه ك ر وهو

وه د خۆی بهمهمحه ك ريك دهخه وهژارهژن و مرۆڤی هه ب کات. هاوکاتيش هيچ مرۆڤفراوانی وتی داعيش بهس و کههه وهو کارانههۆی ئه به که تهناعهو قهر ئهسه تهنايه د

گه . رمی ئهو د وان دابن

Page 293: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

292

ك گهککهی مهوهگرتنه دمهککه و محهکی مهی خهيشتنی دوباره: پ

تهشت ساڵ دوای بههه شتنی و ه شاری که و بڕيارهر ئهسه د هاتهمهی، محهکهجته ککهمه کی مهله. وهبگر ر سهله ڕهو شهئه شيزانی کهو ده وهزنی کۆکردهشکردێ، چونکهو تهيلی ئهمه زی نيزامی مه واويی پ زتر له به ککهه ڕاشکاوی ب ه

زه ی ، ههککهناو شاری مه هاته وتووانهرکهد سهمهد بوون. کات محهمهی محهکهه و، خۆی وهکهر شارهسهت بهحمهدا ره ن ك کی باش نيشان بدا، نهيهك نموونهدا دابار

هوه کی تۆ نه ك مرۆڤ کی دياريکراوی ژن يهنيا ئيزنی کوشتنی ژمارهد تهمهر. محهسشتر دژ بهو هۆزانهی ئهرکردهی دا. سهکهارهو پياوی ناو ش ستابوون، و ڕاوهی پ

گای له که کهکانی شارهژارههه ستووری کوشتنی شاعير و کۆيلهم دهخشی بهبه ڕ د گرتبوو، دا. مهمحه يان لهخنهڕه شيعروه

ك خست کهبوو سوفيان کان، ئهييهی ئومهرکردهڵ سهگهد خۆی لهمهمحه شتر ڕ پدی مهی محهکهئايينه وك شهبوو سوفيان به يهکيی خۆی بوو. ئهرهدوژمنانی سه ك لهيهمان. ئه بووڵ کرد و بوو بهقه غه ڕی بهڕاستيدا باوه و لهموسو بوو د نهمهريی محهمبهپگايهکهم بۆ زيندوو ڕاگرتنی هۆزهبه بووسوفيان له. ئهۆوهمابکيتری بۆ نهی هيچ ڕيدا له ٧٠نی مهته وهشداری کرد. بهددا بهمهکانی محهڕهشه سا کانی ييهئومهو يهو ش

هه عوسمان، دواتر بووه زيندوو ڕاگرت و کوڕی پووری، واته ی ئيسالم. ليفهمين خهس وه،"موعاويه" تهبووسوفيان، وان کوڕی ئهاليه له و هۆزهوتوويی کۆتايی ئهرکهسه

تی بهی ئيسالم، حکوومهليفهلی چوارمين خهر عهسهوتوويی بهرکهدوای سه بوو کهتيان کرد. الفهد ساڵ خهی سهبی نيزيکهڕهی عهم زنجيرهکهك يهگرت و وه وهستهده

ته معاويه شتر لهچه بۆ ديمهشق که وهتی گۆڕييهالفهختی خهپ زی اليه ند ساڵ پ ن همانه داگير کرابوو. وهکانهموسو

زگرتنی محهسهرهتوان پهمرۆڤ ده ش دابه ی کاتيداند پرۆسهر چهسهد بهمهندنی هکسان بوونی واسی. بۆ يههه وهکانهسيحيهدروشمی مه زۆرتر خۆی به ککهمه بکا: له

ت لهنانهو دنيا و تهويستيی ئهو خۆشه رانسکيدا بانگهوازی تۆلهناو خهمرۆڤ لهککههه ديجهر دوژمنانيش دەدا. دوای مردنی خهنبههه ی ر کان بهڵ هۆزهگهتن لهو

Page 294: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

293

و له راديکال بۆوه وهکهاليه له دينهمه ی دا. لهککهکانی مهخه ت دژ بهتايبه هاروهريتی نوێ قورس و قايم کرد و هههۆی ياسا و داب و نهی بهکهشاره وهکيشهاليه

ی بۆتيهساييهو که ناسنامه م لهو هه وهناوه م لههه کرد کهدروست ندان شاروه کی نوزگاری ل ده وهرهده کرد ير دهڕی ئايينی سهك شهکانی وهڕهمين شهکهکردن. يهپار

کی ئهرهی بهڕانهو شهئه وهزانيارييه و به کس وههوههه ت کرد. لهخالقی هيدايهو کۆدم کردبوو. به غهدهدوژمنان قه کانی دژ بهرهڕکهکی بۆ شهييهشن تووڕهر چههه

ك شه هات و بوونهك کار و باری ڕۆژانهکانی وهڕهکات گايه ی ل ك بۆ داهاتی ژيانی ڕڕ ی ئاخری راديکالبوون هان دران. شهپلهو رهکانی، بهرهڕکهی خۆی و شهڕۆژانه

هات و بهبهك مهوه کی ئيالهی ل کی ك ئهکان وهب دينه کانی دژ بهرهربهست رکك ئيزنی ژيانی لهرهسه ت نانهدرا. تهدهبی پ نهڕهی عهدوڕگه نيمچه کيی. هيچ ب دين

وهبه و ياسايهتا ئهمڕۆش ئه مان رێ بهم چ و جيا لهده ڕ ك له وسو هيچ ب دين نادرێ. دينهو مه ککهکانی مهشاره

وان هۆزهرايهبهتيی رقهيزانی دژايهد دهمهمحه ژ کان کهبييهڕهعه تيی ن يانی در ساوهبوو به وه چوو، بهده ڕ ژ خايهش ش بهی در ر ههگرن. کانی دهرنامهپالن و به ن پ

هه هو هۆيبه کی س شا. عه م واتهسهرنجيانی بهرەو دوژمن کانی بهڕهدوژمنی بيانی ڕاکر حوکومرانی رۆمييه له که کهباکووری دوورگه ی ، دژ بهوهکاندا مابوونهژ کۆنتڕۆ

وهکيشهاليه بوون. له وهدهمهکانی محهرهڕکهن شهاليه له يهو ناوچهکانی ئهکاروانچييهی دهد ههمهحهم ب ڕهکانی عهدوڕگه ی نيمچهوهرهکانی دهناوچه کانی لهرهڕکهدا شهو

کی مهله ککهی مهوهئاکتيو ياخود چاالك بکات. دوای گرتنه کهشکر نا و وهزنی پوتوويی رکهدوای سه دا کههان ده وهکانی بهرهڕکهکان. شهرۆمييه رووی کردنه

کسيی الی خۆيان ڕاگرن.ك کۆيلهکان وهرۆمييه يژهتوانن کده ی موو کۆيله 84ی سبازار ريی زۆريان لهدا زۆر ناوبهدەرەوە بوون و مشتهمهردهو سهردی رۆمی لهزه

کانيتر بۆ ڵ کۆيلهگهنگاندن لهسههه کی زۆرتريان بههايهها بهروهبوو و ههدا ههسيحی و نی داعش ژنی مهکهرهڕکهشه که مهردهم سهك ئهر وهکرا. ههحيساب ده

ڕاق به هووديان لههي کانی داعش رهڕکهشه ك لهکدا يهڤيديۆيه . لهگرتووه کۆيله ع

84 Al-Tabari: Tafsir, Sure 9:49

Page 295: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

294

وه وز يا هی چاوی سه ن، کهو ژن ياخود کيژانهئه هاترين کۆيلهکات: "پڕبهده باسی ل". شينيان هه ب

ڕاوه له ك رۆمييه کدا باس کراوهيهگ ی کهشکرهيی لهورهچاوی خۆيان گه کان بهکاتڕاوه توون. بهری ههبه، لهديان بينيوهمهمحه ی گ د لهمهی محهکهشکرهب لهده کهپ. بهڕکهزار شههه ٤٠تا ٣٠ کهاتب لهپه به وهزنهمه شکرهو لهد بهمهم محهر پوانگه نگه. ڕهدينهبۆ مه وهتهڕاوهگه پ هۆکاری به تهبووبنه ,ی دووررمای سارا و ڕ

تاوهرهسه ر لهد ههمه. ياخود محهدينهد بۆ مهمهکانی محهرهڕکهی شهوهڕانهناچاری گهتهنه و بۆ و ت، بهرۆمييه يويستب شا تی بهکوو تهکان بهر و کارهنيا ويستب

. بهبهڕهعه سهرنجی هۆزه ش کان ی هۆزهڕاستيدا زۆربه لهم کان بۆ الی خۆی ڕابککرد کهباوه ناوهرۆمييه شکستی به ڕيان پ ب زيان ی بهکهشکرهله ، چونکهکان هنی خۆيان. له وهڕانهگه هشو د بوون چونکهمهسليمی محهکان تهی هۆزهدا زۆربهو ساکی گهوه ز ڕابينييهکرد و ئهير دهيان سهورهك ه نهک ههر بينی کهدا دهيان تو توان عه تيی لهکيهتوان يهده ن بهبهڕهن کب کی مهکاندا پ ز ييشيان زنی ناوچهکوو ه

ل دروست بکات.

ئيسالم دابڕان و کان لهی هۆزهوتی کرد. زۆربهند مانگ دواتر فهد چهمهمحه ڕاگری له نشينه گو يات ياندهو نه وهد کردهکريان رهبووبهئه ی واتهکهج ويست ئيتر ما

ی خهبووبهن. ئهبده و ڕ دژ بهشه وە بهيی بوونهزهڕی ب بهوپهی بهکهتهالفهکر دووساڕايههۆزانه ريك کرد. ئيسالميستی ناودار و واعيزی کر، خهدهييان ل نهی گو

بير مرۆڤ وه ڕانهو شه" ئهYoussuf al-Qaradawiداوی "رڤزيۆنی، يۆسف ئهلقهتهلهته ن ئايينی ی وا لهسانهو کهئيسالمدا ياسای کوشتنی ئه ر لهگه"ئه: و ده وهد

ك بوونی نه، ئهبوايه، نهوهتهڕاونهگهئيسالم هه بوو."دهمڕۆ ئيسالم

نشينی ئهعومه کردبوو که وهستی بهی ئيسالم، ههليفهم خهکر و دووههبووبهر جکی هاوبهته ك گرێ بدات و بهڕهی عهوهتهتوانی نهش دهنيا دوژمن وه ب ل ی شنانهمهی محهکهيمانهبير پهشکری ئيسالمی وهو لهکيان بخات. ئهوام يهردهبه که وهد ه

رانيی و رۆمی بهرکردهری سهگوتبووی: "تاجی سه گرێ." ردهميرات وه کانی ئ لوەليد کهتی خاليد ابن ئهرکردايهسه د بهمهی محهکهزنهمه شکرهله ی لههرهر بهومهع

Page 296: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

295

شتوونبۆی به ه و بانهڕهو عهی ئهها سهرنجی زۆربهروهرگرت و ههوه ,جر فهخه شا که بهکهواييهرمانڕهکانيتری ژ ی بيانوو يانی بۆ الی خۆی ڕاک

کی ت زهڵ ئهگهبی تا ئهودەم لهڕهکگرتووی عهيه دروستکردنی و جيهانييه و دوو هرانی و رۆمی بهمهردهو سهکرد. لههاوکارييان ده زی ئ ڕی هۆی شهشدا دوو ه

شتر، يهوامی چهردهبه ز کردبوو. شهکتريان تهند ساڵ پ کانی حشييهوه رهڕکهواو ب هزهی ئهوانهچهپ ب بهڕهکانی عهدوڕگه نيمچه يين و يهوره يار به، تهو دوو ه کی پۆز لهده، تونيی وهوهرانههانده دا هيچيان بۆ ڕهو شهدا بوون. لهکهناوچه ستگرتنی ه

وتوويشدا ماڵ رکهری سهگهئه بوو، لهوان دهوتوويی بۆ ئهرکهنيا سهبوو، تهدۆڕان نهده ا کيژیهروهکی زۆر و ههو داراييه رانی و ڕۆمی يان پ بڕا. دوو ئيمپراتۆريی ئ

٧٢وێ بوو و لهوان دهيی بۆ ئهميشهشتی ههههن، بهڕدا بکوژرايهشه ريش لهگهئهرانی و رۆميش جوانتر بن، له ب زۆر لهده که کيژی باکره ريان سهکيژی ئ

ستاون. ڕاوه

Page 297: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

296

نين؟سهك ههڵ يهگها لهتوانين ئيسالم و مافيئايا ده نگ

نشينانی محهده ،وهتييهکيهی يهڕوانگه له ر بهکر و عومهبووبهئه د واتهمهتوانين جين کهڕهبيسمارکی عه گهی شهبيهڕهعه هۆزه بی دابن ژخايهکانيان له ڕ کی در وهنهڕ

که داوه وهپ هندين هۆزو بنهچه Pate"85" ك پاتهد خۆی وهمه. محهگر ر ی لهما ژرشی حيسابکراو، کهتری خۆيدا ڕاگرتبوو، بهچه شن و چهناوکی ئه هۆی دزی و ه

کخراوانه نن، ژيانيان کردوه ڕ کد نشينانی ئه پ کخراوەکهو دواتريش ج يان و، رکی سهرهبه ت نانی و که يلی به مه شنهو چهله نگاندنیسههه . ديارهخۆ بردوهربهو پ

کخراوهيان وهکهوان ئايينهئه چونکه کان نييه،ئيسالميسته کی تاوانکار نابينن. يهك رم ئهده خنهی ڕهوهکرنهبۆ پووچه تيی چۆنيهر سهی من لهنگاندنهسهو ههب ب

ژوو کهاتنی م زهو پ هی مافيا له وهزۆر ڕوانگه له ، کهيانهکهستروکتووری ه.ده چ

کهاتنيان ژووی پ م

کهاتنی ئيسالم و مافيا زۆر جار به ژووی پ وه م هيهش کی کی رۆمانتيك حا تدهشاعيرانه فۆرميستهی پ کی ن ئيسالم وهکهکان ئيديعا دهئيسالمييه درێ. ڕ ك ئايين

کی کۆمهئه ی و نابهتيی دژ بهيهخالقی و شۆڕش ۆ ته ريی لهابهرو ک کان بييهڕهعه وکهاتووه، به وه وهکانهويههۆی ئومهدواتر به م پ کی شهش خۆوهڕخوازی بهی ئايين

وه . بهگرتووه ژووی سهنگرانی مافيا دهشن اليهکی هاوچهيهش تای مافيا رهن: "متهگهده رگريی دژ بهکی بهيهوهووتنهك بزڕاست. مافيا وهکانی ناوهدهبۆ سه وهڕ

گانه کردووهده رانسهفه له حکومرانانی ب وه "MAFIAی مافيا ". وشهستيپ ی ش رانسهمانای "مردنی فه به )يهMorte Alla Frnacia, Italia Anelaی (کورتکراوه

ه "، کهزرۆيی ئيتاليايهتامه کی ئهزياتر حا ژوو نيهيی ههفسانهت و ووسان ئه. مکهده ننهگهده سپ م. ههی نۆزدهدهتای سهرهبۆ سه وهڕ

پاته سرکردهی مافيا بووه له ئيتاليا 85

Page 298: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

297

، وهتهکی کۆنی فئۆدالی شی کراوهيهوهك بزووتنهوه وهکانييهنگرهن اليهاليه مافيا له نهرگرييهتيی و بهکيهبۆ يه که ها روهن. ههکهمی کشتوکاڵ، خهبات دهرههی بهکی عادنهکی ئهيهوهبزوتنه وههوههه "مافيا لهن: ده وه بووه خالقی و عاد ی و دواتر ش

يه. بهتاوانکاريی ل دروست بووه وه ) بهAl Caponeئال کاپۆن ( و پ ك يههيچ شنه ی دايك وهکانی بزووتنهکان و بۆچوونهستهبهمه و له، ئهنييه قينهری مافيای ڕاستهنوگه ههه به 86کانسيسيليه واته کانی، خۆی بهسييهکه ئامانجه يشتن بهو بۆ گه يشتووهت

وه ".واسيوههه مافياوه رپرسانی به مرۆڤ زۆر جار له که وه،ڕوونکردنه ك لهيهش، ئهئيسالمی ده ڕخوازيی ئيسالم ی شهڕوانگه کهستی باسکردنهبهر مهگهيبيست

. وهتهبگر

ی ی پارهوهکۆکردنه ئيتاليا به ی مافيا لهوهبوونهورهمسان و گهڕاستيدا هه له ش و دوای سهوه ك باج، لهوه شهڕههه رانی سيسيليی پ يی ستراوهمی ب بهردهرز

ك هاتووه وێ له خۆيان چونکه يهو ناوچهکانی ئهورهگه ويدارهی زه. زۆربهئيتاليا، پران نهوه کان لهی مافيۆزييهرگرتنهو باج وهژيان ئاگايان لهدهنه . بووهرز

ناو ڕخوازيی، ترس خستنههۆی شهمی ساوايی ئيسالم، مافياش بهردهك سهر وههه ی خه زيان وهد نا. لهدهکيی و دانانی ياسای ويشك، ه گايهست ه زی فهو ج رمی ی ه

ته کييه ، باندی مافيا خۆی بهبايهی ل نهکهو کوپ ) law and order( وهياسا و روازهنيا بهتهمافيا نه کرد.ريك دهخه وتوو رکهسه وهيانهکهز و گوماناوييهناحه هۆی ش

فسی خواردبوو و زۆر به و باندهر ئهنبههه ی سيسيلی لهوهتهنه کوو چونکهبوون، بهکی ئاشتيی له کهينا. له و باندهڵ ئهگهگورجی بارودۆخ ی پ ی زايينی ١٨٣٨سا

،" دهTrapani, Pietro Cala Ulloaدادگا "ی ورهرۆکی گهسه له کهوهته"نه نووسده ك کهڵ تاوانکارهگهکی تهواودا لهنگييهب ی هۆزهك زۆربهر وههه 87."وتووهکان روتی س و کهرووی ترس و هه نيا لهسابوون و تهددا خهمهر محهنبههه کان لهبييهڕهعهشتبوويان به وههيانستانهرهلپههه . سهه رياندا حاکم ب

سيسيلی دوڕگهيهکه له باشووری ئيتاليا 8687 Henning Klüver: Der Pate – letzter Akt, S. 58

Page 299: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

298

يانکهستروکتووره

ژووی مافيا لهده ب کهوت نهکههه به وهئه نگهڕه کی م ی سيسيليای دوڕگه سپتا هه وهی زايينييه٨٣١ (له دهدوو سه ینيزيکه يهو دوڕگهئه ، چونکهئيتاليا بووه

کهکانهوە کۆنتڕۆڵ کراوهبهڕهعه ناليه ی زايينی) له١٠٧٢ ر ژيانی سهرييان له. کارتهنگ، زمان، بارودۆخی ستروکتووری بنهرههئابووريی و فه و شانازيکردنی ما

ی کان لهت دوای شکستدانی رۆمييهنانه. تهبووهخۆ، هه وام بهردهبه له ٨٣١سارمۆ "ناوچه زگPalermoی پال زۆريشيان ی بهرگرتنی پارهاريکردن و وه" باجی پار

وهبه لهپه زۆر به برد. ڕ

کهاتنی نهسهبارەت به چۆنيه کان که" هEtymologئتيمۆلۆگ " کان و وهتهتيی پژوو ی مافيا وشه ن کهو بۆچوونهر ئهسهموويان لهن، ههدهمرۆڤ ده يان زانياريی بهم

" مهعافيه maa’fiaبی مافيا "ڕهی عهوشه وههوههه . لههاتووه وهبييهڕهعهزمانی لهته بهر پرسينهوە، ئه زکردن" هاتووه مانای "ڕزگاربوون" به يهو وشهد . ياخود "پار

يات دان يا لهپاره ی وا لهمرۆڤانه ستهو دهئه بوون، ربازی ڕزگار دهتی سهخزمه ی مامانای ڕاونراو، يا ب ئيعتبار " بهmalfusلفوس "بی مهڕهی عه. وشهمافيا بوو ناويان

نه متمانه واته کانی زمانی تۆسکانييه له يهو وشه. ئهکانيترهوشه ك لهکراو، يهپ" و malfussoمالفووسۆ" به و بووه ردا هاتووهسهڕاستی ئيتاليادا گۆڕانکاريی بهناوه

هه. وهه"تاوانکار" يا "ب دين"مانای به " Maa’aferر "عافهی مهمين ئيمکان وشهك سته بهر پرسينهوە و سهرنج. ئه کی عه يهو وشهد دوای به که بی بووهڕهناوی هۆز

رمۆ "گرتنی ناوچه زی بهPalermoی پال . بووه وهستهده " ه

که ی سيسيلی لهمافيای دوڕگه هند بنهوتنی چهر کهاتووه ما هۆی نهک به که پنی بهخزمايه گهی نيزيکايهتی خو ك نووسی وهتيی کار و بار و چارهکوو له ڕ

" واتهCosa Nostraش ناوی کۆزانۆسترا "و هۆيهر بهکيان گرتبوو. ههكهوە، يهيهکخر کان لهندامهموو ئهر دانابوو. ههسهموومان)يان له(شتی هه تردا ورهکی گهيهاوهر

capoناوی کاپۆ دی تووتی کاپی " رکيی بهيهکی سهرکردهن سهاليه و له وهکۆ دەبوونه

di tutti capiك لهت دەکران. هههيدايه وه" يه ربچوايه، ده وهسهو کهن ئهاليه ر بڕياربگرن. محهخنهڕه کان بۆيان نهبووندامهئه هيچکام له ر سهکانی بهنگرهديش اليههمی ل

Page 300: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

299

يهکی خۆيان بوو بهرکردهکان سهگرووپه ر کام لهکرد. ههش دهند گرووپدا دابهچه " بوو. capo di tutti capi" وهرهسه د خۆيشی لهمهمير'، محهناوی 'ئه

ی ژن له ی ژن لهد زۆر وهمهمی محهردهئيسالمی سه رۆ و مافيا ده ك رۆ . ن چکی له ژن به ن کخراوانهناو ئهڕاشکاويی هيچ شو هيچکام له . لهدراوهدا پ نهو ر

ت و ناوچه ڕنه و ی سيسيلی را دۆڕگهقه کانی ئورووپادا کوشتنی نامووسی بهمودهروه. ههبووهباو نه نييش، سيسيليهوهندنهسه ها تۆ .رگرتووهبيان وهڕهعه کان لهی خو

تا "Camorraکامۆرا " له "دوو شاری باشووری ئيتاليا، ژنان Ndrangheta" و ندرانگچه به وان واسی: "ئهدههه وهخۆيانه"ناونيشانی شانازيکردنی نامووسی"يان به وانهپ

کۆزا نۆسترا و کامۆرا، له ك لهر وهنگين" ههخوشکی ب دهن" ر به چهگرن و وهدهڵ خۆيان ههگهی مافيا له"يش ژنان کولتوورKalaberienکاالب

ه به و کولتوورهئه چهوه زن. تهکانيان ڕادهوهکان و نهمندا کانن دايکه وهت ئهنانهگوه که نی دهداوای تۆ زگاريی دهريی مردوهوهن، بيرهکهی خو ن و کهکان پار

نانه وکانيان بۆ خۆ قوربانيکردن لهکوڕه کی هاوچهوهنهکهده ئاماده شو شنيش . رۆکانيان مردنی کوڕه که يانه،هه زهشاری غه ماس لههيدانی حهکانی ئهمڕۆيی شهدايکه

کی ئازايانه به ن، وهداده کار نيتر و بۆ ن ك بۆ هاندانی مندا ك کاری تئاتر و نمايشگای ئهدواکهوه ی وههۆی مانه بنهده و دايکانهرن. ئهگردهکی ل وهوان، کهوتنی ڕ

م لهی فيزيکی و ههڕوانگه م لهستی خۆيان ههده خت کردن و بهستروکتووری خۆبهگا بۆ توند و تيژی له وهوانييهی رهڕوانگه ن. کهر ژنان خۆش دهنبهههڕ

کخراوه ندامبوون لهبۆ ئه شتر بهی مافيايی دهر ك ياخود وشتنی کهک ب مرۆڤ پ سرشبردن بۆ سه گايهه کخراوهك بوونی خۆی لهر ج . بۆ ههدا بسهکهناو ر ن موو لم

شانی مادەی ئه کان . بۆ مافياييهکراوه غهدهکتر قهژنی يه ر يا نيزيکی لهسڕکهندامان ککخراڵ ئهگهله تيی بهستن جگهتی و دۆستايهيمانی برايهپه غهدهقه کهوهندامانی ڕ

کی ئهرجهو مهر بهگهکراوه، مه کخراوهی خا يی بۆ ڕ . هه کهر داب وهر بهت يهو شهوودی دوور سيحی و يهڵ مهگهتيی لهدۆستايه کانی لهنگرهقوڕئاندا اليه د لهمهمحه

هبۆ بنه تييهو دۆستايهی ئهو کاتهنيا ئه. تهوهخاتهده ، بۆ کی ههيههرهفيايی بهی ماما بکی که ناو قورئانيشدا شن لهنسيپيکی هاوچهدرێ. پرهی پ دهو کارهم ئيزنی ئهکات

. يهقييه'کان ناوی 'تهکه الی شيعه يههه

Page 301: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

300

سيی دۆست و دۆژمن، گشتی و که

ويستيی به " جيا له ت پياوانی نامووسدار کهنانه. تهيههای ئينسانيی ههبه مرۆڤ پکيتر نييه ڕيان بهکۆزانۆسترا" باوه ويستيان بههيچ شت ك ههسيسته ، پ بايهخی ، کهيهم

گايان له سکی کۆمه ئينسانيان پ بدات و ج ترا ر گادا بۆ دياری بکات. پ"PetraReski"88 ر مافيا دهسهله : يواب بهر سيسته"ههنووس ك پ کی ئيديۆلۆژييه منهيار کراوەاو و کاميل تهوته وت، س و کهر، ههوروبهدنيای ده ك لهيه، نهک ههر و

کی ئيديۆلۆژيه ميشهکوو ههکات، بهدياری ده کانینگرهاليه بۆ رنامهياسا و به." گۆڕيشی بۆ دادهنه ن

ندخواردوو لهك برايهئيسالم و مافيا وه کهاتوون، ڵ يهگهکی سو کی به ك پ چاوهنگری بنهاليه ن کهکهده و مرۆڤانهيری ئهگوماناوی سه کی ك ياخود باوهيهما ڕ

ن، کهوت دهس و کههه بان و دۆستانهکتر ميهرهڵ يهگهناو خۆياندا له بن. لهگشتيی نهر سهله ٢٩ی ئايه ٤٨ی سووڕه و ويشكن. قورئان له ر دوژمنان تووڕهنبههه م لهبهوهی ئيسالمی بهم کۆمهکهيه غهمه"محهکات: باس ده يهم ش و . ئهری خودايهمبهد پکتر ڵ يهگهم لهستن، بهکان قايم ڕاوهب دينه ب دژ بهون، دهڵ ئهگهی لهسانهکه

ت، کوشتنی به دۆژمن به يهوهير ئهسهبان بن." هميهر کی ئاسايی مرۆڤ داناندر کارژکردندا چاويان پڕ ده د لهمهکانی محهرهڕکهدەزانرێ. شه سك و بوو لهکاتی نو فرم

ك دواتر بهم چهگريان، بهده ، دهوهب ئه ند خول داب ری يانتوانی سهی موچورکيان پك ك بهالی ئه ، چونکهوهنهشی جيا بکهله لهب دين نانی وان کوشتنی ب دين ج ه

وه: ی قوڕئاندا ده١٧ی ئايه ٨ی سووڕه ش گرنگتر: خودا لهوه. لهويستی خودايه "ئو ستی لهر خودا دهگهئه تی."کوو خودا کوشتوويه، بهکوشتووهتان نهو ب دينهئه

وی ناتوان تاوانباری بکات. رزهکی سهر هيچ ياسايهب ئيتدا ههکاره

وه به زمانيدا گوێ ستهڕی بهوپهکليسا له توان لهشن مافياييهک دهکی هاوچهيهشت، له ر په بۆ مرۆڤی رۆحانی ڕابگر ژنۆ دادات و دۆعا بکات، م ئهری مريهيکهژ

ڕۆژی ڕوون، دواتر به ند چرکهات، چهجياوازی بک ست بهی ههوهب ئه م بهبهك له ك گلوولهر شهسه مرۆڤ ، ك کوشتن زۆر ئاساييهباران بکات. بۆ مافياييه قام

88 Petra Reski: Mafia. Von Paten, Pizzerien und falschen Priestern, S. 123

Page 302: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

301

ك دهك سهخۆی وه چونکه زگاريی له ش بهو کوشتنانهبينی و ئهرباز تی داده پار ن وکيتر لهگهر ئيتاليا لهگه"ئه: و ده ت کی ئيتاليايی په، و سهبايهڕدا شه ڵ و نجا رباز

کرا دهير نهك تاوانکار سهوه ربازهو سه، نهک ههر ئهست دوژمنی بکوشتايهيا شهدهمانی شهك قارهکوو وهبه يشی پ ك ی له جيهاندا وهو شتهئه درا."ڕ ميدا

کی مرۆڤ کوژ سه کخراو ت ك کۆمهکرێ، بۆ مافيايی وهيردهڕ وهتهو نهگا، وده ك بکووژێ ويژدانی راحهوە کات مافيايی کهو هۆيهر بهکرێ. ههچاو ل . بۆ تهس

گانهنه ی گرنگهکهوهتهمافيايی بۆچوونی نه ك کهك سهر وه. ههك هی ب له رباز.بارودۆخی شه ه وتانهس و کهو بارو دۆخ و ههئه 89ڕدا ب رمی و ئاسايی تی فهحا

نن.پ کد

کردنی مرۆڤ شهڕهی ههدزی و پاره زگاری ل بۆ پار

چاالکيی دزی و به سترابۆوهنيا بهته تاوهرهسه کان لهبارودۆخی ئابووری مافياييه کردن. ئه شهڕهی ههپاره زگاری ل هر بنهگهبۆ پار ی يهكی مافيايی ناوچهيهما كی نو

دا بگيان له ر کونترۆ س رکهکرد. ههده دانی پاره يان ناچار بهکهکی ناوچه، خهرتايهژدان، ڕاوشهڕههه ، دەگهيشته ئهنجامیدابايه"ی نهPizzoپيزۆی " نان و کوشتن. ، ل

وتر و بهيان زۆر بهکهمڕۆ بازاڕهئه دياره . وهراوانتريش بۆتهرفهرب

نشينهمهمی محهردهسه له ارهو کئه وهمهکی کهجياوازييه به وهکانيدا بهد و ج ڕك ناوچهده ی خۆيان بگرتايهکی نوێ يان لهيهچوو، کات ر کۆنتڕۆ ميشهوان هه. ئهژ

شوی خۆيان کهبووڵ دهکرد: يا ئايينی ئيسالم قهستيان پ دهئاوا ده ن، ياخود ئايينی پ و بۆچوونهريان بۆ ئهن. ئهگهريش سهدهئيسالم ده به 90"زيهگرن و "جهڕاده کووژران. ده نهواندايه،دانه

ك دهکهشکردنی پارهت دابهنانهته کان، ئيل ی مافياييهرکردهچوو. سهشيان زۆر لکی به" بهIl padrinoپاردينۆ " ڵ گهنگاندن لهسههه بڕا بهتری پ دهورهرچاو و گهش

89 Petra Reski: Mafia. Von Paten, Pizzerien und falschen Priestern, S. 19 ت 90 ندر سهنگ جهزيه پارهيهکی سهرانهيه که دهکرێ لهگهڵ پيزۆی ئيتاليايی هه

Page 303: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

302

کردن و سهبۆ بهکانيتر و ندامهئه زترکردنی بڕواپ و ری، لهمبههه واندن لهردانههکيشی بهشهبه هر بنهسهی خۆی بڕ وههه کرد. قوڕئانيش بهش دهيدا دابهکهما مان شنجی پاره ك لهيه غهکهرانهی سهپ هر و بنهمبه، بۆ پ کا و چوار لهرخان دهی تهکهما

نجيشی به کات. ش دهانی ئيسالمدا دابهرڕکهشهر سهپ

ڕايه والمالو ئهی ب ئهگو

ندرێ و سهسهده وهسهموو کهن ههاليه کان لهرکردهی سهرکردهسه ری لمندرێ. ئهنهردا بۆ دادهنبهههله ك بدا، نه رکردهر سهگهو کان ندامهئه س لههيچ که بڕيار

گرتنی. خنهڕه ی و نهوهدکردنهئيزنی ره ، نهيهودا ههی ئهقسه هکردنی لئيزنی قسه لك نيشاندهست وهر دهماچی سه کردنی ئهفاداريی و باوهری وهك سيمبۆل کان ندامهڕپ

ڕاگرييه. ئهی مافيادايهرکردهر سهنبههه له رانه و گو دا رکردهر سهنبههه نيا لهته يهکوچوه موو پير و بهر ههنبههه و له نييه هکانی بنهسا وهکاندا بهما . قوڕئان لهده ڕ چ

وهدا به ٥٩ی ئايه ٤ی سووڕه ! گوێ يهڕتان هه"ئهی ئهوانهی وا باوهدوێ: ده يهم شغه خودا ڕابگرن، گوێ له له وانتاندا ئه ی لهسانهو کهی و ئهکهرهمبهپ رکی ندراوهمرئه وه"ئه: دا هاتووه ٣٦ی ئايه ٣٣ی سووڕه ها لهروههه ، ڕاگرن."کردنيان پ

کی ئايينی دروست نييه کی ئايينی يا ژن غهگهکه، ئه بۆ پياو ی کهرهمبهر خودا يا پ، ب قسه کيان داب گايهيی بکهبڕيار رن."کيتر ههن و ڕ بژ

کی پ ئه ك له"کات يه: کی گرنگ له مافيادا هاتووهك ياسايهوه ندامانی مافيا کارردرێ، تهده ه ی لهکهر ژنهگهت ئهنانهسپ ، دهحا ی ب ب بهتی ژان گرتنيش داب ج

تهخۆی بگه لهپه و به ڕايهيرهپه ی."کهر کارهسه ين ۆ" "پادرين يی لهويکردن و گوکهرووی ههسهله دا بهدهکانی نهنگرهاليه هيچکام له ديش ئيزنی بهمه. محهيهوهمووشت

ژ ياخود شه ك، لهبيانوويه س ناتوان "که: و دهبن. ئهشدار نهکانيدا بهڕهنوکی ڕاستهباوه ، مهی ههقينهڕ دايك و باوك، منداڵ و ی منی لهو کاتهر تا ئهگهبت."موو مرۆڤيتر خۆشتر نههه 91و

91 Al-Bukhari: Sahih al-Bukhari, Hadith Nr. 15

Page 304: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

303

گرخنهسزادانی السار و ڕه

مهرکهنسيپی "ههپره ، دژ بهنه س بۆ ئ مه ب کخراوهئ ی مافيا يه"، ئايينی ئيسالم و رکه گايهر ئهسهك لهك ياخود مافياييهکات ئايينيهدا. گرێ ده وهپ ی بۆيان دياری و ڕ

ن و تا پلهن، بايکۆت دهتاڵ بکهبهن ياخود ئاش الده کراوه ترسيی ی کوشتن مهکررتا"کهبۆخۆيان دروست ده ده" (ئهOmertaن. بۆ مافيا ئۆم زۆر گرنگ نگيی)رکی ب

رتا واتهر ئه. ههو ئيالهييه ك ئۆم ده ندام نتيتۆ "ب ، ناوی پ ن " Pentitoنگی بشکهبنه نرێ، لهر دادهسه(تاوانکار)ی له ت. له يهوانهکرێ و لهردهده کهما بشکووژر

کدا بهههب لهده که تهريعهشه وهئيسالمدا ئه وهموو دۆخ ر نا مرۆڤی الدهبچ ده ڕ" يا خود مرتد Pentitiکووژرێ. پينتيتی "کرێ ياخود ده، قامچيکاريی دهو ياسايهله

ت و ههير دهك ب ماف سهڕاوە) وهگه(هه ، دهر کات مهکر مری توانن ئهيليان بکهر و ئاشبهم نهک ههر الدهن. بهکوشتنی بده و باندهتا و ی خۆيان، ئهکهری ن

ت، بهسهبه وهتهريعهخود شهن مافيا يااليه يان لهنووسهچاره ر و کوو نووسهر دت نانهکرێ. تهڵ دهگهوتيان لهس و کهشن ههمان چههه رانيش بهگهخنهڕه

ه له کاريکاتۆريستيش که نهتی تهحا شنهمهی محهنزدا و کوشتن سزا به وهد بکن، ههده رش بردنهر وهدر بدۆ "سه ك ه ی " لهCharlie Hebdoر چارلی ه ٢٠١٥سا پاريس. له

دهشهڕهژين، ههترسيدا دهمه رانی مافيا لهگهخنهمڕۆش ڕهتا ئه کرێ، يان لکيش وهتيان ل دهشکايه رت ساويانۆ "ك نووسهکرێ و تاقم "Robert Savianoر رۆببی گوموڕڕاه "نووسه ت. دواوهباديگارديان به ميشهب ههده "Gomorrahری کت ب

وهههلمان روشديش بهسه و بوونهمان ش ناوی "ئاياتی ی بهکهی ڕۆمانهوه، دوای بی ڕابردودا رچوو. لهانی" فتوای کووژرانی بۆ دهيتشه ١٣مافيا سی سا

هی دنيای ئيسالم زۆر له رانس لهتۆله ی دژ بهليسته 92.نووسی کوشتووهڕۆژنامهژتره . مافيا دوور و در

ئهلبوخاری، "صحيح البخاری"، حهديسی ژمارە ١٥ 92 Petra Reski: Von Kamen nach Corleone, S. 281

Page 305: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

304

وان ئيسالم و مافيادا هه ر لهزن و بڕياردهکی مهجياوازييه : ئيسالم زۆر زوو يهن، کاريان داناوهههه و به يان ل گرتووهخنهڕه ، کهيدا زاڵ بووهو دوژمنانهر ئهسهبه

ژووی خۆيان به چه ستی خۆيان نووسی. مافيا بهده ئينجا ئهوان ياسايان دانا و م ، نهواپند خۆر مايهنيا وه، تهوهبوونهورهڕای گهرهسه کی سو ت زۆر له که وهك گرووپ و

په به الی ياسادا وهبن و کاری خۆيان بهڕ دهت نگرانی ئيسالم اليه و هۆيهن. بهبهده ڕکی تاوانکار پ کهگهنگاندنيان لهسههه زانن، جنيودانی ده و به سری شانهڵ گرووپچهنه ی.کهوانهك پ

Page 306: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

305

شه ر ژناندانبههه د لهمهو الوازيی محه ک

يان نيا مرۆڤن. زۆربهڕاستيدا ته رۆکی مافياکانيش لهران و سهحوکمرانان، داگيرکه زهپه له کی کهکهنا ه هسيی ناو بنهياندا ژيان ڵ گهله ميشههه رت نييهشه ، کهيهيان ههما. شهسايهکه زيياندا بگونج م هه رتيش نييهتيی خاوەن ه نووسی چاره ميشهمرۆڤی زا. کهکۆمه نيايی و دوور لهته ك کهی ب دا، مان دهر مان و نهسهوام بڕيار لهردهبه س

يخۆشهجار و باره ت لهتايبهکان بهی ديکتاتۆرهالوازی بکات. زۆربه ست بههه ش پوان يان لهکهتييهسايهنديی کهتمهر ژناندا تايبهنبهههت لهوهس و کههه م ن کی زا مرۆڤ

کی ب ده . کترهيه خۆيدا دژ بهخۆی له کات، که ئهوەتدا جۆالن دهسهو مندا

زدارييهشه ری بهدهبهڕادهريککردنی لههۆی خۆ خهد بهمهمحه له وه،ڕ و هکی ته . وهبينيههڵ ژناندا دگهوت لهس و کههه نيا لهی تهکهوهنگدانهنياييدا رهبارودۆخ

زتر دهبه ندهر چههه س و کرد و ههنيايی زياتر دهته ستی بهش ههيهو ڕادهبوو، بهه چووهنی زۆرتر دهمهند تهرچه. ههبۆوهتر دهڕهمهير و سهکانی سهڵ ژنهگهوتی لهکهگشتی ر بهوروبهر مرۆڤی دهنبههه وتی خۆناسينی لهس و کهش ههيهو ڕادهر، بهسه

م و وه ميشهدا ههندييانهيوهو پهد لهمه. محهبۆوهيرتر دهتی سهتايبهکانی بهو ژنه ك زازدار هه ك، جاروبار لهکوو زۆرجار وهکرد، بهدهوتی نهس و کهه ڕووی ك مندا

شانييهڕووی په لی واش بوو له، چهوهويستييهخۆشه ا جاری واش بوو هروهو هه وهرمانه ترسی له کانيدا زۆر جار لهڵ ژنهگهنديی لهيوهپه دا. لهخۆی نيشان ده زا

وه ستدانيان بهده ی ڕاستيدا متمانه کرد. لهوتی دهس و کههه غيالنهی گوماناوی و بهشگايه يداندييانهيوهو پهبوو. لههه ديجهخه می واتهکهژنی يه نيا بهته کی ڕوون و هيچ ڕ

ك لهد بهمهوتی محهس و کهفاف بۆ ههشه ت. جار ويستيی و ڕووی خۆشهدی ناکرزه کدا بچووکترين هههات و لهو پيريان دهرهبه وهر کردن، نگاويانی کۆنتڕۆڵ دهپڕ

ودا دهله ر چارش نهوهيشاردنهژ کردن و ئيزنیوت دهی ل زهوه، ئازاديی جوگانهگهکردن لهقسه کی ب ده رجهو مهنيا بهی تهڵ پياو کی به دان کهپ رز لهديوار

. له وانيانداب ش فه ن س و ك ههکانی، وهڵ ژنهگهوتی لهس و کهوتيدا ههڕۆژانی پی ل هاتبوو. لهڵ شتومهگهوت لهکه ی کۆتايی ژيانيدا،هه کی ناوما ند ر چههه شت سا

ک زه کی تازه دهگهندی لهماوهمانگ جاريتر يازده ديجهدوای خهکرد. بهڵ ژن

Page 307: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

306

کدا له ندی کرد و نۆ ژنيان هاوکات لهماوهزه دا وانهدوای ئهژيان. بهی دهگهما. گهتی لهی نزيکايهوهب ئه ژنيترکرد به ١٤ڵ گهرمی لهفه ندی بهماوهزه ياندا بووبدهحه بوون کهندين دووجين ژن ههشدا چهوانهئه رسهبه هۆی م بهکردن، بهزی ل

ه ڕ ياخود خۆ الدان لهکاروباری شه ريك بوون بهخه يتوانی کانيتری، نهی ژنهبۆستی دهڕدا وهکاتی شه له بير بچن کهکانيشی لهکۆيله نيزهيان بکات. ناب کهماره

ی خه وهسانيترهن کهاليه وتن ياخود لهکهده کران. ت دهپ

ی وهو، شووکردنهکانی دانابوو. ئهت بۆ دوای مردنيشی پالنی بۆ ژنهنانهد تهمهمحه که ت بۆ عايشه،تايبهبه و بڕيارهکردبوون. ئه غهدهکانی دوای مردنی خۆی، ل قهژنهکی ئهمهته ی سهبوو و بهو تۆی نهن ه ١٨ کان لهئيسالمييه اوهرچپ ييدا بوو بهسا

وه ت. ژن، دهب ب زۆر ئهستهم بووب

و ی ژنان بووهد ئاوا گيرۆدهمهمحه وهکهاليه و هۆکارانهی که لهك لهيه ت دوای نانهکردوون و تهی پ نهمتمانه وهکيتريشهاليه ، لهبووهويستيی بۆيان ههخۆشه

تهگهری زۆر دهگهئه ای بۆ داناون، بهمردنيشی ياس يهردهبۆ سه وهڕ ی. کهمی منداکی چادرنيشين ئه دايك بوونی، بۆ شيردان، بهوتوو دوای لهس حه . سپاردرابووژن

کی ئاوا زوودا به دی لهمهبۆچی دايکی، محه کيتر ئهکه کات م ، بی وهسپاردووهسی بڕياروهتهماوه دايکی، می ساوايی لهردهی سهوهجيابوونه که يهوهئه رده. خا

که ی دهمه. محهبووهکی زۆری لهسهر ژيانی ههرييهکارت کی ژيانی الی د دووسا ستپپه ی، لهکهرهشيرده دايکه ی بۆ وهڕانهکی کورت دوای گهيه. ماوهڕکردووهبيابان ت

رراوه وهدايکيهن اليه ميسان له، ههککهمه بۆ الی ژنی ڕەشماڵ نشين. بۆ جاری وهتهنويستيی به دا کهمهئاسته نهمهو تهم لهدووهه بوو بوو، دهويستيی دايك ههخۆشه پ

ست و هۆکاری دايکی واتهبهدايکی بکات. مه ر دووری لهنبههه خۆڕاگريی لهره ی، وتهس و کهو ههر ئهسهش لهئامينه . وهتهم ماونهدا ب وهل

تهماوهد، زهمهدايکی دوای مردنی باوکی محه نگهڕه تی وهندی کردب و ويستبتهد بهمهك دواتر، محهيهماوه هناو بنه ر يه ما يدا نی شهمهته . لهوهيهکهنو ش ساکی ناخۆشتری بهکاره ر چووبوون بۆ فهسه ايکی بهڵ دگهد لهمهر هات. محهسهساتکدا ئامينهله ثريب، کهر گۆڕی باوکی بۆ يهسه گرێ. ت دهوێ و نۆبهکهخۆش دهنه پڕ

Page 308: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

307

گای چوون بۆ مهنيوه له : "ئامينهدا دهندييهيوهو پهابن ئيسحاق له ئهبوە له ککهی ڕ"Abwāشر له. ههمردووه وهيهکهخۆشيههۆی نه" به ردراوهخاك ئه به و هسپ که. مندا

." گومان دهد دهمهمحه واته گای گه ك لهنه ئامينه کرێ کهب زۆر گرياب وهڕانهڕ که دايهمان ناوچههه "، لهUsfanئوسفان " يدا و لهکههمهناو بنه کوو لهبه ککهبۆ مه

دا ههAbwāئهبوە " . وتووهکه"ی ت زه به که يهمان ناوچههه وهئه، مردب ی ت ی کهپ ،و ڕووداوهد دوای ئهمه. محهدايك بووهدی ل لهمه"، محهTilman Nagelن ناگل "تيلمه

کی دايکی گهڵ کهگهله رراوهی ئهورهگهباوکه و به ککهبۆ مه وهتهڕاوهنيز ر سه. لهسپشتری محه ب و ده. ئهستهوە نييهده وتۆ بهکی ئها، هيچ زانيارييهسهحر د لهمهژيانی پ

هو بنهالی ئه ك کۆيلهوه کيان کهوهڕی لهی مهکهرهشيرده ی دايکهيهما . جار ڕاندبهده ش هاتووه ب چوار سا كی بۆ پ ، ڕووداو ك کان وهژيننامهنووسه که بووبك بهب ڕن. دهکهير دهکی سهرجۆيهپه د بۆ الی دايکهمهمحه وهرزهترس و له ۆژ

ڕاويهHalima" ليمهحه ی واتهکهرهشيرده . گ ڕاندنی وهريکی له: کات خهوهته" هاتبدا کردووهمهدوو پياوی سپی پۆش هاتوون بۆ الی محهکان بووه، ڕهمه د و باوشيان پ

سپی پۆشه و دوو پياوه. ئهوهك کردۆتهقۆيهچه ، سنگيان بهويان داناوهر زهسهو لهکی متفه و به وهديان کردۆتهمهسنگی محه بووبن که الئيکهب دوو مهده يان ئاو رك ددواتر کردبی که ديان ئامادهمهب محهده و کاره. بهوهيتانيی شوشتۆتهکاری شه له ربگرێ. يامی خودا باشتر وهپه

ی Halima" ليمهب حهده ڕهمهير و سهسه بارودۆخه وئه "ی نائارام کردب و پ . بڕياری داوهشاندوهستی ل وهده و يا جندۆکه وتووهخۆش کهد يا نهمهوابووب محه

تهوە الی دايکی لهمهمحه که ر ی وتهلس و کهو ههئه کاتی ئامينه 93.ککهمه د بنهبنه ، چونکهبووهير نهزۆری پ سه ووه،دی بيستمهمحه رجۆ په ڕيان بهی باوهکهماشگوويی کردن له بووه گيری و پ . که ناسراو بووهکی ناوچهناو خهو ناويان به فاوه ی بهکهکوڕه بوو که وهڕی بهباوه و و درينجه ن جندۆکهاليه ك لهيههيچ ش وهو د

وهخۆيان نيشانداب و ئه و فريشته الئيکهتوان مهنيا دهو ته ته سهرکراوههيرشی نه

93 Ibn Hischām: Sirat an-nabi, 1:214

Page 309: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

308

کی گه که کهيهنيشانه گايهو گرانی پ ده ورهکار ت. دووساڵ دواتر له ج ردر ك سپ کات. وت دهفه دا ئامينهو دوو شارانهين ئهمابه له

يدا محهنی ههمهته له ی واتهورهگهدنی باوکهد شاهيدی مرمهشت ساته الی ئهبدولموتتهعه هڵ بنهگهله بووتاليبی مامی کهليب بوو و ناچار کرا بچ يدا کهماو ويستانهو خۆشهستدانی ئهده، لهساتانهو کارهژيان. ئهشندا دهکی هاوچهندييهيوهپه لههناو بنه بوون لهورهگه ست بهها ههروههه گانهما کی بهبوونی کهو نه ی ب وام ردهسکی بهسايهکی کهيهك نموونهوه وهتيی و فيگوور ددا بوونهمهژيانی محه له ربهڕ

نه ستی متمانه، ههوهنيا مانهکی بۆ تهرههۆکاری سه شبينی س و کهکردن و ههپ وتی پنی خۆيان لهته کراو، و بهنه شت. د بهمهتی محهسايهر کهسهواوی شو جی ه

ده ڵ گهوت لهس و کههه ددا، خۆی لهمهژيانی محه بوونی دايكه لهچ ئهو نهوت. له کی دايکانهنا و سهدوای پهکدا بهندييهيوهپه ندچه ژنان دەرخستب ، ڕاوهدا گهلماندن

ژ و له زووی کردووهکی زۆر ئارهيهڕادهبه که ڕاوه. لهدوايدا گهايی ژيانيدا بهدرك لهگهله وهکيشهاليه کی خۆپهس و کهکانی ههژنه ڵ تاقم و زۆر ئيشكی ستانهرهوت

ده که ههبووە، تی سزای تاوانی دايکی بدات، وا لهو کارهچی بهو نی مهته ی ويستبييه بوو. ی کردڕهبه و دنيايهنا لهب په به وهمنا

م که، بۆ يهوهدهمهن محهاليه له ککهی شاری مهوهدوای گرتنه ند ساڵ دواتر بهچه له خودا کردب که ب دۆعای لهده وهگريانه ر گۆڕی دايکی. بهسه جار چۆته

چ ب ئامينه. دهوهد کردۆتهی رهم خودا دۆعاکهکانی چاوپۆشی بکات. بهگوناههکی وا گرانی کردب کهگونا ؟ وهپاڕانه دی ناچار بهمهمحه ه الی خودا کردب

ژووناسانی ئيسالمی له . کافر بووه که دا بووهوهله ن گوناهی ئامينهڕهو باوهر ئهسهمغه ١١٣ی ، ئايه٩ی قورئان له سووڕه سی ب ری بۆ خزم و کهمبهدا، دۆعاکردنی پ

کردووە. غهدهئيمانی ل قه

کی ب مانايه يهوهشن شی کردنهو چهئه وهی منهڕوانگه له کاتی مردنی . لهشتنه دواتر بۆته د کهمهدا محهئامينه که ی تهنيا شهری ئيسالم، تهپ . ن بووهمهش سا

وه رکاری ئايينی ئيسالم بهسه ر هاتنهگهئه کی ڕاستهپ ين، ئه قينهر بۆ ئايين ودابنب دين و کافر م جيهانهر ئهموو مرۆڤی سهر هههه وتی کردووهفه ی ئامينهکاته

Page 310: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

309

ژوو ناسان ئامينهر هههه وهکيتريشهاليه بوون. له می دايکی ريهڵ مهگهله مان منن و ڕهسهدهسيح ههمه کی هاوچهوايهنگ نن و دهشنی بۆ دهت ق کاتی ئامينه نووسنخو

ی کردووهونيدا خهخه ، لهد پڕ بووهمهمحه زگی به کی تاقانه زگی به که يا و مندا. ماوهسهدی لهمهب ناوی محهو ده ت پڕهتايبه دايکبوونی کی کورت دوای لهيهر دابن

کی وهده تهمهشی محهله ها لهب تيشک کانی شاری کۆشکه رێ کهده د هاتب.سووريه له" Busraبوسرا" 94ی ڕۆشن کردب

ژوونووسانی ئيسالمی لهوهڕای پشتڕاستکردنهرهم سهبه د مه، محهر ئامينهسهی م له ئامينه ين کهگهقورئاندا ڕايده ڵ دايکی، لهگه له وهزووی ئاشتبوونهب ئاره به

ت. مدا دهنهههجه نر سووت

ی ئه نهوهخۆی دوور خستۆتهدی لهمهمحه ئامينه که ڕاستييهو ب يشتوويی گه، يا تك کهد وهمهمحه کی دا ناو خهی لهو قسانه، ياخود ئهست داوهده دايکی له ك مندا

ريدا کی ب هاوسهندييهيوهپه د لهمهمحه وەی کهر زاران بوون و گومانی ئهسهلهگهيشتوه ب ئامينهی ابن ئيسحاق دا دهکهنووسراوه ؟ لهزووهو ئارههۆی ئه ، ببونهپ

تی موو هه 95.ت تر بووهوانيتری راحهموو ئههه د لهمهر محهسهزگ پڕبوونی له گوتبش و نه نه کۆکن که و بۆچوونهر ئهسهکان لهئيسالمييه رچاوهسه الی دوای عه پ بدو

کيتر نهڵ هيچ کهگهندی لهماوههز د، ئامينهمهباوکی محه يه. بهکردووهس ی و پال س مانگ دوای زهعه ك ب ته، دهوتی کردووهفه ڵ ئامينهگهندی لهماوهبدو نيا جار. ئهله ی ابن ئيسحاقدا کهنووسراوه له ی تر کهو زگ پڕبوونانهدی ئهو زگی پڕ بووب

کراوه وه ، لهباسی ل کيتر لهوابوو ده وون؟ کههات کو گۆڕێ دا بووبن جا چ ب پياوانگهی هاوسه ت، لهله ڕ ک ب گهی ترەوە. ههرچۆن ی ڕوانگه ريی و چ له ڕ

کی گه ب ئامينهده وهدهمهمحه ی ببوورێ. يتوانيوهنه ی کردبی کهورهتاوان لغه گايان ل بهر و باوهمبه"پ کراوانی ڕ بووردن لهد ستراوهڕپ و خودا بۆ ئهاوای ل

گايان له ت خزمی نيزيکيشيان بن، کات که ڕوونهنانهبکهن که ته سانهکه ج ). ١١٣ی ، ئايه ٩ی " (سووڕهمدايهنهههجه

94 Ibn Hischām: Sirat an-nabi, 1:207 95 Ibn Hischām: Sirat an-nabi, 1:214

Page 311: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

310

کی يهوه ديجهخه کیدهك دايک

ك به که٦١٩-٥٥٥( ديجهڕادەی خه هيچ مرۆڤ دمهر ژيانی محهسهری له) کارتك بهو هيچ که نهبووه نده يتوانيوهو نهرا ئهقهس ت. ئه ه ن ك ب دا پ و تاقه گۆڕانکاريی ت

کی محه ک، تا ك هاوسه، وهديجه. خههاتووهر نهسهژنيتری به که د بووهمهژن روهديجه. خهيدا ژياوهگهمردنی له هژن و دهی ب کی ك و دووکارايهند، کاروانسهمهو ن

کخراوه د لهمهييبوو. محهميرات پ گه به ککهمه رگانی لهباز ی بازرگانيی رگای سوورياررپهسه وتووانهرکهدا سهديجهخه کی بۆ ڕ ستۆ ئه له شتيی کاروان

ك بوو بۆ کوو هاندهبوو بهنيا ههر خاوەن کار نهد تهمهديجه بۆ محهگرتبوو. خه رزی کاريی ئهو. یوهشانهگه ه

ی کهئايينييه رهاتهسهبه له ديجهر ئاگاليبوونی خهسهکان باس لهئيسالمييه رچاوهسه يوابووهس و کهر ههسهد لهمهن. محهکهد دهمهمحه يتان شه که وتی نائاسايی خۆی پ

ك له 96.وهيهيشهکه چۆته ی خه خۆی به وهترسه د بهمهڕۆژان محه رؤژ دا ديجهماکی زۆرهله ، بهکردووه . ئهکردووه گه ديجهخه داوای له وهرز و بۆ رم دايپۆش

ڕاوهديجهخه . خه يتان ويستوويهشه که وهتهی گ ن و وهئارامی کردۆته ديجهبيخنک . خۆی نيشان داوه که ی ئاسمان بووهکوو فريشتهبه بووهيتان نهشه وهتی ئهگوتوويه

ك به ر لهگهئه ی ب کهبچ بۆ الی ژنه وهرزهله ئهمڕۆدا مرۆڤ ی و پکی تووڕهوهبوونه ؛ و ياخود ب لهشکهئه ريك بو لهخه ر ن کدا بمخنک کدا وت پڕ

رده ران ب کهب نيگهده که، ژنهکم بۆ نازڵ بووهيهسووڕه کا و يا ده ی يا وڕينهکهمت، بهب تووشی نهده ت بۆ وال دهمال و ئهو ب ئه لهپه خۆشيی دەڕوونی بووب ر ين

م هيچ وتهی حهدهسه واته ککهو کاتی مهی ئهوهۆيهم بهالی پسپۆڕی دەڕوونناسی. بهك ياخود نهناوه تهخۆی ديجهبوو خه، دهبووهکی دەڕوونی بوونی نهيهخۆشخانهند بب

ی چارهدوکتۆر و هه ردهسهو خۆشيی ی بدا. ياخود کات بارودۆخی نهکهريی متهيههده که ی درکاندوويهتیکهو الی ژنه د زۆر خراپتر بووهمهمحه ر سه وێ بچ

96 Ibn Saa’d: Al-Tabaqat, 1:165

Page 312: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

311

ک و له و وهک کی ژير دهوهرداتهخۆی به و ته، ژن ك بدۆز بتوان که وهب شت. کهردهری متيدهيارمه ی ب

ردهنه بڕياری داوه ديجهخه . ههخه ی بهکهخۆشيی م کی ئاسمانی دابن س و تك بووهس و کهك ههد وهمهڵ محهگهله ديجهوتی خهکه ک هگهله وتی دا ی. کهڵ منداه ڕی بهدايك باوه ویڕای ئهرهسه ده، ههی نييهکهفانتازی مندا هخهدا و ی بهکهيا

يشی لهکی ئهم هۆيهربگرێ، بهڕاست ل وه . خهنا دادهپه ر دی مهمحه داوا له ديجهنکيتر ئهگهئه کات، کهترساو ده ی ڕابگه لهپه ديداری به تهها و ڕۆشناييهر جار . پ ين

ستا ميوانه ی وهوتی حهشکهئه نيا لهد تهمهی محهکهئاسمانييه تا ئ وتبوو، ر کهدهڕا لره ديجهمری خهر ئهسهم لهبه ك کات کهناو ماله هاته، ئيتر دهوالوهبهل شيان. ڕۆژ

ی خه له کهئاسمانييه روحه رز هاواری نگی بهده د بهمهخۆی نيشان دا، محه ديجهما يهو فريشتهتوانی ئهيدهنه ديجهخه که روشتييهس بينم!" ديارهو دهکرد: "من ئه ديجهخه له

ت. خه ی دەر قاچی چهسهد دەکات لهمهمحه داوا له ديجهببين ، و ل : پی دانيش پرسشتا هه ر سهکات لهمجار داوای ل ده! ئهبه وهداتهم دهد وهمهيبينی؟" محهر ده"ه

ستا چی، ههی دهميسان لقاچی ڕاستی دانيش و هه : "ئ د مهيبينی؟" محهر دهپرسشهم له. بهده ديجه" خهشمباوه ره ناو. "وهبه وهداتهم دهوه ی کهفريشته وهوستا؟ محه ئهن و دهکهکانی خۆی دادهجله ديجهبينی. خهر دههه ئيتر د دهمهدی ئ

نيا بهده وهييهودهئاسو به ديجهنايبينم! خه 97"يتان نييهو شه يه فريشته وهئه که : "د

شتر کهر وهد ههمهر محهگهری زۆرەوە، ئهگهئه به کی لهك پ ر بهله کهژووره سگا و لههه ديجه، خهچاو بديبايه و ج ژهکتر خهيهگهتا ن دهوتنيش، در رهی پ دا بهدا. ل

کی ژنانهاوی مهڕاشک کی لهکاردايه له کر ب هيچکات ئيزن ڕهخۆڕازيی عه. پياوگانه کی ب . به ی بهکه، ژنهيتان ب يا فريشتهجا چ شه نادا مرۆڤ خيلی ڕووتی ببين

هون و خهر فانتازی و خهسهد بهمهی ساحيب بوونی محهريزهو غه ر يدا سهکهيا .دووهری کرو ده وتووهکه

97 Al-Suhaili: Al-Raud al-Unuf, 1:408–409

Page 313: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

312

تافيزيکيهوهشی کردنه کتر ڵ يهگهر لهوتنی هاوسهيتان خهنيا شه: "تهی دهکهی مچه به الئيکهکات. فريشته و مهير دهسه ردهوانهپ ك بۆ م ی خۆی رووت که، کات ژن

ننه وهنهخهوێ، خۆيان دوور دهی بخهگهوه ياخود لهبکاته ديجهرچی خهگه." ئهوهو نامردهو بڕيارهم به، بهبينيوهی نهسهو کهخۆی ئه ی وهی ئارام کردۆتهکهی، م و پ

وه به که لماندووهسه ت نييهيههيچ ش . ك ش

ك ياسا وه دينه،تی بۆ مهو هيجره ديجهد دوای مردنی خهمهمحه که يهوهير ئهسه ی ئه . بهينی داناوههيدی عهند ياسای بۆ شار چهدانه ك له و ياسايهپ ن اليه بينينی تاوان

که ندرێ کهسهو کات دهنيا ئهم هۆشيی ياخود درۆزن بوونيان، تههۆی کهبه وهژن لمکيتريشهاليه له چه م پياو بهشاهيدی بۆ بدرێ. به وهن ژن ويستيی به وانهپ شاهيدی پ

ی ئيسالميی واتهگهگرنگترين به که ،يرهسه وهو هۆيهبه و کاره. ئهبووهم نهدووههغه د بهمهئهوەی که محه ك سه، لهبژاردراوهريی خودا ههمبهپ ر شاهيديی تاکه ژن

بينيوه. شی نهکهسهت کهنانهئهو ژنه ته که بنيات نراوه

شديجهڕی خهر ئايين و باوهسهله ستدا ده وتۆ لهكی ئهئيسالم هيچ زانيارييه ی پکيان عوسمان ابن : يهسيحی بوونمامی مه دوو کوڕه که ڕوونه و شتهنيا ئه. تهنييه

وه" ە که وهUthmān Ibn al-Huwairithئهلحوەيريث " شتريش باسمان ل کرد، گوايهك پشنياری به کی ؛ ئهککهشای مه هبيکا ب که ری رۆميی کردووهيسهقه پ ويتريان مرۆڤی باسی مامه و کوڕهڵ ئهگهو له " بووهWaraqaناوی وەرەقه " سيحی بهرۆحانی مه

دا ندييهيوهو په. وەرەقه لهتی ل کردووهو داوی يارمه دی کردوهمهفانتازيکردنی محهد مهدا ميوانی محهکهوتهشکهناو ئه ی وا لهسهو کهئه که بووه ديجهر بۆچوونی خهسهله

ک له ی باوهبووه ن خوداوهاليه بووه، ناردراو ش هاوسه ديجهخه که ڕه. ج ری پ. چونکهسيحی قهد ئايينی مهمهڵ محهگهله ته له بووڵ کردب نيا کان تهبييهڕهعه وغه ڕيان بههوودی باوهسيحی و يهمه . بووهر ههمبهخودا و ناردنی پ

Page 314: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

313

نه غهو ژنهب ئهز زاندری بهمبهی پ

ڕنهده ی لهشه ديجهخه وهگ يدا ته له . دوو کوڕ کهد بووهمهمحه ش مندا منی منداشه و حيساباتهنيشك. ئهمردوون و چوار که ك سهرنجی گه، ئههگهی لهک ر مرۆڤ بڕ

ه ندی کردووهماوهد زهمهڵ محهگهی لهوکاتهئه ديجهخه بدات که و له بووه چل سايشدا مردووه ٦٥نی مهته نينهی قوڕئاندا ده١٠٨ی سووڕه . لهسا کی که که وهخو س

و ناوهabtarئهبتهر" دی بهمهمحه ککهکی مهخه و زۆك"همانای "نه . ئهبتهر به" نته به يهو وشهکرێ ئهها دهروههه ش و ڕاستييه. ئهوهنهبوونی توانای جينسيش مانا بکرو کهمتريش بووه ديجهخه نيان زۆر لهمهته ژنيتری که ڵ يازدهگهد دواتر لهمهمحه کهيان نه ت تاقهنانهته کيشی ل . ير دهسه ديجهخه ش منداڵ له، بوونی شهبووهمندا ن نوکی بوو که کانی بهنيزهکه ك لهنيا يهته ره ناوی ماريا، منا کدا ناو خهش لهل

ڕراوه ه که وهتهگ د دواتر فهرمانی کوشتنی مهت محهنانهو ته د نييهمههی محه کهمناه . ی داوهکهباوکی مندا

ك له ناوی د بهمهکانی محهر کچهسهژيننامه نووسانی ئيسالمی زۆر جار له تاقمر سه. لهنووسيويانه "Um Kulhoum" و ئوم کلثوم "Ruqayya" روقيه "Fatima،"فاتمهنه د واتهمهی محهکهورهگه کچه ی بهيههه م نووسراوهب زۆر کهز ست ئانقه . بنه ، چونکهد قرت نهمهبيۆگرافی محه بيان لهز نه کردب ی محهب تهز د مهنيا منداغه ڕی بهباوه که بووه ئازادی قاوی بۆ د بهمه؟ کات محهبووهر بوونی باوکی نهمبهپ " روقيا و ئوم کولسومی له ی دوو کچی واتهوهستووری جيابوونهی کرد، دهکهئايينهرده مان نهشووه کانيان دا، چونکهم شتا مهردهو سهله بوون. فاتمهکانيان موسو دا ه

نهمنداڵ بوو. به ك بوو بهم ز " و as’A-Abū al" بوو ئهلعازناوی ئه ب ژنی بازرگانيشيان ههچه غه ڕی بهبوو ئهلعاز باوهبوو. ئهندين مندا بوو. د نهمهريی محهمبهپ

که ی کردووهکهکچه مری بهبوو، ئه ی زۆری ل تووڕهو کارهر ئهسهد لهمهمحهنهوهبوو ئهلعاز جيا بکاتهئه خۆی له و الی کردووهدی نهمهی محهقسه ب به. ز

هبنه بوو ئهلعاز يش گوشاريان بۆ ئهب هۆزی قوڕهت دهنانه. تهوهتهی خۆی ماوهکهمانابی که نه له ه تهز ی قسه وه و بهتهداونهويش جوابی نهم ئه، بهوهب جيا ب

نهکردووننه رده. ز هبنه له و هۆيهوەی بهکهب و م . ووهد دوورييان کردمهی محهما

Page 315: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

314

ر بوون، فهيدا هاوسهگهکانی لهموو کچه، ههدينهتی کردە مهد هيجرهمهکات محه نهته ردهنيا ز رشيان کردهد و ههمه. کات محهوهمانه ککهمه ی لهکهب و م نی ه ڤا

د مههمح ڕ بکا چونکهد شهمهمحه ی بڕياری دا دژ بهکان، زاواکهر کاروانچييهسههيويست بنهک ههر دهنه ك بدا بهکهما وتبووهشی کهکهبازرگانييه کوو کارهی ل ت

ر مه ککهتيی مهکانی تر، جادەی کاروانچييهموو بازرگانهو و هه. بۆ ئهوهترسييهژدژ هکککانی مهڵ خهگهبوو ئهلعاز لهدردا، ئهڕی بهشه ياتی وابوو. لهگی حهك رهوهند بوو ئهلعاز و چه، ئهڕهو شهشدار بوو. دوای دۆڕانی ئهد بهمهکانی محهرهڕکهشه بهشنياری پاره سيرانهو ئهبۆ ئازاد کردنی ئه ککهکی مهديل گيران. خه سيتر بهکه کی يهپ

شنيارهمهد کرد. محهمهمحه زۆريان به سيرانهو ئهم لهبووڵ کردن بهی ل قهکهد پك بۆۆ بهسی ل کوشتن، يهدوو که Nadr -alناوی ئهلنهذرابن الحارث " کيان شاعيرHarith-Ibn alعره له " که ويتريشيان درۆزن ناوبردبوو و ئه دی بهمهيدا محهکهش

کی ئهلنهذربوو،هه ندنه له که ڤا . ب پ کهدا دهکهی شيعرهوهکاتی خو نيب

نه ردهمهمحه يان ب کهرخهی ئهوهب بۆ ئهز کی کا، مل بهی ئازاد دهکهد م ندی کهندهماوهبۆ زه وهديجهخه ، واتهن دايکیاليه و کات لهئه های بۆ نارد کهگرانبه ی پ

ی پڕ دهده کهندهد مل بهمهت کرابوو. کات محهخه ی کهاشهب بير ژنهب و وهبين دتهکهده ی بووه ميشهکانی ژيانی ههناخۆشه مهردهسه له که وهو بوو کا ئهمر ده. ئههاوڕ

نن، مل به م کات. بهئازادی ده رگرتنی پارهب وه دات و بهی دهکهندهئهلعاز بکی بۆ دادهشه : بهرت ی بۆ وهيشتنهدوای گه گرێ کهردهبوو ئهلعاز وهئه نی لهننه ککهمه ستی کرێ، ههك باسی ل دهکات. وهده وانهبۆ ره دينهبی کچی بۆ مهزڕاوه د لهمهيی محهزهبه د مهستی خۆبايی بوونی. محههه له ڕوونی الوازترهکاندا بهگی ههی ههو کارهبه هشانی بنهوهو يخۆش بوو وهئهنيا بۆ دا تهر دهوهختهکی بهيهما ی پ

ترهبه ی لهکهکچه نه يزانی کهو دهرچی ئهگه. ئهی خۆيدا ب م ، بهب دوو گيانهزشتا گوشاری بۆ ئه نا کهه . ی ڕاوهکهنهر بهسهله بوو ئهلعاز د ست

نهرهبوو ئهلعاز سهئه و، ر ئهنبههه ويستيی لهب و خۆشهڕای دووگيانبوونی زنهکهنهبه گا کاروانه کرد. له دينهی مهوانهبی رهی ڕاگرت و ز ن اليه يان لهکهڕ

رشيان دهند پياوی هۆزی قوڕهچه تهيش ه نهسه کر هر، ز چ و بار دهی لهکهب منداتهگهده وهسانهبۆ حه ساتهو کارهئهدوای ش و ڕووداوهت ئهنانه. تهککهبۆ مه وهڕ

Page 316: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

315

ك دهکه و پ له وهد ئارام ناکاتهمهمحه تهخۆی بگه لهپه به ن کهوش . دينهمه ينڕشکارهرهڕکهشه کردن کهو ئه وهکان بدۆزنهکانی نارد تا ه نن. مری پ بيانسووتکدا بڕيارهم لهبه جر ئاور زه توانی مرۆڤ بهنيا خودا دهی گۆڕی و گوتی: "تهکهپڕ

نن بهسهست و قاچيان بپهده ندەیوهر ئهبدا، هه کانی فهرمانی رهڕکهشه 98."ڕنهديان بهمهمحه نا و ز يی کرد. دينهبيان تا مهج ه هاوڕ

کی تر يهوێ کارهم لهبه نهخهسات نهو کاتهبی گرت. ئهی ز ، دينهمه يشتهب گهی زنا تهمهمحه کی ربگرێ و هاوسهبوو ئهلعاز وهئه ق لهد گوشاری بۆ ه ريی پياو

نه مان بکات. ز ی نهب قهموسو و دينهد، مهمهدا محهمهردهو سهکرد. لهبووی خۆی گرتبوو. تههواوی لته ی بهکهری شارهوروبهکانی دهناوچه ر کونتڕۆ ت نانهژ

گای بازرگانيش له رش بۆ سهست خۆيدا بوو. دهده ڕ بوو ر کاروانی ئهستووری هی کهيويست کچهی دهو کارهبه وهی خۆيهڕوانگه وی دا. لهديل گرتنی ئه ئهلعاز و به

گای ڕاست هيدايه نهبه ڕ ی وهدکردهی باوکی ڕهميسان قسهب ههت بکا. ز و پرده ياند کهڕاگه زگاری خۆی ڕاده ی لهکهم ر پار کی کۆنی ياسايه گرێ. خۆی بهژ

گانهگهئه واسی کههه وهککهمه تهيهر ب کی ناو شارهناو شار که ك ب توان ده کهسزگاريی ل بکات. ئه کی بنهر کهگهپار هس زگاری بکات هيی قوڕهما س چکهيش پار

رشی بکاته بۆی نييه ك لهيانتوانی کهو کات ژنانيش دهت ئهنانهر. تهسه ه ر س ژنه زگاری خۆياندا ڕابگرن. ز ر نبهههويستيی لهدرکاندنی خۆشه ی و بهو کارهب بهپار

هرووی بنهسه وی لهئه ی کهکهرههاوسه دی مهنا، محهده ريتدا دای و داب و نهکهماوهی بهکهکچه ڕ بکات کهتوانی باوهيدهد نهمهکانی سووك کرد. محهالی دۆسته يهو ش

کرد که له سانهو کهپرسياری له وهڕييهب باوه دا بکات. بهگهوتی لهس و کهههوهری ڕاوهوروبهده تان ل بوو، ئهستابوون:" ئ يهو شتهش گو م ل ؟". ی من گو

زترين مرۆڤی عههب ستهريکی دۆڕاندنی بڕيار و ههبستان خهڕهه تی، يهکهوکی بۆ کۆتاييدا هيچ ڕيگايه . لهديجهخه ی واتهکهويستهر کچی خۆشهرانبهبه ويش لهئهتهکهڵ ژنهگهبوو ئهلعاز ئازاد بکا و لهجگه لهوەی ئه ،ماوهنه ر . ککهمه وهيدا بياننی دانهشی زهکهکاروانه ی لهو شتانهت ئهنانهته . وهوت کردبوو، پ

98 Al-Baladhiri: Ansab al-Ashraf, 2:525ff.

Page 317: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

316

نه کی به د فهرمانی بهمهب مرد. محهدوو ساڵ دواتر ز ی له خاکسپاردن ی و ج ڕته" دهBaladhiri-Alبۆ دا. ئهلبهالذەری " دينهمه ڕ يتی مه د فهرمانی داوهمه: "محهوهگ

نه ك ب لهز ن، داب و نه دا لهتابووت ك کهگۆڕ ن 99."کان بينراوهسيحييهنيا الی مهته ريتنييه و کارهئه نهخاردهدهوه کی ديکهنه ی ز ی تهسيحی نهب مه. ب ؟ ب و نيا بهبووب

رده يويستبی لهوە نههۆيه کی زۆر سهق وهی تهکهم بوو . ئهير نييهربگرێ؟ بۆچوونوهکانی سووريهدا بهسيحييهی مهناوچه کی زۆر لهيهوهئهلعاز ما تيی ، خزمايهبووه ڕ

کیگهله ی هه . بهبووه" ههWaraqaوەرەقه " واته رۆحانی ڵ پياو ك لهپ ندك مارهديجهد و خهمهمحه رۆحانييه و پياوهر ئهکان ههرچاوهسه و . ئهکردووه ی ل

کيتری نهديجهمی ژيانی خهردهسه له ش کهڕاستييه ناوهدا هيچ ژن رچی گه، ئهه . وهکاتهستوور دهپشت ئه که، بۆچوونهخۆی زۆر زياتريش بووه نی لهمهته

تهده ڕدر . ئهلبهالذەری بووڵ کردووهبوو ئهلعاز دواتر ئايينی ئيسالمی قهئه که وهگردهده : "م نهکهنووس زی شه چۆتهب نهی ز دەوە. وێ ناچ مهکانی محهرهڕکهناو ڕ

، چونکهئيسالميشی قه ، بووڵ کردايهس ئايينی ئيسالمی قهر کهوکات ههئه بووڵ کردبتهبوو ڕاستهده زی شه وخۆ و ئوتوماتيك بچ . وهکانيهرهڕکهناو ڕ

99 Al-Baladhiri: Ansab al-Ashraf, 2:529

Page 318: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

317

ک، کهئايشه و بك ئهوه توانیيدهرگيز نهد ههمهمحه ، منا

وتهس و که. ههراديکاڵ بۆوه وهنهزۆر اليه د لهمه، محهديجهدوای مردنی خه شت و دهکهرهمهيروسهسه شووی بهج ه کانی رهربهدانانی پالن بۆ به ستيکرد بهی پ

کسی وتی سس و کهيان. ههکهبازرگانييه يش و توونادکردنی کارهکردنی هۆزی قوڕه، چونکه ستی بهی دهکهندهب بهده ديجهو جنسيشی دوای خه ند چه ڕووخان کردب

ندی کرد ماوه" زهAischa" " و ئايشهSaudaسوعدا " ڵ دوو ژن واتهگهمانگ دواتر لهفتا ساڵ بوو، حه نی سوعدا زياتر لهمهبوو. تهکتر ههڵ يهگهکی زۆريان لهجياوازييه که

وه کی کورت بوو ببوهيهنی بوو. سوعدا ماوهمهش ساڵ تهنيا شهش تهيشهو ئا ژن و بتی لهمهمحه نگهڕه گای هاوسه د ويسب ژيانی دابين بکات. خۆی زياتر له وهرييهڕ

وهديجهن خهاليه ساڵ له ٢٥ ستا ده وهژنهی ب کرابوو، ئ يوست بۆخۆی ئاگاداريی ل. سکه ئاگای له کيتر ب

هی شهئايشه ی ههش سا رييهو هاوسهکر بوو. بهبووبهئه يی واتهميشهش کچی هاوڕوان خۆی و ئهيوهپه ويستوويه و کر قايمتر بکات. هاوکات ئهبووبهنديی ن

غ نهئايشه ی وا لهندييانهتمهتايبه کی با کی يدهيدا ديبووی، هيچ ژن . مندا توانی بيداتن شيرين و فڕتۆڵ، لهزمان و ب گوناهستهبه باش وهن دايك و باوکييهاليه ، خو

و د لهمهی محهندييانهتمهو تايبهواوی ئهويست بوو. تهبارهاتبوو و زۆريش خۆشهی ب بهنهمهته . بووه هرهدا خۆی ل

يی لهمی مردهسه ويستوويه ندييهيوهو پهری زۆر بهگهئه به ی دهنا ستچووی خۆشتن کردووهمه. محهوهزيندوو بکاته ی خۆی بانگه نيتری بۆ ناو ما ، کاتی د مندا

بهياريکردن سهرنجی داونه ، ک ی ههت کخستووهوهتن و خۆشاردنهرک و ی رداکردووهخۆشی به . شداری ت

ی کهگهند لهماوهزه يهدهندين سهچه وهو کاتهله ئايينی ئيسالمدا ن لهمهم تهڵ منداوه وهدهمههۆی محهبه ڕنی . بۆ زۆربهخۆی گرتووهرميی بهی فهش مانی مود ی موسوغهماوهوڕۆيی، زهئه کی شهگهر لهمبهندی پ هڵ مندا کی شوورههه ش سا يی ستييه به و هۆيهکا و بهده ردهروهپه کی لۆژيکيدا يهوهای ڕوونکردنهدوبه وهدوو د

Page 319: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

318

ك دهگهده ن. تاقم ، بهدا مارهنهمهو تهله نگهن، ڕهڕ م نيزيکی جنسيان س ی کردبهمهته ساڵ دواتر و له وهکانی بهرهداکۆکيکه 100.ييدا بووهنی نۆ سا چن بۆی ده يهو ش

هئه که کسی ئاماده بوون وزۆر زوو بلووغ ده وکات کچی نۆ سا بوون. بۆ نيزيکی سخۆی ل تاوهرهسه ر لهد ههمهمحه که داناوه وهخۆشی دانی به م، ئايشهکهم يهبه

کی لهيری ڕۆچوون، ههغه و به وهنيزيك کردۆته ڕاستيدا . لهڵ کردووهگهمووشتکس له ر بهش ههو کارانهئه ن. دووههئه س هم، کچژمار د کی نۆ کی نۆسا ، کچ

ه ک زياتر نييهو چ ئه يهسا ستاش مندا ش باو مهردهو سهها، ئهروه. ههو کات و چ ئك له که بووهنه کی شهگهپياو هڵ کچ ك يهند بکات و هيچ نموونهماوهزه ش ياخود نۆ ساکی هاوچهبوو که کراوهد تۆمار نهمهمی محهردهری سهور و بهده له شن نی کار

. تهبسه ن نی ئاساييدا مهته موويان لهر ههديش ههمهکانی محهت کچهنانهلم . نديان کردووهماوهزه

ك له ن، ن و دهکهده می ئايشهنی کهمهته کانی ديکهی، شک لهرهداکۆکيکه تاقمکی بهمهمحه کی له ييهو بۆی ن خالقی بووهت ئهتايبهد مرۆڤ . شنهو چهکار ی کردب

ی زۆربه خۆی به م ئايشهبه کان بهئيسالمييه رچاوهت سهتايبهکان و بهرچاوهی سهپژايی ی ڕابردوو، باسی له ١٤٠٠در و م ئه. بهکردنی کردووهنی کاتی مارهمهته سا

فۆرم لهخه به وێيانهده م، کهکهی بيست ويهدهی سهمرۆڤه تاقمه ی خۆيان ر يانن، چاوی ل ده ك ب نن و نايانهئيسالمدا پ ژووی ڕابردووی خۆيان وێ ئاگايان لهنوق م

. ئه نهيانههوان دهب وڕۆ دنيای ئه د دژ بهمهمحه کی باش و مرۆڤخوازيی لهيهوی ويان بۆ کهئاوا کاره وهداخهم بهن، بهگر دروست بکهخنهندانی ڕهت بيرمهتايبهو به

ت، چونکه ش نابر ژووی ڕابردووی محه بهرەوپ دا کهد پيشان دهمهنهک ههر مندا نيزيکی کردووهگهله کی شهش سا س و شنی ههگشتی چه کوو به، بهڵ منداکسی باشتر دهر هاوسهنبههه و لهوتی ئهکه س هو هروو. ئه خاتهرايهتی و کاری س

، رهسهيان لهخنهمدا ڕهکهی بيست و يهدهڵ سهگهنگاندن لهسههه نيا بهتهی نهوتانهو کهکی نامۆ بووهمی حکومڕانی خۆيشی ههردهڵ سهگهنگاندن لهسههه کوو بهبه . ر کارين.دواتر ده وهر ئهسهله و

100 Abū Dawūd: Sunan Abi Dawūd, Hadith Nr. 2214

Page 320: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

319

گايهمهکانی محهژنه ناو يزانی، لهك خۆشی دهر وههه ئايشه بوو. تيی ههکی تايبهدا جر وانيتری ههو ئه دهمهی محهژنی باکره تاقه کرد کهده وهوهو زۆر شانازی بهئهوههه نگاند سهدهك ههوييهزه ڵگهدی لهمهکانيتری محهژنه ژن بوون. ئايشه موويان بشوويانهن شووهاليه له که د بووهمهنيا ژنی محهته ها ئايشهروهئاودراون. هه وهکانی پکسی محهسهد باسی لهمهدوای مردنی محه که نهد کردووهمهر ژيانی س : ده . بۆ و

ك چۆتهموو شهد ههمه"محه شی گرتوون، ماچی کردوون و باوه کانی و لهالی ژنه وش ئهگهياری له توهڵ کردوون، پ ." ی بووهنۆبه وهو شهی وا ئهو ژنهالی ئه هی بچ

101

ش ڕۆژئاوابوون بۆ ههمهمانگی ره له کسی پ ك ياساخ زاندا نيزيکی س مان ر موسوچاوپۆشی و کارهواوی لهته کاتی عوزردا به ژن له قوڕئاندا هاتووه ت لهنانه. تهکراوه

تهده م ئايشهبکات. به ڕ ت بۆ نانهکی نوێ دانابوو. تهد بۆ من ياسايهمهمحه : "وهگم زمانی و هه م ماچی کردووهزان ههمهمانگی ره عوزريشدا بووه، له ی لهو کاتهئه

کی بووهته ها ئايشهروههه 102."مژتووه غه ك بهنه که نيا ژن کوو ری خودا' بهمبه'پکيان لهنهنه. تهد'ی ناو بردووهمه'محه به دی پرسيار کردووه: "بهمهمحه ت جار

غه ، وی بيستووهکر ئهبووبه، ئهری خودای؟" کات باوکی ئايشهمبهڕاستی تۆ پغهشه کی الوازی سو کهدا زۆر ههر ئايشهنبههه د لهمهم محه. بهاوهکی ل ديهپ وتی گه بووههه ت بيکات. هه ڕاوهو ل يخۆش ب کی پ رکار

دوای بينيويه . ئايشهئيزنی بينينی جوبرەئيلی بووه که نيا ژنيشی بووهته ئايشه ك غاری کردووهر ئهسهد لهمهڵ محهگهکردنی جوبرائيل لهقسه د مهمحه . کات لهسپ

ی سهمهک بوو، محه و پياوهکات، ئهپرسيار ده ستا ته ، چونکهير بووهد پ نيا خۆی تا ئند ماوهکانيتری زهڵ ژنهگهد دواتر لهمه. کات محهئيزنی بينينی جوبرەئيلی بووه

ش ه وه يشهبۆ ئا ن کهکهيی ل دهکات، گلهده و خات. لهکانيتری دهموو ژنههپ ئايشه ت بهبارهوتی من سهس و کهر ههسه: "لهوهتهمی داوهد وهمهدا محهندييهيوهپه

101 Ibn Kathir: Tafsir, 1:697 102 Ibn Hanbal: Al-Musnad, Hadith Nr. 24775

Page 321: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

320

نن، چونکهگوشارم بۆ مه کانيترم لهڵ ژنهگهر لهگهم بۆ نازڵ ناب ئههيچکات ئايه هگادا بخه 103.ڵ ئايشهگهله وم، جگهج

ئاشکرايی، سروشتی جوبرەئيليشی گۆڕيبوو. به د بۆ ئايشهمهيستيی محهوخۆشه ت، خهر لهگهئه چونکه د ئيزنی بينينی مهمی محهکهك ژنی يهوه ديجهبيرمان ب

شتووهی بهکهت ژوورهنانه، و تهبووهجوبرەئيلی نه خۆی رووت ديجه، کات خهج هکيتری کردووهس و کههه ر ئايشههنبهه م له. بهوهکردۆته ی الی وهب مانهو ده وت

شهئه . ك نهيهو هيچ ک بووب

کيتری ر شههه به د بۆ ئايشه،مهويستيی محهڕای خۆشهرهسه ك ژن ش مانگ جارناوهسهبه ی . بهوان بووهك لهڤالی نيزيکی، يهر ههکچی عومه فصه. حهر ه پ

ڕاوه زی ر خۆشهبهنيا لهو ته ويستووهی خۆش نهفصهد حهمهکان محهگ ويستيی و ڕنهتايبهد دا بهمهکانی محهناو ژنه . لهی کردووهرهو کار ئهبۆ عومه ب بن ت "ز

دا چوون. ئايشه چاوی ئايشه ك بهك دڕوويهد "ماريه"، وهمهی محهکههش" و کۆيلهجهوه به ت تايبهد بهمهکانيتری محهڵ ژنهگهکردن و لهتی پ دهخياليهخۆش بهکی نهيهش

ك که نهو دوادژ به فصهحه ی محهش و ههوتبوو. کهر وهۆيهد بهمهوای ناو ما هراويی ببوو. ژه

103 Al-Bukhari: Sahih al-Bukhari, Hadith Nr. 3775

Page 322: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

321

کی جوولهکهی بهديلگيراوی شهفييهسه ڕ، ژن

کی تينوو، کهد وهمهمحه ته ك مرۆڤ واوکی خواردب . ، هۆگری ژنان بووهوهخوواوکهند زياتر لهرچههه ی که ڕانهو شهبوو. ئهتر تينووی دهزيا وه،خواردهی دهو خووهبه گايان بۆ خۆی و شهی دهڕ کانی دەکردەوە دەستيان به ژنان رهڕکهبردن، ڕ

ڕزق و رۆزی بۆ خۆی و ڕدا ببوونهشه کان لهدۆڕاوه ڕابگات. ژنانی هۆزهکيان محهرهڕکهشه ر گهئهتی: "نی گوتوويهکهرهڕکهد بۆ هاندانی شهمهکانی. جار

ی رۆمييهله بستان کهڕهباکووری عه له Tabūkشاری تابوك( ر کۆنتڕۆ )، کاندا بووهژوهکه بنهکان دهرۆمييه موو کچهبگرن، هه ." نيزی ئ

ڕيان الی خۆيان شه ديلگيراوە کانیبه جوانه ت ژنهك خهکان وهرهڕکهشه ڕای رهيانفرۆشتن. سهده ك کۆيلهبوون، وهنهی زۆر جوان و ژنانهگرت و ئهڕاده

مانان له ويکهئه گانهئيزنی ده وهی ئايينييهڕوانگه موسو کی ب دانی ژن يان ست لکان مکی کۆيلهندام و مهئه ستيان لهکان دهکان کاتی کڕينی کۆيلهرييهم مشتهبوو، بهنهکی چاکهی دهتهو شيان بن ئهرخهوی ئهدا بۆ ئهردهوه . يکڕن، ما

ستيکرد دا، دهککهکی مهر خهسهدر بهڕی بهشه وتوويی لهرکهد دوای سهمهمحه موو ڕاندنی ههرپهستووری سه. دهدينهشاری مه کان لهکهجووله ڕاونانی هۆزه به

هQuraizaيزە"کانی هۆزی قورهپياوه ك کانيشی به"ی دا و ژن و مندا ديل گرتن. تاقموری د دهمه. محهوهوێ شاردهر برد و خۆيان لهيبهی خهنايان بۆ قهکان پهکهجووله لهد و مهسليمی محهموويان مليان دا و خۆيان تهك ههيهی ل گرتن، دوای ماوهکهقهندکردن ماوهيزنی زهکا ئد دهمهمحه کان داوا لهرهڕکهشه ك لهکانی کرد. يهرهڕکهشهکی جوولهگهله ن کهد ئاگادار دهمهم کاتی محهی پ بدا. بهفييهناوی سه به کهڵ ژندا ، بڕيار ده"يهHuiayyناوی حويهی " کان بهکهرۆك هۆزی جوولهکچی سه فييهسه کهڕاندنی رپهری سهستووده مان ڕۆژدا کههه ر لهد ههمهگرێ. محهبۆخۆی هه فييهسه

رد و برا و خزمه کسی پ دهيدا دهکهشمالهڕه دا، لهده فييهکانی سهم ژی س کا. ستدر، دهدهو ههخهد لهمهکات ڕۆژی دوايی محه ر بهکانی لهرهڕکهشه ك لهبينی يهست

هی ڕهرکهده شك ده ستاوهڕاوه کهشما . محهو ک ش ی دهمهک ر بهرس بۆ لهپد ل

Page 323: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

322

ی خودا، من : "ڕهوهداتهم دهوه کهرهڕکه، شهستاوهی ڕاوهکهشمالهی ڕهرکهده سووکت بهکاره يههه و ژنهرانی تۆ بووم و ترسم لهنيگه ، ئاخهسهسات ن نی ر ب تۆ دو

رد و براو خزمهرپهستووری سهده 104!" کانيت داوهڕاندنی م

يلی ر مهسهمان ڕۆژدا لههه له فييهسه که کاندا نووسراوهئيسالمييه رچاوهسه له مان و محه خۆی بۆته ی باوهدا کردووهگهندی لهماوهد زهمهموسو فييهسه ڕ نييه. ج

رد و براو و خزمه مان ڕۆژدا کههه له بووڵ دی قهمهکانی کووژراون، ئايينی محهمتهی لهساتهو کارهردب و ئهک ش ئيسالم روهش، ههوهڕای ئهره. سهوهبير چووب ك پ

ت نانهو ته ندکردن باو بووهماوهر زهسهکاندا لهبهڕهعه ناو هۆزهو دوای ئيسالميش لهمانانهاليه مڕۆش لهتا ئه وهبه وهن موسو ، بهده ڕ بی ڕهعه کردن ياخود بهب ماره چ

ك نايهتماوه" هيچ زهkhutba"خوتبه ك پ هبنه ريتهوە،و داب و نههۆی ئه. بهند ی مان. ههر ئهسهب لهن دهردووك اليههه ك ب وه ها بهروهو بابهته پ ی ئايينی ئيسالم ب ژن پو ياسا ريت و داب و نهواوی ئه. تهوهميسان شوو بکاتهتوان دوای چوارمانگ ههده

وهبه وهکانيهرهڕکهد و شهمهن محهاليه ديل گيراودا له ر ژنانی بهنبههه له ئايينيانه ڕ چوون. نه

د مهی محهوهڕ، دۆزينهوتی شهستکهك دهر ژنان و کيژان وهسهست داگرتن بهده ش ئيسالميش پياوانی عه بووهنه کی يهسهرهك کهو وه يان کڕيوهب ژنی کۆيلهڕهو پ

کسی هه دهو پرنسيپهد لهمهم محهڵ کردوون. بهگهوتيان لهس و کهس ڕۆيی شدا زکی سهك پاژ و بهی وهو کارهو ئه کردوه کردووهرهش نهک ههر ، چونکهکی جيهاد ل

دن، بهبوو توونا بکرايهکان دهگشتی پياوهشکری دوژمن و بهله انی کوو منداتهبوو بکهکانيشيان دهژنه ر ئيختياری شه و رهوهرانی ئيسالمهڕکهژ ستی بهدا مه. لژ وهکی تهرهسه کسی شهنيا چ زگ کوو بهرانی ئيسالم نييه، بهڕکهرگرتنی س

دان بهرهپه و ژنانهپڕکردنی ئه ژيکردنی سيکسی به. دهدنيای ئيسالمه پ زۆريی ست دروهديل گيراو بهر ژنانی بهنبههه ن پياوانی ئيسالم لهيهال له دهيهش ژه ڕۆيانهکی ز ی در

وه و به بووه ی کات، ش دراوهی فهپ گوترێ: "ژنانی دوژمنان و کافران و ده رمی پ ن." گای ئيسالمی تاوان بدهی کۆمهوهکردنهورهب بۆ گهده

104 Ibn Hischām: Sirat an-nabi, 3:350

Page 324: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

323

ڕنی ئه له کی ئهمڕۆددنيای مود ته ساتی جهکاره ڕدا بهشه وتۆ لها کار نگی دکسی و داب و به و کارهکانی ئيسالمی ئهرهڕکهنيا شهته ژمار و واديارهئه جيهادی سن. دهنه کی باشی ئيسالمی دادەن کسی بۆ ريت ژيکردنی س کی کافر سهست در ر ژن

کی مانانی ئيالهی داده و زگ پڕکردنی، به رازی ڕاگرتنی خودا و کار ن. موسو نشهمهمی محهردهی سهو کارانهر ئهسهڕۆ لهميانه ڕای ره، سهيهکی زۆريان ههيهد ک

دا فييهر سهنبههه د لهمهوتی محهس و کهك بۆ ههيههانهن بهدهوڵ دهش ههوهئهناو دا لهمهردهو سهله ، کاری وا : "سروشتييهده وانهو ڕوونکردنهك له. يهوهبدۆزنه

وتهس و کهو ههئه توانيوهد نهمهر محهگهم، ئه". بهکاندا باو بووهبهڕهعهوييانه ستانهرهپهکۆنه ش ئيسالم البهو ئاکارە ک ت، تهی پ چه ت بهنانهر ، وانهپ

مانانی ئه، چلۆن زۆربهوهتهشاندووشيهگه ی وتانهس و کهو ههوڕۆيی ئهی موسوکی ئه د بهمهمحه ل غهخالقی دادهمود ن ده ن خوداوهاليه ران لهمبهنين؟ ئايا پ ردر ن

نيا بهته نهندهگه و کارهگا، يا ئهنيوی ناو کۆمهريتی بۆگهداب و نه بۆ شۆڕش دژ بهکی ئيالهی ههسهست بهده نان رنهخه بهك خۆی ر وهرداه ؟ وهکی بسپ

Page 325: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

324

نه دمهد، و ... ژنی محهمههش، بووكی محهب بن جهز

يتوانی خۆی ی خۆيشی نهکه"، زڕکوڕهZaidيد "ر ژنی زهنبههه د لهمهت محهنانهته ت. کات ڕۆژيکيان وه ی زڕکوڕه ك ميوان چووبووهڕابگر ی کهی خۆی، ژنهکهما

نه واته ه نيا لهته به حشب بن جهز نهبووه وهما د مهر محهسهی لهرکهب دهب ده. زته ت. مه ویب ئه ، بهوهکردب هد دهمهحهخۆی داپۆشيب ت. ده کوتهيبين و د يگر

نه هيلی خۆی و بنهب مه ب کچی مامی خۆی بوو، بهز زۆری درابوو بهی، بهکهماشتر کويله يد کهزه واتهی محهممهد، کهزڕکوڕه ك کوڕی خۆی د وهمهو محه بووه پ

نانی سووڕه ی کردبوو و بهورهگه ی رازی کهکی قوڕئان دايك و باوکی کچهيهه 105کردبوو.

مان نييهشايسته وه"ئه: دا هاتووهيهو سوورهله کی موسو ك که ی پياو ياخود ژن بڕيارهالی خودا و ڕه له ، قسهکهسوو نن. ههيسهن و نهياندا بکهقسه له ی دراب ها روهلمهخودا و ڕه ی گوێ لهسانهو کهئه گای هه گرن، بهی ڕانهکهسوو يان هئاشکرايی ڕ

واون"و سه گرتووه ش نهماوهوابوو زه. کهرل وخۆی رمانی ڕاستهفه يد بهب و زهندی زکهاتووه هۆی خوداوههی بو کاره. ئهخودا بووه ك ئيزنی ههپ ی وهشاندنهوه، هيچ مرۆڤ

غه سهو کهئه رگه، مهبووهنه ! خودا لهمبهخۆی پ غهر خۆشهبهر ب ی کهرهمبهويستيی پنه له وهجيابوونه يد ناچار بهتوان رای خۆی بگۆڕێ. زهده ی خۆی وهکا، بۆئهب دهز ند بکا.ماوهی زهگهله

ده نهگهد لهمهريی محهدا هاوسهوڵ دهرۆ ههئيسالمی ز مر و ك ئهبيش وهڵ زکی ئيالهی ڕوون بکاته د مه"محه که: کاندا هاتووهئيسالمييه رچاوهسه . لهوهويست

نه ويستيی بۆخۆشه نيا الی خۆی ی تهکهويستييهستی خۆشهم هه، بهبووهب ههززار دهکهجوانه ژنه يد له. کات زهرتووهڕاگ وکات ، ئهوهکاتهب و خۆی ل جيا دهی بنهنبههه ی لهکهويستييهخۆشه ستهد ههمهمحه رهب دا نيشان دهر ز دا ڕوون دا". ل

تهده وههکاليه . لهندين ڕوخساری بووهچه وهخالقييهی ئهڕوانگه د لهمهمحه که وهبچی له ت دوای مردنيشی، کهنانهکردبوو، ته غهدهخۆی قه کانیی ژنهوهشووکردنه

105 Ibn Kathir: Fafsir, Sure 33:36

Page 326: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

325

ك لهب هيچ شه اليهکيترەوە خۆی به کدا کا لهند دهماوهی زهکهڵ ژنی کوڕهگهرم حاشتا زيندووهکهکوڕه . ی ه

نه وهوالشهله ك گهب بۆ ئهز بوو الی ده و کاره: ئيزنی ئهرجی دانابوومه يشتنهو پنهبدرێ. ده خوداوه کی تايبهب ز ت، چونکهب بۆ خودا ژن کی يهسووڕه تی بووب

د بۆ مهڵ محهگهريی لهها هاوسهروهيد و ههزه له وهقورئاندا بۆ جيابوونه ت لهتايبهژووی ته . لهرخان کراوهته نينهريدا دهبهم ريکی خه ڵ ئايشهگهد لهمهحهکات م وهخو

تی: ، و گوتوويهنيوهد پ کهمه. محهی بۆ نازڵ بووهيهو سووڕهئه ،کردن بووهقسهنه"ک ده هو ههب و ئهچ بۆ الی ز من مارهوی لهی پ بدا؟ خودا ئهخۆشه واک هد همهلماندنی ويستی خودا و بۆ ئهوەی محهت بۆ سهنانهته 106کرد." موو تاوان

ت، ناوی شوهر خۆی البهسهله شووه ر نهکهپ دا کهسووڕه يديش لهزه ب واتهی ز : ده ٣٧ی ، ئايه ٣٣ی . سووڕههاتووه

نه بير "وه ك دابوو و تۆش ههکه تی بهی خودا نيعمهو کاته، ئهوهخۆتی ب و ر ئهسدرابوو (بهنيعمه زانهيد دهزهت کهزڕکوڕه تهت پ خودا و له ت ڕاگرهکهگوت): خکت ڕاگرتبوو ، و لهوهکردهت دووپات دهو فهرمانهوام ئهردهو به بترسه ی خۆتدا شت د

ت ئاشکرا ده که ستا ل کدا ده ترسای لهکی دهخه کات، و لهخودا ئ خودا بوو لهحاك زه ی جيا بۆوهسههی بکهنيازه و ژنهيد لهبترسی! کات مهر چوو، (و ل ومان ئه )، ئ

ی وهدوای جيابوونه یسانهو کهی دينداران و ئهوهبژارد، بۆ ئهری تۆ هههاوسه بهشهزڕکوڕه له و ژنانهئه شهوەيهکانيان هيچ ک ج مری خودا بۆ به. ئهکيان بۆ نهيهته پ

نانه ت". ده و ژنانهی ئهوهکردنهبۆ شوو نه هريتی ههو داب و نه ه نر ب بشک

ئۆريک بۆ ئهوهڕوونکردنه مان ده رييهو هاوسهی ت ڵ گهب لهد دهمه: "محهپنه مانان خۆش بکات کهوهند بکات، بۆ ئهماوهب زهز گا بۆ موسو داهاتوودا له ی ڕ

. ن"ند بکهماوهکانيان زهڵ ژنی زڕکوڕهگهبتوانن له

حی" و نازڵ بوونی ر بارودۆخی "وهسهکاندا لهرچاوهموو سههه ، لهيهوهير ئهسه هد دهمهبۆ محه کانسووڕه کی خهمۆکی بووهگوترێ: "حا ی قهو عاره رزيوه، لهت

106 Al-Tabari: Tarikh, 2:231

Page 327: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

326

نهگهند کردنی لهماوهزه واته يهو ئايهر نازڵ بوونی ئهسهنيا له." تهکردووه ب، ڵ زنهده ت. ز ی بووب کی زۆر شاد و خۆشحا وان ژنه ب لهب بارودۆخ د مهکانی محهن

دا بووهکانيدا خودا خۆی دهندهماوهر دووك زههه له که کردووه وهدا شانازی به . ستی تنهوتهس و کهو ههشگوترێ ئهده د مهها محهروهو هه ی زۆر ئازارداوهب، ئايشهی ز وهيلهمه کانی خۆی بهت خزمهتايبه کان و بهجوانه ی ژنهزانی زۆربهی دهڕاستييه وئه

يان خۆشه ز دانان بۆ ژنههۆی شهم بهی بن، بهگهله پ کانيتريهوە رم و ياخود ڕ :دا هاتووه ٥٠ی ، ئايه٣٣ی سووڕه . لهوهخستهخۆيان ل دوور ده

می ڕه"ئه ی خودا! ئ ، ڵ کردوهوانمان بۆ تۆ حهويستيی ئهخۆشه کانی تۆ کهژنه هسوو و کچهخشيون، و ئهتۆی بهڕ خودا بهوتی شهستکهك دهی وهنيزانهو کهها ئهروههه

ندکردن ماوه، بۆ زهتيان کردووهڵ تۆدا هيجرهگهی لهپوورانه خاڵ و کچه مام، کچهمان حهگهله کی ئيماندار خۆی بههه ڵ کردی.تدا ل غه ر کات ژن ر ببخش و مبهپ

، دهمهمحه ی خۆش ب رێ. بهری خۆی هههاوسه توانی بهديش خۆی پ و م ئهبژغهته ندانهماوهشن زهچه . و ... "و بۆ ئيماندارانی تر نييه رهمبهنيا بۆ پ

ی ئههه يشهکات ئا بينم، : "من دهدی گوتووهمهمحه وە، بهی پ گهيشتويهو ئايهواش خۆت خستووهتی وهکهتههوهت، شهخوداکه که رەی ئايشه به 107."پ د مهمحه گو

خۆش بووه دينهکانی مههووديهت يهنانهته 108تر.: خواردن، ژن و بۆنی عهس شتی پغه وه: ئهپرسياريان کردووه کهمبهچ پ ر ژنان و سهنيا لهی تهبير و هۆش ، کهر

109؟خواردنه

ت بۆئهوەی لهريعهکی شهر ياسايهسهد ناچار کرا گۆڕانکاريی بهمهمحه ن ڵ گهتدا بهنه ند بۆ ماوهئيزنی زه و کاتهی خۆی زەماوەند بکات. تا ئهکهب، ژنی زڕکوڕهز

مانان له ك کهگهموسو ، ڵ ژن شتر ژنی کوڕی خۆيان بووب کرابوو. زڕ غهدهقهپکی بنهك ئهکوڕيش وه هندام گرتنی ناوی باوکی پ دەدرا. کرا و ئيزنی ههير دهسه ما

غهيد وهزه نهگهی لهوهر ناسرابوو و تا جيابوونهمبهك کوڕی پ يد ناوی "زه ب بهڵ ز

107 Sahih al-Bukhari: Hadith Nr. 4414; auch Fafsir al-Qurtubi: Sure 33:50 108 Ibn Hanbal: Al-Musnad, Nr. 23923 109 Ibn Hanbal: Al-Musnad, Nr. 23901

Page 328: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

327

ش ئيسالمه هل بگۆڕێ که و ياسايهبوو ئهد دهمهبرا. محهد" ناو دهمهبن محه ناو له وهپنابوويهقاودهويش دهو ئه کاندا باو بووبهڕهعه . قوڕئان وهتی ئيسالمهريعهناو شه ق ه. زهسهده و گۆڕانکارييهدا ئه ٥و ٤ی و ئايه ٣٣ی سووڕه له ن بوو چاوپۆشی يد دهلمشووی بکا بۆ ئه له نه ڵگهد بتوان لهمهی محهوهناوی پ ند بکات. لهماوهب زهز

ده وهوڕۆييهی مرۆڤی ئهڕوانگه ندی خۆی وهرژهنيا بۆ بهی تهو ئايانهد ئهمهچی محهو. به ی وابووهمهڕاستيدا محهله م کهڕهو باوهر ئهسهم من لهنووسيب ڵ خودا گهله د پ

ک بووهد وهمهبۆ محه حی"يانهو "وهکا. ئهفتن دهئاخه ن ته که ك شو دا بشار . وهخۆی تك که ن يشيدا په له شو ر نبههه ك لهتييهرپرسايهی هيچ بهوهبۆ ئه نای بۆ بردووهمندا

نهستۆی خۆی نهئه کانی وهوتهس و کههه بۆ ترس، ك بووهيهگرێ. "وحی" ئاووردی دا بهيهم نووسراوهکيتری ئهشبه گوناهباربوونی. له ستکردن بهزوو و ههئاره

ت. ده رهوهو تهر ئهسهباس له کر

ك ههر کهستی گوناهباريی هههه ، بهخهوه ستهو ههئه تی. جاری وايهيهس ن رمان دستمان لهکات هه پهسروشتييه دياريکراوه مهسيسته دژ به سنووره و بن، ر دهکان، ت

ستی م ههن. بهکهوتمان هاوسهنگ دهس و کهو هه وهبيرکردنه یانهستو ههئهکی ئاگادارکهگوناهباری ناتوان ته ، بهوهرهنيا سيگنال توانی کوو، دهی سالم ب

کی ناسالم و نه . ئهسيگنال ك وهگهخۆشيش ب ست بهد ههمهك محهر مرۆڤك دهگوناهباربوون نه کی ب پهی سهستوورکات، کات و ب ناربڕينی سهرجهم هۆز

کی ج خه نی لهکهژنه ك لهم ويژدانی نائارام ب کات يهتاوان بدات، به وی مرۆڤگانه تهب ت. توان نهنيا ده، ئهوە تهوهدا بدۆز خۆشيی ب

ی داوهد ههمهمحه ك بۆی هههه له و تکهر بارودۆخ ڵ گهله وهمانهنيا ، بۆ تهوتبت. ژنهك وهی خۆی کهنيز'ماريه'ی که ، الی باوکيان فسهو حه کانی، واته ئايشهربگر

يان کردووهمهی محهوتهس و کهو ههر ئهسهله ڵ گهکانيش لهردووك باوکه. ههد سکاژ و داوايان ل کردوهر ئهسهد لهمهمحه يه کهوتوونهته وتوو ژی ، و سکا خۆشيی و چ

وه ژيانی، به نهش وان ژنه له ی عاد ك کهش بکات. پهکانيدا دابهن ده ند چی هيچکات وی ل نه ت. گو گرتب

Page 329: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

328

کيان محه ستاوه، ئيشتيای ل ههدا بينيوهفسهنيزيك ژووری حه د ماريهی لهمهجاروێ ر لهو هه وهی کردۆتهفسهی حهکهی ژوورهرکهدا، دهر نهدههه کات به و ويستويه

و داوای له وهتهزيوهبهد ههمه، محهرياندا هاتووهسهبه فسه. حهوتووهی خهگهلهتهسی نه، بۆ کهی وا بينيويهو شته، ئهکردووه فسهحه ڕ ر سهختی لهت زهتايبه، به وهگ

نيهولی داوەت ئهقه فسهناب باسی بکات. حه الی ئايشه کردووه ی الی خۆی و نهند لهرجهو مهڕاگرێ، به ماريه هيچکات ئيتر له ر ناوی خودا بخوات کهسهی سو

تهنزيك نه گايهمه. محهوهب ندی بۆ خواردوه وهتهماوهکيتری بۆ نهد هيچ ڕ . و سو

نه يتوانيوهنه فسهش حهوهڕای ئهرهسه ڕاوهڕابگريت و بۆ ئايشه یکهبه . وهتهی گکی گهشه و ر ئهسهتهواوەتی له كی قوڕئانی بهيه. سووڕهدوادا هاتوهی بهورهڕ

د بتوان مهی محهوهم)، بۆ ئهکهی يهئايه ٦٦ی (سوورهحی" کراوهپ "وه بارودۆخهتهڵ ماريه بخهگهجاری ديکهش له : وهو

غه"ئه ی خودا ئيزنی پ داوی و شتهی ئهکهده غهدهخۆتی قه، بۆچی لهرمبهی پ ." يهندهخشهحيم و بهڕازی ڕابگری. خودا ره ميشهکانت ههبۆئهوەی ژنه

ندخواردنه د لهمه)، محه١ی ئايه ٦٦ی و (سوورهی دوای ئهئايه ی ڕزگار کهسوند خواردنهنبههه ، لهبانههره، مييهورهکی گهيهندهخشه"خودا بهکات: ده کانتاندا."ر سو

ورکردنهمحه کانی، دەبوايه وتهس و کهلماندنی ههکانی و سهی ژنهوهمهد، بۆ هکيتر له ته"وه وهرهسه جار : دا هاتووه ٤ی ، ئايه٦٦ی سووڕه . لهوهخواره حی" بۆ ب

وهگه"ئه ن، بکه کاری خۆتان تۆبه ) لهدهمهی محهکهژنهست دوو به(مهجووته به ر ئ، چونکهواو دهقازانجتان ته به وه ب تان له ئ ر دژ بهگه. ئهت الی داوهقانييهحه د

کان له، [جوبرائيل و پياو چاکهدهمهمحه ن، خودا ئاگای لهکتر بدهتی يهد يارمهمهمحهو ئايينيه ری تيدهکانيش يارمهموو فريشتهها ههروه]، و ههدهمهمحه کاندا ئاگايان لهن

ون."ئه

توو گوێ لهگهکات، ئهد دهمهکانی محهژنه له شهڕهقوڕئاندا هه خودا له غه ر ب ر مبهپتهگرن، دهڕانه . مهمحه وان لهی ئهوههۆی جياکردنه ب ن د و ژنی باشتری بۆ د

وه ی بهقتان بدات، خوداکهر تهگه"هيوادارم ئه: ده ٥ی هئاي ٦٦ی سووڕه ی ئ جمان، باوهدهژنی زۆر باشتری بۆ هه رێ. ژنی موسو زان، زل نهڕدار، خۆ بهبژ

Page 330: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

329

کانی لهدا ژنهيهو سوورهی ئه١٠ی ئايه ههروەها له(بندار)!" کار، عابد و باکرهتۆبهنم دهنهههئاوری جه بوون. فادار نهيان وهکهر شووهنبههه له ، چونکهترس

ی سهزۆر سه ک کردنی د بۆ نهمهمحه که رسووڕمانهير و ج کوپ دان و ڕ زم پگايهکاژنه ش! ی گرتۆتهڕهمهير و سهکی سهنی، چ ڕ پ

Page 331: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

330

غه رمبهئيرەيی کردنی پ

وان محهيوهپه ت دواتر لهمکی خهيانهچه کی زۆر يهلهسهکانيدا، مهد و ژنهمهنديی نده ک رايهتی تۆمهتی هاوسهيانهخه کانی بهژنه رهات. دوو لهگرنگی ل تبار کران، کار

غه که رهری زۆر ئازار دامبهپ ژکردنی برينه. ل نای بۆ قوڕئان کانی پهشدا بۆ ساڕه ر. لهبهر ئهوەی ژيانی سروشتی جاروبار بۆ مرۆڤ دادگهردووهب ديش مه، محهو عاد

کيتر لهك ههوه ر ئهله وهخيل بوونهی بهڕوانگه موو مرۆڤ وهزموون و تاقيکردنهژ . دانراوه

کيان محه ك بهگه ما و بينيويه وهد هاتۆتهمهجار له" Talhaلحه "ناوی طه نجته ژووری ئايشه غهده د و گنجهر ئههه ، چونکهبووه زۆر تووڕه و کارهر لهمبهرێ. پ

ك ده غهجار تی: "دوای مردنی پ 110کات".ند دهماوهزه ڵ ئايشهگهر لهمبهب گوتب

را ئايهوه ، خ ی ناو ما خوارێ و هاتنه قورئان هاته كیيهك ئهوەی ڕايان سپاردب بيانويستبايه سحابهر ئهگهکران. لهوە بهدواوە ئه غهدهد قهمهب ئيزنی محه به سحابهئهن، دهمهکانی محهڵ ژنهگهله کی بهد بدو وانياندابايه رز لهبوو ديوار شی به . لهن

ئهو دی دوای مردنی مهکانی محهی ژنهندی دوبارهماوهدا زهمان ئايهمی ههدووههدا فهرمانی داپۆشينی يهو سووره). دواتر ههر له٥٣ئايهی ٣٣ی کرا (سووره غهدهقه

ئايهی ٣٣ی(سووره ، له کات چوونه دەرەوە لهماڵکانی داوهشيانی به ژنهسهرجهمی له٥٩.(

کی ئايشهگهلحه دواتر لهطه کيان ندييهيوهو پهندی کرد و لهماوهزه ڵ خوشک کچکی يهر دانا. طهسهيان لهناوی ئايشه بوو کهل هکجار زۆر دهلحه مرۆڤ ند بوو مهو

نه مهو دوای مردنی محه دوای 111رخان کردبوو.ته زار ديناری بۆ ئايشههه دهد ساهه شنيار طه عوسمان، ئايشه ی ئيسالم واتهليفهم خهکوژرانی س نشينيی پ لحهی بۆ ج

زی بهم کات عهکرد. به لحه و دژ بهی طهرهبه چووه گرت، ئايشه وهستهدهلی هوهڕی بهلی شهعه زار ی بيست ههنيزيکه ئيسالمييه ناوخۆييه ڕهو شهبرد. ئه ڕ

110 Al-Balathiri: Ansab al-Ashraf, 10:123 111 Ibn Saa’d: Tabaqat, 3:202

Page 332: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

331

دابوو.کاندا طهناو کوژراوه . لهوهوتهوی ل کهکوژرا ڕنهده لحهشی ت له وهگك، بۆ ئهبه دا خۆی خستۆتهکهڕهشه برينداربوونی ئايشه رگری لهی بهوهر تير

112بکات.

کهبرد. بڕيارهڵ خۆيدا دهگهکانی لهژنه ك لهيه کانيدا جار و بارهڕهشه د لهمهمحه يی بکهژنه ك لهکام يه که وه) بههۆی تيروپشك(قرعهن بهکانی هاوڕ چوو. ده ڕ

کيان تيروپشکه شکر و زرانی لهوت. دوای دامهر کهدهوه بۆ ئايشه کهجارکيان لهڕ، شهيدانی شهمه شماڵ لهدروستکردنی ڕه کدا ئايشهو . ڕۆژی وون بوو پڕ

کڕه دوايی له ی پياو د لهمهشکری محهوتوويی لهرکه. دوای سهوهيتردا دۆزرايهشماش ئهکهڕهشه تهوهدا و پ کی رهری سهوهك تهوه ، وونبوونی ئايشهدينهبۆ مه وهی بگهڕشاوهمهمحه وهو هۆيهکی. بهر زاری خهسه وتبووهکه ب و ده د زۆری ئازار ک. ئايشهته کی لههه واوی ڕۆژ گرياب و وهدکردۆتهره وهن خۆيهاليه ر تاوان

هڕه وهرێ و کاتی هاتنهده کی کورت چۆتهيهنيا بۆ ماوهو تهتی: "ئهگوتوويه ی کهشمانده ل گۆڕاوه د مه." محهوتووهوی ل کهوێ خهزۆر زوو له که ماندوو بووه و ه

خۆش بوو باوه ی طالحه لهوهرهده م دوای بينينی هاتنهت، بهبکا ئايشه ڕ بهزۆری پی به گومان بوو. خۆی بهکهژووره شتا ڕۆيی و ئايشهست دهنی شهمهو تهرهی، ل ه

ك بوو. عههه کرد خۆی لهر مندا شنياری پ . وهی جيا کاتهکهژنه لی کوڕی مامی پ س بهم کهوێ، بهر کهدهئيلی ل وهتا جبرهوالی کرد، ههمال و ئهد زۆر ئهمهمحه

پهندين حههات. چهفريای نه ی پشکنی و هاتهکهتا خودا بارودۆخهڕ بوو ههوتوو تغهسه ك: "ژنی پ تی بۆ سووکايه دينهکافرانی مه ند لهنيا چهو ته ر پاك بووهمبهر بڕيار

."ساز کردووه نيهو چيرۆکهد ئهمهی محهوهکردن وبچووککردنه

کی کوشهندە و نهگونجاوی بۆ ژنان به و چيرۆکهگشتی ئهم بهبه هاتووه دواوهئاکامکهتا ئه که وه د بهمهمحه دواوه. لهوێ بهيهريی ههمڕۆش کارت دهيهش ڕۆيانهکی ز

نهکانی کونترۆڵ دهژنه هر ياسای ک ه. نهوهی ل ساندنهوهکرد و ئازادی جووکوو ياسای نوێ بۆ مرۆڤی شيانی قايمتر کرد، بهداپۆشينی سهرجهمی له

کی سهر کهتکاريشی، ل زياد کرد: "ههخيانه د ، سهتيی جينسی کردبايهت نيزيکايهس

112 Ibn Saa’d: Tabaqat, 3:204

Page 333: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

332

کی هاوسهر کهدا. ههقامچيان ل ده کرا. باران دهردهبه تی کردبايهيانهردار خهسی پووچهياسای نوێ هه هاوکات، قوڕئان به کی )ی ناو خهنگۆ(شايعهی دهوهکردنهو

س چوار که ویر ئهگه، مهرداری نييهس ئيزنی تاوانبارکردنی ژنی هاوسهدا. هيچ که. جا ئهو کارهچاوی خۆيان ئه به ر ن. ههبارانی بکهردهتوانن بهو کات دهيان بينيبو بکاتهناو خهوتۆ لهلۆکی ئهوقسهب شاهيد قسه س بهکه شتا قامچی هه به وهکدا ب

درێ." سزا ده

ڵ گهم لهکهر من ژنهگهستا: "ئهڕاوه و ياسايهر ئهنبهههله دينهکانی مههۆزه ك لهيه ك له ندا ببينم، ئايا ده پياو گه و نو دوای چوار و به وهببمه و جووتهکۆڵ ئهب لهج

دهك شاهيد بگهس وههک م؟" و کی لۆژيکی به و هۆزهچ خودا بۆچوونی ئهڕ شتکی ژندار بهو ياساکه داناوه ی چوار جار بهرجهو مهب شك به ی بۆ گۆڕيون: "پياو

ند بخوا که وی خودا سو کردووهخيانه کهژنه ن ندرێ." ی بسهکهتوان گوته، دهتی پ لمند بخوا بوو چوار جار بهکردنی دهباران نهردهش بۆ بهکهتاوانباره ژنه ناوی خودا سودا، دوای سويندخواردنی ژن و پياوههه م له. بهکردووهی نهو کارهئه که کهر حاك جيا ببنهده . وهبوو ل

وهشن پرسيارانهو چهزۆرتر خۆيان به دينهمی مهردهکانی قورئانی سهسووره کراوانی ستووری کاری باوهر دهسهله و سوورانهی ئه. زۆربهريك کردووهخه ڕپ

نديی يوهپه له و ياسايانهی ئه. زۆربهوهوتيان ساغ بۆتهس و کهشنی ههئيسالم و چهشهڕاسته وان خهو ڕووداوه وخۆی ک ك دا پيکهاتوون نهمهردهو سهکانی ئهکانی ن

مانان ههموو خالقی. بهکاری ئه ڕ بهوههۆی بابه م لهبهر ئهوەی موسون، ڕيگاچارەکانی وخۆی خودا بۆ مرۆڤ دادهی ڕاستهگوته کی قوڕئان بهيهنووسراوه ن

شه مهردهو سهئه وان خهکه بۆ ک گۆڕ ، به ياسايهکی نهوهتهکی سهردەم دۆزراونهی نی قسه ك کهو ياسايه کردن نج ت، ههروەها ياسايهکی خودايی کههل ك بۆ هه ب موو کاتن. هه دانراوه راق، سووريا و نيجريه تا ئهمڕۆش وه وە ژنان لهو هۆيهر بهدادەن ك ع

ن و کهير دهڕ سهکهرەسهی شه ت. ژنان يان ل دهژوو(سوء ئيستفاده)کاوهکر کرتانی ئيسالمی لههه مڕۆ لهئه ر بارموو و کی پڕ لهژ ن و کهئازاردا ژيان ده ودۆخ

ه بۆئهوەی بتوانن خۆڕاگريی له بهرانبهر رگيراوهئازادييان ل وه کی دژواری حا ت ن. گاوە بکهکانيان و کۆمهن شووهاليه بارانکردن لهردهتا بههه وهفيزيکيه

Page 334: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

333

کی ناعادڵد، دادوهمهمحه ر

و د ئهمه. محهوهتهدی ئازار داوهمهت محهمکی خهيانهميسان چهس ساڵ دواتر، هه کدا له ندين ژن و کچی کۆيلهژن [ی مارەيی] و چه ٩ڵ گههاوکات له مهردهسه ماك لهب ههژيان. دهده ، بهکانی خهکانی و کۆيلهڵ ژنهگهموو ڕۆژ ت نانهم تهوتب

ک کی زۆر سهبووهی نهنيزانهموو ژن و کهو ههی لهمندا ، چونکهيهڕهمهير و سه. شتڕنهك دهوه غهوهگ زی جينسيی لهده ر کهمبه، پ ، ٣٠هی ب ه پياو زياتر بووب

ی باوهنيا زگی يهته موو ژنهو ههله نهيتوانيوه له ههه که ڕ نييهکيان پڕ بکات؟ ج، چوونکه وهکانهژنهن اليه ک له بووب يان شووه وان لهتاقم شوويان مندا کانی پ . هبووهه

ك ماريه، که د مهکانيتری محهد کوت و پڕ زگی پڕ بوو، ژنهمهنيزی محهکاتره به ستيان کردوهده گا تاقانهده که ت ئايشهتايبه يی کردن، بهئ ی خۆی لهکهترسا جشتر له ئايشه وەیڕای ئهرهت بدا. سهسده ر ئهخۆی س ساڵ پ يانهتکردندا ری خهگهژ

شابوو، ماريهی تاوانبار ده کی کۆيلهگهله کرد کهئازاری ک نديی يوهی ميسری پهڵ پياوڕاويه جينسيی بووه و به همهتی محهو گوتوويه وهتهئاشکرا گ ی نييه. کهد باوکی مندا

ڕاوهمهی بۆ محهو ڕووداوهئه ات ئايشهک ستووری کوشتنی کۆيله، دهوهتهد گش ئهم ماوه. بهی داوهکهميسرييه لی کوڕی مامی ، عهو ئيعدامهيهکی کورت پ

تيهد دهمهمحه 113.کراوه ختهيه کهميسرييه کۆيله که وهب دۆزيب

ڕانهوەيهوە زيات گای ئهو گ تهر ڕوون دهله ڕ س و و ههد لهمهمحه که وهبوانه يدا بهوتانهکه واويه دوو پ کی داوه وهکهاليه تی. لهپ به فهرمانی کوشتنی مرۆڤ

تهوە و لهسهو کهکی تاوانکاريی ئهياخود هۆيه گههيچ به ویب ئه ی بۆ ڕوون بووبڕاوه وهکيتريشهاليه ك بۆ سهنانهب بوونی ته بهی ی ئايشهکهگ و لماندنی ئهت شاهيد

کيش درۆکه. بهر داوهسهگورجيی بڕياری له و به ڕاست داناوه ، بهچيرۆکه ی م کات

113 Hamed Abdel-Samad: Der islamische Faschismus, S. 135

Page 335: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

334

وهر به، ههکراوه، قامچی کاريی نهوتووهر کهدهوه ئايشه قوڕئانيشدا ی لهيهو ش . هاتووه

ڕاوه کی د دوای مردنی، نهک ههر وهمهر ژيانی محهسههل کانی ئايشهگ ك شتنراوهجيددی سه بی قوڕئان وهپه کوو له، بهلم کی ئايينی رهك ياسا و ناوکی سهنا کت

مانان دياری ده ن اليه له مڕۆش ئايشهت تا ئهنانهکات. تهئيسالم، ژيانی موسوکی ئايينی دهوه وهکانهسوننه ت. قوڕئان ههرهپهك دايک ی پاککردنهستر ی تاوانی وهو ی ئابڕووی لهوهبووکردنهرهقه به کدا ئاماژهيههيچ سووڕه م لهبه ی داوهئايشه

ك زياتر يهماريه کۆيله بووبی که وهی ئهکههۆيه نگه. ڕهکراوهستچووی ماريه نهده. بووهخی ههدنيا هاتوو بايهو کچی ئازاد به نيا بۆ ژن. ياسای چوار شاهيد تهبووهنهوهدنيا هاتوو بهنيا بۆ ژن و کچی ئازاد بهك ياسای خۆداپۆشين، تهر وههه ، بۆ چووه ڕنه نيز و کۆيلهکه ی لهوهئه رێ، ده له ناو ماڵ و نه له کان نهکۆيله ، ژنهوهجيا بکر

کدا بهپۆشی. لهدهخۆيان دانه رەی ياسای شهکات موچاو و ده تی ئيسالمی جيا لهريعهگوت، ژنهموو ئهب ههست، دهده کران بۆ کان ناچار دهکۆيله نداميان داپۆشراب

ر چههه وهمکيانهرسينگ و مهسه يرکردنی پياوان، لهسه .وهنهيان رووت بکهنهتا ژ

ره تکهردهدا دهل خالقی ی ئهلهسهندی مهيوهنيا له پهتهت نههريعياساکانی شه که وزگاريی له ک نهنبههه و پار نيا بۆ کوو تههاتوون، بهر پياوانی چاوچنۆك دا پکی گهپاڕاستنی سيسته ش سه که ڵ بوونندهم گای ناو کۆمهديش لهمهمی محهردهپ

. بيدا باو بووهڕهعه

Page 336: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

335

کس، هاوسه نا؟مهڕاستيدا محه تيی ژن: لهسايههرايهتی و کس که کی پ وگۆڕ د چ ئا

می ردهسه ب لهڕهن که ژنی عهو بۆچوونهر ئهسهپسپۆرانی ئيسالميی له زۆر له کيان نه ش ئيسالمدا هيچ ماف زرانی ياسای ئيسالم، د و دامهمهدوای هاتنی محه؛ بووهپ

. دا شۆڕش پيکهاتوهنديهيوهو پهو له گادا دابين کراوهکۆمه تيی و مافی ژنی لهسايهکهنه ش ئيسالم هيچ مافيکيان له بۆ و ن: "ژنی پ بووه و دوای مردنی ر ميرات نهسهد

رد يا باوکه لی ل و پهڵ کهگهژمار هاتوون و لهئه کی ماڵ لهك شتومهر وهکانيان ههموان پياوی بنه ماڵ له هن د ياسای ميرات مهش کراون. ئينجا محهياندا دابهکهما

رهفه به رگرتنی بۆوه کيان بۆ بهی بهنيوه وهرمی کردوون، ل حيساب شی پياوناون." هه ش سهها دهروهه ری بژاردنی هاوسههه می ئيسالم بۆردهن: "ژن پو می ئيسالم ئهردهسه . لهدراوهی پ نهك وشهت ئيزنی گوتنی يهنانهداهاتووی ته

ستا به گۆڕدراوه ياسايه کردن بهده ب و ئ ك رييهژن هيچ هاوسه نگدان و پرس پک نايه ." پ

چهمهکانی ژيانی محهم نموونهبه نن. لهسهمان بۆ دهو بۆچوونهی ئهوانهد پ لمکی دهوه ديجهخه م ژنی واتهکهکانيدا يهبيوگڕافييه هك ژن کی ناسرێ کهند دهمهو ماگهيوه به وهيهکهههمن بنهاليه زۆری له نيا ژيانی ته کی زۆر بهيهو ماوه ميرات پ

وهو وه کردووه ردهژن کاری بازك ب ت نانهسووڕاندووه و تهی ههکهمردوه رگانيی مش هاتنی ئيسالم وه ی بيۆگڕافييه . بهد داوهمهمحه ك خاوەن کار، کاری بهپ کان پ

هه ديجهخه رد واس باوکی و ت دژ بهنانهو ته يبژاردوهدی، بۆخۆی ههمهمحه تهم م .ندی کردووهماوهيدا زهگهويش لهب ڕازيبوونی ئه به

کی خهگهد لهمهی محهورهگهريی هاشم باوههاوسه گهم بهدووهه بهثرهکی يهڵ ژنتهگهده که رهردهبۆ سه وهڕ کی زووتريش. ل ج ب بهثرهڕازی ناب يه کها ژنهدم

ردهگهبه و له ی کههمه، الی بنهککههاشم بچ بۆ شاری مه ی واتهکهڵ متهده ن هو شارهر لهو هه وهم . دايك ده ليب لهبدول موتتهيان، عهکهش مندا ب

ش سه وهنهخۆيان جيا که که وهيان بوو مافهم ژن ئهم پياو و ههمی ئيسالم ههردهپژن له و مافهڵ هاتنی ئايينی ئيسالم ئهگهربگرن. لهق وهکتر تهيهو ياخود له

Page 337: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

336

وتی س و کهها ههروه. ههپياوه دراوه نيا بهته و کارهو بڕياری ئه وهتهندراوهسهش سه کسی ژن پ وه می ئسالم بهردهس وگکی هاوچهيهش . ردا هاتووهسهۆڕی بهشن ئا

ش سه ند ماوهم ب زهريی و هههۆی هاوسهم بههه بووهمی ئيسالم ژن مافی ههردهپگانهگهله کی ب کسيی بکات، که ڵ پياو گهی دواتر ئه نيزيکی س و مافهی له ڕ

. وت کراوهکی قوڕئانهوە ل زهيهسووڕه

ب، ئاماژهڕهريتی کۆنی عهر داب و نهسهر لهڕەخنهگران زۆر جا وهيهو ڕوانگهله ش سه ن. ديارهکهکوشتنی نامووسی ده به می ئيسالميش کوشتنی نامووسی ردهپ و ژنانهنيا ئهته و نموونانهم ئهکووژراون. به وهتهی خيانههانهبه ژنان به ، وبووهههتهده کی جيا لهگهله که وهگر گانهگهله ی خۆيان، واتهکههۆزه ڵ پياو کی ب ڵ هۆز

ت که زياتر و کارهی. ئهکهی هۆزهناوبردنی ناسنامههۆی له بووهده نيزيکييان کردبکی ئابووری و هۆزه خالقی. لهتا ئه بووه پرسيار کی ئاسايی بووهکهن ی خۆياندا شت

ك له که ك ياخود پياو . تيی جنسيان ههنديی و نيزيکايهيوهپهس ندين کهڵ چهگهژن بکهاتبوون، سهشنی هاوسهندين چهدا چهمهردهو سهله ك کهردهری پ که م ژيانی وهپ

تانی عه وهبی هيچکات بهڕهژن و پياوی و فرا يهو ش . بووهوان نهد

:ند نموونهچه

رمیريی فههاوسه -

ك له ک لهکهيدا داوهۆزهپياو و هۆزهخزمه ای ژن کی ن ی کهکانی خۆی ياخود ژنکهاتنی ئهده ب ڕازی بن. رۆکی هۆز دهو سه که، باوکی ژنهندييهيوهو پهکات. بۆ پ

کهاتن، ئينجا ماره کهييهی مارهر پارهسهکات له ن و لهده پ يی ههتا ی مارهماوه کرکسيان نييهی بووك، ئيزنی نيزيکيی وهگواستنه کی و رهندی سهماوهدوای زه. بهسدرێ. ژن و پياو ده کهوی ژن و پياوهو کات ئيزنی نزيکبوونهی بووك، ئهوهگواستنه

له یرييهشن هاوسهو چه. ئيسالم ئهبووهيان ههوهردووکيان مافی جيابوونهههشووی دهکۆمه کرد مافی شتريش ئاماژهك پو وه رگرتووهق وهقاودهگای پ مان پ

. ن ژنی ل قرت کردووهاليه له وهجيابوونه

Page 338: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

337

نيزڕ / کهشه ديل گيراو لهڵ ژنی بهگهند لهماوهزه -

تانی عهردهسه له ك دهڕهمی کۆنی و کی بهگهيتوانی لهبيدا پياو ديل گيراو ڵ ژنی ب ڕاگرتنی ماوه ها بهروهيی و ههی مارهب ئيزنی باوك، ب پاره ڕدا بهشه له

و گۆڕی بارودۆخی ژنهماوهيی زهماره بۆ ژنی ناوماڵ وهخسيرييهيه له کهند بکات. ئاهاتوويی ژنه به سترابۆوهبه کس کرا تهدهجبوور نه. پياو مهوهکهل نيا بۆ نيزيکی و سکی بهگهله پرسياريشی و کارهت بۆ ئهنانهدا بکات. تهگهندی لهماوهديل گيراو، زهڵ ژن

ی خۆش ب و مهيتوانی ههکرا و پياو دهدهپ نه ك پ ، دهسهيلی لهر کات ژيی ستدرر بکسی پ بکات. ئه ك له ندييهيوهو پههۆی ئه ر بهگهس مه، ناوی ئهدايك بووبايه مندا

"amahك بووه درا کهده کهژنه " به کی له بارودۆخ کی ئازاد و ژن وان ژن نشتهدهك سهر وهی ههرييهشن هاوسهو چهد ئهمهخسير. محهيه شووی ه ر و هه وهمی پوهبه . ژيانی کردووه فييهناوی سه کانی بهژنه ك لهڵ يهگهش لهيهو ش

ند ژنهچه -

ش ئيسالمدا پياو ئيزنی زهردهسه له ندين ژن ڵ چهگهندی هاوکاتی لهماوهمی پڵ گهوخۆی لهنديی ڕاستهيوهکرابوو و پهکانيش دياری نهی ژنه. ژمارهبووههه

ك خۆی ی وهو ياسايهئيسالمدا ئه ديش لهمه. محهبووههه وهکهبارودۆخی ئابووری پياوهشته كی بۆ داندراوهقورئاندا مه چوار. له کانی کرد بهی ژنهم ژمارهبه وهه که رج

ی سووڕه ك بکات. لهك يهوتی وهس و کهکانی ههموو ژنهر ههنبهههب لهپياو دهوهگه"ئه: دا هاتووه ٣ی چوار، ئايه ڵ گهند لهماوهکاتی زه له لهوەی يهخۆفتان هه ر ئو ن، لهکهدا نهگهوتيان لهس و کههه رانههتيو [ب باوک]دا، دادوهکچانی چ

کی پاك زهگهن و لهچاوپۆشی بکه ندهماوهزه ڵ دوو يا س گهن. لهند بکهماوهڵ ژنن، وت بکهس و کهکيان ههك يهر ناتوانن وهگهن و ئهند بکهماوهر زهيا چوار هاوسه

ك خاوەنيانن که ی کهو ژن و کچانهن و لهند بکهماوهك ژن زهڵ يهگهنيا لهتهتهده و کارهربگرن. ئهوه شگری له ب م و ئازار" . هۆی پ زو

نهدا ئيماندارەکان ئاگادار دهمان سووڕههه له ن، وڵ بدهش ههندازهر ئه"هه: وهکروه هويستيی خۆشهڕوانگه هيچکات ناتوانن له ئ ری کانتاندا دادوهناو ژنه له وهی د

نن. به ك ب شن بهکيان ڕانهنيا بۆ يهم سهرنجتان تهپ وه ک ست وانيتر ههك ئهيهش

Page 339: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

338

رده ن کهبکه زگاريی ههگه. ئهست داوهده يان لهکهم گای ڕاست و پار ری، ر ڕ بژ 114."بانهو ميهره ندهخشهخودا به

نه هو سووڕانئه وهو کاتهله يهوهير ئهد. سهمهنی ناوخۆی محهکهکن بۆ ناکۆکييهيهئاو وهکهاليه بوون. لهی بۆ نازڵ دهو ئايانهندی کردبوو، ئهماوهژن زه ٩ڵ گهد لهمهمحهوهبه و ياسايهچی خۆيشی ئهدا، کهنيا ئيزنی چوار ژن دهد بۆ ئيماندارەکان تهمهمحه ڕ

ک گهنيا لهته دا کهقورئان پياوە ئيماندارەکان هان ده وهکيتريشهاليه نابات و له ڵ ژنو يف بووهکهکانی زياتر بهژنه دوو له ك ياد يهمهرچی محهگهن. ئهند بکهماوهزه

ی د ههمهمحهگشتيی م به، بهشکاندووه يا ماريه ی بۆ ئايشهجاروبار نۆبه دا دهو، ههك يهکانی وهر ژنهنبههه وتی لهس و کههه گۆڕی وی دهی ج خهوهر شهك ب

ی لهوام دهردهش بهوانهڕای ئهرهوت و سهخهکياندا دهڵ يهگهو له خنهشڕه بوو گو. به وان ژنه ش لهو هۆيانهب ها هرورا و ههڕو ههتيی، شهخياليهبه ميشهکانيدا ههن

نهر بۆيهش قورئان وه. ههت باو بووهيانهخه کتر بهتاوانبارکردنی يه ك ك ئاوی بهدی تۆمار کردووهمهی محهند ژنهی ژيانی چهوهنگدانهره تی وهو هۆيه. ب ويستبتهوهی ههريانهو هاوسهند لهچه ن تيی سايهدا قاوی بۆ کهندييهيوهو په، يا خود لهوهش

کی بۆ خۆی دروست کردووه و تيی خۆی داوهتايبه مانانی ديکهی له که پۆست موسوکی تاقانهو وه وهکاتهجيا ده د زۆر جار ياسای چوار مهکات؟ محهباسی ل ده ك مرۆڤ

زاوای خۆيشی لی کوڕی مامی کهکات عه ، چونکهبينيوهوا نهشی بۆ يارانی رهژنه، ڕازی بهر فاتمهسهويست ژن بهيههبوو ده ن ب و به بووهنه و کارهی کچی بنانه . کردووه غهدهی ل قهو کارهکی ئايينی ئهيهگهی بهوهه

سیوهريی هههاوسه -

کی کيتر باو بووهرييهشنه هاوسهبدا چهڕهمی کۆنی عهردهسه له ك بۆ کات : پياوکسی، له يا بهندياريکراو و ته کهاتوون و زهگهنيازی نيزيکيی س ك پ نديان ماوهڵ ژن

ك هاتوون سهياندا لهکهبڕيارنامه ی لهيهو پارهش ئهوهبووکردنهره. بۆ قهکردووه ری پويستيشيان به و کارهبۆ ئه . ديارهرگرتووهی وهکهپياوه تهواوەتی له به کهژنه ڕازی پ

ر لهش ههرييهشن هاوسهو چه. ئهبووهرۆك هۆز و شتی واش نهو سه همههبوونی بن

114 Sure 4, Vers 129

Page 340: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

339

: دا هاتووه ٢٤ی ئايه ٤ی سووره ك لهر وه، ههوهرگيراق وهقاودهده وهدهمهن محهاليهرددارتان له تن به ڕ بهشه له ويکهر ئهگه، مهرامهر حهسه"ژنی م ديل گيرابن و بووب

و ئه وهحيساب دێ) ئه ق بۆيان بهك تهوه و ژنانهديلبوونی ئهبه خاوەنی (چونکههۆی بارودۆخی به که وانهی جيا لهو ژنانهم ئهخودا بۆی داناون. به ن کهستوورانهده

ن بن و خهيانه، دههساحيبی بوون بۆتان حه وهمالييه و هن. ئکهتيان پی نهب پاکداويان بۆ حيساب کهييهب ماره)، دهبن (سيغهياندا دهگهکی کورت لهيهبۆ ماوه ش کهژنانهن، دهييهو مارهر ئهسهن. تاوانبار نابن لهبکه م ياخود که کهييهتوانن مارهی دواتر دايبن

115ن".زياد بکه

، وهساغ کرده ٤ ر ژمارهسهی لهند ژنهندی چهماوهشنی زهد چهمهی محهوهدوای ئه گانه و نيزيکيی له کی ب بووهده و ياسايهکرد (الدان له غهدهکانی قهنگرهاليه ی لهژن

سيشی پ دان. وهريی ههباران کردن)، ئيزنی هاوسهردههۆی قامچی کاری ياخود بهيی هۆی ئه ناسی؟ چونکهزۆر باش دهخۆی سروشتی پياوی بووبی کهنه وهئه وکارهب

ندهئه گايهوام بهردهبه هۆگری ژنان بوو که و خۆی ه ڕا بۆ گهدا دهکی تازهدوای ڕ وان. ر بهمپهيشتنی ب لهگه

بۆ رييهشن هاوسهو چهر ئهتی عومهالفهمی خهردهسه د و لهمهدوای مردنی محه سيی، وهريی هههاوسه بوو که ڕهو باوهر ئهسهر لهکرا. عومه غهدهكی زۆر قهيهماوه

گا بۆ دروستکردنی ژنانی خۆفرۆش له هکۆمه ڕ و کارهکات. تا ئهمڕۆش ئهده گا ئاواوهسيی بهوهريی ههکانی هاوسهندييهتمهنرێ. تايبهخۆفرۆشی داده به ن: "کاتی يهو ش

کس، دياری کراو، پاره ی بڕيارنامه بهی دياريکراو، س که له پ ر ٩٩تا هه وهکاتژمژه رييهو هاوسهتوان ئهساڵ ده ". در ی ب

م الی ، بهکراوه غهدهسيی تا ئهمڕۆش قهوهريی ههدا هاوسهئيسالمی سوننه له وهناوی "سيغه" ههر به کان بهشيعه . لهده ڕ ردداگای مهکۆمه چ کی م ر الکاندا ژن

ك بکات کهگهر نيزيکی لهگهکرێ ئهباران دهردهبه ويستيی بۆی ستی خۆشههه ڵ پياو، بههه ک بۆ وههه يهم ژن ئيزنی ههب گانه رگرتنی پارهر ڕۆژ کی ب له باری پياو

کسييهوە ڕازی بکات به وهبه ی ياساکانی سيغهرجهو مهس ی و سووڕانهرێ. ئهبه ڕ

115 Roger Paret: Sure 4:24

Page 341: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

340

وه وههرسه له وه کان بهکرد، شيعه باسمان ل ننهکيتری دهيهش : وان ئاوايه. الی ئهوهخوکيتر گهکی دياريکراو لهيهو بۆ ماوه پاره ی خۆتان بهکهژنه جيا له يه"ئيزنتان هه ڵ ژن

ژ وهرهك بۆ پهن، نهند بکهماوهزه دانی خۆفرۆشی. دوای چ ی ارهپ و ژنانهرگرتن لهپ." هاوڕيی محهيان بدهکهدياريکراوه : ده نييه خۆی شيعه سعوود کهد، ابن مهمهن

غهردهسه "له بۆ که ك ڕوونکرابۆوهيه)رهبسهڕاژه(ته کورته به کهردا سووڕهمبهمی پکی دياريکراو ده ندرايهکات ی قرت کراوه وهخو ." و دواتر ل

رهاوسهی وهگؤڕينه -

مهو شتهئه يبينين کهفيزيۆن دهر تهلهسهمدا لهکهی بيست و يهدهسه وڕۆ لهئه ی ئهبنه كی دياريکراو لهيهژنان بۆ ماوه نهکاندا دهما ش رده، بۆ سهوهگۆڕدر می پ

تانی عه کی ئاسايی بووهڕهئيسالمی و ە به کردەو رييهشن هاوسهو چه. ئهبی شتنن، ر دانهسه و کارهبۆ ئه بوون کهمتر ژن ههکه چونکه وهتهشاوهوهو هه ماوهنه و

ردهگهله ی کهو ژنانهجيا له شهڵ م ی رييهشن هاوسهو چهد ئهمه. محهيان بووهکانيان ککيتری ژن گۆڕينهم ئيزنی چه. بهکردووه غهدهقه ك ئی داوهوهشن يزنی : پياوکيتری بهگهند لهماوهزه و درا، بهيی پ دهی مارهب پاره ڵ کچ يا خوشکی پياو ژن). (ژن بهوهتهڵ بگۆڕايهگهويش کچ يا خوشکی خۆی لهی ئهرجهمه

ڕۆيی، داوا له دينهو مهرهبه وهککهمه س لهکه ١٥٠ڵ گهد لهمهکات محه مانانی مه گاخهو و يهده دينهموسو ر دهکانيان لهژنه ك لهکات ج تی براکانی سهژ

ن. ديارهککهمه ر رێ و سهکانيان لهدبوو ژنه و کارهڵ بوونی ئهبۆ حه يان دابننديان ماوهيانتوانی زهده ککهوکات براکانی مهن، ئهق بدهسمی ئايينی ئيسالم تهڕهرهدا بکهگهله ک و ك شتومهنيا وهته وهدهمهی محهڕوانگه ژن له که وونهدا ڕن. ل

وهدارايی پياو بۆ به ژمار هاتوون. ئه کانيان لهرکهبردنی ئهڕ

گيراوريی بههاوسه - کر

هژنی ده ش ئيسالم ئيزنی ههردهسه ند لهمهو بهمی پ کی با رز، بژاردنی پياوزيان ههجوان و به يان بۆ ، زگيان پڕ کهرگرتنی پارهر وهنبههه له که بووهه ن و مندا

Page 342: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

341

وتهکهدهدا نهکهر منداڵ و ژنهنبههه کی لهتييهرپرسايه) هيچ بهو(پياوهن. ئهدروست کهن"ی بهردهروهنيا پهته و کارهست لهبهر شان. مهسه ز و باش بووهکردنی "ژ . ه

ك لهی ابن هيشامدا هاتووهکههبيۆگڕافيي له کی له ککهمه : "ژن شنيار ی شنهو چهپی گهی لهرجهو مهبه وشتری پ داوه ١٠٠. بدو کردووهعه د واتهمهباوکی محه به

ال لهلهبهر ئهوەی عه 116وێ.بخه ڵ گهند لهماوهمای زهته مان ڕۆژدا بههه بدووك دواتر عهگرتووهری نهسه که، کارهبووه دهمی دايکی محهئامينه بدو . کات ڕۆژتهده ستهبهو مهبۆ ئه شنياره کهبۆ الی، ژنه وهچ تهردهی وهکهپ خی و ئيتر بايه وهگر

. بۆ دانان

ش ئيسالم لهککهگای مهکۆمه ن کهدهنيشان ده وتانهس و کهو ههئه ی ڕوانگه ی پفراوان بووههاوسه کس دا زۆر د ك دوای مهت باوکی محهنانهو ته ريی و س د ڕۆژ

شه ی بهکهندهماوهزه گانهگهله بووه ك ئامادهيهب هيچ ک کی ب و وێ. لهدا بخهڵ ژنتهده و بۆچوونهکيتر بۆ ئهيهگهدا بهکاتييه نگاوههه د بهمهباوکی محه که وهدۆزر

وه بڕيارنامه نيا بهب تهو ده کردووهندی نهماوهزه ڵ ئامينهگهرمی لهريی فهی هاوسهشك که مينهڵ ئاگه له ر پارههنبه و له . ئهڕ کی وا ندييهيوهپه د لهمهر محهگهوتب

کهاتب بۆ ئه کی ئاسايی بووهپ ر نبههه له وهزيهواوی هته د بهمهم محه. بهو کات شتڕدرانهکيدا دهناو خه له که و بۆچوونانهئه ستی گرتووه، ههوهگ و کارهئه ، چونکهو

هی بنهکۆلکه ڵ دهمی ئادهردهبۆ سه وهڕاندبوويهگه ی کهکهما کرد. م، ل ل

خۆفرۆشيی -

ش ئيسالم، چ وهردهبی سهڕهرچی عهگهئه ت، ك سهۆڤی ژندار و چ وهك مرمئ پ ری شارهوروبهده ش لهوهڕای ئهره، سهبووهندين ئيمکانيان بۆ نيزيکی سيکسيی ههچهداوهب ژنانی خۆفرۆش ڕهثرهو يه ککهك مهکانی وهورهگه يان ل ر رانبهبه و له شما

كشی خۆيان فرۆشتووهدا لهپاره کی نيا لهخۆيان ته و ژنانهله . تاقم ئيختيار ژمارکان بۆ رۆك هۆزه. زۆر جاريش سهی خۆيان ناوهکهدياريکراوی پياوانی هۆزه

کی خۆفرۆشی هۆزی خۆيان لهيهماوه ر گه. ئهکانيتر ناوهرۆك هۆزهئيختيار سه ك ژن

116 Ibn Hischām: Sirat an-nabi, 1:203

Page 343: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

342

ك به کانی يهمشتره ك له، يهيهو کۆڕی بووبا زگی پڕ بايه ندييهوەيوهو پههۆی ئهژنهناچار ده که!" پياوهکوڕی تۆيه وهيگوت: "ئهبژارد و دهدههه ، بسه کهکرا مندا ن لمهگهئه وەی مندا هگه. ئهچووبايهکيتريش نهيه له کهرچی شکڵ و ش کچ بايه کهر مندا

ڕنهسالم ناسان دهبوو. ئيدهنه کهکی بۆ پياوهتييهرپرسايههيچ به مر ابن عه که وهگتی ميسری داگير کرد، له د کهمه" دۆستی محهas’A-Amr Ibn alلئهنهس"ئه دواتر وکهاتووهکی ئهندييهيوهپه وکردنی کراوهلماندن و بهسه . باوکی ناچار بهوتۆ پ خ

وەی زۆر له ویڕای ئهرهسه . کيتر چووهرييهمشته شکڵ و ش

ژيکردن م دهکرد، به غهدهب، خۆفرۆشی ژنانی قهثرهيه د هاتهمهکات محه ستدردا. ئه رهڕی پهشه ديلگيراو لهژنانی به به تههه وڕۆ خۆفرۆشی ژنان لهپ موو و

ني دزيی و له م بهرمی، بهفه م به، ياخود الی کهکراوه غهدهکان قهئيسالمييه دا نهکسيی ههندين ئيمکانيان بۆ کڕينی خۆشهچه تانهت لهتايبه. بهيهويستيی س ی و و

لهراکهك مهوه يههه ميوانی توريستی بيانييان کان و ش، تۆنيس، ميسر و لوبنان، هۆتتانی . پياوانی توريست لهك بۆ ميوانانی ل هاتووهيهخانهحبهك قهکان وهميوانخانه و

يرووت، قاهيرهر، بهك تانگهکانی وهتی شارهوام زيارهردهبه وهکانهبييهڕهعه گهدوڕژ لهر پارهرانبهبه ن و لهکهو تونيز ده و ر ئهگهبينن. ئهده رامکراوانهحه و ميوهدا چ

کی ئه ش بهکاره ن، ئيمکانی ئهخالقی دانهشت يان ك کهرقيفه کچ يا ژنه يهوەيان ههن پته وهنهڵ خۆيان بيبهگهبيکڕن و له پاره جوان ب به ر بن بهگهيان. ئهکهبۆ و ی ت ر ل

شه رنهده ب ک ته وهتوانن بين شوويان. ههکهبۆ و رمی و بهفه ر بهمووشی ههی پره ، ئايا ياساکانی ئيسالمخۆی دهدا مرۆڤ لهياسای ئيسالمی. ل کی ی بايهپرس خ

کس دا ههوهر تهنبههه نديی لهيوهپه خالقيان لهئه ؟ يهری س

کس ڕاستييهوهنديی تهيوهپه کات مرۆڤ له ر چاو بهکانی دنيای ئيسالميی لهری سو يی ئهتی دوو ڕوخسارهر حکوومهنبههه ری لهدهبه ڕاده کی لهشبينييهبگرێ، ڕه

كدێ. له مانهسيسته دا پ گايه ت نده م جيهانهكی ئههيچ ج ر سهريی لهرگهشتهنه هوهی رووسووری کچان بهردهپه ، وه ڕ ته ك لهناچ موو کان. ههئيسالمييه و

ك ئه مان نييهموسو ، بهده و نه ی خۆش نييهم کهزان . ك بيسهك ڕاستييهوه س پ ن لمتت لهتايبهبه ران و ميسر کهبستان، ئهڕهك عهی وهانهو و نيزيکی فغانستان، ئ

وان کوڕ و کچ وه کی گهسيکسی ن کسی، ير دهسه ورهك تاوان کرێ، مزاحمی س

Page 344: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

343

کان بهقامهر شهسهڕۆژی ڕوون له ژنان به شاندن لهست وهك گوتن، و دههتهمهنن چونکهيچ گۆڕانکارييهش هو کارانهم ئهيون. بهوپوڕی خۆی گهئه ك ناه ك پ

ك کهدوای خوڕافات و داب ونهمرۆڤ وه غهاليه ك لهنه که وتووهريت ، وهرهمبهن پن به ش که خودا نهو هۆيه. بهوهخواره هاتۆته ن خوداوهاليه وخۆ لهکوو ڕاستهبه شو

تهبهده وهکاته به و نه ی متمانهتا ڕۆژی قيامه، ياساکانی ههوهستر و ت جکراون!باوه ڕپ

غه وهوهکاتهقورئاندا ڕوون ده گای ئيسالميی ئاوا لهر کۆمهمبهپ باشترين : "ئلکهاتووه گان، کهکۆمه مهو سيستهئه . چونکه١١٠ی ئايه ٣ی " سووڕهبۆ مرۆڤ پ

واسين ب بۆ خۆ ههکات، دهده هدەغدات و شتی خراپ قهبانگهواز بۆ شتی چاك دهغهاليه ی لهگايهو کۆمهبه گای جيهانی باشترين کۆمه يهوە بهکهرهمبهن خودا و پ

مانانی ئهناسراوه زهته ، بهو ئاواتهيشتن بهوڕۆييش بۆ گه، موسو ی هه وهواوی ه وته ن. پۆليسی ئايينی لهبۆ بده Bokoرام "ك بۆکۆ حهود گرووپی وهکان ياخئيسالمييه و

Haramوهيهو سووڕهکانيان، خۆيان بهرمی کردنی کارهفه " يا داعيش بۆ به زی خۆڕانهدههه ی نجهشکهمی باوک ساالريی و ئهر سيستهنبهههگرتن لهواسن. هغه خالقيیوت و بۆچوونی ئهس و کههه له وهزموونی الساييکردنهشيی، ئهله رهمبهپ بوون. ری خۆيشی نهتيدهت يارمهنانهشياندا تهزۆربه له که

Page 345: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

344

ده ستده وشه توندوتيژی به کاتپ

ک يوهپه ويستيی، لهئايينی ئيسالمدا خۆشه له وان ژن و پياو دا هيچ دەور نديی نکهشنه پهريی، چه. هاوسهنابين ل کی ژن و پياو ماف و ئه که يمان ياخود مود رک

وهوانيشهن ئهاليه ر لهو هه بۆ دياری کراوه وهتهن حکوومهاليه دياريکراويان له رييهو هاوسهکی لهرهستی سهبهمه وهی ئايينی ئيسالمهڕوانگه کرێ. لهدهکونتڕۆڵ

نانی منداڵ و گه نيا بهته گای ئيسالميی وزۆرکردنی ی کۆمهوهکردنهورهدنيا همان لهژماره کی س و کهموو ههگای ئيسالميدا ههکۆمه . لهجيهاندايه ی موسو وتو ياسای ئيسالميی به کرێ و الدانی لهوردی کونتڕۆڵ ده به وهتهن حکوومهاليه ژن له

ڕهپه درێ. حمييهوە سزا دهڕی ب

و، له سيد بهئه ندامی ژن و کچ، ناوبردنی کۆئهدموچاوداکردنی ژنی ب چارشويانهباران کردن و کوشتنی نامووسيی، نموونهردهبه ژنی و دژ به ن بۆ ئاکاری ک

وهاران و بهئيماند د مهنيا محهمرۆڤ ناتوانی ته گای ئيسالميی. ديارهرانی کۆمهبهڕبی قوڕئان بۆ ئهو نووسراوه ، بهبه و کارانهی کت و دوانهم ئهرپرس دابن

که . تووند و تيژی بووهگادا ههکۆمه ی ژن لهوهوسانهرچاويان بۆ چهکی بهرييهکارتی دهر ههرانبهبه هۆی ترس لهزياتر به ر ژناننبهههله و وانهڕوونی ئهست و کو

ك کهخۆييانربهئازاد بوون و سه بهرگرييه له غه ، ترس گهی پ به وه،رهمبهله ڕزی و خواپه ت. ستيی دهرهخۆپار نر ناس

تهر ژنان دهسهکانی قوڕئان لهکات مرۆڤ سووڕه ن تهده ، بۆی ڕوونوهخو ، وهبکی تايبهکرێ و ئهير دهل سهل و پهك کهنيا وهژن ته که گای ئيسالمی کۆمه تی لهرک

ش ئهی کاری پياو"وه"هاسان کردنه: بۆ دياريی کراوه رانی داعش ڕکهی شهوه. پرد کنجان دهيان بۆ گهشهسوريا بانگا ديل بگرن، له سيحی بهدی و مهکچ و ژنی ئيزه

کسی يان ههديل گرتنی کۆيله ڕدا ئيزنی بهشه له که چه . بهيهی س ش ژن و وانهپخۆيان فريقاوهباکووری ئه ت لهتايبهکانی دنيا و بهموو گۆشههه کچی ئيسالمی له

شکه کسی کۆيله پشتيوانی له که یال سوننيانهو مهکرد. ئهکان دهجيهاديسته ش بهپ ی سغهردهڵ سهگهله کهن، بارودۆخهکهده نن کهسهدهر ههمبهمی پ ئيزنی به نگ

Page 346: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

345

ژخايهشه دا لهکانی دهرهڕکهشه ج ڵ ژنان بهگهندا نيازی جينسيی خۆيان لهڕی درره نن. ل ڕێ، چونکهدا پرسياری ئهب ك ناگ کی گرنگتر واتهپره خالقی هيچ ڕۆ نسيپ

ردا مهکييهرهستی سهبه"جيهاد" مه بۆ کانهرهڕکهنيا هاندانی شهست تهبه. لزکردنی فانتازيای گهکردن و بهردهروهپه . شتههبه يشتن بهه

يه شتهههو بهئه کی ئاسمانيی، پڕ لهکهچلۆن ج وی له ژنی ڕووت و قوت، که ؟ مار به ن و خزمههيدکراوهشه رههڕکوری شهده ژنان بيست و چوار کاتژم تيان کاندا د

کسيان بۆ بهکهده وهن و نيازی س کچی ٧٢ هيدانهو شهر کام لهن. ههبهده ڕ. دايهگهنيزيان لهکه ٧٠کانيش کچه رکام لههه وێ کهکهر دهبهرووسووری وه

: "ههڕاست دهی ناوهدهپسپۆری ئايينيی سه "al suyutiئهلسيوطی " ر جار کهنووسمه نی دهك بخهڵ حۆرييهگهله ئ ت، بهوين، پهردەی کچ و کارهم دوای ئهچڕژنی. ئالههه تهوە به خاوەنی پهردەی کچ مان ميسان دەب کسی پياوی موسو تی س

تههيچکات ناخه ژوەرگرتنی نووستن له .پهستاو و ڕههه ميشهو هه وهو و ڵ ئهگهچنده کچانه ندرێ. [...] ههناسههه م دنيايهڵ هی ئهگهله که شيرينه ه و پياوهرکام لهنگ

ده ٧٠يان م دنيايهکانی ئهنا ژنهپه ، لهشتييانهههبه موو ر ههخشرێ. ههبهحۆريان پکسی کهکان ئالهژنه کی س ن و ه هکهت وههه نيان پ ."يهخڕ

و ناوبانگ، ئهری به" پسپۆری ئيسالم و نووسهThomas Maulتۆماس ماول " مان دوای گه که يرهی زۆر پ سهبۆچوونانه ك تر، نه یدنياکه يشتن بهمرۆڤی موسو

کسی نيا لهکی ئازاديی خۆی تهرهڕۆکی سهکوو ناوهی، بهڵ خوداکهگه کگرتن لهيه ستهکی ئاسمانيدا دهيهخانهقهحبه وام لهردهبه يشتن بهکی بۆ گهرهری سه. هاندهوهبينژوەرگرتن و وييهرزهژيانی سه کجاريی لههابوونی يهشت، رهههبه و بۆ چ

کسيی پياوانه وه. ههيهئيرزابوونی س کی خراپ و چوارچ دار و سنووردار موو کارن و تووه ن، ديارهونا دهال دنر ك نيا وهشتيش تهههبه ت لهنانهنيا بۆ پياو، ژن تهته کرکسی بۆ پياو دهيهو کۆيله سهرهکه تهکی س ن 117.وهم

ی وای ديس دا وشهحه م لهقوڕئان و هه م لهڵ ژندا ههگهندی لهيوهپه د لهمهمحه ناوهبه مهردهبۆ سه که کار ه نن؛ کهژن ده ۆر دژ بهز می ئ ی کهرچاوهسه نو

117 siehe dazu auch: Hamed Abdel-Samad: Der islamische Faschismus, S. 129f.

Page 347: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

346

تهگهه م ، ههقورئانيشدا هاتووه له ی نيکاح کهبی. وشهڕهبۆ سروشتی زمانی عه وهڕکس" همانای "هه م بهريی" و ههمانای "هاوسه به ك قوڕئاندا وه . ژن لهبوونی سرده کرێ کهسف دهوی کشت و کاڵ وهزه يخۆش ب دهر ی ههکهم توانی کات پ

ت. هيچ وشه ی هاوواتای بی "نيزيکی جينسی" وشهڕهی عهرا وشهقه ك بهيهبيکوان دوو مرۆڤ نيشان نادا بهخۆشه يهو وشه. ئهنييه سف کوو توندوتيژی وهويستيی نی " کهLisan al-Arabب "ناوی لسان العربی بهڕهی عهنامهمين وشهکهيه کا. لهده سا

و کراوەتهو، وشه ١٢٩٠ ر، سهوتنه: کهوهتهمانا کراوه م وشانهی نيکاح بهبرشکردن، ئهزۆره کهبانيی، ه بوون، چوونه ژوورەوە، وهنگاوتن، بريندارکردن، پ

کدران، ڕۆچوونهکه وهرداکهسهناو، به وتن، ل فتحی المسکينی 118دان، گريان.وتن، پ"Fathi al-Miskiniسيايی له" نووسه که ی کردووهو پرسيارهکيدا ئهيهنووسراوه ری تون

ی به وتی س و کهڵ ههگهنديی لهيوهپه له و وشانهی ئهزۆربه وت ب کهکههه بشدا بهشه ن؟کار ده ڕ ندر رهته 119ه شی ژن ر لهنبههه توندوتيژی له که دا نييهنيا لدهده وشه به ن. کانيان بدهژنه درێ لهپياو ده قورئاندا ئيزن به کوو لهکات، بهست پ

کی دژ به وهکرده به مهردهو سهد خۆی بۆ ئهمهمحه ندين جار . چهبووهژن نه مرۆڤوه به نی باسی لهی ئهش ويستييهوە خۆشه به که ندی دۆستانی داوهو په ژن کردووه رڕاوهوت بکهس و کهکانيان ههڵ ژنهگهله کيش مهمحه که ك نييهيهن. هيچ گ د بۆ جار. سهژنه له کرا، لهئاماژه وهرهسهك لهر وهش ههوانهڕای ئهرهکانی داب قورئاندا ی پ

دانی ژن به . گومان دهو کاته، ئهپياو دراوه مافی ل ی ياغی ب و ئه کرێ کهی ژن ل کانی خۆی بووب کهوخۆی ژنهی ناڕاستهوهی قوڕئان ئاگادارکردنهيهسووڕه

نابوو. هه کی زۆريان بۆ ه رهگوشار شهر ل . زن ئاشکرا دهکی زۆر مهيهشدا ک بنهد قوڕئانی وهمهمحه شهيهك ئاو ديی که ك بۆ ک سيی خۆی و ترس و ناهوم

ناوه وبه بهئه که يزانيوهنه کاره ك لهو کت ك ڕۆژان ژيانی زياتر له ، ڕۆژ ملياردمی ردهڵ سهگهنگاندن لهسههه و و بهدوای ئه دهندين سهچه کات کهمرۆڤ دياريی ده

کی جياواز دا له د لهمهمحه ميکيتر و لهردهسه و لهدايك بوون. ئه بارودۆخکيتردا ژياوه نهوه ك کهگايه، کۆمهبارودۆخ وت و س و که، ههك ئاو

118 Ibn Manzur: Lisan al-Arab, 11:592 119 http://alawan.org/article13225.html

Page 348: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

347

کانی لهوتهس وکهد ياخود ههمهکانی محه. قسهی نيشان داوهکانی ڕۆژانهنديهتمهتايبهژووی سهيوهپه ن، بهناسهمی خۆيدا ههردهندی م ندر مڕۆی کوو بۆ ئهنگزنهده سيحی، ر ژن، مهنبهههکانی لهك بۆچوونهد وهمهوتی محهس و که. ههوهگوشتا بۆ زۆربهيه مانان وههوودی و کافر و ب دين، ه ك ك نموونهی موسو و سيمبول

ن و السايی دهير دهسه نهکر مانان چه مڕۆدا بۆ زۆر لهت لهنانه. تهوهکر توونهموسون: "به دانی ژنان ههمال و ئهب ئه ب ." بهئانيشدا هاتووهقوڕ رچی لهگه! ئهيههوال، لی ئه غهگوته وهج ننهمبهکانی پ دانی پياو ناب لهج ده که وهر د موچاوی ر دهسهستی ل

ته ن . وهژن بم

ژ لهنانهته ڕنی ر خۆداپۆشينی ژنيش زۆر کهسهت باس و وتوو م بۆ دنيای مودتهمڕۆ شی دهئه مڕۆ دا دنيای ئه ۆ داپۆشينی ژن لهئايا خناپرسرێ که وه. لهوهکر

زگاريکردنی می کۆندا تهردهسه داپۆشينی ژن له ست لهبهيا نا؟ مه يهمانای هه نيا پارشه تهر چهنبههه ژن له وان هۆزهو ک گای ق بۆ کۆمهقاودهچی دهکاندا بووه، کهی ن

وههه . بهوهگوازنهمڕۆی دهئه ك بۆ خۆڕاگريی ژنانی ۆتهش بچکهله مان ش سيمبوله ی گرووپهن زۆربهاليه ئيسالمی و له ی ل وهکی نابهکه وهکانهڕاديکا ت. ردهج گير

ردا سهبه چکهخۆی له گادا ژنی ليبرالی ئيسالمی کهکۆمه له ، جاری وايهيهوهير ئهسهوی ئازاديی پشتيوانی له نادا، به ك ده ن پۆشن. خۆيان داده ات کهکژنان

غه که می خۆيدا بهردهسه ر لهمبهپ ز و کارت ويست ه ر سهريی لهڕادەی پمان ر ههب ههم بۆچی دهيناسی. بهباشی ده به ك کهگايه، کۆمهی داناوهگاکهکۆمه

که ز و کارت ری سهکی لهيارييهنايناس و هيچ زان ب کهك ههگايهر کۆمهسهريی لههچه و به نييه ڕاوهنيا بهمڕۆيی تهش مرۆڤی ئهوانهپ ناسن و ناتوانن ده وکان ئههۆی گ

هبوونی ههسهبڕيار له ب و دهن؟ بۆچی ئهکانی بدهوتهس و کهر دروستبوون يا ههكی خۆش بوێ، زهم بدات: ک چ کهکهی بيستويهدهبڕيار بۆ مرۆڤی سه وند بکات ماس

ك لهکات، چی بخوا يا چ بهيا نه ژووی د خۆی زيندانييهمهر بکات؟ محهبهرگ کی مزموونی ترس، کانی ئهوتهس و کهياخود ههکان ی گوته. زۆربهمی خۆی بووهردهسه

ز و الوازبوونی که سهفهو قهوڕۆيی خۆ لهب مرۆڤی ئهی بوون. بۆ دهکهتييهسايههژوو ت که و بڕوايهر ئهسهخسير بکات و لهيه ييهدام وهنيا بهته ب توان خۆی ده يهو ش

ڕزگار بکات؟

Page 349: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

348

کهی خودا يا خهد و قوڕئان، گوتهمهمحه کهونی ت ڵ؟ڵ و پ

ی بخانه ی زايينی له ١٩٩٦پاييزی سا مان، ئهکت و ی زانستگای ئاوکسبۆرگی ئاگايه ندکارج شتر خو بی قوڕئاندا دهی زانستگا بووم، بهی پ و ڕام. ئهگهدوای کت

بخانه مهردهسه شتا کت کی زۆر بۆ دۆزينهکرابوون و دهکان ديجيتال نهه ی وهبوو کاتب ته بهکت ك نووسرابوو کهکهر کارتهسهله وهم دۆزييهکهرخان کرابا. کات کت ی شتندکار و ههم وهمنی هه ژ کرد. لهك ئايينييههم وك خو نووسرابوو: کهر کارتهسهك گ

ب: قوڕئان، نووسه ر: ناديار""ناوی کت

کردهيهماوه کی تييهسووکايه وهئايا ئه که وهکی زۆر الی خۆم بيرم ل ، ياخود نيازييه ژيانی مندا له . قوڕئان لهئاکادميکه ڕابوو. وهمندا کی زۆر گرنگی گ باوکم دەور

يی به ر بهمهال و مامۆستای قوڕئان بوو. هه ر بوو بهواوی قوڕئانم لهپتوونی ته منداوهئه و تا وال مال و ئهوکات قوڕئان بۆ من ب ئه. ئهريك کردووهخه مڕۆش خۆم پکی يدهنه زانستگه نگهم ڕهوخۆی خودا بوو. بهی ڕاستهگوته توانی بۆچوون

تافيزيکی . ی بهکهرهنووسه وهی ئاکادميکهڕوانگه ر چاو بگرێ و لهبهلهم خودا دابنبهسهر لهك نووسهد وهمهيتوانی ناوی محهمرۆڤ ده ، به کهر کت من نگهم ڕهبنووس

د خۆی مهمحه وهو کاتمهی ئهڕوانگه له تی دانابا، چونکهسووکايه ر بهشم ههوکارهئهبه نيا بۆچوونی ته وهبۆی نازڵ ببوو. ئه ن خوداوهاليه کوو لهنووسيبوو و بهی نهکهکت

کی خاوەن ئيمان له مووکوو ههبوو بهمن نه مان و ری جيهان ئهرانسهسه موسوکی پڕ به. بهيهبوو و ههيان ههبۆچوونه ترناتيو ست لهجياتی نووسه م چ ئا ری پ

هات.ده، خۆشم هيچم پ شك نهبژاردرابايهی ههکهه"ناديار" بۆ ناو

کهاتنی ئيسالم) لهوهر ئيسالمی زانستيی(تهسهشت ساڵ دواتر لههه ژووی پ ری مرفۆرت" یزانستگه ينهڕۆژهه ی "ئ کۆ مان ل ی ئه کرد. بهم دهوهتی ئا و پينه کۆ ی ك گوتهقوڕئان وه که وهمهجيا که مکهڕهباوه بوو من خۆم لهيهم، دهوهل

نی له وهجوبرەئيل"هن "اليه يی خودا لهميشههه دينهو مه ککهمه له ٦٣٢و ٦١٠سای سه د نازڵ کراون. بهمهبۆ محه ندەواريی د نهمهکان محهئيسالمييه رچاوهپ خو

ندن و نه ت. ير دهکی ئيالهی سهرجۆيهك پهو قوڕئانيش وه هی نووسينی بووه خو کر

Page 350: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

349

ژوويی و بهکی يهك نووسراوەويست قوڕئان وهمههك پسپۆر دهوه کی مرۆڤی رههم می کاتی خۆی بووهی ڕووداو و باس و ههوهنگدانهڕه که مهردهو سهئه ، بخهمه بهر وا

ينه کۆ ندنه دا ناچار بهو ڕيگايه. لهوهل ك هی کان کرام، وهکالسيکييه ی کارهوهخوئۆدۆر نۆلدکه ره "Tor Andrae"، تۆر ئاندرا "Theodor Nöldeke" ت گيس بالش و ر

"Régis Blachèreوه به " که بی گهوتيان لهس و کهيی کالسيك ههخنهکی ڕهيهش ڵ کتندنه د کردبوو. بهمهقوڕئان و ژيانی محه ستم هه وهکالسيکانه و کارهی ئهوههۆی خو

ژووی قوڕئان نهچه به کی لۆژيکيی م اسمانی کی ئيهك نووسراوهك وهشنه نووسينکی بهبه وهدهمهندنی محهسهرهپه زياتر خۆی به می مرۆڤ کرد، کهرههکوو نووسين

کی ئيالهی. تا پهريك کردبوو ههخه يام

رگ "کۆتاييدا، بۆچوونه له "م Christoph Luxenbergکانی کريستۆف لوکسنبنده ندنهك چهقوڕئانی وه که وهخو ئارامی -يانیکی سوريهوهشنه خو

"Syroaramischeنهبه " خستۆته ك بۆ کردنهرههر؛ بهرچاوی خو مزی ی ڕهوهمميش زمانی نووسين وتهی حهدهبی تا سهڕهزمانی قوڕئان. لهبهر ئهوەی زمانی عه

رگ لهبوهنه ی نووسينی زمانی قوڕئان رچاوهسه که يهو بۆچوونهر ئهسه، لوکسنب -زمانی سوريانی له کا کهده ليسته دان ووشهو سه. ئهئارامی بووه -زمانی سوريانی

ی گه ههه رگيراون و قوڕئان نووسان بهوه وهئارامی يه ی ييون. له ناو ئهواندا، وشهتبی و به رگيراوه" وهqiryanی سوريانيی "وشه له " ە، کهan’qurقوڕئان " مانای "کت

می ردهسه کان لهسوريانييه سيحييهو مه ستن" هاتووهرهزانستی په نديدار بهيوهپه له . ناوداررترين نموونهرگرتووهکيان ل وهکليسا بۆ دۆعاکردن که د لهمهمحهبه رگ وشهکهکت ژنی رووسووری قوڕئاندا به له که " يهhuriی حۆری "ی لوکسنب

مان. لهو دنيا گوترێ و لهشتی دهههبه ته بهردەستی پياوی ئيمانداری موسو دەخری سپی" يهو وشهئارامی"دا ئه -زمانی "سوريانی تهمانا دهبه "تر که، به. وشهوهکری ماناکهی، به شتدا لهجياتی ژنی جوان، ههبه و پياوی ئيماندار له رگيڕاوهوه ههه پ

ی سپی" پ ده واته نيا ميوهته ی وانييهوهڕای ئهرهت. سهدر"تر رگ پ که ش لوکسنببی قوڕئان دزيی ئه تدهکت به له بی ب بهکوو ئهئارامی"، به -ی "سوريانیکهکت و کت

کی گشتيی بۆ ئايينی ئيسالم و مه به ك تی دادهتی ڕۆژههسيحييهميرات . هيچ پيالن نکست ياخود نووسراوهسهرهپهکوو ، بهستاوهوهپشت قوڕئان ڕانه له ، کهکهيهندنی ت

Page 351: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

350

تهگهی دهکهڕابردووه ی کات گۆڕانکاريی به م بهسيحی، بهبۆ ئايينی مه وهڕ ردا سهپکی سه و بۆته هاتووه ب خۆ. ربهکت

رگ" م رهرچی من ئهگهئه ئۆری "لوکسنب ش وهڕای ئهره، سهوهدکردهو کات ت ڕاشکاوی له ی خۆی بهگرنگ زانی، لهبهر ئهوە وتۆم زۆر بهکی ئهبۆچوونينه کۆ نه دا بهکی ڕوون دهيهو بيرۆکه وهکاتهکی کالسيکی قوڕئان جيا دهيهوهل ر خو

بی قوڕئان وه که کی ئينسانی دهچلۆن کت کست نگنگاوڕهی ڕهرچاوهسه توان لهك تت کهاتب ك لهپ ر پرسيار، د بهمهبوونی محه پسپۆران که . تاقم گشتيی دەبهنه ژ

ئۆرييه رگ پشت ئهنووسراوه يان بهکهت و خۆی لهن. ئهکهستوور دهکانی لوکسنبك له ی گوتم کهگهدانيشتن کی وهبوونی که ڕی بهباوه ڵ مندا پ م به يهد ههمهك محهس

کيتری هه ڵ گهکانی ژيانی جياوازی لهندييهتمهو تايبه بووهنه دمهيه و ناوی محهناوی . بهکاندا ناوی هاتووهئيسالمييه رچاوهسه له که يهدا ههدهمهو محهژيانی ئه پ

غه رگ پ کی عهمبهبۆچوونی لوکسنب مه که بووهبی بوونی ههڕهر ناوی ئهمڕۆ به ئك لهيناسين. بهد دهمهمحه غهبۆ ئه رخان کراوهڕئان تهقو ش ی که رهمبهو پ کی نو ئايين

ك نه ناوهپ کی عهکوو قاوی بۆ چه، بهه وهسيحيهئايينی مه له که بی داوهڕهشنه ئايينکی سهرهو دواتر به ريگرتووهوه . ندووهی سهرهخۆ پهربهو ئايين

رگ دهروههه کيتر بووهکه ککهدی مهمه: "محهها لوکسنب ڵ گهو جياوازی له سغهسايهکه و ککهش زمانی قوڕئانی مهو هۆيهر به، ههبووهدا ههدينهری مهمبهتيی پبی قوڕئان له. ناوهيهکتردا ههڵ يهگهڕاشکاوی جياوازييان له به دينهمه ڕۆکی کترگ له ."رگيراوهوه وهی ديکهرچاوهندين سهچه : "من واژهدا دهنديهيوهو پهلوکسنب

ژوو ناس نيم و بۆچوونه کستی قوڕئان ر ئاناليزهسهنيا لهکانم تهناسم و م کردنی ت ." دانراوه

م تا ئهمڕۆش ب وه وهن پسپۆرانهاليه ری قوڕئان لهنووسه ت بهبارهپرسياری سه ژووی بنانه. تهوهتهماوه کست کردنيشی له هت م رچاوهسه . لهوهتهتاريکيدا ماوه ت

هه که کاندا هاتووهئيسالمييه ه له "عوسمان" که ی ئيسالم واتهليفهم خهس وان سا کانی نکستانه، ئهتی کردووهحکوومه ٦٥٦تا ٦٤٤ کی کردوون وهی کۆ کردۆتهو ت کو پ ، ڕڕاوهگهنجام لهرهو سه کراوانی ئايينی کهکانی باوهڵ گ وخۆيان نديی ڕاستهيوهپه ڕپ

Page 352: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

351

بی قوڕئان لهکهك يه، وهددا بووهمهڵ محهگهله ستی مهسهمين کت . وهتهڕ نووسيونيهر پی عوسماندا کهڵ قوڕئانهگهله بوون کهقی قورئان ههند دوجين دهودا چهمی ئهردهسه له

مانان فهرمانی ری سهگههۆی ئهبه ليفه. خهجياوازييان بووه وای موسو ش رلرمی فه ی خۆيشی کهکهقهده له رمی بووبن.ب نافهده کانيتری داوە، کهقهسووتاندنی ده

ی کهو ناوچانهموو ئهو بۆ هه ی داوهندين ژماره، فهرمانی دروستکردنی چهبووهر حکوومهله . دوونیتی ئيسالمدا بوون نارژ

ژووی ئهم لهبه شهی عوسمان چهو چيرۆکهڕاستيدا م . يدا بووهی ل پهندين ککهاتبوو، ١٥ نيا لهبی تهڕهدا زمانی عهمهردهو سهله مکهيه تيی ب چۆنيه به پيت پوکات ياسای گراماتيکيش ت ئهنانهياخود خاڵ. ته ب نوخته نگ و بهڕبڕينی دهده

کی وا ناته . کهبووهبوونی نه کی ئه بووهتواناييدا نه واو لهوابوو زمان ب ۆزی دهکت بی ئامی عوسمان ردهکانی قوڕئانی سهقهموو دههه مدووههقوڕئانی پ بنووسرێ. كوهين ئهگهئه ، تهر ب ناوچوون. له وهی خۆيشيهکهقهده ت بهنانهو کات بوونيشيان بووب

مهئه قی قوڕئان کهکۆنترين ده ويی ی ئومهليفهمی خهردهسه ، يا هیناسراوه مڕۆ بۆ ئست ساڵ شه "ئهلوەليد"ه که ی واتهکهمی کوڕهردهيا سه ليك بووهبدولمهعه ناوی به

د نووسراون. مهدوای مردنی محه

ی له ندين ن چهمهيه " لهa’Sanaنعا "ی سهورهوتی گهمزگه ی زايينی له ١٩٧٢ساکه مڕۆش بهتا ئه که وهی قوڕئان دۆزراونهنووسراوه . کراوهدياری نه وتيانوردی ڕ

ندييان بهيوهپه و نووسراوانهب ئهده نگن کههاوده و بۆچوونهر ئهسهم پسپۆران لهبه. دوای دۆزينی وردی ئههه وهقی قورئانهکۆنترين ده وه، ڕوون بۆتهو نووسراوانهب

ست "ده که کی پاليمپس ست دهPalimpsestق کی نووسر"ه. (پاليمپس نوسينی که يهاوهقتهرهسه تههه وهوهر ئهسهو له وهکی پاککراب م ڕوانيندا کهيه له )وهميسان نووسراب

کستی نووسراوه . بهمڕۆيی دهقی قوڕئانی ئهده له کهت بۆچوونی پسپۆری قوڕئان چرد پوئين " مانی، ئهGerd Puinناس، گ کسته" ئيسالمناسی ئا تهگهده و ت بۆ وهڕ

نی مابه له کان کهييهی ئومهليفهمين خهشهمی ئهلوەليد شهردهسه ٧١٥تا ٧٠٥ين ساکی کۆنتر ستيان بهدا پسپۆران ههو ناوه. لهتی کردووهحکوومه کست گۆڕانی ت

کستی تازه وهتهپاك کراوه کردووە، که کستهر نووسيوهسهيان لهو ت . کۆنبوونی ت" Sadeghi Behnamبۆچوونی دوو پسپۆری قوڕئان ناس بيهنام سادقی" به کهکييهرهسه

Page 353: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

352

رگمه و ئووه تهگه" دهUwe Bergmannن"ب ش ردهبۆ سه وهڕ 120ی زايينی.٦٧٨می پيهبه ههردهسه له که قهو دهئه که يههه وهئيمکانی ئه و پ عوسماندا ليفهم خهمی س

داچوونه وهکانهييهن ئومه، له اليهنووسراوه ت. سادقی و سهی لهوهپ ر کراب و گۆڕابرگمه کسته يهوانهله ن کهو بۆچوونهر ئهسهن لهب د مهمی محهردههی سه یکهکۆنه ت

. بهوتی ئهياخود ماوەيهکی کورت دوای فه شتا يهو نووسراوهئه وهداخهو نووسراب هنراوهمڕۆيی نهتۆدی زانستيی ئهم به تۆدی ڕاديۆکاربۆن " . بهپشک " Radiokarbonم

ی ئه وردی کاتی نووسينی دياری بکرێ. به به توانراوه تۆدهپ ت کهسهده و م نر لمه کهکۆنه نووسراوه ش ٦٧٨کانی نابی دوای سا . ٥٧٨يا پ نووسراب

کسته که و ڕاستييهئه د مهکی زۆر دوای مردنی محهيهی قوڕئان ماوهکههکۆن تکهاتووهمهقوڕئان خۆيشی دوای محه که نييه و مانايه، بهنووسراوه کرێ ده ، چونکهد پ

کست يا خود گوته ش نووسينهيهت کی زۆر پ ت. بهوهك کات ت تايبه ی، بوونی بووبتهك کی وهگايهکۆمه زانين، لهك دهروههه کان ی ڕووداوهکاندا زۆربهبييهڕهعه وڕانهنيا بهته ت. بنهکانی داهاتوويان ڕادهچهوه به وههۆی گ زر هگو ی خۆم لهما

که لتا " به وهگوند ژووه هاتوون که "وهNildeltaناوی نيلد تهگهی دهکهم بۆ وهڕکی ميش لهوێ هيچ دهی بيستهدهسهکانی ڕاستهکان. تا ناوهمی فيرعهونهردهسه ق

وه قورئان چ به ب ياخود دهش س بيست که م زياد لهبوو؛ بهستنووس بوونی نهی کتوه کان بهقوتابخانه ر بوو و لهبهواوی، قوڕئانيان لهته به و گوندهله ڕانهش وهی گ

ر ده نيان ف ی ته ر بهکرد. من خۆيشم ههمندا ب ر کردبوو بهبهواوی قوڕئانم لهمنداب يا نووسراوه ویئه . لهبهکم لهيهکت لماندن و سه وهی زانستييهڕوانگه ر چاو بووب

ی هۆی بوونی دەستنووس(نموونهنيا بهك تهيهبوونی نووسراوهون. چونکه" دهManuskriptenيی)"نووسراوه مهکهگونده له پ ی دهی سهڕاستتا ناوه ی ئ

ك يا نووسراوهبيسته ب وه ، بهبووهناوی قوڕئان بوونی نه ك بهيهم هيچ کت ی زانستی ش ت. ژمار نايهئه له گهبه به

ره بی قوڕئانی سهدا دوو بۆچوون ههل شتر کت د ياخود عوسمان مهمی محهردهن: يا پقی قوڕئانی خۆيان ل دروست چوون و ده ناو کان لهييههۆی ئومهو به بوونيان بووه

120 Behnam Sadeghi, Uwe Bergmann: The Codex of a Companion of the Prophet and the Qur’ān of the Prophet, Arabica, Volume 57, Nr. 4, 2010, S. 348

Page 354: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

353

کی کۆنی ئهك داب و نه، يا وهکردووه وه ر بهقوڕئان هه گايه،و کۆمهريت ی شڕانه بی تا ڕهزمانی عه کاندا، کهييهمی ئومهردهسه تا له ڕاوهزار گه زار به وهگ

ب به ندووه، کردوويانهی سهرهك پهيهڕاده . کت

ی بهنووسينی قورئاندا به کان لهييهئومه که يهش ههوهری ئهگهم ئهبه ندی وهرژهپ. ته دا کردب می چوار ردهسه ب لهده و گۆڕانکارييانهت ئهنانهخۆيان گۆڕانکارييان ت

ك هاتب چونکهمهی دوای محهليفهخه ك بووهردهسه ديش پ شه پڕ له م ڕی و شه کوان هۆزه يهکان. بهناو خۆی ن کستی کۆنی قوڕئان بهو پ ڕبڕينی تيی دهب چۆنيه ی ت

تهچه ك بهيهکرێ وشه، دهبووه ب نوخته نگ و بهده . وهند مانای جۆراوجۆر مانا کرابنه كگهين: ئهير بکه(خودای من) سه " واتهrabbiببی "ی ڕهر وشهگه: ئهبۆ و ر خا

ن دهکهر پيتی يهسهله تهم دابن وه به " کهzebbiزببی " ب تهکيتر دهيهش نر و مانای وهخوت و دهواوی دهته به کهوشه ری من). چه ب بهگۆرڕ کانيتری قوڕئان وشه ند له(ک

تريان پ دهمانايه ڕبڕينی تيی دهر مرۆڤ خاڵ ياخود چۆنيهگهدرێ ئهکی ماقوونهکهنگهده مه دا هاتووه ٥٤ی ئايه ٤٤سووڕەی : لهيان بگۆڕێ. بۆ و حۆريتان ل "ئ

تهبی دهڕهزمانی عه کردن لهين. کرداری مارهکهده ماره zawwaj-هوم "واج نهزه ب

nāhumمڕۆی قی ئهده ها پيتی "ج" لهروهو هه کهتای کردارهرهسه " پيتی "ز" لهيه. بهر و بن دايهسهکيان لهقوڕئاندا خا ی نووسراوه له شن نووسينهو چهی ئهو پ

توان ، دهويش باو بووهدوای ئه دهند سهچه د و نهمهمی محهردهسه له بيدا نهڕهعهrawwah-هۆم "واح نهره ب بهده کهکرداره و گۆڕانهپيتی "ر" و "ح" بووبن. به

nāhumبهماوهڵ زهگهکی لهندييهيوهی هيچ پهکهمانا " که . وه ندا نامين ی ش ی پندنه رگ سووڕهوهخو تهئاوا مانا ده کهی لوکسنب ين باوهگه: " ل دهوهکر کراوان ڕ ڕپ

ر داری ترێ بحهله نهژ ره." ئهوهس : لهيهکيتری قوڕئان دهگوته زۆر له و د چکی پڕ لهشت وهههدا به ٢٣یئايه ٦٩ی سووڕه نا ده داری ميوه ك باغ کرێ کهو

يان شۆڕ بوونهموو ميوههه ده و زۆر به وهتهکان ل نهساکاری ل . وهکر

ی باوه وهحاکمان و به که ڕهج يان قرت و سووڕه ندين وشهرانی ئايينی چهبهڕيان . من بير له کردب و ياخود ل دا ، کهوهمهکهده ٥٩ی ئايه ٤ی سووڕه زيادکردب ت

غه يه، گوێ لهڕتان ههباوه که یسانهوکه: "ئهی ئهنووسراوه ی و کهرهمبهخودا و پوهسانهو کهها ئهروههه وان ئ تای رهسه له يهو سووڕهدا حاکمن، ڕابگرن." ئهی له ن

Page 355: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

354

کی اليهد کهنيا سهد تهمهمحه ك کهمرده، سهگوتراوه دينهدامی مهردهسه نگر سی باوههه ره که ڕهبوو. ج کانی نگرهاليه کانيتر داوا لهی سووڕهزۆربه ك لهدا وهلرهی ڕاگرن. بهخۆی و خوداکه گوێ له ت کهکاده کات ش دهسانهو کهدا باس لهم لماناندا حوکمی ئيسالم به له که وهناو موسو ی باوه ن. ديارهبهده ڕ ی لهبهر ئهوە ڕهج

و بوونمی ئيسالم زۆر بهردهکانی دواتری سهناوچه کان ناوچه ر کام لهو هه ربڕاگری لهبوو خهخۆيان بووه و دهت بهحاکمی تايبه ن بۆ گو و . ئهوانيشک هان بدر

و ککهر مهك ههنه گونجاوە، چونکهکان ييهمی ئومهردهت بۆ سهتايبهبه بارودۆخهڕاق، سووريا، ميسر، باکووری ئهبه دينهمه ران، ع کانيتريش فريقا و ناوچهکوو ئر حکوومهله ڕاگريی خهی ڕاستهيه. ئاتی ئيسالمدا بووهژ کی وخۆی قوڕئان بۆ گو

دهك بووهکه يان زۆر بهو بارودۆخهبۆ ئه می ردهسه دواتر و له هيو سوورهچ ئه. و. ئه کاندا لهوييهئومه له ، کهديسيشهری حهواوکهته يهو سووڕهقوڕئان زياد کراب

مانان داوا ده يان کهت کارهنانهر تهگهب ئهحاکمانی ئيسالمی هه ڕيان بهکا، باوهموسو. ههش نهرانهخالقی و دادوهئه شتريش ئاماژهر وهب کرد، سهك پ می ردهمان پ

ک ناوبهدەرەوەيه. حهکانی کان لهباری دروستکردنی گۆتهوييهئومه ديسهوە گهلن که ساز وهکانهوييهن ئومهاليه ، لهوههيچه پتوونی له قوڕئان به هاوکات ناشتوانين ب

ره تداريیندی حکوومهوهرژهوان بۆ بهئه که ير نييهم سه. بهکراوه وێ، و له خۆيان ل. سهگۆانکاريان به ناب ر قوڕئاندا ه

، س چهمرۆڤ ده : شن قوڕئان بوونيان بووهتوان ب

ش قوڕئان له که قوڕئانئ دوای قوڕئانو دمهمی محهردهقوڕئانی سه، قوڕئانی پم و كهوو قوڕئانی يهم چلۆن د. بهقوڕئان زياد کراوه له وهن حاکمانی ئيسالمييهاليه

کهدووهه ك بوون؟ وی يهم ت

Page 356: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

355

حی""وه- مهد ی محهکهئيالهيه يامهرجۆی پهپه

درۆزنی م ناتوانين بهزۆر شت تاوانبار بکات، به د بهمهتوان محهمرۆڤ ده ين، ياخود به ين کهکه دابن کی دابن خۆی بانگهوازی بووب کهنه و شتانهڕی بهباوه س

هبۆ کردوون شان و خۆڕاگريی محهکوته. هورووژان، د هاتوويی ئازار ک د مه، ليه له وەی کهن بۆ ئهگهکانی بهو کرداره وتهموو گر ههسهله ڕی بهباوه وهناخی دخودا م کهو بۆچوونهر ئهسه. من خۆم لهبووه ن خوداوهاليه ی لهکهحی" يهيام "وهپهکيتر ئاخهڵ هيچ کهگهکوو لهد بهمهڵ محهگهك لهنه ڕم ها باوهروه. ههکردووهفتنی نهسکستهمهمحه که ش نييهوهبه ، يا بهنووسراوه واته کهد خۆی ت وه کانی داڕشتب ی شتهده ڕاب ی دراب و گ يهکرێ؟ بهر دهسهچاره رجۆيهو پهدی چلۆن ئه. ئهوهنگ پ ی و پ

مه هيچکام له ب بووين، دهنه دايهو پرۆسهڵ ئهگهم لهوتهی حهدهمی سهردهسه له ئميسان ياخود هه وهينهن بکهنووژه مهردهو سهکانی ئهين ڕووداوهوڵ بدههه

ژينه ر وردبينی له کان بهو گوته ک ههر نووسراوهب نهده و کاره. بۆ ئهوهدايانبڕ ژی وان ناسيش ئاناليزهزانستی ره کوو بهناسييدا بپشکنين، به ميکرۆسکۆپی واژه

ين. بکه

ين که سهگهئه د مهر ژيانی محهسهگشتيی له کان بهئيسالمييه رچاوهر وايدابنينهڕاستيان نووسيوه بارودۆخی ی کۆنی قوڕئان لهرچاوه: سهڕەی کهو باوهر ئهسه ، د

ت)ی محهخه هوشياری(قوم بوون له نيوه دا و بارودۆخهگرێ. لهده رچاوهسه وهدهمهيافراوانی، سهم، تهنهههشت و جهههيتان، بها و شهخود يی زهبووری و ب بهماع و د

وه بوون به النهدهبهڕاده کی لهيهش شکی محه ن لهيار ه د دا دروستکردبوو. بهمهمی ئه ك بووهمه، محهرچاوانهو سهپ وان که له د مرۆڤ يمهن کی ب ت، ت و سهس رش

ژوو. محهندان و ئهرمهی حاکمان، هونهك زۆربهر وههه ديش مهديبانی ناو مکی زۆر ئاستههه هاتووييهوەهۆی ئهبه ، کهمی بووهست چاوچنۆکی، ستی بههه و ل

. هاوکات ری خۆی کردووهوروبهی مرۆڤی دهنگانهبهرچاوتهنگی و بارودۆخی تهر بارودۆخی قهله نهژ يتا يتا پهپه وەدا کهخۆدوورخستنهو له وهردنهدککردن، رهبووشاوهزموونی کردوونئه . ، ئازاری ک

Page 357: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

356

ك کههه يدا له ست زيی و له کاليه ت دان بۆ بههه وهاليهکيتريشه ب ه گرتنی وهستهدهوزی ب سنوور، له زوویئاره ميشهو خۆی هه. ئهبانيان گرتووهکتر زۆرهڵ يهگهه

کی ئاسمانی و کاميل و ته که بووه وهئه ز بکا، ئهه و وههوەنی بکاتهواو پشتيوانی لخۆشی بداته ی خۆی وهکانی دهزووهئاره ستی بهو هه. ئهوهد ك ڕوونی د ك ويست

وه کردووه شينيان، دابونهيامی ئايينی، نوکتهپه یو به ش ريتی کۆن، شيعر و ی پت لهخه هاتنی ئهسهيا ی دۆزينهنا ياخود هه، پهم دنيايهر کۆتايی پ ی وهو

شه ی بۆ ک کی ڕاديکا هاتوويهمهنی خۆی داوه. محهکاسييهکه چارەسهر زنی کی مهد لکه و بارودۆخانهموو ئههه رگرتن لهك وهبۆ که بووه يان. وکردنی بهو ت ڕێ و ج

ه چوونه به کیناو حا کهزموونی ئهزمکردن ئهرووحانی و خۆ جه ت ی، وييهو توه ك، بهيهکهك يهوه ڕای ره. سهری ڕاگواستووهوروبهکی باش بۆ مرۆڤی دهيهشپتوونی ر ههموويان بهم هه، بهيهی جياوازيان ههرچاوهکان سهنووسراوه وەیئه

شهسهباس له يمهکهری دههوروبد و دهمهکانی محهر ک که دابووهوهد لهمهتيی محهن. بکستانهئه رێ واهه و ت شهگهنديان لهيوهپه بژ ی خۆی وهرهڕوونی و دهکانی دهڵ ک. کارزانيی محههه رهمهب کستهئه که دايهد ل ردراوانههه و ت شهگهی وا لهبژ کانی ڵ ک

ی خۆی دانه کرێ بهتهم دهئهس ند بدا کهيوهژيانی په وەی کهڕای ئهرهندرێ، سهماکستی خۆی نين و سه . يهی تريان ههرچاوهت

زهبه رزينهله کدا ئهی، کات لهکهه هپڕ ها روه، ههتووشی بووه نائاساييه تهو حا ته، بوونهن کردووهيايی پ بهکهحيهيام و وهپه ی کهکهو توند و تيژه تووڕه زمانه

زکردنی باوههۆی به کردنی خۆی و اليهه ی کهيامهنددار بوونی پهيوهپه نگرانی بهڕپکی ئيالهی و ئاسمانييه به ز چه . بهوهه بوون و بۆچوونهر ئهسهرانی لهدژبه وانهپ

ب جندۆکهو ده هييتاندا ههڵ شهگهوخۆی لهنديی ڕاستهيوهی پهو بارودۆخهکه ئهت. ڕوونکردنهستيان ل وهده مه ك کهيهوهوه و شيکردنهشاندب خۆشيی نه ئهمڕۆ به ئ" Visionڤيزيۆن " ندييان بهيوهپه خۆشييانهشنه نهو چهی ئهناسين. زۆربهوانی دهره

ك له وان خه (بارودۆخ ژينگ و وهون و خهن تدا)، و يدايی ی شهههم و نووسراويا . يههه وهيه

ی کات ئه به وه به حيانههم و وهو وهپ ی خۆ ڕاوهسهی لهش ستاو نهک ههر له ر پوت و س و کهموو ههکوو له ههکانی، بهخالقييهئه ئايينييهکان و بۆچوونه ڕاستييه

Page 358: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

357

ك زووکانيدا، وهين و ئارهستی ترس، ئازار، برك ههد وهمهکانی محهڕوونييهده ستهههنه کانيشی، کهها بۆ بڕيارهروه. ههوهتهنگيان داوهی ئهو، ڕهژيانی ڕۆژانه ك بۆيهئاو

ت، ماهيرانهوهرهمدهخۆی وه يويستوهياخود نه يتوانيوهنه وههه به يان ب و به مان شکی ئيالهی بۆ ئهکات به م. بهندی داونيوهپه وهئيالهيانه ونهخه س و و ههرگستۆی ر ئهسه ی خستۆتهکهتييهرپرسايهری کردوون، بهبهو له ی دووريوهوتانهکه

وهی و بهخوداکه داهاتودا هيچ ی لهوه. بۆ ئهيان پاڕاستووهوهمدانهوه خۆی له يهو شش نهتيهحهناڕه ، وهکانی قوڕئانی بۆ ئارامکردنه، سووڕهيهتکی ويژدانی بۆ پ

ناوهگوتن، ڕازی ڕاگرتن و سهرداههسهبه يام و و په. ئهوهتهرکوت کردنی خۆی هغهرهسه ی لهحيانهوه هتيدا بهرايهمبهتای ژيانی پ ها روهو هه کوتههۆی گوڕوتين و د

کردن، دواتر بهنگهوازی بۆ دهکانيدا بانگرهناو اليه خالقييهوە لهندی ئهو په گوتهوه ڕی ری، شهگهتهڵ بووکی خۆی، چهگهند لهماوهند (زهيان سهرهبار پهکی نالهيهش

کسی بهوام، دهردهبه ژی کردنی س ك وهژنان و ڕووتاندنه ستدر و تووناکردنی هۆزغه به کی ئهمبهپتوونی و ...) هيچکام شايانی پ ژووی پهبووهنه مهردهو سهر يامه. م

وههه د بهمهی محهکهئيالهيه وهبه مان ش ژووی ههچوو وه ڕ ڵ گهوتی لهس و کهك مگايهد پهمهمحه وهتارهسه ژنان: له رباز و خۆی ل ده برد کهك دهنای بۆ ڕ

کانی خۆی.وتههس وکخسير و زيندانی ههيه کۆتاييدا بۆ به چی لهڕزگاربکات، که

Page 359: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

358

کانی قوڕئانرچاوهسه

ژووی محهسهبه قورئان نه تهد دهمهرهات و م ڕ ژووی جيهان. نه و نه وهگ به موه کی بهوه ی کرۆنۆلۆگی و نهش زی بابهك ستروکتور وه توانی ياخود بهه ی ش

ڕاوهکوو تهکا، بهوت دهس و کهت ههڕيوايه ک گ می ردهی کاتيی سهنيا ههندبی قوڕئاندا جگه رانيش لهمبهغهچيرۆکی پتی. خۆيه له چيرۆکی يۆسف که له کت

ر و ته کدا بهيهسووڕه کراوهسهت بی، وهلی باسی ل چيرۆکهکان، که ئينجيل نييه ك کتدهك دهتايهرهسه به ژووهلوتکه کهن، بهست پ ن و لهکيان دهی م ئهنجامدا گهي

کستهدهبهڕاده . پچڕ پچڕ بوونی لهوهکيشيان بۆ دياری کراکۆتاييه کانی قوڕئان، ری توهروههه بهکهی ی ڕاست لهکهچيهئاژاوه ستياری و بير و بۆچوونهی ههها ش کت

سوا " رناندۆ پ بی نائاراميی) ر و شاعيری پڕته" نووسهFernando Pessoaف ی (کت قا. ده ك له نووسراوەکانی قورئان له کارچ ك بهش كوپ کی ئهدەبی و شاعيرانهی ناڕ

کيتر له تن. بهش ژراب کی بيرمهندييهوە داڕ نووسراوەکان ئيشکتر دەچن، که به سهبکدايه که زۆربهيان ڕاستهوخۆ لهسهر ژيان ت نن، بۆچوونی دوورودر دەنودايه که ن. ههروەها بهشی ديکهشی ت ڕووداوەکانی دەوروبهری محهمهد دەدو

م دەدهپرسياری سهبارە . وهنهت به محهمهد، اليهنگرەکانی و ڕەخنهگرانی وە

تهوە، ههست به ن بی بيوگرافيی رەوانيی محهمهد بخو ههر کهس قوڕئان وەك کت. سهده رهيتا پهيتا پهپه نديدار دەکات کهيوهپه کیيهپرۆسه ن ی کۆننتيکهمی ئهردهستوان مرۆڤی ڕۆشنبير و ئايينی. هه باس و گفتوگۆ له له پڕ بوه شهسهها لهروهن ر ک

نتيکی کۆن کانی، باس و گفتوگۆی ڕۆشنبيرانی ئهڕهد و شهمهکانی محهڕوونييهدهغهفسانهقينه، ئهوحيدی ڕاستهعيسا و ته ر سروشتیسهله بی ڕوانگه ران لهمبهی پ ی کت

شدا وانهر ئهسهچين کراون. بهپهکتر قهر يهسهو ياساکانيان له قورئاندا له وهئينجيلهرانييه کهکانی ناو خهکۆنه و چيرۆکه فسانهخوڕافات، ئه تامياشی ل ئ کان و ميزۆپ

نن.رچاوهند سهش چهوانه. ئهزياد کراوه ك د ی قورئان پ

ژووی يه غهمبهر ڕوون ناکاتهمين وهکهقورئان خۆی م م له، بهوهحی بۆ پروته کانيتری ئيسالميدا بهرچاوهسه کراوهسهت د مهييدا محهچل ساله : لهلی باسی ل

Page 360: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

359

کی فکريی بووهتووشی قه ك دهی وهکهکاره . لهيران ، خۆی گرتووهستی ههك بازرگانرا دا وتی حهشکهئه ی کاتی لهزۆربه وهو بۆ بيرکردنه وهمرۆڤ دوور خستۆته لهی نووسراوه . بهر بردووهسهبه دا وتهشکهو ئهد لهمهکانی ابن ئيسحاق، کات محهپ

ك هاتۆتهنووستوه مری و ئه کوشيوه وهخۆيهه، بشی خۆی گرتووهباوه الی، له ، پياوکردووه نهپ نمهد گوتوويهمه!" محهوه: "بخو و ." ئيسالمييهکان ئهوه: "من ناتوانم بخو

ستههه ندهبۆ نه گهك بهوه و نن. بهئه د لهمهواربوونی محهخو رهم ئهژمار د و دتهده نمه: "دهوهکرێ ئاواش مانا بکر ی باوهوهب چی بخو دامهردهو سهله ڕ نييه؟" ج

کی وه دابووهله ککهو مه ين سووريامابه زۆر جار له د کهمهك محهبازرگان ، ڕندنهسه مانان ئهی نهوهوادی نووسين و خو . موسو بوونی وتهس و کهو ههبووب و ناز

ن. کی ئيالهی دادهرجۆيهپه قورئان به ن

ی پرسيوه وهش گرتۆتهباوه دی لهمهميسان محههه کهپياوه : وهتهو دوو جاريتريش لنه ، پياوهبه و کارهئه يتوانيوهد نهمه!" کات محهوه"بخو ن م کهخۆی يه کهج بندۆتهسووڕه نه: وهی قورئانی خو قاندووه ت کهناوی خۆداکه وه به"بخو . دنيای خو

قاندووهختهله ی مرۆڤی لهسهو کهئه ن خو نهی خو ت لهخوداکه ، چونکهوه. بخوگهی قهسهو که. ئهترهورهس گهموو کههه ر دههی که له ڕ ی و شتهکات. ئهمهوە ف

ری مرۆڤ کرد که يی خودا ورهدا گه ٩٦ی تای سووڕهرهسه له زانی"يدهنه فکات؟ و دووری ده ب دينه ت بينی کهسهو که: "ئهاييدا دهکۆت يندرێ، لهگهڕاده

؟ ئهو دهخودا ئه نازان که شکچيانی جه وبين ی ب دينان وهکا، بۆ ئهم بانگ دهننهههک ن." سزا بده

ژووی يه کانی ئاگوستينوس رييهوهبير بيرهحی، مرۆڤ دەخاته م وهکهم"Augustinusی دا " (له ی وتی لهوڕۆيی و فهی ئهزيرهلجهئه له ٣٥٤يکبووی سا سا

کی ڕۆشنبيريی و رهب قهويش ده. ئه)٤٣٠ . ئهيران ی لهکهويش کارهوانی بووب نيا لهته . کات بهوتووهمانای ژيان که له وهدوای بيرکردنهو به ال ناوهند وهمايله

کدا له ر تاقه باغ كژ کی بيستووهدانيشتووە، ده دار دوو جار بانگی ، کهنگی مندانه يگره: "ههکردووه تهش وهوه!" ئاگوستينوس ئهوهو بيخو ن کی که وهبير د ڕووداوکی مههاوچه ميسر ) له٢٥١-٣٥٦" (Antoniusناوی ئانتۆنيۆس " سيحی بهشن بۆ پياو

کردووهئه که نگی خودا داناوهده ی بهکهنگهو ده. ئهرووی داوه ك بکاته مری پ ب وهکت

Page 361: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

360

گايهو ئه تهو ج ن تهکهبۆ يهکهمجار چاوی ده که وهی ل بيخو کهو، باغهری. ئهسه و، دهج دهبه تهوەه دەداتهوە کانی پاولووس لهناو ماڵ، نامه چ بی ئينجيلدا هه ، کتتهده ن تهون دهو ئينجا ڕو وهيخو نی ئانتۆنيۆس و ئاگوستينوس کاچيرۆکه 121.وهب

. سووريا بوون د لهمهمی محهردهکانی سهسيحييهمه ناسياوی مرۆڤه

کی بووه کوڕه ديجهد خهمهمی محهکهژنی يه وەرەقه که "Waraqa"ناویبه مامپياوی ئايينی و بۆتهسيحی قهبووڵ کردووە، . ئايينی مهنشين بووه زاهدی گۆشه

بی ئايينی "به کی کت ڕاوهزمانی سوريانييهوە وه "ی لهEvangelienش سهر تهرگهو ههعهرەبی. ئه د، ابن ئيسحاق و ابن مهکانی محهن ژيننامه نووسهاليه له وا

وکراوه وهعدهسه نه. وەرەقه وهوهتهب و ژمار هاتووهئه له ديجهری خهك ڕاهکه وهۆيهوەبه ڕاوه . لهد بووهمهر محهسهکی زۆريشی لهرييهکارت ر سهی لهقورئاندا گ

دايه رگيراون و" ی تۆماس و ياکۆبس(ياقووب) وهEvangelienئايينی " له که عيسا تسيحی سوريی زۆريان پ ناخۆش ب و مهڕههاتوون. عهسيحی دا نهکانوونی مه له

گانه ن رۆمييهاليه بووە له ن. ئهسهبارەت به سروشتی عيسا ده وهکانهب و رس دابدری خۆيان له بوون که ڕهو باوهر ئهسهله مرۆڤانه سروشتی خودا و مرۆڤ به دووقۆ

چه ميسر به . لهدەڕوونی عيسادا حهشار داوە يان وابووە که وانهپ کی عيسا خودايه پدا نييه واوی مانايهتهبه کی ئينسانی ت ی دهی شووڕاکانی سهزۆربه . لهو هيچ سروشت

نجه ی گرتووە، بهرچاوهسه وهکانهرۆمييه له که ئايينييه و بۆچوونهمدا ئهچوار و پردرا. به الدان له ی بوون لهب به ئايين دەژم كی حا ن شه ئايينيانه، ناتوانين لهست و ک

کهاتن ژووی پ ين. ی ئايينی ئيسالم بگهم

تهگهده کهوتهشکهئه د لهمهمحه ر پهدا و لهديجهشی خهباوه و له وهڕ توو وەك ژژووکه ده . وهی قوڕئانی بۆ نازڵ دهم سووڕهدا دووههو بارودۆخهرزێ. لهلهم حی ب

ده تهخوی الدا، ههله کهتووهکرێ پهپ بکات. ککهکانی مهخه له شهڕهر پ و ههسه ستره رێ و س ناگوزههيچکه کرێ، عهزابهکهی لهنم له مرۆڤ دهههی جهشهڕهشدا ههلك توونا دههه شکچی ڕاوه ١٩نم ههی جهکهرر دهبهکا. لهموو شت ی ستاون(سووڕهک ٤٠٠ۆڤی ب دين م و ئازاردانی مرنهههجه یکان وشهحييهڵ وهگه). هاوکات له٧٤

121 Augustinus: I’itirafat al-Qiddis augustinus, S. 165f.

Page 362: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

361

کراوهجار ئاماژه به هيچکام له . لهی پ قورئان، سووتاندنی کانيتردا جيا لهئايينييه کتنده ی و ورده به مرۆڤی ب دين ه و . ئهکراوهباسی ل نه وهکارييهخهست وخۆ

نهوه پانانهگۆڕه شهوهنگدانهك ڕهيهك ئاو يی لهنهها ب متماروه، ترس و ههی کك و نائارامييهر ههنبههه ی ئه بهد ئاشکرا دەکهن. مهڕوونی محهکانی دهموو مرۆڤ و پ

ی کهنهم و ئازارهههی خودا و ئاگری جهشهڕههه کی مرۆڤ لهيهمينهکه ئايينه،. زۆرينهڕزگاريان ده ن و ههمدا دهنهههجه له ميشهی مرۆڤ بۆ ههب ن. پلدهسووت ۆخ

ك ئاماژه نيا تاقه. تهقورئاندا هاتووه جار له ٦١ی "مرۆڤ" وشه کراوهجار که ی په خودا شانازی به ش بوونهو وه کردووه وهمهکانی ئادهمندا نا رانيتری خستوون. دهوهپ

ی زۆربه . لهی گرتووهخنهر مرۆڤ ڕهنبهههکاندا لهموو قۆناغههه قورئان لهيی باس لهنه کاندا بههسووڕ به کانی مرۆڤ کراوه. مرۆڤ جاريوايهندييهتمهتايبه ر

وا، ب هۆش، حهخۆڕازی، لوت لهقيل، لهسترژد، سهناعادڵ، ده زان، جاريوايهنهر کراوهرامۆشکار، ناسپاس، ترسهفه ود ١٠٣ی . سووڕهنۆك، دوودڵ و ناهوميد ن

ا. ب"دۆڕاو" ناو ده مرۆڤ به

دا له. لهيش"هکانی قورئان ناوی "قوڕهسووڕه ك لهيه هی بنهکۆلکه و د مهی محهماتهده ڕهو باوهستن. ئهرهنيا بپهکی تهخودايه کرێ کهداوا ده زکردنی هۆی به ب بب ه

که هڕاگرتنی بنهوهپ وه، و بهکهما ن و زستا بردنی باشتری کاری بازرگانی لهڕرهمه). کاری بهکردەوەی محه٦ی هاويندا(سووڕه کرێ: ئهو دياری دهباشی دا بهد ل

تهنابه وهسزا و پاداشی متافيزيکييه ی بهکهڕهنيا باوهته قازانج و کوو به، بهوهست ۆڤهمر يهو سووڕهياندنی ئهك دوای ڕاگهيهدا. ماوهندی دهيوهپه وهسوودی دنياييشه

ڕاوه مرێ. لهوەرەقه" ده" واته کهرۆحانييه ديسی صحيح ئهلبوخاری کی حهيهگ"Sahih al-Bukhariته" دا ده ڕدر کی زۆر دوای مردنی وەرەقه بۆ ماويه که وهگ

نراوهکانی قوڕئان وهخواری سووڕههاتنه ستانهو وهئه کهابن ئيسحاق ده 122.ستژه تهميسان بکهد ههمهمحه وەیهۆی ئه بۆته و کاره. ئهی بووهس ساڵ د ناو گرژی و

همووکی و خهو خه يهوهمبارييهکی قوو دا پهورهکی گه. دوود بووە و ردهروهی تی ی کردووهوهگومانی ئه يامی خودايی ی بۆی نازڵ بوون له ڕاستيدا پهو سووڕانهئهب

122 Al-Bukhari: Sahih al-Bukhari, Hadith Nr. 4953

Page 363: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

362

تن؟ مه دياره بووب تهم ده، بهد چی کردووهمهدا محهزۆره و ماوهنازانين له ئ ڕدر وهگکهته و خۆی به ستاوهر پ ڕاوهسهو لهواوی شهته جاری وابووه که وهستۆتهبه وهناف

. يامی ئاسمانيی کردووهڕوانی پهوتن بکات، چونکه چاوهخه رگری لهی بهوهبۆ ئهشتووهی بهخوداکه وەیستی ئه. هههاتووهاميکی بۆ نهيم هيچ پهبه ی ه نيای ته و ج

شتۆته دا بهوهه ز کردووه، بيری خۆکوژی ت ته. دهه کی دهسه چ و ری وروبهر کدا دەب و بارودۆخهخوارێ، له خۆی بهرداتهوە تی خۆکوژی ويستوويهو به نيه ککهمه

ر سهله وی و ئاسماندا ديب کهين زهمابه جوبڕئيلی له کی واتهرهی سهفريشتهردراب له ن خوداوهاليه ب لهده جوبڕئيل که. ك دانيشتووهکورسييه کهخۆکوژييه ن

ی گوتووه وهشيمانی کردۆتهپه غهو پ 123ری خودای".مبه: "تۆ پ

ش نيوههودی ئارام کردۆتهمهمحه و ڕووداوهی دوای ئهسووڕه ڕۆ و دوای : "پك ههنيوه ك ئارامهڕۆ کات شتوویبه ت نه! خوداکهمووشت ی ه زار بووه و نه ج ت ب . ل

ك نهك هه. ئايا خودا تۆی وهم دنيا باشترهو دنيا، لهبۆ تۆ ئه که ڕوونه، و وهدۆزييهتيونهدای؟ ههپه نی کردی، تۆی فه وهو تۆی وونبووی، دۆزييهها ئهروهنای پ نو قيری و ڕ

هو ده وهدۆزييه و و ئه وهکهتيو" بچووك مه، تۆش "ههوايه ندی کردی؛ کهمهويه و له وهخهخۆتيان دوور مهن، لهکهی پرسيارت ل دهسانهکه ك باسی هومووج

ی وهۆيهك به، نه)زۆر گرنگه٩٣ی (سووڕهيهو سووڕهت بکه." ئهتی خوداکهنيعمهتيهنيا سووڕهته که نهد دهمهژيننامهی محه باس له ک ب تيو و هه کات(بۆ وردان و رگهرون و ڕۆحی نائارام و سهده له مرۆڤ کوو لهبهر ئهوەیقيربووه)، بهفه

ی محه ی راوهد نووسمهمحه وەیبۆ ئه کهيهگهخۆی به وه. ئهوهکاتهد ئاگادار دهمهدوودڕاوهرنهوخۆ وهکانی قوڕئانی ڕاستهرچاوهسه ك ی وهحيانهو وهکوو ئه، بهگ

شهکانی داوه ڕوونی خۆیکی دهزوويهئاره ها روهرێ. ههده تهبۆ ڕوونکردنهوەی ک وهگوڕوتينه م بهو هه م شاعيرانههه چونکه د زۆر گرنگ بووهمهبۆ محه يهو سووڕهئه

نترهزۆر هه ون کهگوترا ش وهسووڕه له ست جوو و کارهها بهروه. ههکهستانهکانی پن کهتی بيسهويستوويه نه وەرەقه"وهکانی "ڕووی نووسراوهکانی لهسووڕه لميان وابووه و بهو کارە تۆمهتباريان کردووەك کهر وه، ههوهتهنووسيوه ك پ . سان

123 Ibn Saa’d: Tabaqat 1:196

Page 364: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

363

دهگهخودا له که زۆرەی و ماوهدوای ئه دوای سووڕهبه ، سووڕهنگ مابۆوهيدا بکستی کورت ر ههبوون، ههبۆی نازڵ ده کی هاوچهشنيان ههبوو: ت واز مووشيان ش

کی مه که ندانهو بيرمه م شاعيرانهبه وهتين و سۆز رهدياره زنيان پ دواوهبه . ليه يامهد پهمهمحه . گهڕاده ککهمه ئاشکرا له نی بهکانو ين

ك بهنگ بوون، کهنگاوڕهد ڕهمهمحهر نبهههکيش لهپهرچهکرداری خه سانکيش دژايهدا دهگهتيان لهس و کههه خۆيیرسهله يانگوت: کرد و دهتيان دهکرد وتاقم

وانهو درۆزنه"ئه ت و د که يه، ش ۆزی خهوييهو قورئانيش ت تی". کانيهونهكی ئای نهو ههکرد. ئهدا خۆڕاگری دهو قسانهر ئهنبههه د لهمهمحه کانی ڵ خهگه دا لهدهوی دهکوو زياتر ههکانی گفتوگۆ بکات بهر بۆچوونهسهله ککهمه دا ڕازی و قانعيان و

دا محهی. لهکهنۆيه حيهوه کانی دوای سووڕه ك له، يه٩١ی ك سووڕهبکات. وه د مهويداوههه غه و ژووی پ ح" بۆ خهمبهم ری کورت ڕوون چه به ککهکانی مهر"سا ند د

کی عه کهوه بکاته شهكه خودايی بانگهستنی تارهناوی "صمود"ی بۆ په بی بهڕههۆزيان هيناوهڕيان پ نههو باو درۆزن داناوه کيی سالحيان بهم خه، بهکردوه . خودا لرهپتوونی توونا کردووه ی بهو هۆزهو ئه بووه تووڕه کات ده وهست بهدا مرۆڤ هه. ل

شتا نهمهمحه که قسهڕهگفتوگۆ و شه ککهکی مهڵ خهگهوخۆ لهڕاسته يويستووهد هيداوهبکات. هه وه به و ڕانه و به وهاتهوخۆ وشياريان کی ناڕاستهش و چيرۆکهی ئهوهگ

شانی خه . بۆ سهرنجڕاک ن کانی ناو ناوچهحيماسييه چيرۆکه کی، زياتر لهبيانترس . بۆيان ناسراو بووه رگرتووه کهکی وهکان کهبييهڕهعه

زی ڕاگهتی بهی قيامهندين سووڕهچه وهبه ياند کهه نی هات کی شاعيرانهيهشن شاعيری اليه له و نووسراويهکی ئهيه. نموونهمانی پ ڕوون کردبۆوهئاخرزه

ڕت " مانی فريدريش روک مانی :" وهFridrich Rückertئا ڕراوەته سه زمانی ئا رگ

Wann die Sonne sich wird ballen,

Und die Sterne zu Boden fallen,

Und die Gebirge wallen,

Und der Meere Fluten schwallen;

Wann Zuchtkamele sind unverwahrt,

Page 365: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

364

Und die wilden Tiere geschaart,

Und die Seelen wieder gepaart;

Man das lebendig begrabene wird fragen,

Um welche Schuld es sei erschlagen;

Und die Bücher sind aufgeschlagen;

Wann der Himmel wird abgedacht,

Und die Hölle wird angefacht,

Und der Garten herangebracht;

Wird eine Seele wissen, was sie dargebracht.

عرانهمانای ئه تهده ٨١ی سووڕه که و ش وهگشتی به به وهگر ڕ):(وه يهيهو ش رگ

، (وری خۆی دهده ی ڕۆژ لهوکاتهئه )١ها

رهئه یو کاتهئه )٢بن، (کان ب تيشك دەست

هکان وهی شاخهئاوکاته )٣ون، (دەکه جوو

)٤، (وهبير بچنه کی ماڵ لهنرخترين شتومهی بهو کاتهئه

)٥، (وهکان کۆببنهحشييهی وهو کاتهئه

ن، (ی زهو کاتهئه )٦رياکان داگيرس

، (ك يهشنی خۆی وهڵ هاوچهگهس لهرکهی ههو کاتهئه )٧کيان ل ب

ت، ( کيژانی زيندوو له ی لهو کاتهئه )٨چاڵ نراو پرسيار بکر

ك کوژران؟ ( به )٩چ تاوان

نهوهی کردهی نامهو کاتهئه )١٠، (وهکان بکر

Page 366: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

365

)١١ر ئاسمان ال بردرێ، (سهله ردهی پهوکاتهئه

بهههخ (جهی دۆزهو کاتهئه ،(نم) ئاگری ت )١٢رب

تهههی بهو کاتهئه )١٣، (وهشت نزيك ب

کی ئامادهس دهر کهی ههوکاته، ئهبه )١٤،(کردووه زان چ شت

ند به رانهو ئهسو نهگهی دهست )١٥،(وهڕ

هوه )١٦بن،(ر چاو وون دهبهون و لهکهده جوو

ند به )١٧و، کات کۆتايی پ دێ،(شه سو

،(ههناسه دهڕۆژ، کات به ش )١٨ک

کهبهيامی پايه" پهو "قوڕئانهئه که )١٩)، (مينجوبڕئيل ئه( رز

زهخاوه وهالی (خودا) خاوه ، و لهنی ه گهنی خ )٢٠يه! (زنی ههی مهت، پ

ی په له )٢١! (مينهکان) و ئهرستنی (فريشتهئاسمانان ج

وه ژی ئ غه هاوڕاو ت نيهمبه(پ )٢٢! (ر) ش

)٢٣! (تيشکی ڕووناکيدا ديوه ) ی لهجوبڕەئيلو(ئه

ی کراوهحيانهو وهئه ت بهبارهو سهئه )٢٤! (خيلی نايهتبه ی پ

)٢٥! (جم کراو نييهيتانی ڕهی شهقوڕئان گوته

)٢٦چن؟(دی بۆ کوێ دهئه

ك جيا له نانهوه قوڕئان هيچ شت )٢٧،(و بۆ جيهانيان نييهبيره

ك لههبۆ ک وه س گای ڕاست پيشهبيهه که ئ )٢٨بکات! ( وێ ڕ

Page 367: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

366

وه وێ! بکا و بيهه م، ئيرادهخودای عاله وەیر ئهگهن مهك ناکهيههيچ ويست و ئيراده ئ)٢٩(

تهدا ڕوون ده ٢٢ی ئايه له کهمانای سووڕه شکاو د زۆر ڕهمه. محهوهب نجاو و دت" ناويان ل دەبردوه ککهکانی مهخه بوو، که 124.ك "درۆزن" و "ش

زۆر له وهتهوانيی و بابهی زمانهڕوانگه ی قوڕئان لهتييانهقيامه سووڕهو ئه ر سهله ) که٣٧٣-٣٠٦" (Ephraemسروودی مامۆستای کليسا افرايم سووری "

ت. تهت نووسيونی، دهقيامه کی زۆر وتههم و حشهی شهدهسه ت لهنانهچ ميشدا ژمارريك خه وهتهتهوەری قيامه خۆيان به بوون کهسوريانی هه -سيحی ی مهنووسراوه

ك لهکردبوو. به کهرييئان لهسهر قورئان ههبووه و نووسراوانهش کی زۆر کارت . ژمار که نکانی ڕۆژئاوايی ههرتووکخانهپه نتيك لهمی ئهردهی سوريانيی سهنووسراوه

شتا وهزۆربه رراونهرنهيان ه نراون. نه وهی زانستييهڕوانگه ياخود له وه،تهگ پشکسهنگاندنی ئه می تاريکی ردهر سهسه توان ڕووناکی بخاتهده و نووسراوانههه

ره کهاتنی ئيسالم. ل ی و نووسراوانهبهر ئهوخۆ لهد ڕاستهمهمحه که رج نييهدا مهپتيهنووس ی باوه، بهوهيبب ر بۆ فهمی کاری بازرگانی و سهردهسه له که ڕهکوو ج

تن. و نووسراوانه کهسووريا چاوی به وتبی و ناسياوی بووب

124 Friedrich Rückert: Der Koran, Sure 81

Page 368: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

367

نیيتهئاياتی شه

و . لهناسراوە وهلمان ڕوشدييهی سهکههۆی رۆمانهيتانی" بهری "ئاياتی شهوهتهو ناوەسووڕەی شه لمان ڕوشدی چهند سووڕەی قورئانی بهدا سهرۆمانه ، يتانی ن، فريشتهزوويهد ئارهمهرکات محههه چونکه يار بهجوبڕەئيل تهکی رهی سهکی بووب

ی هاتۆته لهپه ی، بهکهزووهکردنی ئارهردهراوحی نوێ، بۆ بهوه ژوور. ل

غه کیر بوون چهمبه"پ يدا کهڕۆمانه لمان ڕوشدی له!" سهلييهمهعه ند کار. تهده ندنهد سهمهمحه که يهوهيف ئهنيا حهنووس ب وده ی نييهوهوادی نووسين و خو

کی فارس ئهنووسه بکات کانی بۆ ديکتهحيهد نييه، وهمهمحه ڕيشی بهاوهرچی بگهرڕاستيدا تهشهر و م له. بهوهبکاتهئيشتيای خۆی بۆ واتا کانی قوڕئانی بهو سووڕه

دادان)ه ترهکه کهکه(پ ندی يوهپه د کهمهکانی ژيننامهی محهڕاستييه له ی ڕوشدی نمايش، ککهمه کان لهحيهنگاوی وهمين فاز ياخود ههکهيه . لهيهوە هه ٥٣ی به سووڕه

وه ی کافراندا بهوهر ئاگادارکردنهنبههه د لهمهمحه خۆ رهسهوخۆ و زۆر لهی ناڕاستهش، ئهوە بووه زنی که الی مهگهورەکه زووهکا. ويست و ئارهوت دهس و کهرم ههو نه

ز و قه وهيهکهن هۆزهاليه له بووە که ت و بهڕ ر ت. لهفه دری ل بگ رمی بناسردا الده وهم هاوکات خۆشی لهدا، بهده گانهبانگهوازی بۆ خودای يه وههوهههست لههه ت که وا له موو خودايهو ههر ئهسهو عبهناو و دەرەوەی که بگر

وی بهس ئهم کهياند، کهئاشکرا ڕاگه ی بهکهيامهد پهمهی محهو کاته. ئهوهکۆببوونهك لهنيا کهديش تهمهمحه گرت، چونکهجيددی وەرده وری ده له بوو که و مرۆڤانهس

ريتی تيی دەدايه داب ونهد گرنگايهمهدا. محهکانيان قاويان دهڕهبۆ باوه عبهکهها هات روهنگرانيان؛ ههناساندنی اليهبۆ عبهوری کهکانيتری دهڕهرستان و باوهبوتپه

کی ی ئابووری بهرچاوهك سهوه یعبهتی کهس بۆ زيارهزاران کهو چۆی هه کارگايه وهد ئهمهزووی محهوابوو ئارهزانی. کهباش ده كی نيزيك بوو البڕ ياخود ڕته وان بۆچوونه له وهبدۆز ککهکانی مهو بۆچوونی خهی خۆی کهر ئيشكهدهبهڕادهله ن

يان وابوو کهبه وهکردهدهد نهی بوونی خودايان رهرانهتکهو زيارهو ئه خوداکانيان م پكن له مابه ين خودا و مرۆڤ. شت

Page 369: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

368

کی تۆلهس و کههه وههوههه د لهمهمحه کانيتر ڕهنگرانی باوهر اليهنبههه رانسی لهوتوهگوتی: "باوهبژارد و هه مه ڕی ئ ). ١٠٩ی ش بۆ خۆمان"(سووڕهبۆ خۆتان و هی ئ

ك زياتری ههدواتريش هه ڕنهری دهبهم ئهلطهم ابن ئيسحاق و ههنا: ههنگاو که وهگی قورئان(سووڕهيهد سووڕهمهمحه ش که )ی له٥٣ی کی نو ندۆته عبهپ ، کهوهخوکی دژبهند کهو چه کانینگرهاليه ند لهچه د س مهوێ حازر بوون. محهريشيان لهس

) و al-Uzza)، ئهلعوززا(al-Latبا،[ ال الت(وکات ناو دهی ئهورهخودای گهمه رانی هيميشهروهسه وانه: "ئه)] و دهManatمهنات( ب ن. مرۆڤ دهزيندووی ئ

". چهی ئهوههيواداری پاڕانه يان خۆشبووب کهده ککهکانی مهخه ند لهوان ب ب پوه د بهمهمحه نی باس لهی ئهش يشتووهگه وهد بهمهکات. دواتر محهخوداکانيان ده رچه ياندووه، بهگهکی پ نهيههرهنهک ههر هيچ به وپيرچوونهرهو بهئه که وانهپ

. لهبهر ئهوە، وهوحيدی، تراو کردۆتهر خوداکانيان مانای تهنبهههی لهکهخۆڕاگرييهله قورئان قرت بکرێ. له گوتووهر خوداکانيدا ههسهی بهيهو سووڕهئه بڕياری داوه

وه کيتری بۆ هاتۆتهيهو، سووڕهجياتی ئه يی تووشی ئازار و تووڕه خوارێ: "ب سۆ ئوهروهپه نتان بووگن. جا چۆن ئ ن و باوانتان ناوتان ل ناون خۆتا ند شت کهبۆ چه ر

م لهجه، جوابههاتووهبۆ نه خواوه وتان لهکی پتهيهگهو هيچ به ڵ گهنگ د گوتوويهمهکانی، محهنگره). بۆ قانع کردنی اليه٧١یئايه ٧ین؟"(سووڕهکهده

شوو لهسووڕه ستا سووڕه کراوه نگۆده وهيتانهن شهاليه ی پ ج ی لهقينهی ڕاستهو ئت. دادەنر

کی نوێ: پره بووه و کارهزموونی ئهئه نانی چهمک که ناسخ و سخ (نسيپی نههۆی پرهمهنسووخ تر ج يان پڕ سووڕه يه کهکۆنانه و سوورهر ئهسهله دا قسه). ل ی نوباسيان له یو سووڕانهی ئهزۆربه وهوهۆيهالنراون. بهو خۆيان وه وهتهکردوونه

هڕه کهرانس، ئازاديی باوهيی، تولهنگا هۆی کرد، بهئاشتيدا ده ژيان لهوهڕ و پوە لهسووڕه ره وهڵ کرانهقورئاندا پووچه ی نو وام ردهڕی بهشه نيا باس لهته وهو ل . کرێکافران ده دژ به

وهی زمانی قورئانهڕوانگه لهکان، ياخود گۆڕانی سووڕه نهيتانياشه و ئايهبه کی نوێ ده کردوهقۆناغ رهستيپ کی ئاشکرا دژ بهيهوهرنگاربوونهبه د لهمهمحه . تا ئ

ڕاگره ککهکانی مهخه ند خودايی نفرينی لهرستشی چهکانی خۆی دەدزيهوە و بۆ پهگو

Page 370: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

369

ڕەوه کرد و خۆی بهدهنه نی و ئامۆژگاری وهگ نو ، قانع ڕاگرتبوو. رگری ڕره کی شهس و کهئاشکرايی هه کاندا بهسووڕه د لهمهمحه وهئيتر ل ی ڕخوازانهوتو کوو بهکافر به نهک ههر به ککهکانی مه. خهنواندووە درۆزن و تاوانکار ن

شينيانی ڕانهداب و نه که د زۆر ئهوەی ال گرنگ بووهمهبردوون. محه گرتووهريتی پ و وەدوايان نهکهوتووە.

ڕای ره، سهوهبنهم چڕتر دهننهههی جهنجهشکهئازار و ئه ت بهبارهکانی سهسووڕهشتا بۆ محه ککهکانی مهش سهرنجی خهوانهئه ی نادهمهه شرێ و گو . د ڕاناک ن

شوو محهر وهکی ههخه ت و درۆزن داده د بهمهك پ ن. ئهش شهن دی يهو ک و ناهومغه ٢١ی سووڕه باشی له د بهمهمحه . سهران) دا ئاشکرا دهمبه(پ وەیڕای ئهرهب

وهردا دهنبههه می لهرخهمته، مرۆڤ کهوهت نزيك بۆتهمهڕۆژی قيا نيا ته کا: "من ئی ل نييهۆڤی کهم مر، بهوهمهکهئاگادار ده وهکانهحيههۆی وهبه کات ئاگادار ڕ گوتهده ستهشدا بۆ نيشاندانی ههيهو سووڕهد لهمه). محه٤٥ی "(ئايهوهکر کانی و و

غهپه ککهکانی مهشانی سهرنجی خهڕاک بی له با کهران دهمبهنا بۆ چيرۆکی پ کتکراوهئينجيليشدا ئاماژه شه ٢١ی سووڕه . لهيان پ وان ئيبراهيم و خهدا ک ی کهکهی ن

تهده ڕر دێ که به که وهگ و کی ئهخه شکاندنی فيگۆر(بت)ی خوداکان کۆتايی پيان بووههباو مهردهسه شينيان که. شکاندنی داب و نهڕيان پ ر سهمهديش لهمحه ريتی پ

که ه ينووسی، ترس لهی دهئا و کيی نائارام کردبوو: "ئهسهندنهوەی خوداکان، خه تۆنن (ئيبراهيم) و يارمه وهگهن، ئهتی خوداکانتان بدهبسووت ك تانهده ر ئ وێ کار

ڕزگاريی و ئاورهك ئيبراهيم لهرجۆيهك پهر وه). هه٦٨ی هئاي٢١ی ن"(سووڕهبکهت و دواتر ئه تهد . ئيبراهيم ج دهبه پيرۆزه و و قوڕئاندا ناوی جار له ٦٩ه

.هاتووه

درێ، يدا ئازار دهکهکهر خهرامبهبه کردبوو که له وهستی بهد ههمهبهو هۆيهی محه سهنگاندن شوو چيرۆکهبۆ خۆ هه غهمبهرانی پ بی ئينجيل دووپات لهگهڵ پ کانی ناو کت

واز و پرۆسهسهکان لهموو چيرۆکهر هه. ههوهکاتهده کهاتوون: يهر ش کی هاوچهشن پکی به ی ناده، خهوهکاتهکی وشيار دهبياباندا خه نيا لهتههاوار ن و کيش گو

ر پ دهکان لهڕاستييه ن. ژ ، کافران سزا دهدههه کهکاره خودا خۆ لهن ن دا، قوتوتوون، يان کهکهرهمبهدوای پيغهوه کی کهکی خهيهمينهنيا کهکا و تهکان کاول دهگونده

Page 371: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

370

زێ. محهده ی نهک ههر ب خوداکه ککهکانی مهخه يويست بهده و کارهد بهمهپار، تهگهئازاريان پ ده م دنياشکوو لهو دنيا بهله وهواو بهين چيرۆکی ی لهيهو ش

ڕراونهتهوەکهکهموسا و خه ٧١رعوونی ميسر جار، فه ٤٠. نوح ی و نووحيشدا گرهقوڕئاندا هاتووه جار ناويان له ١٣٦ت موسا نانهجار و ته وان داب يوهدا په. ل نديی ن

شهمهمحه می کاتیردهريتی ئينجيلی و سهو نه پ ياخود و له. ئهد زۆر سهرنجڕاککخشانه کست يا نووسراوهل گانهرچاوهك سهك وهيه، ت دا. نيشان ده ی قوڕئان ب

ی بيسهری نهمهی محهيهوهو هاوار و ئاگادارکردنهم ئهبه ڕای رهبوو. سهديش گوح و کافرانی فيرعوونی ميسردا ڵ نووگهی لهکهکهد خهمهمحه ش، چونکهوهئهغهنگاندبوو، خهسههه نديی نوح و يوهپه ران لهمبهکی سهرنجيان بۆ پهرجۆی پ

کرد: ئه شرا و پرسياريان ل يان گوت: روه؟ ههرجۆی تۆ چييهدی پهموسادا ڕاک ها پکی ئاسايی وه مهتۆش مرۆڤ کی درۆزن. ئه، بهك ئ ی و تۆ کهر ڕاست دهگهم مرۆڤ

کی تايبه ت. وهسهردمان بهبه تيی، فهرمان بدهمرۆڤ ی ئايه ٢٦ی (سووڕه ك لهردا ببار . ) دا هاتووه١٨٧و ١٨٥

پتوونی کييدا، چ بوو؟ بهی خهو پرسيارانهر ئهنبهههد لهمهوتی محهس و کههه و : "ئهرجۆی نييهو پهچی ئهبۆ خوارێ، کهبۆ هاته "الرعد"ی بۆ پاکانه ١٣ی سووڕه

ناوهڕيان نهی باوهسانهکه بۆ وهيهخوداکه کی لهيهد هيچ نيشانهمهن: [بۆ محه، دههنی. بۆ ههنيا ده؟] تۆ تهبووهنازڵ نه مووی هه وانهكی (ئهيهرکردهك سهيهوهتهر نهترس

اتی ئه کان)!ی ڕاستييهوهبۆ دۆزينه ن، نهکهانهبه رجۆی خودا لهپه وانه،لهجرهبينرێ: ڕۆژ، مانگ، ئهسروشتدا ده کان، باران، يان، شاخهکهکان و خولگهست

هکهخودا به ، ئاسمان، کهتريشقهورههه ت باغی ترێ ، نانه. تهزراندووهدايمه ب کۆهوی دانهزه ونراون. لهك پهو داری خورماش وه و کی د خهمهتاييدا محهکۆ رجۆ ند ده ٣٤ی ئايه ١٣ی سووڕه به ی وا تاوانيان بۆ دياری سانهوکهکات: "بۆ ئهناهوم

وان ئيتر ئه ، چونکهم دنيايههی ئه ب لهی تريشی زۆر زياتر دهکراوه ، سزای دنياکهزگه ". هيچ پار کيان ناب ر

Page 372: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

371

ديجهقورئان دوای مردنی خه

نيا تهژيانی دا بووه، س لهرچی گرنگترين کهگهد ئهمهمی محهکهژنی يه ديجهخهکيش ناوی له توانی يدههيچکات نه ديجهب خه هاتووه. محهمهد بهقورئاندا نه جار

و کردنهرهمی سهردهسه ندين جار توشی نسکۆ هاتبوو، چه ی کهکهيامهی پهوهتاکانی بژه ی لهوکاتهئه توانی ژيان بکات چونکهيدهو نهب ئه ت بهنانه بدات. تهپ در

کی نهوتدا دهشکهئه کار بوو و هيچ داهات نان و وهديجهن خهاليه نيا لهبوو و تهژيا، بو دهدرا و بهئاو ده د مهری محهتيدهزنترين يارمهمه ديجهخه وهکيتريشهاليه کرا. لهخ

کی خۆشهم وهو بۆی هه بووه وهخالقيی و رووحييهی ئهڕوانگه له م ويست و ههك ژنغه . دهك دايك بووهوه ڵ گهکا و لهوت دهفه ديجهی محهممهد، خهکهرييهمبهساڵ دوای پ. محهنيا بهتهی بهککهکی ناڕازيی مهخه نی مهته م لهد بۆ جاری دووههمهج ديدا بهتهنيا و ههپه تهتيو دهنجا سا ن قورئاندا هيچ له وتی خديجهفه ت بهباره. سهوهمك نييههه که، بهوا کرێ. ستی پ دهئاشکرا هه قورئاندا به ی لهکهرييهم کارت

کيتر هه ج ب و لهبه ککهدا مهد بڕيار دهمهمحه وکردنهشار ی وهوڵ بۆ بشدا دهی بدا. لهکهيامهپه و ب بهکات. دهوێ ئامۆژگاری دهچ بۆ شاری تائيف و لهپ

ن لهدهکانی شار هان دهکی، کۆيلهخه نجاندب چونکهکی تائيفی زۆر ڕهی خهکارهن و کارهن. ئهبارانی بکهردهون و بهدوای بکهکاندا وهقامهشه بۆ زۆر نامۆ دەنوز له به ك کهيهچهناو ناوی و ب ه کی ميوه ميوانداريی ناودار بووە. خو راغ ی قهباغ

ب ت له، الی تۆ شکايه"خودايه: دۆعای کردووه وهگريانه و به شار دانيشتووهزييه کردنی ئهنايی و سووکايهم و ب پهکهه ك موو کههه م. تۆ لهکهده و مرۆڤانهتيپ س

زانی و گهورهتری، گهدهخشنبه م ده ی من. بهورهی ب ه ری؟ بهک کی که سپ سگانه کی نزيك کهمن ده تی بهسووکايه ، کهب ؟ (...) هيچ رمدا حاکمهسهبه کا يا دوژمن

ك به ك، هيچ حاکم ز 125ب تۆ بوونيان نييه." ه

ت کردووهازی و خهفانت ستی بههد دمهدا محهنزمه و بارودۆخهله ب . خودا دهياتهفريشته ويی ناردب وان کی تائيف سزا بدا. شاری تائيف لهخه الی که ی ک کی ن دۆ

125 Ibn Hischām: Sirat an-nabi, 2:34f.

Page 373: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

372

ودا هه وه. فريشتهوتووهکهدوو ک د داوا کردب دوو مهمحه ب ئيزنی لهکان دهی کوه ش و شارهبۆالی يه کهک وان ئه هی لکهکهو خه کهکتر ڕاک وهن دا توونا و دووک

داهاتوودا من هيوادارم خودا له "نا، چونکه: وهتهمی داوهد وهمهچی محهبکا. کهی وايان بۆ دروست بکا که ننهودا دهی ئهرهبه ستن و لهرهپهنيا خودا دهته مندا ."وهم

تها دهی صحيح البوخاری دکهديسهحه له که يهو گوتهئه ڕر ی بارودۆخی ، ڕوانگهوهگنا بۆ نزمترين بارودۆخی ب توانايی و بچووکبووندا په دا. لهد پيشان دهمهرۆحيی محه

ی خودا بهيهبا و بۆ ماوهفانتازی خۆی ده ر سهگرێ و بڕيار لهده وهستهدهك تهنانهت رۆك ده وهتهکردنی نهتووناکردن يا نه دا.و شار

تهگهد دهمهمحه يه کا، کات لهو ئيدعا ده ککهبۆ مه وهڕ يی د می عاله له وهقووژکردندا بووه کی جندۆکهنو ی نيزيك بوونه ، گرووپ يان له. جندۆکهوهتهل کان گو

هکوته د ڕاگرتووهمهدۆعاکانی محه بۆ وهتهڕاونهگه وها بوون کهکی ئهيهو تووشی درهزهگهی هاوڕهال ڕيان ئامۆژگاری کردن و باوه به ستيان کردووهده والوهبهکانيان و ل

ناوه رجۆيهو پهر ئهسه) له٧٢ی کی قورئان "جين" (سووڕهيهپتوونی سووڕه. بههرهبه کهدوێ. سووڕهده دهده و د : وهکا: ست پ ك لهيهستهده که من کراوه حی به"ب

يان لهجندۆکه کی سه. گوتوويانهمن ڕاگرتووه کان گو ، يرمان گوێ ل بووه، قورئانگای ڕاستمان پ پيشان ده مهڕ ناوه دا، لهبهر ئهوە، ئ و هيچکات ئيمانمان پ ه

ك بۆ خوداکهشه ين."ريک د کردووهمهمحه ن لهيهستخۆشانهن دهکاجندۆکه مان دانان، بۆ سه تهستاوهد] ههمهی خودا [محهنده"کاتی به: وهتهکۆبوونه وریده و له ر پ

تهوە، ئهله خوداکه یوهئه نابوو، نيزيك کهوان [جندۆکهی بپاڕ ن] وايان گوشار بۆ ه .١٩ی ئايه ی ل ببڕن."ناسههه بووه

ره . نهرا دهتيی خۆی ئاشکسايهلماندنی کهد بۆ سهمهدا چاوچنۆکيی محهل هۆز و بگانه و نه ککهمه د لهمهری محهوروبهکانی دهخه کانی شاری تائيف سهرنجيان بۆ ب

شرا. بهی ڕانهکهقوڕئانه چه ک . محهگهيدا سهرکهوتن ڕادهکهحيهوه له وانهپ د مهينی خۆی له ك وهوهبوونه ويستی د ندرابوو. سهنه وههن مرۆڤاليه له گرێ کهردهران لم

نن و خۆشهقسه ڕ بهياتينی ئاگرين، باوهران ياخود شهوهبوونه ويستيی لهکانی دو و درنجانهن. ئهکهردا دهنبههه غهد وهمهمحه و د نن و سهری خودا دهمبهك پ لمو دهکهيامهپه .وهنهکهی ب

Page 374: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

373

وهنی سياسيهاليه م لهڕ و ههی بير و باوهڕوانگه له مد ههمهمحه و ڕووداوهدوای ئه شدا ئيدعای کردووه. لهوهڕاديکاڵ بۆته کی تگايهبۆ زياره سواريی ڕايکردووه به که پ

کی پيرۆز. له دوور، له ، ی کراوهرهفهو سهبه ئاماژه ١٧ی سووڕه قورئاندا و له شارويی"پاك و بهك: يهئايه نيا بهم تهبه ی لهکهندهبه که يهو خودايهئه دوور له دز

کدا لهشه ت کهرهبه ری پڕ لهوروبهده سجداالقصی کهبردووە بۆ مه وهمسجدالحرامه وك لهبووه ."ر و بينايهو بيسهئه ين، چونکهکانمانی پ پيشان بدهنيشانه ، تا تاقمن. ئهئۆرشليم داده به و شارههوانانی قوڕئان ئڕاژه ب دوای مردنی ده رهفهو سهن

د مهئۆرشليم محه د. لهمهك سوکنايی بووب بۆ محهکی تائيف وهو ئازاری خه ديجهخهغهگهدانيشتنی له ی ورهگهت باوکهنانه. تهکان کردووهموو ئاسمانهری ههمبهڵ پ

. کات لهب لهيميش دهئيبراه ی خۆی واتهکههۆزه که وێ ويستويانهوێ بووب وهپك؟ بهفه. چ بهبژاردووهك ئيمام ههديان وهمهن، محهدۆعا الی خودا بکه م رمی ناسين

ژهمهتوانايی محه -وانی ونی ناتهزو، يا خهئاره ت خودا بهنانه. تهيهی ههد درتهد دهمهمحه (نهرديوان)پهيژەيهك ر می پ پيشان نهههشت و جهههوێ بهئاسمان، له ن

ش محهدات. لهده غهمهو . هيچ کهکانی ئاسمان دهموو قاتهرانی ههمبهد پ س جيا بين . بووهر بۆ قاتی ئاخری ئاسمان و ديتنی خودای نهسه د ئيزنی چوونهمهمحه له

نه وههکاليه له ئاسمانييه رهفهو سهئه ڵ گهله د کهمهکانی محهزووهبۆ ئاره کهيهئاوت، لهك يهعيسی وه ککهکانی مهك ساز بکات بۆ خهرجۆيهبوو پهده وهوالشهك دابنر

غهبۆ سه که ك روهچی ههی داوای 'پهرجۆ'يان ل کردبوو. کهکهرييهمبهلماندنی پرە فهنيا شاهيد بووە بۆ سهد خۆی تهمهشدا محهرهکان، لی جندووکهفسانهرجۆی ئهپه

ژوونووسانی ئيسالمی ئهگهئاسمانييهکهی. ئه ت و م ژووهر ب ديان دواتر مهی محهو مد مهکی شياويان بۆ ژيانی محهری ئاسمانی کۆتاييهفهچيرۆکی سه ، بهدروست کردب

ناوه ژوور سهسه تهه گانهيهك کۆرپهچی ئاوا وه. کهکۆی م ڕاستی ناوه له يه کهکی بك پڕ لهپرۆسه ر بۆ سهداخ و که و پڕ له دژايهتی و ناتهبايی ی ژيانيدا ماوەتهوە، ژيان

هاتوون. دی نهی وهزووانهو ئارهئه

ژووی فه له که وههۆی پهيژەی ئاسمانييهری ئاسمانی بهفهی سهفسانهئه نگی رههمش محهدا چهکهانی ناوچهکخه . د ئاشنا بووهمهد تۆمار کرابوون، بۆ محهمهندين جار پبی ئينجيل ( يهتوان سووڕهکان دهرچاوهسه ك لهيه . به ٢٨: ١١-٧کی کت ) بووب

Page 375: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

374

ڕاوه ی گ ييهخه ونهخه عقووب لهی ئينجيل يهپ وەع " يدا کات لهکهيا er’Be بيئرش

Schevaڕادەکاته حهڕڕان " " ەوەHarranتا وهوييهر زهسه له بين که"، پهيژەيهك دهژ بۆته ن. کهر و خوار دهسه بين کهده کانفريشته و پهيژەيهر ئهسه. لهوهئاسمان در

. ستاوهخودا ڕاوه کهشی پهيژەلووتکه و له وهرهرسهسه له

کستهمهمحه ڕاوهمکی الوهك چهئينجيلی وه کانید زۆر جار ت کانی خۆی کی بۆ گناوهبه ڕاوهم زۆر کهبه کاره . رگرتووهکی وهئينجيل، که وخۆیکانی ڕاستهم له گ

ڕاوه به کانی ئينجيلی ناو قورئان، لهزياتر گ هوودی و سوريانیکانی يهدواتره کتڕاوهمهمحه . جاری وا بووهرگيراوهوه رەی بارودۆخی خۆی،د گ کانی ئينجيلی بهگو

کی يهتايبه. بهگۆڕيوه ب " midrasch rabba" ناوی ميدڕەش رەببه کان بههووديهت کتتانیسيحييههووديی و مهبۆ يه بهبی زۆر ناسياو بوو. لهڕهعه کانی و ڕاوهو کت ی دا گ

دايهسهله ڕاوگهله که ر موسا و ئيبراهيم ت ڕاشکاوی جياوازيان کانی ناو ئينجيل بههڵ گوههه م بهيه، بههه ڕاشکاوی ج پ و ها بهروه. ههقورئاندا هاتوون له مان ش

نه ت.قورئاندا ده کان له"ی بابيلييهTalmudواری نووسينی تهلموود "شو بينر

Page 376: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

375

دينهقورئانی مه

ژی دينهمه له ڵ خۆی زمانی قوڕئانيشی گهواوی گۆڕا و لهته د بهمهمحهستراتشه قورئان خۆی به ککهمه گۆڕی. له وان محهک هۆزی واته یکهد و هۆزهمهی ن

شهش ئهدينهمه له ريك کردبوو. ديارهخه وهيشهقوڕه م به ر مابۆوههه يهو کشه کانی ی سووڕهکان زۆربهکهجووله نی دژبهکارهربهيتريشی ل زياد کرا. بهک

رهمهکانی محهنگرهنگی اليهها دهروه. ههيان گرتۆته خۆدينهمی مهردهقورئانی سه د لوهبه ت. چونکهستی پ دهزياتر هه و تر ورهيان گهيان زياتر و کۆمهژماره کر

داويستيوە پرسيارهو هۆيه، بهوهبۆته . قورئانوهزياتر بۆته کانيشيان ديارهيهکان و پگهی نووسراوهياندووهی ڕاگهو گۆڕانکارييانهئه خۆشی ست کانهوە مرۆڤ هه. له ڕ

کی وهك ئينسانيهيهکی تا ڕادهکۆمه کانی لهڤالهد و ههمهگۆڕانی محه به بۆ باند کات. ده و تووڕه ڕخوازانهشه

ليکا نويويرت " قورئان ناس، خانمی ق (ده " قورئان بهAngelika Neuwirthئانگمی ردهم بۆ سهالی که و ناوهبا. ئهگا) ناو دهی کۆمهردهروهی پهياخود نووسراوه

ست ده و فۆڕمهبه مهردهو سهکانی ئهی سووڕه. زۆربهك ڕاستهيهتا ڕاده دينهمهده وهميان بده(...)، ئاوا وه ت بهبارهن سهکهارت ل دهوان پرسيها ئهروهن: "ههکهپ

س و نديدارتر بووه به ههيوهزۆر ديناميكتر و په دينهگشتی قورئانی مه (...)." بهغهکه کانی. نگرهر و اليهمبهوتی نيوان پ

نه وهکۆڵ خواردنهئهر ياساغ کرانی سهله وهکييهن خهاليه دا له٢ی سووڕه له بۆ و: "ههرخۆشکهوان پرسياری سه: "ئهگوتراوه دەکهن. ب ردووکيان ر و قوماربازيت ل

نن. بهبۆ مرۆڤ نه ی سووديان.(ئايه له کانيان زياترهخۆشييهم نهخۆشی و ناسالمی دکراوان له). کات باوه١٩ ژکردندا له ڕپ تييان کايهسوو وهرخۆشانهن سهاليه کاتی نو

وەيه ئاگادار ده ٤٣یئايه ٤ی سووڕه کرا، لهپ ده نهدا بهم ش و ی ئه: "ئهوهکرناوه ی کهسانهکه ه ، لهئيمانتان ه ژ نزيك مه رخۆشبووندا لهتی سهحا ، تا وهبنهنو

ی نه ك حا ن!" چی ده بن کهکات

Page 377: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

376

نی شهخسکان زۆر جار بهگشتييه ياساغه ی محهييان بووهست د، مه. دۆست و هاوڕنانی هه"عومه ش ئيمانه که دی داوا کردووهمهمحه و له رخۆش بووهسه ميشهر" پ

کی ڕوون له دا ٩٠یئايه ٥ی سووڕه رببڕێ. لهده وهق خواردنهر عارهسهبۆچوونناوهسانهو کهی ئه: "ئههاتووه ك کان و ازالم(چه، بوتهڕاب، قومار، شهی ئيمانتان ه شن

يان دووری بکهياريی شانس) ناپاك و کاری شه کهيتانين. ل ريی ن تا ڕزگار بن." کارتنيا پياوانی گرنگ و و ته توون بووهنگرانی ئاسايی زۆر چهر قوڕئان بۆ اليهسهله

بهد ناچار مهمحه ر و خاليد توانيويانهك عومهری وهڕکهرۆك هۆز و شهسهستگرتن بکههه ن. و

تهش ڕوون دهوانهڕای ئهرهسه بینگرهی اليهزۆربه که وهب ك قورئانيان وه کان کتکيان داناوه کوو بهو به کرووهير نهکی ئاسمانی سهيهنووسراوه ب خۆشيان که کتکه کهاتنيدا بووه رييان لهکارت ك که -پ ی قوڕئان دوای وپايه لهبايهخ و پ بيروبۆچوون

د مهی محهکهحيهمی وهردهکاتی سه ند لهرچههه ، چونکهوهکاتهد دهد رهمهمردنی محهو وهبنهد پيرۆزتر دهمهم محهم قوڕئان و ههش ههيهو ڕاده، بهوهبينهدوور ده

گرتنيان ئهستهخنهڕه تهمتر دهل . وهب

ی شه ئان بۆتهقوڕ دينهمه له غهڕهپرۆتۆکۆ ك لهمبهکانی پ کان سووڕه ر. تاقمکيان باس لهدەن بۆ شهربازان هان دهسه کهن و کان دهڕهوتوويی شهرکهسه ڕ، بڕننهستهر شکهسهت لهشکايه وانيترئه تيی ت پرسی چۆنيهنانهگۆڕێ. ته کان دش، لهلی دەسکهوتوو له شهل و پهشکردنی کهبه ها روه. ههقورئاندا دياری کراوه ڕ

ك يه. سووڕهوهتهنگيان داوهقورئاندا ره له دينهمه د لهمهکانی محهندهماوهی زهزۆربهڵ گهوت لهس و کهر ههسهباس له که قورئاندا هاتووه پتوونی له " بهناوی "ژنان به

کس، سزادانی لهنديی هاوسهيوهپه ژن له کات. ق دهشی و تهريی، س

نهبه کانی شنی نووسينی سووڕهم جياوازی و چهدهوڵ دهوه ههی خوارهو خا :وهمهڕوون بکه دينهکانی مهسووڕه له ککهقورئانی مه

کی باشی زمانه کان بهسوڕه ککهمه له دهده وهوانييهستيل کهن: زۆرتری ست پکه شهن و بانگهکان ئاشتيخوازانهسووڕه وهکهژيان ده وهبۆ پ کی يهن، ش

ت) مان(ڕۆژی قيامهر ئاخری زهسهن و لهندانه، بيرمهيهن ههيهشاعيرانه

Page 378: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

377

ن. سوورده وه به دينهکانی مههدو رکهخشان، وهی پهش رانهسفی و ف گوتراون.

شهسهکاندا باس لهردووك فازهی ههسووره له کرێ. کانی کاتی دهر ککهه خۆيان به ککهکانی مهسووڕه ڵ کافران و گهچوون و باس و گفتوگۆ لهت

پهرژاونهته سهر دينهنی مهواو ئه ريك کردووهخه وهبهڕهستانی عهرهبوتپه رپرسانی ئايينهسيحی و بههوودی، مهيه دژ به قهچه ڕهکانی و شهرهربهبه کان. ستهرهکتا پهيه

شی مرۆڤ ی ياسای ژيانی ژنان و سزادانی لهريتواالنه و سووڕهموو ئههه گوتراون. دينهمه گرن، لهخۆ دهله

کهر تولهسهباس لهی و سووڕانهموو ئههه ئاشتی ژيانی مرۆڤ لهوهرانس و پك دا گوتراون. (وهدينهکانی مهتاييهرهسه فازه ياخود له ککهمه ن، لهکهده

").پاندن نييهزۆر داسهدا بهم دينه، "له٢٥٦یئايه ٢ی سووڕه

ن، کهڕ دهوتی زۆرداريی و شهس وکهی بانگهشهی ههو سووڕانهموو ئهههره دينهمه له و کا. ئهده وهڕاديکالبوونه ست بهشدا مرۆڤ ههگوتراون. لژييهڕ وهشه قورئان که له شانهبه ن، لهکهير دهرگری سهك بۆ بهك سترات

وه ی مرۆڤ بهانهو سووڕمدا گوتراون و ئهکهفازی يه ی ئاکتيو دژ بهشدين و باوه کانی ب وهمهفازی دووهه ندييان بهيوهن پهدهکانيتر هان دهڕهخه

. يههه ن، و نووسراوهدهسيحيدا هههوودی و مهر يهسهی بهو سوورانهئه

ياخود ککهمه لهنين، ك بۆ ئيالهيبوونی قورئان دادهيهگهك بهکانيان وهپيرۆزه تی بهی سووکايهو سووڕانهمدا گوتراون. ئهتای فازی دووههرهسه لهبه ن کهکهن، و تاوانباريان دهکهسيحی دههوودی و مهيه کانيان ئايينييه کتشاوهندهو گهرهبه مدا گوتراون. فازی دووهه ، لهی ک

هاتووهناوی نه ی قورئانی پ داوهيهيشتهو فرئه ککهمی مهردهقورئانی سه له .يا رووح القودووس "Ruh aminمين "ناوی رووح الئه به يهو فريشتهئه"ruh al qudusناوی مدا بهکانی فازی دووههسووڕه . له" ناوبراوه

.جوبرائيل ناوی هاتووه

Page 379: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

378

وه ئه ، بهر وايهههديش مهت بۆ خودی محهنانهته وتهس و کهههو ش جار ناويان له ٢٥ جار ، يا عيسا که ١٣٦ ڵ موسا کهگهنگاندن لهسههه

. لهقورئاندا ناوی هاتووه نيا چوار جار لهته دمه، محهقورئاندا هاتووهر يامبهمانای په به " کهbashirشير "ناوی به د بهمهدا محهککهکانی مهسووڕه

بی . نازناوی نهرە، ناوی هاتووهکهشهڕهمانای هه " بهnadhirو يا نهزير ""nabiر داناوهسهله وهدينهفازی مه " يان له.

قورئاندا رانس لهر پتانسيلی تۆلهسهخت لهوێ زهرانی ئيسالميی بيانهکات قاوکه کی ئاشتيخوازانهن و قورئان وهبکه می ردهکانی سهڕهسوو ن، لهنيشان بده ك ئايينشه. بهگرنردهك وهکه ککهمه ن کهدينهمی مهردهکانی سهکی، سووڕهرهی سهم کمانان بۆ بهيوهپه وان موسو وهنديی ن هوودی، يه ت دژ بهتايبهبردنی جيهاد بهڕمان ته گشتی جيا لهسيحی و ژنان و بهمه . وهنهکهوڕۆش گهورە دهت تا ئهنانهموسو

مانان ئهزۆربه شهوه وتهس و کهو ههی موسو م واتهوتهی حهدهکی سهيهك کشه باز و ههکوو وهکی کاتی، نابينن بهيهک کی ههس وکهك ڕ ژماری ئه يی لهميشهوت

نن. چونکه ی خودان، و وخۆ گوتهکانی قوڕئان ڕاستهگوته وهوانهی ئهڕوانگه له دوان خودا و مرۆڤ سهيوهك ئاخرين پهوه ئايينی ئيسالم کرێ. ههر لهبهر ير دهنديی ن

ك بۆ نووسراوهك بهتوانن قورئان وهزۆر ئهستهم ده ئهوەش، ن ژوويی کاتيی يهست کی مك لهير بکهسه مانانی کۆنه ن. زۆر ز لهموسو ن که خودا بۆ و بۆچوونهر ئهسهپار

وگوته ن نييهبه يستيی بهکانی پ ، ناتوانين وهتهستراوهبهنه وهکاته و بهئه یوهۆيه، بهستگايه نيا بهکانی تهگوته هج كهك يا حا کهو کاره. ئهوهستينهببه وهت ڵ گهله ش گونجان

کهکان و هاوکاتيش پابهرعييهشه بڕياره وهبۆ به ندبوون قورئان. کانی ويسته چوونیڕ

ڕخوازی رميکردنی زۆرداريی و شهفهوڕۆدا بۆ بهکان لهر ئيسالميستهگهئه ننهسووڕه سهرمهشق له به وهکانهليبراله ن ئيسالمييهاليه له لهپه ، بهوهکانی قوڕئان د

ن، يا ئهئايينی ئيسالم تاوان بار ده ژووکردن دژ بهلکاوهکه نتهکر وهننهد و ئارگۆمش لهگهييون". ئهگهت نه کهسووڕه "له که باس وهگرانی ئايينييهخنهی ڕهڕوانگه روکردنه بنهده بکرێ و بگوترێ که و سووڕانهله ی تۆوی رق و قين و وههۆی ب

نت لهپه ڕخوازيی، بهشه ننه ئارگۆم وه ن:و ده وهد ن بۆ کاك ئيسالميستهر وهش ههئ

Page 380: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

379

گايانهنيا ئهکانتان تهئيسالمييه دژ به ستوورکردنی بۆچوونهپشت ئه ی قورئان و جنن. کانتانی پ بسهبۆچوونه پشکنن کهده لم

وهرئهسهکی گونجاو لهگفتوگۆيه کی ئهوته، ئهس و کههه و ش . زموون نی ناب رکی تايبهبه خۆيان به کهن کهدهويتر تاوان بار کان ئهنهاليه ر کام لههه وهتی قورئانهشوهکانيان شهبۆچوونه به ستراوهو به واسيوههه نن. ده ڕخوازی يا ئاشتيخوازيی پ لکبرالهگهخنهوتی ڕهس و کههه و هۆيهبه ك ر وهکان ههئيسالمييه رانی ئايينی و ل

نتاليسته ن. ئيسير دهکان سهفۆندام کانی ئاشتيخوازه سووڕه ند لهکان چهليبراله المييهکرنن کهوێ بيسهيانهو ده وهنهکهق دهقورئان زه ی قينهناوکی ڕاسته کان لهئيسالميسته لم

وان ئهنديی بڕياردهيوهر پهسهستيش لهئانقه ييون. بهگهئيسالم ت نه ژوويی ن و ری مده سووڕانه رانی داکۆکيکه له دا که ٣٢یئايه ٥ی سووڕه ك لهکرێ. وهنگی ل دهب

ڕۆريستی دهئيسالمی دوای هه کی ت ڕش ت: " ر ه كی ب ر کهگهئهيبستر ك، مرۆڤ سکی نههيچ قه تاوان که ، بکووژێ، وهت تيی موو مرۆڤايههه که وايه وهك ئهکردب

ك ڕزگار بر که. ههکوشتب موو هه که وايه وهك ئهکات، وهس ژيانی مرۆڤتهمرۆڤايه ندهسووڕه . هيچکام له"وهتيی زيندوو کردب و ك ئهناکرێ، وه ديکته کانيتر هکی ئيسالمی نييه يهگوته وهم ئهکه: يه، چونکهيهسووره شنيار وکراوهبه پ ی کوو بنی ئيسرائيلی وشه به ی کههتاکرهش سهر بۆيههه کانهکهکی جوولهدۆعايه ی منا

دهده دهئاوا ده کهپۆشرێ. سووڕهکات، دادهست پ نی بنی بو کا: "لهبهر ئهوە،ست پ مناكی ب تاوان (...). ر کهگهئهن کهئيسرائيڵ دياری ده ك مرۆڤ ی م سووڕهدووههس

سانهو کهموو ئههه يامهو پهئه کا کهده وهر ئهسهخت لهجه يهو سووڕهدوای ئهتهده گای خودا نه که وهگر هر: " به گرنهڕ خودا و دژ به که سانهو کهله تۆ

غه وکردنهڕدان و ههشه ی لهکهرهمبهپ ی ب ن، و بهدهوی دهر زهسهی لهندهی گهوهورش بۆ سه شهڕههه داره ب لهن، دهبهکی دهر ماڵ و نامووسی خهه ن، يا س بدرنن يا لهست و القيان بپهده ت ده ڕ ن. ئهو بۆ رمييهب شه سانهو کهبۆ ئه وهربکرکی گهيان و لهم دنيايهئه ٥ی ". (سووڕهکاتڕوانيان ل دهتر چاوهورهو دنياش تاوان

نتاتۆره) زۆربه٣٣یئايه کهوە ئيسالمييه ی کۆم و ئه ن کهو بۆچوونهر ئهسهلهکان پئايينی تی بهی سووکايهسانهو کهناسان و ئهدين، خوا نه ڕاو لهگهمرۆڤی هه يهسووڕه

وکردنه ی دژ بهسانهو کهها ئهروهن، و ههکهئيسالم ده يامی خودا ی پهوهبتهستن، دهوهڕاده ك بۆ يهگهك بهوه يهو سووڕهئه کانئايينيه ی قوتابخانه. زۆربهوهگر

Page 381: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

380

دينان و خوا نه ن. لهناسان دادهکوشتنی ب و عالمانی سه ن ك ڕاستدا کۆمهی ناوهدهنمانيش ئهنانهته بوون که ژ و تاعهگهت موسو نابايهج نهتيان بهر نو کان ك کافرهوه هک دادهگاخۆشکهڕي به يهو سووڕهمڕۆ داعش ئهدران. ئهسزا ده ن بۆ کوشتن و ر

کانيان.رهسووتاندنی دژبه

ن و دهليبراله دواتر ئيسالمييه کيترن، بهست کهبهن، نا، مهکان د به م ئيمهسانن، مرۆڤ ده کستهوردی نازانين ک ننه کان بهب کۆنت م کام . بهوهوردی بخو

کست؟ پينگ پۆنگ کردنی به . س نييهری هيچکهتيدهکان يارمهوامی سووڕهردهکۆنتنی بۆ ئاشتی بهس قوڕئان وهرکههه نو کی ڕ ب ، تهك کت ن کات مان کار دهواو ههکار ببهکان لهئيسالميسته که نی هه و کت نو دينهنبههه کانيان لهوتهس و کهبۆ ڕ کان ر بنن. چونکهبه رز تی خۆيان بهك بۆ سياسهيهسهرهك کهوهردووك ال قورئان هه کاری دوه . بهوهنهکهده وت س و کهکانی قورئان ههسووڕه کی راديکالتريش ناکرێ دژ بهيهش

کت دوژمن بۆ ساز دهدنا له بکرێ چونکه . باشتر وايهشکر رش بکاته ب مرۆڤ هگايانهر ئهسه ك بی ئيعتباری قورئان وهو ج ن نو ت بهبارهۆ پرسياری سهك ڕ

ر پرسياره خاتهيی، ئاشتی و مافی مرۆڤ دهتووڕه نی ڕاستيدا لهبهر دوو اليه . لهوهژبی قوڕئان دهکهڕخوازييهئاشتی و شه چهيهك نووسراوهب وهی کت وانهکی ناتهبا و پ

ت که ه ٢٣کی گايهندنی کۆمهسهرهنيا پهته سيربکر ئاشتيدا له گرێ، وهخۆ دله سآك چه بووه ك ميليشيای بووه ڕخواز بووهو شه بووهکی نهکات ت دوای حکوومهو وه کات

وه م بهکهی بيست ويهدهسه بۆ . تازهوتووهکردن که بی قوڕئان ك ناکرێ لهيههيچ ش کتکی ئهتيدهك يارمهوه ت. ههك وهگا کهخالقی کۆمهر ر ناوی سيش لهرکهربگير ژ

، به و کارهر ئهسهئاشتی ئيسالم له وه سوورب ئيسالمييه وخۆ پشتيوانی لهی ناڕاستهش کا.کان دهڕاديکاله

گاچارهته بوون کهکوو ڕزگارييه، بهك نييهيهفسيری کاتيی قورئانيش هيچ ڕ بۆ زاکستهسهبه كی يدا کهکهر ت کشکان و ڕۆچوون و م تا ئه. بهمی خۆی بووهردهسه ت

ن، ئهوخۆی خودا سهالمی ڕاستهك کهکانی قوڕئان وهی نووسراوهکاته وکارهير بکرت. چلۆن ده ز و ب توانا وشهنهگونجاو دەب و پڕمانای هی ب ههتوان مرۆڤی ب ه

ژوويی ؟ تهوهخودا مانابکاته کی م ب وتوو دهرکهسه و کاتههنيا ئيی تهخنهڕه -فسير

Page 382: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

381

کی ئينسانی، وهرههك بهقورئان وه که شهته ، کهك نووسراوهم کانینيا مرۆڤ و ک گرێ، سهير بکرێ.خۆ دهم لهوتهی حهدهسه

Page 383: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

382

کانکهد و جوولهمهمحه

ك" چيرۆکی "پيالن

ی وهکانهن ڕۆمييهاليه کانی ئۆرشليم لهرستگهی زايينی دوای کاولکردنی په٧٠ساك له شت. چهستينيان بهلهکان فهعيبرييه زۆر ثريب شاری يه له و هۆزانهند لهج ه

گايهج بوون، ئهبی نيشتهڕهکانی عهدوڕگه نيمچه له نسهو ج د ساڵ دواتر لهی پينرا. ديارهدينهناوی مه وهدهمهمحهن اليه شه دينهمه و کاتيش لهئه ی ك ک وان له بڕ ن

ك جوولهم ههبوون بهب دا ههڕهکه و عهکانی جوولههۆزه يانتوانی کان دهکهمووجارنن. ئهو هۆزانه سهدا بسهيهو ناوچهبوونی خۆيان له نهزه ری خۆيان بهلم وهوی ک

داويستييه سهرهڕاب و کهشدا شهوهپاڵ ئه ريك کردبوو و لهخه کانی ناوماڵ و و پستۆی ئه ی شارەکهشيان لهوانهی ژيانی شهوهشانهت گهنانهفرۆشت. تهکيان دهچه

شه دا خۆيان لهکهناوچه خۆيان گرتبوو. له وان هۆزهک دا و لهکان ال دهبهڕهعه ی نك . جاری واش بوو وهوهمانهن دهکانيشدا ب اليهبهڕهعه وان هۆزهڕی نشه

وانجيکار له وان هۆزه ن شهر زهسهله کان کهبهڕهعه ن و ناکۆکيان ل وی ئاو و ... کالکی تا سهگرت. ههستۆ دهئه ی ئهوانيان لهوهبوو، ئهرکی ئاشتکردنهيدا دهپه روگو

وو.يدا بد پهمهمحه

ش کۆچه هۆگرانی تراديشۆن و داب ك لهد يهمهمحه دينهبۆ مه وهککهمه ی لهکهپك هوودی وهيدا عالمانی يهککهکانی مهسووڕه کان بوو. لههوودييهريتی يهو نه

ك بۆ بۆچوونه . يهئه کانی خۆی لهئايينيه شاهيد ن ڕهسيحی و باوههوودی و مهژمار دب" ناويان ل دهك "ئهناس و وهرمی دهفه يان بهکهنييهئايي ی ت لهنانهبا. تههلی کت سای نيزيکايهش ههدينهمه م لهکهيه ياسا و قاخه و له کان داوهکهجووله تی لهو

نيی، دووريی ها داب و نهروه. ههرگرتووهکی وهکانيان کهئايينييه ريتی پاك و خاوک راز و ... زۆربهی ، خواردنی گۆشتی بهتی مانگانهکاتی عاده له ژن سی لهس

که نيا ت تهريعهبی شهڕهی عه. وشهوههووديهوە کۆپی کردهگای يهکۆمه وتهکانی لهرڕاوی دهوه مان مانا زمانی عيبريدا هه له که "يهhalakhaی هاالخا "شهقی وهقاو دهرگگا ڕۆيشتن"ن. تهکان بهك وشهردوودا. ههده گا" ياخود "ڕ گا و نانهمانای "ڕ ت ڕ

Page 384: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

383

ن و قيبله ژ و دۆعاشی لهشو کان بهش کرد. کهڵ جوولهگهله وههوههه ی نومانه ی هه کان لهموسو زبوونی ئايينی ئيسالم دهی بهوهدووسا ژ و دۆعا بوايهه بۆ نو

کۆئورشليم بکه روو له مانی لهن. ل کی رابينی ئا د چلۆن مهر "محهسهينهوەی گرووپی ؟" لهکانی کردەوههوودييهالسايی يه ی بۆ ئيسالمی شاری بۆن ڕچه له ١٨٣٣سا

ڕن شکاند. له هو ههمود وکردنهمجار بهکهدا بۆ يهوا ڕانهی چهوههوی ب که وهندين گندين د چهمهمحه يندرێ کهگه، ڕادهوهتهۆکراونههووديدا ککانی يهکۆنه رچاوهسه له

. رگرتووهوه وهوانهی لهياسا و قاخه

واز بهخشين بهمهمحه نهی وهگاکهکۆمه د نهک ههر بۆ ش ويستيی ك و ك پ ل و مودك دژ بهك هاو خهکوو وهبوو، بهکان هههوودييهيه به کانی تهسرهبوت په بهڕهعه بات

بوت شان دژ به وان شان بهئه چونکه بوو که وهی ئهزوود ئارهمهکردن. محهير دهسهته نگهن، ڕهدهتی ئهو دهستان يارمهرهپه ن ر ئايينی ئيسالم. لهسه دواتر بتوان بيانه

که رشی گهئه له کان دانابوو کهکهرکی بۆ جۆۆلهد ئهمهدا محهدينهی مهکهوتنهر ری همانه ، شان بهو شارهر ئهدوژمن بۆ سه ش، وانهن. زياد لهرگری بکهکان بهشانی موسو

ی شهده ڵ گهستۆ بگرن و سات وسهودای بازرگانی لهئه ڕەکانيش وهبوو اليهنی ماکهن. ئهکهدوژمنانی ئيسالم نه رانی وه وخۆ دژ بهی ئاخر ڕاستهوتنهو ر هوودی يهرز

رهها بازرگان و کارگهروهکرد و ههيان دابين دهککهخورمای شاری مه کهپهو شارهسنووری ئه يان بهکهمی کارهرههبه ستکارەکان کهده ستا. بوو، ڕاوهڕ دهدا ت

شه له وهکان بۆ خۆ کشانهکهجووله هيواداربوونی هۆزه وان محهک د و مهی ننا. رهڕاشکاوی هه به ککهنی مهکابهڕهعه سی ه

رشی کرده دينه،مه ج بوونی لهند مانگ دوای نيشتهد، چهمهکات محه ر سه هگای مهکاروانچييه يانتوانی ب کانيتر نهکان و هۆزههوودييه، يهدينهو مه ککهکانی ڕ

ننهاليه ی وهن بم وان مين شهکهيه و بهدر بوڕی بهی زايينی شه ٦٢٤. سا ڕی نك نه دينهشاری مه له کهڕهيش. لهبهر ئهوەی شهد و هۆزی قوڕهمهمحه شتا پ هات، ه

م کرد. بهده ردهروهردا پهسهنيی خۆيان لهکان فانتازيای مافی ب اليهکهجوولهوه د بهمهمحه ڵ گهس لهرکهبوو: "ههد مهدروشمی محه وه. ئهوهکردهکيتر بيری دهيهش، دژ بهنه ئيمه مه ب ککه کانی مهخه در که دژ بهڕی بهوتوويی شهرکه". دوای سهيهئ

وەچوو کان.هوودييهدوای هۆزی يهڕاوکردنی هوز به ستيکرد بهد دهمه، محهبهڕ

Page 385: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

384

ڕانه مان ده انهنو ڕاور ئهسهکان لهئيسالميه رچاوهی سهوهدەقی گ کی موسو : ژنکی جووله ويستوويه ڕفرۆش ڕ Banū Qainuqā" هۆزی بهنی قهينوقهله کهالی ز " ز

کراوهسووکايه وهکهيهکهن جوولهاليه بکڕێ و لهههمان دوکاندا له ب . دواتر دهتی پوی ژنه کهکهجووله مان لهسهی لهکهچارش کی موسو . پياو وی خۆی ری البردب

که شهت مانه که وهم بۆتهوا ئاسته کهو بارودۆخه کردووه کهوی ک پياوه کهموسو بوون و پياوه کان تووڕههوودييهيه ساتهو کاره. دوای ئهی کوشتووهکهکهجووله

مانه ککه ی بهو کارهد ئهمه. محهوهيان کوشتۆتهکهموسو دينههی مکهوتهشکاندنی ری ژيانی هۆزی "وتووی تهو دوو حه داناوه ، مارۆ داوه"ی گهBanū Qainuqāواو ج

يه ناخی ڕاستيدا له . لهد کردووهمهسليمی محهموويان خۆيان تهتا هههه ويستوويه وهدمان تاوانه م بهموويان بکووژێ، بههه کی نوێ موسو وانجيکاريی هۆز يان بۆ کهنب کران به دينهمه ڕۆيشتن له ناچار به کهندامانی هۆزهموو ئه: ههوهم کردوونهکهدهوهئه هانهنيا بهته و چيرۆکهچ ئهی ئيزنی بردنی ماڵ و دارايی خۆيان پ بدرێ. و

. دينهمه له کهم هۆزی جوولهکهنانی يهبووب بۆ ڕاو

نا کردی سيسته "هBanū Qainuqāر هۆزی "نبههه د لهمهی محهو کارهئه که کی پ مره که کی محهر شهدوای هه دواوهبه ل هۆزه ك له، يهککهکانی مهخه د دژ بهمهڕ

هۆزه ی لهو کارهد ئهمهکووژران. محهکران ياخود دهردهکان يا دهکهجوولهزه ه کرد کهده "Banū Qainuqāك هۆزی "وه وهکانهب کيان بۆ بههيچ چه ستپ رگری ک

ر نهوه و هۆزهکانی ئهندامهبوو. ئهخۆيان نهله يان بازرگان بوون و بوون، زۆربهرزد مهش محهوانهڕای ئهرهبوو. سهدا ههککهکانی مهڵ بازرگانان و خهگهندييان لهيوهپه

يه رهڕکهبۆ شه ويستی بهنو گا کانی پ گا ههج بۆ مهدينه وهکانيترهناوچه له بوو کهو ڕ هاتبوون.

، زمانی دينهمه " لهBanū Qainuqāنانی هۆزی "کی کورت دوای ڕاويهبه ماوه ت. خهواوی دهته به کهجووله قوڕئان دژ به رهکانی "ئهگۆڕدر ب" ل بهدواوە هلی کت

ن که ساخت به هم دەدر ک لهقه بی تههکهسان ی وڕا کردووە و قيبلهکاريييان له کتمانان به تهوە. ئهده ککهو مهرهبه وهئورشليمه د لهمهحوکمی محه موسو و گۆازر

ه کيان ندييهيوهد هيچ پهمهکانی محهنگرهاليه بوو که وهی ئهکهی ئاخری زياتر هۆيهخا

Page 386: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

385

وان خۆيان و ئۆرشهليم به له کی جياواز ندييهيوهپه ککهمه له عبهم کهکرد. بهدهدی نهن بوو. ب ههڕهکانی عهو تايبهتيی بۆ خه

ك دواتر محه يش و هۆزی قوڕه " ی دژ بهUhudڕی ئوحود "د شهمهساکی په که له و شکستهکاندا ئهئيسالمييه رچاوهسه کانی دۆڕاند. لهيمانههاوپه نا چۆم

وەچووە، وهدينهشاری مهنيزيك مانان تۆمار وە بهڕ ك تاقيکاريی ئيالهی لهسهر موسوستی لهڕادەبهری رههۆی کز کردنی خۆپه ک ههر بووهنه و شکستهکراوە. ئه

مانهکان، به نا. يه ی لهورهکوو بۆشاييهکی گهموسو که ك ساڵ سندوقی ئابووری پ ر پارهنبهههله نگی کهخسيری جهڕ و گرتنی يهلی شهل و پهوت و کهسکهب دهبهکی خراپی کانی خستهرهڕکهد و شهمه، محهوهيانتوانی بيانگۆڕنهده بارودۆخ

له و شکستهکانی دوای ئهرهڕکههات: شهش کۆتايی نهوهر به. ههوهئابوورييهدا پهکز و الواز بب ييهوهخۆڕ بهوانيی و باوهی رهڕوانگه ييان ت ك دوود يدا وون، تاقمکانی رهڕکهبوو شهد نهک ههر دهمه؟ محهوهتهوان ماوهنی ئهاليه ئايا خودا له ببوو که

ك بکاتههه كوپ داويستی بۆ کڕينی چه لهپه بوو بهکوو دهبه وهميسان ڕ ك و پتهرچاوهکانی سهرهڕکهشه و هۆيهوە بڕياری ڕاو و به ر. ههوهی ئابووريتر بدۆز

" ی Nadīr-Banū Nهۆزی بهنونن نذر " واته کهم هۆزی جوولهرووتکردنی دووههتی دا گوتوويهندييهيوهو پهد لهمه. محهوهکی دۆزييهشی بيانويهو کارهرکرد و بۆ ئهدهی گوتووه کی جوبرائيل هاتۆتهرهی سهفريشته که کی هۆز الی و پ ی نذر پالنی پياو

رشی کردۆتهمحه ئيالهيه يامهو پهد بکووژێ. دوای ئهمهمحه که داڕشتووه ر سه مد هريی دابين ده ژيانيان به که و هۆزهئه م رههستووری سووتاندنی بهکرد، دهکاری وەرز

. وت دەکا زهردەکا و ماڵ و داراييان لده کهناوچه يان لهکهدا، هۆزهزراکانيان دهو مه

ين ئهدايده د"، مهو پالنی کوشتنی محه کهکووژراوه "ژنه و دوو چيرۆکهنهۆی ناب ببنه و کارانهش ئهوهڕای ئهرهومابن. سهڕاستيدا قهردووکيان لههه

ستگرتنی محهرميکردن و ههفهپاساوکردن بۆ به دوو هۆزی ب گوناە و د دژ بهمهوکانی موو مرۆڤهپتوونی هه ب بهده وهسههۆی دووکهی يههوودی. بۆچی بهب پهنا

ره و دوو هۆزهئه ن؟ ل وه د بهمهمحه که دا ڕوونهسزا بدر کی ڕاديکاڵ و ب يهچ شوانه كوتی کردووهس و کههه پ ز ك بۆ مهوه که . تهنيا ويستوويه ت ستی بهك پاساونهوهبۆ پڕکردنه وهناشيهپه کوژيی (لهکۆمه . مووی وهی سندووقی ئابووری) بدۆزر

Page 387: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

386

تهوە کات سووڕهشی مرۆڤ ڕاست دهله ٢ی ئايه ير بکرێ. بهی قوڕئان سه٥٩ی بکوو کرێ، بهکان نهک ههر پاساو دهبييهڕهعه ناوچه کان له کهرکردنی جوولهده

کی سهك ئههاوکاتيش وه کهو، که"ئهردێ: نی ئيسالمی ل دهکی ئاييرهس که سب لهکافرانی ئه مانان) لهگهمين تووشبووندا (لهکهيه هلی کت ه ڵ موسو کانيانی ما

يان وابوو قهدهرکردنيان نهرکردن. هيچکات گومانی دهده کانيان لهکرد، خۆشيان پبۆخۆشيان گومانيان ل ی کهو کارهم خودا لهکات. بهزابی ئيالهيان ڕزگاريان دهعهيانه ريان ترسی خستهسه کرد، هاتهدهنه وه، بهوهناو د ستی خۆيان و بهده به ك کهيهشرانيان کردن، کهستی ديندارهده وهو په وهوابوو وريا بنهکان و ی رگرن، ئهندی لڕوانينتان ههوانهئه . "يهی وا ت

رهزمانی قورئا يه. ڕخوازانهسيحی زۆر شهم مههوودی و ههر يهنبهههم لههه وهن لمان ياساغکراوه له هوودی ن و يهسيحيدا بکههوودی و مهڵ يهگهتيی لهدۆستايه موسوکراوە و رەد کراونهتهوە و نهفره ن خوداوهاليه له ك ناوبردراون کهيهوهتهنه به يان لكيشيان بهلعوومه به يموون و مه تهبوونه هۆی تووڕەيی خوداوهن داندراون؛ تاقممانان يهمڕۆش زۆربهت تا ئهنانهراز. تهبه يموون و ی مهوهنه هوودی بهی موسون. راز دادهبه ن

کانيتر بۆ بييهڕهعه ڵ هۆزهگهيش خۆيان لهميسان هۆزی قوڕهدوو ساڵ دواتر هه کخست. به دينهمه یوهگرتنه مارۆدانی يانويست گهده ککهکانی مه، خهو کارهڕگای بازرگانی و ئابووری ل سه که وهدهمهن محهاليه که لهشاره ت کردبوون، قهڕ

ژوونووسانی ئيسالمی بهشکاندن بکه ناچار به د مهمحه نووسن کهده وهو هۆيهن. مکی گهخهندنی کهستووری ههده توانن ی نهوهبۆ ئه ی داوهکهوری شارهده له ورهندەک

کی مهشدا دهوهر ئهسهبگرن. به کهشاره کشهدوژمن پاشه تی دابن کهزن يارمهب تۆفانمانانهاليه له و کارهبکات. ئه تی کرێ. خودا يارمهير دهك سهرجۆيهك پهوه وهن موسو

کانی داعيش رهڕکهمڕۆ، شهنانی کافران. ئههۆی ناردنی تۆفان بۆ راو کردووين و بۆتهو وهنهخهده ڕهو شهبير ئهمرۆڤ وه وهشانازييه ياندا بهکهندهويديۆ پرۆپاگه له

نن. ئهسهدهوکات ههی ئهدينهڵ مهگهبارودۆخی خۆيان له کان و مريکاييهنگن و ديارە لهکانيان دادهيمانهيش و هاوپههۆزی قوڕه کانيش بهشيعه نيا کۆتاييشدا ته نر

.وتوو دهرکهشکری خودا سهله ب

Page 388: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

387

وتی مالی ستکهميسان دهتوانی ههد ئيتر نهيدهمهکان، محهرهی دژبهوههۆی کشانهبه . کهدهوه ن گايهبوو بهوابوو دهست ب کی ڕههکی نوێ بۆ شهدوای ڕ دا يساندن نو

ت. بۆ ساز کردنی شه ههبگهڕ بهنوو واته دينهی شاری مهکهم هۆزی جوولهڕ، سکی گهيانه"ی به خهBanū Quraiza"يظهقوره و ند پياوی ئهتاوانبار کردن. چه ورهترشکردن بۆسهبهمه ب بهده هۆزه ڵ دوژمنانی گهندييان لهيوهپه دينهر شاری مهستی هك له ککهمه د لههممحه . تاقم و ئه ن کهکهکان ئيديعا دهئيسالمييه رچاوهسه بووب

رشکردنی محههووديهپيالنی يه د بهمهمحه ی دژ بهتييهکيهيه ر د بۆ سهمهکان دوای هك هاتووهدينهمه رکردنيان لهکان و دهکهجووله هۆزه ڕاوهر وههه . دياره، پ نی کاك گ

ره شوو ل ڕاوهشدا تهپ ك ر وهناسرێ: ههرمی دهفه کان بهئيسالمييه رچاوهی سهنيا گی ژيانی وتوو دهد چوار حهمهکانی محهرهڕکهش شهمجارهيتر ئهکهدوو جاره وری ج

يانمجارهم بڕياری ئه. بهسليم کردووهموو خۆيان تهتا هه " يان داوهQuraizaهۆزی"ن و ههده و هۆزهکانی ئهموو پياوهپتوونی هه : بهختتر بووهزۆر سه موو ژن کووژره ن و دهيه کانيشيان بهومندا ن. ئهخسير دەگير ن اليه ك لهنه و بڕيارهرچی ئهگهفرۆشر

د مهحهم دواتر م، بهی بووهدينهکانی مهنگرهاليه ك لهکوو بڕياری يهبه وهدهمهمحهی ديکته وهکی جوبرەئيلهرهی سهن فريشتهاليه له و بڕيارهئه تی کهگوتوويه . کراوه پ

کی زۆری داوهندنی قهقهستووری ههد دهمهمحه کهو خۆيشی کاتی کوشتاره برپياو ٩٠٠کانيتريش رچاوهسه پياو و له ٤٠٠کان رچاوهسه ند له. چهبووه شداربهينن که لهڕ ی عام کراون. سهدا قهو ڕۆژهادەگه کانی دوتردا رچاوهله سه که يهوهير ئهتد مهمی محهردهسه ند زياتر عالمانی ئيسالمی لهرچهس. ههچل که بی بهده و ئامارەئه

ڕاوانهو چهش زياتر ئهيهندازهو ئه، بهوهبنهدوور ده ی شه شن گ دن رم کراليان جغه. چلۆن دهبووه ك کهمبهکرێ پ ی قورئان ره به ر تی لهموو مرۆڤايهتهکهی ههحمهپ

کدا ئه گرێ، لهخۆ ده ڵ کۆمهکوشتاری به زمانهستهنا و بهب په خسيرهموو يهو ههڕۆژن؟ ته شهنيا جيهاديستهبکر غه که کيان نييهيهکان هيچ ک ی ك پياوکوژر وهمبهپ

ی ههبۆ ئه ن، چونکهير بکهڵ سهکۆمهبه موو ب وان گيان و سهر و ماڵ و ژن و منداك کهس و که. بۆچوون و ههوايهئيسالم ب بههايه و کوشتنيان ڕه کان جيا لهدينه وت

تهقورئانيشدا ده خۆی له . وهبين

شه رهی مهک ناون،مهمحه نين که ساتانهو کارهدا ئهزن ل کی ه کوو پاساو به د پندی و يوهپه يه کهوهن قورئانهاليه له دمهو کارانهی محهکردنی ئهکردن و پاکانه

Page 389: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

388

که مان و يهوهپ وان موسو ستاشی لهنانههوودی تهژيانی ن ، نهگونجاو گهت ئ ڵ بك ت وهيانهخهژمار. ته ئهدخراپتر ڵ بهئاژه هوودی لهدا يه ٨ی سووڕه . لهکردووه

وانهکرێ: "ئهستنيشان دههوودی دهی يهوهتهسی و تايبهتيی بۆ نهکی کهندييهتمهتايبهك پهستوون، ههدا بهگهيمانت لهتۆ په ن کهسانهو کهر ئههه يان کهيمانهمووجارکيان لهده نن و هيچ ترس و باک مڕۆش ت تا ئهنانه. ته٥٥-٥٦ی کان". ئايهخودا نييه شکمانانهاليه قوڕئان له له شهو بهئه ك موسو ڵ ئيسڕائيل گهيمانی ئاشتی لهپه که وهن تاقمتهوە، چونکهوهنهکهد دهره هوە دەگوتر ت لهنانههوودی تهنهتهوەی يه ، له ناخی د

. ن ناونراوهيمان شکكی پهيهوهتهنه به وهن خوداشهاليه

ك دواتر محه ك لهد وهمهسا وێ کهکهکان دههوودييهيه پياوانی هۆزه دوای تاقمتهيبهی خهقه ترسی محهمهد له خۆيان له شاردبۆوه. دينهباکووری مه ر که دەکهو

کی زۆری پياوی ئهو هۆزە ده ن، ژنيان بهژمار ن. لهخسير دهيه کووژر دا وهو ناگيرك به ش ئهچه که فييهناوی سه ژن ر پ رد خۆی مارهی محهمهد لهوهند کاتژم بکات، مژووی تووناکردنی هۆزی دا دهمان ڕۆژهه ی لهو براکه له كيه Quraizaکووژێ. م

هناحه غهڕه زترين په مانهژمار دێ. زۆربهئه ر لهمبهشهکانی بيوگرافی پ ی موسوك به وه،بدۆزنه کوژييهو کۆمهئه پاساو بۆ کان اليان گرانهلهليبرا چونکه دەب هۆز

و سابانی ئهر تيغی تيژی قهبهمووشيان وهشدار بووبن، که ههدا بهتهيانهو خهپتوونی لهمان عهکه ساتهکاره کيم ئورگی بدلحهوتوون. پسپۆری ئيسالمناسی شاری فرايبۆرگی ئا

"Hakim Ourghi-Abdelمان(ڕۆژنامه کيدا لهيهنووسراوه " له ی ١٩ی باشووری ئاوهيی و پياوکوژيی ئيسالم لهتی تووڕهڕهبنه که وهکاته)دا ڕوونی ده٢٠١٥ی ژانويه کو

کهاتنی ئيسالم له به وتهس و کهو ههدێ و ئه ژووی پ تهده وهتايهرهسه م ن و وهلکو يدا بۆ ئهگهکات. لهده Quraizaساتی پياوکوژيی هۆزی کاره به ئاماژه ك نموونهوه

ڕاوه تهيهوهڕوونکردنه يهگ ن . ئهپاساو ده زياتر له ، کهوهکيش د : و دهچ نووسغهس و که"هه ژووييه بارودۆخه ر تهنيا لهمبهوتی پ تهکاندا ڕووندهم : لهوهکرکی ئاسايی بووهمهردهو سهيی و زۆرداری لهتووڕه وهکهاليه وهو الشه، لهدا کار

ی ئيسالم ده زيانيان به دينهمه کانيتر لهئايينه ياند". گهويستی سياسی ئايينی نو

کی ڵ ژيانی ئاسايی خهگهدا لهمهردهو سهيی لهزۆرداری و تووڕهکه ڕاسته وهئه که ك سه ك نابينرێ کهيهم هيچ نموونه، بهو بووهت سليم کردنی ڕای خۆتهرههۆز

Page 390: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

389

کران يا ئازاد ده دا ر پارهرانبهبه ڕ يا لهسيری شهو کات ئهپتوونی توونا بکرێ. ئه بهته کهشاره نيا لهتکاريش تهيانهفرۆشران. خهخسير دهك يهوه کران. ردهده کهياخود وکی نائينسانی بووهد کارهمهی محهکهش کارهمهردهو سهت بۆ ئههنانته . سات

نته ن بهکيم ئورگی نهبدلحهی عهکهئارگۆم شهک ههر کورتی د کی يهکوو کدا دهورهگه تهشی ت ك يارمهك ئهيتوانی وهو دهئه وه، چونکهدۆزر ری تيدهندازيار

ت. ئايا له رشی ئهردهسه اقیعيڕ داعش ب ی کان لهمريکاييهمی ه بهدواوە ٢٠٠٣ساته سيحيش له؟ ئيزدی و مهبووهکی نهی ژيانی خهزۆرداری و توند و تيژيی ئاو

کنهمه وهی سياسی و ئايينييهڕوانگه تی ئيسالمی پ ناوهترسيان بۆ و کانی رهڕکه؟ شههك قوربانی پيالنيکی خۆيان وهی ئورگی يهوهو ڕوونکردنهتوانن دوای ئهداعش ده

ی سه رشی بردۆته سهر ن، چونکهير بکهئينترناسيۆنا ته ڕۆژئاوا ه يه ئهو و ، نوزگاری له ر شانيان دهرکی سهئه وای خۆيان، بهمافی ڕه كوه ئهوانيش زانن پار

ی زانهوتی نهگونجاو و ناساس وکهناوچهکانی خۆيان بکهن. له اليهکی ديکهشهوە ههلك، شهرانی سياسی وهر ب دينان و دژبهنبههه د لهمهمحه کانی داعش رهڕکهك مود

نوينی دەکات: سه ڕاقی و سوريی، که لهئاشکرايی سهربڕينی بهڕ ن اليه ربازانی عن، بهير دهدينی ئيسالم سه ك خاين بهوه ،وهرانی داعشهڕکهشه السايی و کر

که غهس و کههه له ريیچاول تهر پاساو دهمبهوتی پ نه سووتاندنی وهدر . بۆ وك بۆ هاوکاريی ئهو کهسه لهکان وهوانی ئۆردەنی بۆ ئيسالمييهفڕۆکه زهگهك تاوان ڵ ه

کرێ. ير دهکان سهمريکاييهئه

وانرا لهتيی دهر زۆرداريی و تووڕهسهکيم ئورگی لهبدلحهی عهکهوهڕوونکردنه ريشهوە لهاليه زهيوهپه ن هيتل وان ه هوودی به ی يهوهتهکان و نهکگرتووهيه نديی ن

ت. ديارە الم ڕوونهکی ل وهباشی که ب به ئيحتياتهوە ده نگاندنهسهو ههئه که ربگيرن، به نا، لهدينههکانی مهوودييهر يهسهد بهمهی محهساتهو کارهم ئهسهير بکر ی ه

کی بچووکتر ده و به وهند ڕوانگهچه ل کان ساتی نازييهڵ کارهگهتوان لهمودت. من بهسههه نر وهبه سانگاندنهو ههتوانم ئهده وهمييهخاترجه نگ رم، چونکهبهڕرهبهمه و کوو ئهبه ييهن کهييهو بچووکی تووڕه ورهتيی يان گهدا چلۆنايهستی من ل

بی بۆچی . لهستاوهکان ڕاوهساتهپشتی کاره له که يهرۆحيه وتهس و کههه نهاليه کت

Page 391: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

390

Gunnar " نووسينی گوونار هاينزۆن "Warum Auschwitz?"126ئاوشويتس

Heinsohn ر بۆ ماندا هۆکار و هاندەری ئادۆلف هيتل مهنی ئا " سوسيۆلۆگی شاری بروەبردنی کا و، بۆچوونی ئه باس کراون. به وهيرهنيگايهکی سهگۆشه کانی لهساتهرهبهڕ

ر وه ر توند و تيژی بهوتووهدوای پرسياری ويژدانی خۆی کههيتل و کارهيناوه. هيتلوهپياوکوژی به ويستوويه ياسای ١٠خۆيان و کان بهکهچی جوولهرێ، کهبه ڕ

گای قوت بوونهسهت ياسای "تۆ ناب بکووژی" لهيبهتا و به وهيانهکهئايينييه . وهتهر ڕی رهمپهو له، ئهکانداهووديهقابغی يه ی لهکهخالقيی ويژدانهکوشتنی ئه کيتر بهواتايه به

وهبۆ به ی بۆچوونه . بهر ڕێ البردووهسهی خۆی لهکهنائينسانييه بردنی کارهڕ ی کهپر دهگوونار هاينزۆ تی لهکۆنه رچاوهردانی سهسه ب بهن هيتل مانی ويستب کانی ئا

. بهی بيستهدهسه ن کب کی نوێ پ وهمدا شت کانهی "ياساخ بوونی و خهئه ك کهيهشوەيهی لهکوشتن" به گا بۆ کوشتن و وه، بسڕنهياسای ئايينيدا نووسراوه ١٠ و ش و ڕ

پتوونی خۆش بکات. به كيهوهتهتووناکردنی نه

کی سهمدا وهکهنيگای يه له و بۆچوونهئه نگهڕه ز ، بهرهربهك ت ن م وخوار بنو، قورساييهقينهنگی ڕاستهکات مرۆڤ ده ب ری گوێ ل يدا خۆی پهت بهکی تايبهی هيتل

ر جيهانی يهده بينی، ديکتاتۆر خۆی تی سامناك و تاوانکار دههوودييهکا. بۆچی هيتلم و ستهوتی سهرنج نهس و کههۆی بوونی هه. "بهوهکاتهڕوونی ده می دان و زو

کی سهکان وهکهخه س و کهوتانهو چههری ئهمی 'کۆن'، ژهردهك ماف ك وه شن ههشکياندا په کبوونی مرۆڤ' له'ياساخکردنی کوشتن' و 'بيری يه . کردبوو ردهروهم

شانازی ی جيهانی کهوهتهکگرتوويی نهك يهمڕۆ بۆ مرۆڤ وهی ئهو شتانهموو ئهههوه ت، من بهده پ ر ئهنانهزانم." تهخۆشيی دهنه کر وت س و کهو پرنسيپ، ههت هيتل

نانی دهرهرەکيی بۆ هههۆی سه به کۆنانه ريتهو داب ونه هسه مان لهو ڕی شه تی ئا. ههمدا دادهکهيه جيهانی ر دهروهن ريتهوت و داب و نهس و کهو هه: ئهها هيتلمانييهن سهاليه که له کۆنانه وهبه وهربازانی ئا ی بووە، بۆته ڕ چووه و باوەڕيان پ

کوشتن و نيا بهته وتوويی کهرکهکان بۆ سهرهڕکهی شههۆی کزکردنی ويست و ورهنانيان.رههات، و ئهوەش هۆکار بووە بۆ ههدی دهوال وهمال و ئه ئهتووناکردن ب سه

وە بردووە. 126 دا بهڕ نانهيه که نازييهکان مرۆڤ کوژييهکهی خۆيان ت ئاوشويتس يهك لهو شو

Page 392: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

391

شهته ريتی وان داب و نه. ئهبووه وهکان ئههوودييهڵ يهگهديش لهمهی محهواو کچه د بهمهچی محهال نابوو، کهقوربانيکردنی مرۆڤيان وه ی ريتهو داب ونهئه وانهپ

وهو بۆ به وهزيندوو کرده تانی عهوهکانی بۆ گرتنهڕخوازهشه بردنی پالنهڕ بی ڕهی وی وشههيدی لهی شهری وشهوروبهو ده وهوهی ئهڕوانگه ی قوربانی دانا. لهج

کی ئايينی زۆر بهکان رههوودييهيه ز لهقيب ش يهو ناوچهله بوون. دياره کهناوچه هد بۆ مه. محهبايهبوو بوونی ههتيی ئيالهی دهی تايبهبژاردهك ههك وههيوهتهنيا نهتهی وه" بکووژێ ، بۆ ئهرامهی کۆنی "کوشتن حهوهتهبوو نهکانی دهئاواته يشتن بهگه

. وهمانای ئيالهيی ژيان و مردن ڕوون بکاته

کی ئايين" وهHans Küngت هانس کوينگ "نانهته هۆگريی بۆ ناس که ك مرۆڤ، له" دهQuraizaر هۆزی"سه، کات لهيهئايينی ئيسالم هه نکردنه نووس و وهخاو

رپرس به به ساتهو کارهوخۆ بۆ ئهد ڕاستهمهو، محهدوێ. ئهيی دهوهتهلهسافی دانی نه.داده 127ن

کی هاوبه ك نيزيك دهمهشی تر محهخا ر ل ڕی ردووکيان شه. ههوهکاتهد و هيتلژووی خهرههکهلتوور، فه هووديان بهيه دژ به داوه وهکانيانهکهنگ و م و گر

شهمه. محهداوه يهوهتهو نهبانگهوازيان بۆ سووكکردنی ئه وان ئيسالم و د ک ی نشه كك وههوودی نهيه شهکوو وهکی سياسی کاتی خۆی، بهيهک ژخايهکی يهك ک ن در

ژه م دنيايهکۆتايی هاتنی ئه تا که ير کردووهسه . محهی دهدر ڕۆژی : "د دهمهبشتا کاتی نهقيامه مان لهی موو کاته، تا ئههاتووهت ه کهجووله کانی دژ بهرهربهبه سو، وهشارنهرد دا دهپشت دار و به خۆيان له کهی جوولهو کاتهيکووژێ، تا ئهو ده دايهمان، ئهن ئهکان دهکان و دارهردهو به له يهکهجووله وهی بهندەی خودا، ئهی موسو

128".و بيکووژه ره، وهوهپشت من خۆی شاردۆته

ك وه وهکانهی ئيسالميستهن زۆربهاليه مڕۆش لهد تا ئهمهی محهوتهس و کهو ههئه کی ئيالهی دژ بهشه وههوودی بهی يهوهتهنه ڕ يدا يهدهڕ هوودی بهچ ، که تر سهكيش لههوودييهنيا يهی تهوکاتهناسرێ و تا ئهتکار دهيانهميشه خهکی ههيهوهتهنه

127 Hans Küng: Der Islam, S. 152f. 128 Al-Nawawi: Sahih Muslim, Hadith Nr. 2922

Page 393: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

392

، ئه کانيشی هه نسيپهو پره. ئهکۆتايی پ نايه ڕهو شهدنيا ماب ر و هاوڕ ر وا بۆ هيتلدهت دهوکات قيامههوودی بکووژڕێ ئهی ئاخرين يهوکاتهبوو: ئه کا. ست پ

بۆ کيترهيهگههوودی بهی يهوهتهر نهنبهههوتی قورئان لهس و کهت ههتايبهبه غهسايهقورئان و که وەی کهماندنی ئهسه ست ساڵ دوای ك شهر نهمبهتی و فيگوری پ

شتر بوونيان کوو له، بهوهتهدۆزراوه وهکانهوييهن ئومهاليه مردنی له ڕاستيدا پغه . چونکهبووههه کی هوودييهر يهمبهشهست ساڵ دوای مردنی پ کان هيچ ڕۆ

مان نهك دوژمنگرنگيان وه کيان بۆ حاکمانی ئيسالمی ترسيهو هيچ مه بووهی موسوش نه مهردهو سهئه ناوهپ چه . بهه می ردهسه م لهگادا ههناو کۆمهله وانهپ

باشی لهگهڵ کاندا خۆيان بهبباسييهمی عهردهسه م دواتر لهکان و ههوييهئومهگاکان گونجاندبوو. له ئۆريی دژ بهردهسه کۆمه زداريی حاکمانی ئيسالميدا ت می ه

کی ئهيه ڕا، بهدهوتۆيان نههوودی هيچ رۆ چه گ می ردهسه کان لههوودييهيه وانهپڕ، شاعير و ههك دوکتۆر، وهدا وهوهشانهگه ژکاری خهها وهروهرگ کان ليفهك ڕاو و ڕ و ههگا و کاتی شهمی کزيی کۆمههردسه ميشهکرد. ههکاريان ده وتوانهرکهسه

ر نبههه تيکردن لهنايههۆی ژيانهوەی دوژمه تهبارودۆخی سياسی ب سوبات بوونه کانيش. سيحيهت مهنانههوودی و تهنهتهوەی يه

Page 394: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

393

يمه ت، نهت، سهب غهخۆشييهرش رمبهکانی پ

ژوونووسشتهی ههدهکۆتايی سه ) ٨١٨-٧٥٠" (Theophanes" ی ڕۆمی تئۆفانم مر کاريگهريی نهد لهمه، محهگوتويه شاوهدا ڕه شکهخۆشيی گهژ و زۆر جار نجی ک

هاتووە ی ل ک سهبارەت به يههه رهو نووسه. ئهف نووس د دهمهکانی محهژنه ك لهواهبنه له رچی خۆیگهئه و کردووه و بارودۆخهتی لهشکايه که هيهما وهکی ماقوو

ی محهمهدەوە(ف ل هاتن) يهقيرانهفه خۆشييهم ناچار بووە خۆی بهو نه، بههاتووه، کراوه دمهکانيشدا باس له ف ل هاتنی محهئيسالمييه رچاوهسه له 129.خهريك بکات

ه بهکوو خۆشيی بهنه ك بهنه و بارودۆخهواندا ئهم لهبه حی رگرتنی وهتی وهحانهی ناوهدهسه . لهوهکراوەتهمانا ن خوداوهاليه ئاسمانی له ی خۆشييهو نهی ئهڕاست و

کان ڕاهينانی سيحييه. بۆ مهوهتهنگی داوهتدا ڕهسيحييهکانی دنيای مهباسه د لهمهمحهنانی شهد وهمهئايينيی محه ديش بۆتهمهاوه و ف ل هاتنی محهير کريتان سهك ڕاه

زکردنی ئههۆی به ناکردنهه يان. و و

، خۆشینه ناودارترين Fjodorداستايۆفسکی " فئودۆر نۆزده ی دهسه له ف

Dostojewskiنهسه" گۆڕانکاريی به نا. ئهی نهر و هاتنداه ، خۆشيی ف ل و دەنووسهاتن نه که نه[پهرکهم] دهخۆشيی ف ل . ئهتوانی زۆر ئيلهام ه نگ شهو گهر ب

دا کات و بارودۆخهله که گرێ،خۆ دهرزی سۆزدارانه لهتی بهينييه"زه (تشنج)انه". داستايۆفسکی وهوهڕاده تهکهد دهمهکانی محهحيهبير وهست ری زۆر گهئه : "بهوهو

هئه هاتندا درکاندوويهتی د لهمهمحه که بووه انهساتو چرکهك لهيه تهو حا کاتی ف لکی زۆر که که يدا کهڕۆمانه داستايۆفسکی له 130".گای خودا بووهم ميوانی بارهبۆ کات

ژ) له هاتنی شازادهسه(مرۆڤی گ زۆر له دوێ کهکانی دهزموونهميشکين و ئه ر ف لهون و خهخه چن. هد دمهکانی محهيا

129 Frank R. Freemon: »A Differential Diagnosis of the Inspirational Spells of Muhammad the Prophet of Islam«, Journal of Epilepsia, 17/1976, S. 423–427 130 Frank R. Freemon: »A Differential Diagnosis of the Inspirational Spells of Muhammad the Prophet of Islam«, Journal of Epilepsia, 17/1976, S. 423–427

Page 395: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

394

غهس ئهمووکههه سروشتييه . ی نييهرانهمبهزموونی گرنگی ف ل هاتنی پت. نه تی رووحانی بهينييهزموونی زهمرۆڤ ئه که ها سروشتييهروههه خۆشی دانهنکی تايبه ن کهو بۆچوونهر ئهسهم پسپۆران لهبه نديی يوهپه خۆشييهو نهتيی ئهشکتدا ههون و خهر و خهدهبهڕادهڵ ئيمانداريی لهگهله صرع نهخۆشی ناوی يه، که بهيا

ڕاوه ها گوتهروهمهنشوورە. هه )Temporallappenepilepsie)TLE لوب تمپورال ی و گنه )TLE( خۆشييهو نهکانی تووشبووی ئهخۆشهشهخسيی نه فاف بۆ مرۆڤ کی شهيهو

وان نه وخۆيان لهنديی ڕاستهيوهپه که دەخهنه ڕوو، زموونی رووحانی و ئه کهخۆشييهندا به کرێ. دی دهت

کی جهژنی پاک شه له کی مه)Ostern(و ی و کاته]، ئهسيحييهدا، [که جهژنکی کۆنی ميوانی دهی خۆی دهسيبريای تاراوگه داستايۆفسکی له . ژيا، دۆست بکی داستايۆفسکی خه غهون ه له که رانهمبهپ هاتنيدا بهحا ری هاتبوو، بۆ سهتی ف ل

ههه نا ده م وشانهی بهکهڤا کا: و

هوودهوادا دهرز له ههکی بهرايهنگ و هه"ده م دههه وری منی گرتبوو، من ب دا ونمه ناو خۆياندا ج وێ، و من لهکهويدا دهر زهسهستم کرد ئاسمان به. ههوهخۆم بجوو

نده ڕاستيدا من له . لهوهنهکهده مهستم دههه که وهنيزيك ببوومه خودا ه وهکرد پوه، من دهيهی خودا بوونی ههناو مندا بوو، بهو له. ئهنووساوه ی مرۆڤی گريام. ئ

مه ساغ و سالم، ئاگاداری هيچ نين، که ه خۆش لهی نهئ هاتحا کی چهتی ف ل ند ندا کات. وهناويه و چۆته شتی بينيوهههتی، بهيدا گوتوويهکهقوڕئانه د لهمه. محهيهخۆشمان هه

يمه و مرۆڤهموو ئههه ت و ب د درۆزن مهمحه سوور بوون که وهر ئهسهزۆر له تانهششت ههبه ی لهکهی گرتنهڕاستيدا کات ف د لهمهم نا، محهو شارالتان نيشان بدەن. به

ژه. من نازانم ئهی من بووهخۆشييهو نهويش قوربانيی ئه. ئهبووه ، و خۆشيی و چژه، خولهچرکه ك در ر م ڕم پ بکهم باوه، بهی بووهك ياخود کاتژم ، ئامادە ن

هاتنم له ژی ئهڵ تهگهبارودۆخی ف ل 131!"وهبگۆڕمه و دنيايهواوی چ

به ميشکين له شازاده دی مهمحه زۆر له وهند ڕوانگهچه ی داستايۆفسکی دا لهکهکت. ئهده ککهمی مهردهسه ی فهيههمهبنه و لهچ يمه قيرکی ماقوو داوە، ب کهسهری هه ، ت

131 zitiert nach: Jan Dirk Blom: A Dictionary of Hallucination, S. 155

Page 396: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

395

کهبه ك وايهری وهوروبهر دهسهی لهکهرييهم کارت دوا ندن سهرهپه له ، کهك مندا، گهکه ت و ههنه ورهوتب تهر وهبووب يی ماب هوهك کاتی مندا هاتنه. حا ی کهتی ف ل

ی ده کا و نهستايشی ده نه ك که، دنيايهدنيا بووه ك ڕاکردن لهو وهبۆ ئه ی حا . لهل بژ"دا نووسه بی "مرۆڤی گ هکت گرتنهر حا کی ناو دنيايه چوونه به کهتی ف ل

تافيزيکی به هميشکين ئه کا. بۆ شازادهيان دهم کی پايهك ههوه تهو حا ڵگهرز لهبهستدراوه وهريهوهختهبه : وهتهستراوهبه وهوهو به گر

يی ناڕه "له زابدا، مووکی و عهڕوونی و خهتاريکيی ده مناکيدا، و لهتی و خهحهقووشکی ب ك هاوچهم زی ژيانی به(...) و هه وهبا رۆشن بۆتهك کارهشن وهۆ سات موو ه

ند دا چهو ساتهخۆبوونی لهستی ئاگالهستی ژيانی، هه. هه(...)گرژ بوون تهنراوهزی گرتووهرانبهبه گهر ه ی، هه(...). هۆشياريی، ت موويان ر ههييشتوويی و دکدا بهله کی نپڕ ه، ههوهائاسايی پڕ کراونههۆی تيشک موو ك، ههيهکوتهموو د

ييه کی ، و ئارامييهکۆچيان کردووه ك کۆتاييان پ هاتووه وموو نائارامييهك، ههدوودناوهمه که دوارييههاوئاهه له پڕ بووه که زنيان پ ی و هوم ژ، خۆشحا کی نگی، چ

قاندن. به ست و ئاخرين هۆیهه ڕوون و ئاشکرا، پڕ له له و تيشکهم (...) ئهخوگرتنه کی خاياند، کهيهچرکه وهك ئاگاداربوونهوه وههوههه ك دواتر ف ل ی کهساتگايهدوادا هات(...) ئهبه کی بهخۆبوونی و ههی بارودۆخی گرنگی ئاگالهو ج رزی ست

کردوهنی خۆی ههی بوووهرزبوونهدواياندا بهها بهروهخۆناسيی، هه 132."ست پ

نادهرزترين پله"به به ستهو ههداستايۆفسکی ئه ها روه"، ههکای هارمۆنی جوانيی وشينهك "ههوه کی ب پ شتر نه ست نهبينراو و ههو پ واو، کراوی، نهست پ پت، ههرانبهبه ی پله تدا، بهکاتی تاعه ك لهر وهريی، هاوتايی و ورووژاندن"ی دادەنتهبه ه وهکيتريشهاليه يشتن. لهکردنی ژيان گهرزی ئاو گرتن بهحا چه تی ف ل وانهپوجی ن: (...) ب فيکری، تاريکيی واتايی ياخود مانايی و گهخهکار دهوه ستانهو ههئهپهبهڕوونی له به که رزهبه و ساتهوار و ئاکامی ئهئاسه بنهده و بن. ئهڕ دهر چاوی ت 133کرێ؟"ده و ڕاستييهڵ ئهگه"چ لهکات: پرسيار ده خۆیله

132 Fjodor Dostojewski: Der Idiot, 2. Teil, 5. Kapitel 133 Fjodor Dostojewski: Der Idiot, 2. Teil, 5. Kapitel

Page 397: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

396

هاتندا له بوون لهشئهك بۆنی نهی داستايۆفسکی وهکهوهشيکردنه ن اليه کاتی ف لت. دهسهده وهمار ناسهمڕۆی دهپسپۆرانی ئه نر مارناسی ئينگليزی جان هولينگز لم

تی ی بهوتهس و کهو ههدا ئه ١٩یهدسه " لهJohn Hughlings-Jacksonجاکسن " و 134." ناوبردووهy statemdreaروئيايی"

ينهم با بگهبه د مهوتی محهس و کههه ن کههه ندين نيشانهد: چهمهبو الی محه وهڕن دا دهسانهو کهش لهو نيشانانهر ئهن و ههکهيدا دياری دهکهحيهکاتی وه له کهبينر

ك له هاتوون. له TLEخۆشی توشی نه نينهکاندا دهديسهحه تاقم د کاتی مهمحه که وهخوی لهکانی (گوتهحيهرگرتنی وهوه هزه کانی قوڕئان) گو ی ك وشتر پرخه، وهبووه نگو

هکی زۆری کردووه و لهيهقهوای سارديشدا عارههه ت لهنانهو ته کردووه دا بهتهو حاوه و تف و رزيوهشی لهتونديی له دا بکرێ. زۆر بهگهی لهقسه کراوهك نهيههيچ ش

ی باوهوهميدا کۆ بۆتهده ف لهکه و ديس نووسان دواتر ئهحه که ڕ نييه. جکی ئه نووسيب چونکه خۆوهيان لهبارودۆخانه کی هيچ خا نی ياخود هيچ سوود ر

هاتوون، ته وتانهس و کهو هه. ئهبووهبۆيان نه کی ف ل نيا بارودۆخی ئاسايی مرۆڤژوونووسانی ئيسالمی به که نن. ئه د لهمهحی بۆ محهرجۆی وهپه م ژمار د

يان بهوتانهس و کهو ههوکات ئهد ئهمهمی محهردهگرانی سهخنهمرۆڤ و ڕه دياره بی به ١٦ . لهزی بوونی داناوهخۆشيی و وازوای نهنيشانه شی جۆراوجۆری کت

ت کراوه کهوهدکردنهره د ناچار بهمهقوڕئاندا محه ی وروبهمرۆڤی ده ی ناوی شنهريان دانابووسهله و ی ئه: "گوتيان: ئهدا نووسراوه ٦ی ، ئايه١٥ی سووڕه له . بۆ وتی!" شيکهڕاست، تۆ بهی قوڕئانت بۆ نازڵ بووهسهکه Alری قوڕئان ئهلڕازی "ی ش

Raziوه" به غهده يهم ش وتۆتهکه ن خوداوهاليه حی لهرگرتنی وهر کاتی وهمبهدوێ: "پکی هاوچه هۆشييهبارودۆخ ری وروبهمرۆڤی ده ، ههر لهبهر ئهوەش،وهشنی ب

يانوابووه ته که پ 135."ش

تيان لهو شتهئه هاتنهب هه، دهر داناوهسهی ناوی ش . ئهکهر ف ل و ی بووبڵ گهنديی لهيوهتی، مرۆڤی ئهو کات يا به پهدا بوويهو بارودۆخهد لهمهی محهنيشانانه

134 Théophile Alajouanine: »Dostoiewski’s epilepsy«, Brain 86/1963, S. 209–218 135 Al-Razi: At-Tafsir al-Kabir, Sure 15:6

Page 398: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

397

يتان دانابوو و شه ديان بهمهمحه ککهکی مهيتان! خهڵ شهگهداناوە، يا له یخوداغه کانيشی بهنگرهاليه ايان دەناسی. ری خودمبهپ

Page 399: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

398

Hypergraphia )رگرافيا )هيپپ

رگرافيا ياخود يهدا هه TLEخۆشيی ڵ نهگهنديی لهيوهپه ك کهيهديارده نووسينی هيپپی ئهو تاقيکارييهی وا له . بهيداييهشه له و اليف هانزن "اليه پ Helle und Leifن ه

Hansenوه"ەوە به ن کيکهچووه ڕ ر " sören Kierkegaardگارد "، داستايۆفسکی و سورله سوفی دانمارکی کهفهيله شاوه، دا ره TLEخۆشيی نه ژ هاتن، نجيان ک دوای ف ل

وهو گورجيان به لهپهدا کاری نووسينی بهو بارودۆخانهی ئهزۆربه له 136بردووە. ڕ

ک چهموو که هه ،خۆش نووسيوهنه ند مرۆڤیيان بۆ چهکدا، نامهتاقيکارييه له شنراييهکی مامناوه به TLE کانی تووشبوویخۆشهنيا نه، تهخۆشييان لهناودا بووهنه ندی خ

پيت ١٠٦ی نيزيکه کانيتر بهخۆشه. نهوهتهمی نامهکهيان داوهپيت وه ١٣٠١هاتن ڕاسته TLEکانی خۆشهی نهوت تا ده. سهدا حهوهتهداوه ميانوه وخۆ دوای ف ل 137.وهتهميان داوهوه لهپه به

غه که قوڕئان دا هاتووه د، لهمهڵ محهگهنديی لهيوهپه له واوبوونی ر دوای تهمبهپهئه کدا و پهيتا پهيتا دوای يهك بهيهکانی قوڕئانی حی) نووسراوه(وه ڕۆحانييه تهو حا

ی داوه. زۆرجار ههگوتووه کستانهموو ئههه و ی وهو ت و زۆر لهپهبه حی کراوهی پته به ن مری دا ئه ١٦ی ئايه ٧٥ی سووڕه ب له. خودا دهوهگورجی چهندين جار بخوگهی په د کردب کهمهمحه به ندنههلخۆڕاگری بکات:"زمانت له ڕ ی وهکردن بۆ خونهو (قوڕئان) مهئه شهه. ههوه"جوو فتنيش (زمان گيران) بهی ئاخهی کورتی ک

ژمار دێ. ئه له TLEخۆشيی ی نهنيشانه

ك له ئۆرييهت ناسانی ڕۆژئاوايی ئهئيسالمناس و ڕۆژهه تاقم زانن ڕاست ده به و تر نهد لهمهمحه که هاتندا ڕهخۆشيی ژ شاوهف ل کيشيان ئهنجی ک ی خۆشييهو نه. بڕ

غه غهبيۆگرافييه وێ لهو نايانه وهنهکهد دهر رهمبهپ خۆشبوونی ی نهردا نيشانهمبهکانی پ

136 Heidi Hansen, Leif Bork: »The intriguing secret of machinery«, in: Kritik, Nr. 83, Kopenhagen 1988, S. 118–128 137 Bettina Schmitz, Michael Trimble: Psychiatrische Epileptologie. Psychiatrie für Epileptologen – Epileptologie für Psychiater, S. 73

Page 400: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

399

نن. دهبسه " پسپۆری ئينگليزی نهک Margoliouth S. Davidيويد س. مارگۆليووث "لمی وابووه هاتن (پهرکهم)ی ههخۆد نهمهمحه ههر پ و ر ئهسهکوو له، بهبووهشی ف ل

هناو ئه ست خۆی خستۆتهئانقه زۆرجاريش به که يهبۆچوونه ها روههه 138.وهتهو حاد "مريکايی دانکن بالك مهپسپۆری ئه ر گه ئه" دهDuncan Black Macdonaldکدونا

ت د بهمهمرۆڤ ژيانی محه ، د خۆشيی نه د مهمحه که و باوەڕهر ئهسه هوردی بپشکندی تۆر ئاندرائهبووه"پاتۆلۆژيك"ی هه Tor" . پسپۆری زانستيی و ئيسالم ناسی سوئ

Andræدی رهی مهو بۆچوونه" ئه ی زانستی سه و به وهد کردۆتهکدونا می خۆی ردهپه له خۆشييهو نه: ئهده دوادا وانی بهندامی و رهواوبوونی ئههتی ئاسايی خۆيدا ناتحا

، دهمهر محهگهو ئهبڕوای ئه ددا نابينرێ. بهمهمحه له دێ که هاتب شی ل ب د فه کی ئاسايی و سهحا . ته خۆشييهو نهتايی ئهرهت ت پسپۆر و ئيسالم ناسی نانهبووب

ری وات "سکاتله واری هيچ ئاسه "يشW. Montgomery Wattندی و. مۆنتگۆم. ئهمهمحه ك لهخۆشييهنه تای رهسه د لهمهمحه که يهو بۆچوونهر ئهسهو لهددا نابين

زی کاريی لهی مردووهو کاتهتا ئه وهييهرکردهسه ی داوهست نهده ، ه و کونتڕۆ 139.يدا بووهکهر کارهسهواوی بهته

مۆن "به ی و ئيسالمناسانه ئه" دهFrank R. Freemonم فرانك ر. فڕروکاريان باشی ناناسن يا سه به کهخۆشييه، يا نهوهنهکهد دهد رهمهی محهکهخۆشييهنهمۆن له 140.بووهنه خۆشيهو نهڵ مرۆڤی تووشبووی ئهگهله که يهو بۆچوونهر ئهسهفڕکیرچ زانيارييهگهئه وانی بوون' مکی 'رهم چهمن، بهزانستيی که کانی بۆ بڕيار

سته. ئه د پڕ بهمهبۆ محه نتی هه که كی نووسيوهيهو ليستهپ شبينييهم دژ بهئارگۆم و پدايهکهسوودی پرۆگنۆزه م بهو هه شبينيی بارودۆخی محهی ت نت بۆ پ د: مه. ئارگۆم

هاتن هۆش بوونی لهوتن ، که)paroxysmal onset( ف ل کدا، ديتن و بيستن لهو ب و پڕشبينييهدا و خهبارودۆخه نت دژ به پرۆگنۆز ياخود پ ت کردن. ئارگۆم مۆن کهيا فڕ

يدا وه مجار لهکهيه که خۆشييهو نهد بۆ ئهمهنی محهمه: تهده ، حی بۆ هاتووهچل سای پرسياره ره. بهنگهزۆر دڕه TLE خۆشيی بۆ نه نهمهو ته. ئهج مۆن ل دا دوو م فڕ

138 David Samuel Margoliouth: Mohammed and the Rise of Islam, S. 46 139 W. Montgomery Watt: Muhammad. Prophet and Statesman, S. 19 140 Frank R. Freemon: »A Differential Diagnosis of the Inspirational Spells of Muhammad the Prophet of Islam«, Journal of Epilepsia, 17/1976, S. 423–427

Page 401: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

400

ی مهته و لهئه ر چاو ناگرێ، کهبهد لهمهر بيوگڕافی محهسهی گرنگ لهنيشانه نی مندام ئهوکات وەك سووڕه شنی بووهکی هاوچهخۆشييهو الويهتيشدا نه ی قورئان به

ندا محهمهته نهنووسراونهتهوە. له جل و دوو مرۆڤ به د گوتوويهمهنی چوار سايان به وه، سينگيان کردۆتهويان توند له باوەش گرتووهئه وهرگی سپيهبه ئاوی و د

ن کردۆتهمتفه ڕاوه ك لهيه له 141.وهرك خاو نی مهته له کانيتردا هاتووە کهگکدا لهنجيهتی، لهگه ل ببوون وی. چاوهر زهسه وتۆتهکه عبهی کهرکهر دهبهپڕ کانی خ

ری(گهڵ وگونی) به که . هاواری مامی کردووهوهق ببوونهو ئاسمان زهرهو به. 142داپۆش

ددا مهنجيهتی محهنی گهمهر تهسهله ن کهتانهو بابهدوو له وهرهی سهو نموونانهئه ڕراونه ، بهئانقه هگهر بهی واههيه ئنه تايبهتهمهو تهنا ئه، دهوهتهگ پتوونی ستيش بووب

کی يه" ليستهTilman Nagelن ناگل ". پسپۆری ئيسالم ناس تيلمهوهتهتاريکيدا ماوه لهو کردۆتهمهی محهکهخۆشييهنه کردن بهی بۆ ئاماژهگهبهبه کان له: نيشانهوهدی به هاتنی محهحا ژه، سهی کردووهقهر ئارهکی زۆيهڕاده د: (بهمهتی ف ل ، رەگ

يان خۆشييهو نهرانی ڕۆميش ئهيسهی قهزۆربه کا کهش دهوهبه ماندوويی). ناگل ئاماژه 143.ڵ بووهگهله

کی تورک به بی " لهDede Korkutناوی دەدە قورقود " دوکتۆر Life Alert "Theکت

Medical Case of Muhammadکا کهده ليسته خۆشييهو نهکانی ئهيشانهن ند له" دا چه ن. شدا دهيه TLEخۆشيی نه مرۆڤی تووشبووی ئهو ديش تووشی بووە و لهمهمحه بينر

ه بۆ ئهنگی زهبهتايبهت بيستنی ده خۆشبوونی بۆ نه يهگرنگانه و نيشانهك لهو يهنگوهنگی زهده رقی دنيای له زانين کهد دهمهر محهسهش لهوهئه 144د.مهمحه و مۆسيقا نگوك له: "ديسدا دهکی حهيهگوته . لهبووه ئاگاداری و وهکانهن فريشتهاليه هيچ کاروان

141 Ibn Hischām: Sirat an-nabi, 1:216 142 Al-Bukhari: Sahih al-Bukhari, Hadith Nr. 1505 143 »Legende und Heilsbringer«, ein Interview mit Tilman Nagel, Der Standard, 4. Juli 2008 144 Korkut, Dede: Life Alert. The Medical Case of Muhammad, S. 54f.

Page 402: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

401

ن ئه يی ناکر هگ يا زهر سهگههاوڕ کيتری يهگوته له 145".ياندا هاوڕێ بگهله نگوهزه: "ديسدا دهحه ی نگو 146".يتانهشهشمشا

هنگی زهری زۆر دهگهئه به هاتنی محه بۆته نگو د. دوای گرتنی ناوچهمههۆی ف لهنگی زهدا دهو ناوچانهی ئهزۆربه له وهشکری ئيسالمهن لهاليه کان لهسيحييهمه ی نگو

هنگی زهنگرانی داعيش دهی اليه. بۆ زۆربهکردووهغهدهکليسايان قه ت تا نانهته نگونديتريش تمهند تايبهها چهروه" ههDede Korkut. دەدە قورقود "يهغهدهمڕوش قهئه

ديش بينراون: مهيه و الی محههه وه TLEخۆشيی نه ندييان بهيوهپه کا کهده ليستهه ی و بيری مبارمۆکی، خهتاوانباری، خه ستیيی بوون، هه، رق و قين، کينهکوتهد

ده دهخالقی، وزهرۆيی ئهخۆکوژی، ز کس، ز وگۆڕی س کسيی ی ئا رۆيی س 147رگرافی ياخود پارانۆيا.هيپه

رانييهبباس سادقيان دهعه کی ئ کی زۆری لهئه که مارناس ر مرۆڤی سهزموونبه له خۆشييهو نهر ئهسهويش له. ئهيههه TLEخۆشيی نه توشبووی ناوی دا بهيکهکت

کا: "ف ستوور دهپشت ئه "، ئهو بۆچوونهSword and Seizureشمشير و مقهست "هاتنی محهممهد و بنياتنانی ئيسالم" Creation of s Epilepsy and the’Muhammadل

Islam هنگی زهو بيستنی دهبۆ ئه دا دوو و بارودۆخهياڵ لهون و خهو بينينی خه نگوددا مهتيی محهسايهکه بباس سادقيان لهعه. دوکتۆر خۆشييهنو نهی ئهی ڕووننيشانهکچوونی ههنيشانه . ئهستی دهروت، پارانۆيا و خۆپهس و کهی ت کی بين زموونرانی عهشنيش نووسههاوچه به لی سينا لهری ئ گهيشتن له محهممهد ی بهکهکت ناوی ت

"Understanding Mohammadی گه . ييوه" دا پ

ی بۆچوونی ئه به ده و پسپۆرانهپ ر نهڕاستيدا له د لهمهچ محهو خۆشييهک جيا ژهاتن، ڕه له شاب کهف ل نه نيا بهکانی تهنيشانه نجی ک هاتن ڕوون ناکر ك . وهوهف ل

شه شهی شهک شان و ههی ئيمپاتی يا سۆز. زهڕخوازی ياخود ک وتهس و کهجرکشه ژووی ئيسالم و زۆربهد ئهمهکانی محهسرنجڕاک ستاش بۆ م ی و کات و ئ

145 Al-Nawawi: Sahih Muslim: Kitab al-Libas, Hadith Nr. 2113 146 Al-Nawawi: Sahih Muslim: Kitab al-Libas, Hadith Nr. 2114 147 Korkut, Dede: Life Alert. The Medical Case of Muhammad, S. 35

Page 403: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

402

مانان تا ئه شتووهواری خۆی بهمڕۆش ئاکام و ئاسهموسو و ٣٣ی سووڕه . لهج همانان داوا ده دا قوڕئان له ٢١ی ئايه کی نموونهد وهمهکا محهموسو ير سه ك مرۆڤدوێ: د دهمهسهبارەت به محه بهم وشانه ی محهمهد واته ئايشهکهن. ژنهبکهك بوو لهمهو(محه"ئه ٥٣ی سووڕه له ی ئايشهفتنهو ئاخهر دوو قاچ" ئهسهد) قورئان

ت: "سهدا ده ر و ". ئهحی خودايينموويان وهر ههيانکات ههد دهمهی محهو قسانهئهلمخۆی و گرتن لهخنهڕه دنيای ئيسالمدا بهرگريی له ۆش لهمڕتا ئه شنه سووڕانهچه

ك لهکهکانی دهکاره يان داوهکان ههرفۆرميسته ن. تاقم وان نووسراوه له و کانی نن، بهديس و سيڕە، يان ژيننامهکانی حهقورئان و گوته له م نهکانيدا جياوازی دابن

. بۆ عالمانی ئيسالمی، کراوهپشتيوانيان ل نه وهکييهن خهاليه له ن عالمان و نهاليهکه ريتی د و داب و نهمهکانی محهديس، ژيننامهقورئان، حه له کهوييهئيسالم تی جياکردنهس ههر کهوان ههبۆچوونی ئه ئيسالمی. به ی ئهوانه بدات، ههموويان وهو

ک ههته به ت. وهدهواوی ل ن ش

مانانهن ههاليه د لهمهمحه وخۆ لهی ڕاستهخنههڕ تهد دهره وهموو موسو و به وهکرت، چونکه کی نامۆ دادەنر غهمهمحه شت حی بۆ هاتۆتهوه که يهسهو کهر و ئهمبهد پ

ردراوه ن خوداوهاليه ڕاستيدا له قورئان له که نيا شاهيدهخوارێ و ته گرتن خنه. ڕهن ، کهکهی ئايينهها پايهروهی و ههکهيامهوخۆ پهتوان ناڕاستهد دهمهتيی محهسايهکه لهمانان بوون و شوناسی خۆيان وهتهکانی ئهو ساغ بوونهو و گوتهر ئهسهنيا لهته و موسور پرسيار و الوازی بکات. ههده وهوهله ته ژ ی زۆربه و هۆيهوەر بهزانن، بهر

فۆرميسته نن که محه وهنهکهکان ملی بۆ خوار دهڕ ی کهد و قورئانهمهو بهپهله دەيسهلمزن، بهتايبهت کات وه وەيهك بپار نسيالی وهدوای دۆزينهبه ههموو ش ی هۆکار بۆ پۆت

ون. کهندنی ئايينی ئيسالم دهسهرهڕخوازی ياخود تهوەری پهشه

فۆرميستزۆربه وه کان بههی ڕ کوو بيريشی ن، بهك نهک ههر خۆی ل نادهيههيچ شوتی س و کهکانی قوڕئان يا ههر نووسراوهسهگۆڕانکاريی به که وهنهل ناکه

همهتی محهسايهکه نن و خا ژوونووسان و حهههه کانيش بهقهزه د دا ب ديس ی من. پاوانخوازييهد دادهمهمی محهردهنووسانی دوای سه که يهوهئه ميشهيان ههکهن

نهنووسراوه عالمانی ئيسالمی يا له ردا سهيشتوون، ياخود گۆڕانکارييان بهگهکان تناوه غهم قوڕئان و هههه . چونکهه وه . بۆ دووپاتکردنهتيان باش بووهر نييهمبهم پ

Page 404: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

403

م: ئه فۆرميستانه،ب تيان، بهخۆي وەیب ئه و ڕ ستانهو بۆچوون و ههان ويستب ن يهورواتيوهگهله ڕۆڕيستهنانهکان و تهڵ کۆنز ستووه. لهبهر ئهوەی يمانيان بهکانيش پهت تز دهرزترين و مهك بهد وهمهوان قورئان و محهئه نن، ههزنترين ه وتهس و کهناس

کوو ئهههر دادهد نهک مهکانی محههکان و ههگوماناوييه وتانهس و کهو ههپۆشن بهشان دەدەن. به به کی باشك نموونهيهوه مان پ س و ی ههشهوە زۆربهو هۆيهموسومانان گه ميرات به د بهمهنا سهالمهتهکانی محه وتهکه کانی شهبه له که ييونموسو

نهداهاتوودا شی ده :وهکر

وهيدايی بۆ بهستيی و شهرهخۆ په - ز،بردنی کاری ناحهڕ

که - کهت سواسی فکری و کردەوەيی؛بوون و وهڵ وپ

پارانۆيا؛ و -

ڕايه - .خنهڕه ڵ کردن بۆنهبوونی توانا بۆ گو

Page 405: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

404

وهيدايی بۆ بهستی و شهرخۆ په زبردنی کاری ناحهڕ

غهد خۆی وهمهمحه ک سهمبهك ئاخرين پ ن اليه يامی کۆتايی لهپه که کردووهير ردراوه خوداوه نديی تمهتايبه جيب بهکی نهتييهسايهك کهقوڕئاندا خۆی وه و له. ئهپ

ی ئايه ٢١ی سووڕه ها لهروه). هه٤ی ئايه ٦٨ی (سووڕهرزەوە ناساندووهخالقی بهئه ردهم ههر ئهم مرۆڤی سهرجهسه تی ئيالهی بۆحمهك رهقورئاندا وه دا خۆی له ١٠٧

داههم دههقه له کانی نگرهاليه رين کردن له خۆيشی لهگوتن و ئافهدا. ههروەها، پ .ڕوان کردووهچاوه

نن بهت تا ئهمڕۆش ههنانهته مانان ناوی ب وی خودای له لهپه ر کات موسو ڵ گه"س"ی به رهی ئهد خۆمهن. محهدوادا دهب ش نووس ی لهو د مانان پ قوڕئاندا بۆ موسودا و له. لهکردووه و خودا و فريشته: "دا نووسراوه ٥٦ی ئايه ٣٣ی سووڕه و کان سغه رن، ئهر دهمبهبۆ پ ناوهو کهی ئهن رن و تهسانای ئيمانتان ه وی بۆ بن سليمی ، س

ب به که وهکاتهکانی ڕوون دهنگرهد بۆ اليهمهها محهروه". ههو بنرمانی ئهفه:" يان ههقينهڕی ڕاستهويستيی ئهو، ناتوانن باوهخۆشه وه هيچکام لهب ناتوانن ئ

کی ڕاستهباوه موو دايك و باب، منداڵ و هه ی منتان لهو کاتهب تا ئهتان ههقينهڕ 148".وێنه خۆشتر م جيهانهمرۆڤی ئه

ی و گهنجيدا نه هه ی لهلهبهر ئهوه رمی فه به وستی و نهخۆشه به ستیژيانی منداتييهکهی زۆر الواز سايهخداربوونی کهستی بايه، ههتيی خۆی کردووهسايهناسينی که

ر هسلی سينا له. عهسترابۆوهبه وتی مرۆڤهکانيترەوەس و کههه به ميشهو هه بووهوهد بهمهستيی محهرهخۆپه ويستيی بهرهدوێ: "مرۆڤی خۆ پهده يهو ش ست پ

تهوری خۆيدا دهده ك بهيهو بازنه. ئهيهستايشکردن هه ش ندی ك ناوه، و خۆی وهوهک، پاداشيان ڕاده يهو بازنهکانی بۆ ناو ئهنگرهو، اليهکات. ئهير دهسه کهبازنه ش ک

کهی بازنهوهرهده ی لهسانهو کهدا بۆ ستايش کردنی خۆی. ئهدات و هانيان دهده 149کات."ير دهك دوژمنی خۆی سه، وهوهتهماونه

148 Al-Bukhari: Sahih al-Bukhari, Hadith Nr. 15 149 Ali Sina: Understanding Muhammad. A Psychobiography of Allahs Prophet, S. 61

Page 406: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

405

زی سوپايی نهمهی محهو کاتهئه شتا ه زبوون و بوو، خهد ه ونی بههو گرت. ئهڕادهستيی خۆی ڕازی رڕۆحی خۆپه و کارهبينی و بهتکردنی دهحکوومه

و و درنجه ونی بهخه ڕيان کۆتاييدا باوه هاتن و لهڵ بۆ الی دهکۆمه به بينی، کهده وهدنا. بهی دهکهيامهپهبه ك ئيمام و کرد، خۆی وهسپ کۆچی بۆ ئورشهليم دهسواری ئه ه

ژی هه شنو غهپ ڵ گهۆ ئاسمان و لهفڕێ بدهکانی تر له ئهژمار هينابوو، ههرهمبهموو پك دادهر تهسهخودا له زی سوپاييشی ههخت تا سهرجهم بوو، ههنيشت. کات ه

ر حوکمی خۆيه خستهری خۆی نهوروبهکانی دهناوچه . بۆوهوه، ئارام نهژ

ی خۆ م بهو هه يههه خۆ بوونهوهبه متمانه نديی بهيوهم پهستيی ههرخۆپه گرڕايهمال و ئهداخوازی و هاواری ب ئه ستان بهروه. خۆپهزانينهمکهبه ی و وال بۆ گو

ر کراونياسای تايبه زياتر وهد زۆر لهمهکانی محهی ژنهژماره شزانين که. دهت، ناودی کهڵ بووکهگهند لهماوهت زهنانه. تهرمی ئيزن داوهفه کانی بهنگرهبۆ اليه که بووه

وه له تی کههۆی ياسای تايبه نيا بهخۆيشی ته ، مومکين کراوه قوڕئانيشدا باسی لنجی ده ك لهو يه. ئهکردووە شی کهگرت و پاشماوهدهڕی بۆ خۆی ههوتی شهسکهپ

زی قوڕئانه هۆیکانی بهکرد. بڕيارهش دهکانيدا دابهرهڕکهر شهسهبه ی وهه جگرتخنهڕه ی پشتيان سانهو کهی ئه). زۆربه٥٦ی ئايه ٣٣ی ستراوە(سووڕهنيان ل بهل

کردووه ن. ، دهيان ل گرتووهخنهو ياخود ڕه ت بوو بکووژر

کردنی ن و ويست و ههئيمپاتی(سۆز) ناکه ست بهستان ههری جار خۆپهزۆربه ستپر نبههه د لهمهوتی محهس و که. ههنتيی پ نادهوانيتر نابينن و ياخود گرنگايهئه

کسی بهکان و دهکهجووله هۆزه ژی س ڕۆژی کووژرانی باوك و برا له فييهسه ستڕرد و بنه هو م شهی زهی، دوو نموونهکهما ستی ئيمپاتی ی نهبوونی ههقن بۆ ک

غه ڕايهتهست نهرهر. خۆپهمبهپ کانی نگرهاليه اندن لهوردانهی و سهنيا داوای گوك پشت هه کات. لهکوو داوای خۆ قوربانيکردنيشيان ل دهکات، بهده ر ديکتاتۆر

ك ڕاوهرهخۆپه ميشهڕەنگه هه ری و ملهوڕيی و زۆردارييهروهو سه. ئهستاوهستڕوانيی م چاوهن، بهرستشيان بکهك پهتييهسايهك کهوه ن کهمرۆڤ نهکه له وهداوای ئه

زيانههه به ن کهکهکانيان دهنگرهاليه له کانيان پشتيوانيان ل ستهبهبۆ مه وهموو هستن پڕ به وتانهس و کهو ههن. ئهبکه ر، ستالين و محه پ ڕای رهد. سهمهبۆ هيتل

Page 407: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

406

تهستيی دهرهش خۆپهوهئه ر خۆدا سهخۆبايی بوون، بهوتی لهس و کههۆی هه بته ئاکارهه دا.خنهر بچووکترين ڕهنبههه خراپی له-گوتن و ئاکامهکهشی دەب

Page 408: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

407

ۆزی و وه سواسی فيکری و کردەوەيیئا

کی لهمهمحه چی بووە. ئهدهبهڕاده د مرۆڤ نيا لهشی تهوتهسو کهو ههر کۆنتڕۆنهوه وهيهخوداکه ر ٢٤ خيل، کهکی به. خودايهوهرهخۆی داوەته دهك لهيهك ئاو کاتژم

ش سزايانوهکوو بۆ بيرکردنهکانيان بهوهر بۆ کردهك ههکا و نهکۆنتڕۆلی مرۆڤ ده دات:ده

ك لههه" ت، ه خودايهئاسمان و زه ر شت تان ی لهو نيازه. لهبهر ئهوە، ئهويدا ب دوه، خودا بهوهن يا بيشارنهچ ئاشکاری بکه دايه کات، دا دهگهوتتان لهس و کههه رهو پکيشی بيههرکههه ) دەيبهگهوێ (ئهس خۆش ب سيشی پ رکهخش و ههر شايانی ب

کدا توانايهر ههسهدات. خودا بهو شياوی ب سزای ده ی ئايه ٢ی ". (سووڕهموو شت٢٨٤.(

نج جار لهکۆنتڕۆڵ ده ندانهکانيشی زۆر بيرمهنگرهد اليهمهمحه ڕۆژدا به کرد. پژکردن له شدار کيشی بۆ به. هيچ بيانوويهوهکردنهوری خۆی کۆ دهده بيانوی نو

ی دوور، لهفهکی قورس يا سهخۆشييهنه بوون، جگه لهنه بووڵ کانی قهنگرهاليه ری ڕويستيی ياخود هههه وهديسههۆی ياساکانی حهد بهمهکرد. محهدهنه س و موو پکی بۆ اليهکه رگ شنی جل و بهوتن، چه: ريتمی خهوهکانی ڕوون کردبووهنگرهوت

و ئيتر بۆ - وهر، خواردن، خواردنهفهکسی، کاروباری سهلهبهرکردن، چاالکی سك بههه ر ئاودەست سه ت بۆ چوونهنانهڕوونی و وردی ياسای بۆ دانابوون. ته موو شت

بوونهوەش ياسای خۆی بۆ داناون. ياخود با ل

ی ب مانا وهدووپاتبوونه سمی ئيسالميی لهی ريتوال ياخود ڕێ و ڕهزۆربه کهاتوون، وه ژکردن و ڕێ و ڕهپ نکردنهك نو ی ئه . بهوهسمی خۆ خاو و ڕێ و پ

ك دههه سمانهڕه مان نج جار، ته ب لهر موسو ی ئاويش و ناوچانهت لهنانهڕۆژدا پژگير ناکهوه ب س ش دهندامانی لهئه ر کام له. ههوهکردن خۆی بشواتهوێ، بۆ نو

نه جار به ن بکر تو ئاو وهگه. ئهوهئاو خاو مان وێ، ئيزن بهکهگير نهر ب مرۆڤی موسووههه ، بهدراوه ژ بگرێ. ههخۆڵ و زيخيش ده ، بتوان بهمان ش و س ئهر کهستنۆ

، دج نهبه سمهڕێ و ره ن سزادان کانی بهنگرهد اليهمهب تاوانی بۆ بدا: محههه

Page 409: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

408

نی کهده ژ دهتوانی بۆ دهس نهر کههه ترس ، لهئاو يا زيخ بگه ستی بهستنو ت قيامه ينت. ده ن خوداوهاليهله نر سووت

ن ڕاگرتنی مرۆڤ نهته وتانهس و کهشن ههو چهئه که بووهنيا پرسياری خاوۆخی مرۆڤی ئهبه دەوە مهی بوونی محهمبهو گۆمانی حه مهردهو سههۆی پيس و پ

ت، ئه بۆ وهدهمهن محهاليه ناچار کردنی مرۆڤ له نديی بهيوهزۆرتر په و کارهبی ئهوان بووه نبوونی مرۆڤی ئهرهمڕۆش سهنانهت تا ئه. تهکۆنتڕۆ م ڕای پاك و خاو

ك ناچار به، ههمهردهسه مان نکردنه ر موسو ژ ياخود ده وهخاو ش نو ژگرتنی پ ستنوك دهده تهوە، ته ستی لهکرێ، تهنانهت کات ك بکهوێ يا بای ل ب وهواو بهژن ی يهو ش

د بۆی دياری کردوون.مهمحه

ته القی ڕاستی ب بهمرۆڤ ده ئاودەست ناو م بۆ چوونه، بهوهوتهناو مزگه بچش چوونهپی وهب قاچی چهده ش خات. پ ب دوعا ياخود ژوور بۆ ناو ئاودەست ده پ

زگاريکردن له ندرێ بۆ پار مان له ناوی خودا به و ر جندووکهنبههه مرۆڤی موسوو درينج که گای تاريك و ته خۆيان له ميشهدەب هه د تهوەج . نگ و ترينجدا شاردب

ندرێ کهميسان ناوی خودا بۆ سپاس دهر کاری ئاودەست ههسهوون لهواوبدوای ته هکردووه ترسيدارانهمه رهوهو بوونهر ئهرانبهبه له زگاريی ل ی دۆعاکانی . ليستهپار

مان بهڕۆژانه کی موسو ژه و نموونانهی مرۆڤ ده در ين:دهپ

کی باش و تههه مان نگاو بهب ههدنی ئايينی بوونی خۆی، دهلمانواو بۆ سهر موسوغهس و کهنگاو السايی هههه دا مافی چارهوهر بکاتهمبهوتی پ رمی نووس، نه. لهو

کخه نهنواندن، خۆڕ ق شبينی نهری و خو ، ئهو ئهرکانه بۆ کراونريی هيچکام پکی هاسانتر بۆ حاکمبوونيان عالمانی ئيسالميی ئه ر سهبهمڕۆيی بارودۆخنن. کد ماناندا پ موسو

له پرسياری ئاسايی ڕۆژانه وهپڕ بۆته وهکان بهفيزيۆنيهتهله رنامهواوی کاتی بهته مانان ڕوون بکه وهدهمهی محهڕوانگه شهوهنهبۆ موسو ره ورهی گه. ک که يهوهدا ئهل

شانی مرۆڤ بۆ پاكرهستی سهبهمه نی يا هه کی سرنجڕاک وتی ڕاست س و کهو خاوك خۆی لههه که يهوهکوو ئه، بهو دروست نييه د مهی محهو ياسايانهڵ ئهگهر مرۆڤ

Page 410: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

409

ك نه يان نهخات و بهدايناون ڕ ، بهج ن کی پيس و چه ه پهڵ و گوناهبار چاوی مرۆڤن. ير دهسه کر

مانان به وەیهۆی ئه تهد بوونهمهکانی محهو کرداره گوته تا ئهمڕۆش موسووهد بۆی داناون بهمهموو ئهو ياسايانهی محهمهرجی ئهوەی هه بهرن، خۆيان به ڕ

کی سه دهخودا هه ست و نزيك بهربهکهسان مان بۆی نييهکهست پ نيا ته ن. موسوك لهبه ن و ئهڕێ و ڕەسمهکان به ش وهوانيتريان بهج ب و سنوور و با. ئهنه ڕ

وه کی محهر ههدوای ههوه که يهچوارچ نجی ی گهناچار زۆربه ون، بهد بکهمهنگاومان ده گوناهبار بوون و ترس ست بههه ، کهوهيتانييهکی شهيهبازنه خاتهموسو

کخراوهرهساکاريی به ر زۆربوونی تاوان، زۆر بهنبهههله ه و ڕ ن کانياڕاديکانی ده نو سيمبوليکه و ژيانهست بهتوان ههدا، مرۆڤ دهو ناوهنيا لهته کا. چونکهڕ

غه بکات که ستا به ر لهساڵ به ١٤٠٠ری وروبهر و مرۆڤی دهمبهپ وهئ . يان بردووهڕتهی بگۆڕدرێ و بگهکا مرۆڤ ڕوانگهنه وەیترس له می تاوانباريی، ردهسه وهڕماناندا دهلهناو ت كی موسو تهاقم ختکردنی ژيان. لههيد بوون و بههۆکار، بۆ شه ب

گای دههايهنه چهرچوون لهتدا ڕ ک ههر هيد نه: مرۆڤی شهزۆر سامناکه هو گگای له ميشهکوو بۆ ههکرێ، بهکانی دهموو گوناهههه چاوپۆشی له شتدا ههبه ج

کرێ. گارانتی ده

و کهش بارودۆخهيهندازهو ئهبوون، بهنگری زياتر دهد اليهمهندەی محهئهوە دا پهبوو و ههکۆنتڕۆلکردنيشيانی بۆی دژوارتر ده بوو. ده ردهروهستی گومانی زياتر ت

کوشتن. محهمهد کان بهشی)، سزادەدران و ب دينهسزای ئهنداميی(له کان بهتاوانبارهشه گا چارەی ک ی مرۆڤی ده یڕ وه ری خۆی بهوروبهکۆنتڕۆ ر دهبهڕادهکی لهيهش

نهسه ك کانی وهسپارد: فريشتهکان ئهفريشته ی بهرکهو ئهر دۆزييهوە و ئهرسووڕهبههه نی لهوا رەی قوڕئانسهری نه کانی محهممهد له نگرهاليه ر شانيان دانا. به گو

ن که دوو فريشته نر رييان ل ر شانيان وهسههل دەترس ك سيخۆر وەستاون، چاوەدر هه ٢٤کهن و ده و ١٧ی ئايه ٥٠ی (سووڕه وهنووسنهکانيان دهموو کردەوەکاتژم

کدا ههشه ويدا کهڵ ئهگه). هاوکات له١٨ يداوهيتان له ههر کات و سات کان ئيمانداره وی ڕاست ال بدات، فريشته ك ههن وهر شاکانی سهل ڕ س و موو ههك سيخۆر

Page 411: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

410

کی مرۆڤيان بهکه ر سهرک بهشکرانی ئه. دابهوهتهنووسيوه وهچاك و خراپه وتوه کاندا بهفريشته ك هاتۆته يارمهيهش ك و پ د. مهتيی محهکی باش و ڕ

گای ڕاست ترازان له ترسيی لهمه يی لهميشهو سووتانی هه وهيتانهن شهاليه ڕوه ، بهقوڕئاندا هاتووه جار له ٤٠٠ زياتر له م، کهنهههجه نهکی سهيهش ر رسووڕه

مانان له ر گوشار داده موسو ن. الژ ڕۆژ قايمتر بوو ڕۆژ بهد دهمهکانی محهنگرهيهننن. ههئايينی ئيسالم بسه ڕی خۆيان بهباوه ياندا بهوتس و کههه ك لهيههر ههلم

که و مڕۆش ئهت تا ئهنانه. تهمانا دەکراوه کهر مرۆڤهسهيتان لهری شهگومانی کارت که يهوهشی ئهکهزموونه. ئههاتووهردا نهسهکيان بههيچ گۆڕانکارييه وتانهس و کهههکی ئازادی که تنانهکوو ته، بهلغاو کراوه خنهئايينی و ڕه نيا بيری دژ بهتهنه سيی بير

س و ڵ نووسراوهگهجياوازيی له ياخود بچووکترين بڕيار که کانی قورئان ياخود ههرهکراوه غهدهمرۆڤ قه ب لهکهوتهکانی محهمهد دا هه و لۆژيكی مرۆڤ گهدا به. ل

ن و گرنگ ده د بهمهکانی محهنيا بڕيارهکوو ته، بهحيساب نايه له مرۆڤ ناچار ناسرنانی ئهبه به ه ك لهر چهن. ههکهوان دهج نه ئه به و ياسايانهشن الدان ژمار و تاوان دك دههه تهر گوناه ك. ئاواتی خۆ شوشتنه هۆی خۆ به ب ، و تاوانانهله وهتاوانبار زانين

مان ناچار ده ته وهڕوونی خۆيهستی دههه ميسان بهکات ههمرۆڤی موسو و وهبنووسدانی قهرەبووکردنهوەی تاوانهبۆ هه ندەيتر گيرۆدهکهو تهی ه . وهی ئايينهکهی بکر

تهکهمرۆڤ ده ده که وهيتانييهکی شهيهبازنه و کان . ئيسالميستهرچوونی زۆر دژوارهلڕۆريسته ن کهشوويان دهکانی پتاوانه باس له يل و خواستهوهمه کان بهئيسالمييه و ت

ئاوايی دهگهله و س و بۆ هه وهڕانهترسی گهن. مهکهڵ ڕابردووی تاوانبارييان ماشوويان وهکه کی بهوتی پ ز بهك موتۆڕ بوونيان هان دهرهه دا و و راديکا

، ههلهکا. جا چ ناويان داعيش، سهيان دهئورگانيزه ر فی، ئهلقاعيدە يا تالبان بژه ان خۆيان بهموويهه دهدر گای محهپ د دەزانن و ديارە خۆشيان به تهنيا مهری ڕ

گای ڕاست داده ن. ڕ ن

Page 412: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

411

پارانۆيا

ت، بهستيکهس خۆی دهر کههه ريشی وروبهری زۆر دوژمنانی دهگهئه م بگری هه گرێ. بهم دهستيکهده ی سهپ د، پازدهمهمی محهردهنی سهکهئيسالمييه رچاوهوا

ی کوشتنی محهجار هه کان و ب دينه بهڕهن عهاليه . س يان لهد دراوهمهووهبه وهکانههوودييهن يهاليه شيان لهدوازده شتريش لهچووه ڕ دا يهو نووسراوه. پکرد کهئاماژه کی جووله د لهمهکی جبڕەئيل محهرهی سهفريشته م پ به کهپالنی پياو

غهوهکاتهستی کوشتنی ئاگادار دهبهمه ، گهبوونی بهب پشکنين ياخود هه ر بهمبه. پرش دەکاته سهر فانتازی و خهسهنيا لهته تی خۆی ه له ، کهکهواوی هۆزهر تهيا

کردنيان. و ئاواره دينهمه رکردنيان لههۆی ده کۆتاييدا بووه

کرد کهها ئاماژهروههه ش مردنی گوتبوویمهمحه م پ کی جووله د پ ی هه کهژن وستا Adnan Ibrahimدنان ئيبراهيم "عه -ارمانداوکردنی داوه. ئيمامی شاری ڤيهنده "، ئژووييه و ڕووداوهئه ند ئامۆژگاريی بۆ ئيسالمييه و له وهکاتهزيندوو ده م کاندا سوه خواتده و . بهکان دەکاتهوەکهجووله ، لهد کراوهمهمحه رنبههه وکارەی وا لهی ئهتۆ

و نديی ڕاستهوخۆ لهيوهی پهکاره م هوودی ئهد و يهمهمی محهردههوودی سهان يهن: " مهردهسه ن کد وان هوودی بکات. (...)ئهی يهوهتهنه ت لههيوادارم خودا لعنهپڵ، خهته ". ناسنت و کوشتن دهيانهنيا گزی و ف

نه ی ترسه کی ئايدنان ئيبراهيم وه: عهيهوهدا ئهيهو گوتهر لهخا ينی ئهوتۆ ك مرۆڤو بکاتهوهتهناو نه له رق و کينه نهناسراوە که ندنهکهی . کۆتايی نامهوهکاندا ب ی خو

ر بۆ ك ههنه و مرۆڤه. ئهقوڕئان" بووە ی ڤيهنا "ئازاديی ئايين لهزانستگه لهته مانانی و کی نموونه لهکان وهبييهڕهعه موسو و لهکو، بهژمار دێئه ك ئيمام

تی ئوتريش به ت لهتايبه ئورووپا و به ی ئيسالميی و فۆرمی نو نانی ڕ که هۆی پ وهشهو مرۆڤهت له زمان ئهنانهته يهوهير ئهکرێ. سهير دهر کينگ سهك مارتين لوتهوه

ته و دانی بهده ئامۆژگاريی ئاگرين د داعيش و گوتنی ئهوەی که رێ، سهرەڕای جنه ن ئيسالميستهاليه له قينهمی ڕاستهئيسال . دزراوه وهکانهڕاديکا

Page 413: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

412

ره نه و ئيسالمييه: ئهيهوهدا پرسيار ئهل ن، و ک ئه ڕاديکا گايهوانی بهک و ڕشاوه : و ده. ئهوهداتهيدا دهو ئامۆژگارييهر لهی ههکهمهدنان ئيبراهيم وه؟ عهک

ی وهشانهوهبۆ هه می دوژمنانی ئيسالمهرههکت ياخود به"داعيش پرۆدو و کۆنتڕۆته ئۆرييه کان."ئيسالمييه باشتری و تهگهر دهويش ههئه که چييانهکی ئاژاوهت بۆ وهڕ

می خۆی کونتڕۆڵ ردهکانی سههوودييهک ههر يهد نهمهد. محهمهمی محهردهسهککوو شهکرد، بهده رانکهڕ و مان و يه ری لهی ما وان موسو ها هوودی وهنخست کهوه رەی ئهوان تا قيامه ڕ ژهبه گو کۆتاييدا به ب و لهی دهت درمانهرکهسه نديی يوهپه و توونا کردنهواويی پ دێ. ئهکان تهوتوويی موسو

مانانهوە ههڕاسته ش و ڕزگارييهئه . دوایيهوخۆی به ڕزگاری و ئازاديی موسو ت دێ. قيامه

کوو بووە، بهنه داکانهوودييهر يهنبههه نيا لهتهد مهستی گوماناوی بوونی محههه تهوە. ئهر زهکانيتری سهوهتهموو نههه که قوڕئاندا نووسراوه رچی لهگهويش دەگر

کتر... ڵ يهگه، بۆ ئاشنابوون لهووهش کردکاندا دابهو هۆزه وهتهر نهسهخودا مرۆڤی بهش قيامهمهچی محه)، که١٣ی ئايه ٤٩ی (سووڕه کانی چهت بۆ وهد بارودۆخی پ

کات: يان دهداهاتوو ئاوا به

ك دادێ که" نی کۆ مهوری خواردهده له کی برسی کهك خهکانيتر وهوهتهنه ڕۆژن،رتاندا دادهسه، بهوهبنهده وه بار ، کجار زۆر دهتان يهدا ژمارهو ڕۆژهله (...) ئ بکدا. ئهرابهبه ك کا لهم الواز وهبه و کيان لهر س وه وان هيچ ترس ، چونکهنييه ئ

وه تان الوازه ئ هد ، چونکهکز و الواز ده کانتان بۆيه. (...) د وه ب ژيانتان خۆش ئ 150".بهمردن د وێ و رقتان لهده

کانياندا دووپات دانيشتنه مڕۆش لهد تا ئهمهی محهيهو گوتهکان ئهئيسالميسته مانان بهو بارودۆخی ئه وهنهکهده شبينييهکانی محهگهبه مڕۆی موسو د مهيهک بۆ پ

ك بۆ گههانده و به وهنهکهمانا ده مهردهم سهلهمهڕ ئه ز ردمی بۆ سه وهڕانهر هتی ئه ن. ئهو کاتی دادهودەسه کدێ که و ئاواتهن ك پ مان مردنيان کات مرۆڤی موسو

وهژيان خۆش بوێ و جيهاد به زياتر له ڕۆريسته رهڕکهرن. دروشمی شهبه ڕ کان ت

150 Abū Dawūd: Sunan abu Dawūd, Hadith Nr. 4297

Page 414: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

413

وه: ده دروست نهکراوە که خۆوهڕۆژئاوا له دژ به مهژيانتان خۆش ده "ئ ش وێ، ئمانانهی ئهت بۆ زۆربهنانهتهوێ". ۆش دهمردنمان خ د ڕخوازی رهی شهو موسو

دين وەك ياسايهسهبه ردهم ههر ئهشکردنی مرۆڤی سه، دابهوهنهکهده . ر ديندار و بغهبه کی وهتهر نهنبههه ی لهکهستی گوماناوييهيان و ههکهرهمبههۆی پ کانيتر ديواروان رز لهبه شراوەن يه . لهياندا ک تهقه به ردهم ههکيتری ئههيچ ج کان ئيسالمييه را و

ئۆريی خه کان هوودييهڵ خۆيان و دنيای ڕۆژئاوا و يهگهندی لهيوهپه ت لهيانهباس له تت. به شهته وتهس و کهشنه ههو چهناکر گۆڕکی دهنيا ک ن، دوژمن بهکان ج کرت و بهحيسابی ب لياقهدهتاوانکار دا کانی رکهر ئهنبههه تيی لهرپرسايهتی خۆيان، بهنر

ت. ال دهگا وهکۆمه نر

Page 415: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

414

ڕايهناته خنهڕه ی لهوانيی گو

يه رچی لهگهئه هۆی مرۆڤ به که نووسراوهڕوونی نه کی قورئاندا بههيچ جدارە بدرێ، بهمهمحه تيکردن بهسووکايه ددا زۆر مهژيننامهی محه م لهدەوە له س

تهسهله که له مرۆڤی وا کراوه جار باس غه کردن بهر کفر کردن و گا ر، بهمبهپداره له دمهمری محهئه ڕاوه دراون. به س ی گ س چل که به سانهو کهی ئهکان ژمارهپوياندا شاعير و ده له ن کهگهده دايهن ژيان ت ی له نيا ويستوويانهته که نگب ڕ

شدا مهردهو سهت لهنانهن. تهد و ئايينهکهی بکهمهمحه به رهشمهقه وهيانهکهرههونهدينی . النضر ابن الحارث "بکوژ و جه توانيويهتیب " Al-Nadr Ibn Al-Harithرگبڕ ب

کی خه و مرۆڤانهك لهيه کی دهککهکی مهبووە. ڕۆشنبير ری سه نگخۆش که، مرۆڤڕاوهداب و نه خۆی به رانی و يهريت و گ ك خه وههوودييهکانی ئ ريك کردبوو و ڕۆژ

: کاد دهمهمحه دا س پرسيار له ککهی مهککی خهويهکۆبوونه له

" ک بوو؟ Ephesusوتووی افسس "خه - ؟ ک بووه ڕاوهوی گهواوی زهته وهدوو شاخه ی بهو پياوهئه - ؟رۆح چييه -

النضر ابن نی بهو به وهم بداتهدا کتوپڕ وهيهوهو کۆبوونهله يتوانيوهد نهمهمحه

کی له الحارث داوه می گا و ئينجا وهحی ئيالهی پ دهتا وهست ههر ڕاوهسهڕۆژپه. چهوهداتهده تمهك بۆ محهحيهی هيچ وهوهب ئه ب بهڕ دهندين ڕۆژ ت خوارێ. هد ب

شدا محهله 151.فريای هاتووه وتوو دواتر قوڕئان بهدوو حه ڕاوه د بهمهپ كی يهگژوويی له می ی پياوی دوو شاخ وهوهزن بۆ رۆۆنکردنهری مهندهسکهر ئهسهنام

کی ئايينی مه وتووی افسس دا کهمی چيرۆکی خهوه . لهوهتهداوه سيحی بهمرۆڤكی سهبارەت ٤٥١-٥٢١" (jakob Sarugعقووب سارۆگ "ناوی يه ) بووە و سروود

سيحی ر مرۆڤی ئايينی مهنبههه ك نيشانهيهک لهکان وهبه زۆرداريی ڕۆمييه

151 Ibn Hischām: Sirat an-nabi, 1:379

Page 416: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

415

ك م"، وهنهههناوی "جه به ١٨ی سووڕه ستووه که محهمهد به پتوونی لهبهههکی ڕاسته تهوە قينهچيرۆک ن کی د وهمهری سروشتی رۆح محهر پرسياسه. لهدەيه م

ی داوهسه ت پرسيار دهسهوان له: "ئهوهتهرچ کی کهر رۆح ل : رۆح کار ن. بوه م بهکی کهر ڕۆح، زانيارييهسهو له ئيالهييه ).٨٥ی ئايه ١٨ی " (سووڕهدراوه ئ

مهکانی محهمهد رەد دەکاتهوە و قوڕئان به السا ييکهر و ابن الحارث وە: ئهو خۆی ڕاوە و خوڕافاتی سهردەمی کۆن ناو دەبا. ههروەها دە دووپاتکهرەوی گ

تهوە. ڕ ڕاوەی زۆر باشتر له هی قورئان بگ ئهو ڕاستييه 152دەتوانی ريوايهت و گکی مهککه ئهو سووکايهتييهی به محهمهد کی خه که ابن الحارث له ناو کۆمه

ته هی ل بسهنر وە. کات دواتر محهمهد بووە حاکمی مهدينه، کردووە، دەبوو تۆوان کرد. له ن کانی مهککه دەست پ کی مهزنی دژ به خه کهسی بهديلگيراوی ٧٠شهڕ

دا بوو. لهگهڵ ئهوشداکه ههموو شهڕ که وەدەستی کهوتبوون، ابن الحارث يشيان لهگهابن الحارث و بهديلگيراوەکان له بهرانبهر پارەدا ئازاد کران، محهمهد دەستووری دا

ن. دارە بدر کی له س 153ههڤا

کی هاوچهشنيش له حهديسه کۆکراوەکانی ئهبوو داوود " " دا Abū Dawūdشتنينهوە: " ک محه دەخو کی مردوو وت تهرمی مزگهرکهر دهبه د لهمهڕۆژ ی ژن

. ئهده ژکه و لهبين ر . پی کوشتووهو ژنهک ئه کاتکان پرسيار دهرهنو کی کو ياوی و گوتی: رهستا سههه ی خودا من ئهر پ ی من کۆيله و ژنه. ئهم کوشتووهو ژنهسوو

ی وهبوو ی ههك دهو دوو مندا نی سووکايه. ئهيهنکی ياقووتم ل ی ره تی بهو دو سووم گوت کاره ی. به ی باش نييهکهخودا کرد. من پ ڕای رهو سهم ئهو ناب شتی وا ب

ی، من و کارهر ئهسه. لهوهی خۆی دووپات کردهکهتييهميسان سووکايهش ههوهئهر سهبوو. لهوم نهی ئهتييهو سووکايهخۆڕاگريی ئه کوشتنی کرام، چونکه ناچار به

ژکه کاتهد رووی دهمهمحه و پياوهی ئهقسه وه: کان و دهرهنو مووتان شاهيدنهه ئنی ئه که 154". ڵ رژاوهحه به و ژنهخو

152 Ibn Hischām: Sirat an-nabi 1:377f. 153 Ibn Hischām: Sirat an-nabi 2:312 154 Abū Dawūd: Sunan abu Dawūd, Hadith Nr. 4361

Page 417: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

416

هکانی خۆی ك دايکی مندا نهر لهو چيرۆکهدا تهنيا ئهوە نييه که مرۆڤ کاری ترسکوو باوکردنی بهو تاوانهی که گۆيا سووکايهتی به محهمهد کردووە، دەکووژی، بهوەبردن و ئيزنی ه شهخسييهکاندايه. بهو کارە بهڕ زۆرداريی و تووڕەيی لهناو بنهما

وەی حاکمان و زۆردا هکانهوە. کوشتن له چوارچ ته ناو ما ته دەرێ و دەچ ران د

کی يههوودی ك لهسهر ژن ههر له ههمان کۆکراوەکانی حهديسدا چيرۆکندراوە، چونکه ژنهکه کی محهمهدەوە خنک تهوە که له اليهن ههڤا ڕدر دەگرەشدا سووکايهتی به محهمهد کردووە ياخود له پشت سهری محهمهد قسهی کردووە. ل

کی ئاسايی و فهرمی محهمهد پشتي وانی له مرۆڤکوژەکه دەکا و کارەکه به شت. 155دادەن

ی نی سا ک له شاری وهله کۆبوونه ٢٠١٣کات من له مانگی ژو و کۆنفرانسقاهيرە بۆچوونی خۆم لهسهر ئهوە ڕاگهياند که ئيسالمی فاشيستی له سهردەمی

کی زانستگهی ئهلئ کردووە، پرۆفسۆر هزههر بانگی بۆ کوشتنی محهمهدەوە دەستيپرەکهی نانهوە بۆ ئهو کارەی چيرۆکی کوشتنی ژنی پياوە کو گه ه من دا و بۆ به

ڕايهوە. گ

کردن به زی و سهردەمه نائارامهکاندا ياسای سووکايهتيپ ههميشه له کاتی ب هنهوە. محهمهد نهک ههر بهرگريی له کوشتنی شته پيرۆزەکان توند و تيژتر دەکر

کوو پالنی بۆ لهناوبردنی شاعيران و ئهو مرۆڤانه دادەڕشت ڕەخنه گران نهدەکرد، بهنابوو، وەك شاعير کعب ابن که تهنيا وەك 'حهنهك' ناوی ئهويان له شيعرەکانياندا ه

کستی Ashraf-b Ibn al’Kaaالشڕف " " که محهمهدی تۆمهتبار کردبوو بهوەی تە به ب ئهوەی له مهبهست و ناوەڕۆکی قورئانی له نووسراوە يههوودييهکانهوە دزيو

ت. محهمهد له ههنبهر ئهو چهشنه گوتانه، بهتايبهت خستنه نووسراوەکان ت گهييشتبوەيهك خۆڕاگريی نهدەکرد، ههر بهو هۆيهش ر پرسياری خوداکهيدا به هيچ ش ژفهرمانی کوشتنی ئهو شاعيرە يههوودييهی داوە. تهنانهت فهرمانی کوشتنی ئهو

شتر وەحيهکانی بۆ دەنووسيهوە. کهسهشی دا، که پ

155 Abū Dawūd: Sunan abu Dawūd, Hadith Nr. 4362

Page 418: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

417

زی له ه يا پ دا خودا پهرەسهندنی کورپه ندبۆوە که لهو محهمهد سووڕەيهکی بۆ خوسقان ڕوون کردۆتهوە. همه و گۆشت و ئ نی دە رمهوە بۆ خو دانه بچووکهکانی سپوەيه نووسيبوو: "که کی لهسهر ئهو سووڕەيه بهو ش نتار نووسهرەکه بۆخۆی کوم

نهرە!" محهمهد به وابوو ستايشی خودای موبارەك دەکهين، که ق باشترين خووەيه سووڕەکهی بۆ نازڵ کردووم و ، خوداش ڕاست بهو ش نووسهرەکه دە بهدەکا ئهو گوتهيه له ئاخری سووڕەکه زياد بکات. نووسهرەکه، گومانی له ئهمری پی ك بهج کهاتووە و ويستوويه محهمهد تاقی بکاتهوە. جار دا پ وەحيهکانی محهمهد ت

دا نووسيوە. دواتر بينيويه که ئهو گوته کيتری ت ندۆتهوە، شت يهی وا محهمهد بۆی خووان وەحيهکانی خودا و نووسراوەی نووسهرەکهی ههست پ محهمهد جياوازيی نڕاويهتهوە که کيدا گ نهکردووە. نووسهرەکه ئايينی ئيسالمی وەال ناوە و لهناو خه

حوکمی کوشتنی نووسهرەکهی داوە. قوڕئان گوتهی خودا نييه. لهبهر ئهوە محهمهدهمهندەکان و عوسمان که تهنيا بههۆی ناوبژی کردنی چهند کهس له بازرگانه دەوم ئهو دواتر بوو به خهليفهی ئيسالم، محهمهد لهو کارە پهشيمان کراوەتهوە. بهکوو لهسهر بووردنه نهبووە هۆی ڕزگاريی شاعير و نووسهرەکانيتر به بهخشين و ل

هکی بچووك لهههنبهر سووڕەکانی محهمهد، گيانی خۆيان بهخت کردوە. ڕەخنهي

ههر کهس سووکايهتی به محهمهد کردبايه ژيانی خۆی دەخسته مهترسييهوە. ئهو ژوويهکی ئيسالميدا گايهك و له ههموو م م لهههر ج هاتبوو، به کارە وەك ياسای ل

وان سهدەی ههشتهم و يازدەه وە نهچووە. له ن ئيسپانياهمدا ئهو ياسايه له بهغدا و بهڕزی نيزامی و ئابووری بۆ پتهوی و ڕا چونکه بارودۆخی بهه کی نهدەگ هيچ ڕۆوان زی دنيای ئيسالم بهرپرس بووە. وەرگهڕانهوە و الدان له دين له ن خۆڕاگری بهه

توند شاعيران و ئهديباندا ببوو به مۆد. کهچی له سهردەمی خاچ پهرەستهکانهوە تاوانیك نيزيك غهمبهر، بهرپرسانی ئايينی ل و تيژی الدان له دين و سووکايهتی کردن به پڕنی کی خستوون. باوکه گهورەی مود شگری لهو کارانه ڕ کردۆتهوە و بۆ پ

كی به ناوی Ibn Taimiyyaسهلهفييهکان ابن تهيمييه " " له سهدەی ناوەڕاستدا پهرتووکشراو لهههنبهر سووکا گهی "شمشيری ک غهمبهر"دا نووسی و سهدان به يهتيکردن به پ

نايهوە. دارەدانی ئهو چهشن مرۆڤانه ه بۆ له س

Page 419: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

418

مانان لهسهر ئهو باوەڕەن که سووکايهتيکردن به تا ئهمڕۆش زۆربهی موسوم لهسهر چهشنی سزادانهکه دەنگی جياوازيان ههيه. غهمبهر شايانی سزادرانه، به پ

ن، تهنيا خ ك دە غهمبهر سووکايهتی دەکهن، تاقم ودا بۆی ههيه، ئهو مرۆڤانهی به په لهو مانی ڕاستهقينه دەب تۆ کيش لهسهر ئهو بۆچوونهن که موسو سزا بدا و بڕ

رشی داعيش بۆ تهوە. به دوای ه ن بدۆمرۆڤانه بست " ديارە Charlie Hebdo" شارلی هتانی ئيسالمی ئهو کارەيان به فهرمی دياکانی زۆربهی و مهحکووم کرد، کهچی له م

يی خهسارگهياندنی ئهو کارە دەکرا. عهڕەبستانی تانی عهڕەبيدا ههست به خۆشحا ور دواتر بالگ م چهند کاتژم سهعوودی له سهرەخۆشی پاريسدا بهشداری کرد به

" له شاری جهددە به هۆی ڕەخنه گرتن له ئايينی Raif Badawiنووس رائيف بدەوی "ی ئيسالم، ت. سهرەتای سا نر ت و دە ساڵ زيندانی بهسهردا دەسهپ قامچيکاری دەکرکی ئهفغانيان بهردەباران کرد، ٢٠١٥ کی له کابولی ئهفغانستان الو كی خه کۆمه

بهو تاوانهی گوايه قورئانی سووتاندووە. مامۆستايهکی ژنی قوتابخانهی ئينگليزی له ووکه ورچهکهی خۆی نابوو محهمهد. سوودان زيندانی کرا بهو تاوانهی ناوی ب

کياندا گوتبوويان: مان لهبهر ئهوەی له سروود که له ئا ی شا ههروەها کلووپی تۆپی پر ڕەخنهی زۆر توندی ك بوو که له تۆپی پ نهدەگهيی"، کهوتنه ژ غهمبهر "محهمهد پ

ه ئيسالميستهکانهوە. سهرەڕای ئهو ههموو رەخنانهش الی کهم ناوەندی ئيسالمی لت." مان ڕايگهياند: "محهمهد نهيدەتوانی زانياری لهسهر تۆپی پ ههب ئا

م کردووە به غهمبهر به ئازارە کهسييهکانی خۆيهوە دەستی پ نهخۆشييهکانی پی خستنه بهر باسه و نه نهيهك بووە له خوداکهی که نه ج ويستييهکهی و خۆراك و پ

ته سهر. خودايهك که ی دوورەوە هيدايهت دەکا و بهرپرسايهتيی دەکهو مرۆڤ له ڕك بههۆی ياسا و قهدەغهکانيهوە کۆنتڕۆڵ دەکا. ئهو ئاگای له ئاکاری مرۆڤ ههمووشتهيهك و تهنانهت بۆ بيرکردنهوەی جيا له ياساکانی خۆيشی، سزايان ههيه و بۆ ههر هه

ک ههر ر پرسيار خستنی خودايان پ نادات. ههموو بڕيار خۆی دەدا و ئيزنی له ژژوو و چارەنووسی مرۆڤی ی دەکا. خودا خۆی م کيش خۆی کۆنتڕۆ دەيدا و ههمووشتشهی سهرەکی و ناوەنديی رەشدا ههم ک دياری کردووە، نهك مرۆڤ و ئاکارەکانی. ل

گاچارەکهی. دەکات و ههم ئاماژە به ڕ دەستپ

Page 420: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

419

ت که ئهوشتهی دنيای ئيسالمی نهخۆش کردووە، تهنيا ئهوکاته دەتوان ساڕ ژ بکرغهمبهرەکهيان دوور بخهنهوە: باوەڕ به مانان بتوانن خۆيان له نهخۆشييهکانی پ موسو

ڕايهناتهچارەنووس، وەسواسی بير و بۆچوون، متمانهبهخۆيی، پارانۆيا، ی وانيی گودابردنی خودا، خنهڕه له نهی چهواشهکردن و به الڕ و ههروەها ههستی تووڕەيی. و

ر ڕەخنهوە. که وەك نموون ته ژ هاتووە، دەب بختر گای ل نموونيهك بۆ کۆمه ه و رك که ئيزنی نهب س يهی 'محهمهد، خودا و قورئان' بخاته بهر ڕەخنه، فۆرم ر

کوو خۆفريودانه. ئيسالمی فناتيك و ناتولهرانسی فۆرم نييه به ژەی ،ڕ بهرههم و درکو کست و نووسراوەکان نييه، به نهگهيشتن له ت فۆڕمی ت دەڕۆييه. ڕ و بهرههمی ز

وە مانان ههوڵ بدەن محهمهد لهناو چوارچ دەکات که موسو بيرکردنهوە ئهو کات دەستپن. تازە ئهوکاته دەتوانن کی دابن و قهفهزە پيرۆزەکهی ئازاد بکهن و تهنيا به مرۆڤ

ژوويهك ستا، م ژووی ئ ك له م که خۆيان له بهنديخانهکهی ڕزگار بکهن و ببنه بهشت. کوو له اليهن مرۆڤهوە بڕياری لهسهر دەدر نهك له اليهن خوداوە به

Page 421: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

420

تی مانانخه بدۆ بۆ موسو شارلی ه

کی ندکار کی زۆر به ئيمان بووم. لهگهڵ خو مان ستا موسو چهندين ساڵ بهر له ئمانی له ئاوکسبۆرگ ببووم به ههڤاڵ که پالنی دانابوو له داهاتوودا بب به مامۆستای ئا، نوکتهيهکی م خۆش ب ی پرسيم ئهگهر پ کهوە دانيشتبوين و ل ك پ ئايينی. ڕۆژ

تهوە. گوت ڕ کهنينم بۆ بگ ی:پ

تروس " كی شاری مونيخ دەمرێ و دەچ بۆ بهههشت. پ لهبهر " Petrusقهسابشی پ دەگرێ و دەست دەکا به دۆزينی گيرفانهکانی. تروس دەروازەی بهههشت پ پ

تهوە و له قهسابهکه دەپرس ئهو شته چييه هوی سپی له گيرفانيدا دەدۆز کی قه باس کامدا دە ته. قهسابهکه له وە : "ئهوە خواردەمهنی منه، من به ب ئهوە ناتوانم و بۆ پ

م بچيه ته چييه، ناه ی تا ئهو کاتهی نهزانم ئهو شتهی پ ی دە تروس پ بژيم." پ؟ عيسا هوە دەناس ژە قه تروس له عيسا پرسيار دەکا ئايا ئهو شته در ژوورێ. پ

تروس، له دايکم بپرسه، چونکه ئهو زي مدەداتهوە: "نا نازانم پ اتر له بازاڕ وەتروس له مريهم پرسيار خواردەمهنی دەکڕی و خۆی بهو شتانهوە خهريك دەکرد". پباسهکه له دەستيدا ژە ههيه؟ دايکی خودا، کا دەکا ئايا ناسياوی ئهو خواردەمهنييه در: "شتی ئهوتۆم تا ئهمڕۆ نهبينيوە، کی دەکوش ئينجا دە ڕادەگرێ و به سهبرا ڕ

م زۆر له داعب !" به اکهی روح القدس دەچ

کهنين شۆکه ببووم. چلۆن دەکرێ ی پ ڕانهوەی ئهو نوکتهيه به ج دوای گك که دەيههويست ببی به مامۆستای ئايينی سووکايهتی ئاوا به مرۆڤه کراو باوەڕپتهی کهوتبووم که گا گايهکهوە هه پيرۆزەکانی ئايينی مهسيحی بکات! من خۆم له کۆمه

دا دەکرا کردن به ئايين و زۆر ت تهپ م گا دەکهنيم. به ك پ و به مهيلهوە به ههموو شتوەيهك بيريشم ل نهدەکردەوە. تازە، باسی ک بوو به هيچ ش غهمبهر، شت بهتايبهت پپاکبوونی مريهم له قورئانيشدا ناسراو بوو. سووڕەيهك له قوڕئاندا تايبهت لهسهر

دايکی عيسا نووسراوە.

ڕانهوەی ئهو ندکارە گ نا که نهکا خو که ی مندا پ کی زۆری له د نوکتهيه ترستهی پ بکهن. من لهوە ڕنهوە و گا غهمبهر بگ کی ئهوتۆ لهسهر پ مانييهکانم شت ئا

Page 422: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

421

و بکهم، بهو ڕادەيهش که مانی ت گای ئا دەترسام ههرچهند زياتر خۆم لهگهڵ کۆمهدا پ کی ئايينيی نهخۆشيی ڕەخنه له ئايين و شته پيرۆزەکانم ت ت. وەك مرۆڤ هروەردە ب

غهمبهرم له ههموو کهس و تهنانهت له ی قوڕئان دەبوو کهسايهتيی پ مان و به پ موسودايك و باوکی خۆشم خۆشتر بوێ. ترس له ههنبهر سيمبوله پيرۆزەکانی ئايينی ئيسالم

زگاری منی خسته تهنياييهکی ب ئهمالو ئهوالوە. هاتمه سهر ئهو قهناعهته که بۆ پا رهکانم دوور بخهمهوە. مانی و ههڤا گای ئا له ئايينهکهم خۆم له کۆمه

يانی محهمهد ئهو کات خۆشهويستيی خۆيان به کوشتنی ئهو مرۆڤانهی چهند له هاوڕدا کردووە، دەربڕيوە. له پشت سهری قسهيان کردووە ياخود ڕاستهوخۆ دژايهتيان لهگه

بدۆ الساي کانی محهمهديان کردۆتهوە. ئهوان مرۆڤکوژەکانی شارلی ه ی هاوڕ . ن دەيانزانی که محهمهد ئهو کارەی ئهوانی پ باشه و بهختهوەرييان بۆ به دياری د

" به مانای تانه يا حهنهك له قوڕئاندا زۆر sukhriyyaوشهی عهڕەبی سوخرييه "تهيان به محهمهد کانی مهککه گا نهويستيار و نهخوازراوە چونکه زۆر جار خه

کردووە.

ر پرسيارەوە، غهمبهر بخهمه ژ ئهو کات لهو بارودۆخهدا نهبووم که پيرۆزبوونی پمانييهکان دووريم دەکرد. هرچهند زياتر ندکارە ئا ههر بهو هۆيهوە له زانستگه له خودياکان لهسهر ئيسالم بۆم گۆشهگير دەبووم بهو ڕادەيهش بۆچوونی هاوکارەکان و م

ما زی دژوارتر دەبوو. مرۆڤی ئا نی دەوروبهرم به دوژمن دادەنا و ئهوانهم پ ب ڕحورمهتيم پ کراوە." مانم، کهوابوو ب بوو. دروشمم ئهوە بوو: "چونکه من موسو

وەی م دا به گشتی لهگهڵ ئيسالم و تهوەری ئايين به ش ك دواتر ئهو کاتهی ههو ساس و کهوت بکهمڕەخنهيی کرد که نووسراوە و گهه ز ، ههستم پ وتهی ڕەخنهئام

ی . کاريکاتۆرەکانی سا ی دانمارك بۆ گۆڕينی ٢٠١٥دەتوان چهندە گرنگ بکی زۆر له ڕا. تاقم کی زۆر گرنگيان گ فکرينی من لهسهر تهوەری ئايين دەور تمانان دەچوونه سهر شهقامهکان و به خۆنيشاندان خۆشهويستی خۆيان سهبارەت موسو

غهمبهر و بۆ بهربهرەکان ی لهگهڵ ڕۆژئاواييهکان نيشان دەدا. چهندين مرۆڤ لهو به پبارودۆخه نائارامهدا گيانی خۆيان له دەست دا. کهس نهبوو ب گيانی ئهو مرۆڤانه

زی محهمهد. نهی ڕەخنهئام زۆر گرنگتر و بهنرخترە له چهند و

Page 423: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

422

تهختی دانمارك و لهگهڵ " " ئهو Flemming Roseدواتر چووم بۆ کۆپنهاگن پدا کهوتن ڕ و کردنهوەی کاريکاتۆرەکانی محهمهد، چاوپ کتۆرەی بهرپرس بوو بۆ ب

ك مرۆڤی ڕۆشنبير رووبهروو بوومهوە که نه ڕق و و گفتوگۆم کرد. لهگهڵ تاقمدا بوو، نه له اليهن ڕەگهزپهرەستهکانهوە هيدايهت دەکران. يهك لهو کينهيان لهد

گاچارەيهك نييه نين و محهمهد مرۆڤانه گوتی: " ئهوە هيچ ڕ دەنگی ل ب مه ب ئگای دروست ئهوەيه که کوو ڕ بهچاوی ڕەخنهوە نيشانی جيهان نهدەين، بهس و کهوت بکهن. ر بن به چاوی ڕەخنه لهگهڵ ئايين و تهوەرەکانيتر هه مانان ف موسووی شنيار کرد که ب من ئهو گفتوگۆيهم به ڕۆژنامهيهکی ناوبهدەرەوەی ميسر پ

ۆتر بۆ چهند خولهكيش بووب بکهنهوە. ال وەی ديجيتالی و لهسهر کامپ ی کهم بهشنانهوە ی ئهو و سڕينهوە نيشانيان دا. ترسهنۆکيی ڕۆژنامهی ليبڕالی بووە هۆی دەره

گفتوگۆيه.

مانم کدا دەمتوانی ههست به بير و بۆچۆۆنی هاوپۆله ئاوکسبۆرگييهکهی ئا لهپڕەکهنی، چونکه ئازادانه و به ب هيچ گوشار، دوگم بکهم. ئهو به ئايينهکهی خۆی پ د

ياخود زۆردارييهك بيری دەکردەوە. تهنيا ئازادی و ئازادبوون ئهو بارودۆخه بۆ ن که باوەڕەکهی ڕابگرێ و هاوکاتيش، کات بهچاوی ڕەخنهوە سهيری کد مرۆڤ پ

مانان شهی زۆربهی موسو دا خۆی تهنيا لهو جياوازييه دەکات، مهودای ل بگرێ. کتهوە. دەبين

ژووی کی م ژووی ڕزگار بوون له خوداکان و دەستپ ژووی ڕەخنه له ئورووپا م مشکهوتوويی ڕووناکبيران نسانسدا ڕەخنهگرتن ئهدەبياتی پ ڕۆشنبيرييه. له سهردەمی ر

" و نووسراوەکهی به ناوی Danteبووە. پهرەسهندنی ئهدەبی زمانهوانی بههۆی دانته "دی پای ئيشکی دوگم. "کوم کی بهرز بووە بۆ ڕزگاربوون له دۆ خوداکان"ەوە هانگاو

راسموس " ردام "Erasmusئ يی دانتهن. کارە Rotterdam" ی رۆت " تهنيا رۆحی منداتانه " " پڕيه له ڕەخنهی ئينسانی له Lob der Torheitئهدەبييهکهی بهناوی ستايشی ش

ك دەس شتا دنيای ئايينی مهسيحی. ئهو، سهردەم نهر کرد که ه ق تی به ڕەخنهی خووەدەچوو. دۆزين و پشکنينی بيروباوەڕ له اليهن کليساوە بهڕ

Page 424: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

423

رکردنی نان به مهبهستی ف له سهردەمی ڕۆشنبيريدا "ڕەخنه" وەك کهرەسهيهکی ڕاهر گادا بهرز کردەوە. ولت ك بۆ بيرکردنهوەی ڕەخنهيی خۆی له کۆمه نی خه کۆمه

"Voltaireراسموس بوو. زمانی ژەهراويی " فيله کی ئ سۆفی فهرانسهيی تهنيا مناکهاتنی ك بوو بۆ پ خۆشکهر رەخنهگرانهکهی ئهو لهسهر کليسا و ئايينی مهسيح ڕ

شۆڕشی فهڕانسه که بهردی بناغهی ئازاديی مرۆڤی ئهمڕۆيی دانا.

ر " نووسراوە دا ١٨"ەش له کۆتايی سهدەی Goethe" و گوته "Schillerههروەها شيلگای ئورووپايی ههبوو. له سهدان کهريی لهسهر کۆمه زەکانيان کارت ڕەخنهئامکهرييان بدۆ، کارت ئهديب، ڕۆشنبير و شاعيرانيترەوە بگرە ههتا دەگاته شارلی هکی يهتيی ههميشه بهش نانی مرۆڤ بووە. ڕەخنهی سياسی، ئايينی و کۆمه لهسهر ڕاه

گ نکهرەوەی کۆمه ی گرنگی خۆخاو اکان بووە. تهنز، شۆخی و ڕەخنه دەتوانن گرگا بکهنهوە. فهرههنگيی نهتهوە و کۆمه

س و کهوتی بهو هۆيانهەوە، ملهوڕەکان زۆرجار وەك نهخۆشيی حهساسييهت ههتووڕە لهگهڵ تهنز و تهوس دەکهن، چونکه شۆخی و تهنز ترسی مرۆڤی ئاسايی

ڕەنگ دەکاتهوە. کات ی لهههنبهر زۆرداران ب فتوای ١٩٨٩ ئايهتو خومهينی له ساکوشتنی سهلمان روشدی دا، ئهو کارە تهنيا لهبهر ئهوە نهبوو که سهلمان روشدی کوو چونکه ئهو غهمبهر و ژنهکانی له ڕوانگهيهکی رەخنهگرانهوە پيشان دابوو، به پ

تهی به خودی خومهينيش کردبوو. له ڕۆمانهکهيدا "ئاياتی شهيتانيی" گا

دان و "سووکايهتی کردن به ژووی ئايينی ئيسالمدا ههميشه تۆمهت ل له پرۆسهی مغهمبهر" له اليهن حاکمانی کاتييهوە وەك بههانهيهك بۆ سهرکوت کردنی دژبهرانی پمانان لهسهر پيرۆزڕاگرتنی کهسايهتيی کيان ل وەرگيراوە. ئهگهر موسو سياسی که

داگری بکهن، يارمه غهمبهرەکهيان پ زکردنی پ تيی ڕاستهوخۆ به ڕاگرتن و بههش به گۆڕانکاريی دەگرن. حاکمان دەکهن و پ

تهنانهت يارانی ڕۆژئاوايی ئايينی ئيسالميش که کهسايهتييهکی تايبهتيان بۆ چ يارمهتييهك به دۆزينهوەی حهسانهوەی دەڕوونی له محهمهد دروست کردووە، ه

ك دادێ که مر مانهکان نادەن. ڕۆژ مان منهتباری ڕۆشنبيرانی موسو ۆڤی موسوک بۆ ت بدۆ وەك خه ڕەخنهگر دەبن. لهبهر ئهوە، من خۆم کاريکاتۆرەکانی شارلی ه

Page 425: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

424

منی و ته هۆی ئهوی به ه مانانی دەزانم، بهختهوەرييهك که له کۆتاييدا دەب موسوس و کهوت کسته پيرۆزەکان و کهسايهتييه ئايينييهکان هه لهسهرخۆيی لهههنبهر تمانان، ههتاکوو ت. ئهو کاريکاتۆرانه وەك شۆکی دەرمانی بوون بۆ موسو بکرنهی ئيسالم له ڕۆژئاوا نييه، شهی سهرەکی، و مانان بتوانن بزانن ک سهرئهنجام موسو

وە دەچن. کوو ئهو کردەوە و ئاکارانهيه وا به ناوی ئيسالمهوە بهڕ به

ما بدۆ دەب بۆ موسو رشکردنه سهر شارلی ه ، تابۆی ڕەخنهگرتن ه ك ب نان ههلك پيرۆزتر له ژيانی مرۆڤ نييه، ت، چونکه هيچ شت ن لهسهر محهمهد کۆتايی پ بك له جيهاندا پڕبايهختر له ئازادی و مافی مرۆڤ نييه. ڕەنگه دنيای ئيسالم هيچ شت

ر " راسموس، ولت ويستی به مارتين لۆتهر نهب و تهنيا ئ ين " يا خود چهندVoltaireپبدۆ بتوانن چارەسهری کهن. شارلی ه

Page 426: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

425

فاشيزم و ئيسالم

کی سياسييه شنهفاشيزم چه گری ههن کهڕهو باوهر ئهسهکانی لهنگره. اليهئايينگای ڕاسته ك بهکه وهرهر سهسه وانن. لهنيا ئهته قينهڕ ستاوهرۆك ڕاوهناوی سه س

کی ئيالهی لهو ئه يههب هه که ت و کگرتوويی ئۆممهبۆ يه ر شانهسه رکك ردابردنيان. ئيديۆلۆژی فاشيستی وهسهر بهفهکانی کردنی دوژمنان و زهرههرببه

رانکه و کی ما ه سهقين و هه کانی بهنگرهر، اليهژار ستی تۆ ردهروهپه ،وهندنهورن، ڕۆشنبيريی، مارکسيزم و بهگشتيی دژبه وان بهکات. ئهده ت تايبهريی دنيای مود

ڕۆن و تا ی مردوودا دهر الشهسهکانيان بهئامانجه يشتن بهن و بۆ گهکههد هيۆنيسمسهدهپله کۆشن.ی مردن ت

ڕنيش دهندييهتمهموو تايبههه تهکانی فاشيزم، ئيسالمی مود شانی شان به که ،وهگرکهاتووهی بيستهدهسه وان لهئه ر گوشاری ژردووکيان له. فاشيزم و ئيسالم ههمدا پکانيان تی و ئيديۆلۆژييهسايهستی ڕووخان، دۆڕان و کوشتن و تووناکردنی کهههون. ئامانجی ئههه ستی بهمه که کهئيمپراتوورييه يشتن بهنيا گهته و دوو الفاوهقوکيان ڕهناوبردنی دوژمنانيانهنيا لهکييان تهرهسه ی يشهپ ستييان کردۆتهرهزپهگه. تاقم

کيان بهو هه يهنژادی ئاريايی هه خۆيان و بڕوايان به ياڵ، دنيای خۆيان بهخه ند زانن. کانيتر دهموو ئيديۆلۆژييههه تر لهقينهباشتر و ڕاسته

تۆ موسولينی" ن ك "ب ی خۆی کهفاشيستييه ئيتاليا حيزبه له Benito Mussoliniکاتوه به که وهکردهده وهزراند، بيری لهدامه بازهيهش ڵ ئيمپراتۆريی گهی لهکهك ر

بداته ژوويی ڕۆم گر ن سه"حه ی موسولينی لهو بۆچوونهڕاشکاويی ئه . بهوهملموسلمين"ی ند ساڵ دواتر حيزبی "ئيخوان ئهکرێ کات چهدی دهننا" شدا بهلبهئه

نا، ئه که کرد. ير دهگۆڕ سهزن و نهکی مهژوويهك مويش ڕابردووی ئيسالمی وهپ

زيايی نووسه Abdelwahab Meddebديب" هاب مهبدولوهوی"عهرانسهفه -ری تۆن

شه ڕن لهرهی سهک ، کهدا دهوهکيی دنيای ئيسالمی مود مانان وه بين ك موسووهڕاست ئيتر ناتوانن بهی ناوهدهمی سهردهسه زی جيهبهڕ دنيادا بن. انی لهری ه

ه قينهو ڕاستهيان و ئهشانازييه پڕ له و ڕابردووهين ئهناوبراو جياوازيی مابه ی تا

Page 427: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

426

شهرهکی سهيهرچاوهك سهوڕۆيی، وهئه دنيای ڕۆژئاوا کان دژبهی ئيسالمييهکيی ک. اليهده کراوه ستهو ههئه وامی دنيای ئيسالم وردهريی بهنگريی و دژبهبين که چ

ژوودا با گۆيا له کی بهکراوهدا نهگهيان لهلهش مامهم زی بۆ به، موتوڕ ش رهه و پناوه که . بردنی ئيسالمی فاشيستيی پ

ی فاشيزم ردی بناعهبه

کۆ "ئه رتۆ ئ ی خۆيدا چوار کهبييهدهئه کاره " لهUmberto Ecoديبی ئيتاليايی ئومبنديی تمهتايبه واندا چاردهله و گشتيی نووسيوه ر ئاکار و سروشت بهسهی لهوهنووسرا

کهاتنی بنه ريت" نه -"فيرقه ندييانهتمهو تايبهك له. يهتيی فاشيزم ناو بردووهڕهبۆ پوهی بهستهياخود (گرووپ و ده وهو مرۆڤانهی ئهڕوانگه له که ريت)هری داب و نهبهڕ

کانی رهربه، ناکرێ هيچ بهوهکهرهوهڕاست و ڕوونبوونی ته ڕيان بههۆی باوهبهت. تهسهدا بکرێ ياخود گۆڕانکاريی بهگهله گرتن خنهو ڕه وهت شيکردنهنانهردا ب لنديی کی و ناوهرهری سهوه، تهندييهتمهو تايبه. ئهشيان ياساغهکهبۆچوونه له

گايهکانيشهی ئيسالمييهوهنهبيرکرد نهسهگرتن لهخنهك بۆ ڕه. هيچ ڕ وهر قوڕئان ناهيان وايه و قوڕئان دروست و تهموو زانيارييههه و پ م و واون و هيچ کهکانی ن

يوايهکيان نييهسرييهکه کی ئيالهی بهئه . ئيسالمی سياسی پ ب و به يهوهستهدهمرو ئه که خشراوهکيان پ بهرهرکی سهگا، ئهکانی ناو کۆمهتنی ڕاستييهرچاوگربهلهنن. وال بهمال و ئهب ئه به مره ئيالهييهئه ج ب

ڕنی ئه رچی لهگهئه گۆڕانکاريدان و يتا لهيتا پهکان پهوڕۆييدا ڕووداوهدنيای مودک پرسياری سهزانست گه کهاتنی دنيای دهرجۆی په ت بهبارهل رمانی وروبهژيان و پ

کانی نووسراوه کانی ئيسالمی کهکان و جيهاديستهفييهلهم بۆ سه، بهوهتهم داوهوهبهڕۆکی ئهی ناوهزۆربه ی کهوهڕای ئهرهزانن و سهی خودا دهقسه ناو قوڕئان به و کت

لۆژيك مڕۆدا، ب مانا و دوور لهکانی ئهيارييهڵ زانگهنگاندن لهسههه به 'ئاسمانی'يه، ئهده ن ژهڕاستييه وان گوێ لهنو گای نادورستی خۆيان در ده کان ناگرن و ڕ ن. دهپ

Page 428: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

427

کۆ" تايبه رتۆ ئ دوگم و ئيراسيۆناليزم ڵگهله نديتری فاشيزم کهتمهبۆ "ئومب"irrationalismييهعه دوور بوون له " واته دراوهق ی وهدکردنه"ره ، بريتين لهت گر

گانه ، "ترس له"خنهڕه کيی رهش ناوکی سهوانهر ئهتی)، هه"(پياوهmachismo" و "بی گرنگی ئه ن. م باسهو خا

کۆ ده ران لهدژبه ژين کهده وه "هobsessionسواس "و وههۆی ئه فاشيزم بهئ ست بهوام ههردهبه وهشهو هۆيهر به. ههيهوانيان ههی ئهکانبۆچوونه رنبههه"humiliationه م بير لهردهن و ههکهکران ده رکۆته" يا سه . وهنهکهده وهندنهسهتۆ

ره ت. ئهکهکی تاکهندييهوهرژهك بهوه تييهڕ و دوژمنايهو شهدا ئهل ڕه و شهسی ل دژه وهندوومانهبۆ زي ئيتر کهژيان نييه، به دان بهو در -ڕکردنبۆ شه کوو ژيانك کهپره وهبه وهکانهن ئيسالميی و جيهاديستهاليه د لهداسهسه نسيپ ت. جيهاد لهدهڕ چ

مانای کار و کوو بهبه هاتووهنه خۆوه رگريکردن لهناوی به نيا بهئايينی ئيسالمدا تهبازی ئه ت بهخزمه ژهت) دهتا کۆتايی کات(هاتنی قيامه که و هاتووهخودا و ر ی ب در

هاتنی دنيا، دههه ش کۆتايی پ تن. کان لهموو ب دينهب ههب و پ ناوچووب

تهده و بۆچوونهئه ك: ب ز نانی ت که به کن کهخۆشييه"فاشيزم و ئيسالم نه هۆی پژوو، خۆيان به ستن بهپشتبهو وهئاوڕدانه ش ئهزانن." دۆڕاو ده م ی وهفاشيزم پو بکاته خۆی له تانی ئورووپادا ب موو هه له ند. زيادی سهرهئيتاليا په ، لهوهو

ته کی سياسی ناسهئيتاليا؟ ئيتاليای ئه کانيتر بۆچی لهو قامگيری وکات بارودۆخڕی وپهئه کتر، بارودۆخی ئابووری لهگيانی يه وتبوونهکه کانسياسييه بوو، حيزبههه

ر زهگا لهخراپيدا بوو و کۆمه شا. پايهجری دهکاندا زهختی کاثۆليکهژ زی ی بهک هکبوون، ندی، يهبهك پياوساالری، شانازی، پلهستی وهگادا ههکۆمه کليسا له

زبه کرد. گادا قاو دهکۆمه رجی لهرت و مههی ب شقينهگرتن و ڕاستهوهستهدهه . وهفاشيزم دا دۆزييه خۆيان له ندييانهتمهو تايبهواوی ئهته

تانی وه ت لهنانهته تاکانی رهو سه ی نۆزدهدهکۆتايی سه ش لهرانسهك ئينگليز و فهودا به ی ناسيۆناليستی و فاشيستیوهم چاالکی و بزووتنهدی بيستهسه زی ت هکهوه کی بهمه له وانهم ئهوت. بهڕ ز ژووناس رچاو نهيدانی سياسيدا هيچ ه بوون. م

رنست نۆلته نهErnst Nolte" ئ " L’Actionfrançaiseکاثۆليکيی "-ی نيزامیوه" جوو

Page 429: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

428

ی ك ده به رانسهی فه ١٩٩٨سا کخراوهسيمبۆل کهاتنی ر کانی فاشيستييه زان بۆ پمان. ئه نهئيتاليا و ئا کان کاثۆليکه ڕاستيدا ويست و بۆچوونی ئايينيه له که يهوهو جوو

ڕنه ويست بۆچوونهيههبوو، ده ن و خهمود تهک بگهکان بخنک ن وه بۆ ڕرگيز يان ههو ويستهم ئه. بهکارياخود موحافزه konservativسيحيی مه کیگايهکۆمه

بخات و ک وهنی خهيتوانی کۆمهنه زی اليه له رانسهدوای داگيرکردنی فهڕ ن همانهڕتهئه نهئه وهشيی ئا ست دا. ده تی لهواوهته تی خۆی بهگرنگايه يهوهو جوو

شهتر و بهس ساڵ دوا ی دوای ک ئۆسوالد موسلی ١٩٢٩ی ئابووری سا"Oswald Mosleyکخراوه ورهبريتانيای گه " له British":ناوی کی فاشيستيی بهيهر

unionoffascistsنا. به که نگری زار اليهنجا ههی پهی خۆی نيزيکهقسه " پی سيکۆکردبۆوه ربوونی فڕوف ری ئيتاليای کردفهمی فاشيستيی سهسته. موسلی بۆ ف

مانييه " هSS" رگرتن لهئيلهام وه و دواتريش به ی کهشی بۆ حيزبهرگی رهکان بهئامانييه"(ناوی نازييهRöhmدوای کۆديتای رۆهم " بژارد. بههه ها روه) و ههکی ئاکی شهده ست دا. ده تيی خۆی لهش گرنگايهو چاالکييهم، ئهڕی جيهانی دووههسپ

مانيدا ئاگری فاشيزم ههوهتهدوو نه نيا لهته نرا و ی ئيتاليايی و ئا گيرسز بهنگرهاليه شن. نی خهبگرن و کۆمه وهستهدهکانی توانيان ه ک بۆ الی خۆيان ڕاکس "وشه " لهfascioی ئيتاليايی فاسکيۆ"وشه و به رگيراوهوه "fascesی التينيی فاسک

نيتۆ موسولينی "کگرتوو هاتووهمانای يه ی " لهBenito Mussolini. کات ب ١٩١٩ساندی Fasci diCombattimentoناوی "ی خۆی به کهفاشيستييه دا حيزبه نا، سو که "پزی جيهانی، دهبۆ وه خوارد که نانی ه ستن و ی پشتبهکهکی حيزبهرهستی سهبهمهسته

ژه دان و سازکردنهدر . ی ئيمپراتوريی رۆمی کۆن بوهپ

مانيش به ها فاشيزم لهروههه ۆز و ئا دوای ڕووخانکاريی، بارودۆخی ئابووری ئاواويی چهسه ش کهات کهرل گيانی رببوونهموويان بهگی هارههك سهوه ندين حيزب پدهيه ترناتيو بوون کههکان تچوو سوسيال ناسيۆناليستهکتر. و ونی خه نيا ئا

شوويان بۆ زيندوو بکاته کڕووخاوی ئيمپرياليستی پ هو خه وهت ڕی تيی دۆڕانی شهجامان به وهمی جيهانی بشواتهکهيه تی ئا کهو ڕووناکايی بۆ و . ت ن ك وييهدياری ب

Page 430: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

429

نانهدهتيی و فانتازی وهسهب ده له ز بارودۆوهسته کی لهی ه باری بۆ سوسيال خنابوو.ناسيۆناليسته که کان پ

که زی جيهانی لهدهڕ بۆ وهتيی و باوهسهب ده ك لهوييهت نانی ه ستهد ساڵ ش سهی شهئيسالم نيزيکه ی کهو هۆيهر ئهبه کرا. لهدی دهکانيشدا بهئيسالميسته

ق، ئاخرين و رحهبه کانی خۆيان بهنگرهر جيهان و اليهسه دوای زايين هاتۆتهن و ئهواوترين ئايين دادهته ڕنی ئه رچی لهگهن می ردهك سهوڕۆيی وهدنيای مود

ڕووخانی ئيمپڕاتووری م لهن، بهکهوت دهس و کهڕاست ههکانی ناوهدهسهگای خۆيان له يانتوانيوهمڕۆ نهتا ئه وهعوسمانييه وان س ڕ ڕن، ڕييهن ی دنيای مود

رن. وتووی ئايينيدا ههدواکهگای وهڕاست و کۆمهکانی ناوهدهمی سهردهسه بژکهئيسالمييه زيکبوونهسيسته ك لهوييهکان ت ی وهمی نيزامی و ديکتاتۆری بۆ ن

ز له م بهم بهستهئه ڕن، وه پاڕ کی سياسی دهدنيای مود ترناتيو . بيننك ئا

ڕنی به ی دژ بهورهگشتيی س شوڕشی گه م بهی بيستهدهسه . بينيوه خۆوهدنيای مودشويزم و ئيسالم. هه نهفاشيزم، بۆ ك جوو تکنيکی رگرتن لهك وهکه کان بهوهر س

رن به اد، ی ئازوهسيی، بيرکردنهکهئازادی، ئازادی تاکه ڵگهکانيان لهرهربهدنيای مودکيان ئهو هه کان کردووهوهتهنووسی نهمافی مرۆڤ و مافی چاره س و و ههر س

کهوای ههمافی ڕه که ئاساييانه وتهکه شه ، بهر مرۆڤ گا کۆمه دژ به یورهکی گهيهکت ئهبينن. بۆ بولشويکهده گايهکان و دا چه که يهو ج . بۆوهتهوساوهپرۆلتاريای ت

مانييه نازييه رينی نابوودکردنی خوو و خدهئا تهی مرۆڤی ئهکان برلين دنيای ز و وگای گوناهباريی و لهبوو و بۆ ئيسالمييه ت ج ی ئينسانی ناوبردنی خوو خدهکانيش و

. يه

تانهله زيان بهی فاشيست، کومۆنيست يا ئيسالميستهو و ، يهوهستهدهکان هناوهکۆمه کيان لهيههنديخانبه که کی مرۆڤيان بهس و کهموو هههه که گا پ واوی ته وتی خۆيان گرتووهله ر کونتڕۆ ورهکی گهيهشهڕههه . گۆڕانکاری و بيری نوێ بهژکراويان بۆ زهزۆره ناسرێ و بهده کی چ ر مرۆڤی ناو سه خت خستنهمليی بارودۆخ

ناکۆمه که نيا بۆچوونی خۆيان بهوان ته. ئهک تاڵ کردووهخه ژيانيان له که وهگا پن و ههداده قينهڕاسته ك جيا لهر کهن کار و ههه وت بکات بهس کههه يهو بازنهس

Page 431: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

430

نن. بۆ ئهئه تکار بهيانهخه ۆيهر خۆيان البهسهله خنهی ڕهوهژمار د ك ساز رن، سينارنانی سيسته نکهده که کی ترس و وهبۆ پ تهناو خهت لهحشهم ياخود کهکيدا. و

تهکهگا دهکۆمه که و ڵ گهکانی کردن لهرهربهڕکردن وبهك شهوه که وهبارودۆخکی ڕاسته . نازييهده قينهدوژمن ن کانيان و کومونيسته کهدا جوولهندييهيوهو پهکان لهنو

تهدوژم به ناسی. لهدوژمنی بيانی ده کانيان بهکگرتووهيه نی ناوخۆ و دواتر وژوو و کات، له به رووسيه ی م مۆکراسيی نازييه تاوهرهسه پ کان و دواتر د

دا ڕهزانی، لهدوژمنی خۆيان ده ڕۆژئاوايان به گران و ئۆپۆزيسيۆنی ناوخۆيی خنهوره به ت، گ نی ندوژمنی و و تانی ڕۆژئاوا دهاو خهش ناسران. کيی و سيخۆری و

ك " وهڕۆژئاوان: "و هه بوونشن دوژمن ههس چه وهکانيشهی ئيسالمييهڕوانگه له گر، خنهك ڕه" وهدوژمنی ناوخۆك دوژمنی نيزيك و "" وهئيسرائيلدوژمنی دوور، "

فۆرميست، خاوه کۆالريی و سياسهر ژکراوهك دهوه که -توانان ن بيری س ی ستی درن. لهير دهڕۆژئاوا سه تانهکر زيان بهو و ك وه يهوهستهده ی وا ئيسالمی فاشيستيی ه

ران، سوودان، نيجريا، سوماليا و شاری غه سامناك ستين، ديکتاتۆری زۆر لهی فهزهئکهاتوون که ز و فه پ هيچ و به ر ڕاگرتووهوڕۆش ههوايی خۆيان تا ئهرمانڕهه

ك ئامادهچه تانهبگرن. لهکی ههی خهوهوسانهتاوان و چه ست لهنين ده شن شدا و وز کراون و کورسی حکوومهئيسالمييه که ك وه -وهتهستاندراوهتيان ل ئهکان ب هرۆريستيی و زۆره فغانستان، مالی و ليبی، به، ئهزايرلجهئه تيان چاالکی ت ملی و

ران کردووه و گوناههۆی کوشتنی هه تهو بوونه ما ك کهچاره -زاران مرۆڤی ب نووسگای ك تهش، ئيسالمی سياسيی وهوانهڕای ئهره. سهوهشی گرتۆتهميسر و سوريه نيا ڕ

کی گههڕزگاربوونی مرۆڤ، ب تانی ئيسالميی داپۆشيوهی کۆمهورهش . گای ور رانبهبه له يتوانيويانهتوانان نهك و چ سياسهنی خهکۆمه چ که يهوهشی ئهکههۆيه

گاچارهسيسته تانی ڕۆژئاوا دا ڕ موکراتيکيی و گر بدۆزنهيهمی د ت تايبه. بهوهکی جژووی کۆن، بۆته به ستی نا سالمی شانازيکردنهه نه وی کههۆی ئه ڕابردوو و مته نيا لهته ڕن گهله نههاوکاريی دواليه رگريی لهکان بهبييهڕهعه و ڵ دنيای مود

ت، به وه کوو بهبکر ڕن ت بهبارهسه ستی رق و کينهی سيستماتيك ههش دنيای مودت.ردهروهمرۆڤدا په و ڕۆژئاوا له ردهروهو پهزموونی ئهبينين ئهك دهر وههه بب

قانیکردنه واو و تووڕهکی ناهوميد، سهيهچهوه ش خو کيان گايهی کۆمهرل ش . تاقم

Page 432: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

431

زدارانی ناوچهرهربهی بهيان ئاڕاستهکهييهتووڕه و کردووه کهکانی کردنی هی خۆيان لههه کيشيان ج . وهتهندا دۆزيوهکانای ئيسالمييهپه ند

وهدنيای ئيسالمدا چه گشتيی له به کهاتوون که ند ش من ناوی ديکتاتۆر پم. ئهردا دهسه"ديکتاتۆريی پيواز"يان له کهاتوونچه له وانهن ژ پ :ندين تو

هك بنهوه ڵکۆمهديکتاتۆريی به د لی ياخوين، بن عهزافی، حوسهك، قهی موبارهمازی نيزامييهدسهئه ژی دواتر ديکتاتۆريی ه ، ودا ديکتاتۆريی ئايينييهدوای ئه. به. تونان و مانيپوليره که شکی بهکردن ياخود شوشتنهباره گا بهشدارانی کۆمهوی مکی گهئه ژيش ديکتاتۆری کۆمهداده ورهرک . دوايين تو بيروبۆچوونی به که تييهيهن

وه تی ژيان لهخۆيان چۆنيهکۆنی هی بنهچوارچ ن.کهدا دياری دهما

ژه رکام لههه ژ و به و پيوازهئه کانیتو کی در دنيای ئيسالم له که رزهديوارك که -وهکاتهدنياکانی تر جيا ده زێ. ئهگۆيا شوناسی خۆی ده ديوار ی نجانهو گهپاڕ

شاندان دهقامهشه له کی پيوازهکهکان خۆپ ژ گورجی و به وهنهکهل ده کهن، توکيتر دههڕووب ژ ئايين، ، واتهکهنيا ناوکی پيوازهته نگهکۆتاييدا ڕه . لهوهبنهڕووی تو

ته ن ی پرسياره وه. ئهوهبم ندهنجهگه و توانايی مرۆڤه ئايا وره که خۆی ج ز به کان ه هت؟ ئهبهناو له و ناوکهڵ ئايين بکات و ئهگهکانی لهرهربهبتوان به که يههه ر گهر

په و قۆناغهبشتوانن ئه ژهر ئهسهر بهفهن و زهڕ بکهت نن، دهو تو کهپيوازه بينن کهشدا بکهاتووه نيا لهته کی به ترس پ ت کهناوهكی ل ههکهو هيچ شت بۆ راگرتن و ر

شتنه ت. له وهه و شۆڕشهتا ئههه ين.'شۆڕش' بکه توانين باس لهدا دهو قۆناغهببکنه ، مهپ ژهدهال و کاربههاتب شکی گهوهشوشتنه به ستانی ئايينی در کانمان نجهی م

و دهورهکی گهيهبازنه ت خۆيان لهنهنان و تهدهده .وهنهکهتريشدا ب

Page 433: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

432

نه مان (اخوان المسلمين) يا نو رانی ئيسالمی فاشيستیبرايانی موسو

ك لهتاقم مان ياخود ' ئيخوانه ـ ست ده لموسليمين' بهئيسالم ناسان، برايانی موسونه زی جوو مانی سووننهوهرۆيشتوترين ه ر به ی موسو له ملهچاالکيی زۆره و ناود

ر ئيسالمی سهشن باس لهو ئيسالم ناسانهر ئهناسن. ههڕاست دهتی ناوهڕۆژههڕن ده کهگهيا لهگۆ ن کهکهمود موکراسيدا ت نهيهويی ههڵ د يتا ناوی يتا پهپه . بۆ و

ردۆگان و حيزبه ی کهشيد ال گانووچی و حيزبه'ئا. ك. پ.'، ره تورکيا واته ی لهکهئمان له ال ناهادا) له( س ياخود برايانی موسو ننهده نموونه ميسر به تون . وهه

ستا دهگهئه ك حيزبههه نين کهزارچی ئ رهاتوون و ئاو ده ناديموکراتيك له به کهر سرهحيزبی شه به وهڕ و گ شتا ئهش ست ده ڕۆژئاواييانه و ئيسالمناسهن ناسراون، هيان وايههه ڕن ده گرنين و پ . بوونی هه م جيهانهکی ئهيهگۆشه ب لهئيسالمی مود ب

م کی ئهيهر گۆشهههمرۆڤی ئيسالميی له ر چاو ناگرن کهبهله و ڕاستييهوان ئهئه کی سياسييان لهر رهبن ياخود هه جيهانه ، ئهسهنگ يا ناو ر گهر خۆيان دانابگای سياسيدا به کايان بهئايينه ك دهرن، تهڕ باز نانی گرن و ئهنيا ر که ويش پنانی ريعهشه زرانی ياسایگای ئيسالمی و دامهکۆمه که کۆشين بۆ پ ت و دواتريش تيانه وان له. ئهگای جيهانی ئيسالمهکۆمه يی د موکراسين، به دژ به وهقوو ك م وهد

زی سياسی که يشتن بهك بۆ گهيهسهرهکه و ت لهتايبهگرن و بهردهکی ل وههگايانه ی ههج ويسييان پ ، وشهی پ . گرنده وهستهده ك گۆپاڵ بهوه ی ديموکراسیب

ردۆگان ئه دياره کڕووخانی مامۆستاکهئ کان"ی ربهدين ئهجمه"نه ی واتهزموونی ت. ههگايهتورکيا کۆمه ويست لهيههده که بينيوه ن ك ب ك ر وهکی ئيسالمی سياسيی پ

ردۆگان به گای مامۆستاکه بينيمان ئ ك خۆی وه وههوههه لهڕۆيی. يدا نهڕکوالری ئورووپايی نواند کهسياسه کی س کۆرۆپسيۆن ياخود وێ دژ بهيههده توان

نهيی کۆمهندهگه که . دوای ری شۆڕشی ئابووری لهگا چاالکی بکات و پ تورکيا بز وهدهبژاردن و وههه نانی ه همی دهکهك پياوی يهسته ی وهستاندنهدوای ههت و بهو

ز له زی سياسی بڕيارده دهندين سهچه کان کهنيزامييه ه ت بوون، وردهبوو ه ری ور سهکان نيشان دا. لهڕۆژئاواييه ت دژ بهتايبه ی خۆی بهقينهڕوخساری ڕاسته ورده

Page 434: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

433

شه سامبری له ی کهکهتهی حکوومهندهی گهک و، ر ئاسه وتهی کهتهپه ٢٠١٣دکی ی بهييهندهو گه) ئهCaglayanوکات ئاغای چاکاليان(زيری ئابووری ئهوه پيالنهده هيۆنيستيی دژ بهسه تی تورکيا ها دژ بهروهيان و ههکهت و حيزبهو زانی و و

داهاتن لهبۆ به وهراندهشی گهکههۆيه تانی ڕۆژئاوا بهاليه خيلی پ ی وهشانههۆی گهن وئۆريی پيالن، هه . بهبارودۆخی ئابووری تورکيا شه وڵ درا کهت يانکهکييهرهسه ک

رچاوی به رهکانی ههندييهتمهتايبه ك لهو تاکتيکه يهڕاستيدا ئه له داپۆشرێ، که . کاندا باو بووهفاشيستييه مهموو سيستههه له فاشيزمی کۆنه که

م ستا ههانی ميسريش چهبرايانی موسو يان داوهندين جار تا ئ ز زۆره به و ملی هو بهبژاردنی ديمۆکراتييان وهبگرن. جاران هه وهستهدهبه زانی، سات دهدهموقه ك جن

کی ئيالهييهت تهحاکمييه ن کهڕهو باوهر ئهسهله چونکه و و مرۆڤ ئيزنی ئه نيا ويستک به چی، کهی نييهکاره ز وهزۆر نه کات نن، ئهدهيانتوانی ه رچی گهست ب

کيش بڕوايان به موکراسی نه هيچکات نايان بۆ بوو، تاکتيکی خۆيان گۆڕی و پهد کيی برد.بژاردنی خههه

ی ئه زيان لهوتن بهرکهبژاردنی ميسر سههه له ٢٠١٢وان سا ک دواتر ه م سای قامکدانان لهکاری سياسی البران. بهر سهست دا و لهده ببووه کانيان کههرههسهج

نانيان، هۆيهرههۆی شکستخواردن و هه بۆ دوژمنانی ئيسالم له وهڕاندهگهيان دهکهسهت. دسامبری وهو ناوه وهرهده مان دادگايی رکردهسه ٢٠١٣ی و کانی برايانی موسو

وانه ک لهدان و کوشتنی خهيان فتواکهکران. تاوانه پ له ك کهفتوايه -کاندا بوورر و بيری ر، الدهگهخنهڕه دژ به ميشهو هه کانهکی کۆنی فاشيستهيهڕاستيدا ئيده

وهجياواز به .چووه ڕ

مان له نانی حيزبه برايانی موسو که ی( يان واتهکهکاتی پ سناريۆی )وه١٩٢٨ساڕاوه يانشنهاوچه ڕن. ههو ده گ ی و کارهکان ئهفاشيستييه وهموو بزووتنهك ههر وهيگ

داوه وهدوو شته خۆيان به ن". له: "تووڕهگر ٨٦ی نيزيکه که وهو کاتهيی" و "خوپه مان چ لهڕ بووهساڵ ت تانيتری ئيسالمی هه ميسر و چ له ، برايانی موسو موو و

گاچاره يانتوانيوهنه ك بۆ داهاتووی خۆيان بدۆزنه ڕ ش وهڕای ئهرهو سه وهياخود پالنك بيانهس و ههر کهبگرن. هه وهستهدهت بهڕوانن حکوومهچاوه وێ ر حيزب

Page 435: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

434

نن: يان بسهو دروشمانهرج ئهرت و مهب ب شهن دههاوکارييان بکه غهلم ر مبه"پگامانهسامانه، قوڕئان يامانهرکردهسه گای خودادا و مردن له ، جيهاد ڕ ڕيه به."زنترين ئامانجمانهمه ک دابن و هههه لهو پ ك لهر بارودۆخ و و نيشان ر ن

ن، ئه ك، مۆری فاشيزم لهوه و چوار دروشمهخۆيان بن وچاويان ده ك چۆارگۆش دا نن: ده ی کهو هۆيهها بهر وهت. ههکايان بۆ مرۆڤ ئاشکرا دهقينهو ڕوخساری ڕاسته

مهگهس لهر کههه مه ڵ ئ ، دژ بهنه و بۆ ئ مه ب و برايانی توان له، مرۆڤ دهيهئ نماندا هه نا بکات. القاعيدهموسو رۆريستيی ئيسالميی و کی ت کخراو ك لهيه ستی ر

ه کخراوهکانی ئهدايکبووهله مندا وت، بۆچوون و رۆح و س و کهت هههنان. تهيهو رکيان هههه ت. ئهکان دهك ئيدئۆلۆژيی سوسيال ناسيۆناليستهر وهمووشت رچی گهچ

کی کۆنتر دهردهوان بۆ سهی ئهريشه تهگهم .وهڕ

نان بهگهمی جيهانی هاوکات بوو لهکهڕی يهکۆتايی شه ه ڵ مۆرکردن بۆ کۆتايی پزی مهگه نهک ه ، )Preußenکان(کان و پرۆيسه)هHabsburg(هابسبۆرگ زن. بۆ وکشاندران. خه له کگرتنی جارستان و يهمه –ونی ئيمپرياليستيی ئوتريش ئورووپا ت

ته مانييه و هرهات. تزاری رووسی و بنهپووچ ده بهکان ئا ی ی کووژران و بهکهما جيان گرتنهحکوومه ڕانی سوور ج ی وهتی پاشايی شۆڕشگ ئئمپراتووريی ١٩٢٤. سا

اندرا و لهته عوسمانيی به کشک بوو دهندين سهچه ت کهالفهڵ خۆی خهگهواويی تتانی ئيسالميی له ر يهو ناوبرد. گرتبوو، لهتردا راك چهژ

زانهدوای ڕووخانی ئهبه ك کهدوای سيستهتداريی نوێ وهسهده ،و ه وت کهمو کرده يان هاوسان بوو. لهکهئيديۆلۆژييه مان و ئيتاليا فاشيزم خۆی ب مان . لهوهئا ئا

ك کان وهومۆنيستهک رووسيه گرت. له وهستهدهتيان بهکان حکوومهسوسيال ناسيۆليستهزيان به کی نوێ ه ته گرت. له وهستهدهئايين کانيش دوای رۆۆخانی ئيسالمييه وکی ب باوك مانهك ههئيمپراتۆريی عوسمانی وه ن کام يانتوانی بڕيار بدهو نه وهتيو

گاکان هه ك لهيه رن. لهڕ شانی کۆمهدا س ئيديۆلۆژی بۆ سهو ناوهبژ ی رنجراکبيسم. رهکان و پان عهکان، ناسيۆناليستهکرد: ئيسالميستهکانيان دهرهربهکی بهخه

تانی ئيسالمی لهزۆربه ر ئيستعماری ئينگليزييهی و کاندا وييهرانسهکان و فهژک ڕچه دا په ت بهبارهيان سهق و کينهشن قاودان بۆ ببو که ردهروهڕۆژئاوا ت

کی حکوومه مۆکراتيكی الواز کردبوو. ئهت ڕنی د ی کۆمۆنيستی لهرچی ئيدهگهمود

Page 436: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

435

وان ڕۆشنبيراندا و به و کرده ميسر و سووريه ت لهتايبه ن م ، بهوهزۆر زوو خۆی بوه ، بهوهکردهد دهی ئايينی رهوهۆيهبه گا يتوانی کۆمهی گشتی و جيددی نهش

ته . وهبگر

شه خهو بارودۆله ۆزه رجهرج و مهو ههناو ئهو له پڕ ک ڵ گهنديی لهيوهب په دا بهئانهيه کهاتن که وهك، دوو جوو می ردهسه یوهردووکيان زيندووکردنهئامانجی هه پ

ی الفهخه SayyidAbulودوودی "ال مهبولعهيد ئههيندوستان سه له ١٩٢٤ت بوو. سا

Ala Maududiكخست، کهيهوهنه"جوو بير و بۆچوونی "جيهاد"يشی زيندوو کی ر کان لهريی ئينگليزييهروهسه يويست دژ بهده وههوههه ودوودی له. مهوهکرده

مانهکگرتوو بکات. ئهت" يههيندوستان "ئومه ڕ دژ بهکانی بۆ شهو، موسو وهنهکهد دهی خودا رهسانهو کهن! ئهڕ بکههرێ و شده رنه"وهدا: کان هان دهئينگليزييه

وهگهرن! [...] ئهناو به له گايهيهڕاستبوونی ئيسالم هه ڕتان بهباوه ر ئ کيترتان ، هيچ ڕته ن ز و تواناتانهته به وی که، جيا لهوهبۆ نام زرانی وڵ بۆ دامههه وهواوی ه

خۆی وههوههه گورجی له ودوودی بهبۆچوونی مه بير و ن."تی ئيسالمی بدهحکوومهو کرده له . ئيديۆلۆژيی وهفغانستانی گرتهو دواتريش پاکستان و ئه وههيندوستان ب

سووڕێ. دههه و بير و بۆچوونهر ئهسهوڕۆش زياتر لهکان تا ئهبانهتاله

ی چوار ساڵ دواتر واته ی سۆئيز، لييهشاری ئيسماعي له ١٩٢٨سا ی کاناکخراوه کهات. مامۆستای عهر مان پ ه ٢٢بی رهی برايانی موسو ننا لبهن ئهسهحه سا

"Hassan Al-Bannaنه نگاو م ههکه: يهوهی ڕوون کردهکهوه" دوو ئامانجی جووکی غههه گای ئيسالمی لهکۆمه م ههنگاوی دووو هه وهنهيری ئيسالمی پاك کهر شت

ی دوو هه. ههوهنهت بدهالفهزرانی خهوڵ بۆ دامههه کی گورجيه ننا بهلبهنگاوی ئهواتهزۆر خۆی له و کردهميسر و سووريه ت لهتايبه کاندا و بهئيسالمييه ناو و . وه، ب

نهحه زياتر لهوڕۆ لهئه يهوهو بزووتنهئه تدا نو ئورووپا و ت لهنهنا. تهيهری ههفتا ومان ههئه وهی ئابوورييهڕوانگه م لهی سياسی و ههڕوانگه م لهمريکاش برايانی موسو

زن. زۆر چاالك و به ه

واوی ته يانتوانی بهودوودی" نهننا" و "مهلبهکانی "ئهوهبزوتنه رچی هيچکام لهگهئه کی ئيسالمی وه وی شۆڕش ندين گرووپی نيزامی و م چهن، بهڕێ بخهس

Page 437: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

436

رۆريستيان ل دورست بوو که ڕۆر و شهی زۆربهوهرهمدهوه ت کانن يهڕ و تووڕهی تبوونی جيهان گلۆباليزيره مريکا. بهها ئهروهدنيای ئيسالم، ئاسيا، ئورووپا و هه لهك نيزيك بوونه يهوهو دوو بزووتنهئه ی هه . لهوهل ننا" و لبهکانی "ئهوهندا نهشتاکاسا

نی مهقهکان و تهعودييهی سهپاره وه و بهکيان گرتهفغانستان يهئه ودوودی" له"مهرنی ڕۆژئاواييه هاتنی وهيدانهمه کان هاتنهرووسه کان دژ بهمود . دوای کۆتايی پ

کوو نا بهکانيان دا نهنگهتفه نياته کان نهفغانستان ئيسالمييهئه تيی لهتی سۆڤيهحکوومهکه نانی خهبۆ وه وهپ ژه ودوودی" واتهننا" و "مهلبهکانی "ئهونهديه دانی جيهادی در پ

کخراوه نا. لقاعيدهی ئهئيسالمی، ر که يان پ

Page 438: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

437

مان و نازييه کانبرايانی موسو

ی نه١٩٤٦سا که مان حهی زايينی پ لهننا لبهئهن سهری حيزبی برايانی موسو له ينی کهلحوسهمين ئهموفتی بيت المقدس ياخود ئه ت بهبارهکانيدا سهقسه قاهيره له

ها هاوکاری روهڕ و ههك تاوانکاری شهوهمی جيهانيدا ڕی دووههکۆتايی شهتی تی لهريهنابهداوای په وهرانسهکی فهيهنديخانهبه و له تبوو" ههNSرژيمی" و

ی خۆی له ماندا کردهنا په ميسر کردبوو، ج را قه"موفتی به: ده ،وهبرايانی موسومين! تۆ . ئاخ ئهستين موفتييهلهو فه ستينهله. موفتی فهيهخی ههك نرخ و بايهيهوهتهنه

کی مه کی بهس دانانهر بۆ هيچ کهسه زن و باشی کهچ مرۆڤ نی. چ مرۆڤ رگی. جهومه کی وا بهب چلۆن رهنجانی عهگه وێ بزانينمانهڕوانين و دهچاوه ئ رگ جه مرۆڤمان ئيمپراتووريهيارمه به گرن کهردهوه نا و دژ بهتی هيتلر و ئا ك ه هيۆنيزم سه کی پ

ده کۆشانهينی ئهلحوسهمين ئهم ئههيتلر ئيتر هيچ، به کۆشی. ئالمان وت ژه و ت درده دا!"پ

کوو ناسی، بهينی دهلحوسهمين ئهئه بوو کهم جار نهکهننا بۆ يهلبهئهن سهحه شتريش له ی پ کهات، وهيارمه به ی عيراق که١٩٤١کۆدتای سا مان پ ك تيی ئا

کی گرنگی هيتلر ی يهکتريان ديبوو. برووسکهيهميوان لمينی کهيسهده ١٩٢٧كی ساشتريش پهئه موفتی ننا بهلبهدا ئهيهو برووسکه. لهکدا بووهڵ يهگهنديان لهيوهوان پ

نهيههده که ياندووهراگه . ئه ك بهيهوهوێ جو ن ك ب مان" پ مين ناوی "برايانی موسوشوازیلحوسهئه يی خۆی ڕادهده و کارهله ينی پ . لهگهکات و خۆشحا نه ين کی يهو

شويان دهيوهدا، پهکدا نيشاندهنا يهپه له سهو دوو کهئه کۆنيشدا که ندرێ. سهنديی پ لم

مان و ئهيوهپه وان رژيمی نازی ئا وه ينی بهلحوسهمين ئهنديی ن کی زۆر باش يهشر لهگه. لهتۆمار کراوه شهسهڵ هيتل نانی روهکانی جيهان و هههوودييهی يهر ک که ها پکی عه ت وه م بهستين پيکهاتوون بهلهفه بی لهرهو کان رژيمی نازييهبۆچوونی ی ش

و ... .

Page 439: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

438

نی بريتانيا نيشانی داوهگهبه مانی کهين نازييهمابه له که ی نه ن و برايانی موسوفريقا، باکووری ئه می جيهانی و لهڕی دووههشه کان لهسر بۆ کز کردنی ئينگليزيهميز بوونی ههکی بهندييهيوهپه . بووهه

ر بووهاليه ك لهننا يهلبهئهن سهحهك ب شه سۆزی موسولينی و هيتل . نگرانی دشه داتيهسايهو دوو کهننا لهلبهئه بهپ نييه ر ووا و ر نو ك بين و وهزن دهکی مهر

كی کارساز سه نموونه ل ی قسه سهو دوو کهر ئهسهرکات لهکات. ههيريان دهو مودشه نيا بهکردب ته بهناوی پ بردوون. خۆيشی چۆن لهوا و ر تانی ئيسالمی ر ناوی ل و

کوو بردووه، به"قائيد" ناو نهك "ئيمام" ياخود ، وهتيی ئايينی و سياسی باوهسايهبۆ کهك که -لمورشيد"ناوی خۆی نابوو "ئه نابوو. ر خۆی دانهسهس لهو کات کهتا ئه ناو

ر خۆی دانا. سهی لهو ناوهينيش ئهدواتر خومه

ی چلهنووسراوه ك لهيه له : ننا دهلبهکاندا ئهکانی سا ر و موسولينی نووس " هيتلته کهاتنی يه يانکهو شکهتيی، نهکيهبۆ پ زکردن، بهوتوويی و بهزم، پ وه ه کی يهش

فورمی ناوخۆييه هۆیوان به. ئهريی کردووهئوسوولی رابه تهوهر يان بۆ که، وديان له. ئهوهرازاندۆته وهرهجيهانی ده دا زيندووکردۆته وان هوم تيی و و ئازايه وهد

شه. ئهياندا نيشان داوهکهکاره له وامييانردهبه کانی جۆراوجۆره کان و مرۆڤهوان کر يهگايان لهکۆمه زدا کۆکردهك ئا و يهژ شهرکات ئهو هه وهك ه ستيان ده وايانهو پ

زی بۆ دانه، مرۆڤ گوێ بۆ راگرتوون و سهکردن کردووهقسه به واندوون."ری ڕ

ر بهيوههای بۆ پهت بهيبهتاننا بهلبهئه دانی موسولينی و هيتل زی نديی و گرنگپ هکه ريی بهوهختهنا و بهنيزامی داده خستنی بۆ وه رانههبهو رهری و هاندانی ئهکارل ڕ

، ک بگهموو خههه ی خۆی بهی قسهوهکرد. بۆ ئهده وهكهنی خهکۆمه ينشتر و له و ناوه. ئهوهرهتهير" دا دهلتهاوی "ئهن کی بهيهوتوونامهحه ی پ له ١٩٢٦سا

کان دانرابوو. سوسياليسته -ی ناسيۆنالوتوونامهر حهسه" لهCoburgشاری کۆبۆرگ "

رشی بۆ سهيهوتوونامهو حهکانی ئهی نووسراوهزۆربه ننا لهلبهئه ر ديموکراسی دا هبه که زووی کردووهو ئاره بردوه کی وهبريا دنيای ئيسالم ر ری ر ك موسولينی و هيتلی ناوی "ئاغای موسولينی پرينسيپی ئيسالم کيدا بهيهتيتری نووسراوه ننا لهلبه. ئهببايه

ی موسولينی کات کهکان دهربازهکردن و هاندانی سهقسه به " ئاماژهيان کردووهبه سا

Page 440: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

439

کی شهسهله ١٩٣٥ ستاوه ب له: "ئيتاليا دهدای کردووهئه وهستانهراوه ڕ بهر تانگ ئکی نيزامی، که بب به ت ناو بردنه نيا لهته و ڕ، ژيان بکات. من لهی شهوهپشووم لهدانيشتنه ك نيزاميبوون وه که و بڕيارهر ئهسه تهکاندا هاتوومهتهکابينه کانی پ

کی سه بکهکی خهرهسيمبۆل ناسه والوهمڕۆ بهم. لهکی ئيتاليا ل تی ئيتالييايی پ ی هاووان ته ك لهر ئيتالياييهك. ههيه بنهو نيزاميبوون ده هشت و بيست نی ههمهن نج سا و پ

ر ئهب لهده تهترهو چهژ يهيهئيده وه. ئهوهدا کۆبکر ژوويه له ، کهکی نو کدا هيچ مو توانايی و وکانيتردا ئهتهنه بۆچی له که يهی زۆرمان ههگهڕاستيدا به. لهبينراوهنه

هاتووييه وهبه توانراوهنه ل . بهڕ ژ ستن بهپشتبه بچ ی ڕابردوو بۆمان ڕوون وومتهده تی نيزامی واوهته ی بهکهکهئيتاليايی ناتوان خه ك جيا لهيهوهتههيچ نه که وهب

بکات."

نانه ننا بهلبهئه ن کهيسهك دهيهو دروستکردنی ليسته گهی بهوهه بۆچی لمو دهوهتهنه ك ب ی ئيمپراتووريی رۆمی کۆن بهکهی گوتهلماندنو بۆ سه وهبنهکان ل

ته نموونه ن کانيان لهرهڕکهشه بوون چونکهکان توونا دهو کات ئيمپراتوورييه"ئهوه: دناو ئاسايش و ره رييان ل ڕکهو رۆحی شه وهگادا کۆکرابوونهفاهی کۆمهپ

ندرابوو، چونکهئه تان و نه ست ی ڕوانگه له نگهن ڕهرياوروبهکانی دهوهتهو وهی هيزی نيزامييهڕوانگه م لهوان بووبن، بهوتووتر لهدواکه وهتييهشارستانييه

زتر و شهبه رتر بوون!"ڕکهه

ی گرنگ و بڕيارده ت کهننادا دياری دهلبهکانی ئهقسه ك لهيه ر لهخا " : ده کرنمهو وه وهمهاست کهرڕب بۆچوونی موسولينی سهمن ده ی بهئيده که وهبيری ب

کوو بۆ به ،وهتهدۆزراوه وههۆی فاشيزمهك بهگا نهواوی کۆمهتهنيزاميکردنی بهزدهکهيه ستا، به دهسه م جار، س ش ئ له متر سوڕهگۆڕێ! که هۆی ئيسالم هاتۆتهپ

مانه که يهقوڕئاندا هه ريی و بۆ جيهاد لهڕکهزايی، خۆڕاگريی و شهکانی بۆ ئاموسوگای خودادا هان نه ." ڕ ی ندين سووڕه و گوتهننا چهلبهکانيدا ئهکۆتايی وته لهداب

کی نيزامييهئيسالم حکوومه ی کهکهلماندنی بۆچونهد بۆ سهمحمه ته، دهت ن . ئاماژهوههوان حکوومه کا کهش دهوهبه فاشيزم که دايه وهتی ئيسالمی و فاشيزم لهجياوازيی ن

ده نانی ئهکۆش و ئيسالم بۆ وهبۆ ئامانجی دنيايی ت مری ئيالهی و راگرتنی ميراتی ديه کات!کانی دهرهربهوی بهر زهسه خودايی له

Page 441: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

440

نهرهسه له نانی جوو که کداريی دياری کرابوو. ڕی چهی شهئيده وهيانهکهتای پ که وهدايهنگی دهياندا رهکهحيزبه (دروشم)لۆگۆی "Logo"ننا لهلبهی ئهو بۆچوونهئه

فهوچهدوو شمشيری ڕاسته بريتی بوو له شيدا وهخواره قار و کتيبی قوڕئان. لهپی زور رانبهبه " خۆتان له: دا هاتووهکهسووره کی قوڕعان نووسرابوو، لهيهڕهسوو

گايهن تا ئهکدار بکه) چهکانهست کافران و ب دينهبهواندا(مهئه ی دوژمنانی خودا و جوه وه که و دوژمنانی ئ نيا بن ئهم خودا دهنايانناسن به ئ نن. د ، بترس ی و کارهيانناس

گای خودادا ده له وهئ تهبوو دهرهمويتان بۆ قهن ههيکهڕ و دنيا پاداش و لهوه کرتهده کهاتنی ئهسهله ."وهدر م ، بهيهبۆچوونی جۆراوجۆر هه و لۆگۆيهر کاتی پ

يان وايه ك پ ش وه، ئهخۆيان بووهت بهن لۆگۆی تايبهکهك چۆن نازييهوه که تاقم وهکهتای پيکهاتنی حيزبهرهسه ی لهيامهو پهم ئه. بهدنيای ئيسالمه ت بهايبهلۆگۆی ت

غه: يهوهئه ر کردوه،سهختيان لهڕوونی جه به ، قوڕئان مانهرکردهر سهمبه"پگامانهياسامانه گای خودادا مه و مردن له ، جيهاد ڕ ."زنترين ئامانجمانهڕ

کی ڕووپه و وتوون. ئهدوای کهوام بهردهر بهمڕۆش ههتا ئه که -ڕخوازيینی شهيامه وکات لهئه ڕخوازييهشه يامهپه ری ئيستعمارگه رووی خۆی له ١٩٢٢کانی سا

زهئينگليزه هر لهميسر کردبوو. هه لهکان ديموکراتخوازه کان و ه دا ميسر بهو ساکهم لهياند بههخۆيی خۆی راگربهرمی سهفه ر کارل . لهکاندا مابۆوهری ئينگليزهژ

و کرايهيهياننامهژيان بهڕۆژئاوا ده ی لهتوانانهو ڕووناکبير و سياسهن ئهاليه وهك بمانهله ڕوانگه که بۆنی ر ڕۆژئاوايی بوو و چونکهدهبهراده له وهی برايانی موسو

دا يهياننامهو بهڕۆکی ئهناوه ستان. لهراوه يهياننامهو بهژ بههات، دديموکراسی ل دهدياکان و ئازاديی باوهر مافی يهسهله قسه ڕ و کبوونی ژن و پياو، مافی ئازاديی م

تاوی' ناوی 'يۆسف قه و کۆميسيۆنهندامانی ئهئه ك لهفيکری ب سنوور کرابوو. يهکی به درا و يهزارهوه دواتر پۆستی که کهلهز جووگهڕه بوو. مرۆڤ يی پ ك لهتی ما

نه که ی حيزبی برايانی و کاتهبدا بوو. ئهرهدنيای عه مين بانك لهکهرانی يهپکهات، کۆپته مان پ سا واسف که موسو رکۆماری پارلمان بوو. سيحی بوو، سهمه ومان دژ به ته که سيحیهکه و مواسف و جووله برايانی موسو يان کهپۆستی گرنگی و

مان تهيانگوت: ستان. دهستدابوو، ڕاوهده له رب لهنيا ده"موس رمانی مرۆڤی فه ژمان و شه ." تی ئيسالمداريعهموسو ژين و بعيد دا دهته تاوی لهکانی قهوهمڕۆ نهئه ب

Page 442: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

441

تهک ده وهنهناکه وهکانی واسف بير لهوهنه نگ که يانهوهمی ئهکوو خهرکۆمار بهسه بتهتهکانيان دهکليسا يا قوتابخانه وهکانهئيسالمييه ن فاشيستهاليه له ! وهق

ی سه ، ناديموکراتانه و مرۆڤهتيی ئهڕای دژايهرهوکات سهئه که رسووڕمانهجی ڕابردووه . لهوهتهناوهنگی زياتريان هکان دهپهچه کان و حيزبهليبراله وهسی سا

ی بهليک فارووق ههمه ها ب روهندنی ديموکراتيی و ههسهرهپه رگری کردن لهوزکردنی پارلمانی له ت داوه ه ليک فارووق مه کان دژ بهکان و ليبرالهپهچه . حيزبهو

شاندنيان لهرانی . قوتابيانی زانستگاکان و کارگهچاالکييان کردووه ت خۆپ ر سهوژووی ميسر دژ به مين جار لهکهکان بۆ يهقامهشه کده م خست. برايانی شا ر

مان که کی فهوکات وهتا ئه موسو يان دههاتن، ههدهحيساب نه رمی بهك حيزب دا بهور رانبهبه )، لهنجانی ميسرتاة" (گهلفه"ميسر ئه کان واتهناسيۆنالسته واسين بهخۆ هه

کی گونجاو بهئه ز که و چاالکييانه ه " (حيزبی ناسيۆنال NSDAPحيزبی " ری لهچاولنن که ك ب مان) پ کاريی ئا وی حيزبی، دهنانهته سوسياليستی کر ك ان وهيستت بۆ س

نا! لهکتر ههکان بۆ يهنازييه دواتر بوون کهشدار نج بهری گهفسهدا دوو ئهو حيزبهدتی ميسريان بهچاره ر السادات. نوهبدول ناسر و ئهماڵ عهگرت: که وهستهدهنووسی و

ماندا ههگهکی نيزيکيان لهندييهيوهردووکيان پههه و بوو. بهڵ حيزبی برايانی موسووه مان و "ميسر ئه يهش کی حيزبيی هاوچهلفهبرايانی موسو ل کانی ييهشی نازتاة" مود

مان و ئيتاليايان له کهينا. خۆيان چه ئا کانيان بهنگرهکدار کرد و اليهميسر پڵ و فنوونی شهرکردنی کراسی قاوهبهله ری ف له وهالساييکردنه کرد. بهڕ دهيی ف

مان و ئيتاليا بهفاشيسته و ڕانگهکاندا دهقامهشه ی ئاور بهشخهگرتنی مههه کانی ئاکهروی ههسهدروشمی "ميسر له ی وهق الساييکردنهقاودهده دا که"يان دهوهمووشت

مانييه يانگوت: ڕان و دهگهکاندا دهقامهشه ست بهدهڵ بهشخهوانيش مهکانيان بوو، ئهئامان له کهرووی ههسه "ئا "!وهمووشت

ڵ گهلسادات لهر ئهنوهندی ئهيوههۆی په می جيهانی بهڕی دووههڵ شهگههاوکات له مان، لهسازمانی ئه تهگيرێ و دهميسر ده منيی ئا و کات ئه وه چونکهنديخانهبه خر

زی سه ی وهۆيهم بهن. بهشداری بکهدا بهڕهو شهويست لهياندهربازيی ميسر نههن ندهله نزيکتر له رۆم و برلين، به ڵگهکانی خۆی لهسياسييه ندييهيوهفاروق شا په

ی پهزانی، ههده مان دهدهڵ کاربهگهندی لهيوهو و دا. بهستانی رژيمی فاشيستيی ئا

Page 443: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

442

ر گرنگايههۆيه تی ميسری بۆ ئينگليزييهی هيتل زانی، هاوکاريی فاروق کان دهتيی ومان و حيزبی گه ن برايانیاليه رگرت. فاروق شا لهوه وهيلهمه شای به کانی نجهموسو

کرا.پشتيوانی ده وهميسريشه

کی شهتا ده مان بهنگرانی برايانی مهی اليهمی جيهانی ژمارهڕی دووههستپ سووه مانی بهی نازييهشههۆی بانگهزوويی بهم بهبهبوو. وتۆ نهکی ئهيهش کانی ئاوه و فه ورده کار کرد و وردهستی بهميسر ده کی سيستماتيك لهيهش زای سياسی ن

يدا کهوتوونامهحه ننا لهلبهن ئهسههراوی کرد. حهکان ژههيۆنيستهسه کی دژ بهخهگرت. ردهكی وهکان کههيۆنيستهسه تين ڕاگرتنی ئاگر دژ بهکی و بهبۆ هاندانی خه

تانی برلين، رۆينووسی: ده بۆ نموونه کی تييهڵ دنيای ئيسالم نزيکايهگهم و تۆکيۆ له"ونا کهر دهزههل ئهنيستيتۆی ئه". گوشاری بۆ ئهيهگرنگيان هه ڕووناکبيرانی ئيسالمی ه

تانهبۆ ئه نی سه و و رن تا نه ر بن و بۆ ك دهوه وانهتهو نهوتوويی ئهرکهبن رس فتی خۆيان که له رانی ئيسالمیر دژبهسه ر بردنهفهزه ك يه ربگرن. لهکی لی وهوههه له مان نووسيبوويان کهيهوتوونامهو حهکانی ئهوا هيتلير گوايه دا برايانی موسو

مان و به و بۆته الناوهسيحی وهئايينی مه نی سه موسو و ی کردووهککهری مهفهنهر!" ئمه"حاجی محه ناوی خۆی ناوه بۆ ب وهواوی تواناييانهته وان بههد هيتل

زکردنی ئينگليزييه يان دهکان ههه نشيرين ر چاوی خهبهکان لهدا، نازييهو کی خوويان کردبۆوهناو خهت لهنانهن. تهنيشان بده رشی نيزامی گهئه که کيدا ب مان ه ر ئا

کان و وتهو مزگه کانهئينگليزييهی ناوبردنی بنکهنيا بۆ لهر ميسر بکات، تهبۆ سهمانی ميسر دهخه ن. يهکی موسو زر ها ناوی 'ته ديبانی ناسراوی ميسر بهئه ك لهپاڕ

ليک فاروق و مه ی لهخنهو کاتی ميسر بوو، ڕهی ئهردهروهزيری پهوه ين' کهحوسهمان گرت و په مانی بۆ خهڵ نازييهگهوانی لهنديی ئهيوهبرايانی موسو ك کانی ئا

مانی ميسر ندامی پارلهر و ئهديب و نووسهقاد' ئهلعهباس ئهها 'عهروه. ههوهڕوونکردهمانی به تبار کردبوو و گوتبووی کان تۆمهڵ نازييهگههاوکاريکردن له برايانی موسو

وکردنه مان بۆ ب زه ميسر له ی بيری فاشيستی لهوه"برايانی موس مان منيهئه ه کانی ئاک کهردهوه پاره ز و بۆ چوون ی گرن." ت رف ٢٠٠٩سا فری ه له Jeffry Herfج

کيدا به ب ر و ته " بهNazi Propaganda for the Arab Worldناوی" کت لی باسی ل سهت ." کردووه

Page 444: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

443

هپرۆگرامی په نجا خا

موکراته می جيهانی حيزبهڕی دووههڵ شهگههاوکات له ك دابڕان و کاد نی ميسر ليان باشتر بوو لهوهکتر جيا بوونهيه له کيان پ ننهی ئينگليزييهرهبه : تاقم و وهکاندا بم

ت داوا بکهربهڕ سهواوبوونی شهدوای ته و بۆچوونهر ئهسهوانيتر لهن. ئهخۆيی وو کی بهندييهيوهميسر هيچ په ن ب ، چونکهڕدا ب اليهشه وب لهميسر ده بوون که

کيشيان ده. ههنييه وهڕهشه شا' فاروق ' کان و دژ بهقامهر شهسه چوونهندنيشاندانيان ده مان يارمهخۆپ دا و بهدهتيی فاروق شا يان دهکرد. برايانی موسو

مدژايه وهستهده "يان بهڵ فارووق شايهگهکان دروشمی "خودا لهوکراسيخوازهتيی دشنياری کردبوو کهننا چهلبهن ئهسهگرتبوو. حه مير ك ئهفارووق شا وه ندين جار پ

ردرێ! فارووق شا ت ههالفهزرانی خهبۆ دامه کانئايينيه رۆکهالموئمنين و سه لبژی ب نووسيبوو کهرهوکاتی عهکی بۆ حاکمانی ئهيههی زايينی برووسک١٩٣٦سا

دا داوای بهکرابوو، و له ئاماده نناوهبهن ئهاليهله کی پهو نانی پرۆگرام نجا ج هه ك لهچه به دا ئاماژهيهم نووسراوهله کردبوو. یخا نهند و ين. ئهکهده و خا

هو په يهبرووسکه مان قينهوخساری ڕاستهی روکهنجا خا ی فاشيستيی برايانی موسو ن:خهر دهدهوه

زی سياسی لهوهکان و ل ستاندنهسياسييه موو پارتهی ههوهشاندنهوههه - ی هنانی بهئوممه که کگرتوو. کی يهيهرهت بۆ پ

ك به - فۆرم ت و شهسهر ندر ای نيا ياسك تهتی ئيسالمی وهريعهر ياسا دابهت به ڕمی بناسرێ.فه و

نانيان بهنجهگه گرووپه خدان بهو بايه وهکردنهورهگه - ی ياساکانی کان و راه پ جيهاد.

زکردنی پهبه - تانی ئيسالمی لهيوهه نانی خه نديی و که ناو پ ت. الفهپوکردنه - زکردنی رۆحی ئيسالمی لهو به وهب و ئومه ه تدا.ن

Page 445: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

444

وان کارمه سيی لهوت و بووچوونی کهس و کهههکونتڕۆلی - ندان، چونکهنوان ژيانی کاريی و ژيانی که ك لهئيتر جياوازييه دی ناکرێ.سيی، بهن

ری کاتی کار له - ناو وه دياری کردنی کاتژم نانی وهپ ی ئيالهی و زيفهديه ئايينی.

ی ياساکانی ئيسالم. بهکان و ... هتد، ی کاتی کاريی، پشووهوهڕوونکردنه - پنانی خويندکاره - بواری نيزامی، ر" لهزههل ئهکانی "ئهئايينيه هاندان و راه

وهو به ردهروهپه بردن و ...ڕ

نهو پهئه هوڕۆش وهتا ئه نجا خا نهکهك ياسا و کۆ که نيا تهری پرۆگرامی نهی پمان به و . ئهيهتييان ههکان گرنگايهئيسالمييه وهزوتنهی بکوو زۆربهبرايانی موسو

پهمهته ساڵ له ٧٦ که داواکارييانه ستاش دوای بردنهڕ بووهنی ت نگی برايانی ی دهوه، ئمان له ی موسو کرێ. ر دهسهو باسی له پارلمانی ميسردا قسه ، له٢٠١٢سا

مان ئهرك سهد مورسی وهبژاردنی محمهدوای هه ت، برايانی موسو و کۆماری وهپه ميسان پرۆگرامههه خسا کهيان بۆ رهلههه ننهکهنجا خا گۆڕێ. وهيان به

وه شا کهوری خهده ئاسايان به نديخانهکی بهيهچوارچ نيا بهل تهنی گهکۆمه کدا کزی تووڕه وهيی و شهه کدان و ش موکراتيك دڕ و ل پايهيانتوانی خۆ لههی ناد و دۆ ن. ڕزگار بکه

Page 446: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

445

ڕۆڕ نانی گرووپی ت که که به پ SS157و 156SAری له چاول

نههه زی بۆ شهيهوهر جوو موکراسی بهڕخوازی ههكی سياسی ڕ ، د ب، جيهان و بهبۆ کۆمه ورهکی گهترسييهمه ر سهگای خۆی بهشدارانی کۆمهگادابن

، ئيتر تهته ش بکات و جيهاد بهديندار و ب ديندا دابه گای ڕزگاريی بناس نيا نيا ڕست بۆ رانيان، دهوال بۆ توونا کردنی دژبهمال و ئهنا ب ئهده پرسياری کاته وهئه

مان لهبهکداری دهڕی چهشه کان بهپهچه مدا حيزبهکهی يهپله ن. برايانی موسو ريی سوسياليستيی بهی دادگهننا ئيدهلبهن ئهسهرچی حهگهناسن، ئهدوژمنی خۆيان ده

. ئهداده قينهئيسالمی ڕاسته رانی ميسريی نگدهو کات دهئه يزانی کهننا دهلبهنو کی بۆ ئهيههيچ چاره لهپه دن و وا بهکان دهپهچه حيزبه نگی خۆيان بهيان دهزۆربهشه ، به يهک ی گرنگيدان بهناتوان بب رههه ج نی و شهبژاردن بڕياری گ و ڕی ش

کانی دا! قامهناو شه

نهڕ و رهساندنی شهگيرهه به کی ترس کان، قامهر شهسهر لهخساندنی بارودۆخ وههوههه کرد. لهکان ئورگانيزه دهپهچه موو حيزبههه کانی خۆی دژ بهنگرهاليهشاندانی حيزبه نيا بهکانی تهنگرهاليه واندنی خۆپ ماندوو وهکانهرهکان و کارگهپهچه ش

مانييه کانی نازييهوتهس و کههه ك لهش خۆی يهوهئه کردبوو که کان بوو دژ به ئاموکراسيی ئه که ننا بهلبهن ئهسهت حهنانهو کات. تهد کی ريی نازييهچاول ز کان ه

نا و ناوی "ئهمنييهئه که مان پ م ر دانا. بهسهالسری" له -لجيهادتيی بۆ برايانی موسوکی يهسهرهو که ك و پارهر چهسهستی بهده و گرووپهکی کورتدا ئهيههماو چلۆن له

ی پرسياره نييهوڕۆش وهو تا ئه زۆردا گرت، ج تی رچی يارمهگه. ئهوهتهك ماوهك نهوه کان بهسعووديه ر سهی کارناسان لهم زۆربهوام پشتگرمی کردبوون، بهردهی بهش

نی گه هن کرهو باوهئه تهگهوتووييان دهرکهو خۆڕاگری و سه وهبوونهورهنه بۆ وهڕکهيوهپه مان و ئيتاليامنييهئه فاشيستييه سازمانه ريی لهنديی، پشتيوانيی و چاول . کانی ئا

شتر سه " کهAli Ashmawiشماوی "علی ئه زی ئهپ تی برايانی منييهرۆکی همان بوو و دو يان جيا بۆوهموسو ك به ، لهاتر ل ب نيی برايانی کت ژووی نه ناوی "م

کانلقی نيزامی نازييه 156مان 157 حيزبی کاری سوسيال ناسيۆناليستی ئا

Page 447: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

446

مان" دا ده : موسو نيی ته ننا نهلبهن ئهسه"حهنووس زی نه نيا سترۆکتووری هك بۆ حيزبهکان و گشتاپۆی وهنازييه شتر بژارد، بهی ههکهك سيمبۆل کوو پ

رزهوهن و بزووتنهکانازييه ر سهرچاوی لهکی بهزانيارييه کان هيۆنيستهمينيی سهی ژکی ئيسالمی بوو که وهننا ئهلبهکيی ئهرهستی سهبهڕاستيدا مه له !"کۆکردبۆوه گرووپ

ه له ڕاست کهی ناوهدهسه وان سا ، زيندوو بووهچاالکييان هه ١٢٧٠تا ١٠٨٠کانی نڕۆڕ کردبووتيی سياسياسايهندين کهچه وه، کهبکاته ناوی به يانکهو گرووپه ن ت

ژووه " چووبوهAssassinenکان"ئاساسينه .وهناو م

شيش کی حهيهك فيرقهم وهو گرووپه"ئه تی:گوتوويه و گرووپهر ئهسهمارکۆپۆلۆ له ش هاته کان! کوشتنی مرۆڤه ن بهکهست دهبووندا دهشهبارودۆخی نه له رچاو کهبه ک

نه" هاتووهAttentäterمانای پياوکوژ " زمانی التيندا به له کهناوی گرووپه که ری . پرانی بووهکه و گرووپههئ كی ئ ك ). وه١١٢٤تا ١٠٣٤بباح(ن سهسهناوی حهبه س

ڕنهده کی به بباح لهن سهسهحه وهگ ز، اليه ترسی تووفان ك کانی بردۆتهنگرهه باغوی ئهسهله کی ب ئهمووت. پيش ناردنيان بۆ شهلهر ک ی بارودۆخی وهمان، بۆ ئهڕنا بکات، لهشتيان بههبه شان لهوێ حهۆ و کی زۆری بۆ ک وانياندا شيش و ترياک ن

و کردۆته ندين ژنی جوانيشی بۆ کی باشی داون و چهنييهمهوه و هاوکات خواردهبندهنگرهر کردوون. اليهبهستهده بباح بوون، حازر بوون ن سهسهی حهگيرۆده کانی ه

ی خۆی کهر دووك کوڕهبباح ههن سهسهحه يهوهر ئهين. سهکوشتن بده خۆی بۆ بهداره له وهرمانی کردنههۆی نافهبه ڕاوهداون. مرۆڤ له س کانی دا جيهاديستهيهو گتهوڕۆيی دهئه کراو لهههبه يشتن بهبۆ گه که وهبين هيچ ، لهوهکانهن ئايينيهاليه شی چ

کی ناڕه نوا ناگوزهکار ينی ت خومهنانهڕۆن. تهرگ دهو مهرهبه وهشانازييه و به ررانييه شتی پالستيکيی بهههکليلی به نی ئ و مردن و رهواسی و بهدههه وهملی منا

ناردن. شتی دهههچوون بۆ به

ك له وهننا ئهلبهن ئهسهکانی حهورهگه زووهئاره ك لهيه ری خۆی ودهبوو، گرۆۆپگرتن و ب ئه خنهب ڕه به که وهکۆبکاته کان ياخود ك نازييهر وهوال ههمال و ئهلراگريی ب سنوور" تا کانی بهکان حوکم و بريارهئاساسينه نن. پرنسيپی "گو ج ب

ماندا ماوهکيی لهرهکی سهك ياسايهمڕۆش وهئه ش ئهوهتهناو برايانی موسو ی وه. پنی ئهئه ن،و حيزبه ههندامانی کاری نه ردر وردی به نناوهلبهن ئهسهن حهاليه له بژ

Page 448: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

447

جبوور بهر قوڕئان مهسهست لهست و دهدهبهمانچه نگرانيان دهکران. اليهکونترۆڵ دهندخواردن ده گای حيزبه له کران کهسو ڕاگر، وه ميشهياندا بۆ ههکهڕ فادار و گو

ننهچا . وهالك بم

ی رهسه شداريی کرد. بژاردنی پارلماندا بههه نا لهلبهن ئهسهحه ١٩٤٥تای ساک له وهنگرهزار اليههه ٢٠٠ به کرد کهی دهشهڕهدا دۆڕاندی، ههبژاردنهو ههکات

رش بۆ سه ی بات، وهر پارلمان دهه ر سا ی کۆدتای لهه ١٩٢٢ك چۆن هيتل مان هو ئاکان بوو پهچه له د ماهير کهحمهناوی ئه زيری کاتی بهرۆك وهك دواتر سهيه! ماوهداك بهست گهده به ك دوای ئهفا ئهناوی مسته نج ڕۆر کرا. سا ڕۆرهلعزاوی ت و ت

مان بووهئه نجهو گهئه که ڕوون بۆوه نيی برايانی موسو .ندامی نه

زرانی وره و دامهکان و بريتانيای گهپهچنگی چه کردنی ميسر لهبۆ ڕزگار کی ئيسالمی، يهحکوومه بوو وهننا ئهلبهن ئهسهکانی حهورهگه زووهئاره رههه ك لهت

مان له که . بهرکهڕدا سهشه ئا مان دۆڕاندی و ئاره وهخۆشييه وتوو ب ی کهزووهئاربۆوهننا لبهن ئهسهحه شاوه.سياسه ڕ، فارووق شا خۆی له. دوای کۆتايی شهکو ت کی له مان چه والوهبه ١٩٤٧سا ڕۆريستييان لهبرايانی موسو کان شاره ندين چاالکيی ت

وهکان بههوودييهيه ماکان و دژ بهت سينهتايبهو به برد. ڕ

کهات، به تی ئيسرائيل پ ك و تانی ميسر، ئۆردۆن، ڕخوازهۆی شهکات يی وکهاتهعراق، و لوبنان دژ به ژهننا ههلبهنگرانی ئه، اليهو پ يان بۆ در کی نو دان بهل پ

ڕۆريستييه کاره مان چوونهی اليهوت. زۆربهست کهکانيان دهت نگرانی برايانی موسوزه .وهستينهلهکانی سوپای ميسر و فهناو ڕ

Page 449: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

448

موکراسی 158سپی ترۆيا'وهناوی 'ئه بهد

که به ر، حه ريی لهچاول ند حيزبيی می چهسيسته نناش دژ بهلبهن ئهسههيتلموکراتيكدا بهکی چهگايهکۆمه ستابوو و لهراوه وان رهربهند حيزبيی د کانی ن

مانه وهتهويستی نه م و کورتيی و دژ بهکه کانی بهحيزبه زانی. کات هکان دموسور کۆدتاکه ی ی هيتل زی سياسی سهدهبۆ وه١٩٢٣دوای سا نانی ه وت، بۆ کهرنهسته

گايههه ، ناچار بهستهبهو مهئه ڕای ناچاربوون و رهم سهکيتر کرا. بهبژاردنی ڕموکراتيدا، ڕوخساری ڕاستهکۆمه و لهزۆريی ئهشداريی بهبه سقينه و ههگای د تهو

موکراسی بۆ ئهوهشاردنهيدهدا و نهر نيشان دهڕاشکاويی هه کانی خۆی بهسياسييه و. دزی سياسی. زۆربهدهك بوو بۆ وهيهسهرهك کهوه نانی ه ر سهکانيتر لهی حيزبهستهر و حيزبه بوون که ڕهو باوهئه و گا نيينبۆ کۆمه ورهکی گهترسييهی مهکههيتليان بکهده ر بهتوانن کۆنترۆ می ياساکانی سيسته رگرتن لهک وهکه ن. هيتل

موکراسی به زی به رهبه رهد ی کات به ی بهمهو سيستهگرت و ئه وهستهدهه و رهپ ت کرد. ديکتاتۆری هيدايه

کی هاوچه مان لهبارودۆخ گهنبههه شن بۆ برايانی موسو يشتوويی و ر تك بهسيسته رگرتن لهکوهکه موکرات يان کهرکردهدوای مردنی سه کرا. بهدی دهمی دمان ههلبهن ئهسهحه نانی دهبۆ وه کردبوو که وهستيان بهننا، حيزبی برايانی موسو سته

زی سياسی ناب ك چاوپۆشی بکه لهه ی يهن. هههيچ کار وهميان خۆ نيزيککردنهکهوبدولناسر' بوو. ماڵ عهتيی 'جهرکردايهسه ران' بهفسهربازان و ئهی سهوه'بزووتنه له

کشکاويی و سه به کهگرووپه يانتوانيبوو . نهڕابۆوهستين گهلهڕی فهشه رشۆڕيی لهتنن و ئينگليزييهکان تئيسرائيلييه شتر لهر وهکانيش ههك بشک تدا مابوونه ك پ وه و و

زتر بوو که وهشا فاڕوقيش له ت. ب ه ن ك ب ك پ بتوان ئاڵ و گۆڕ

ره مان ل ستن و وهشا فاروق ڕاده ڕاشکاويی دژ به به والوهبه برايانی موسوی پشتيوانيی له نان له ن. شا ناچار بهکهده شا دژ به ١٩٥٢کۆدتای سا هده وازه ت و

ز لهدهکانی بۆ وهرهربهدێ بۆ ئيتاليا. دوای رۆيشتنی شا، بهکرێ و ههده ستگرتنی ه

ك بوو کهسپی ترۆيا: ئهئه 158 ڕاوه دار دروستکرابوو و له له سپ تی يووناندا گ کان ربازهسه گوايه کهکانی و

ناوهکهر دوژمنهسهريان بهفه، زهوهودا شاردۆتهزگی ئه خۆيان له .يان ه

Page 450: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

449

وان حيزبه کرد. جهکانی ميسر دهن يويست سوسياليزم بدولناسر دهماڵ عهستی پمانيش دامهدامه ن و برايانی موسو کی ئزر ت شکدابوو. يسالمييان لهزرانی و مهپهچه کۆشان بۆ دامهکانيش خهکان و ليبرا موکراسی لهزرانی دوبارهريکی ت ی د

کۆشانی وانيتردا، لهڵ ئهگهگادا بوون. ناسر لهکۆمه ك ت موکرات فۆرمی د ناو ر پمان بهکرد، کهده ره چی برايانی موسو ڕۆڕ و گ نيی، فهچاالکيی ت و يان زاکهشواند. دوای پووچهده ڕۆری ناسر لهوهبوونهش ی ی ت تيی رکردايهسه ١٩٥٤سا

کيان له ند مان گيران. ه داره برايانی موسو سيشيان خرانهند کهدران و چه سکخراوهوهنديخانهبه مان بۆ دووهه. ر ژوودا قه مجار لهی برايانی موسو کرا غهدهم

يان وهرهنگرانی دهاليه وهزيندانه . لهوهنديخانهبه کانی خرانهگرهنی اليهو زۆربهوهدا بۆ بههانده ڕۆر نهڕ تههه کوو لهميسر به ر لهك ههبردنی چاالکيی ت کانی موو ونهديکه مان جيا بوونه و کات لهری ئيسالميی ئهش. س گرووپی ترس وهبرايانی موسوی وهلئيسالمی" و "بزووتنهماعة ئهلجهلئيسالمی"، "ئهلجيهاد ئهنی "ئهکاناوه و به

کرد." چاالکييان دهلهيجرهکفيری ئهته

کی تازهکاندا شهستهڕاستی شهناوه له تی ميسری داگرت. کارخانه پۆل ڕۆر و ی تگه رشی ئيسالمييهبه وتنهکان کهی نيزاميهو پ ڕورانهران. ئهککان و کاول ر ه و ت

داره هۆی له بووه يد قوتب' بوو. وان 'سهك لهيه که يهوهو بزووتنهرانی ئهدرانی سهسکی نوێ لهکانی قوتب وهڕ و بۆچوونهبير و باوه تههه ك باوکی جيهاد موو و

. کان پيرۆزهالی ئيسالمييه وڕۆش لهکان تا ئهئيسالمييه

رشۆڕيی بۆ ناسر مين سهدووهه که ١٩٦٧ی ش ڕۆژهڕی شهشه دوای دۆڕانی مان هه گوشار خستنه ت و بهپانی سياسهر گۆڕهسه وهميسان هاتنهبوو، برايانی موسو

کۆالره رنامهبه رسه گرتبوو، دروشمی ری نهسه ی ناسر کهکهسوسياليستييهستی ئيسالميی به" يان بۆ دامهرهسهنيا چاره"ئيسالم ته . برايانی وهرز کردهزرانی و

مان ده شا بهی شاروهنگی زۆربهموسو هۆی م بهندانيان بۆ الی خۆيان راکزبوونی سيستهبه زا و فههات. ئهدهر نهنگيان ده، دهوهمنيی و نيزامی ناسرهمی ئهه

مان وهنگرانی برايانی اليهزۆربه یوههۆی ئه بووه سياسييه ك مامۆستای ی موسوتيان بهکان، دوکتور و موههقوتابخانه شت بستانی سعودی بهرهو عهرهنديس، و ج ه

Page 451: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

450

وه و به ک چاالکانهوام و گهردهی بهش يد قوتب بليغاتيان بۆ جيهادی ئيسالمی سهته ل کرد. ده

ی دوای مردنی ناسر له ر سادات نوهر کار. ئهسه ر سادات هاتهنوه، ئه١٩٧٠ساز ههته به ی پسانهواوی ه دا و زياتر ی دهڵ رووسيهگهنديی لهيوهی پهوهو

دهکهتهسياسه ت کان و مارکسيستهم ناسريستهخوڕی. بهی بۆ الی ڕۆژئاوا ل کانی ورايانی ی بوههۆی زيندوو کردنه بووه و بارودۆخهستان. ئهر ڕاوهنوهئه دژ به

مان. دواتر ئه ڵ ئيسرائيلی گهله ی کهکهئاشتييه يماننامههۆی پهر سادات بهنوهموسوروريستيی جيهادی ئيسالمييهاليه ست، لهبه ر سه دوای هاتنه کوژرا و وهن گرووپی ت

تی بۆ ماوه ميسان بهك ههبارهکاری حوسنی مو زی نيزامی و .وهك ئارام کردهيههك لههه تيان بهجيهاديسته ند شت و بۆ جيهاد دژ به کان و کان رووسييه ج ه

کان و برايانی هابييهمين جار وهفغانستان بۆ دووههفغانستان. له ئهئه روويانکردهمان يه تانی ميسر، وهڕانهڕ گهواوبوونی شه. دوای تهوهکتريان گرتهموسو بۆ و

وهبستان و لههرزاير و عهلجهئه يان دژ بهشه و روری نو کی چاالکيی ت پۆليس، پۆلتانی عه ی لهو بيانييانهکان و ئهبيانييه ڕۆکهگه خست. مهژيان، وهبی دهرهو ستی بهڕشدا به کيان لهرهسه تدا بهنهايه کان و لهبييهرهگا عهئيسالميکردنی کۆمه پ

تی ی سی ساڵ حکوومهماوه کانی دنيا بوو. لهوهتهموو نهبۆ ههجيهانيکردنی ئيسالم زهته کان بهکدا ئيسالميستهموباره نانهله وهواوی ه هده دا کهو شو يتوانيبوو ت نهو

، چاالکييان دهکهرسه ک دروست و ... بۆ خه خۆشخانه، نهکرد و قوتابخانهوتووبنابوو کهخه له يانڕهو باوهکرد و ئهده که مان ته کيدا پ ترناتيون برايانی موسو نيا ئا

وهبۆ به ت. ڕ بردنی کار و باری و

ی بژاردنههه له سدا زۆرينه ی ٢٠١٢و ٢٠١١کانی سا کان نگهی دهميسر و تونمان درا. هه به يان دا لهبرايانی موسو تهو هده و دوو و کی ئيسالمی داو نن. مهت زرتی ميسر هه ت لهتايبه به کرد، پرۆگرامی پهر وهو شتريش باسمان ل هك پ يان نجا خانايهوه ت ه ی و چه مان. بهپارله ك ياسای نو ر کهوانهپ نگی ی دهزۆربه ی هيتلمانی لهخه ره کی ئا يان دا خهپشت بوو، ل کی سياسی و ڕووناکبيرانی ميسر لزياتر وهله کيان ڕووخاند چونکهک رژيمی موبارهنی خهنگ هاتن. کۆمهدهوهمۆکراتهممول بکهحهتوانی ديکتاتۆريی تهياندهنه وتوو رکهبژاردن دا سههه کان لهن. د

Page 452: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

451

برايانی نگی خۆيان بهکان دهقيرنشينهفه قير و ناوچهی فهزۆربه بوون چونکهنهمان دا. دوو ت، سه بژاردن، مورسی بوو بهمانگ دوای هه موسو رۆك کۆماری و

کی دانا و شه کی لهريش موکراسی هه ق ك دواتر بهد ك چوونهمليۆن خه دا. سانگی ده رچی مورسی بهگهکان و داوای الچوونی مورسييان کرد. ئهقامهر شهسه

موکرار ههسهکيی و لهی خهزۆرينه و کارهم ئهر کار، بهسه تيك هاتبووهبژاردنی دداويستييهکوو وهك کودتا بهك وهنه ك بهاتبايهك دهك پ . بوو پ

Page 453: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

452

ی فاشيزمزرانی بناغهدامه ئيبراهيم و

مانان جههه ك موسو وهژنی قوربان بهموو سا ژنهو جهڵ ئهگهن. لهبهده ڕتهی زيندوو دهکهئيبراهيم و کوڕه ريیوهبيره وڕات، ئينجيل ته له و چيرۆکهوه. ئهکر

کراوه مانه، مهکهی جوولهورهگه باوکه. و قوڕئاندا باسی ل کان لهسيحی و موسوی چيرۆکی قوڕئان کات. بهی خۆی بۆ خودا قوربانی دهکهبين چلۆن کوڕهدا دهونيخه پ

، بهدهو ههخه يانی لهئيبراهيم به ڕانهقۆيهچه لهپه ست ن و بۆ گ کهونهی خهوهك د ی: کهچ بۆ الی کوڕهده

ستاش سهمن ده ونمدا بينيم کهخه "کوڕی خۆم! له کهی چی؟ کوڕه، دهير کهتکووژم. ئت دروسته یو کاره! ئهگوتی: باوکه نهبهمرت پ کراوه، و ئه پ ی ب ك ج ! کات

شا، ر زهسهی لهکهخواستی خودا بوون و ئيبراهيم کوڕه ردووکيان رازی بههه وی راک يان بهرخهلماند! ئهفاداريی خۆت بۆ من سهخودا بانگی ل کرد: هۆ ئيبراهيم! تۆ وه

تهبوو دهرهکاری وات بۆ قه بوو..." وهنيا تاقيکردنهته وهئه که يان بهرخه. ئهوهکر

دات و پاداشی ده وهکاتهشيمان دهی پهکهکۆتاييدا خودا ئيبراهيم له کوشتنی کوڕه له ی کوڕه به که تهی ئاژهکهج . وهك بکووژ

وال، بهمال و ئهب ئه يه: ئيبراهيم ئامادهيهنی ههندين اليهچه کهو چيرۆستی ئهبهمه گهب هه ر پرسيارخستن، ب له خالقی و بهنی ئهاليه يشتن لهستکردن ياخود ت ژ

. ئهمری خودا بهئه ن ی خۆی قوربانی کهکوڕه و کاره،بۆ ئه يهت ئامادهنانهو تهج به بکات.

Page 454: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

453

ره ڕايهبينرێ: کان دهکيی فاشيستهرهدا دوو ياسای سهل رج رت و مهيی ب شهگوبوون ئاماده ی ياخود بهوتهس و کهو هه. ئيبراهيم بهو خۆ قوربانيکردنی ب سنوور

رايه هو گو ی زراند. وشهی ئايينی ئيسالمی دامهوهڕۆکی بيرکردنهی ناوهکهی، کۆت و به " وهمهسلهبی "ئهرهرداری عهک ئيسالم له ر فه مانای 'خۆ خستنه د رمان ژ

. سليم بوون]' هاتووه[ته

کيتری ئهاليه تهکهيدا کوڕهکهبڕياره ئيبراهيم له يهوهئه و چيرۆکهن ن وهکايه شی دك نهوه که ده له ی خودا و نهوشه له ك مندا کهوه. ئهگاقوربانيکردن ت که ش تاکتيک

ك لهردهکی ل وهکان کهفاشيسته ده ن کهکهگادا سازدهناو کۆمه گرن: بارودۆخ چی وکدا بڕيارهبڕيارده کهکهخه شتر دراوه کهر بن، له حا نهزۆر پ داگيرسانی له . بۆ وکردنی بۆ کاتی قسه مان، لهکانی ئانازييه ك لهمی جيهانيدا "گويبلز" يهڕی دووههشه

و ست لهبهوێ؟" مهمانتان دهڕی مان و نهکا: "شهک، پرسياريان ل دهکی خهکۆمهتهبگه کهتاوانه که دايهکهڕهشه وتوويی لهکهرنهری سهگهئه پرسياره کی ر خهسه وهڕ

گا.کۆمه

ڕيان بهی باوهو ئايينانهچن. ئهردهخزم ده به ستيیرهکتاپهڵ يهگهفاشيزم جاروبار له بوورترن. تر و سهن کراوهکائيبراهميه ئايينه ڕاستيدا زۆر له ، لهيهندين خودا ههچه

ن. ش دهندين خودا دا دابهر چهسهکان بهرکهند خوداييدا ئهئايينی چه له چونکه کرو کيان بۆ خاپوورکردن و ... بهيان بۆ ژيان، يهويتربۆ مردن، ئه رپرسهك بهخودايه

وه وهکترهيه کوو بهکترن، بهری کاری يهواوکهنيا تهتهنه و خودايانهئه يهشبژاردنيان مافی هه ند خوداييه،ئايينی چه ڕيان بهی باوهسانهو که. ئهوهتهستراونهبهداويستيی په و به يههه ی پ غيلهکان بهئيبراهيميه ن. خودای ئايينهبهوان دهك لهيه نا بۆپ

خودا که يهو ئيدهممول بکات. ئهحهنا خۆی ناتوان تهپه کی تر لهو هيچ خودايهمهته ، بهکتايهيه قاندووهنيايی ئ ك له، ههی خو ر ئيختياری ئه موو شت ، خۆی و دايهژمهسهزان چی بهده ر لهد ر ئ ، بيست و چوار کاتژم مان ده ن کا، ڕۆژدا کۆنترۆ

هون و خهخه ، ژيانمان بهکانمان دهيا وێ و ئهوا دهوا و ناڕههۆی کاری ره ناس ر گهپ، يهم دهننهههئاگری جه ين بهبکه ههه ن کيی ئايينی رهی سهمين بناغهکهمانسووت

موو هه ی جيهان. لهکانی ديکهموو ديکتاتۆرييهۆ ههب يهرچاوهسه ديکتاتۆرييه کهگای ڕاستيی دهکدا کهديکتاتۆرييه ك، ئيدعای ڕ و رهکيی بهدا خهوڵ دهکات و ههس

Page 455: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

454

گايهئه ی وهب ئه کهکهخه کات کهڕوانيی دهش چاوهو کارهت بکا و بۆ ئههيدايه و ڕبگرێ ياخود گومانی ل بکرخنهڕه نيت.کانی بهوێ و ويستهدوای بکهت، وهی ل ج ب

Page 456: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

455

کدابڕانمهئيبراهيم، محه د و برينی ل

ژبوو ئيبراهيم بهزۆر له کی ئيالهی دا دهم کی زۆر بهيهدوای ماوه ڕا.گهدوای شتراوه . بهوهی خۆی دۆزييهقينهياڵ خودای ڕاستهخه ی گ ئينجيل ورات و کانی تهپ

تايفه ,کانيترمرۆڤه ی و ناساندنی بهخوداکه تکردن بهبۆ خزمه يهوهو دۆزينهدوای ئههو بنه شت. بهی خۆی بهما ره ج ه ج ناه ی بهکهی قوڕئان، ئيبراهيم تايفهگو، الی بووهند خودايی ههچه ڕی بهباوه ر) کهر باوکی(ئازهنبههه تيی لهدژايه و بۆ

هبنه تهی دهکهما ن ن و داوا لهکانی باوکی دهبوته . ئيبراهيم خوداکان واتهوهم شکی و کارهر ئهسهکان لهبگرن. فناتيکهستنی بوت ههرهپه ست لهده کا کهکی دهخه

ناوهر خوداسهتکی بهئه گوايه ئيبراهيم که رشيان کردهکانياندا ه ی و رسه ، هتهده کهم خودا ئاوره. بهوهناو ئاوره تهخستتويانه ن ك و ئيبراهيم وه وهکووژ

. سووتاندن ڕزگاريی ده ك لهرجۆيهپه ب

کی گهد وهمهمحه ژ سهك تاجر يانی در شق و رکردن بۆ ديمهفهنج، دوای سا. لهسيحی ئاشنا دههوودی و مهی تاجرانی يهڵ زۆربهگهکانيتر لهناوچه وهو تاجرانهب

ر ده و دوو ئايينهباشی چيرۆکی ئه به . بهف ندی ك ناوهت چيرۆکی ئيبراهيمی وهتايبهبکوڕی خۆيشی ناو بژارد و تاقانهدواتر قاوی بۆدا، هه کيی بۆ ئايينی ئيسالم کهرهسه

نا ئيبراهيم.

ين و بستان بگهرهکانی عهسيحيهو مه کهجووله هی بکهئيالهييه يامهی پهوهبۆ ئه ، کهرنجی ئهسه ش ی بهکهتيی ئيبراهيم و چيرۆکهسايهوانيش بۆ الی خۆی راک

ی کهو جياوازييهنيا بهبژارد. تهموان، ههی ههورهگه ك باوکهوه وهزرۆييهتامهکی ئه و ئينجيلدا کهنائيسماعيلی له د کوڕی ئيبراهيم واتهمهمحه بوو، وتۆی نهرۆ

کی ميسری بوو ر که يههاجه کوڕی ئيبراهيم له ت بهباره. سهوهدۆزييه خسيرتهده ڕر شتووهنيا بهته بيابان به ر دووکيانی لهئيبراهيم هه که وهگ ، چونکهج ه

. بردووه و دوانهيی بهزارای ژنی ئيره

چه به تیئيبراهيم ويستوويه بووه ڕهو باوهر ئهسهد لهمهی ئينجيل محههوانپدروستکردنی قوڕعاندا باس له ها لهروهك ئيسحاق. ههئيسماعيل قوربانی بکات نه

Page 457: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

456

مانان، کراوهن ئيبراهيم و ئيسماعيلی کوڕی بۆ زيارهاليه له عبهکه عبه. کهتی موسوش محه کی ئايينی عهنك ناوهد وهمهپ ش ئيسالم ههبهرهد ک موو قهکان بووه و پ ومن. عبهوری کهده ناو يا له بوو بوت ياخود خوداکانی خۆيان لهی ههوهئيزنی ئه دابن

ی گرتبوو وهمهشق و يهين ديمهمابه له ، کهککهشاری مه کی ك ناوهن دا ج نددا ی هۆزهبوو و زۆربههه کهتيی بۆ ناوچهبازرگانی گرنگايه کان هات و چۆيان ت

نهسيحييهکرد. مهده کی ئايينیواسيبوو. ناوهميان ل ههی مريهکان ئينجيل و و -ندکهاتبوو کهباز کرد. وێ کڕين و فرۆشتنيان دهله کانی ناوچهرگانهی باززۆربه رگانی پ

کی گونجاو له وان مرۆڤه بارودۆخ کهاتبوو، ئايينی جياواز له ن وکائايينيه ن ناويان پ کرد. کانی خۆيان دهڕ و بۆچوونهوازيان بۆ باوهبانگه وهئازادييه رکام بههه که

ك محه و بکاتهکهئايينيه يامهد ويستی پهمهکات يگه، خهوهی خۆی ب ڕان بهکيی لخۆی وههوههه ، بکات. ناوبراو لهککههی شاری معبهکه ی لهکهئازادی قاو بۆ ئايينه

وه موکرات نيشان دا و گوتی: "ئ م دواتر ڕی خۆم". بهڕی خۆتان، من و باوهو باوه دك محه ، له عبهوری کهد ويستی بوت يا خوداکانی دهمهکات ن وان ئه بسووت و و ن

شهتايفه کهات که کانی تردا ک کچوونی بارودۆخی رمان زياتر نيگهئه پ انی تيتا يتا پهبدا پهرهکانی عه نيوان تايفه عبه بوون. پيش هاتنی ئيسالم لهبازرگانی له که

کدهشه زی ناوچهاليه وکات لهئه هات کهر و ناخۆشی پ فارسه که واتهن دوو زله کران.کان، کونتڕۆڵ دهکان و رۆميهساسانييه

چه م بهبه ديت ده وهبييهرهخۆی عهربهکی سهئيمپڕاتۆڕييه به ونید خهمهمحه وانهپکی ئايينی بۆ اليهك ناوهوه یعبهو که د مهت باپيری محهنانهنا. تهکانی دادهنگرهندی دابوو تايفه" زۆر جار ههQusai Ibn Kilabی ابن کيالب "قوسه کان هانبدا بييهڕهعه وکی عهبۆ يه ت نانی و که زه بی دژ بهڕهکگرتوويی و پ و م ئه. بهکانی ناوچهزله

رهمهمحه ی واتهکهوههات. نهدی نهی وهکهونهمرد و خه گای باپيری خۆی د ل دا ڕی بۆ يهر و ههبه گرته هکگرتوويی بنهو زدهدا. ماوهکان بهڕهعه ما وام ردهساڵ به ی س

. کهرکهی سهوهب ئه قاوی بۆ ئايينی ئيسالم دا به ککهمه له ك د کهسه متر لهوتوو ب سك لهيان يهزۆربه وتبوون کهدوای کهوه ڵ گهخسير و ديل بوون. دواتر کات

شت و يان بهککهکانی مهنگرهاليه وتن، شانس رووی ڕێ کهوه دينهو مهرهبهج ه

Page 458: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

457

کردن. محه " Aosوس"ناوی ئه که بهی ناوداری ناوچهی دوو تايفهد توانی متمانهمهتت. ده" وهKhazradschج"زرهو خه ن ست به

. داب و وهکردهن نيزيك دهکههوودييهيه د خۆی لهمهمحه دينه،مه وه، لههوههه له ی زۆر پ باش کهئايينی جووله کانی غهدهوا و قهياسا ره دڵ بوون. يانی بهکهريتههن

نه نکردنهنهتهڕۆژووبوون، خهستووری دۆعاکردن، به، دهبوو. بۆ و يان وهکردن، خاورازی زۆر پ باش خواردنی گۆشتی بهت نهتايبهکانيان بهغهدهقه ها کارهروهو ههکردن لهعبهك کهليم (قودس) ی وهت ئورشهنانهتهبوو. مانان بۆ رووت کاتی ی موسو

ژدا هه و نا شهغهدهوا و قهبژارد. ياسا رهدۆعا و نو ی وشه له ت کهريعهکانيانی نخا(يه ڕراوهوخۆ وهڕاسته )وهHalachaهوودی ها بی و عيبريدا بهرهعه و له وهتهرگ

. گايهمانای ڕ

ککهمهت محهنانهته کی د ر ه ٥٢وت ی کان ئيمزا کرد. بههووديهڵ يهگهی لهخا پککهئه تيی ڕدا يارمهشه بوو لهکان دههووديهئازاديی ئايينيان زامن کرابوو و يه وتهو ر

د مه. محهبيان نهککهندانی مهڵ شاروهگهله ن و ئيزنی مامله کردنسوپای ئيسالم بدهزی زۆری بۆ ئيبراهيم دادهوهر ئهبههيوابوو له به ورات و کانی تهنا و چيرۆکهی ڕ

کان ئايينی خۆيان سيحيهکان و مههوودييهناو قوڕئاندا گونجاندبوو، يه ئينجيلی لهن و ئايينی ئيسالم قهوه هو ئايينانن ئهی مرۆڤی خاوهم زۆرينهن. بهبووڵ بکهالن

ت تايبهگرتن. بهپاڕاست و خۆيان ل دوور ڕادهئايينی ئيسالم ده خۆيان لهويست بارودۆخی ئابووری ياندهدا و نهن نيشان دهخۆيان ب اليه دينهکانی مههووديهيه

کيان لهوهترسييهمه نهکانيتر بخهوهتهب و نهڕهڵ عهگهخۆيان له ڵ تاجران و گه. تاقمبوو. يان ههنديی و ماملهيوهشدار بوون، پهدا بهمهمحه ڕ دژبهشه له که ککهمه کیخه

ستی گرت و فتوای لههووديانه ههو يهد دژ بهمهمحه ر' ی يبهناوبردنی هۆزی 'خهومانهکانی دا. تا ئههوودييهيه ر، يبهر، خهيبهکان هاواری دروشمی "خهوڕۆش موسو

وه تهگهد دهمه، سوپای محهکهلهی جووئ ن. کهبۆ گيانتان" ده وهڕ

ره غه والوهبه ل س ر کهو گوتی هه وهڕاندنهرگهری ئيسالم رووی خۆی ل وهمبهپگای ڕاست هيدايهرهزۆر به ب بهت، دهيهی خۆش بۆ المان نهقسه به ت بکرێ. و ڕ

Page 459: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

458

وه ی خۆی واتهکه، ئيتر قسهوهگرته یککهت شاری مهمهکاتی محه ڕی و باوه "ئکه و به بير چۆوهڕی خۆم" ی لهخۆتان، من و باوه موو بۆت ئيبراهيم، هه ری لهچاولت نانهل سووتاندن و توونای کردن. ته ،عبهی کهوهو ناوه وهرهده و خوداکانيانی له

کی ب چهده عبهنای بۆ ناو کهترسا په له رکرد کهده كستووری کوشتنی بۆ پياوتههوودی و مهيه له دينهستووری دا شاری مهبردبوو. ده . وهسيحی پاك بکر

نا که که کی پ د چاالك مهمحه دژ به بوو که سانهو کهرکيان کوشتنی ئهئه گرووپڕۆريان دژ بهته نه و گرووپهبوون. ئه وهبه رکردانهو سهنيا ت د مهمحه دژ به برد کهدهڕ

هات دههووديش دا نهرانی يهگهخنهشاعيران و ڕه حميان بهکوو رهڕدابوون، بهشه له کوشت. وانيشيان دهو ئه

کی پير لهتايبهبه وهدهمهی محهکهتييهتايبه ن گرووپهاليه ت حوکمی کوشتنی ژنشتبوو چل کهدرۆزن ناو بردبوو و نه دی بهمهمحه و کهبو ييانهزهزۆر ب به س لهيه

هبنه ه وهی (نهکهما تهتايبه د گرووپهمهن. محهد بکهمهڕ بۆ محهکانی) شهو مندا م کردن ناردهيد'، بۆ تهی خۆی 'زهکهتی زڕکوڕهرکردايهسه ی بهکهمرۆڤکوژه

کی ی دا و تهو ژنهکانی ئهوهموو منداڵ و نههه يد حوکمی کوشتنیريان. زهسه نيا ژنشته يد ژنهدی کرد. زهمهتی محهڵ خۆی برد و خهگهله ك کۆيلهو وه وهجوانی ه

ك يان بهزمانهستهبه پيره و ژنهئه ، کهستسپ بهدوو ئه ی لهکهپيره زيندوويی لکی زۆری حشهی ترس و وهو کارانهد بهمه. محههوتهدوو له دڕی و کرديان بههه تو کردهناو کۆمهله رانس"(نائارامی و نا "ئين تۆلهIntoleranzو تۆوی وهگادا ب

ی ئيسالمدا چاند. تۆيهبووری)ی لهسه ی کات گه به ك کهناو د وهتر بۆتهورهو گه ورهپ .يهوهی پی ميوهکهری دارهوڕۆش بهو تا ئه

ستههۆی ههبه . ييهزهو ب به کی تووڕهخودای ئيسالم خودايه وهدهمهکانی محهوکات، ی نهقسه س بهر کهناکات. هه رگيز ماملهکا و ههردهنيا حوکم دهته ك کهخودايه

. بڕياردهم دهنهههئاوری جه به ن تهرگيز ناب و هه ری ژيان و مردنهيسووت بخرر پرسياره کی تری چاوی ديتنی هيچ خودايه ، کهخيلهکی به. حوکومڕان و خودايهوهژ

نانی ويستهنا خۆی نييه و بۆ بهپه له ه ڕوا. ی مردوودا دهر الشهسهکانی بهج

Page 460: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

459

ته د لهمهی محهڕانهو شهی ئهنيوه زياتر له کان دايگيرساندن، دژ بهبييهڕهعه ور فه ويست بچنهياندهنه بوو، که هوودييانهو يهئه کدا زمانی . لهوهرمانيهژ پڕ

وههوههه کران. لهير چاوی دوژمن سه کان گۆڕرا و ئيتر بههووديهيه قوڕئانيش دژ بهب ناونران و دواتر بوون بهی خاوهوهتهناوی نه به ب. دوژمنايهساخته ن کت يی تچی کت

ندههوودييهر يهنبههه قوڕئان له ر سهرازيان لهيموون و بهناوی مه توند بوو که کان ه ميان بهرکران و چوارهواوی دهته به دينهمه هوودی لهی يهورهی گه. س تايفهدانرا

کانيان موو پياوهد ههمهرمانی محهفه م درا و بههقه ب لهڕهی عهوهتهنه خائين و دژ بهره ك کۆيلهکانيان وهکوژران و منداڵ و ژنه له دينهمه والوهبه فرۆشران. ل

مانان لهو قيبله وهکان پاك کرايههوودييهيه ککهو مهرهبه وهليمهئوڕشه ی موسوزرايه . وهگو

شهئه ت هۆی خيانه کان بهيههووديو يه ی قوڕئاندا هاتووه٨ی سووره ، لهيهو ک: ڵ دادهئاژه به وهکردنه ب ڕيان نهباوه ن، کهالی خودا ئاژه سانهو کهڕاستيدا ئه "لهننن. ئهر نهو باوه ك هاتووی و ههگهله ن کهسانهو کهوان ئهه ك يان پ مووجار

کهاتنه ك ده کهپ کيان لهوهنهدهت ڕدا شه ر تۆ لهگهئه ر بۆيه،. ههيهخودا ني ، و هيچ باک هاتی، ... " سانهو کهتووشی ئه

وهبه تی عهوهناوی "پاك کردنه ك بهيهپڕۆژه يهو ش کهات که دهڕهی و بووبی" پت زوويی بۆ خزمه به ی ئيمپراتۆريی ئيسالمی کهزرانی پايهب بۆ دامهڕهی عهدوڕگه

تهتريش ورهو گهبوت دهئوممه به دينههه لهوه، ب تهموو ب رهکان پاك بکر وهوه. لری يه کرد. دايکبوونی فاشيزم ده می لهکهکاتژم ستيپ

وه د مرد، قوڕئانی بهمهکات محه ڕاوهها ههروهت و ههی ريوايهش ی زاران گمانان لهحه شت کهخۆی به ديسی بۆ موسو وتی س و کهردی ههو به ج ه

مانان له ر سهت باس لهنانهواندا تهکات. لهکانی ژيانياندا دياری دهموو بوارههه موسوبژاردنی هه رك واتهم گرنگترين ئهبال کراوه، بهمه رسهوت لهس و کهتيی ههچۆنيه

نشينی له شه ند ساڵ بووهدوای چه و کارهبير چوو، و ئهج کی تييهزايهو ناڕه هۆی کمانان و دوو شاخهمابه زن لهمه ی ل ساز کرا. ی سوننی و شيعهين موسو

Page 461: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

460

هنيا خزم و بنهته شيعه دابوو که وهو سوننی له ين شيعهجياوازی مابه د مهی محهمانشينی ڕاسته به ن و لهداده قئنهج كی ناو دهموو مرۆهه وهکانهی سوننييهڕوانگه ن ڤ

نشينی محهی مهتايفه کی هۆی شه بووه و جياوازييه. ئهبووهديان ههمهککه، مافی ج ڕی وهکردنهورهو خۆگه وهبزووتنه گادا کهندامانی کۆمهناو ئه زن لهسامناکی مهميی چه ستاند و کزی کرد. د ڕاوهمهند ساڵ دوای مردنی محهئيس

ر کارله کهژ ی کات چه ، بهو دابڕانهريی ئهت ياخود "تی ئهکمييهمکی "حاپکهات. ئه بوو کهنه وهنيا ئهبوو ته وهکهمکهپشت چه ی لهيهو ئيدهحوکومرانيی خودا پ

ك داب بهکه تکردنی بهرکی توانايی حکوومهنيا ئهته خودا، به و خۆی لهکوو، ئهسگای پ نهمبهغهڕ وهکا. بهت دهحکوومه ردهم ههر ئهسهله وهرانيانهران و نو يهو ش

نه وهوی و بهر زهسهله ری خودايهحاکم، نو رکی . ئهويشهکانی ئهری خواستهبهڕکههه مان ڕايه که موو موسو بووڵ ر قهك، ههيهخنهر ڕهی حاکمان بن. ههگوكيش دهنه تهکردن ر پرسيار دانانی خودا. هۆی له ب ژ

کهاتنی ئيمامه بووه تی ئهکمييهمکی حاکان چهالی شيعه ت و الی هۆی پکدابڕان لهقوڕئاندا هاتووه ت. لهالفهکان خهسوننيه ك کوشتن خراپتره : "ل !" دروشم

وهکانيش بهفاشيسته که خائين ال بدا به کهيا ئيديۆلۆژييه ڕباوه س لهر کهن. ههبهی دهڕت.ناوده 159بر

تانهله شتا بهو و دا دانهواويی حکوومهته ی وا ه ك وه زراوهمهتی ئيسالميان تش و ئوردۆن، دهميسر، مه مه گوترێ کهراک مان ههی ئ کانی شنهموو چهموسوها روهتا مارکسيزم و هههه وههناسيۆناليزم وه. لهتداريمان تاقی کردۆتهحکوومه

و نائيسالميی و داوهيان نهدنيای ئيسالمدا ميوه له مانهو سيستهداريی. ئهرمايهسهگانه که يهوهکان ئهکان و جيهاديستهفييهلهکانی سهورهگه رههه ونهخه ك لهن. يهب

ژوو بهچه چهرخی م ننهبگه گايهو کۆمهناو ئهو بۆ و دواوهرهبه وانهپ که وهڕژه ها لهروهزراندبوو. ههد دايمهمهمحه گا ی کۆمهو کاتهن: "ئهدا دهو کارهی ئهدر

ك کهرههفه . 159 کهکانيشی لهکوردييه ت حيزبهنانهته نگ ر کارت ڕريی خۆی داناوه. وهژ رگ

Page 462: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

461

ت، بۆ بهته به وهواويی ئيسالمی کراب غهڕ واوی ب تهر دهمبهبردنی ويستی خودا و پر بکرێ و ب دينه ن!"کان کان و بابييهدنيا داگ توونا بکر

Page 463: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

462

کگرتنونی يهدين و خهالحهل، سهنبهابن حه

لی و نبهمالکی، شافعی، حه کان بريتين لهکانی ناسراوی سونييهقوتابخانه چوار له مانانهفی. ئهنهحه ، بۆ خۆ گونجاندن يهبهکتهو چوار مهك لهيه ڕيان بهی باوهو موسوڕنی ئهگهله کدانه وڕۆيی، بهڵ دنيای مود ی ل ، نانهو قوتابخارکام لهو بۆچوونی هه وهپ

وان چه بژاردنيان لهئيزنی هه ی لهرجهو مهم به. بهيهوتدا ههس و کهندين ههنرڤاتيو و چوار قوتابخانهچن. ئهرنهکانی ئيسالم دهکيهرهی ياسا سهبازنه کۆنس

ك بهوهته ت بهبارهديسدا سهقوڕئان يا حه ر لهگه، ئهکار)انه(موحافزه اوی ڕاشک ر، ئهر نهسهباسی له نن. به ن کهدهخۆيان دهبه و ئيزنهکراب کب م چونکهياسای نوێ پ

مانان له پاش خۆی بهس و کهر ههسهزاران بڕياری لهد ههمهمحه ج وتی موسوشتووه . مهستهی کون و قوژبن بۆ دانانی ياسای نوێ زۆر ئهوه، ديتنهه

مانهم بهی نۆههدهسه له لی کهنبهئايينی حه کدابڕانی موسو کهاتنی دوای ل کان و پکهات، له ناو ئهبه ) له٧٨٠-٨٥٥( وهل"هنبهن "ابن حهاليه ، لهسوننی و شيعه و غدا پ

نهغدا لهکارتره. شاری بهموويان موحافوزههه دا لهچواره رهشاره هه ك لهدا يهو سای شه به که ی دنيا بووهکانکراوه وهتی ئيسالم بهريعهپ ما و کۆڵ، سه. ئهچووهنه ڕ

بوون کاری ڕۆژانهره ت لهنانه. تهک بووهی خهقس و گۆرانی و شاد و خۆشحامان، يهليفهخان و حوزوری خهديوه سيحی هوودی و مهکاندا شاعيرانی موسو

عره . لهخنهر ڕهبه وانيتريان خستۆتهيينی ئهارکام ئو هه يان کردووهموشاعيره کاندا شر ڕهوخۆ لهد ڕاستهمهت محهتايبهکان و بهئايينييه تييهسايهکه ب گيراون، به خنهژی نارهوهئه ی سهروهن. ههت بن ياخود ڕووی خۆيانی پ گرژ بکهحهی پ ،رنجهها جکهاتوون کههدا قوتابخانمهردهو سهله و ئيالهی بوونی هو په ههه ی ئيسالمی پ

) بووهMu’tazila( ناوی معتزله و قوتابخانانهك له. يهوهر پرسيارهبه قوڕئانيان خستۆته. ڕاست زانيوهم بهوتهی حهدهنيا بۆ سهکانی قوڕئانيان تهکان و سووڕهنووسراوه کهڵ گهکی زۆری لهمدا جياوازييهی نۆههدهسه غدا و لهبه لهی ژيانی مرۆڤ و هۆيهبهد مهمی محهردهسه خۆيان به نگرانی معتزله، اليهبووهمدا ههوتهی حهدهی سهککهمه

ك کهس و که. ههوهستۆتهبهنه وهمهردهو سهو ياساکانی ئه ی ڕوانگه له وت

Page 464: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

463

کهنانهوان ته. ئهگونجاوهکی نهوڕۆييدا شتکانی ئهئيسالمييه ند ئايين ژيانی چهوهت پ زانن. گونجاو دهنه به

ران و رۆم، ی ئيمپراتۆرييهناوچه مسانی ئيسالم لهو هه وهبوونه ورهگه به کانی ئوخۆيان نديی ڕاستهيوههووديی پهسوفانی يونانی و يهيلهڵ فهگهندانی ئيسالمی لهبيرمه

کهاتنی بۆچوونی نوێ له بۆته که بووههه ر کاندا. ئيسالمييهناو ئيسالمييههۆی پ کان فگای سهکانی تر دهڵ ئايينهگهکانی لهرهربهببوون بۆ به رن و بووريی ههب ڕ بژ

نتی گونجاو ته خۆيان به يدا ل ترسی ل پهنبهدا ابن حهو بارودۆخهن. لهيار بکهئارگۆمه له: " و گوتوويه بووه کی وادا کهحا ن و يتا قوتابخانهيتا پهپه ت کد ی نوێ پ

يان ل دهکان شاخهئيسالمييه تهی نو و ده وهب ك ب ر بۆ سه وهڕانه، گهوهبنهو لگايهمهمی محهردهکانی قوڕئان و ياساکانی سهنووسراوه و هۆيهبه ."د باشترين ڕ

نا کهدهبهراده کی لهيهنهقوتابخا که رڤاتيوی پ ڕۆکی تيئۆريکی ناوك و ناوه ر کۆنسغدادا، وکاتی بهمی ئهردهم له سه. بهوڕۆش پاڕاستووهکانی تا ئهناتيکهفه ئيسالمييه

ی بۆ رانهتا کهرهسه شيان ل نهتهگرت. نهدهس گۆ س هۆی ههکوو بهگرت، بهنيا گو . وهنديخانهبه ، خستيانهوهر تونديهدهبهڕاده تی لهوو که

رشی خاجپهگههاوکات له کان فناتيکه ، ئيسالمييهو ناوچانهر ئهستان بۆ سهرهڵ هکی باشيان بۆ ڕههه کی ئيسالميی ئيمپراتۆرييه م ئيتر مرۆڤ بيری لهودهخسا. ئهلست و شکستيان بدات. کاندا راوهستهرهر خاجپهنبههه له بتوان که وهکردهده کپارچهيه

ی ئههه بوو که و فناتيکانهك لهييوبی يهددينی ئهالحهسه ی شهو بانگهی دا. ئهو کارهوی رکرد و لهجيهادی ئيسالميی ده کان سيحييهست مهده ليمی لهدا، ئوڕشه ١١٨٧سا

مانانی وهتيکيهونی يهئازاد کرد و خه ك لهی موسو ژوودا تۆمار کرد. ك سيمبول مك ويان وهی ئيسالميی ئهوهکانی بزووتنهرکردهسه رکام لهددين ههالحهدوای سه

نسانس بۆ يهردهک سهويان وهمی ئهردهو سه نموونه ڕينی ر تيی کيهميکی زمانان سه ير کردووه.موسو

Page 465: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

464

يد قوتب و پرنسيپی جيهادسه )،Taymiyya( يمييهابن ته

رشی مه زدههدهسه له ر دنيای ئيسالمکان بو سهغوولهدوای ه کان دا، فناتيکهمی سکی بهميسان دههه ڕان کان بهکارهليی محافزهنبهی حهخسا. شاخهرچاويان بۆ رهورگ

ك بههۆی که ك باوکی رووحانيی ڕۆ وهوئه که وهيميه" زيندوو کرايهناوی "ابن تهست ئوساما بن الدنيش زۆر جار خۆی نانهژمار دێ. تهئه کان لههابييهکان و وهفييهلهسهوهت بۆ بهتايبهواسی، بهدههه وهسهو کهبه ی لهکهئيسالمييه بردنی جيهادهڕ

ری دنيادا. رانسهسه

وه) به١٢٦٣-١٣٢٨يميه" ("ابن ته تی ئيسالميی ب ريعهياساکانی شهبردنی ڕی ردهی دانابوو و بهکهی کارهرنامهکی بهرهرکی سهك ئهوال، وهمالو ئهئه وام کۆنتڕۆوهبه وهتی بهريعهس ياساکانی شهرکهکرد. ههبردنی دهڕ ييترين زهبردبا، ب بهنه ڕك بوونی خودا زۆر سوور يه د' واتهر 'توحيسهيميه لهکرا. ابن تهڵ دهگهفتاری لهره

زيان په له نان کهر دادهسهکان بوو و گوشاری لهر سۆفييهسهی لهخنهبوو. ڕه نا خودا ڕکانيان. برهر قهسه چوونهوام دهردهگرت و بهکانيان دهئايينييه رووحانييه مرۆڤه له

شی بهی شيعهبوو. شاخه و ئايينييانهری ئهبی قهوهرازاندنه ت دژ بهتايبهناوبراو بهگايه کانی سوورييهوييهلهڵ عهگهتيی لههۆی دوژمنايهزانی و بهده هکی ههڕ

و وهکردهد دهڕاستی رهی ناوهدهسۆفانی ئيسالمی سهزانی. فيلهڵ دهحه کوشتنيانی بهگايه هيچ بووريی بهلۆجيك و سه يگوت: "مرۆڤ بهده نيا ياسا ب تهك ناگا و دهج

وهکانی ئيسالميی بهقينهڕاسته بچن." ڕ

بۆ ڕووداو و کانهکييهرهسه هۆکاره ك لهيميه" يهوتی "ابن تهس و کههه زدهده. کۆتايی سهکانناتيکهوڕۆی فهکانی ئهساتهکاره ن اليه شق لهشاری ديمه ی س

يميه گيرا و خرا دا ابن تهمهردهو سهت لهنانهکرا. تهکۆنتڕۆڵ ده وهکانهغوولهمهشت و لهشقی به. دوای ئازادبوون، ديمهوهکانهغوولهی مهنهنديخابه ميسر و ج ه

نيا ك تهك وهو، جيهادی نهدا. ئهقاوی بۆ جيهادی ئيسالميی ده وهبييهرهکانی عهدوڕگهگا بۆ به ك کوو وهگرتبوو، به وهستهدهڵ دوژمنانی ئيسالم بهگهکانی لهرهربهڕ

کی ئيالهئه وه ی، بۆ ويست و رازی ڕاگرتنی خودا بهرک ناو وام لهردهکی بهيهش

Page 466: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

465

موو رشانی ههرکی سهئه ی بهوتهس و کهو ههکرد و ئهکانيدا قاوی بۆ دهنگرهاليهك له مان دينهنبههه موسو زانی. کانيتر دهکان و ئايينيهر ب

ناوی "ابن قاالوون" رازی بکا که بهوکاتی ميسر يميه توانی حوکومرانی ئهابن ته وه به داکدارييهچه وهو بزووتنهڕ بکات و خۆشی لهکان شهغوولهمه دژ به ی چاالك ش

دهندين سهيميه تا چهکانی ابن تهڕای چاالك بوون، بۆچوونهرهشداريی کرد. سهبهك دا کهژدهی ههدهسه له کرد، تارنهکاندا ناوی دهناو ئيسالميسته دوای خۆی، له س

گا بۆ ته ی بهبهکتهو مهو ئه وهناوی "ابن عبدالوهاب" زيندووی کردنهبه نيا ڕنکردنه توونا کردنی کان دانا. ابن عبدالوهاب بهب دينه ی دنيای ئيسالم لهوهخاو

جيهاد کرد کهاوی دهکار کرد و ق ستی بهبی دهڕهکانی عهدوڕگه کان لهبری سۆفييهقهتهده مانان. بۆچوونهکی بۆ ههرهچاالکيی سه ب بکر کانی ابن عبدالوهاب موو موسوك بستانی سعوودی وهرهعه يميه لهل و ابن تهنبهکی خراپی ابن حهك کۆپييهوه

وهمی ياسايی بهسيسته . ههده ڕ گه ك پايهها وهروهچ نيای جيهادی د يشتن لهبۆ تڕنی ئيسالم ده ت. مود ناسر

ک دهك ئه) وه١٩٠٦-١٩٦٦يد قوتب (سه تاوهرهسه له کار کرد. چوونه ستی بهديبو دنيای ئه ل تههڵ خهگهتيی نيزيك لههۆی ناسين و دۆستايهبيی، بهدهن گری نۆب

تهبه) دهNaguib Mahfuzحفووز" (جيب مه"نه سان ين کهوههه ك له. قوتب يهوهستی چلی سه که بووه و نابغهبيی ئهدهی ئهندين نووسراوهڵ چهگهکانی ڕابردوودا لهدهسای چله . لهئاشنا بووه بهڕهعه ربوونهزارهندی وهن ناوهاليه کاندا 'قوتب' لهسا وهتی ف

ربوونی سيستهبۆ ماوه ك لهناردرا بۆ ئهمريکايی می ئهی دوو ساڵ بۆ ف مريکا. کات، سهمريکا ئاشنا دهگای ئهڵ کۆمهگهله وهنيزيکه نی لهری سووڕ دهب ر نبههه م

ك له رستی، ب ياسايی و زپهگهك ڕهکانی وهتييهيهکۆمه وتهس و کههه زۆرته مريکاييدا کهدنيای ئه له تيی پارهگرنگايه و موو ئه. ههيان ببووهی کاری ڕۆژانئاو

کهتيی ئهسايههۆی ڕووخانی که بوونه وتانهس و کههه زيان کی بهرييهو و کارت هيری جيهانی سه وهبييهدهمی ئهستهی ئهڕوانگه وکات لهتا ئه ر ژيانی قوتب دانا کهسهلهگای ئايينهسه وتنههۆی کهك بهيهدوای ماوهکرد. ده ڵ نووسراوهگهئاشنايی له وهر ڕ

ندنه ستيکرد بهيدا کرد و دهودوودی هيندی پهال مهبولعهيد ئهسهکانی و کاره يان. وهخو

Page 467: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

466

نانی بزووتنهرههۆی ههبه ودوودی کهمه ی الفهی خهوهسه ١٩٢٤تی ئيسالميی سامانانی جيهانی هان دهته به کڕووخابوو، موسو ی وهدکردنهبۆ رهدا واويی ت

رنييه ك نيا وهتهودوودی جيهادی نهتی ئيسالم. مهڕهيان بۆ بنهوهڕانهت و گهمودگايه دهرگريی نهك بۆ بهڕ ك بۆ يهسهرهك کهکوو وهکرد، بهفس چاول

كی سهڵ ههگهکانيکردن لهرهربهبه يای ر دننبههه له که زانیی دهردهم ههر ئهمووشتك: ته و زۆر زياتر بوو له. ئيسالم بۆ ئهوهئيسالم و ياساکانيدا قوت ببانه نيا ئايين

ك بوو کهسيسته و گرت. ئيسالم بۆ ئهر دهبهکانی ژيانی مرۆڤی لهموو قۆناغههه ممهت، زانست، مرۆڤ خۆشهسياسه گاناسيی، وان شوناسيی، کۆمهتيی، رهويستيی، س

كی ئيسالمی ی و ياسادانان بوو. ئهدنيای ئابوور نانی شۆڕش که و سويندی بۆ پمانانی وهبوو رهده خواردبوو که ژوويی جيهان بگۆڕێ و بانگاوازی موسو ندی م

کی ئيسالمی ده له یوهموويان جياواز لههه کرد کهجيهانی ده ت ك ژين يا نا، وهوکی سهئه دا بکهکی بهرهرک سوفانی يلهندان و فهديبان، بيرمهئه داوای له ن.شداريی ت

ويست بۆ ئه کرد کهئيسالمی ده خۆری پ مانان ئاماده و شۆڕشهپ ن. بکه بۆ موسومان له بيی و ئايينی لهدهی زانستی ئهر پايهگه ئهو دهها ئهروههه ، ن "فيختهاليه ئا

مان نهگيز سوسيال ناسيۆناليستهر، ههنرابايهدانه وه و نيچه" گۆته توانی ياندهکانی ئا: کرد کهده وهر ئهسهختی لهها زۆر جار جهروهوتوو بن. ههرکهئاوا سه

ر و ههتوانای وه کی بهيهرکرده"سه ندهڤالهك هيتل نهيتر ئهکانی ه يان وهو جوودا." شهگه پ

ودووديش درێ، مهختکردن دهخۆبه تيی بهايهفاشيزمدا گرنگ ك چۆن لهر وههه مان هان دهئومه گای مهدا بۆ خۆبهتی موسو ژهخت کردن. قوتب ڕ ده ودوودی در دا پگای ئيسالم هه ڕتان بهر باوهگه"ئهيگوت: و ده گايهيهڕاستبوونی ڕ کيترتان ، هيچ ڕ

ته ن نانی بدههه وهتانهواوی تواناته به يکهوهله جگه وهبۆ نام که ن. يا وڵ بۆ پگايهبن، ياخود لهوتوو دهرکهسه ن! "کهده ڕهو شهدا خۆتان قوربانی ئهو ڕ

ك، که نجانی داهاتووی يی "جيهاد" بۆ گهميشهوام بوونی ههردهبه بانگ ئاوازت. چونکهئيسالمی زيندوو راده مان نجگه وههۆی جيهادهنيا بهته گر کی موسو

دهده ب وتوو دهرکهڕدا يا سهشه . لهوهبوو بکاتهرهتی و داماويی خۆی قهسهتوان ب

Page 468: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

467

و دهزه سهو ويستی خودا له گای به، ياخود دهوهکاتهوی ب شتی ههکووژرێ و ج. يی دهميشههه ب

که قوتب به گا و هه له وهری و الساييکردنهچاول ستهڕ ر لهودوودی ههکانی مهوناوی يدا بهمين نووسراوهکهيه کات. لهواو دهکانی خۆی تهمريکا نووسراوهئه

ی ندهگه ئيزن به کا کهتی خۆی الی دنيای ئيسالم دهمن ناسيم" شکايه ک کهمريکايه"ئهن و و هۆگريی و پشتيوانی له گای ئيسالمی دراوهيدبوونی کۆمهو فاس هاتن و کر

کرێ و هيچ مريکايی دهت ئهتايبهکاال و شت و متی ڕۆژئاوايی و به فرۆشیمريکا بوو، بڕياری دروستکردنی ئه ی قوتب لهمهردهو سهکی ل ناکرێ. ئهرگرييهبه

تی ئيسرائيل درا. قوتب له ك دواتر ڕتهئه شکستی و شی ئيسالم ئاگادار کرا و سای کوشتنی حههه نهلبهن ئهسهوا که مانی پ گهننا پ يشت. قوتب ری برايانی موسوی وهڕايهگه کخراوه چووه ١٩٥١بۆ قاهيره، سا مانهناو ر و بوو وهی برايانی موسوکخراوهندانی ئهگرنگترين بيرمه ك لهيه به بی بهيهو ر شانه . دوو کت ی وهناوی "ک

گا" و "داهاتووی ئه نيشاندهوڕۆش وه" تا ئهم ئايينهڕ ر بۆ ك گرنگترين رکی چه. وهکرێير دهکان سهئيسالميسته شتر پشتيوانيی لهك ئيسالميست تی سياسه پ پ

مان بۆ کوشم دوای ههکرد. بهسوسياليستيی ناسر ده ی برايانی موسو تنی ناسر لهوی وهڕاندهرگهناسر وه ، رووی خۆی لهوهن ناسرهاليه کردنيان لهغهدهو قه ١٩٥٤سا

ڕاگريی و گوتی: نا ئيسالميی ناو برد. ئه ی بهکهتهو حکوومه مانان گو "ناب موسووهتی ئيسالمی بهريعهشه ن چونکهناسر بکه رهنابا". ڕ نيا تهری نهقوتب ميس والوهبه ل

کی ئيسالميی سهوه ت تی ب باوه کوو به، بهکردووهير نهك و ڕ و کافری داناوهوويستی زانيوه تی ئيسالم بهريعهو بۆ دانانی شه دا ب که ده پ شۆڕشی ئيسالمی ت

يميه بۆ ابن ته ك کهيه. وشهزانی) تاوانبار کردووهت(نهجاهيلييه گای بهبکرێ. کۆمهناوهيری ئيسالميی بهکی غهگايهموو کۆمههه مانانی جيهان . قوتب داوا لهکاره موسوش هه کات کهده ک خۆيان لهپ و نيا ئه. تهوهنهکان پاك بکهيری ئيسالمييهغه مووشت

ت که خۆربهی ئيسالمی سهقينهکی ڕاستهگايهکۆمه کاته ك د انی شدارموو بههه پ. قوتب هيوادار بوو بهئايينی ئيسالم هه ڕيان بهباوه وهئيمانه گا بهکۆمه هۆی ب

تهوێ دهکان بکهردهبه ك لهر يهگهئه " کههۆکاری "دۆمينه موو هۆی خستنی هه بتهئه ته کدا لهدوای يهك بهکان يهئيسالمييه وانيتريش، و . وهچنگ کافران پاك بکر

Page 469: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

468

ك " ی وهتی ئهکمييهی "حاوشه وهودوودييهمه مرۆڤی ئايينی هينديی، واته له ك به وهبۆ به گرت که وهستهدهگۆپا موکراسی، ناسيۆناليزم و مافی ڕ بردنی د

مانبۆ ئومه ردهم ههر ئهسهنيا حوکومرانيی خودای لهتکردن تهحکوومه به تی موسو خوداوه نيا بهتوان مافی حاکمييت تهرژيمی حاکم ده وهی قوتبهڕوانگه نی. لهزاوا دهره

ته کهاتانهت بکات. ئهحکوومه وهوهناوی ئه و به وهببست ی جياوازييان و ياسا و پ، مشروعيهی قوڕئان ههڵ نووسراوهگهله . لهب دانيان ناب پ گا و کۆمهت ياخود ر

و بهزان دادهجاهيل و نه ت بهوا ئومهش ئيسالمييانه ی جن ، ساتی ئيالهييهدهموقه ن و پ. کيدا بسهر خهسهزۆريی و ب ويستی خۆيان، به تی خودا بهب حکوومهده پ

ش ههچه يد سه ت بهبارهميسر، 'مورسی' سه ک کۆمار لهرهبژاردنی سهند مانگ پندۆتهوه"من نووسرا: قوتب ده م قينهواندا ئيسالمی ڕاستهو له وهکانيم خومان ئهی ئه." زۆرينهوهتهدۆزيوه يد قوتب و نگری سهمڕۆ اليهندامانی برايانی موسو

ون. ی جيهادی ئهقوتابخانه

Page 470: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

469

تانی عهدوژمنايه کان هووديهب لهگهڵ يهڕهتيی و

خۆڤ ( تهکانيدا دهکورته چيرۆکه ك لهيه ) لهAnton Tschechowئانتۆن چ ڕ : وهگندهيهخۆشخانهخۆشی نه"دوو نه کتر يه و رقيان له کتريان ناخۆش ويستووهيه ك ه

ك نهبووهکتريان نه، چاوی ديتنی يهبووه شهڵ يهگهله که بووه. هيچ ڕۆژ يان کدا کك پهنه . ڕۆژ . ی مردووهکهقيبهره ينن کهگهوان رادهك لهيه کان بهرستارهبيان وادهرستارهپه خۆش دهقيبهب مردنی رهکان پ م بهکات، بهما دهب و سهکهی پ

چه ك دواتر ئه وانهپ ی کهويی ژوورهر زهسه مردوويی له ويتريشيان بهڕۆژتهده ژيانيان کتر مانای بهڵ يهگهتيی لهايهکانی و دژرهربهن، به. پسپۆران دهوهدۆزر

ك يه ژهمرێ، ئيتر بۆ ئهکيان دهدابوو. کات نژيان هيچ مانايه به ويتريان در . كی نامكه . ژيانيان نهويتريشيان مردووهئه و هۆيهوەر بههه کتر!"ب يه گونجا و نهده وهپ

ی ئهمرۆڤ ده مانان و يهيوهپه له زۆر و چيرۆکهتوان ب وان موسو هوودييان نديی ن. لهده گايه چ تهقه رده، بهم ههکی ئههيچ ج نده کانبهڕهعه را و تيی ق و دژايهره ه

ت. ڕههوودييهر يهنبههه تيی لهو دوژمنايه يهو رق و کينههۆی ئه نگهکان نابيندرته ر نبههه يه لهوهتهو دوو نهتيی ئهتی ئيسرائيل و دژايهزرانی وبۆ دامه وهبگهڕ

می ڕی دووههمی شهردهسه کان لهبليغاتی نازييهندا ياخود تهپرۆپاگه نگهکدا! ڕهيهبيستی ڕاسته ته وخۆی لهجيهانيدا گو يدا کردب و ئانتی کان پهبييهڕهعه و

! لهسه به نگهڕه ڕاستيدا هيۆنيسمی چاالك کردب ر "شهکهکت ڕی من" دژ بهی هيتلکهيه تا قوڕئان! کاندا بووب ههبهڕهناو عه زنتری لهکی زۆر مهرييههووديی، کارل

تی ئيسرائيل نازييه ش دروستبوونی و دژ به فريقاوهباکووری ئه کان لهپنهکان پرۆپاگاندەيان دههوودييهيه کان هوودييهيه ڕيان لهمهو سهير کی سهيهکرد و و بدا دروست کردبوو. ڕهدنيای عه له

ک بۆ دواوهند ههب چهمرۆڤ ده نگهياخود ڕه تههه نگاو و هۆکار و تۆوی وهنته له يهوهتهو دوو نهی ئهرق و کينه کی دوورتردا بدۆز تۆوی وهزۆر زوه ! لهوهکات

نهگشتيی زياتر وه هوودی، بهيه رق و کينه دژ به کراو لهيهك و الی کی چ

Page 471: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

470

مانان و هه ته ت لهتايبهو به م جيهانهری ئهراسهسه ها لهروهموسو وی مه هوودی بهيه کانيشدا، کهسيحييهمه ندراوهسيح دهقات . زانن، چ

ژوودا به کی بچووك لهيهوهتهك نهکان وههوودييهيه ر گوشار دابوون وام لهردهم ژته يانتوانيوهو نه بده رهيان پهکهخۆيان و و مانان به ن، لهپ کدا موسو ڕ هۆی شهحا

رانه مليی لهو زۆره ی خۆيان گرتبوو. تا ئيسپانيايان لههه وهئ ر کونتڕۆ دی سه له ٩٥ژپۆلی ندين شهچه و کاتهژيان. تا ئهدا دهيهو ناوچهله ی شازدهدهکان تا سههوودييهيه

شانی نه وهب بهرههوودی بۆ ناو دنيای عهی يهوهتهراک ميان زۆر کهيه ، کهچووه ڕشتر له کهاتنی ئيسالم بووهردهسه پ دوای دا و به ١٥ی دهسه پۆل لهم شه. دووههمی پ

تهاليه ی ئيسپانيا لهوهگرتنه وهبه وهکانهسيحييهمه ن و کانی هووديهی يهچوو. زۆربهڕگۆرک بۆ باکووری ئه جبوور بهو کات مهئه تانهفريقا و ميسر کران و لهج به و وکخستن تا رمی وهگه کی باشی بۆ ر لهرگيران. ئيمپراتۆريی عوسمانی بارودۆخ

ن. لهئهستهمول و شاره گر بکر مدا زۆر لهی بيستهدهمی سهکهی يهنيوه کانيتر ج. وهستين گيرسانهلهفه تن و لهکان ههسيحييهترسی مه کانی ئورووپايی لههوودييهيهڕووخانی ئيمپراتۆريی ڵگهگيران. هاوکات لهر نهرمی وهگهيان بهم جارهم ئهبه

ر نبههه کی زۆر لهيهدا رق و کينهکهناوچه تی ئيسالميی لهالفهسمانی و خهعو ند. ی سهرهکان پههوودييهيه

شههۆيه مان و يهکی ديکهی ک وان موسو تهگههوودی دهی ن ی و ميراتهبۆ ئه وهڕشتبوو. بهی بهو دوو ئايينهئيبراهيم بۆ ئه رشی رۆمييه ج ه ی کان لهدوای ه ٧٠سا

و شاری رهبه وهستينهلهفه کان لههوودييهيه ليم ، زۆر لهر ئورشهی دوای زايين، بۆ سهر سهی لهدينه'ناوی 'مه وهدهمهن محهاليه ساڵ دواتر له ٥٠٠ " کهYathribثريب "يه

ش سهبهڕهدانرا، کۆچيان کرد. عه و کانيان بۆ ئههوودييهمی ئيسالم هاتنی يهردهکانی پکی ئاسايی ده به يهناوچه کی نهزانی و هيج ههکار ست ييان لهو ردا نبههه ر

چه گرتبوون. بهنه هند سهو چهئه وانهپ ش ئيسالم دوو نه ید سا هوودی و ی يهوهتهپکهنا يهپه ب لهڕهعه کهئاشتيدا يی و لهئاسووده به وهکتر و پ ی مامله وهژياون. پد، مهر کاری محهسه . دوای هاتنهی جۆراوجۆريان کردووهسهرهڕاب و کهك و شهچهشتريش لهم نووسراوهر وهگۆڕا. هه و بارودۆخهئه کرا، لهيهك پ وههوههه دا باسی ل

کی يهد خۆی وهمهمحه شانی يهك موريد ۆ الی کان بهوودييههوودی بۆ راک

Page 472: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

471

شه مانان، نيشاندا. دواتر ک وان يهموسو مان کهی ن ك مپهك لهوه هوودی و موسو رشی به شه کانی محهممهد گرتبوو، بهسياسييه ونهخه پ ژخايهيهک نا و نی دادهکی در

مانان له ب کهئاخر ده و کاته"دنيا ئهيگوت ده موو دا ههڕهو شهموسوکان نا دارهردی پهبن به له کهدا جوولهڕهو شهکوشتب و کات له کانيانکهجووله

ته مان ده را لهکان ههردهوه، بهخۆيان شاردب مان، هۆ، کهموسو ن: هۆی موسووهتۆی به ر ئه يه لهکهجووله وهری ويستی خودا، ئهبهڕ خۆی ردهو بهژ !" ره، بيکووژهوه، وهشاردۆته

ستهو ههئه ژهتا ئهمڕۆش هه نامرۆڤانه و ی ی زۆربهيه و پيشهی ههر درکی ئيالهيی دادهئه هوودی بهيه ڕ دژ بهکانی و شهرهربهبه ئيسالميستهکانه که نرک . ن

وه به وێ کۆتايی بهدا نين و نايانههيهوهتهو نهڵ ئهگهی ئاشتيی لهك ئامادهيههيچ شنن. يهيه ر دژ بهشه ن و شهيی دادهميشهخائين و خۆفرۆشی هه هوودی بههوودی ب ڕ ن

کی ئيالهی ده وان بهدژ به ی وهتهتوونابوونی نه نيا بهته زانن کهويست و پالندێ. يه هوودی کۆتايی پ

وبوونهمهدوای مردنی محه ی گرتنی زۆربه ڕ وهۆی شهی ئايينی ئيسالم بهوهد و بمانان له يوهکانی دوور و نزيك، پهناوچه کانيتر کانيتر و ئايينهوهتهر نهنبهههنديی موسو

کی سياسيی و محافزه ی کارناسان و پسپۆران يا يدا کرد. زۆربهی پهکارانهبارودۆخکان، ی دوکتورهب بوون. زۆربهڕهيری عهی غهوهتهسيحی و يا نهکه و مهجووله

ڕهکان و وهکارهپيشه ی ئيسالميی کان کهرگ نانی ئيمپراتووری نو که بۆ پين مابه کاندا واتهبباسييهمی عهردهسه کانيتر بوون. لهوهتهنه بوو، لهتييان ههگرنگايه

ڕين دهردهسه به که ١١و ٩ی دهسه نگهرههناسرا، کولتوور و فهمی زبواری کان لههووديهيه کتردا بوون. زۆر لهکانی يهرهربهبه کان لهنگهنگاوڕهره

کيان بۆ خۆيان دروست ليفهبيات و شيعر و فهلسهفه الی خهدهزانست، ئه و کان نکرد، لهر وهکردبوو. هه شريش باسمان ل ن لهکاندا مووشهليفهخهخانی ديوه ك پ رع

مان، يه وان شاعيرانی موسو وهسيحيدا بههوودی و مهن بووری و ر سهگهچوو. ئهدهڕمانانی سهتوله نين، دهبسهدا هه ٢١ی دهڵ سهگهله ٩ی دهرانسی موسو چ بينين کهنگ

هو ههی ئهماوه ير لهکی سهگۆڕانکارييه کهاتووهزار سا نيا ته نگه. ڕهی ڕابردوودا پ

Page 473: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

472

نانهوه شانه هب و ئاماژه وهبيره کیيهگهدانمارك به د لهمهی کاريکاتۆری محهوهک . و بۆچوونهلماندنی ئهکافيی ب بۆ سه

ژووهله کهگشت ناوچهبی و بهرههوودی و عهنگی يهرههفه که دياره دوور و و مژه کهدر بهنانهو ته کتر بووهر يهسهرييان لهدا کارت نههئايينيت کت ورات ته کان بۆ و

ڕراوهبی وهڕهعه به وان يوهکانی و پهرهربههۆی بههوودی به. ئايينی يهرگ نديی نکی و به ردا هاتووهسههوودی گۆڕانکاريی بهسۆفانی ئيسالميی و يهفيله ی کات ئايين پ

کهاتنی بيرمه و کاتی ل دروست بووه و بۆتهجياواز له هی ئه ی هۆی پ ندانی نوکه. بههوودیيه ر سهله والوهبه ١٩ی دهسه ب لهڕهريی دنيای عهم کارلزتر بۆته کان بههوودييهيه ی رههوه و زۆرتر فهڕاشکاويی ب ه نگی ئورووپايی ج

. وهگرتۆته

Page 474: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

473

ئاندالۆزی (ئيسپانيا) چيرۆکی

که مان لهسيحی هووديی، مهژيانی يه وهپ کی رۆمانتيکی يهفسانهئيسپانيا ئه و موسوك هات که کی زۆر دواتر دۆزرايه ل پ تاکانی رهو سه ی نۆزدهده. کۆتايی سهوهکات

کی سامناك لهی بيستهدهسه و ڕووناکبيرانی يه م ترس و خۆف ك هاتبوو ن هوودی پوهئورووپادا به له ۆنيسمهيسه ی دژ بهييهموو تووڕهو ههر ئهنبهههله و چوو. ئهدهڕ

ته له ڕووناکبيرانه ژووی و شی ژيانی هاوبه ڕان کهگهکدا دهيهدوای نموونهکه بهموان يه . لهکانی تر بسهنگرانی ئايينهکان و اليههووديهن ن ژووييهو گهلم دا ڕانه م

مان، مه شت ی هههوودی ماوهی و يهسيحتووشی چيرۆکی ئاندالۆزی بوون. موسوکی پڕ له ئيسپانيا له د ساڵ لهسه ڵ گهويستی و ئاشتيدا لهبووری و خۆشهسه بارودۆخکهاتبوو کهبووری و تۆلهسه کی پڕ له 160ك"مرهکتر ژياون. "خهيه مافی رانس پ گرت. ر چاو دهبهکان لهموو ئايينيهريی بۆ ههرانبهبه

شتريش لهر وههه ئيسپانيا و م لهی نۆههدهدا باسمان کرد، سهيهو نووسراوهك پوهت بهريعهغداش ياساکانی شهبه ها لهروههه ئاشکرايی ڕاب بهچوون، شهدهنه ڕکان هووديهکيی زۆر ئاسايی بوون. يهما الی خهو ساز و ئاواز و سه وهخورايهده

گۆڕەپانی سياسی و نيزاميدا زۆر چاالك بوون. له بوو، لهيداريان ههپۆستی باشی ئل ابن نهگريال دا شاعير و خاوەن ئايينی ناوداری يهی يازدهدهسه هوودی سامۆئ

"Samuel Ibn Naghrillahری ربهخانی شا بهديوه و قازی له ورهزيری گهك وه" وهررابوو. کات ابن ناگريال وهشاری گرانادای ئيسپانيا هه هابووس له ی رکردهك سهبژ

ت دياريی کرا، مه مانهنيزامی و ه ربوونهکان بهال موسو يان ل گرت خنهبۆڵ و ڕهبۆکدا. ئهکهيان ئاراميی ناوچهو کارهو به ی اليه به و ناکۆکييهيان ت نگرانی ابن گو

سيحی هوودی و مهيه کان دژ بهوهتوندڕه ئايينيه .وهيشتهفريقا گهباکووری ئه ڵ لهنبهحهمانانهو ئه وهتيان بهريعهی وا ياسای شهو موسو چاالکی. کات دوای وتنهبرد کهدهنه ڕ

مانهزير ههوه ی يۆسف بهکهمردنی ابن ناگريال کوڕه ردرا، موسو کان وهتوندڕه بژيان دا بههه ش بهزۆره و هۆی بووه و کارهزموونی ئهبگرن. ئه ارهو کملی پ

ناو بيابانداکانی و شينايی له 160

Page 475: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

474

مانه رشکردنی موسو شاری گرانادا کان لههووديهکی يهڕهر گهکان بۆ سهوهتوندڕه ههوودی. کان و کوشتنی مرۆڤی يهرهتدا کاولکردن و ڕووخاندنی خانووبهنهايه و له

ان. هوودی کوژرزار يههه ٤زير يۆسف و دا وهساتهو کارهله

ر کانی ئيسپانيايان لهی ناوچهکان زۆربهوهتوندڕه دا ئيسالمييه ١٢ی دهسه له ژی خۆيان و رانس و ئهتۆله ژيانی خۆش و پڕ له و ب ئينسافانهگرتبوو. ئهکۆنتڕۆ

کدا، که لهك"همره"خه وان بۆچوونه ئيسپانيا له يان ت گاداکانی کۆمهنگهڕهمههه نکهاتبوو. سه " ممهکرا. ياسای "اهلی زه غهدهکۆڵ قهی ئهوهما و ئاواز و خواردنهپ

وهبه وهدهمهن محهاليه کاتی خوی له که مان لهگهڵ س و کهچوو و ههدهڕ وتی موسومانی دياری ده هوودی لهسيحی و يهرچی مهگهگۆڕێ. ئه وهکرد، هاتهغيری موسو

وه به وهئايينييهی ڕوانگه سب م ئيزنی ئهيی) ئازاد بوون، بهی نيسبيی(رادهشها پۆستی روهبوو، ههند قاتيان نهی چهرهبوو، ئيزنی دروستکردنی خانوبهسوارييان نه

ندرابۆوهکانيان ل ئهگرنگی ناو ئيداره رگيان ر جل و بهسهك لهيهبوو نيشانهو ده ستنانه،و زهيان دياری بکات. ئهکهيينهئا که واسنهه وی هۆی ئه بووه خت و گوشاره

مان. ئايينی خۆيان چاوپۆشيان کرد و بوون به له و مرۆڤانهی ئهزۆربه موسو

شاری ندرا. لهدا دادهك پلهيه سات لهدهموقه ت بهڵ ئيهانهگهوکات فهلسهفه لهئه بی نووسه" ی ئيسپانيCórdobaقرطبه" " Averroësسۆف ابن روشد"ر و فيلها کت

ندرا. نووسه ولی و هه ستووی کۆ کردبۆوهرهکانی ئهنووسراوه ر، کهسوتوهوهشيکردنه نان لهی ش وهکانهن ئيسالميستهاليه ڕاستی دابوو، لهی ناوهدهسه ی راه

ته ته موڕتهد و ب دين ناسرا و ناچار کرا ئيسپانيا به له ها روهبعيدگا. ههبچکی هاوچهچاره کی يهشن بۆ فهيلهنووس يموون هاتهناوی موسا بن مه هوودی بهسۆف

ش که کانی هووديهی يهك ابن موسا زۆربهر وهکرا. هه تن بۆ قاهيرههه ناچار به په ئيسپانيا له بووڵ کرد و يا قه کانيان يا ئايينی ئيسالميانترسی گيانی خۆيان و مندا تن کران. هه ناچار به

کان دژ بهڕاست، ئيسالميستهريای ناوهوپهڕی زهله و ڕووداوانه،ڵ ئهگههاوکات له کی بچکووالنهو کات ئورشهڕدابوون. تا ئهشه کان لهستهرهخاچپه ی ليم (قودس) شارك بوو. بهژووی ئيسالمدا نهم وتۆی لهکی ئهتييهگرنگايه بوو و کهناوچه م کات

Page 476: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

475

مان و يهليميان گرت و چهکان ئورشهسيحييهمه داره هووديان لهندين مرۆڤی موسو سکی ئايينی گرنگ دژ بهناوه ليم بوو بهپڕ، ئورشهدا، له ی دوژمنانی ئيسالم. بۆ پاکانه ند

د مهری محهفهك سهی و کۆن وهديمی قهفسانهکان چيرۆك و ئهسيحييهمه ڕ دژ بهشهنراناو قه ليم لهبۆ ئورشه مهککهوە له . وهوه و زيندوو کرايهرهده بر ه

ئيسپانيا له ی لهو ناوچانهی ئهکان توانيان زۆربهسيحييهی پازده مهدهکۆتايی سه مانه ی موسو ر کۆنتڕۆ ی وهکاندا بوو، بگرنهژ نانی نی راوی زايي١٤٨٠. سا

مان و يه کرد. لهده يهو ناوچههوودی لهموسو همابه ستی پ ١٥٢٦تا ١٤٩٢کانی ين سامان و يه له و ناوچانهئيتر ئه کان ناچار ر دووك گرووپه. ههوههوودی پاککرانهموسو

هۆی کارزانی، ڕووناکبيريی و کان بههوودييهی يهتن کران. زۆربههه بهفريقا و ئيمپراتۆريی عوسمانی باکووری ئه رگيران و لهرمی وهگهبه وه،تيانهزانس

هوودی لهدوکتۆر و مامۆستا و کارزانی بانکيی يه ویڵ ئهگهوه. هاوکات لهگيرسانهکی گرنگيان له وهسابوونهکانی عوسمانيدا حهليفهخانی خهديوه سوڕاندنی هه و رۆ

تييهگادا ههکار و باری کۆمه دوو له ك مرۆڤی پلهکانی تر وههوودييهيه بوو، هاووئيتر ياسای ئيسالميی باوی والوهبه ١٩ی دهڕاستی سهناوه کران. لهير دهگادا سهکۆمه

ز ر کاغهسهنيا لهته و مافهم ئهکرا، بهر بۆ مرۆڤ دهرانبهماڤی به ما و باس لهنهکان هوودييهر بۆ يهرانبهدا مافی بهرانسهدوای شۆڕشی فهو به رانسهفه نيا له. تهوهمايه

ر کرا. گادا مسووگهکۆمه له

ر ئيستيعماری وتنهکه و ناوچانههۆی کزبوونی ئيمپراتۆريی عوسمانييهوە، ئهبه ژر ده وتهفريقا کهو ئينگليز. باکووری ئه رانسهفه ميسر، سوودان، رانسه.ستی فهژ

ر ئيستعماری وتنهستينيش کهلهعيراق و فه بريتانيا. ژ

کی باشيان بۆ داهاتوويان ی بۆ ئورووپا کهوودييانهو يهئه ۆچيان کردبوو، شانسموکراتهبه بينی و هيوادار بوون،ده تانهوە،کانی ئههۆی ياسا د تيی وه و و ك هاوون. بهيه پله چه ك چاو ل بکر مانهوانهپ يان و ئهو ئازادييه و بارودۆخهکان ئه، موسو زانی. يان دهکهو ئايينه نامهر ناسنبهههله ورهکی گهترسييهمه به

ك بۆ ديموکراسيی و تۆلهچيرۆکی ئيسپانيا وه خور رانس و بنيات نانی ك پکی هاوبه تا ناوچهبڕی کرد هه وندهنيا ئههوودی تهب و يهرهشی عهکولتوور

Page 477: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

476

زهکان لهبنشينهرهعه ی زله ر کۆنتڕۆ زۆر به وهی ئابوورييهڕوانگه کاندا بوون. لهژمانه ، سيحی ئايينی خۆيان راگرتبايههوودی و مهر يهگهبوو ئهکان دهقازانجی موسو

مانه وان زۆر زياتر لهبوو ئهڕاشکاوی ده به چونکه يات بدهموسو ت نانهن. تهکان ماتهرکهدساڵ دوای سهچوارسه تيانی سه له ٦٠کانيش، ئيسالمييه وتنی و دی هاو

رشی ورهساتی گهدوو کاره وهکيتريشهاليه سيحی بوون. لهو ميسر مه ورياسو : هنده و ناوچانهر ئهکان بۆ سهغوولهستان و مهرهخاچپه وتوويی هۆی دواکه يتر بوونهه

مان نشينه و کاولکاريی ناوچه کان. موسو

Page 478: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

477

بڕهعههيۆنيزم، ئيسالميزم و ناسيۆناليزمی سه

تانی دنيا و تهزۆربه تری ناسيۆناليزم دا چهی نۆزدهدهکۆتايی سه له ت نانهی وته خست کهی وهوهوێ دوو بزووتنهکانيشی داپۆشی. لهبييهڕهعه و دواتر رژايی چه به کهنووسی ناوچهچاره ر ت تا ئهمڕۆش لهنانهد ساڵ و تهند سهدر ژ

که شتۆتهوەرکارت ر دووك . ههبيسمرهپان عهو هيۆنيزمسه: يی خۆيدا هکی بهکان ههوهبزووتنه زی ناسيۆناليستيان لهست ر کرد و ههده ردهروهمرۆڤدا په ه

گايهبهدووكيان مه بوو. کيان ههك يهکی وهست و ڕ

و دژ به بوو که وهکان ئههوودييهی ناسيۆناليستيی يهوهکيی بزووتنهرهستی سهبهمه کهاتبوو، راوه ت لهتايبه ی بههيۆنيستييهئانتی سه پۆلهشه کی ئورووپا پ ت ست و و

. عههوودييهئازاد بۆ يه ن ك ب ی کانيش ههناسيۆناليسته بهرهکانی جيهان پ وکه دا و بهکانيان دهئستعمارييه تهی حکوومهوهشاندنهوههه بيسمارك ريی لهچاول"Bismarckی " که کی يهيههده ١٨٧١سا مان ، خهويست ئا ن کب ونی کگرتوو پ

کی يه ت شا، کی زۆری نهيهبينی. ماوهدا دهکهناوچه ربييان لهی عهکپارچهو کی نا سه ڕن پ ی ياساکانی شه ت و بهکۆی سياسهر سهئيسالمی مود ريعهت داوای پ

کی ئا ت مانانی کرد. و زاد بۆ موسو

ره تهتی ناوهڕۆژههبهدواوه، ل . يهوهو دوو بزووتنهڕی ئهيدانی شهمه ڕاست دەبتوو عهگهگات، ئهئاخر ده رووخ و دنيا بهئاسمان ده دا ڕهو شهکان لهبهرهر ب

نن! له ژوودا ئه بيدۆڕ سووڕاون كيهزۆرجار دژ به يهوهتهو دوو نهم م . بهههکان بهڕهر عهرانبهبه كتر لهتر و زيرهکان زۆر ووشيارانههوودييهيان يهمجارهئه

ك و پهوهراده ش نانه. تهوامهردهتا ئهمڕۆش به ك، کهرجۆيهستن. شۆک ت پتی ئيسرائيليش، عه کگرتوويی زم و چاالکی و يهنه کان لهبهرهدرووستبوونی و

شه و پرسيارهم ئهريان سووڕ مابوو. بهکان سههيۆنيستهسه ته سهرنجڕاک ش که د پشتر له کان کههيۆنيستهبۆچی سه ڕاست و دوور لهتی ناوهی ڕۆژههوهرهده پ

ك ڕای بارودۆخی ناسهرهژيان، سهده کهناوچه کی ديمۆکرات ت قامگيريان، توانيان و

Page 479: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

478

نن، له ك ب کدا ئه پ وه به کان کهبهڕهبۆ عه و کارهحا کی ی ڕادهش يی بارودۆخ کرا؟ر نهبوو، مسۆگهباشتريان هه

زەران، نووسهکاندا ڕۆژنامههييۆنيستهی سهکۆنگره له ران و نيگاران، پاڕئۆريسيهنه چ پياو، گا چ ژن و ندانی کۆمهگشتيی بيرمه ، و بهکان، قوتابيانی زانستگهت

رانيش تهروه، تورکيا و ههميسر، سوريه م لهشدار بوون. بهبه ت تايبهنيا پياو و بهها ئ ر بوون!کان بڕياردهئايينييه فناتيکه مرۆڤه

م، کهسووڕا: يهدهکۆ ههر دوو سهسهکان لههوودييهی ناسيۆناليستيی يهوهبزووتنه شهوهبۆ ڕوونکردنه وهههموو توانايانه به بوو که هيۆنيستيیکۆی سياسيی سهسه ی ی کزهکۆمه کان لههوودييهيه وان توانيان نهک ههر کرد. ئهکاندا پرۆپاگاندەيان دهگای زله

مان، فهمه -سهرنجی ئوتريش نانی ورهو بريتانيای گه رانسهجارستان، ئا که بۆ ماڤی پشن، به تی خۆيان راک توانانی ئيمپراتووريی عوسمانيشيان بۆ سهرنجی سياسهکوو و

شا. ته ك لهرگرتنی بهت بۆ وهنانهالی خۆيان راک تی فه ش رزل "لهو " Herzlستين، ه ئيستامبوولی کرد. کانی ئيسالميی لهليفهردانی خهسه

راگواستنی کان بوو کههيۆنيستهليی و پراکتيکيی سهمهکۆی عهکۆ، سهم سهدووهه تی تازهرهبه وهم جيهانهکانی ئهموو ناوچههه کانی لههوودييهيه کهاتوو له و و پنا که ستين، ئۆرگانيزهلهفه که کی سياسی پ ی سوسياليستيی لهئيده کرد و بارودۆخ

نن. لهکۆمه کهاتبوو که وهدووره گادا دابمزر ، داب توانی نهک ههر ئايين وزەيهک پت، بهلههووديی بۆ فهنگی يهرههريت و ... فهونه ز کوو بيری ماڤی ستين راگو

دياری ببات. به يهو ناوچهمرۆڤيش بۆ ئه

ران، کارگهك ڕووناکبيران، وهگا وهشدارانی کۆمهموو بهستين ههلهفه له ران رزن گوريۆن"وهکان کۆ بوونهئازاديخوازه رهڕکهو شه ک ب ی " لهBen Gurion. کات سا

تی ئيسرائيلی کرد، هه ١٩٤٨ زهداوای و کگرتوويی کان به يهکان و حيزبهموو هشهو ههڕای ئهرهد. سهپشتيوانيان ل کر ی شهڕهيتا ههيتا پهو په کهی ناوچهيهموو ک

تانی عه موکراتيك زرانی سيستهر و جيران، مرۆڤ بڕياری بۆ دامهبی دهرهو کی د مموکراتيك لهکهدا. ئيسرائيل يه تی د موو دا بوو. ئيسرائيل توانی ههکهناوچه مين و

Page 480: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

479

له وهريتی جياوازهکولتوور و دابو نه کانی دنيا بهجۆراوجۆره کانی ناوچههوودييهيه وه. ناو خۆيدا کۆبکاته

کی يهکگرتن و پڕۆژهيه وهوالشهله ت کهاتنی و هۆی بی بهڕهکگرتووی عهی پی دۆزينه به. وهشايهوهواوی ههته بوونی چهمک بهنه گاچارهوهج شه ی ڕ ی بۆ ک

ی ڕخوازيی لوولهشه گا، بهکانی ناو کۆمهڵ ناکۆکييهگهکانی لهرهربهۆيی و بهناوخموو و هه گرت ت و ئيسرائيل نيشانهو ڕۆژههرهوخۆ بهکانی خۆيان ڕاستهنگهتفه

شه کيی ناسانديانن. رهتاوانباری سه وان و بهر شانی ئهسه گايان خستهکانی ناو کۆمهک

ی کی مرۆڤکوژييان زاير کارهلجهشاری "کۆنستانتين" ی ئه له ١٩٣٤سا ساتدوانی دژ بهر شاروهسهبه نا. ل داری هيۆنيستيی شارهسه ندانی ئيسرائيليدا هر کۆنتڕۆلی زاير لهلجهکانی باکووری ئهی ناوچهو کات زۆربهوی (ئهرانسهفه ژرش کردنيان بۆ سهبهڕهاندانی عههۆی ه رانسه دا بوو)، بووهفه ر کان بۆ هو ئورووپا و رهکۆچ به زاير ناچار بهلجهکانی ئههوودييهی يهکان. زۆربههوودييهيهمان، ر کاری سوسيال ناسيۆناليستهسه کران. دوای هاتنه رانسهت بۆ فهتايبهبه کانی ئا

نه به شت و بهج دهن بههووديی ئورووپايازار يهدەيان هه سا ستين لهو فهرهه . ڕۆيشتنده

کی گونجاويان بۆ م ئيسالميستهکان و ههناسيۆناليسته بهڕهم عههه کان بارودۆخشيد رەزا ناوی ره فيی سووريی بهلهوت. سهکههيۆنيزم بۆ ههکانی سهرهربهبه"Rachid Redaی ننا پالن و پڕۆژهن ئهلبهسهگرنگترين مامۆستايانی حه ك له" يه

ت و چهك بۆ سهترسييهمه کان بههوودييهداهاتووی يه ن تانی ئيسالميی دەناس ند ر وم کهبۆ يه ليمئورشه کی ئيسالمی لهيهکۆنگره ينی (موفتی) لهسهمين ئهلحوساڵ دواتر ئه

تهده و کارهکا و ئهنجامی ئهدهکان هوودييهيه ستين لهلهی فهوهجار داوای پاککردنه بمان ههگهوخۆ لهنديی ڕاستهيوههۆی په ر. برايانی موسو ف هيتل وهستيان بهڵ ئادۆ

ده يهو بيرۆکهئه ن شاوهاليه کی و چ لهن خهيهال چ له کردبوو که شوازيی ل کرێ. پکانی هوودييهيه د دژ بهمهمحه میردهکانی سهموو ناکۆکييهننا ههن ئهلبهسهحه

کان هوودييهيه دژ به که وهدی کۆ کردهمهزيندووکردەوە و ئهو وتانهی محهڕی ی شهو حهماسه وهد رازاندهمهکانی محهوته کانی خۆی بهنووسرابوون. قسه

Page 481: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

480

بهوهکانی زيندوو کردههوودييهيه کۆتايی دژ به ر و کت ڕی من" "شهی که. ئهوان هيتلك بۆ بهيان وه ی هوودی ئهيه کانی دژ بهرهربهك سيمبۆل ١٩٣٧ژمار دەکرد. سا

رشی عهمه کرد. کان دههوودييهئينگليز و يه کان دژ بهبهڕهزنترين ه ستيپرشهتونديی وه کان بهبريتانياييه ران Jaffo، شاری يافا"وهکانيان دانهمی ه " يان وکشکاند. سهکهوهووتنهکرد و بز ناچار به يهوهو بزووتنهکانی ئهرکردهم سهرجهيان ت

ستگه، لهت موفتيش رای کرد و دوای چهنانهتن کران. تههه ی ندين و دا ١٩٤١ساوهو له وهساندهبرلين حه خۆی له مانانی جيهانی بۆ جيهاد هان ده و ت نانهدا. تهموسو

وکردنهرهزمانی عه ئيستگای راديۆيی بهکان نازييه ی پرۆپاگهندەی دژ بهوهبيان بۆ بی هه يهوەراديۆکه له زرۆيی،تامه زراند. موفتی زۆر بهکان بۆ دامههيۆنيستهسه وا

مانييهHimmlerر"ن هيملهاليه له هووديی، کهکوشتاری س مليۆن يه وهبه وه"ی ئا ڕن ئه ياند. بهب راگهڕهيای عهدن چووبوو، به هو ههشو مان لهوا دا برايانی موسو

مانان دژ به ربوونهبه قاهيره کان. دووکان و هوودييهيه چاالکيی و هاندانی موسوران کرد، لههوودييهبازاری يه می ئاشکرا عاله کان بهقامهر شهسه کانی ميسريان ورش ده هر لهکان. ههييههوودر يهکرا سهه ژه و چاالکييانهغداش ئهبه دا لهو سا ی در

يدا کرد. په

ی ڕا. ڕاست گهستين بهلهشبوونی فه" وه دابهUNO" ن يونۆاليه له ١٩٤٧سايدا سه کان لههوودييهيه ڕ ئامادهکانيش خۆيان بۆ شهبهڕهکرد. عهمايان دهخۆشحاك کهکرد، شهده ر شانی سه وتهکه ڕه،و شهو زيانی ئه وهدواتر دۆڕانديان. کاردانه ڕ

زاير لجهکانی ميسر، عيراق، ئهبهڕهعه هوودييهها يهروهستين و ههلهکانی فهبهرهعهتانهکانی ئههوودييه. يهراکيشو مه وهڕانهيان گهکران. زۆربه ردهربهئاواره و ده و و

کيشيان کۆچيان کرد بۆ ئورووپا. زۆربهائيل و ههبۆ ئيسر کانيش ستينييهلهی فهندتهئاواره تيی ژمارهوێ وهکان کران و لهبييهڕهعه ی و کران. ير دهدوو سه ك هاوو

ی مان سهورهندی گهبيرمه ١٩٥٠سا به يد قوتب لهی حيزبی برايانی موسو يدا کهکتمهڕی ناوی "شه به کی گرنگی دژ بههوودييهيه دژ به ئ نت کان هوودييهيه کان" دوکۆم

شت. قوتب لهکان بهبۆ ئيسالميسته بهج ه و کان ئههوودييهيه دا دژ بهو کتنتانه ناوهئارگۆم : وهتهی ه

Page 482: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

481

کهاتنی ئيسالمهوهڕۆژی هه کان لههوودييهيه - مانان راه وهی پ .ستاوندژی موسو

ی جياکردنههه - مانان لهوهو .يان داوهکهئايين و قوڕئانه ی موسو

کانی ڕاوهمهمحه دژ به - نی مرۆڤيان رشتووهد و هاوڕ يی ی تووڕهوهبۆ ئه ستاون. خوژه خۆيان دژ به مانان در بده موسو ری بۆ ناردوون و هۆيانهوە،ن. بهپ خوداش هيتل

. خودا لهريانسهی بهوهبۆ ئه کان کهمب کردنی جوولهداهاتوودا بۆ ته دا زاڵ برێ.سانيتريش دهکه ن

تههه له کان چهندرا و هووديهيه دژ به کاندا، تۆوی رق و کينهبييهڕهعه موو وژوو و ... به دهکان وهقوتابخانه ت لهنانهته ك دواتر بهيه. ماوهوهرس گوترايهك م

ی تهله له ماهواره هۆی ق و و رهئه زيرهك ئهلمنار، ئهلئهقسا و ئهلجهويزيۆنيی وهکانان لهی تايبهرنامهت بهنانهناردرا. تهواوی دنيا ههبۆ ته يهکينه ر ئانتی سهت بۆ مندا . هيۆنيزم ساز کراوهسه

کی فهر گهگهئه تهست دانی ماڵ دههۆی لهستينی بهلهنج ی ی رق و کينهکهو و. به نگهب ڕهکان ههئيسرائيلييه ت بهبارهسه يبوون ب ی ل حا ی پرسيار و ج م جنجانی ناو گههيۆنيزم لهسه وا دژ به یو ڕق و کينهيهگشتيی ئه به که رسووڕمانهسه

هووديدا نييه، ڵ يهگهۆيان لهوخکی ڕاستهندييهيوههيچ په که بووه ردهروهئيسالميدا پهوه له کی مهر گهگه؟ ئههاتووه کو شی لهنج ن، ندهله کازابالنکا، پاکستانيی له راک

سی له ی سوئيد ره کۆپنهاك و لوبنانی له بهرلين، سۆماليی له تۆن کی يهق و کينهمالموکهاتب و ههك يهوه دا پ هوودی لهی يهوهتهردنی نهناوبونی لهموويان خهکيان ت

شکياندا بپروه نن، ئيتر ئهم شهر وان عه ناتوانرێ به يهو ک ب و ئيسرائيل ڕهناکۆکی نته شه. ئهوهڕوونبکر شه يهو ک مان نجانی مهگه که ی سهرجهمی دنيای ئيسالمهک سو

ييه له ک پۆليسی لهده ردهروهڕۆژئاوا و ئيسرائيل په دژ به وهمندا ندن ناوچهکا. کاتد رادهشاره هوودی لهکا و هاوکات يهکان کۆنتڕۆل دهئيسالمييه ن و خۆ کهکانی سوئ

شه وه، ئهوهشارنهده کدهئاراميی ته که کهيهئيتر ک هيۆنيزم دا. ئانتی سهواوی ئورووپا تشکی گهخۆشييهك نهوه مانی وا کی کۆن، م که ريك کردووهخه خۆوهبهنجانی موسو.توان چاالك ب و کارهر کات دههه ن كب ك پ سات

Page 483: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

482

گانه تی خۆ، بارودۆخی کۆپته له ب کانو

وهکهيه ٢٠١٢ی ی ژانويه ٢٥ ی يهوهو بزووتنه، ئهری شۆڕشی ميسرهگهم ساری چواری به مير لهکی ڕووخاند. سهرژيمی موباره يهسهله وهيانييهکاتژم و . ئهر پ

يه ی دهی ئهج کی قاهيرهرهم، گهتهموقه ژی لهو ل باشووری ڕۆژئاوای له کشتا ههکههه هکڕاستی شارهناوه وهرهدهت مانگيش بهنانهو ته ر تاريکهوا ههوتووه. هه ١٩نی سهمير مه. تهنييه ی ده و يهو زۆر ماندوو و تووڕه. ئهسا : "من قيبطيم، زبی کهر کارهم خۆ من بۆخۆم زبڵ نيم!" بۆ سه، بهوهمهکهکان کۆ دهقامهشهدهوه هکهڕ ی کاره کيلۆميتر له ١٢ی کهوێ. ما ك بهی دوورهکهج ستا بۆ ر له. سا ئ

نيشاندان دژ به گايهرژيم ئه خۆپ وا. ئهمڕۆش ههيدانی تحرير دهتا مهی ههو ڕ مان پگا ده وێ بهڕ ی شهوهنيا بۆ کۆکردنهم تهپ ی و دووکانانهکان. ئهقامهی زب

مانه ٦کانن. ن، دووکانی قيبطييهکهيری دهسه وهخنهچاوی ڕه هب قاهيره کان لهموسوژهئه سيحين.نگری ئايينی مهاليه قيبطين که کی قاهيرهدی خهسه له يانی در وان سا

خۆری به ی شاره ی وا لهخۆراکييانه و ماکهکانيان لهرازهپ تهجيا ده کهزب ، ئامادهوهکرکدا کۆتايی پ هات. ر لهوبهمهدوو ساڵ له کارهم ئهو کن. بهده پڕ

نزای به کان بهئيسالميسته کانی رازهموو به، ئيزنی کوشتنی ههوهرازههۆی ئانفی ڕوونهرگرت. سهمير وهيان وهباشووری قاهيره و ئيسالميانهی ئههانهبه که ك ڕۆژ ل

ڕش ، تهوهی خۆيانهرۆانگه ستيان لهبهکوو مههو ب بووهنه خۆشييهو نهنيا ئهته نيا ه . کان بووهر ب دينهبۆ سه

کی سهته ك نهڕووخانی رژيمی موباره وگۆڕ چاوی سووك ت، بهبارهنيا هيچ ئانا، بهکاندا نهت قيبطييهتايبه کان و بهمينهيرکردنی کهسه چه کوو بهه خراپتريش وانهپڕۆژی شۆڕشه و هۆيهر به. ههوهتهبۆ ژن ناگرێ. زۆربه کهسهمير سا کان ی قيبطييهج

يان به ت و ماڵ و حا شتووهو ه: "من دهده م سهمير. بهج ه ند نيم و ناتوانم مهوشم خۆش نييه م، لهم بدهکهرهفهرجی سهخه تی خۆم خۆش ڕاستيدا پ بڕۆم، من وک لهوێ. بهده کردنی تاقم مانانهم ئيتر توانايی به مۆڕەوە چاول ك و موسو م نييه کات

مانی ." سهمير ههبه خاڵ کوتاومه ستم دەکهن کهر دهليبی سهيری سهسه ڤالی موسو

Page 484: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

483

مانههه زان کهو دهزۆرن. ئه ك نانهك نين. تهك يهکان وهموو موسو ت کاتويزيۆن کۆ ر ساختمانی تلهرانبهبه له ٢٠١٢تۆبری ی ئۆک ٩کان ڕۆژی سيحييهمه

ك لهوهببونه مانه ، زۆر نيشاندانيان دهگهکان لهموسو ک يان خۆپ کرد. ڕۆژشاندان بکهيانههکان دهقيبطييه كی ن، سهويست بۆ ماڤی ئازاديی ئايين، خۆپ رباز

کی گهڕتهئه و ک سهمير ل سهمير کرد. رمی لهش س ، زانی کهی نيزيك بۆوهکاتدانی. دواتر سهمير بينيی که ربوونهربازی تر گرتيان و بهدوو سه و به يههته وهئه ل

چيان کردنهبهسيحيان وهندين مهکان چهربازهسه . زنجيری وهر تانگ دا و پان و فكی کردبو به کهتانکه ی ڕزگارکردنیهه که وهتهدوو له پياو و ی دابوو. ئهکهژنه و دان بريندار بوون. قيبطی کووژران و سه ٣٠ی نيزيکه ڕۆژه

بوو، چونکهکان نهربازهرديی سهيی و نامهندهکرد دڕه ی سهميری شۆکهو شتهئه ك له ييان بهزهوان بهئه مانه تاقم ندين چه بوو که وهکوو ئههات، بهدهکانيشدا نهموسومان بهمو دانی مهبۆ سه وهواوی توانايانهته سو تيی کان يارمهسيحييهرکوتکردن و لکان ربازهبينرا. سهچاوياندا ده ير لهکی سهيهکرد و رق و کينهکانيان دهربازهسهکی مهکه مان کههاوکاريی چه سيحيان گرت، بهس ستيدا و تا ده يان لهپچهلهند موسو

شتر يهوهير ئه. سهوهناو ئاوی نيله دا، دواتر خستيانهيان ههتوانيان ت ك پ سامان و مه نيشاندانيان ده کتر دژ بهشانی يه سيحی شان بهموسو و کرد. من ئهرژيم خۆپ

وان ئايينه ئيتر به و شۆڕشهئه کرد کهستم دهکات هه زی خۆی ناکۆکيی ن کان چارههکدان و شهدوو حه وهداخهبهم کات. بهده مان ڕ لهوتوو دوای شۆڕش، ل وان موسو ن

کرد. شاری ئهسکهندەرييه ده سيحی لهو مه ستپ

گايهم تا ئهداهاتووی ميسر نييه به کی بهسهمير هيچ هيوايه ی توان ههی دهو ج ونانئ ئازادی و سه که خۆشهدا. زکان دهمينهلماندنی کهخۆی بۆ پ بچ بۆ ۆری پ

ه دا خۆی لهوڵ دهو دوای کار هه ر کارکردن، کاتی نييهبهم له، بهقوتابخانه وهمايخۆشهده . پ ن زه داهاتوودا بب به له رس بخو کی وادا خه له نگهر. ڕهپاڕ کی پۆستکيتر سه به داهاتوودا ببم به ر لهگه"ئه: ده وهتييهحهناره م بهن! بهيری بکهچاو

زه هر، چی لهپاڕ م؟"ستم بکهر دهی سهو خا

Page 485: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

484

نهچهکان دهسيحيهموو دنيای ئيسالم مههه کوو لهميسر به نيا لهتهنه ندر . لهوهوسراق کۆنترين کۆمه هۆی سووتاندنی کليساکان و کوشتار و سيحی جيهان بهی مهع

ڕۆری مرۆڤه ك نييهناو ده يان لهچهوه ريکهان، خهکت . هيچ سا سدا، کريسمه له چته له ندرێ يا مهکان کليسا نهئيسالمييه و ٢٠١٣کووژرێ. دسامبری سيحی نهسووت

کی ناو سه سيحی بهسی و پينج مرۆڤی مه ندن لهبۆمب کليسا ياره کات دوای دۆعاخونه ك لهيه لهرێ، کووژران. ده هاتنهده ر يوتيوب سهله رترين فيلمی ويديۆيی کهترسه

کی ر شهسهچلۆن دوو ئيسالميست له بينی که، مرۆڤ دهداندراوه ن راق ماش کی ع قامخوڕ گرن، لهباريی راده ؟ ن ئايينيان چييهکهپرسيار ده کهسيتری ناو بارييهو دوو که ل

مانن! داياندهده وهرزهله و به ترسانه له نن. يهبهن موسو کان ئيسالميسته ك لهزژی بهچۆنيه ت بهبارهسه يان دهتيی نو ک ناتوانن هيچ زانيارييهيانی ل ! کات ك پرسکيان دهن، ههبده ن!کهر چۆك و تيربارانيان دهسه نهخهرس

ك مرۆڤ به کی ترهايين و باوه، ياخود ئوهی جياواز هوهتههۆی نهکات ن اليه له وهڕينسهتوانين ناوی فاشيزمی لهنيا دهبکووژرێ، ته وهو ب ئينسافانهئه و . ديارهر دابن

مانان بۆ ئه که سروشتييه رپرس دابن و به به و کارانهمرۆڤ ناتوان گشت موسومانانی اتی وا زۆربهسکاره يهوانهير بکات. لهك چاو سهيه موويان بههه ی موسو

ك وت و ههس و کههيچ هه سانهو کهئه وهداخهم بهبهجيهانيش نيگران بکات. ست ودهو کارهن و بهخۆيان نيشان ناده له وه چ بهيان و و وخۆ پشتيوانی لهکی ناڕاستهيهش

ن.بکه ساتانهکاره

کيان به نکهگای ئيسالمييهمرۆڤی ناو کۆمه شاوهده ديوار ، خۆيان وری خۆياندا کزهکه، ديوارهشار داوهيان حهکهنا ئايينهپه له بۆ مرۆڤی فناتيك و يان قايمترين پهڕ

! گاکهکی ناو کۆمهبۆ خه ديکتاتۆر و باشترين زيندانه

Page 486: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

485

کهاتنی ديکتاتۆريی ئيسالمی پ

ك نهبۆشاييدا و خۆبه ئايينی ئيسالم له شی زۆری بهکوو به، بههاتووهخۆ پکهكوهکه ڕانه ريی لهرگرتن و چاول ژوو، گ وه، چيرۆك و خوڕافاتی ئايينی مکه شيان بهکهنگ و کولتوورهرههت فهنانه. تهسيحيی بووههوودی و مهيه ريی چاولرانی و الساييکردنهڕاستی خهی ناوههدنگی سهڕههفه له ن . فهوان بووهله وهکانی ئ

زی نيزاميشيان کۆپييه کان. رۆميه له ك بووهو فنوونی ه

کهاتنيدا زۆر کراوهرهسه ئيسالم له ندانی ئازاد زانست و بيرمه و دژ به بووه تای پوتی ئاساييان بووە و هيچ سوکهکانيتر ههژيهئايين و ئيديۆلۆ ت بهباره. سهستاوهوهنه

کی ئه رانس و يی و تۆلهو کراوهکردوون. ههر ئهردا نهنبههه وتۆيان لهکۆنتڕۆژەييه ئازادييه ی ئازاد وهر بيرکردنهنبههه ڕاست لهی ناوهدهڕبی سهی عهوهتهی نهڕ

تهوهشانههۆی گه بۆته . يانکهی ئابووريی و

يان وايهزۆربه تانی شهگه ی ڕووناکبيرانی ئيسالميی پ کردنی کولتووريی وڵ هاتنی ئايينی ئيسالم بۆ گهوخۆی لهنديی ڕاستهيوهڕاست پهی ناوهدهسه ب لهڕهعه

و کی بهندييهيوهڕاستيدا ئايينی ئيسالم هيچ په م له. بهبووهدا ههکهناوچهکهکوو ته، بهبووهنه وهيههوساندنهشهگه رانی، ريی زانايان و فيلهنيا کارت سۆفانی ئوهرهههۆی گۆڕينی فه سيحی و يونانی بووههوودی، مهيه تانی ی ژيان لهنگ و ش و

وه وکات بهتا ئه ب کهڕهعه ژيان. ت دهشارستانييه زان و دوور لهی جاهيل و نهشك سه وهت بهريعهغدا و ئيسپانيا ياساکانی شهبه له ١٠و ٩کانی دهکات چوو، دهنه ڕ

ڵ گهيی و ب ژانهسهر لهئاسووده کتر بهنا يهپه کان لهجۆراوجۆره کان و بۆچوونهئايينهکهژيان. ئهکدا دهيه کهاتنی کۆلتوور و فه ببوه ژيانه وهو پ ڕن رهههۆی پ کی مود نگسی ديمهابن سينا، فارابی، خواره .کهناوچه له يموونی و ... شقی و مهزمی، يۆهانزهب نهڕه، هيچکاميان عهيهو پڕۆسهکيی ئهرهك ماتۆڕی سهوه کانی ناوچهبوون. زلهتانی عهرهك داگيرکهوه ڕانی زۆربههۆی وه و کات بوونهبی، ئهڕهکانی و ی کاریرگناو قودەما" له -ناوی "ئهل به که بی رهعه رانی و يۆنانی بهبی و فهلسهفهی ئدهئه

سۆفان و ڕووناکبيرانی ڵ فهيلهگهنديگرتن لهيوهپه گادا ناسرا بوون. هاوکات بهکۆمه

Page 487: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

486

رانی، يه ين ياسا زراندنی باسی جياوازيی مابهسيحی و دامههوودی و مهئنهسروشتييه که زی پ يان لهسه ر، بۆچوون وکان و ه گادا کۆمه يرکردنيکی نۆ

کهينا. هاوته وه به وانهڵ ئهگهريب لهپ ک هات کهی سيستماتيك، ئايينی کهش الم پره بووه ی ئيسالمی. ل کهاتنی فهلسهفهی نو ر سهمرۆڤ باسی له بهدواوههۆی پ

ی کات، کورت ان بهکئايينيه هۆی مرۆڤه به وهکرد. ئازاديی بيرکردنهمتافيزيك ده پت زياتر پهرەيان ريعهياساکانی شه ورده ناشی وردهپه وه و لهبوونهو کورتتر ده

ر گوشار و به وتبوونهکان کهمينهدا کهو بارودۆخهدەسهند. له کان ئايينيه رهبه رهژيالهی، ياساکانی المی ئك کهقوڕئان وهکرد: "کانی ئيسالميان دهکييهرهسه داوای پايه

گای خودادا" و جيهادی ئيسالمی له می ردهڵ سهگهودای کاتيی لهند مهرچه. ههڕکان ئيالهيتر، پيرۆزتر ش قوڕئان و ياسا ئيسالمييهيهندازهو ئه، بهبۆوهد زياتر دهمهمحه

دهوه و گرنگايهبوونهرکتر دهو متفه . دراتيی زياتريان پ

رشی خاجپ رشی مهستهرههه غدا بوونهکان و کاولکرانی بهغوولهکان و دواتر همان و ئايينههۆی ناکۆکيی و شه وان موسو کانی دۆڕاندنی کيهرهکانيتر. هۆ سهڕی ن

کی تۆلهك ناوهغدا وهڕ و کاولکردنی بهشه کهند کان، بهژيانی ئايينه وهرانس بۆ پڕی ئايينی کزبوونی باوه يان بهستهو شکهکوو هۆی ئهبه ناسراندهی نيزامی نهههه . وهستهبهکهوە دهخه

يبوون لهر ئهسهله ئايينی ئيسالم که ی حا زرابوو، ژيانی ) دامهfiqh"فيقه" ( سستاو مايهخۆی تهبه "!يهقوڕئاندا هه ك لهموو زانيارييه"هه. وهنگ کرد و راکيد و وستی مرۆڤههه وهئه مانانی له کان بوو کهئايينيه و . وهدنيای زانستيی جيا کرده موسوکه بوو لهڕی ئايينی دهباوه" تهوروبهريی دنيای دهکارت زموونی !" ئهوهر پاک بکرستانهو ههئه کۆتاييدا گوشار يتانی دانانی فهلسهفه و زانست و لهشه هۆی به بووه و

نان ر ژنان. ت بۆ سهتايبهکان و بهمينهر کهبۆ سهه

کی تريش هاته ز دەکرد: تی ناوهتيی ڕۆژههگرنگايه گۆڕێ، که فاکتۆر ڕاستی پهراوگای دهوهدۆزينه ی ريايی لهی ڕ Vasco daن ڤاسکۆ دا گاما "اليه له ١٤٩٨ساGamaييهوە" ی پرته گای ئوههۆی گواستنه بووه قا اويی کڕين و فرۆش له ی ڕکی مه وهی بازرگانييهڕوانگه نهك ههر له و ئاڵ و گۆڕه. ئهکهناوچه زنی له زيان

Page 488: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

487

تانی عه ی ڕۆژئاواييش دهبی دا، بهڕهو ر داخرا و سهيان لهرکهکوو ئيتر زانستی نور بۆوه يهو ناوچهی نوێ لهئيده .کو

رايی بهتها گۆڕانکاريی سياسهروههه ربوون، خ ڕينه ڕووخاندنی کاته ی ف ی کهزش ئهوهختهمی بهردهسه دا. له يهو ناوچهئه کان لهدا، قوتابخانهو گۆڕانکارييهريی پری وهنا قوڕئان زانستی بيرکاريی، فهلسهفه و پزيشکی و زۆر تهپه ری تريان ف

ی ند ناوچهر چهسهبه و ئيمپراتوورييهغدا، ئهدوای کاولکرانی بهکرد. قوتابيان دهملووك و کان و دواتريش مهبباسييهکان و عهکان، فاتميهلجووقهبچووك (سه

ويست بۆ ڕدا بوون. پارهشه کتر دايم لهيه دژ به شکرا کهکان) دا دابهوييهفهسه ی پشتر له ڕانهو شهئه ربوون و پهقوتابخانه پ نرا. لهکار دهکردن بهدهرروهکان بۆ ف و ه

ك کان وهوه. مامۆستای قوتابخانهدرايهرس دهنيا قوڕئان و ئايين دهدواتر ته قوتابخانانهدهخزمه کۆيله بۆ ستی ك ههر مامۆستايهکران. ههتکردنی ئايينی ئيسالم چاول وی و وهخرتهواوەتی داده ی بهکهکرا يا قوتابخانهردهيا ده بگرتايه ڕايه فاداربوون ا. گو

گای بهرانبهبه له رهی ئازاد تهوهتيی بيرکردنهمانا و گرنگايه ر ئايين، ج نگ کرد. لربوون ته والوهبه كی ئايينی بوو بۆ دهنيا تهف ن. ستکاريی و مانيپوليرهلقين کردنی مناتانی وهوتنهريك کههۆی ته بوه و بارودۆخهئه دنيای ئيسالمی و دابڕانيان لهی وربوون به. سياسهوهرهده وه تی ف نتهوڕۆش بهت تا ئهنانهی ئايينيی، تهش ی و ئارگيوم

تهزۆربه له "يهقوڕئاندا هه ك لهموو زانيارييه"ههکه: کانی ناوچهدا ئيسالمييه ی و . وامهردهبه

Page 489: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

488

ئيمپراتۆری عوسمانی و ئورووپا

مانهگهئه ژووی دۆڕاوی ڕابردووی خۆيان بهگه کان لهر موسو وه ڵ م ك يهشسيحی هۆی رانی مهداگيرکه ن کهڕهو باوهر ئهسهيان له، زۆربهوهرووبوڕوو ببنه

ژووييه رتووکهپه يان بوون. لهو دۆڕاندنهکيی ئهرهسه رشی سهکاندا باس لهم ر هرانکردنی به کان وغوولهمه هۆی توونا کردنی وان بوونهرچی ئهگهغدا ناکرێ ئهورشکهڕهی عهوهتهنگ و زانستی نهرههفه ی کانی مهرهب. ه به ١٢٥٨غوول سا

بخانهرتووکهپتوونی په ، وه" هEufratرات"ناو چۆمی فه غدايان خستهی بهکانی کتداره ندان و زانايان لهبيرمه و ئاسيای رهکان بهکارزانه ندان و مرۆڤهرمهان، هونهدر س

موو پياوکوژی، کاولکاريی و و ههڕای ئهرهم سه، بهکرانوانهڕاست رهناوهمان لهغوولهی مهتانهجنايه نی موسو ر ده قوتابخانه کان، منا ن کهف کر

کی تووڕهستهرهخاچپه ب ڕزگار بکرێ و ... . ليم دهيتانين، ئورشهو شه کان مرۆڤ، وهئه نگهی ڕهکههۆيه مان و به کان دواتر بوون بهغوولهمه چونکه ب ی موسو پ

کيتر سه ی دنيای ئيسالم، بهوهکردنهورهبڕياری جيهاد و گه کران. ير دهچاو

چه به ن، وهستان دادهرهی خاچپهوهنه به وڕۆ کهکانی ئهئورووپاييه وانهپ ك نررينه ن. بهير دهی دنيای ئيسالم سهدوژمنی د کانی کاندا کۆلۆنييهستهرهدوای خاچپهکر

کهاتن و ئه نده وهيان رووتاندهو ناوچانهئورووپايی پ تانهيتريش مرۆڤی ئهو ه ن يهو ووان زانين، لهك دهر وهم ههخۆيان هانياندان. به قوردا بردەخوارێ و دژ به به ن

رشی خاچپه رشی ناپليۆن بۆ ميسر لههه ١٣ی دهسه ستان لهرهه ی تا ه ١٧٩٨سادا هيچ يهو ماوهدنيای ڕۆژئاوا له که ودای کاتيی بووهساڵ مه ٥٠٧واو ته

که تانی عهوهشانهر گهسهوتۆی لهکی ئهرييهکارت و ئهی ماوه . لهبووهبی نهڕهی وه ٥٠٧ تهسا ك لهکان چيان کردوهئيسالمييه دا و ژه و ماوه؟ چ شت هوی دا بووهدر

زانيی؟ قی نهزه ريکوردی

ك له کيتر ئاوڕ :وهينهڕابردوو بده با جار

زی کان وهئيسپانيا، تورکه غدا و کزبوونی بارودۆخ لهدوای کاولکرانی بهبه ك زلهی ناوچه مان و ئيمپراتۆريی عوسمانيان گرت. بوون به وهستهده زيان بهه کهنو موسو

Page 490: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

489

نا و له که ك شهگه کی کورتدايهماوه پ وهيان بهوتووانهرکهڕی سهل برد، کۆنترۆليان ڕی رۆميهناوه (ئهستهمووڵ) که نيهنتهر قوستهسهبه شی ڕتهکان بوو، داگرت. ئهند و د

١٩٢٩: (وهکانی شاری ويهنی ئوتريش قوت بوونهروازهر دهبه ار لهعوسمانی دوو جی وهکردنهورهنيا بۆ گهيان تهکهرييهروهفتوحات و سهيانگوت: "وان ده). ئه١٦٨٦و

تی ئيسالمييه وبوونه و بۆچوونهبه نگه!" ڕهو ی وهبوونهورهو گه وهبکرێ بتهئورووپ تی تورك لهشيمهحه تی ڕۆژهه رچی لهگهم ئه، بهوها ڕوون بکر

ژ بوو خهناوه يانی در ئايينی ئيسالميان وەرگرتبوو، و ناوچانهکی ئهڕاست ساش ئهش عوسمانييهوهڕای ئهرهسه دا بگرن، کهواوی ناوچهر تهسهست بهی دهوهکان پی به رشيان برده ١٥١٦براکوژيی سا کی ريهر سووسه ه و دواتر ميسر و ژمار

مانيان قه ر سهکان بهد ساڵ حوکمرانی عوسمانييهتڵ و عام کرد. چوارسهزۆر موسوته ران، بووه وهمڕۆييهراکيشی ئهمه کاندا، لهبييهڕهعه و و هۆی دابڕانی ئه تا ئ

ان و حيزبهککزه ت ئيديۆلۆژييهنانهکولتووری ئورووپايی. ته ی دنيا لهشهبهکی دژ به غهدهکانيشيان قهکارهمحافزه گا مرۆڤيان بۆ ژنانی کۆمه کرد و ڕوخسار

خست. جياکردنهوه ته رچی لهگهگادا ئهکۆمه رکی ژن و پياو لهی رۆڵ و ئهوهڕ وکی زۆر بوو بهبييهڕهعه ن وهکان سا ندهده ڕ ق و توند و تيژتر يتريش زهچوو، ه

ئورووپادا کان لهعوسمانييه وهی نيزامييهڕوانگه دا لهمهردهو سهرچی لهگه. ئهوهکرايهز بوون، بهبه وه يانتوانی بهم نهه ی خۆيان بکهردهی بهش وه و خۆيان نهوام ج پ

نندابمه . زر

مانی کهی پازدهدهسه له رگی ئا س گوتنب دنيا ت بهك خهی چاپی وهسهرهدا يۆهانکه ميشهبۆ هه خشيی کهبه ژووی مرۆڤايهسهزنی لهکی مهرييهکارت و تی دانا. ئهر م

کشکادهنيا لهوکات تهتا ئه زانستيی ئايينی و پاشايی که يهدۆزراوه ند ست خۆياندابوو، توه و بۆی گا هاسان کردهشدارانی کۆمهموو بهزانياريی بۆ هه يشتن بهستڕاگهو ده

ه بردنه ب و نووسراوه. بهوهيانهکهناو ما ك ندانی وهکان بيری بيرمههۆی چاپکرانی کتکارت"Kant، کانت""Humeهيووم" موو هه کانيتر لهبييهدهئه و کاره "Descartes" و دو کرايهناوچه زمانی التينی ر بهك ههزانست نه . مرۆڤ دەستی بهوهکانی ئورووپا ب

زانست و زانياريی و نه يهسهرهو کهب ئه زمانی دايکييش ڕاگهيشت. به کوو بهبه بکات. شهيتوانی گهسازی دهدواتر شۆڕشی پيشه نه

Page 491: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

490

يهسهرهو کهرگرتنی ئهبۆ وه وهبوونهرز دهکان بهنگهئيمپراتووری عوسمانی ده له وهم بهکانی داهاتوو. بهچهوه سپاردنيان بهو راگرتنی زانياريی و ئه رانی ئايينی بهڕ

ز بوون، بهزۆر به کهناوچه له که نتهه له هتوان ههی چاپ دهسهرهکه که و ئارگۆمن ك ب بی ئايينی قوڕئاندا پ بی قوڕئان کۆپی بکرێ و ژمارهگه و ئهکت ی زور ر کت

، کۆنترۆلی ناوه ، بهر دهست دهده رۆکی لهب يان سهرهو کهڕاشکاويی ئه چوه. بهوهدکردهره سه ی زياتر لهدنيای ئيسالم بۆ ماوه يهو ش و دۆزراوهد ساڵ لهس

که گرنگه ی ی چاپ لهسهرهمين کهکه. يهوهکانی دوور مايهرييهو کارت ١٧٢٩سانرا بۆ ئهستهموول به و بۆ کاروباری ئاسايی وهکاندا مايهليفهخانی خهديوه نيا لهم تهه

وهکه ی گهگيرا. لهردهکی ل نرا بۆ قاهيره يهسهرهو کهئه ١٧٩٨ڵ ناپلئۆن سا چی ، کههش مهله يتانی ی شهسهرهکه ستان و بهر دژی راوههزهکانی ئهلئهالکان و ئايينيهو

ناويان برد.

بۆ زانست، له وهئايينه له دا نووسراوهيهند دهی چهماوه ئورووپا توانی له تافيزيکه ١٨ی دهندی سهوهڵ رهگهت ناسيی بگۆڕێ و هاوکات لهعريفهبۆ مه وهم

ی لهفهلسهفه و ته بدا و بهرهئورووپا په کنيکی نو کی هۆی پيشه پ سازيی و شۆڕششکه کی بنهڕەتی به وتووەوەڕۆشنبيری پ وگۆڕ ، لهر کۆمهسهئا ن کدا له گادا ب کات

ووکهتی ناوهڕۆژهه جا هۆشی و خورافات کۆمهڕاست جا نيبوو. گايان تهی ب

Page 492: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

491

کردنههاب و چهبدول وهعه وهمکی نو

ك له کان لهوهندن و دۆزينهسهشهڵ گهگههاوکات له کانی دوڕگه باکوور، مرۆفی دههه وهبييهڕهعه وه دا بهو فۆڕم بهش . ر بير و بۆچوونهسهی راديکال ر ن کاندا ب

نه١٧٠٣-١٧٩٢هاب (بدولوهد ابن عهمهمحه که کان، هابييهی وهوهری بزووتنه)، پکی غههه کردنیغهدهداوی قه گادا ی کۆمهژيانی ڕۆژانه يری ئيسالمی لهموو بير

کی رهركی سهئه ب بب بهفسيری وشه به وشهی قوڕئان ده"تهيگوت: و دهکرد. ئهده ئيسالم نييه ڕيان بهی باوهوانهموو ئهڵ ههگهکانی بکرێ لهرهربهکيی و بهبۆ خه

پت و چهئه ت عارفانی ئيسالمييش.نانهو ته غهمبهرايهتی سهب لهده مکهو کونس ر پك 'تازەکهرەوەيهک' دهر سهد بنيات بنرێ. خودا ههمهمحه رێ بۆ د ساڵ جار ن

کردنه کردنهی باوهوهنو ره و له وهڕ. نو بۆ وهڕانهمانای گه دا بهندييهيوهو پهلکهاتنی ئايينی ئيسالرهبنهما و سه ."مهتاکانی پ

ك حوکمرانی ميسری، محه ی دا هه ١٩ی دهتای سهرهسه لی پاشا لهد عهمهکات وکشکانی ئه گيرا چونکه وهکانهن ئينگليزييهاليه ی دا، لهيهوهو بزووتنهت شی پ پ

. بووتيی ديرينيان ههکاندا دۆستايهڵ هۆزی سعوودييهگهتاجدارانی ئينگليزی له

وان پشتيوانی کان دۆستی نزيکی پادشاکانی سعوودين. ئههابييهوڕۆش وهئه تا ميك،کهتی دهتی مۆنارش ياخود پاشايهحکوومه پادشاکانيش ئهرکی ن، و وەک وە

نانی ئايينی له تيان به فيرکردن و باره کان هابييهت وهنانه. تهسپاردووهوان ئهودراوه زهوه ئيزنيان پ کاتی ی لهو مرۆڤانهکان ئهقامهر شهسهخالقی لهری ئهك پاڕ

ژی جه ن، تی حيجابی ئيسالمی ناکهعايهی رهو ژنانهن، يا ئهکهير دهنيا سهت تهماعهنوتانی ئيسالمی به له رکهو ئه. ئهوهزيندانه نهبيانگرن و بيانخه وهو کيتر بۆيهش

نان و راه شکی مرۆڤ لهوهنان و شوشتنهباره ييه ی م ها بۆ راگرتنی روهو هه وهمنداوهبه وهقاماتی ئايينييهن مهاليه گادا، لهکۆمه تی ئيسالميی لهحورمه . ئهده ڕ وان چ

ژوو، ئيسالم ده به ننهسانسۆرکردنی م ن. کهحکووم دهکانيانی پ مهو دوژمنه وهڕازن پاوانخوازيی زانست الی دهوڵ دهستن و ههوهك رادهييهر کراوههه هوان دژ بئه

ته ن نهدهوڵ ده. ههوهخۆيان بم و کانی قوتابخانهرتووکهپه ی دوژمنانيان لهن و

Page 493: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

492

دياکاندا ئاکتيو و تازه ستاويی لهن بۆ خۆڕاگری و ڕاوهدهگا هان دهراگرن و کۆمه مرشکاريرانبهبه ت.وهرهی دهشهڕهی و ههر ه ی و

ته ٢٠٠١ی سپتامبری ١١ساتی دوای کارهدوابه ر وتنهکان کهبييهڕهعه و ژتهگوشاری ڕاسته ز لهکان. مرۆڤ دهڕۆژئاواييه وخۆی و وکردنه بوو پاڕ ی وهب

نی لهزانياريی نه کان و اواييهر ڕۆژئنبههه له کانی قوتابخانهرتووکهناو پهری ههکانيتردا بکات و نهئايينه ندا په له ق و کينهستی رهه بکرێ. ردهروهناو مندا

تانی سعوديی و ميسرهاليه ت لهتايبهبه و داواکارييهڕاستيدا ئهله وهبه وهن و چوو. ڕ دژ به ههۆی چاندنی رق و کين بوونهده کان کهڕۆکی نووسراوهناوه ند لهچه

كيش بۆ ردا هات. چهسهکان، يا قرت کران و يا گۆڕانکاريان بهڕۆژئاواييه ر ند دکه بی قوتابخانه ی جياواز لهوهتهژيانی ئايين و نه وهپ ستيان م دهکان زيادکران. بهکت

به دا و لهد نهمهکانی قوڕعان و محهو گوتاره قسه له ك خۆيان ر وهکاندا ههرسييهده کتشتياننه چه. ئهوهه ی هه کوو بهبه قوتابخانه ر لهك ههنه يهوانهو دژ و پ موو با

شهئه بينرێ، چونکهده وهگای ئيسالمييهکۆمه تهته يهو ک ژوو ناگر کوو و به وهنيا مك ده تهئايين مان ستهدوو ده رسهدنيای به که وهگر . ش کردووهو کافردا دابه ی موسو

ستهو ههئه ستی خۆ ها ههروهو هه کهبارودۆخی جوغرافيايی ناوچه نديی بهيوهپه وتهکان، دهر ڕۆژئاواييهنبهههکانی ژيان لهموو بوارههه مزانين لهکهبه وەی هۆی ئه بگايه نگهڕه که مانههيچ ڕ تهکيتر بۆ موسو ر نبههه ، بتوانن خۆڕاگريی لهوهکان نهه

زی ڕۆژئاوادا بکه ن.ه

واوی و سهو سهت ئهتايبهبه ش تييهرل تی سعووديا هه واوی مانا لهته به رش ستی وده ر نبههه له کهستانی ناوچهدهکاربه یی دۆستانهوزه -تیسياسه وهکهاليه کرێ: لهپ

تواشينگتۆن، کراوه تانی ڕۆژئاوايی ڵ ههگهبۆ کاروباری بازرگانی له يی و موو ومريکا، ريايی ئهکدارانی دهرخانکردن بۆ چهبوونی پشتيوانيی نيزامی و ج تهو ئاماده

کی فه وهکيتريشهاليه له ت کان لههابييهك وهمرۆڤی وه ناتيکی دژ بهبوونی گرووپ ور کۆنتڕۆڵ دايهکيان لهکانی ژيانی خهنهموو اليههه که ر ژيانی سهو بڕيار له ژی سه دەن. ديارهکی دهخه ڕۆڕيستی ١٩ له ١٥ که رسووڕمان نييهج سپتامبری ١١ت

تيانی ٢٠٠١ بوون. بستانی سعوودیڕهعه هاو

Page 494: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

493

بی دهدوای گۆڕينی ناوه مانگی بستان، واشينگتۆن پۆست لهڕهعه رسی لهڕۆکی کتی بی ند دا چه ٢٠٠٦مارسی سا بستانی سعوودی ڕهکانی عهرسيی قوتابخانهده کت

ر زه خسته بانهله بوو که وهيان ئهکهزموونی کاره: ئهوهبينهڕهژ ك ر وهدا ههو کتشوو ئايينی ئيسالم به ته قينهنيا ئايينی ڕاستهته پ کافران و ژمار و جيهاد دژ بهئه د

مانان سهرهرکی سهك ئهب وهشرکان دهم هو ههير بکرێ. لهکی موسو ی وا : کراوه ند نموونهچه واشينگتۆن پۆست دا ئاماژه به

بی پۆلی يه له : تاييدا هاتووهرهمی سهکهکت

رانهئه م دوو وشانه" به .ننهمههجه – ئيسالموه: نهپڕ بکه وهی خوارهو د

ك بهر ئاهه .يههيری ..... ههغه يين

مان نههه ، دهر کهس موسو تهکهب ..... ." و

به ك لهيه له :نووسراوه ياڵ پاکسازييان کردوهخه به م کهکانی پۆلی چوارهکت

ر کافران و مشرکان نبههه ت لهتۆ رق و کينه که يهوهمانای ئه به قينهڕی ڕاسته"باوه ی." يا:دا بکهگهوتی تونديان لهس و کهب و هههه

گای محهس وهرکه"هه ، ر تاقانهسهوێ، و دان بهد بکهمهدوای ڕ ن بوونی خودا دا بهخودا و ره دژ به که نييه سانهو کهڵ ئهگهتيی لهئيزنی دۆستايه ت نانهی بن تهکهسوو

." خزمی نيزي سهو کهر ئهگهئه کيش ب

بی پۆلی شه له :مدا هاتووهشهکت

کان سيحييهها مهروه)، ههSabbatکانی شابات(يموونن، خههوودی مهی يهوهته"نه سيح."نگری مهرازن، کافرانی اليهبه

وهبه ری ئيديۆلۆژی جيهاد ده ش، له پۆلی يازدەدايهو ش ن:ف کر

Page 495: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

494

ردهکاف لهگهڵ بکه کانیرهربه" به وانهی وا ئهسانهو کهريی و ئهرانبهستيی، نابهر، ژگای ئيسالمهو به لوتکه وهن؛ ئهکهده غهدهقه وههۆی جيهادهبه و ئايينه. ئهرزترين ج

کهاتووه ی جيهادەوە چۆتهو به پ رێ."سه هۆی ئا

نانه،و چهئه تی ١٩ کوو لهوودی بهبستانی سعڕهعه ر لهك ههنه شنه راه ومی سه ئورووپايی که نهرس ده، بهدهزراوهعوودييان ل دامهئاکاد ت نانه. تهوهگوتر

بی ده له شنه بۆچوونانهو چهداهاتوودا ئه ر لهگهئه ن، ناتوانن کت رسيش قرت بکر وتی مامۆستايانی ئيسالمی پ بگۆڕن. س و کههه

ڕۆڕ، ئه بزان که و ڕاستيهب ئهمرۆڤ ده نانی زموونی سياسهت ربوون و راه تی فی ڕابردووی ئيسالمييه ٢٠٠ تانی جيهان. مههه له سا کان و وتهالی ناو مزگهموو و

ز لهوهستهدهکانيش بۆ بهئايينيه تييهسايهکه کهناوچه گرتنی ه ر سهريی لهکان، کارتوه انی بهکگا و مرۆڤهکۆمه کهرچاو دادهکی بهيهش ن. کارت ر سهکان لهريی ئايينيهننه ك بوو کهيهراده گا بهکۆمه زی سياسی دهبدولناسر بۆ وهماڵ عهجه بۆ و نانی ه سته

شانی ده کهناوچه له نا په ساکاريی له يتوانی بهکی بۆ الی خۆی، نهنگی خهو راکپههئايينی بوونی کۆم هکی دهنيستيتۆيهئه ری کردهزههی ئهلئهڕب و زانستگهگا ت تی و

نان، به وه و راه دياکانه وخۆ لهريتی ئايينی ڕاستهنگ و داب ونهرههفه ك کهيهش وهم کرا. پرۆپاگاندايان بۆ ده

Page 496: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

495

ترههفه نگی گووگل و ئينترن

نج سه کيتری بهد ساڵ دوای گوتنبرگ دنيای ڕۆژئاوا خهپ ت" بۆ ت ناوی "ئينترننا که به مرۆڤ به وگۆڕی بهسهرهرا کهقه دياری ه نا. سهی چاپ ئا ر دنيادا ه

تانهموو ئهك بۆ ههيهسهرهکه کی زانياريی و چه يان بهکهکهخه ويستيانهی دهو وشبينی دهر وهن. ههبکه زانست پۆشته عالمانی ئيسالمی دژ به وههوههه کرا لهك پ

ت فتوايان ده مانيان لهردا و خهئينترن وهکه کی موسو گرنگه سهرهو کهرگرتن لهکلکی شه و به وهکردهدوور ده چه يان بهمجارهم ئهنا. بهيتانييان دادهکار ی وانهپ

نجهی گه. زۆربهوهدرايهميان نهر و وهسه چووههاتنی چاپ، بۆيان نه میردهسهمانه ر لهڕۆژدا چه کان لهموسو تدا له ندين کاتژم حس ت بهر ئايين و سياسهسهئينترن

دهمۆسيقای ڕۆژئاوايی ده ن، گوێ لهکهده کسی چاو ل و ن. ئهکهگرن و فيلمی سوه به رگهئه يهسهرهکه نی کهی ئهش ستی توان ههربگيرترێ، دهکی ل وهر ور بوونی نجانهو گهخالقی ئهئه زانياريی زانستيی بگۆڕێ و ياخود هۆگرييان بۆ فز بکات. ئهبه مان لهوڕۆ گهر ئهگهه کی موسو ياخود ن مامۆستای قوتابخانهاليه نجنياييه بدرێ، بهکی پزانيارييه وهالی ئايينيهمه کی تهوه و زانيارييهئه وهد واو و ك شت

تدا ڕاستبوونی له که يهی ههو ئالترناتيوهکوو ئهرناگرێ، بهکاميل وه ئينتيرن ك بکات. چه کهزانيارييه

ميسر، دژبه ك و موورسی لهموباره توانی دژبه يس بووك بوو کهی فهچهوه وهئه ل ئه ها دژ بهروهليبی و هه زافی لهقه ن، دژ بهمهيه سالح له تۆنيس، دژبه لی لهبن عه

ت گهوڕۆ لهی ئهيهچهو وهکان. ئهقامهر شهسه چوونه سووريه، د لهسهئه ڵ ئينترنهيهروکاری ههسه کات و ئيتر کان دهرهوهيری تهسه خنهچاوی ڕه و به ، کونجکۆ. ك دانانهر بۆ هيچ ئيديۆلۆژييهسه گهو ب به خۆوهله ن و

ی ك به شداريم لهبه قاهيره له ٢٠١٢من سا هاوکاريی دانيشتن (ميزگرد)مان کرد. ئه کی زانستيی برايانی موسو رمان تيدهر خودا يارمهگهو گوتی: "ئهپسپۆر

، ده ی داهاتوودا ژما وێ لهمانههب نج سا ر رابهکانی ميسر دووبهبيانيه ی توريستهرهپك له!" گهوهينهکه مانم، ستا سهکان ههماشاچييهناو تهنج ی و گوتی: "من خۆم موسو ر پ

Page 497: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

496

نج جار له ژ ده پ مهنه هر ههگهم ئهم، بهکهڕۆژدا نو ره بم، ئ ری وهر تهسهباس له ل ؟ تکايهيههه ويستی خوداوه کی بهندييهيوهچ په وهين. ئهکهئابووری و توريست ده

ن، چ پالنيکتان بۆ ئه نن؟ چهدامه کهتوانن پالنهو چلۆن ده يههه و کارهپيمان ب ندهزرلی نوێ دروست ده ؟ لهرخان کراوهته يهو پڕۆژهبۆ ئه بودجه ن؟ تکاشم کهکوێ هوت

وهبۆ به يهوهئه نن! چونکه و کاره واز لههبردنی ئڕ تان کهين کارهر سبهگهئه خودا بوه وێ لهکرێ، نامهبۆ ج به ج نه !" ويستی خودا بووه وهئه ببيستم که ئ

؟" يههه ويستی خوداوه کی بهندييهيوهچ په وه" ئه نجهو گهی ئهکهر گوتهسهمن له مانهزمانی گه له يهو قسهئه هرم سووڕ ما، چونکواو سهته کی موسو بيسترا. ده وهنج

ت که ب ڕهدنيای عه رايی له" دنياگهSäkularismusی"ت ئيدهنانهته سپاس بۆ ئينترنوه به کۆالريزم وهر دهسهکيتر باسی لهيهش كی مهکردرێ. جاران س ن زهك گوناه

يهنه زموونهئه وم دوای ئهکرا، بهده يرسه هر ر برايانی سهميسر و له له ٢٠١٢ ی سامان کرا، بووه هجودايی ده ويکههۆی ئه موسو کی سهو ير و ت و ئايين ئيتر باس

ن. ر بکهسهئاسايی باسی له کی بتوانن بهب و خهڕ نهمهسه

کی ميسری ، گهقاهيره هر "فاشيزمی ئايينی" لسهم لهکهواوبوونی وتارهدوای ته نجوه ر بهگههات بۆ الم و گوتی: "ئه وهيری قسهتيی سهڕهی بنهش وهبکه کانی ئ م، ئ

وهن، بهکهڕاست ده شن و چهس له. زۆر کهيهرانهتانم پ هاندهکهکردنهی قسهم شنهيهتيان ههحشهترس و وه کردنهقسه وهگهئه . بۆ و ن: (ده ر ئ ت سياسه ب ئايين لهب

ته ك دێ که له ستهو هه)، ئهوهجيا بکر کی خراپه مرۆڤدا پ کهره، سهئايين فاکتۆر تانوهگهئه . چۆنهبکرێ ب چارهده گادا کهکۆمه له ی ئه به ر ئ مهج ن: (ئ ستمان بهمه و بزگاريکردنی ئايين لهو جوداييهله رهت دايهر سياسهرابهبه ، پاڕ ك ت وهدا سياسه!) ل

کی سه کی ئيالهی و کرێ و ئايين وهير دهوی و مرۆڤی، ناشيرين سهر زهشت ك شتوتی من سوکهشنی هه" بوو. چهkreativم پ کرياتيو"نجهو گهپاك. من بۆچوونی ئه

، وهڵ ئهگهله شهوهته ناگونج ك يا ک ك، شت وه ك بهيهر نمهش . وهی ديپلۆماسی بڕازرهلهسهم مهبه مان بهگه ورده ورده که يهوهدا ئهی گرنگ ل ييون، گه وهنجانی موسو

گری ئايينه بيری سياسيی خۆيان به ك لهمپهك لهوه که وهفاکتۆر و ر گایسهر ر ڕوڕۆ ئه که م پ گرنگهو ڕاستييهن. ئهکهريك ده، خهگادا شين بووهژيانی ئاسايی کۆمه

Page 498: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

497

کی زانستی له ی ئايين لهسهباس وان گه لگادا لهکۆمه ر رۆ ب ساز بووهرهنجانی عهنلماندنی بۆچوونی خۆيان کانيش بۆ سهتيکهفنا نجهکوو گهنجی ئاسايی بهنيا گهتهنه که

دا به هوانيش ئهت ئهنانهشدارن. تهت ديا نو ت بهفه واته و م کار يس بووك و ئينتيرننن. د

Page 499: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

498

نانی کۆمهرهما، ههبژی ئوسه ڕۆريزمسه گا، ت

مانهيهمينهکه يی خۆيان وهم جيهانهکانی ئهموو گۆشههه کان لهکی موسو خۆشحاکی ووتووييهرکهك سهنيشان دا و وه ٢٠٠١ی سپتامبری ١١ساتی کاره ت بهبارهسهزی لووت لهنبهههزنی ئيسالميی لهمه نا. ئه مريکا لهوای ئهحه ر زله ژماريان ه

کی زۆر که مانان ئه م لهژومار کی هه يان بهساتهو کارهموسو و ناڕاست له هکارمانانی جيهان شی بهبه يه،وهير ئهم سهحکووميان کرد. بهم دا و مههقه رچاوی موسورۆڕيسته خۆيان له ساتهو کارهر ئهنبههه زانی لهياندهنه ، ياخود وهنهدوورخه کانت

شا کهکی زۆری نهيهن! ماوهبکه وهو کارهشانازی به ر سهندين تيۆری لهچه کمانه ساتهو کارهتيی روودانی ئهچۆنيه ك هيچ چه کان بهدروست کرا: "موسو شن

ڕۆريست نين، ئه وهنگرانی موساد و "سی ئای ئيی"هن اليهاليه له ساتهو کارهتوهبه شه ك لهميسر يه !" لهچووهڕ ين کهگهويزيۆن رايدهر تلهسهوايانی ئايينی لهپهووديی ناو ندی يهمهزار کارهه ٤ کووژراوه ولهك نههوودييهدا هيچ يهو ڕۆژهله

کيان لهWorld Trade Centerی "ئيداره کی ئاشکرا بۆ بوون! دروويهر کار نهسه" تاقکهنيمرۆڤ ته تاوانبارکردنی ئيسرائيل که ی دێ. بۆ بها پ وهنينی پ و کارهبردنی ئهڕ

شتر ده ته ساتهو کارهسی لهزار کههه ٤ب موساد پ ڕۆژی "تکايهوه: ئاگادار کربك بقهو ڕۆژهله نگهتان، ڕهکهر کارهسه چنهی سپتامبر مه١١ !؟"دا شت ر هه ومی باوهوه ده و پياوکوژييهريکی ئهك شهس وهزار کهچوار هه که ڕ نييهها ج نگی ل ب

نن و ئه ی سهکهی موساد ئاشکرا نهو کارهب نهن! ج مان هه که يهوهر ئهرسووڕهشه ه ستۆی ئيسرائيل، بهئه نهخهده و کارهئه وايانی ئايينی کهپ کی ئيالهی و يهتۆ

ن. مرۆڤ سهدهمريکای دای ئهتی تووڕهر سياسهنبهههخودايی له واوهن و ری ل ش، ئه وهبه ن خوداوهاليه له و کارهنازان و هۆی ئه تهکان بوونههووديهيا يه چووه ڕ

!ساتهکاره

ی له زانستيی -" پسپۆری سياسیFrancis Fukuyamaفرانسيس فوکويام " ٢٠١٢سا ر له. نووسهوهو کردهما"بناوی "بژی ئوسه کی بهيهمريکايی نووسراوهئه

کی له ری سووڕ ماوهيدا سهکهگوتاره شوازيی بارچاوی ژمار پشتيوانيکردنی و پمانانی جيهان له ستا نه ويکهڕای ئهرهما، سهسهئو زۆری موسو هيچ يتوانيوهتا ئ

Page 500: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

499

شه تی ئيسالميی چارهيهک تکاری ك کوڕی زانسما وهڕاستيدا ئوسه. لهبکا کی وهسازی دهرهخانووبه دنيای ئيسالم دروست کی لهعوودی هيچ بينايهندی سهمهو

نيا لهتهو نهمريکا. ئهئه رز لههۆی ڕووخاندنی دوو بينای به م بۆته، بهکردووهنهشهفه گای ئيسالميدا دژ بهکۆمه وادی ت ی ئابووری، ب کاريی يا ب سهقيريی، ک

گايه کوو له، بهوهکۆشانه شانهك باسيشی لههيچ ج . ئيتر بۆچی کردووهنه و کمانهاليه ش لهوانهڕای ئهرهسه هوه وهکانهن موسو نيا ؟ تهکرێير دهوان سهك پا

شهنبههه بی لهڕهگاکانی عهی کۆمهزۆربه که يهوهی ئهکههۆيه کی کانی ناو خهر کگا چارهست گهبونبه به بۆيان ميشهك ههر وه. ههوهك ناتوانن بدۆزنهيهييون و هيچ ڕ

شهرههۆی هه هاسانتره نانی ک کوو الی الی خۆيان، به ك لهيان نهگاکهکانی کۆمهسه . وهدوژمنانيان بدۆزنه

تهر خهنووسه ش ئه که وهکاتهکان ئاگادار دهئيسالمييه کی و کی ی کارهوهپ ساتری ل بکهردهك سهشنی وهجيهانی هاوچه تهمی هيتل کی کراوه، بهوهو يری سه چاو

. کی بۆ کهيههرهسات هيچ بهشيمانيی دواکارهپه ن چونکهکان بکهڕووداوه س نابر نبهههکی لهتينکردنی رق و ترسی خهر بهسهاليان لهقهوڵ و تهواوی ههتهشهوهزينهدۆ ك بۆ ک ز و وزهروهگا و ههکانی کۆمهی تاوانبار پتوونیی خۆيان بهها ه

ی به وان زۆر ساکارترهبۆ ئه . ديارهرخان کردووهته کهبۆ تووناکردنی تاوانباره جشهی زانستيی بۆ چارهوهبير کردنه ر نبههه گا، خۆيان لهکانی کۆمهکردنی ک

کر کی چ کی تايبه ن، ياخود خۆيان بهبکه او و سازکراو ئامادهدوژمن تی ناو گرووپر ڕووخانی سهوان خۆيان لهبۆ ئه ها زۆر ساکارترهروهن. ههريك بکهخه گاوهکۆمه

ته دوو ساختمانی دوور له ی سهتا خۆيان لهن ههکاين خۆشحاڵ بکهو ر مليۆنان منداشهت بکهحهناره ف،ب دايك و باب و ب ج خه گا ی کۆمهزۆربه کان لهن. ک

ندهبييهڕهعه وهمرۆڤ ئيتر نازان له رچاون کهق و بهزه کاندا ه بکات، ب دهده کو ستپر سه قوتابخانه، له کان، لهرسييهده کالسه ڵ دوژمن، لهگهکانيکردن لهرهربهم بهبهدياکاندا به کان و لهوتهری مزگهنبهمه ژهب وه م . يهی ههستان در

ی بههه وه،وهرچاوهس سه ، لهلقاعيدهی ئهکهما بن الدن و حيزبهئوسه نيی وخۆر بۆ هاندانی : ندهکانيان دهنگرهاليه خورافات و پ

Page 501: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

500

ژووی دنيای ئيسالم، وام نهردهرۆحی به - خۆشی م

زی هه - ی ئيسالميی و گهمساوی ب بهه

ریميشهالفاوی هه - ب ری مرۆڤ بهوهختهفتيی بۆ بهنه -يی و ب کۆتايی دو کارکردن.

ی وه ١٨تا و د عهمهمحه رۆريستی تر منا تی خۆياندا به له کن کهيهچهت ووه رواتيو گهيهش ڕنی ڕۆژئاوا ميوهدنيای کراون و له ورهکی کونز ی بڤ مود

کراويان تاقی کردۆته ك لهو وه وهل يان ماوهسه ك گوناه يان لهوه. رق و کينهتهر دندهت ئهتايبهر ڕۆژئاوا و بهنبههه ش و ئازار گه بوو که ورهگه مريکا ه ياندن بۆ هگوناهيترگيانی خۆيان و هه بوون وان، ئامادهبه ن. فيدا بکه زاران ب

ی بۆ به وهب ويست خشهکات، پاره، فانتازی و نه ندهچه و کارهبردنی ئهڕ شان پ ک؟ ئايا ئه شه وکارهبووب تانی ئيسالمی چارهيههيچ ک چه کرد؟ يا به کی و ندهچه وانهپ

واو بوو؟کانی ئيسالمی تهزيانی خه به

ری زانست ببوون. بهڕ له نجهگه و نۆزدهئه ی بهۆژئاوا ف زانسته وگرتن لههرهجوهو که شهرگرتنی بۆ چارهكل ندهگاکهکانی کۆمهکردنی ک يتريش راديکاڵ يان، ه يان دا کهکهيشتن و بڕياری خۆيان بۆ ئايينهگههای ئازادی ت نهبه وان لهوه. ئهبوونه

کی بهوه دهستاوهر ئازاديدا ڕاوهرابهبه رز لهك ديوار گوناهبار چی خۆيان به. وتيان ئه گايهزانيب و ويستب ناوهکهی گوناههو ج که يدا پ وان رن. ئهناو به، لهيان ت

شهبۆ چاره گا و کۆمه له هی ههوهدوای دۆزينهيان بهگاکهی کۆمهکردنی کر کولتوور و نبهههله کوو رق و کينهن بهڕنگ و خوڕافاتی خۆياندا ناگهرههفهك پهرههفه دا ئازادتر لهنانهته ن کهکهده ردهروهنگ گای خۆيان کۆمه ت ت

ونه يدا ژياون. ئهرانهوهختهو به وهتهجوو نه سهکه و نۆزدهتر ت ری ئيسالمی نووه به فاشيستين که نی لهرهبار تۆوی رق و گکی نالهيهش و ردهروهگادا پهکۆمه ش

ييهن. بهکهده ی خۆشحا کی کهرسهدنيای ئيسالم ده له که م ج رۆريست و بنهم دهد تدهکهگا کار دهشدارانی کۆمهی بهمڕۆ زۆرينهئه ن، گوێ کهير دهنن، فيلم سهکهن، پم ن. بهکهريك دهخه وهکانيترهرزشهياری فوتبال و وه موسيقا و خۆيان به نهدهده

Page 502: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

501

کی مهکۆمه ڕای ژيانی ئاسايی لهرهسه ناو خۆياندا راگرتووه ترسيدار لهگا، ويرۆسو بکاتهر کات دههه که ك کهناوی جيهاده و ويرووسه. ئهوهتوانی خۆی ب له . جيهادژوويی ئيسالم و لهرچاوهسه ك نييهدههه وهدهمهمحه ی م ئيسالمی که قو و شتتيهئه کان و ئايينه دژ به کردنی رق و کينهدهروه. هاندان و پهوهوڕۆيی دۆزيب

ن کانی سهنووسراوه نيا لهيری ئيسالم تهکانی غهبۆچوونه يد قوتب و ماودوديدا نابينری وهب ئه الم ت بگا بهئيس . مرۆڤ ناتوانی لهقوڕئانه يانکهرچاوهکوو سهبه

. ئيسالمی ئهی نهکهڕۆك و ناوکی سياسييهناوه کی کورت دوای يهو کات ماوهناسکهاتنی له می ردهسه ر لهت ههنانهوتوو بوو و تهرکهزۆر سه وهی سياسييهڕوانگه پ

تی ئيسالمی پيکهات. محهمهمحه ز و وهکردنهورهد بۆ گهمهدا و رين پان و بهی هتهوهکردنه نانی جيهانی گهڕ کرد و بهشه ستی بهی دهکهی و که ی ئيسالمی ورهنی پ

نانی جيهانی ئيسالم له و مردن له ڕهو شهکانی دا. ئهنگرهاليه به که ناو پ ن اليه پکی ئيالهی دهك ئهوه وهکانهی ئيسالمييهزۆربه د ساڵ ارسهزار و چوناسرێ و ههرک

شتا ههمهدوای مردنی محه ی بۆ دهر ههد ه درێ. و

Page 503: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

502

کسيی پياوانی عهجيهاد و ئاره شتههبه ب لهرهزووی س

مان هان ده ٩ی سووره قوڕئان له گای خودا. ڕ لهدا بۆ شهدا موسو "خودا ژيان ڕکراوان لهم دنيای باوهو دارايی ئه ڕ بۆ وان شهئه ;وهکاتهبوو دهرهقهشت ههبه ڕپ

نکووژن و دهوان دهن، ئهکهخودا ده وه کووژر خۆشحاڵ وهو کارههۆی ئهبه [...] ئوهريی ڕاستهوهختهت و بهعادهسه بن، چونکهده ن به قينه بۆ ئ ."دياری د

؟ لهو چلۆن ده چۆنه شتهههو بهم ئهبه ن ك ب چ فانتازيا و خهده وهنو ونی پياو: له که بيابان ژياب

بهسه رمای زۆر و نهگه کی ئارام، نهوايهش و ههکه ر س کی ژ نا په ر لهرما. باغك که دادێئاوی ڕوون و شه ڕووبار مرۆڤ ، وکراوه ، ج بۆ راکشان ئامادهڕابی پ

شهچ سههي رابهو شهی ئهوهخواردنه به رگی جلوبه شت بهههك ناگرێ. حۆری بهيهرتهکانيان دهورهگه مکهم مهئاسته به مهوە کهوريشهناسکی ها نيز ها کهروه، ههوهشار

ندهميوه کان سينی پڕ لههيدهوام بۆ شهردهبه رەم کهری حهو نۆکه و ، گۆشتی بانن، ڕاب دهشه ی پڕ لههکووپه قوڕئاندا ك لهر وهکان ههستاون. حۆرييهلهوێ ڕاوههنن. بهك "ياقوت و مرواريی" ده، وههاتووه ناس کريستۆف بۆچوونی وشه نوڕانی وشهوه ك لهيهه" ههChristoph Luxenbergنبرگ "لوکسه ی "حۆری" دا رگ

کهاتووه "Syroaramäischen"ئارامی –سوری له يهو وشه"ئه: و ده. ئهپی سپی هاتووه و به رگيراوهوه ." مانای تر

کان هيدهشه شت بهههبه له مروارييهکان(حۆری) که ی دانهر ژمارهسهقوڕئاندا له له وهحه ند جار لهم چه! بهنگی کراوهدرێ، ب دهده کان هيدهشه که کراوه ديسدا باسی ل

که هگهنيزی جوانچاکيان لهکه ٧٠ش و حۆرييانهرکام لهدرێ. هههحۆرييان پ د ٧٢وهکاندان. بههيدهت شهخزمه ر لهوانيش ههئه کانی خودا رهڕکهشه رکام لههه يهو شگای ئهله که درێ. ژنيان پ ده ٥٠٤٠ت ك خهبن، وههيد دهودا شهڕ

ژی سيکسی کهتی بارودۆخی حۆرييههنديی و چۆنيتمهر تايبهسهله نيا ته کان و چگای خودا تهبۆ شه رکام ندانی ئايينی ههران و بيرمه، نووسهرخان کراوههيدانی ڕ

Page 504: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

503

ر سهوکات لهوان ئهی وا ئهو نووسراوانه. ئهيهخۆيان هه ت بهونی تايبهفانتازيا و خهکسی له کی ئهمڕۆيی دنيای عه، هيچ نووسهشتدا نووسيويانهههبه کردەوەی س ب ڕهر

وکردنهتهنه وهی ئهوهنيا ئيزنی نووسين و ب ی ڕوانگه کوو لهی نييه، بهنووسينه و ش . ن خۆيان نادهرگيز ئيزنی نووسينی وا بههه وهخالقيهئه

: نوڕاست ئاوا دهی ناوهدهر و ئايينيی سه" نووسهal-Suyutiئهلسيوتی" رکات "ههوستی کارهی بهردهميسان پهوێ، دواتر ههکان بخهحۆرييه ك لهڵ يهگهمرۆڤ له

تهده تهو ده وهدوور مان. داعبا واته "ئالهحۆرييهکی باکره به وهب ت"ی پياوی موسوته کسی لهپهڕه ميشهو هه وههيچکات نانيش ژی س نده. چ که هشيرين و خۆش و دنيا ه

ت [...] ههناسههه م دنيايهڵ هی ئهگهله نر نا په حۆری له ٧٠هيدان شه رکام لهنگينهيهکی خۆش و به و حۆرييانهرکام لهدرێ. ههيان پ دهم دنيايهکانی ئهژنه ژی م چ

کی تايبه وايان پ بخشراوه، که ."اوازەواوی جيته به م دنيايهڵ هی ئهگهو له تييهشت

و يرهی ال سهشنه نووسينانهو چه" ئهThomas Maulئيسالم ناس تۆماس ماول " ی بير له و دنيا به: لهده ته ج موو بير و هه وه،نيزيکی خودا و مرۆڤ بکر

کس لهسهبۆچوونيان تهنيا له تهکی ئاسمانيدا دهيهخانهقهحبه ر س ی وهخول . رۆمانهشت تهههکيی بهرهسه کسيی پياوانی موسو و له نيا رازی ڕاگرتنی نيازی س

کسيی پياوان يهسهرهك کهشتيشدا وهههبه ت لهنانهژنان ته وهی ئايينيهڕوانگه کی سنير دهسه . کر

ره م و ئيديۆلۆژييهی سيستهبۆچوونی زۆربه کيان تهکان (که ههتۆتاليت نيا موو شتته"پياو کار دهكن: ك يهوێ) وهبۆ خۆيان ده نيا کات، ژنيش تهڕ دهی شهکهکات، بۆ و

وهو به پياوه ڕ بهکردن و باوهی متمانهپيشه کاری ماڵ و ئاگاداری له ریبهڕه کسيی تهکانهمندا ناو زيادکردنی ژماره نيا له. کردەوەی س گادايه ندامانی کۆمهی ئهپ

کی تايبه به که ." کرێير دهنديی ناسيۆناليستيی نيشتمانی، سهوهرژهت بۆ بهچاو

کس و ئيسالم لهيوهپه وان س ژوودا دژايه نديی ن ڵ خۆشيدا گهتی و ناسازگاريی لهمكی يهسهرهك که، ژن وهوهيتهڕاست بکهی ناوهدهدنيای ئيسالمی سه ئهگهر بير له .يههه

کسی سه وه ر بۆ خۆشيی پياو بهماکهس درێ. رەم نيشان دهحه ی رووت و قووت لهش

Page 505: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

504

و و داپۆشراو دەبينی کهوهيتهدنيای ئيسالميی ئهمڕۆ بکه بير له ر چارش کی ژ ، ژنی کات زي به تهگا دوور دهکۆی چاالکيی کۆمهسه اتر و زياتر لهپ . وهخر

تهکانی ئيسالمی دهمرۆڤ کات نووسراوه کۆنه ن بۆچوونی ، ناتوانی بزان کهوهخوگای ئيسالميدا کۆمه له که يهوهی ئهکه؟ ڕاستييهژن چييه ت بهبارهئايينی ئيسالم سه

کسی سهيهسهرهك کهنيا وهته وهی پياوهڕوانگه ژن له کی ير دهکی س کرێ. ژمارگا چاره مانان دياری کراونو په زۆر ڕ يی چنهده که ندی ئايينی بۆ موسو قوو

نهوهکانهرهوهته وه توانن بهچلۆن پياوان ده . بۆ و کيی بگه به باشترين ش ژی س ن. چ

کس لهگهی ئيسالم لهڕهمهير و سهنديی سهيوهپه وهدهمهکاتی محه ڵ ژن و سك محهستيپيکردووهده ی له م ژن کهکهد منداڵ بوو، دايکی مرد. يهمه. کات ٥٩٥سا

وهجيجهخۆی پيرتر بوو. خه ساڵ له ١٥ڵ کرد، گهندی لهماوهی زايينی زه ژن ی بی هريکی کاری بازرگانی خۆی و وشه دی کردهمهمحه ك ئاگای ل ك مامۆستاو دايک

کيتر زهگهد لهمهزيندوو بوو، محه جيجهی خهو کاتهبوو. تا ئه ندی ماوهڵ هيچ ژنی جيجهکرد. کات خهنه يدا مرد، محهنی شهمهته ی زايينی له ٦١٩سا د مهست سا

" دا، Sauda bint Zamaنا سهودای کچی زاما "په . لهوهکرده ندين جار ژنی تازهچهیگهله ساڵ ٦نيا ته ندی کرد کهماوهکر زهبووبهکچی دۆست و خزمی خۆی ئه ڵ ئايشی ئيسالميی. ليفهم خهکهيه کر بوو بهبووبهد ئهمهنی بوو. دوای مردنی محهمهته هاروهی ئيسالميی، ههليفهمين خهر دووههکچی عومهی فسهدا حهدوای ئايشهبه

کی عه کی قبتيی خهبی يهرهکچ نا؛ بههوودی و کچ نيا قسهی خۆی، ته کی ميسری هژيکی لهبهبۆ مه جيجه! دوای مردنی خهندی کردووهماوهزه و ژنانهڵ ئهگهستی ستراتن به ٥٥نی مهته ی لهو ژنانهی ئهژنی تری هينا. زۆربه ١١د مهمحه نا والوهسا هکی ل نه داندييانهيوهو پهو له . وهوتهکههيچ مندا

نه کسی لهکی بهيهبۆ سازکردنی و زی س و رانی دوای ئهنيا نووسهد تهمهمحه هيان وابوو محه رپرسن، کهبه زی مهپ دايه ٣٠د ه دهپياوی ت ك بهڕۆييه. ئيغراق و ز

ت که وهدهمهههموو ئهو بيۆگرافييانهی محه و ری نووسراون. ئهسهدواتر له دەبينرده تانی رهشه ی ئيسالم لهو کاته. ئههاتووننه خۆوهر لههه ڕۆييانهز کانيدا و

ز (لهبياتی ئيسالميدا مرۆڤی بهدهئه خيرايی گرت، له ری بهوروبهده ی ڕوانگه ه

Page 506: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

505

کسييه ی تييانهو ئازايهك لهنران. يهك دادهك يهر و ئازا وهڕکهڵ مرۆڤی شهگه) لهوهسو کهموو تايفهربڕينی هههۆی سه بووه کان بوو کههوودييهيه ڕی دژ بهمحهممهد شه

هئه به ی نووسراوه کانيان. بهسير گرتنی ژن و مندا ك لهيه مهردهو سهکانی ئهپکی ئهمهکانی محهربازهسه کسی ك ئهوه کات کهد دهمهمحه سير لهد داوای ژن سيری سم بژاردبوو. بههه فييهناوی سه ژنيکی جوانی به ربازهو سهربگرێ. ئهکی ل وهکه

لهرکردهکچی سه و ژنهئه د ئاگادار کرا کهمهکات محه ی بۆ خۆی فييه، سهيهکهی خرد و باوك و براکانی، ڵگهدا و هاوکات لهو ڕۆژهر لهگرت. هههه کوشتنی مکسيی لهده ژی س کرد. فييهسه ستدر

کس وهرهستی سهبهمه کی جيهاد، تهستکهك دهکی س ر و جيهاد و کوشتنی نيا شهوتدانی ژنهسهر بهفهبوو زهکوو دهبوو، بهکان نهپياوه رهر مندا نن. ل نيا دا تهکانيشياندا ب

کسی يا ژی س کوو به کی نييهرهستی سهبهريی دروستکردن بۆ دۆژمنان مهوهبيرهچدانی دنيای ئيسالمهشهستی گرنگ زاو زێ و گهبهنيا مهته ژيکردن به. دهپ ستدر

کرێ و وجيه دهئايينيهوە ته و خوڕافاتهتی ژنان و کچان بهرامهنامووس و کهندی کرد، ماوهزه فييهڵ سهگهد دواتر لهمهدات. محهده بارهناله و کارهت بهرعييهشهستهو خوڕافات و ههم ئهبه کهوه نائينسانييه و مانان، رييهك چاول ك بۆ موسو

ی به .وهتهج ماوهتائهمڕۆش ل

ماوهسير و دارايی بهك ئهژن وه شتريش د نييهمهی محهوهڕ، دۆزينهشه له ج و پوهر بههه ڕنی ئه له . ديارهچووه ڕ کی وه وتهس و کهو ههوڕۆيی ئهدنيای مود ك کار

کسی جيهاديی واته وهکانهی ئيسالمييهڕوانگه نيا لهکرێ و تهير دهنابهج سه سژی سيکسی بهده کی باش و رهك داب و نهڕدا وهشه سير لهژنانی ئه ستدر وای ريت

مانان، دههاتووه ئيسالمی ل رەی موسو ژی به. به گو کی کافر و ستدر ژن يا کچکی گرنگ لهدا، وهندييهيوهو پهب دين و منداڵ دروستکردن له ی خودادا ك کار ڕ

کرێ. ير دهسه

وان ئايشهيوهپه له ژيان، کتر دهڵ يهگهله د کهمهکانيتری محهی منداڵ و ژنهنديی ندانيان بکه ی باکرهڵ کچی بچکوولهگهند لهماوه"زهتی: د گوتوويهمهمحه ، مندا

هاتوويی بۆ منداڵ دروستکردن باشتره وهل و زۆر هاسانتر کانيان شيرينتره، ل

Page 507: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

506

ن."توانرێ راده بوو. له نيا کچی باکرهته ددا ئايشهمهکانی محهناو ژنهله زی بکرگايه تان ده: د دهمهکيتردا محهج ر نبهههب لهويستيتان ههم، خۆشه"من پ

وهد ياسای مافی ميراتی ژنانی بهمهمحه کانتاندا."ژنه و کات هيچ تا ئه برد، کهدهڕکيان له ر رانبهبه "لهيگوت: ده قسه و بهها ئهروهبوو. ههرگرتن نهات وهر ميرسهماف

گايه له ك وان!"ك يهخودادا ژن و پياو وه کم بهتی: کيتردا گوتوويهج "من چاوڕا و بۆم ڕوون بۆوهههجه ژنانن." و ناوهی مرۆڤی ئه، زۆربهننهمدا گ

ستی توند و تيژی محههه ته نگهر ژنان ڕهنبههه د لهمهو تيی غياليهبۆ به وهبگهڕ د و متمانهمهمحه ت بهبارهکاندا سهنووسراوه ك لهيه کردنی خۆی. لهنه و متمانه

ک بووه ئايشه گوترێ: "ده ئايشه کردنی بهنه کی پير. لهمهو محه مندا ك يه ديش پياوی ده کاندا ئايشهڕهشه له ت. لههاوڕ . ڕۆژی دوايی ی ل ون دهدا ئايشهوهڕانهگه ب بکيتردا ده له تهچادری پياو ش ئهوهدۆزر تهمهی محهوه. پ و ئه دينه،بۆ مه وهد بگهڕ

ز بووە ڕهزۆر وه وهر ئهسهد لهمه. محهکهکی شارهر زاری خهباسی سه ببووه باسهکردوهکوڕی مامی "عه. و ههموو ڕۆژەکه گرياوه شنياری پ خۆی ی لهکه، ژنهلی" پ

کوو غوروور و بوو بهباش نه نيا بۆ ئابرووی ئايشهتهنه و کاره. ئهوهدوور بخاته وابوو چ بکرێ باشه؟ بهکرد. کهديشی عهيبدار دهمهستيی پياوبوونی محهرهخۆپه

ره وهخۆشييه يان و چيرۆکه"کافران ئه: قوڕئاندا هاتووه فريای. له دا قوڕئان هاتهلرشکردن بۆ سه تيکردن د و ب حورمهمهتيی محهسايهر کهدروست کردووه، بۆ ه

و."به

ڕانهوانهو چهئه ك لهيه گوترێ کهوام ههبوو و دهردهکيدا بهناو خه له شن گکسيی بووه نديیيوهك پهيهڵ کۆيلهگهد لهمهکانی محهژنه د مهمحه و کارهر ئهسه. لهسش کوشتنی کۆيلهی داوهکهستووری کوشتنی کۆيلهده کی کورت پ ن اليه له که. کات

تهڕوونده وهلی" يه"عه کسی پياوه ختهيه کهکۆيله که وهب ر تيی ههکراوه و توانايی سرهبووهنه و بۆ کونتڕۆلی باشتر، بۆ کانی بووهژنه ای لهد زياتر ئاگمهمحه والوهبه . لگانه گهنديگرتنيان لهيوهرگ و پهرکردنی جل و بهبهله کانی ياسای بۆ ژنهڵ پياوی ب

ڵ پياوی گهکردن لهواويی خۆيان داپۆشن و ئيزنی قسهتهبوو بهکانی ده. ژنهداناوهگانه ك ههمه نيا بهته يانب کيان لهديو بوو کهرج ك محهبه ار ت. ڕۆژ تهمهيندا ب وهد د

ی و ده ر قسهگهکانی لهژنه بينی دوو لهما کی کو يی تووڕه ن. بهکهده ڵ پياو

Page 508: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

507

وهی بۆی داناون بهو سنوورانهکا، بۆچی ئهپرسياريان ل ده ن و خۆيان لهی نابهڕره و پياوهی: ئهکان دهژنه ك له؟ يهوهپشت ديواردا ناشارنه مه کو . محه و ئ د مهنابين

ره"ئهوه: داتهمی دهيی وهتووڕه به وه، بهو کو ر نين!" م خۆ ئ کو

Page 509: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

508

تی ئيسالميداريعهشه ی پياو لهك کۆيله"ژن" وه

کسيی لهس و کهژن و هه کردنی پياو بهنه ڕاستيدا متمانه له ئيسالمدا، له وتی سکسيی کيژ و نهته. خهرگيراوهوه وههوودييهئايينی يه کردن، [ياساخ بوونی] نيزيکی س

ش زه کولتووری بارانکردنيشيان ميرات وردهها بهروهند و ههماوهکوڕ پمانان. ئايينی ئيسالم به بۆ کانههوودييهيه ژووی خۆی ته موسو ژايی م ت لهنانهدرنه داوه رانهوهو تهتيی بهکانيش زياتر گرنگايههوودييهيه يی لهكی نهيهو و ژن ر

. نيزيکيی وامهردهر بهگای ئيسالميدا ههکۆمه تا ئهمڕۆش له که دروست کردووهوان ژن و پياوی کسی ن ت و ياڵ حورمهخه کردوو بۆ راگرتنی بهندنهماوهزه س

ه، بهتی بنهغيره کی هه ما نتهو تاوان ده هکار ت و ئارگۆم ر گه: ئهيهوهئه يانکه ناسر، ناتوانرێ بزانرێ ند پياو نيزيکی سيکسی ههڵ چهگهژن هاوکات له ب و زگی پڕب

ه چه بهم تی. بهيهکهک باوکی مندا هاوکات يهگادا ئيزنی ههکۆمه پياو له وانهپکسی ههيوهندين ژن پهڵ چهگهله . باوك نهک ههر وهنديی س کی لهرهسی سهك کهب

هبنه چه کوو بهحيساب دێ، به دا بهما دايك ئايينی منداڵ کان کههوودييهی يهوانهپه ب بدرێ بهرات دهمي شی بهکهکات، ئايينهدياری ده له کانی. لهبهر ئهو هۆيانهمندا

شتۆتهته و به کردووه گای ئيسالميدا ژنيان ئيزۆلهکۆمه وەيهکی وهنيايان ه و به شدانکرێ و دايم لهڵ دهگهوتيان لهس و کهجياواز هه ر کۆنتڕۆ و تهژ نيا . چارش

کردنی کۆمهی متمانهنيشانه ريدا نييه،وروبهڵ دنيای دهگهنديی لهيوهپه ن لهژ گا بهپنه ی متمانهکوو نيشانهبه ردهپ تی. شيهکهکردنی م

به " لهMaul Thomasتۆماس ماول " کس، جيهاد و ديکتاتۆر" يدا بهکهکت ناوی "سش زه بوونیند و باکرهماوهب زه ڵ پياو بهگهی ژن لهوه: نيزيکبوونهده ند ماوهژن پ

ينديی بنههۆکاری نامووسی و سه له جگه هرب شی گادا، هۆی ديکهناو کۆمه کان لهماينهيههه کۆ رانی خستۆته بهر ل بی ياسای کۆماری ئيسالمی ئ و وه. تۆماس ماول کت

نی کچ لهردهبايهخی په که وهبۆی ڕوون بۆته . های ژيانی گرنگترهبه ی کچ

ن بايی به " ياخود پارهdiyya" ئيسالمدا ياسای ديه له وهو خو . لهده ڕ ر نبههه چهياخود بنه کهسهکه به ب پارهکوشتن يا بريندارکردندا، تاوانبار ده بدا. کهی مردووهما

Page 510: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

509

هی پياوی له ميراتی بنهك چۆن ژن نيوهر وههه ن باييهکی پ دهکهما شی هبڕێ، خو وە. ئه ی ڵ پياو، نيوهگهنگاندن لهسههه به

شتر ده و حيساباتهئه ك ئهسهرنج ڕاک ی ماده ش بريندار بکرێ. لهندامی لهب کاتك سه ٢٩٧ نبايی کوشتنی پياو بی ياسای کۆماری ئيسالميدا خو . نرخ د وشترهی کت

مان له به وو بايهخی گونی پياوی موسو م ، بهرد کراوهراوهندازه بهمان ئههه به داکتشی که. هۆيهوشتره ٣،٣٣نيا وشتر و هی الی ڕاستی ته ٦،٦٦پی نرخی گونی الی چه

تهگهده ی کور و رپرسهپ به"گونی چه: ده تی ئيسالم کهريعهبۆ شه وهڕ بۆ زاوزپی پياو بايهخی گونی چه وهکانهمييهی ئيسالڕوانگه ڕاستيدا له له هی ڕاست بۆ کچ".

ك زياتره که له ه له گيانی ژن وشتری بۆ ٥٠ ی پياو واتهنيا نيوهتی کوشتنيدا تهحا . دانراوه

به٤٤١ی ماده له ك دهگهئه دا هاتووهکهی کت بکرێ و ر کچ کسی پ ژی س ستڕنبايی ئهردهپه ت، خو نيی بدڕ ه له ترهزيا و کارهی کچ ران ژن تی کوشتنی. لهحا ئت ئهباران دهردهبه ك کهگهر لهگهکر او ب نيزيکی بکا، ويستيی بۆی ههخۆشه ڵ پپياوان ندين جار بهڕۆژدا چه هۆی ياسای "سيغه" لهشی خۆی بهر لهگهم ئهبه

کی ، کار و پياو اوان داندراوهرانی پيبۆ خۆشگوزه و ياسايه. ئهرعييهشهبفرۆشی توانايی جينسی و مادی به توان بهده ی سنووری ياساکانی ئيسالميی وهب ئه پ

ی خۆش ب سيغهرچهبريندار بکات، هه ك پ بکات. ند ژن

وان ژن و پياو گرنگ نييهگای ئيسالميدا خۆشهکۆمهله زان ، بهويستيی ن کوو خلدروستکردن چه کهشن، مود کهاتن يدا هه که ك، يا خود پ کهنهرکام له دوو اليهتك مافيان هه و بۆيان دياری کراوه وهتی ئيسالمييهريعهن شهاليه و ئهو مافانه له يهبڕ

شهوە کونتڕۆڵ ده کهکی ئهرهستی سهبهکرێ. مهههر لهو کردنی نيا زيادته بوونهوهو پماژماره ت و جيهاندايه ن لهی مرۆڤی موسو كی تر جگهسوکهر هه. ههو و له وت

ت. ئهتوندی تاوان ده ت بۆی داناون بهريعهی شهياسايانه موچاوی ژن و ده سيد بهدرودا رژاندن، هه تا کوشتنی نامووسی و هه وهکردنهنهتهخه ها لهروهکچی ب چارش

و . ئهر ژنانننبههه گای ئيسالمی لهتی کۆمههی دژايبارانکردن، فۆرمی ديکهردهبه

Page 511: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

510

ڕيهته چاالکييانه ستی ئازادی و ر ههنبهههله گای ئيسالمييهتی و ترسی کۆمهنيا خوك که -پياو يی ژن بهستراوهب به تهده ترس زيی. هۆی ب خۆپاڕ

ك ڕاستييه ناچار تووشی ين، بهير بکههس وهچاوی کراوه کانی دنيای ئيسالم بهکاتری وهڵ تهگهوت لهس و کههه له بين کهده و ئايينهخالقی ئهکان و دوو ئهختيهدبهبه

کسدا به وهس . لهده ڕ گايه چ ندههيچ ج ی ردهی پهوهريی دروستکردنهرگهشتهنه ك هوهتی کچان بهکارهبه ، جگه ڕ تانی ئي له ناچ و ڕاستييهس ئهموو کهسالمی. ههو، بهچاو دهبه ناگهم کهبين ی خۆيانی ل کپ دەکهن! ين و بهس خۆی ت ئاشکرا گوتانهله کسی ياساخ کراوهوهکرده ی کهو و ران يا ميسر، ك ئه، وهی س فغانستان، ئ

ژی و مهشاندن، دهست وهچاوحيزيی، ده ر سه چان و ژنان لهک ك وتن بههتهستدرشهوپهکيی گهيشتۆته ئهوئهر چاوی خهبهکان و لهقامهشه . رمی خۆیڕی ب

شانی و جيهاد دژ به ڕی ناو سوورياکان بۆ شهئيسالميسته دوژمنانی ئيسالم بۆ راکنی دهنجهگه کسيی بهکان به ژی س ی جيهاد ديل گيراو، واته کچان و ژنانی به ستدڕ

کسی ده کی وتوو کهگا دوورکهکۆمه نجانی لهن. گهدهس کيان بۆ ژيان هيچ شانستانههه ئاسايی پ نادرێ، له شهکهده سووريا روو له وهموو و وايانی سوننی بهن. پ

که کسی کانی دهربازهسه ئيزنی به د کهمهمی محهردهسه ريی لهچاول دا نيازی سوهديل گيراو بهڵ ژنان و کچانی بهگهخۆيان له ندە بۆ جيهادی سيکسی رن، پرۆپاگهبهڕ

کسی شهکهده ك که نهک ههر نيازی س کوو لهبه م دنيايه،کانی لهرهڕکهن. جيهاد کا!شتيش گارانتی دهههبه دونيای تر واته

Page 512: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

511

و فاشيزم شيعه

و بار و خانهموو قاوههه يرووت، بهندی شاری بهناوه له وهو مانهدوای دوو شه م کهده وه،يهوانهکلووبی شه کی لهستيکهيرووت هيچ دهبه توانم ب ژيانی ئورووپايی م

ههی چاو بووهنيا ههته وهم ئه. بهنييه کی ڕهمين ڕۆژ چووم بۆ گه. سخولهک دوای ده وهيرووتهڕاستی بهناوه يرووت. لهباشووری به " لهDhahiya"داهييه

ن ژنی ب حيجاب گمهده گۆڕدرێ. بهواوی دهته به کهتاکسی، سيمای شاره بهت. لهده هسهبينر نهر ديواری ما ئيسرائيل بهرچاو ڕی دژ بههيدانی شهی شهکان و

ت که له نهوهخواره دەکهو مه: کدا نووسراوهيهی و ! رگيز لههه "ئ بيرمان ناچال دايهده يرووت لهباشووری به ."ست حيزبو

پهمپی ئاوارهنا زانستگه و کهپه به يهبين، ئهڕ دهکاندا ت دا ستينيهلهی فهو ج کان توێ، ندين ساڵ ژيان لهچهدايك بوون، دوای يرووت لهبه ی لهستينيانهلهو فهژين، ئهده

شتا هه ت و ه کيان نادر ب ئاوارهوان ده. ئهر ماوهسهيان لهر ناوی ئاوارههيچ کارننه ک بگهی زهوه، بۆ ئهوهبم نهمان ی سهرنجهلهبۆ فه وهڕ کانی ستينيهلهفه که ستين! ج

وه مريکا يا ئورووپا بهکانادا، ئه تی ئهزۆربه ژين.کيتر دهيهش تانهيان هاوو يان و و ری و يا بازرگانييان بهك دوکتۆری، دادوهرگرتووه و کاری زۆر باش وهوهتی ئهئيسرائيل ده ی لهستينيانهلهو فهت ئهنانه. تهيهوهستهده يان ژين هاوو وکيان لهو هه رگرتووهوه تيان ی سياسهقينهتهنی ڕاسيان اليهماندان. زۆربهپارله ندکردوهقه ی توانا و له ن بهدهوڵ دهو هه بوو وه پ تدا خهچوارچ کانيان ونهی ياسای ونن، بهوه ب بوونی خۆيان رهی عهناسنامه که نييه شو مانايهبه وهم ئهدی بتهله ر بوون که. ئهوهبيرچووب شه وان ف گای ه کانی خۆيان لهک ی منهوە و بهڕ پ

ن. ر بکهسهياسا چاره

چه به تانهوتی ئهس و کهی ههوانهپ تهستينيهلهر فهنبههه له و و کان بهڕعه کان، ودی ئاواره تانی گرن، بۆ وهستينی بهرچاو نالهکانی فهتراژ تی بوونی و رگرتنی هاوو

گۆيا ی کهيههانهو بهن، بهتييان نادهيت يارمهو کوهبستان، لوبنان ڕهك عهبی وهڕهعه کات. ستين دژوار دهلهيان بۆ فهوهڕانهری گهگهو ئه کانهستينيهلهنديی فهوهرژهبه دژ به

Page 513: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

512

ۆيهسهله نه ك لهر تاب وان دوو و خ حهتو خامنهی ئايهن سرو دا ن نهسهيی و شهيچ ".يی يهوهتهشانازی نه کدارانهيی و شۆڕشی چه"خۆڕاگرنووسراوه:

رايی ياساکانی فاشيزم کۆپی بکا و وا به يتوانيوهك حيزبو نهك وهيهوهبزووتنه خت: به ن کاری ب

هيۆنيزمسه ی دژ بهئيده -

کوو بهش، ڕتهڵ ئهگهريب لهنيا هاوتهك تهش، نهکدار و ميليشيای کراس رهچه -زيکی دووهه تدا. م لهدروستکردنی ه و و ن

ڕاگريی بی ئه - شه وال لهمال و ئهگو وهخۆشييه ڕ و بهبۆ شه واکانيان، ئامادەيیپ رگ رۆيشتن و ...وپيری مهرهبه

که به ران، رۆحانيانی شيعه ١٩٧٩شۆڕشی ئيسالمی ری لهچاول د مهك محهوه ی ئ، پرينسيپی "وياليهزلين فهحوسه نا. هه لوبنان به يان بۆ قيه"تی فهو ها روهدياری ه

که به رانی [سپای پاسدارانی شۆڕش] ريی وهچاول ڕی ئ كی گاردی شۆڕشگ ل ك مودکی شيعهڕتهستی خۆڕاگريی، ئهبهباشووری لوبنان بۆ مه له رشی نبههه يان لهش ر ه

ينی تو خومهفتوای ئايه به و کارهوبنان دروست کرد. ئهر لکان بۆ سهئيسرائيليهوهبه ی لوبنان دا خۆ له ئيزنی به چوو که ڕ . ههڕی لوبنان ههشه حيزبو ن ر قوتراق دهشه ينی لهك چۆن خۆکوژانی خومهوه ران و ع ی يان دهورهڕی ئ بينی، حيزبو

ته ژی دژ بهچاالکيی خۆکو ستيکرد بهلوبنانيش ده ی ٢٣کان. ڕۆژئاواييه ون اليه يار کرابوون، لهته وهقينهی تهماکه به دوو ماشين باری که ١٩٨٣ئوکتوبری وه ت کران و يروت هيدايهبه کان لهمريکاييهندی نيزامی ئهو ناوهرهبه حيزبو

دا کوژ ٣٠٥واوی خاپوور کرد و ته يان بهبيناکه سيان که ٢٤١ ران.مرۆڤی ت ندی ئاسايی بوون. سيشيان شاروهکه ٦وی و رانسهتربازی فهچه ٥٨مريکايی و ئه

تانی ئيسالمی جيهاندا دهله زۆربه خۆکوژييه و چاالکييهئه ك نه وهنگی دايهی وکا ، ئهبارهناله و کارهدوای ئه و هۆيهوە کهکوو بهبه کهوە،ساتههۆی کارهبه مر

شاوه ی خۆی لهکههيزه هی دهڕوانگه له و کارهکۆتاييدا ئه . لهلوبنان ک رانهو وهتی ئ

Page 514: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

513

و مريکادا بوو. دوای ئهئه واته ورهيتانی گهر شهرانبهبه زن لهکی مهوتووييهرکهسهتانی ئيسالمی وه حيزبو له خۆکوژييه يکا ناسرا. مرئه دژ به ی براوەك کهو

ت. کۆی سياسهر سهسه مهس هاتهکان حهستينيهلهی فهناوچه ندساڵ دواتر لهچه رايی نهک وانيش بهئه کوو بهی خۆيان، بهپيشه ههر ئيديۆلۆژی فاشيستييان کرده خکان تاکتيکی فاشيسته کيان لهکی، کهرهك چاالکيی سهخۆکوژيی وه کميلی واتهتهپتهرگرت. ئهوه تانی ئيسالمی جيهان قوتابخانهته له و کۆنس زرا. ی بۆ دامهواوی و

ری فهندهمه"، شهTel Avivل ئهڤيڤ"کانی تهك: ئوتوبووسهچاالکيی خۆکوژی وه خ، سهندهله نيا و تی روژئاوايی لهفارهن، توريستی لوکسور(ميسر) و شرم الش ک

نته کان لههووديهندی ئايينی يهتانزانيا، ناوه د س س، ورلد تر ری نيۆيۆرك، جيربای تونوهبه وهکانهن ئيسالميستهاليه مويان لهر هههه پينتاگۆنی واشينگتۆن و ... که چوون. ڕ

راق، پاکستان، ئه ندين خۆکوژيی تر لهها چهروههه ش و فغانستان، ميسر، مهع راکمانهسهله ... که وهکان بهر خودی موسو زار ههدەيان تدا بههايهنه چوون و لهڕ

شت. دوای خۆی به کووژراو و برينداری له ه ج

که ران لهکارت وهموو بزوتنهر هههه ، کهك زۆرهيهڕاده و بهر حيزبسهريی ئران بهی مهمر و پارهئه کانيان بهنيزامی و سياسيه وهالکانی ئ يی بهچن. خامنهده ڕ

کخراوەکه وه سرونهن سهکی حيزبو و حهرهسی سهکه ی سياسی ڕ ك قۆن. لهده ی ناسر . يهمانی لوبنان کانديدای ههپارله له و حيزبهئه وهوه ١٩٩٢سا

ران و ههن شيعهاليه م لهحيزبو هه ی رنامهبليغاتی بههۆی تهم بهکانی لوبنان و ئکانی ڕهشه شداری لهبه ها بهروه. ههدنيا ناساندووه نار'ەوە خۆی بهلمهڤيزيۆنيی 'ئهلهته

ی مانانی جيهانی بۆ ئيسرائ ی لوبنان دژ به ٢٠٠٦و ٢٠٠٠سا يل سهرنجی موسوشاوه باشووری لوبنانی ربازانی ئيسرائيل لهی سهوهکشانه و حيزبه. ئهالی خۆی ڕاک

هيزترين حيزبی ك بهجيهان ناساند و خۆی وه وتنی خۆی بهرکهترين سهورهگه وەک دنيای ئيسالم و جيهان فرۆشت. دژ به ئيسرائيل به

که كچاوپ زی شيعه" وهHani Fahsڵ هانی فهحس"گهم لهوتن کانی لوبنان ك خاوەن توهبۆ به وڕۆ . ئهبووهتيی ههفات دۆستايهرهڵ ياسر عهگهنج لهکی گهاليهك مهچوو. وهڕ

ويست يههده ميشههه بوو، که ورهکی گهفات نازييهره"عه: فات دهرهر عهسهله

Page 515: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

514

بهورهی گهههه يك بهههه فات رهی ياسر عهمين برووسکهکهيه ج بکات."تر جر ده ينی نارد، لهبۆ خومه که وهوهستکاری و ساف و سۆفيی ئهده و به ستی فهحسژوهبه ينی دا، که حويلی خومهی تهکهف نامهجهشاری نه ستی خۆی لهده چوو و به ڕراق ده بعيديی لهته وەک وکاتئه ی ع ردانی پاريسيش سه له ١٩٧٨ژيا. فهحس سا

ران ههخومه فهحس موت. بهدوای کهتا تاران وهينی کرد و دوای شۆڕشی ئيسالمی ئرانی بهيهگوارای ئيسالمی و دوای ماوهچ يتوانی بب بهنه شاوی به ك ئ ه ج د

شت. ئه هك ههو بينی چلۆن شۆڕش نهه تی خۆی، بهکانی ر ڕۆ کوو سهرجهمی و ووشی و قووتی دا. هه

ـنی و ئاسووده فهحس به يروت ی باشووری شاری بهکهنهژووری نشيمه يی لههنهی چهکهر ديواری ژوورهسه دانيشتبوو. له ڵ گهويان لهئه واسرابوو کههه ند و

دا. ڕاست نيشان دهتی ناوهی ڕۆژههتوانانسياسه ندکهس لهفات و چهرهينی، عهخومهنه وياندا بوو. له دی نژاديش لهحمهئه ك لهيهو نه ن دی نژاد و دايکی حمهدا ئهکهو

ز " اليی يهرکۆماری مه" سهHugo Chavezهوگۆ چاو نزو کتريان لهرحوومی ونهيری ئهمن سه کرد که وهستی به. فهحس ههش گرتووهباوه ك يهم کرد و ماوهيهو و

که و بهستام. ئهری راوهسهله بۆ يهگهدی نژاد باشترين بهحمهگوتی: "ئه وهنينهپنانی شۆڕشی ئيسالمی. ئهرههه نهسه بۆ دوو روويی يهگهش باشترين بهيهو وران، چونکه لهمه ران سزا ده ژنان له وهکهاليه الکانی ئ ن ئهئ ی چکهر لههگدرن، کهسه ك خوار دان نهچی لهريان بڕ کی حمهنابی ئهجه دايهو و دينيژاد ژننهڕاستيدا ئهش گرتووه! لهباوه رڕووتی لهسه قهحمهو ئهر ئهگهئه زۆر جوانه يهو و ".کردبايهراپی نهخه

ش زۆر ڕوونهسهبۆچوونی فهحس له کانی ستی فاشيستهده : "حيزبور حيزبوکيان فاشيستييهموو هه. ئيديۆلۆژی، ستروکتور و ههوهستوبه وهپشته له ست و . ئهو

نهدا سهروو ده سوورييه وڕۆ لهی ئهشته ال بۆ پارهرهرسووڕ ه بۆته . حيزبوتی د يی بهستراوهی حيزبو بههترين ههورهد. گهسهپياوکوژی رژيمی ئه وو و

ران و سورياوە دا."لوبنانيش ده خۆی و لهله ی زيانو کاره. بهيهديکتاتۆری ئ

Page 516: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

515

ره رانيش فاشيستی بوو؟ ل کرد، ئايا شۆڕشی ئيسالمی ئ شدا پرسيارم لك له: "ههی زۆر ڕوونهکهبۆچوونه وهندی بهوهره ر شۆڕش وه چوونيدا بهڕ ك يهشزههچاره و شتهئه نگه. ڕهفاشيستييه کی پاڕ . بهنهنووس ك کهگر ب به م شۆڕش

نانی ويستی ئهناوی خودا و بۆ به ه ، ههج ك زياتر ههو بووب ت و لهدهنگاو گرکدا مرۆڤی پياوکوژ ده مرۆڤی دژ به بنهکانيش دهپياوی خودا و ئۆپۆزيسيۆنه بنهپڕ وهخالقی ئايينی. دژ بهو ئه کاری ڕۆژانه بنهواسين دهخودا. مرۆڤکوژی و هه

ت!" ك بکر ناتوانرێ هيچ کار

ران کۆمهها فهحس دهروههه چۆن و کاره. ئهزيندان خستووه ی خۆی لهگاکه: "ئراق و دواتر شههۆی شهم بهکه؟ يهر بووهمسسوگه ران و ع ڕی ئيديۆلۆژيکی ڕی ئوان مه رن ش بهوه. ئهگاکه قايم راگيراوهان و دنيای ڕۆژئاواوە، کۆمهالکانی ئ

وه کی فاشيستييهيهش ی و ئيده وهئايين و ياساکانيه واسين به. خۆ ههك کارگای رخی کۆمهوی، چهر زهسهو چ سوننی له تداری خودايی، جا چ شيعهحکوومه

ن و ب ڕۆحی دهوهئيسالمی راده کات". ست

Page 517: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

516

همی دهك سيستهفاشيزم وه تیو

ران يه تی ئيسالمييهکهئ ڕنی وه که مين و می ك سيستهئيسالمی فاشيستيی مودهده ه ٣٥ . زياتر لهزراندووهتی دامهو ران فاشيزمی ئيسالمی له سا موو هه به ئ

زيه ی تهئيعدامی دژبه خۆی به وهه ندان، واوی شاروهرانی رژيم، کۆنتڕۆوه ها بهروهکان و ههمينهی ژنان و کهوهوسانهچه کانهووديهيه دژ به ندانهکی دڕهيهش . ريك کردووهخه

ی و کات ئه کی سياسی بوو کهيهرزهلهبۆمه ١٩٧٩شۆڕشی ئيسالمی ساهۆی نهک ههر بووه و شۆڕشه. ئهوهرزاندهواوی دنيای لهڕاست و تهتی ناوهڕۆژهه

کهاتنی شه راق، به ليج لهمی خهکهڕی يهپ ران و ع وان ئ ڕی ناوخۆی کوو شهننا، که فغانستانيشی بهئه نيهنه زموونهوڕۆش ئهتا ئه دياری ه کهر ريی کانی کارتزه ڕی ناوخۆی لوبنانيش کهها شهروه. ههتی جيهانی داناوهر سياسهسهله ه

ه نانی ئهکان ههراديکا يان بۆ ه می شۆڕشی ئيسالمی رههلوبنان دا، به بۆ ڕشهو شۆوران بوو. ئ

شی لهشه ئيسالمييه و شۆڕشهئه کی سهرنجڕاک تانی ئيسالمی، تهپۆل ت نانهناو وته له ڵ گهيان لهورهکی گهجياوازييه وهی ئيديۆلۆژيکييهڕوانگه له کانيش کهسوونييه و

خست.وهيه، کان ههشيعه ی ياساکانی به تی خودايی" کههومی دهی "سيستهئيده ڕ پوهت بهريعهشه ، بۆ يهدهڕ ڕنی ئه مين جار لهکهچ ئۆرييه وڕۆييدا لهدنيای مود وه ت زرا. کردەوە دامه به

ران چهد رهمهمحه دژ به وهبزوتنه مه بوو، کههۆی هه ندزا شای ئ ره ئ دا ناتوانينلکی سهموويان ناوبههه يهتی رۆ و کی لهو نائارامييهدا ههبوو. ئهرهرين. هۆی کۆمه

ران نهشۆڕشی کاريگه شۆڕشه کی بوو، بهری ياخود شۆڕشی وەرز کوو شورشکخراوی کان لهها ئيسالمييهروهکان و ههپهی چهدانشجوويی بوو. رق و کينه شا و ر

نی ساواك ڕۆژندهدڕه ی بوو. ئهڕۆژ زياتر ده به ی نه ١٩٧٧منستی ئينترناشنال ساتهری سياسی لهزاران دژبههه باس له ر سهکان لهکان و ئيسالميستهپهکات. چهده و ووه که مريکا لهتی ئهردانی سياسهخۆت ت و کارت ر سهمريکی لهتوانانی ئهريی سياسهو

Page 518: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

517

ريش رکۆماری ئهختی سهزه رم ههبوون. به شا زۆر تووڕه مريکايی جيمی کارتو خۆپيشاندانی وهد زيندانی سياسی و ئيزنی کۆبوونهند سههۆی ئازادکردنی چه بووه

ين کهده وهيهو ڕوانگهگشتيی. له هۆی گونجاو کردنی مريکا بووهتی ئهسياسه توانين بران. شۆڕش له ئ

ستهکهيه کۆالره پهن چهاليه کان لهمين پرۆت ئۆرگانيزه وهکانهکان و دانيشجووهسی په کان لهپهکرا. چه هبنه دژ به وهنجاکانهسا ی . شا لهی شا چاالکييان کردووهما ساران کرا، رکردن لهده رژيم ناچار به کی دژ بهرگريی خههۆی بهبه ١٩٥٣ ئ

وهبه وهی"يهن "سی ئای ئهاليه له دوابهدوای کۆدتای نيزامی که ميسان چوو توانی ههڕز به ته وهستهدهه ز د موسهمهمحه پ، واته. سهرەک وەزيرانی چهوهبگر ديق ب ه

نرايهوهوت ههکرا و ملی کردنی نه مريکايی و بريتانيايی وتيی ئه. کارناسانی نهوهشران هه ئيزنی کاريان له زی بهد رهمه. کات محهدراوهميسان پئ وهستهدهزا شا هران هه کی بهگرت، ئ رنيزهرهرزی بهنگاو کی بهگرت. بهبوون هه و مود رچاوی ش

يهتی ته وت بهی نهپاره فۆرمی ئابووری و کۆمه رخان ناوی "شوڕشی سپی" بۆ روان ده تاوهرهسه ر لهکرا. هه هناکۆکی ن ال ت مهتايبهو به عانی شيعهرجهت و مهو

کرد.وی [خومهينی] دهرووحو مووسه ستی پ

کی يهوهك بزووتنهکانی ئۆپۆزيسيۆن فيدائيانی خهلق وهڵ ئيسالميستهگهريب لههاوته کهات کهچه ت، شه پ پ کرد. ی دهکدارانهڕی چهبۆ گۆڕينی بارودۆخی و ست پ

وان ئههۆی شهو به وهمی دانهتوندی وه رژيمی شا به کدادانی ن ، نهو دوو اليهڕ و پکی ناله به ك ڕۆژئاواش کوشتن و سووتاندن بارودۆخ نا. کات ك ه ت پ باريان بۆ و

ت کرا و شۆڕشی ئيسالمی ڕۆيشتن له ، شا ناچار بهوهڕاندهرگهشا وه رووی له وکرد. ده ستيپ

ی . لهی خودا"يهرجۆ" ياخود "نيشانهای "پهمان تو بهئايه ی سهو کهئه ١٩٤٣ساره ين و ئهری دهسهدا لهل ال رووحو نيا مهبوو، ناوی تهتو نهوکات ئايهدو

هوی بوو. لهمووسه کی سياسی بهو سا و کرده دا مانيفيست وه، ناوی "کشف االسرار" بدا چۆنيهله کهاتنی سو همی دهيستهتی پ به. لهوهتی ئيسالميی ڕوونکردۆتهو دا و کت

و ياساکانی نه قی خوداييهرحه: "رژيمی ئيسالمی رژيمی بهوی نووسيويهمووسه

Page 519: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

518

ن و نهده کی بهردهستيان ت وهده گۆڕدر ت." س ساڵ دواتر گرووپ ناوی درنا. ئه ك ه کهاتبوو، ئه تی لهگش به که و گرووپهفيدائيانی ئيسالم پ ی ئايينی پ رکيان فهق

ها روهت، ههريعهڵ ياساکانی شهگهك لهنی خهکردن و ناساندنی کۆمهردهروهپه ت بوو. هادهناساندنی ئيديۆلۆژی جيهاد و شه

ی له کی مهينی و وهتو خومهئايه ال بوو بهناوی مه وه ١٩٦٣سا زنی ك عالمکرد. خومهر شۆڕشی سپی شا دهنبههه تيی لهدژايه هئايينی شيع فۆرمهينی ئهستپ ی و ر

ت ياسای ياساخکردنی تايبهبينی. بهياساکانی ئايينی ئيسالم ده کی دژ بهيهپرۆسه بهرددانی کچ له ياسای ئيسالم دژ به و ياسايهئه مدا، چونکهنی کهمهته مارەيی و بهم

نه له ستا کهوهراده دا. کچ ده ندی بهماوهئيزنی زه وهنۆ سا

فۆرمی سه ند خاڵ لهچه می شا:ردهر

وهويدارانهست زهده وکات بهتا ئه وی کهشکردنی زهمی فئۆدالی و بهالبردنی سيسته - رزاندا. شاوهر کهسهبوو، به

هده به - رهتيکردنی ههو کان. وزاييهو سهشتايی وار و دهموو ل

هده خسی کردنی ئيمتيازی کارخانهشه - کان.تييهو

.قازانجی کارخانهکاندا ران لهريکبوونی کارگهمافی شه -

کاندابژاردنههه شداريکردنی ژنان لهبه -

نانی سپای دانيش و سپای ته - ندورستی.پيکه

ه ی خا وهبه وهکييهن خهاليه رمی لهفه به ١٩٦٣کانی شۆڕشی سپی سا چوو. ڕران بهدووساڵ دواتر که کی ئ ران بوو، هاييهبه له م کهلهدو عهسهناوی ئه س کانی ئ

رمی فه به وهکانهن ئيسالمييهاليه ك ئايين لههايی وهزيری شا. ئايينی بهوه بوو بهدين ماملهناناسرێ و وه تڵ دهگهيان لهك ب م"ی لهرکاری "عهسه ينی، هاتنه. خومهکر

ران ده ی ئيسالميی لهك بۆ ناسنامهترسييهمه به مان هيچکات ئ يوابوو موسو زانی و پر فهناب له ت. لهرمانی کهژ ماندا ب کی ناموسو کی فتوای ڕاپهڕينی خه وهقومه س

Page 520: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

519

فۆرم، ر پ بۆ سه ستنه"ههی دەر کرد: کهشا و رژيمه دژبه شۆڕش، جيهاد و رمه چونکه ر دهوێ لهنامانه ئ ين. مافی خۆمانهتکاراندا ژيان بکهستی جنايهژ

غهوه گای پ وين."کانمان بکهر و ئيمامهمبهدوای ڕ

شهسهرەتا خومهينی گيرا و دواتر بۆ تورکيا و له و قسانه،دوابهدوای ئه وه بهوڕاقوانهبعيد رهته ی کرا. له ی ع ڕاق دووهه له ١٩٧٠سا مين و گرنگترين عستی خۆی نووسی: مه نيف

بی [حکوومه دا چۆنيهله تی ئيسالم] که"کت تی ياساکانی وياليه تداريی بهتی حکوومهو ."وهقيهی ڕوونکردۆتهفه

رچی گههکرد. ئينی دهشۆڕشی خومه کان پشتيوانيان لهپهچه ی ئۆپۆزيسيۆنهزۆربه موکراسی و دژ به ڕوخساری دژ به پتهروهمرۆڤی و هه د هۆی ی بهکهها کۆنس

کان پهوه چهداخهم بهواويی ڕوون بوو، بهته کان بهنهموو اليهبۆ هه وهکانييهمانيفيستهخۆ نگ وهگرت و زۆر درهجيددی نه ينييان بهکانی خومهوت و بۆچوونهس و کههه

ڕۆژئاوايی وتی دژ بهس و کهنيا ههينی تهخومه هۆی پشتيوانيان له نگهوتن. ڕهکه. ئه و بووب

ت بۆ يگوت حکوومهو ده وهد کردهکيی رهتی خهواوی حکوومهته ينی بهخومه نيا ياسای تی خودا و ياساکانيشی تهوی، حکوومهر زهسهزرانی ويستی خودا لهدامه . تهريعهشه

ش مانيفيستی دووهه ی ينی واتهمی خومهچوار ساڵ پ دواتر يی کهخامنه ١٩٦٦سای له ك به ينی بوو بهدوای مردنی خومه ١٩٨٩سا ب نشينی، کت ناوی "داهاتووی جڕايهوه وهبييهڕهعه " ی لهو ئايينهئه نديی يد قوتب" بيرمه"سه ر فارسی کهسه رگمان لهبر بهميسر نووسيبووی. له ايانی موسو " تودا بير و بۆچوونی "حکوومهو کت

رگرت. کی ل وهينی کهدواتر خومه ، کهوهتهتی خودا شی کراوهياخود حکوومهکی ئيسالمی ده مان بهئوممه کرد کهقوتبيش داوای شۆڕش ی سهتی موسو می ردهپ

س و کهوت بکهمهمحه کان پاك نائيسالمييه شته واوی لهتهگا بهو کۆمه ند ههوان زن لهکی مهجياوازييه وهی ئيديۆلۆژيکييهڕوانگه رچی لهگه. ئهوهنهبکه ن

Page 521: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

520

بی قوتب بهوهڕای ئهره، سهيهدا ههالکانی سوننی و شيعهمه راييه ش، کت کی زۆر خران له له و مه ئ بی زۆرباش ڕهعه ينی کهت خومهتايبه. بهوههنگی دايالکاندا دهنبهده ندبۆوهڕهعه ی قوتبی بهکهزانی و کت بهکی زۆری بهتييه، گرنگايهبی خۆ و کتنانی شۆڕشی ئيسالمی کهبۆچوونه دا و لهده که رگرت. کی وهکانی قوتب بۆ پ

گای سهرنجه ك دامهج وهمی و بهتی ئيسالزرانی حکوومه، کات بردنی ياساکانی ڕته ك وهئيديۆلۆژيکييه زنهمه موو جياوازييهو ههبه سوننی و شيعی وهکايه قوڕئان ب ، ل

"خودا : بکيان دهك يهردووکيان رووخساری فاشيستی وهوه و ههکاتهنيزيك دهنه ر ناکرێ، سهسيان لهحگۆڕن و بهيی و نهميشه، ياساکانی خودا ههری ياساکانهداه

، ب دينه ويستی خودا س دژ بهرکههه ."بی لهو ده ب ناو بچ

ی له . وهرژيمی شا زياتر بوونه کانی ئۆپۆزيسيۆن دژ بهچاالکييه وهه ١٩٨٧ساران سينه ٢٥ فيلمی ڕۆژئاوايی، زياتر له ينی دژ بهدوای فتوای خومه مای ئ

ندران. ته ندران. خومهسينه س لهکه ٤٠٠شاری ئابادان نيا لهسووت ينی کهمادا سوتککهپهڵ چهگهو، لهپاريس بو وکات لهئه وه يان بهکهوتن و شۆڕشهکان ر ك يهش کی ر

كتر ئورگانيزه کرد. و پ

شا ناچار به ١٩٧٩ی ژانويه کيی بۆ سهر رژيمهوە، لههۆی گوشاری خهبه ران کرا. مهدی بازرگان بوو بهبه شتی ئ ه ران. يهکهزيری يهوه ج می کهمی ئ

برواری ئه هف ران و به وهڕايهينی گهخومه و سا رانييههه نی ئازادی بهبۆ ئ کان موو ئنا. زۆرينه دا. له که نانی کۆماری ئيسالمی پ که کی بۆ پ فراندۆم ی مانگی ئاپريلدا ر

رانييه دهينيان سهمی خومهرێ" وه"ئه کانيش بهپهت چهنانهکان و تهئ چوو لماند، وبهکه تهينی نهکانی خومهی[حکوومهتی ئيسالمی] و بۆچوونهکهس کت ندب ! دوای وهخو

فراندۆمه تی ئيسالمی دا. نيا بڕياری چۆنيهته و بهئه کهر تيی دروستکردنی و

شۆڕشی دژ کان لهئيسالميسته وکات زۆر چاالکتر لهتا ئه کان کهکان و ليبرالهپهچه هۆی گونجاو بوونی وانيش ببوونهر ئهکردبوو و ههشدارييان رژيمی شا به بهران، يا ئيعدام و يا ناچار بهی خومهوهڕانهگه ت کران. تهته ينی بۆ ئ نيا لهرکی و

ی هه مليۆن زار مرۆڤ ئيعدام کران. بههه ١٢ ی دوای شۆڕش زياتر لهوهدووسا

Page 522: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

521

رانی ناچار به ساڵ ٣٥ی ماوه ران کران. لهئ رۆيشتن له کارناس و ڕۆشنبيری ئپهزار کهدها ههسه ی ئيعدامکراوان لهتی ئيسالمی ژمارهحکوومه . ڕ بووهس ت

که به ی نازييه ری لهچاول مان، سا ران سوپای پاسدارانيان له ١٩٧٩کانی ئا ئنا که که نييه ش و سازمانهڕتهشانی ئه شان به پ ی ژکيان لهکان خهنه ر کۆنتڕۆ

نانی سوپای پاسداران، سوپای بهيهخۆيان گرتبوو. ماوه که سيجيان کی کورت دوای پبهوه دروستکرد که ر به، وهی بگرتايهخنهس بچووکترين ڕهرکهستی رژيم ههدهك گۆپا

يان ده ی سوپای پاسداران و سوپای به وهڕاشکاوييه توانين بهدا. دهگۆپا ين رۆ سيج، بکهداسهسه ندی وهره ردووك سوپاکان لهکان بوو. ههدوو سوپای نازييه ريی لهد چاولڕاقدا گهشه ران و ع نيا سوپای پاسداران مڕۆ ته. ئهوهزموون بوونهتر و پڕ ئهورهڕی ئ

ران له يی و دژ بهنده. دڕهيهکداری ههزار چههه ١٣٠ ی مرۆڤيی دوو سوپای ئ ساوه وز بهدوای شۆڕشی سهو ٢٠٠٩ .ی ئاشکرابۆ جيهان ڕوون بۆوهش

کيتری هاوبه وان ناسيۆنال سوسياليستهخا مانی و ئيسالميستهشی ن کانی کانی ئارانی، دژايه ران نه که يهوهير ئه. سههيۆنيزمهر سهنبههه وال لهمال و ئهتيی ب ئهئ ئ

ه ٢٥٠٠ رزيی. زياتر لهتيی ئهدژايه و نه لهڵ ئيسرائيگهسنووری له هوودی لهيه ساران ده چه ژين. بهئ تهی زۆربهوانهپ ران سووکايهبييهڕهعه ی و تی کان، ئ

ڕۆژئاوا و ڕی دژ بهت هيچکات شهنانهکردووه و تهزموون نهبوونی ئهرهعمهموستهران دههي. ئانتی سهدۆڕاندووهئيسرائيل نه تهگهۆنيزمی ئ :رچاوهبۆ س سه وهڕ

ران له - ی بيسته ئ نگی نگاوتهکی تهندييهيوهپه وهی ڕابردووهدهکانی سهساماندا ههگهسياسی و ئابووری له نی سهرهدی کهسه له ٨٠. بووهڵ ئا ی ماش

ران لهکارخانه مانه کانی ئ ڕن بهی سهرهر کهك ههدێ. نه وهئا کوو مودران هاتووهئيديۆلۆژی نازييه و ئ ڕی ڵ شهگه. هاوکات لهکانيش بۆ ن

مان ئيستگای راديۆيی ڤيا "دووهه ران دامه" viaمی جيهانی ئا زراند. ی بۆ ئزن " ت له شارینانهته مانييه " لهZeesenتس کی کان ئيستگايهنيزيك برلين ئا

زراند کهبی، تورکی و هيندی دامهڕهعه زمانی فارسی، راديۆييان بهو دهپرۆپاگه تانی ئيسالمی پ ب چه . بهوهکردهندای خۆيان بۆ و ش وانهپران به مان وه وهی خاوی سروشتييههۆی ماکه ئ کی گرنگ لهبۆ ئا ت ك و

Page 523: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

522

رانييهژمار دهئه مانی خۆيان وهر وهکان هههات. ئ ی و ك هيندوئوروپايك ئانگری می جيهانيدا اليهڕی دووههشه ناسن و لهزی "ئاريا" دهگهڕه

مانييه کان بوون. ئاران نووسراوه هيۆنيزم لهبۆ ئانتی سه رچاوهمين سهدووهه - يد قوتبن، کانی سهئ

ياندا به که مانانی لهرهربهت کی کان بههووديهر يهنبههه کانی موسو ويستکردووهده وهدهمهمی محهردهسه له و چاالکييه، ئهوهخودايی دانا و تا ستيپ

هاتنی ئه ژههه م جيهانهکۆتايی پ . ی دهر در به - کی ئيسالم ياخود قوڕئانهرهی سهنووسراوه رچاوهمين و گرنگترين سهههس

دا يهله که نراون. يموون ناستکار و وەچهی مهيانهخه کان بههووديهوران خومهکهتاکانی يهرهسه له ی شۆڕشی ئ ينی قاوی يهکهمين "ڕۆژی مين سا

ی مين "ڕۆژی قودس" لهدووهه کان. لهستينيهلهڵ فهگهتيی لهکيهقودس"ی دا، بۆ يه سا. من زياتر مريکايهکی ئهی خراپی و پايگايهرچاوه"ئيسرائيل سهدا گوتی: ١٩٨٠

مهدهک دهخه وشياريی به ترسييهو مهت بهبارهسه هبيست سا له موومان هه م. ئکه تی ئيسڕائيل توونا بکهب دژ به ئيسرائيل ڕاپهست دهکدهو يه وهپ ين و رين، و

تی فه ."وهينهستين بينا بکهلهو

ران بهينی سياسهدوای خومه وه توانانی ئيسالميی ئ ۆراوجۆر دژ بهی جگشتی و شران بهك سهدی نيژاد وهحمهت ئهنانه. تهئيسرائيل چاالکيان کردووه رکۆماری ئ

ی جوغرافييايی پاك خشهر نهسهوێ ئيسرائيل لهيههده ياند کهدنيای راگه ئاشکرا به !وهبکاته

Page 524: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

523

گای خودا " درۆکردن لهقييه"ته ڕ

دا ئايينی شيعه و له ای "ئاگاداربوون" ياخود "ترس" هاتووهمان " بهTaqiyya" قييهته ك مرۆڤی ئايينی به که يهوهری ئهنيشانده ، مه گيانی له وهيهکههۆی ئايينهکات ترسيدا ب

تهکهب ئايينهی ههوهئيزنی ئه له نسيپهو پره. ئهوه، ياخود درۆی بۆ بکاتی بشارکهاتنی ئيردهسه مانان له وهسالمهمی پ داوە. ئهوکاتهی وا موسو ککه مه سهری ههمانه مهردهو سهکی کز بوون. ئهيهمينهکه زی لهموسو کانی ر خهنبهههکان بۆ خۆپاڕ

ت حاشاشی ل نانهو ته وهيان بشارنهکهبوو ئايينهيان ههوهئيزنی ئه ککهی مهديکه : وهکاتهئاوا ڕوون ده نسيپهو پرهئه ٣ یی سووڕه ٢٨ی ن. ئايهبکه

بکات، ئيتر هيچ وکارهس ئهر که. ههڵ ب ديندا نييهگهتی له"ديندار ئيزنی دۆستايه. بهگهکی لهندييهيوهپه ن تهبکه کهر بارودۆخی ديندارهگهم ئهڵ خودا نام و دا بکات." گهله تیتوانی بۆ فريودان، دۆستايه، دهوهترسييهمه

نا دهوتوويی وهرکهگورجی سه زۆر به وههۆی فتوحاتهوکات بهئيسالمی ئه ست هرکردنيان ئيتر هۆی ناوبانگ دهن، بهبايهش نهر زۆرينهگهکان ئهی ناوچهزۆربه و له

ويستيان به ك دوای يهماوه کان کهالی شيعه م لهبوو. بهکه نهی ئايينهوهشاردنه پوه به وتهس و کهو هه، ئهوهد خۆيان جياکردهمهمحه مردنی ی سهند. رهکی تر پهيهش

ك يهر شيعهدا. هه قييهته يان بهرهر دوژمنانيان پهنبههه وان بۆ پاڕاستنی خۆيان لهئهدرابوو بۆ پاڕاستنی گيانی خۆی و بنه هئيزنی پ ی بکات و کهئايينه ی حاشا لهکهما

ت درۆش بکات. نانهته

ترينجاندن لهی بهنسيپهو پرهينی ئهخومه نا و بۆ خۆت می پاشايی و ناو سيستهکار هنن. خۆيان به کانيدا کهنگرهاليه ت ئيزنی بهنانهرگرتنی زانياريی، تهوه ب دين بناس

: ينی دهخومه مانانم ك لهيه ر بارودۆخ وا ئيجاب بکات کهگه"ئهنووس ناچار وسوزی رژيمی شايی بکرێ چوون بۆ به کی گرينگی ئيالهی دهك ئه، وهناو ڕ ب رک

زێ، مه ."رکهسه ندييهيوهو پهئه ويکهر ئهگهخۆی ل بپاڕ داب کی بۆ ئيسالم ت وتن

Page 525: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

524

کهاتنی شۆڕشی ئيسالميشدا بهمين ڕۆژهکهيه ر لهت ههنانهته تۆدانکانی پ بۆ هو موکردنه ک ب شتر داڕشتوو، ئيسالمييه ی ئۆپۆزيسيۆن، بهوهل ناو کان چوونهپالنی پ

مۆکراتخوازهپهچه سياسيه فی حيزب و سازمانهسه ياندا بردن و کان و بهکان و د الرنان. الی کهرههه ه ينی وتی خومهس و کههه کان لهسياسيه بوو حيزبهم دهسيان پ

بگ نان، لهسهی بهت و کارانهو سياسهموو ئههه ، چونکهنهت به ريان ه ی واتهکهکتمی" دا به تی ئيس . ڕوونی نووسيبووی "و

وان جياوازيی ئايينی شيعهيوهپه له کهيهدا فهحس نوکتهو سوننه نديی ن نينيی کی پڕامه کی جوانچاك دهڕهعهکی اليهکی فارس و مهاليه"مه: وهبۆ گ بن. ب تووشی ژن

داگرتن به به و وهدزيهن بهدهوڵ دهردووکيان هههه چاوی ڕاستيان سهرنجی چاو لشن. ئه کهجوانه ژنه تر کهگهبۆ الی خۆيان ڕاک ك ئاگای ل ب ، بۆ خۆ سکدا بهله کهبهڕهال عهدان مهنهوهستهدهبه ن و وا چاويدا ده ك بهچاالکيی قامک پڕ خش

ك چۆته دا کهنيشان ده رانييهبۆ مه و بارودۆخهر ئهگهم ئه. بهوهچاويه شت ته کهال ئ بشهوە، بۆ سه ی ره ده يه، ئامادهکردووهرگيز نهی وای ههوی کارلماندنی ئهپ ق بهسا

"! ن چاوی ڕاستی بقووچ

فۆرم لهفهحسم پرسی، ئايا دە له راندا ههرژيمی مه رەتانی ر و به؟ ئهيهالی ئکی که د فۆرم بهگوتی: وهمههوم ؟ مهسه" ر خوداوه ال خوی بهر چی دا ب

يا دژ به ،خنهالکان ناتوانن و ئيزنيان پ نادرێ ڕهيه. مههواسيوه، خوداش ب هههههر دهسهينی لهکانی خومهبۆچوونه ست بگرن. ئيدهو ياسای ئيسالمی ههت و ی و

فۆرمی نييه قيهتی فهوياليه ی ر ."ج

شان و هاوار و قاودان بۆ رووحانی وهڕای ههرهسه ران کهك سهک رکۆماری ئشکی رژيمی مه وتۆی بهنديی ئهيوهگۆيا په ن شيرن، نييه وهالکانهم و مرۆڤيکی خوم ، بهيهدی نژاد جياوازيی ههحمهڵ هی ئهگهو لهتی ئهسايهو که کييهم و خهرهموحتهکی مه من به ك دا ههردهپشت په رچی لهگهئه بينم، چونکهترسيداری دهمرۆڤ مووشت

نگهوگرتووه. ڕهستهده يامی گۆڕانی بهون و په، رووحانی خهوهتهك خۆی ماوهر وهههک تۆميی چهپرۆگڕامی ئه کهرمکردنی بارودۆخهبۆ نه وهکههالي الکان لهمه ند ساك شاروه به وهکيتريشهاليه ن و لهخهدوا وه ندانی شکاندنی بايکۆتی ئابووری بڕ

Page 526: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

525

ژهستهبهر مهسهم لهوه، بهنهکهن هوهناوخۆيشی پ ئه به کايان سوورن و در ن. دهيان دهکهکاره

نه بۆ فۆرمی به وهناوه رووسيا ناتوان له و ت. کات گۆڕباچۆڤ ههسهر ی ردا ب وته و کارهبۆ ئه کڕووخا. ڕهته به کهدا، ڕوخساری و کان سيحيهپاپای مه نگهواوی ت

کهس و کهفرانچيسکۆش بتوان هه تيی ر چۆنيهسهری لهوتی کليساکان بگۆڕێ، کارت، بهگهن بکا، ئهکاوهکۆبوونه کی زۆر ساکاريش ناب رگيز ناتوان م ههرچی کار

کی به فۆڕم . چونکهر کليسای کاتۆليکهسهواوی بهته ر ن ك هه کاندا ب فۆڕم ر رکی تری به فۆرم ت و ڕهده دواوهر خۆی بکات له و پرسيارهکۆتاييدا ئه مرۆڤ له نگهب

؟ امان بۆچييهدا کليس ٢١ی دهسه له که

ی "هانی حه دی حمهئه کان بوو دژ بهوزهی سهوهنگری بزووتنهاليه ٢٠٠٩فس" ساران دژ به يهوهو بزووتنهری ئهبه له بوو کهاليهک نهو تاقه مهم ئهنژاد. به رژيمی ئ

. له کی کۆتاييهده يهوهو بزووتنهوم پرسی، ئايا ئهبووب يمی ئيسالمی بۆ رژ ستپ الکان؟ گوتی:مه

کی زۆر ده و کارهم ئه، بهنگه"ڕه . ئهکات ش ج ينی بهرژيمی خومه ی لهو شتهک. بهساکاری له زۆر به ، کهمنييهی ئهسهرهرباز و که، سه، پارهماوه و م ئهناو ناچکيان بههيچ باوه کان ئيترنجهگه که يهوهئه ی توونايان کردووهشته ی شۆڕشی ئيده ڕ

تهکا و دهرژيم چڕتر ده و کاره. ئهوهتهماوهئيسالمی نه ناو هۆی خۆکوژيی رژيم له بنان بۆ سهوهخۆيه ت بهوهو ژووره وهرهده ب لهر رژيم ده. گوشاره وهی و ،ڕ چ

ك وه، ئهتهونهنيا ماته به ن کهبکه وهست بهالکان ههکات مه و کات گۆڕانکاريی پ ." دێ

نم که من به هچلۆن جودايی ئيسالم و ده الساريی گوشار بۆ فهحس د رژيمی ت لهو؟ ئهالکاندا گونجاو دهمه : و دهب

شه"زۆربه هم دهو هه م ئايينهئيسالم هه ن کهڕهو باوهر ئهسهوايانی ئايينی لهی پ ت. وزی ئهبه هده ی نييهوهم ئيسالم ه ، الی کهو ن كب هم دهت پ ڕنی ئهو کی مود وڕۆيی تهمهمی محهردهسه له نگهلدا کار بکات. ڕهمهعه بتوان له که دی وسهانی حهکد و سا

Page 527: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

526

کی تايبه زايينيدا و له ، بهبارودۆخ ك هاتب کی وا پ ڕاستيدا م لهتدا دەرەتانی شتهده ك کهو تهسهنيا لهته ت ندان رازی بکات، موو شاروه، ناتوانی ههوهر ئايين ساغ بووبزی رژيم کهوه کا کهرازی ده سانهو کهنيا ئهکوو تهبه ر بهگهتن. ئهوتبدوای ه

ژووی ڕابردوو بکهسه چاوی کراوه تهين، بۆمان ڕوون دهيری م ر کات ئايين : ههوهبهکاروباری ده ستی لهده ، بۆتهو دانی کاره ت داب سات..."هۆی سهرهه

تی ئيسالمی نييه ڕی بهحس باوهفه ك نايه، چونکههه و شته ئه. دهو رگيز پتهوێ ئهيانههکان دهشيعه وهر بۆچوونی خۆيان بهسهله و و ، سوننه ڕ کان بچ

کيتريان پ باشه و بۆچوونی سۆفييه گايه کانيش بهجۆر دهڕ خوڕێ. لهکيتريدا لکی ئيسالمی پيكنايهتهکۆتاييدا نه ت وييهک وهبه نيا و رانی ل وهك ئهکوو بش ی ئ

ت کهده مانی سوننهکوو مههايی بههوودی و بهيه نياتهنه رد نهش دهسو ر خر ژ . کهر جوولهنبههه تا لههه کان زياترهشيعه دژ به ميسر رق و کينه . لهوهگوشاره

واوهمرۆڤ سه واويهو سهحس ئهو فه ری ل ش ش شنه و چهسروشتی ئه به رلهده . مده وهتدارييانهو ن کی هاوچه که وهتهژوو بوی ڕوونکردوينهلک شن بارودۆخکهاتنی شه ئورووپا بووه له ههۆی پ مهيا سوننه . شيعهڕی سی سا ين ب ت بگهده ، ئموکراتيك دژبه که ڕنی د که کوو له، بهدنيای ئايين نييه دنيای مود ژيانی وهپيناو پ، دياره ژيانی ئارام و ب قڕه دژ بهس رکه. ههکاندايهموو مرۆڤههه خۆشيی و نه ب

شه . ر بکرێسهبی چارهده يه کهی ههورهکی گهيهک

Page 528: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

527

ئيستهچاره ميسر کان لهنووسی ئات

شه تهپ کی ناوخۆييان وهکان شهبييهڕهعه وايانی و خستووهڕ تانی وه . لهڕ ك وران وميسر، مه ش، ئ کۆالره راک زهتۆنيس س هکان چهئايينييه کان و ه ر سهله ند سا

کهچۆنيه وهر بهسهری ئايين لهتيی کارت هبردنی کاروباری دهڕ تداری و ياساکانی وئيستی عه رهبه رهن. بهکهقسه ده ن و بۆ گۆڕينی کهشداريی دهدا بهو قسانهبيش لهڕهئاتد کهتی ناوچهسياسه کۆشن. هت

نج که من چاوم به ک که سهوت، گهتيانه کهسايهو کهس لهپ و ڕای ئهرهنجانر سهو گيانی خۆيان له وهرزکردۆتهنگی خۆيان بهده ترسيدارهدژوار و مه بارودۆخه

دهبارودۆخی ئه . من لهستيان داناوهده شن! چی ده م کهگهوان ت ک

بيدا ڕهعه تی. لهيهکهوهکرده ی دژ بهکهڕاستيدا ناوه له که وئمينهکيان ناوی ميه کهديندار ده موئمين به ت. موئمين چهند سا ئيست. ته به بووه گوتر ه ٢١نی مهئات سا

،کانی ئيسالمی ناسراوهندی سوننيهك ناوهوه ری قاهيره، کهزههلئهی ئهزانستگه و لهئايينی ئيسالم الی خۆی ڕانی لهرگهدووساڵ وه . زياتر لهنديسيهههبهشی موقوتابی

راوهوه و نهشاردۆته تی ك غيره. دوای رۆۆخانی رژيمی موبارهباسی ل بکا يوهو بنه خۆی داوهبه ڕی ئايينی ئيتر باوه کانی ئاگادار کردووه کهنيزيکه و دۆسته ما

ڕاگری لهيان دوا. زۆربهنييه ك موئمين بۆی يهم دوای ماوهبوون. به و، شۆکهی گوتهڕوون ده کی ند لهو چه بووهنيا نهتهبه که وهب دۆستانی نيزيکی بارودۆخ

وه ديوهخۆيان ڕانهوانيش لهم ئهشنيان بووه، بههاوچه ڵ گهن. موئمين لهبکه باسی لنی ال ند لهچه ن "يهو ناوی ده وهنهکهيسبووك دهر فهسهك لههيڕهپههاڤا تيی کيهن

ئيسته ن کهکهده يهڕهو الپهشداری ئهس بهزاران کهك ههيهکانی ميسر". دوای ماوهئاتنه ت بهنانهو ته قينهناوی ڕاسته يان بهزۆربه نن. پرۆسهخۆ ده وهو کی نوێ و يهناس

:ب. موئمين دهڕهدنيای عه بۆ تازه

کان باسی ی ئيسالمييهو جۆرهڕاستيدا سروشتی ئايينی بوونی مرۆڤی ميسری به "له وه هر بنههه . لهن، بوونی نييهکهده ل ئيست ياخود الی کی ميسريدا کهيهما کی ئات س

Page 529: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

528

ک کهکه مان هگا و بنهکۆمه هۆی ترس لهنيا بهته م موسو ك ئايينی وه ی، خۆیکهماوهنيشان ده ".وتووهکهناکا، هه دا و باسی ل

برواری ناوه کی قاهيرهمزگه له ٢٠١٣ڕاستی مانگی ف رپرسانی به ك لهيه وتمان کۆبوونه خستبوو بهکی وهيهوهبرايانی موسو ئيست چۆن بير ر ناوی "ئات

نی لههه ؟" موئمين و س لهوهنهکهده :شدار بوون. موئمين دهدا بهدانيشتنه وڤا

ئۆری پهسهواو لهشتا خولهکی ته"هه ئيزم و ت ی قۆڕ وب مانا و ندن، قسهسهرهر ئاتڕاوه ك لههيچ و پووچيان گ کرد، ده و بۆچوونهر ئهسهحس لهکۆتاييدا به . کات ستيپ

ئيست بوی بهزۆربه که بۆم ڕوون بۆوه دابوو کهنانهون. تهشداران ئات به ت ژنيان تك هه يان لهشدارييان کردبوو. زۆربهبه وهچکهله خۆيان وتبوون کهکهڕۆشنبيران

مان بوون. ئه شتر موسو مه وڕۆژهپ نا". کان لهئايينيه شکستمان به ئ ی خۆياندا ه ما

کههۆی وه بووه و ڕۆژهی ئهوهکۆبوونه ستی بهمه به کيتر کهيهوهوتنی بزووتنهڕشانی زياتری خهسه کهاتبوو. ئهرنجڕاک ناوی به يهوهو بزووتنهکيی پ

کۆالره و . لهيهيتری ميسر چاالکی ههلکساندريا و س ناوچهو ئه قاهيره کان" له"سنن. وشهسهوه لهو باس و ڕوونکردنه وهکۆبوونه ناوچانه ك د کۆالريزم پ ی ر س

کۆالريزم هه ئيزم لهر وهس ماناندا مانايه ك ئات نی پهکی زۆر نهناو موسو يدا ريوايهکردووه مه، دهڕی ئايينی سياسييهر باوهگهئه . موئمين پ ئيست کهوه جا ئ ك ئات

ن اليه ڕ لهسانی ب باوهی کهو کاتهب سياسی بين. تا ئهك ده، ئوتوماتيڕيشمان نييهباوهگايهکرێ و تا ئهتيان پ دهسووکايه وهکانهئايينيه سيی بۆچوونی که ی ئايين خۆی لهو جههمرۆڤه ، ئهکان ت ن ت مهو بۆچوونانهقو وه به ی ئ نن و ی بۆچوونی کهش سی نام

وه ب بهده زگاريان لهکی گشيهش ردا بکرێ. نبهههتيی پاڕ

ه و بارودۆخهئه کی سياسی ڕاستهحا کهات، کات موئمين منی بۆ قينهت ی ل پواره کی ئ شتن کرد و له دانيشتن دا باسی فاشيزمی ئيسالمی کرا کهبانگ و

مان بهی نهکهرچاوهسه کهاتردهکوو ڕاست بۆ سهك برايانی موسو نی ئايينهکهمی پتهگهده و کرايهسهله که. باس و دانيشتنهوهڕ ت ب رن ر ی، ههکهو ئهنجامه وهر ئينتشتر لهوه وهيهو نووسراوهك پ ت نانهکرد، بوو به فتوای کوشتنی من و ته دا باسم ل

کی بهشه و کارهنام دانيشتبوو. ئهپه له موئمينيش که شرچاوی سهپۆل خنهو ڕه هره

Page 530: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

529

هبۆ موئمين و هه نا، به وهکانهن ئايينيهاليه کانی لهڤا ک ه نگری زاران اليهم ههپشی بۆ ئه نا. موئمين ده وان بهنو ئيسالميزم له کانی دژ بهرهربهبه : "لهدياری ه

نانی ههبۆ به وههوههه زی خۆمان کۆتايی مان دهکاره سنووری م لهبه کرد، موو هکی تر بوين و ناچاريان کردين بهکانيدا ئاوديدهرهربهيدانی بهری مهوروبهده ز ه ستين". دژيان راوه وهوترهپته

Page 531: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

530

ڕۆری مه رانفتوای ت الکانی ئ

ك ئهبۆ ماوه . قام دادهر شهکی سهيهخانهقاوه و لهئه که م جارهکهيه وهی سا نيش. وهواوی ل نيزيك ناکاتهته م خۆيم به، بهيهڵ من زۆر دۆستانهگهوتی لهس و کههه

کهقامهر شهيری هاتوچۆی مرۆڤی سهوام سهردهڕاندان، بهگه ستان لهکانی ب وهچاوهناچیکا، بهده ك هه ترسی له م و . ئهشت دا و ڕاوچيانهدوای ئه نيا چاو بهو تهب

ڕێ که نن، بهيانههده ناگ ژوويهرهدوای سهکوو وهوێ گيانی ل بست ك بۆ تا و مرانييهو گه. ئهوتووهری کهدروستکردنی کاری هونه کی ئ ناوی "شاهين به نج

بۆ دروستکردنی ی شيعر وهدوای دۆزينهری ژيانی خۆيدا، بهوروبهده له که ی"فجهنه تی. کانيهگۆرانيه

وهشتاههی ههبۆنه به ٢٠١٣ی مای ١٠ڕۆژی ب لهگهمين سا ڕی سووتاندنی کتمان، له شتر ئايهکترمان بينی. يهڵ شاهين يهگهشاری برلين له ئا کانی ك ساڵ پ تو

الکانی يان کردبوو. مهوهخۆشاردنه ران فتوای کوشتنی شاهينيان دابوو و ناچار بهئران به دا شاهين داوای لهله ناوی "ناجی" که ك بههۆی دروستکردنی گۆرانييه ئ و

کی محه نشين تهبگه د کردووهمهج ران لهر زهبۆ سه وهڕ ال چنگ مه وی و ئريان بۆ کوشتنی دياری کردووهد ههکات. مهالکان سهکان ڕزگار بديکتاتۆره . زار دۆ

مکی ويستيی، وياگرا و مهبوو خۆشهده ئايينيه و مرۆڤهدا ئهو گۆرانييهها لهروهههرانييهوهختهسيليکۆن بۆ به . شاهين دهگهکان لهرکردنی ئ ن : ڵ خۆی ب

و ده. ئهبووهکان نهبۆ هاندانی ئايينيه و تيیسايهکه تی بهستی من سووکايهبه"مهرش بۆ سه مويستووهرگيز نههه ك وه که يهسانهو کهکاری ئه وهم. ئهر ئايين بکههنهکی چهيهسهرهکه نی لهکی نهر کهوس گرن. من بۆ دروستکردنی ردهئايين وه ر

که گرم کهردهك وههک رانهوهو تهموو ئههه ريم لهکاری هونه ر ژيانی سهرييان لهکارتتييه ، کهکانم ههمن و هاوو کن لهکانيشی بهئايين و سيمبوله ب نيا . بۆ من تهو شتانهش

کيترهر ههسه م گرنگه و لهکهرييهکاری هونه له شم جگهکهرههۆنه . بهيهوهمووشتکيترم نييهبهئازاديی هيچ مه يشتن بهگه ." ست

Page 532: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

531

الکانی چاوی مه ك بهك دڕوويهکانی شاهين وهرييههونه کی زۆربوو کارهيهماوه رانی زۆر پهو الی گهکانی ئهکاره چوو، چونکهتاران دا ده ی سهنجانی ئ ند بوو. سا

رته ٢٠٠٤ وهلی بهنزهری ئهندهبه دايکبووی خۆی لهشاری له له ی کهکهکۆنس برد، ڕبهاليه له رشيان کرايه وهستانی رژيمهدهن گۆپا کخراوەی اليه ر و شاهين لهسه ه ن ڕ

ی ك خۆی شاردهيهربوون، ماوهکرا. دوای به نجهشکهئاسايشهوە گيرا و ئه وه و سامان. سه وهدزيه توانی به ٢٠٠٥ ر سهلهڵ شاهين باس گهله کات يهوهير ئهب بۆ ئا

تی ئهمه تهالکانی و مانی و ی ين يهکهی من دهکهو و برايانی موسو کجار زۆر خادا دههاوبه شن: وه کهبينينهشيان ت زۆر سهرنجڕاک

تههه - کی تاڕادهبه کهردوك و دروشمی ئازاديی و ك ئارام کهيهدوای شوڕش ر کار.سه هگرتبوو، هاتن وهستهدهرييان بهرانبهبه

ت وشههه - موکراسييان وهردووك و شتا وهستهده ك بهيهسهرهك کهی د گرت و هموکراسی وهوهورهره ی تووناکردنيان دا.وتبوو ههکهڕێ نهی د و

کی ئايينی ڕاوهردووك رژيمهی سياسی ههلووتکه له - ب به که ستاوهکان ديکتاتۆرست دهك ههيهخنهشن ڕهر چهر ههنبههه له سانانهيی و نائينزهبه گرن. و

ت نهک ههر ڕههه له - ت نانهران و تهکوو نووسهرانی ئايينی بهگهخنهردووك ور ئازار و ئهندانيش لهرمههونه دان.نجهشکهژ

. وهيهکينۆکی خههۆی ترسهژين يا بهده هۆی حهماسهتهوهديکتاتۆر يا به ی خۆش و ووشياريی نوکته ن بهدهوڵ دهفی ههجهك شاهين نهندی وهرمههونه تیکان بگرن. سياسهئايينيه خوڕافاتييه وتهس و کههه چڕنووك له وه،رييههونهس بچووکترين ر کهو هه کی ئاسايی يهناو خه ستانی رژيم ترس خستنهدهکاربه

ت ههيان ل خنهڕه ی توونا کردنی دهبگر ن. دهو

هو کارانهم شاهين و نموونهکانی ديکهی وەک ئهو لهبه نهی رژيم ناس ژه وهم و دروارهن. يهدهيان دهکهکاره به کی ك ساڵ دوای فتوای کوشتنی، ئ رت ی مانگی مای کونسوهبه رته ڕ ۆنی کۆنس کی کهکۆ، خهر سهسه ات هاتهك. کخه پڕبوو له کهبرد. سا

Page 533: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

532

رانی ئاوارهزۆربه هچه بعيدکراو بوون بهو ته يان ئ ۆنه پ شان سا يان کهو هۆڕا کرانييه ك لهخست. يه رزهلهوه : کان دهئ

ران لهشيعری گۆرانييه "شاهين به مه کانی ئ ك به نيا به. تهوهکاتهنيزيك ده ئ ر را قهدك زانياری بهکت ی زۆربه تهوە کهده خنانهو رهرز ئهنگی بهدهو بهدا. ئهمرۆڤ ده بران تهخه رن به وهنهکهنيا بيری ل دهکی ناو ئ ن. ئه و ناو نگی خۆی و دهزمان بيان

وێ".خۆشمان ده و هۆيهو به وهکاتهرز دهديکتاتۆر به دژبه

ش دهوهنهڵ دهگهکانی لهرز گۆرانييهنگی بهده کان بهماشاچييهته کی هه. پ ر ستپتهرز دهنگی ناجی، ناجی بهك دهگۆرانييه حوکمی و گۆرانييهر ئهسهم له. بهوهب

ی ترسی لی په و گۆرانيهوێ ئهو نايهه رچووهکوشتنی بۆ ده . ب يدا بووب ياخودبی و گۆرانيهنيا ئهنين و ته وانههيچکام له ؟ سروشتييهڵ رژيم کردبگهسی لهئاگربه

کدا ده. لهبۆ ئاخر راگرتووه تهپهپڕ دهی ناجی" ده"هه و به حنهر سهسه ڕ کا و ست پتهردهکيدا بهپۆلی خهناو شه له و ك ماسيم"من خۆم وه: کردن. شاهين ده لهمه ب

ناتوانم بژيم". و کارهب ئه ك ئاو وان. بهکان بۆ من وهماشاچييهشانۆ و ته

Page 534: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

533

که، ئهشن باوهچ چه وهئه ؟کهچ خودايه وهڕ

وه له كی بنهی ئاسايی خۆيدا کات کهش هس وهسانييهن خزم و کهاليه مرێ، لهده ماتهپه بير له وهو بۆنهدرێ بهوڵ دههه بگه و له وهرجۆی مردن بکر ن و مانای ژيان ت

چه واو بهبۆ "ناديا" ته و کارهم ئهن. بهڕی ئايينيان پ قايمتر بکهباوه وانهپوهبه ه ٢٥چوو. ناديای ڕ شجووی بواری فه که سا ستا دان ، لهرهنگ و هونهرههئ

ييه بوه. يدا ههورهڵ باوەگهگهکجار زۆر عاتيفی لهويستيی يهکی خۆشهندييهيوهپه وهمنداس مرد، ناديا ويستی Sfaxشاری "سفاکس"ی ی لهورهباوەگه ٢٠١٢کات هاوينی تۆن

ئاوايی ل بکات. به وهبرهناو قه يتهکهی تا خستنهمه ی و بۆ دواجار ما ی هاوڕ پشداربوون سمی ئايينی، کاتی ناشتنی مردوو ژنان ئيزنی بهتراديسيۆن ياخود رێ و ره

ی سمهو رێ و رهئه وهيهورهويستيی باوەگههۆی خۆشه. ناديا بهراسمهياندا نييهو مهلهی نله ر پ کی په ا و لهژ شاهيدی ناشتنی بوو. کهبرهنا قهپشت ديوار

کی ئايينی چاوی بهم لهبه کدا پياو ئاوايی وپهله وت کهناديا که پڕ ڕی ئاراميدا ماهندامانی بنهئه ك لهکرد. هاوکات يهی خۆی دهورهگهباوه له گورجی خۆی ی ناديا بهمارهريدا قيژاند: سهيی بهتووڕه ری و بهسه ياندهگه ! ژن پيس و گوم به "الچۆ، بڕۆ، ل

شداربوونی تۆ بۆ . بهناشتنی مردوويان نييه شداربوون لهناپاکن و ئيزنی بهتهت دهورهگهباوه شانی لهزاب و رههۆی عه ب !"و دنيا. برۆ گوم بهنجک

تهگهده و مارهگريان به چاوی پڕ له ناديا به ی ژيانيدا هه م جار لهکه. بۆ يهوهڕ وگه که کهچ باوه وه"ئه: داتکانی دهسمهمانای ئايين و رێ و ره يشتن لهت ك ڕ ديوار

پياو به کهچ خودايه وه؟ ئهکاتويستمدا دروست دهی خۆشهورهگهين من و باوهمابه لهته رسهست لهده دا کهده و مافهئه ن ب ی بدا؟" وهژن هه کردنه به و ل وهب بير لن و سهقهمه ك و تيغی مووتاشين د . ناديا دهری خۆی پاك دهست ڵ گه"له: تاش

ئاواييم له شم کرد."کهئايينه تاشينی پرچم، ما

دهيهناديا بۆ ماوه ن کانی دهغارهقوتووی سي ك لهيهرهجگه ،بنگ دهکی کورت ب رد. بهئارامی ده و به ش سك به يک نهچاوه ڕيز فرم مهده خوارێ. له کانيدا د له وری ئ

Page 535: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

534

س چهره كی تۆن دهنگی بهده س بهندين کهستووران ی گۆشه ن. ناديا بهدهرز قاقا لکی ئاگای له که چاو . يهو مرۆڤانهنينی ئهپ

ندناديا، وه کی هونهك خو وه ر، بهکار موو و ههر ئهنبهههك ناتوان لهيههيچ شم و زۆره من گای ئيسالميدا دهکۆمه ژن له ت بهبارهی سهزو کرێ، خۆی ه

ت. له وهتهکان ماوهقامهر شهسه وتوو لهچوار حهوه، دوو ساڵ و نيوی رابردوه ڕابگرزار مانگرتووی تر، دان هه. ناديا و سهانی گرتووهلی" مديکتاتۆريی "بن عه و دژ به

م . بهگادا چاالکييان کردووهکۆمه ر و ئازادبوونی مرۆڤ لهرانبهبۆ مافی بهنهئيسالميسته و ديکتاتۆرييهدوای ڕووخاندنی ئه زانی کهياندهنه ر کار و بهسه کان د گۆڕن. گا دهواوی کۆمهته

شتر له س باوهو پ کی ئهتی تون ت بوو. سياسهگادا نهکۆمه وتۆی لهڕی ئايينی رۆك جيا کرابوونه ڕۆری چه. بهوهو ئايين ل پ، تی چهسايهندين کهم ئهمڕۆ دوای ت

کۆالره کی زۆر کهوتۆتهترس و نائاراميه . دوو وهناو ئۆپۆزيسيۆن و ڕووناکبيرانی س پاوه، چونکهردا سهسهشت ساڵ زيندانيان بهو ههکهر يهريی ناديا هههاوکاری هونه

و کردۆتهسهديان لهمه"کاريکاتۆری "محه ت ب رن . وهر ئينت

م کهيه دايكبوو)، له له مانای دوباره : حيزبی ئيسالمی "ئهلنههضه" (بهناديا ده ناوهنگهدی دهسه له ٤٠نگداندا ده ندين ساڵ دوای چه و ئيسالمييانه. کات ئهکانيان ه

زی کاندا دهورهگهوری شارهده مشك لهك جرجهوه وه، کهخۆشاردنه ستا ه ژيان، ئی بهگورجی هه و به گرتووه وهستهدهکان بهڕاستی شارهناوه اسيان لهسي و

کانيش چاالك بوون. لهئيسالمييه ت ژنهنانهن. تهدهگا دهئيسالميکردنی کۆمهده وم پ دهن و قسهدهئوتوبووس و تاکسيدا جن ك پياو تم وهفهقه ن، چونکهی پيسم پ

مهچهس هۆکار ده دا بهگايهو کۆمه، له. ناديا دهمردا نادهسههب چکهوايه و له : وهوسئيستم، دووهه م چونکهکه"يه هه م چونکهئات م خۆم ژنم به ميش چونکهژنم و سکردووهوه ."ك پياو ل

دين جار نکان چهفييهلهکاندا سهبژاردنههه کان لهوتنی ئيسالمييهرکهدوای سه رشيان کردۆته ل(قاحبهسه ه ت نانهی موزيك و ... . تهرنامه) و بهخانه ر بار و بۆردرشيان کردۆته سيان لهرچهکانيش. پهی شارهو زانستگه ر قوتابخانهسه ه می تون

Page 536: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

535

کردۆتهزانستگه ی ئه و له وهکان ل چی رگه. ئهواسيوهيان هه و دروشمی "ئهلقاعيده"ج له ن چونکهکهم چاالکيان بۆ دهندامی حيزبی "ئهلنههضه" نين، بهکان ئهفييهلهسهتدا به کان لهوێ ئيسالميستهيانهده وهکهاليه ز بکهو خۆيان به وهکيتريشهاليه ن و لهه

نن و بهکۆمه تانی ڕۆژئاوايی نيشان بده گا بناس ترناتيويتريش ن کهو تدا لهئا و ن. هه

کی بهکانی ناو کۆمهڕاستيه زۆر جار ناديا ناتوان له گا ت بگا. خۆی و دۆستنج سه و زياتر له و دوانهيسبووك زۆر چاالکن. ئهر فهسهال لهناوی عه سيتر د کهپ

تهوە لهبه رن ت بهسههۆی ئينت م ناديان. بهکهحس دهر بارودۆخی سياسی وس بتوانن له کانيان لهميسرييه ڤالهك ههوه که يهمی ههکی کههيوايه ر رانبهبه تون

کی زۆر لهئيسالميه نن. ترس ک ب ی وزۆربه يهگادا ههناو کۆمهکاندا گۆڕانکاريی پيگوت: و دايم دهئه لی" يه، چونکهمی "بن عهردهبۆ سه وهڕانهزوويان گهچاالکان ئاره

زمهته "به س له وهواوی ه زگاريی تون ناديا ."مکهکان دهر ئيسالميستهرابهبه پاڕيوايه کان لهر ئيسالمييهنبههه گا لهسليم بوونی کۆمهبۆ ته يهگه، بهزووهو ئارهئه پس . تون

ی به کان بهنجهی گهزۆربه پايانهڵ ئهگهکانی لهرهربهج روويان کردۆته و دۆت بهکان. ناديا دهرهسڕکهماده ، بهو کوێ دهره من نازانم داهاتووی و م چ

کی زۆر چهگهئه ك زانم کهباشی ده به وهئهتوونه بۆ من، رچی بڕيار من هيچ مندانمه گايهو کۆمهله دنياوە. دا نهه

ست ده ر و پڕ بهی بڕياردهوشه ڕوی ناديا دانيشتووم و لهمن رووبه م، چونکهگهپ ڕمخۆش نييه ژه پ . دوای ماوهکهوت و و "لهو ك گوتم: يهمان ئاوا کۆتايی پ ب

ك ئه ب دژ بهڕهی عهوهتهنه دی کهده ی نهو ئيمکانهسهردەمانهدا هيچ مرۆڤ. ک دهديکتاتۆريی هه ن ، ڕهست و بيڕووخ کی دووههشه نگهزان کهم وهپۆل وێ!ڕ

مه و جا ئيتر نازانم به ين."دهست نهده ين و هيوامان لهنيا خۆڕاگريی بکهب تهده ئدا زيندوو کردهقسانه کم ت د يان نا؟ وهم هوم

س، نائارامی له هناو بنه دوای ڕووخانی ديکتاتۆريی ميسر و تون ی شای ماکراو بدهمه کی ئارامی کۆنتڕۆ ش دروست بوو و بڕيارياندا ئيزنی شۆڕش ن. راک

Page 537: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

536

فۆرم لهکهقوتابيانی زانستگاکان و ئيسالمييه کهاتنی ر ت رژانه ن بۆ پ ناو وکوو کرد بهم نهشهدی شهمهشا محه رووی خوی لهکيی يی خه. توڕهوهکانهقامهشه

کان ك بۆ ڕازی ڕاگرتنی ليبڕالهند ياسايهکان کرد. چهپهچه زۆرتر رووی خۆی لهژووی مه م جار لهکهکان بۆ يهبژاردن کرا و ئيسالميهند کرا. ههسهپه شدا ئيزنی م ڕاک

کهينان و دروستکردنی ده هپ درا. و تيان پ

Page 538: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

537

ئورووپا کان لهفاشيسته کان و جيهاديستهفييهلهسه

مان و له ی ئيسالميه" مامۆستای وانهLamya Kaddorالميه قادر " تی له ئا وتهو، شه. ئههاتووه وهسوريا ير سه وهرانييهنگه سووريا، به کهی واتهڕی ناو و

تی دايك و بابيی چلۆن کهخه بين کهو، دهکات. ئهده کتر گيانی يه تهوتوونهکانی وکی كك قه و گۆڕەپان ناوه کهتڵ و عاميان پ رچی، ک سهس نازان بۆچی و لهکه ه

ڕی ناوخۆيی ، شهڕهو شهتوان ئه. ئايا مرۆڤ دهکاتکانی دهرهربهس بهکام که دژ بهت؟ بهوهتهنه کهڕهبڕياری شه يهوهير ئهم سهکان و ياخود برا کوژيی ناو ل بن

هب' و 'حهما' و 'د له یوهلهجياتی ئه ، زياتر لهده وهيمهشق' ه'حه تاران، رياز رچت! شهده و مۆسکۆ بڕيار يت، جهزائير، لوبنان، عيراق، کوه کانيش لهرهڕکهدر

ش و لهمه تانی جيهانههه ڕاستيدا لهراک ی وهموو و سامبری سا ٢٠١٣هاتوون. تا دمانه نيا لهته يان و جيهادهياخود ئه ڕهو شهشداريی ئهس بهکه ٢٤٠ی نيزيکه وهئا

شدار بوون. ر بهڕکهزار شههه ٢ی گشتيی نيزيکه به ئوروپاوه . لهکردووه

ستای عيراق، ئه ر لهند ساڵ بهك چهوه شانی بۆته وڕۆ سوريائ ك بۆ ڕاک غناتيس منج ده وهرسووڕماويهسه فيی و جيهاديست. لهميه قادر بهلهمرۆڤی ئاژاوەچی، سه پ

مانه ويش لهقوتابی ئه زی ئيسالميسته تهچوونه وهئا نج مرۆڤی گهڕ پيشتر نج کهکان. پوه موويان بهر هه. ههبووهڵ ئيسالمدا نهگهوتۆيان لهکی ئهندييهيوههيچ په ی ئاسايی ش

نج که. ئهوهشرووبيان خواردۆتهو مه دۆستی کچيان بووه کيان ندييهيوههيچ په سهو پويتريان ن و ئهکی تورکياسيان خهبيش نين. چوار کهرهت عهنانهنييه، ته سورياوه بهك بووههاتووه وهلبانياڤۆی ئهکۆسه له نج گهوی ئههۆی ئه . چ شت ناو بچنه نجهو پ

وانی بردە سوريا؟ ؟ چۆن و ک ئهوهکانهفی جيهاديستهسه

و نه ر چييهسهله ڕهو شهزانن ئهده وان نهبڕوای من ئه "به: لهميه قادر ده بن ريش نهبڕيارده و پرسيارانهئه نگهن. ڕهڕهو شهری ئهکانی دژبهنهئاگاداری اليه

کيان پی ئهوێ ئهله که يهوهر ئهکوو بڕياردهبه رراوه!"رک ر ه"ه: ها دهروههه سپنجيان قوتابخانه ناوهپ ن. يدا بکهکار په يانتوانيوهم هيچکاميان نهبه يان کۆتايی پ ه

وان ئهتمهندين تايبهچه نج گهنديی ن کی به ك ئيسالميی بوون، بيانی، له(وه نجهو پ ش

Page 539: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

538

مانی ژياون، به تی شار و دوور لهتايبه ليی يان و ژيانی سوسياکهوهتههۆی نهئاك بۆ داهاتوو تووشی مبينی کردووهخۆکه ستيان بهيان ههقينهڕاسته ، ب هيچ پالن

واوی بوون و لهرسه ش کردن تووڕه نيا بهکانی ژيانيان تهمههر چهنبههه ل يی و زۆرل تهستيان داوهو...) ده يی گرتووهتووڕه وه و خۆشيان خوويان بهتهميان دراوهوه يان کردوون."و کارهکتر و تووشی ئهست يههد

نج که"هه: ها لهميه قادر دهروههه شتر بهر پ بار، دزی، هۆی کاری نالهسيان پکدان و مادهشه کيان چهرهسڕکهڕ و ل مانهاليه ندين جار، لهکان و تاقم وهن پۆليسی ئا

کی ئاوادا ڕه سزا دراون. له گادا کۆمه بوونيان لههۆی ئيزۆليرهبه نگهبارودۆخی نجانهو گهزموونی ئهويش خۆی ئهئه که وه بووبکهفيهلهتووشی سه توشيان به

گای ئه ت، ئينجا لهبينيب و به ڕ يشتنه گه تانی و ناچاريی و لهرهب ده واندا ڕۆيشتبتنرگكی وهنجانه بۆ فريودانيان کهو گهبن بهستی ئه شاب ت و بۆ الی خۆی ڕايک . رتب

ک بهکات سيسته ستی بهکارنههاتوويی نادات و هه نجانهو گهمی حاکم هيچ ئيمکاندا پهکۆمه ناو وەيهک که خۆيان بهده ردهروهگايان ت گا رباری کۆمهسه کا به شوە بۆ دنيای ئيسالم ن که يههانهو بهساکاری و به ك زۆر بهفييهلهزانن، سهده ر ئ هختانهبه ويستی پ گايهو ئهرهتوانن دنيا بگۆڕن، بهو ده کارهاتوون و ئيسالم پ يان و ڕ

ت. ئه ش کی بهڕوونيان وهستی دههه و کارهبک ويست بۆ دنيای ك مرۆڤ کارهاتوو و پکۆشان لهتايبهئيسالم و به دا په ت ت ی خودا و بۆ خودا، ت کات و مانا بهده ردهروهڕ دا." ژيانيان ده

ته کان لهوهتوندره کان و ئايينيهفيهلهسه کی خراپ لهئورووپاييه و و کان کهوان گهبۆشاييه مان و کۆمهی ن رگيان و مهرهگا وەردەگرن و بهنجانی بيانی موسو

نی ده نو تهگا و بهۆمهن کاليه ی لهنجانهو گهی ئهن. زۆربهکهر کانهوە رپرسانی ونهته به ر کان و فييهلهکان. سهفاشيسته ی ئيسالمييههتۆڕ و ته ونهکه، دهوهنيا دەه

ك به وههوههه کان لهئيسالميسته نج جار لهدهده نجانهو گهسترۆکتوور ڕۆژدا به ن. پوه ردهماعهی جهش ژيان ف وهن، بهکهت نو ندنهش ری خو ی وهی گرووپ، ف

تانی ئيسالميان دهڕهکانی ميسر و عهفييهلهی سهنووسراوه ن و بۆ کهبستان و و ن. دههاندانيان ويديۆی ئيسالمييان پ پيشان ده

Page 540: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

539

نج قوتابيهنجی وهمرۆڤی گه ك کان بهفييهلهکانی لهميه قادر، سهك پ چاوی سيمبولغبووندا دهڕهدوای قهنجان بهون. گهکهدوايان دهو وه نکهير دهسه ن و گهبا ڕن کهگهگايهك دهکۆمه وان لهن، ئهکهده کان بۆيان ئامادهفييهلهسه يدا هه ڕ ست بهتنن. لهو بارودۆخهلماندنيان بکرێ، ئيسالميستهکان ئهسه ك د به وهکهاليه يان بۆ پ

شوويان پ دهخراپه ی کارهوهبووکردنهرهولی قهن قههاوکاريکردنيا ن و لهدهکانی پکی خوداييان پ ده وهکيتريشهاليه ردرێ کهکار ڕاديويهس ئهو کات کهتا ئه سپ ی و تتهش دهوهر ئهداون و ههنه تييان. سايهستی گرنگبوونی کهکردنی ههردهروههۆی په ب

ژراو، بۆسهيان بۆ ئهبه ن، بهکافييهلهسه شتر داڕ شن مرۆڤانهو چهرنامه و پالنی پکی گورج وبه زانن بهو ده ناوەتهوه بۆالی نجانهو گهتوانن ئهی ئايينی دهلهپهغوس

شن. خۆيان ڕابک

ك ده دين و ناکرێ لهفييهلهن سهتاقم ودا ڵ ئيالميستی توندڕهگهکان هن! يهسههه نر خ ئهفييهلهتيی سهسايهگرنگترين که ك لهنگ بوو ئيسحاقی کان ش

ستا چه کان ناسراوهك موتوڕی ئيسالميستهوه که ميسرييه هاندانی ندين جار بۆو تا ئمان. تاقه تۆتهکان هافييهلهسه ك لهئا ی وشه ن کهڕهو باوهر ئهسهکان لهفييهلهسه م

نی کهده وهنيا ئهته لهبهر ئهوەی کی نهرمهيهکافر زۆر وشه ک باوهکه نو ڕی بهسمان لهنانهب و تهويتر نهبۆچوونی ئه وهکانههووديهسيحی و يهی مهڕوانگه ت موسو

نه ژمار دێ، چونکهئه کافر له به م کات . بهخاچدانی عيسا نييه له ڕی بهباوه بۆ وتهر کافر راگرين، بۆمان ڕوون دهسهکانی شيخ ئيسحاق لهگوێ بۆ قسه ندهچه که وهب

يوايه. ئهترسيدارهمه "چلۆن کات : . دواييش پرسيار دهترسيدارترهڵ مهئاژه کافر له و پ: و ده وهداتهم دهربۆخۆيشی وه هه ين؟"کهوت دهس و کهڵ ههر ئاژهنبههه له

، ده"مرۆڤ سواريان ده ، دهيانبا بۆ بازار و دهب كيان يانفرۆش يانکووژێ و ل دڕێ!"دههه

ت، يه ی کافر بهس وشهرکههه و بۆچوونهر ئهسهله ن نگاوی بۆ مين ههکهزماندا بو دەبات، ئاژه ی بۆچوون و ئايينيتر بهسهو که. ئهوهتهناوهو خراپ هه ری توندکا ڵ ن

ڕۆڕ و کوشتن خۆش ده گای ت ت بهسهکات. لهله ڕاستيدا ڕ رن ی کافی ندازهئه ر ئينتدهڕ دهکبههوئهی ئهوشه به ، کهيهربڕينی کافر ههويديۆی کوشتن و سه کا. بهستپ

وههه وهيش بۆ بهوی ئاژهکاتی کوشتنه مان ش ريتی ئيسالميی لهبردنی داب و نهڕ

Page 541: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

540

مال ب ئه کانيش بهالفييهسه وهی منهڕوانگه گرن. لهردهك وهر کهکبههوئهی ئهوشه دا ناکرێ. گهکيان لهيهکاندان و هيچ ماملهفناتيکه ريزی ئيسالمييه وال لهو ئه

مان دهگه زۆر له و ئه وهداخهبه چونکه وهکانهفييهلهداوی سه ونهکهنجانی موسوگايه شتا نه ڕ هفه و به گيراوهه ئورووپا له و گرووپانهر ئهگه. ئهيهرمی بۆيان ئاوا

ن، بۆ گه تهوە کهنجان ڕوون دهياساخ بکر نگهڕهو تاوانه وانه، نيزيک بوونهوە له بن. تهزۆربه ن بکر شتا که ر تاقهگهت ئهنانهيان چاوترس ن بکرێ، ه کيش چاوترس س

نج قوتابيه نگه. ڕهر زۆرههه ر نيزيک بوونهوە له گهکانی لهميه قادر ئهپکيتر، ربازبوون و دوورکهوتنهوە له، بۆ دهتاوان بزانيبايه کانيان بهئيسالميسته تاوان

گايه کی ديکهيان بدايهرگايهده له .بژاردايهکی باشتريان ههو ڕ

Page 542: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

541

وه دهش ویڕۆيی و توندڕهکانی ز

ينه له کۆ ی ر نووسه کدا کهيهوهل دهسهله ٢٠٠٦سا مان ڕۆيی گهر ز نجانی موسوويکردهئا له :ستنيشان کردووهند جياوازی ده، چهوهمان ب

زی کۆن" و اليهکهپلهی يه له رواتيو ياخود "خۆپاڕ به شنهو چهنگرانی ئهمدا کونزوان ئهو مرۆڤه کۆچبارانهدا ده گشتيی له ت کهن تانی باوك ساالرييه له بينر وهو

تانهی زانستيی مرۆڤ لههاتوون و پله ريتی و داب و نه دا زۆر نزم راگيراوهو ووه. ئهدا باوهناويانکۆن له زييه و ش ويستيی ئه خۆپاڕ ی قينهڕی ڕاستهباوه وتۆی بهپوتی خۆيان، س و کهی ئهو کهسانه، بۆ نيشاندانی ههم زۆربه، بهنييه وهئايينييه

و فهزا و ی لهيييهملی و تووڕهو زۆره. ئهگرتووه وهستهدهك بهيهسهرهك کهئايينيان وهتهبارودۆخ تانی ميوان ناگر ك دێ، و وه و زۆرتر به وههدا پ کی فناتيکانهيهش

هندامانی خودی بنهئه تهده کانما قورس و قايمی و نگهڕه که ويهوە. بيانووشی ئهگردا ژنان شنهو چهت لهتايبه. بهوهترسييهمه بخاته کههمهتی بنهواوهيی و تهکپارچهيهر گوشار دهله ن. ئهژ دهزموونی ئهخر کوشتنی نامووسی و مارەيی به ڕۆييهو ز

. زۆرييه

يهتی کزدا گه له ی کهنجانهگه و مرۆڤهئه کی کۆمه بن، زياتر ده ورهبارودۆخدهو ئهرهبه نراوهقينهڕاسته ناوی "ڕاکردن له وه کهبنهشۆڕ ده رۆييهو ز ره" ی ل دا . لهبنه نه کی گونجاو بۆ ئه يان نيهو تواناييهگا ئهکۆمه و نه ما ل ژيان نجانهو گهمۆد

ن. دەستهبهر بکه

دی، ب به سپيکتيڤ ياخود دووربينييهناهوم ه،هه کی کاريی پڕ لهش بوون و پرنن و ارانهو تاوانک نجانی کوڕ گرووپی تووڕهت گهتايبهبه ویهۆکارن بۆ ئه ك ب پ

گايان به ه گا و لهکۆمه له بار بۆ خۆش بکرێ. چونکهو کاری نالهرهڕ داوهمات، که و . ئهوهبيننهدا دهو گرووپانهتی و خۆدەرخستنی خۆيان لهسايهحيسابيان بۆ ناکر

نه نۆم تانی ئورووپاييدا بهموو شارههه له ف رهبينرێڕاشکاوی ده کانی و شدا مهرج . لکوو ن بهبکه و کارهئه وهی ئايينيهقينهڕی ڕاستهڕووی ئيمان و باوهله و مرۆڤانهئه نييه

توان م ئايين ده. بهوانهتی ئهيهنيا بارودۆخی سوسيالی و کۆمهکيی تهرهمۆتۆڕی سه

Page 543: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

542

ک بۆ يه بب به نهنجانهو گهکگرتوويی ئهتيی و يهکيهفاکتۆڕ رچی گهئه . بۆ وکی تورك و عهگه نجانی ر گهنبهههم لهن، بهمول بکهحهکتر تهتوانن يهب نهرهنج

گرن. کدهگورجی يه کانيتر زۆر بهرووسی ياخود ئايينه

ك بهروههه شره ها تاقم ريتی داب و نه دووريی له ن کهوی ئايينی" ههناوی "پش سواری شۆڕشی ئايينی ن و خۆيان بهکهئايينی دهکۆنی ئيسالمی و سياسی -پ

ن. ئهداده تانی عهبۆ قوتابيانی زانستگه و فۆڕمهن ت و دنيای ئيسالم تايبه ب بهڕهی وی سهرنجه به شدا خۆيان له . لهگشتی، ج هی بنهژينگه پ و وهنهخهيان دوور دهکهما

ه کی هاسان بۆ گرووپهپاروويه بنهو ده وهنههنيا دهته خۆيان به کان.راديکا

ره ره وهڕهرووی باوه کرێ: ئيسالمی بوون لهدی دهبه دا دوو ڕوانگهل نی و گ و ششتر ئيسالميستهرهو هاندان به ر دوو گرووپی سهکان بهو جيهادی جيهانيی ئيسالم. پ

کتردا ڵ يهگهوتۆيان لهکی ئهندييهيوههيچ په ون کهشکرابوفی و جيهاديستدا دابهلهسهبژاردە ردووکيان خۆيان بهبوو. ههنه شره هه ی زانی و ههو بۆ دنيای ئيسالم دهو پ و

شانی گه ژە ناوه نجانی ئيسالمييان لهڕاک دا. بۆ الی خۆيان ده گاوهڕاستهکانی کۆمهتوشتر سياسی نهفييهلهسه گای ئيسالميی کۆمه بوون کهڕه و باوهر ئهسهون و لهبوکان پت نهسهگۆڕانکاری به وهريتهداب ونه هۆیبه . دروشميان وهتههۆی سياسهك بهردا دچه به ".وهنه، خۆتانی لی دوور بخههپهت پيس و چه"سياسهبوو: وهئه ی وانهپ

. وهخستهدوور ده وتی تووڕهس و کههه کان خۆيان لهجيهاديسته

دی ناکرێ. کاندا بهفی و جيهاديستهلهمڕۆی سهدنيای ئه ئيتر له و جياوازييهئه شهله وان سهرهربهو به ڕاستيدا ک کانی بستانی سعوودی و شيعهرهکانی عهفييهلهکانی ن

ران خۆی له تهتردا دهورهکی گهپانتاييه ئ زه. ئهوهبين ی زۆربه له ييهناوچه و دوو هشه وه ڕاستدا بهتی ناوهکانی ڕۆژههک . شدارنيه و بهوخۆ چاالکييان ههی ڕاستهش

ران کهشداری دهردووال زۆر چاالك بهنگرانی ههسووريا اليه ت لهتايبهبه ن. ئستاون. کان ڕاوهميستهپشت ئيسال کان لهکا و سعووديهد دهسهپشتيوانی له رژيمی ئه

تانی ئيسالمی و ههفييهلهسه شتر هيچ هه ها هی ئورووپا کهروهکانی و کيان پ ست وشهسهله به وهکانهن سعووديهاليه وڕۆ لهگرت، ئهده ڕاست نهتی ناوهی ڕۆژههر ک

ك دژ بههوموو چه ران هان ده شن ن. شاروهدنيای ڕۆژئاوا و ئ ی مينهانی کهنددر

Page 544: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

543

هچه که شيعه حدا له له ندين سا منی و سو ستا لهده يهو ناوچهه ن اليه ژين، ئ . نگ و تاڵ کراوهژيانيان پ ته وهکانهفييهلهسه

ته ویجاران بۆ ئه ژ ده وهکانهفييهلهناو ڕيزی سه مرۆڤ بتوان بچ يانی در بوو سا بوو و بهگادا ههناو کۆمه قام و کاری باشيان لهيان مه، زۆربهی ئايينی ببينورهده

ڕاشکاوی به ندييانهتمهو تايبهوڕۆ ئهکرد. ئهفتنيان دهبی ئاخهڕهزمانی عه باشيی بهموو يان بۆ ههرکهيان مرۆڤی ب کار و تاوانکارن و ... دهو زۆربه وهخواره هاتۆته

ه کردووهکه ك لهنانه. تهس ئاوا بوونييان هۆی ئيزۆلهنجانی ئورووپايی بهگه ت تاقمك بهگه. ئهوهبيننهدا دهو گرووپهگادا و بۆ خۆ دەرخستن، خۆيان لهکۆمه له ر چاو

مان يا فه، هولهرورهبريتانيای گه لژيك، دانمارك، ئا ڕين، بهرانسهند، ب دا بگمان زياتر و زياتر خۆيان لهنجانگه بينينڕاشکاوی ده تهکۆمه ی موسو گای و

كيان بهو جه وهکان دوور خستۆتهئورووپاييه شاوهده غز كی و دنيايه وری خۆياندا ک Anjemك ئهنجم چۆدەری "فی وهله. مرۆڤی سهيان بۆ خۆيان دروست کردووهتازه

Choudaryموکراسيی ئورووپايی پرۆپاگه عالمی ئاشکرا دژ به بريتانيا به " له ندا دڕاست شاری ناوه وێ لهيههکات و دهئورووپا ده کا و داوای جيهادی ئيسالمی لهدهوهتی ئيسالمی بهريعهندندا شهله ت. سهبه ڕ رپرسانی ن بهاليه له و کارهئه يهوهير ئهر

ته ت!همول دحهرانس تهناوی تۆله به وهکهکليسای و کر

ی ئيسالميی ڕاستی ئورووپا ئيزن بهناوه له وهرانسهناوی توله به گرووپی راديکاگای ئورووپايی دروست ڵ کۆمهگهريب لهخۆيان هاوتهت بهگای تايبهدرێ کۆمهدهر بهنيا ژنانی ئيسالمی لهتهنه و کارهن. بهکه کوو گرن بهخسيری خۆيان ڕادهند و يهژ

تهخی ئهبارودۆ ر مه نهخهش دهکهمنی و تانی ی شارهزۆربه . لهوهترسييهژ کانی ونه کی شارهندن بهشاری له له ئورووپايی بۆ و که رخان کردووهيان بۆخۆيان تهکهش

يدا ته منی ستانی ئهدهتوانان و کاربهن؛ سياسهکهت دهنيا ياساکانی ئيسالمی حکوومهتهو هيچ ده وهگا شتۆتهی کۆمهشهو بهستيان لهده کهناوچه دا ناکهخا کی ت ن. ت

کههۆی کارهريش بهگهئه ست پيشان بدهوێ هه، بيانههوهسات نگ ن، ئيتر زۆر درهوی گهيان لهوهقينه. تۆوی تهبووه شك و د ماندا وا چاندووهناو م که نجانی موسو

ك دهی بۆمب و کارهوهقينه، تهی کاری تووڕەيیڕوانيمووکات چاوههه ت. سات کر

Page 545: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

544

ره رانکه پۆلهو شهتوانی ئه"ک ده: يهوهدا پرسيار ئهل و ؟"رابوه رهما ن ست

مانانهی ئهزۆربه کاری سياسين و دوور له ژين بهئورووپا ده ی لهو موسوهزووی باشترين بارودۆخ و داهات بئاره ی شهو بهر ئهگهن. ئهکهکانيان دهۆ مندا

رۆريست سهگا بهکۆمه کی ههچاوی ت ن، کار کدانی کهترسييهو مه يههير بکر بۆ ترهئاشتی. به ست لهمتر ههکه که يهزۆرينه شهو بهدا ئهم ل يی ر تووڕهنبهههو

ماندا دهمينهکه ی پرسيای موسو ت، ج کهمينهکه توانن خۆيان لهوان دهئه . ديارهرهگرن. کان ئورگانيزهفناتيکه دژ به شهو بهکرێ ئهم زۆر ئهستهم دهوه، بهنهجيا بکه بکر

کردنی ب هه بۆته يهو زۆرينهنيا کاری ئهته ست و ب اليهچاول کی يهن. بازنهوك هاتووهشه کی يه وههۆی چاالکبوونيهبه کهمينهکه وههکاليه له که يتانی پ کجار ترس

هۆی ناچاالك بوونی به وهکيتريشهاليه و له وهگای ئورووپاييهناو کۆمه زۆری خستۆتهمانه، ههکهزۆرينه ن و لهير دهك چاو سهيه کان بهموو موسو ی ڕوانگه کر

نن. يسالميست دهفی و ئلهموو سههه وهکانهئورووپاييه نو

ی خۆش نيه هيچ دياره کی ئاسايی پ مان ی تاوانبار بکرێ، کهوام ئايينهردهبه موسومان لهها هيچ گهروههه ندکاری موسو کی خو رپرس بۆ به ئوورووپا خۆی به نج

ڕۆڕ لهکان و جيهاديستهفييهلهباری سهکاری ناله ته کان ياخود ت کان يا هئيسالميي ون. به بارانی ژن لهردهبه ران دانان ئاساييانه و ئيسالمييهکی زۆر لهيهم کات ژمارهئ

ست لهکان و ههقامهر شهسه چنهد دهمهکاريکاتۆری محه دژ به کی دژ نبهههو ر فيلموههه به کات کهده وهڕوانی ئهگرن، مرۆڤ چاوهئيسالم ده به ك له مان ش و تاقم

مانه نهکان و جيهاديستهفييهلهی سهکاری تووڕه دژ به ئاساييانه موسو ناو کانيش بڕژك تی ئيسالم وهرامهکه نيا دژ بهتهنه وکارهئه ن. چونکهحکووميان بکهکان و مهقامهشه

ه، بهيانهکهئايينه کا. ا خهوشدار دهدگايهو کۆمهکانيشيان لهکوو داهاتووی منداتهدههاوکات کاربه تهرپرسانی ئاها بهروهکان و ههئورووپاييه ستانی و کانيش يينی و

ر پرسياره ونهکهده ش به ، کهوهژ ناگرن. تووڕانه و مرۆڤهچاالکيی ئه بۆچی پ

مانه چه کان بهليبراله موسو رواتيوهوانهپ ورهگرووپی گهك کان خۆيان وهی کۆنزچه ها بهروهن. ههکهير دهك تاك سهوان خۆيان وهئه ن، چونکهناکه ئورگانيزه ی وانهپ

ده کيان بۆ وهز کهدهڕۆکان هيچ خواست و مهيل ز و کارت نانی ه ريی سياسی لهسته

Page 546: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

545

رهگادا نييهناو کۆمه ست نهنگی و ههو ب دهنيا ئهدا ته. ل تهان دهيگرتنهو هۆی بنه فی و جيهاديست خۆيان بهلهسه ویئه ن و بهری ههنو مانان دابن ناوی موو موسو ن. وان چاالکيی ئيسالمی بکهئه

شتر، تورکه رانيش هيچ رهبوو و عهنيايی گرووپی خۆيان ههکان بهتهپ ب و ئر يهموويانی لهفی و جيهاديست ههلهمڕۆ سهبوو، ئهنه وهکهيهکيان به ندييهيوهپه ك ژ

ت تايبهبه ورهترسی گهن. مهکهده ك زمان قسهيه موويان بهو هه وهتردا کۆکردۆتهچهمان ئهله وه وێ بهيانههده و گرووپانهئه که يهوهئا کخراوهی ياسايی وهش سيحی مه ك ر

کههووديهو يه ن. سياسی بکه ب و چاالکيیگا ههر کۆمهسهرييان لهکان کارت

کهرهبه وهمالبه ٢١ی دهسه گاکانی ئورووپايی لهکۆمه دياره هوتهژيانی نه وهو پداويستيی ژيان وهنگاو ههکان ههجۆراوجۆره ک پ نن و ههند ك خويندن، کار و د

تانی هه وی هاتنی مرۆڤی و تهمافی مرۆڤ زياتر س کان ئورووپاييه ژار بۆ ورهخۆش ده تانهستانی ئهدهر کاربهگهدا ئهکات. ل ژراو بۆ ئه به و و شتر داڕ و پالنی پها ياساخ کردنی روهگادا و ههکۆمه بوونيان لهدانی ئيزۆليرهزن نهو ئي مرۆڤانهکی باش و لهتووڕه گرووپه نگهدروست بکات، ڕه و مرۆڤانهبار بۆ ئهکان، بارودۆخ

که منی به وهداهاتووی پ گا گارانتی بکرێ. شدارانی کۆمهژيانی ئارام و هر بن بهکان دهئيسالمييه وهب ف ن. وت بکهس و کهگرتندا ههخنهڵ ڕهگهکيتر لههيش

مانی ده ر بن کهمرۆڤی ئا کی موو ڕهنانهته ب ف توان شی مهڕاکيشيش دهت کهس. دياره مانی ب شه ئا کهک تانی ئيسالمی کارت مان و ر کۆمهسهريی لهی و گای ئا

تانيتری ئورووپاش داده تهن و دهو کههۆی گۆڕا ب يی مرۆڤی ژيان و تووڕه وهنی پ کان. نهموو اليههه

دی من ئهزنترين ئارهمه رهگه که بوو وهزوو و هوم مان ل ربوونی به نجانی موسو فشه ژی ژيانی ئازاد و بوون لهورهها گهروهسازی و ههزانست و پ تی ئازاددا، چ و

تانی ئيسالمی به ڕن بۆ و شهرن. بهی بهديار مود ی ئيديۆلۆژيکی و م ککی بهتيی بهها دژايهروهگای ڕۆژئاوا و ههستروکتووری ئيسالمی کۆمه رچاوی ش

کهر ئيسالميهنبههه کان لهئورووپاييه چهکان، کارت ت لهتايبه . بهبووهی ههوانهريی پمان هه کازابالنکا و ئيستانبووليش ئيتر له تنانهته رە کهمهير و سهوتی سهسو کهئا

Page 547: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

546

رەدا زيندوو کراونه ميسان له، ههماوهباويان نه مانانی ئ وان موسو ڵ گه. هاوکات لهوهنتانی ئيسالمی دژ به وەشدا لهئه رهکان بهرگری و شۆڕش دهفناتيکه و بيری کرێ، ل

رهده ردهروهفی و جيهاديستی زياتر و زياتر پهلهفاشيستيی سه ت. ل ويرووسی کرتانی ئيسالمی. له زۆر چاالکتره کهخۆشييهنه ويرووسی و

وه کان بهنهردووك اليهب ههده و ويرووسهناوبردنی ئهبۆ له وام چاالکی ردهی بهشدەنگی بهن. ب اليهبکه گای کان بۆ کۆمهفی و جيهاديستهلهڕادەی خودی سه نی و ب

. ترسيدارهئورووپايی مه

Page 548: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

547

ی کۆتايی قسه

لنهتوانی زانستيی وهناس و سياسهکۆمه رنست گ " و Ernest Gellnerر "ك ئنهرايی وهئيسالمگه "Francis Fukuyamaفرانچيس فوکوياما " بينن ك دهيهوهك جوو

کهئه که شنی ئهو که هاوچه يهکی بۆ دنيای ئيسالم ههرييهمڕۆ رۆڵ و کارتکهرييانهيه وا سوسيال تای رهو سه ی نۆزدهدهکۆتايی سه له کانناسيۆناليسته –کارت

کی پيری ب م وهئورووپا بوويان. من خۆم دنيای ئيسال مدا لهی بيستهدهسه ك پياوکی به بينم کهت دهستههده ری خۆی وری سهده يی لهتووڕه و به يهوهستهدهگۆچانن و ههدههه تهر کهسووڕ ی نزيك ب ت. ئهوهس ل دەگر کی ت هۆڵ و و ده، پالرياکانيان وهئامانجه يشتن بهکان بۆ گهی ئيسالميستهراوهوريايههه ، بۆ من ن خستووهڕ

زبوون نييهی بهنهک ههر نيشانه زيی ئهنانهکوو تهبه ه وانه؛ ڕاست ت هی ب هره له ڕاندن و هاوار کردنك نهوه کدا. بهل زييهر ئهم ههوار ی و ب ه

. ترسيدارهمه که کانهئيسالميسته

مانی و ئيتالياوهتهنه فاشيزم له ناو کهات، سه يی لهکانی ئا کی هاوکاتدا پ ك ردهفاز متانهئه که ناکردن له و و وان بارودۆخی فه بۆ و وييان، تهی نهنگی و ناسنامهرههنمهگرت. زۆرانيان ده قينهڵ دنيای ڕاستهگهله رەين ئ وانيترن که والش ئه، لهل

مه مان دوورن ن ودوژمنی ئ وه . بهل مانانی جيهان لههکی هاوچيهش ك به شن موسو ر قينهو زانست و ژيانی ڕاسته وهکهاليه تيی ئايينيی لهين خوازياريی سوننهمابه له کهکی هاوچهيه، ڕاوهوهکيترهاليه له مدا دوو جار ی بيستهدهسه شن لهستاون. بارودۆخ

کهات و تا مهردهو سهسات کرد. ئيسالمی فاشيستی لهجيهانی تووشی کاره دا پکی زۆری ههوڕۆش اليهئه زگرتن و وهفاشيزمه واسين بهم خۆهه. بهيهنگر و هکی تايبه مسان لههه کی ئهفاز هۆی به وتۆی ناب چونکهتيی کاتيدا هيچ سوودژوويی، فاشيزم بهزموونهئه ن و زۆر بهوام ردهکانی م . مانی بزوويی توونا ده نام

شکی مرۆڤ و قوربانيدانهوە، بهوهڕ، شوشتنهشه فاشيزم به م له. بهستراوهی مناوهشکه ميشهکۆتاييدا فاشيزم هه ژه نده: چهيهوهنيا ئه. پرسيار تهستی ه ؟ ی دهدر ب

ك ئه ياخود به ؟ بهواو دهته وتنهرکهو سهچ نرخ ئورووپا چۆکی تا فاشيزم له وهداخهبرانکه ڕهو شهندين مليۆن مرۆڤ لهپ دادرا، چه و ست دا. ده دا گيانيان لهرهما

Page 549: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

548

تهفهدوای زه تنانهناو چوون و ته ڵ لهی مرۆڤ و ئاژهکان و ژينگهشاره ربردنی ورانکهر ئهسهکان بهکگرتووهيه و وەزمه ما ژ شهشدارهو د يانی در ارد ڕی س، بۆ ساوان ڕۆژئاوا و ڕۆژهه له ی تا ڕووخانی فاشيزمی ئيسالمی، ت دهن کرد. بل ستيپ

کی کهرهزه به ڕەدايدانی شهو مهمرۆڤ بتوان له ؟ ئايا ر و زيان متر ڕزگاريی بموکراسييهماگنه ڕنيته و د كی کۆمه توانن لهت دهتيزمی مود گای ئيسالميدا بارودۆخ

نن کب تهگهنگاندن لهسههه که به ئهوتۆ پ متر بدرێ کانی ڕۆژئاوا، قوربانی کهڵ وکی ئهرهوهو بوونه ياخود ژينگه ی ب ئاگايی و کانی زيان ت؟ ب وتۆيان ل نهکهو

گانه ته يی مرۆڤ لهب وهش بۆ بهڵ و هاوبهکۆمهکان بۆ کاری بهئيسالمييه و بردنی ڕکی پڕ له منيی، ژيان کی به ه ؟ يهتدوادا نههيچ ئاکام

شی به مرۆڤ له نگهڕه مان ميسر پ تی ئيسالميی برايانی موسو دروستکردنی و، به نان بهبه وهم ئهگرتب ت بهنانه. تهگشتيی نييه ئيسالميزم به مانای کۆتايی ه

مانيش نييه، چونکهمانای له وهر وههه ناوچوونی برايانی موسو شتريش باسمان ل ك پتی جيهانيدا چاالکييان ی حهنيزيکه کوو لهميسر به ر لهك ههوان نهکرد، ئه فتا و

کی گه يههه يی يه به ورهو تۆڕ ناوهدەرەتانی ما که . کجار زۆرەوەيان پ

کی ئيسالمی بهبه ت نانی و که نگ ته کانئيسالميسته م هيوادارم بارودۆخ بۆ پت. مه ران توانيان چهبکر کی ئيسالمی ديکتاتۆر الکانی ئ ت ستا و ش ئ ند ساڵ پ

نن و خۆيان له كبه بهپ ر س وی نه و به وهڕی سارددا بشارنهری شهژ فتی هۆی چاته بوونيان ڕای دابڕان و ئيزۆلهرهبارودۆخی سياسی و ئابووری خۆيانهوە، سه که وو

تانی دنيا، خۆڕاگريی بکهی زۆربه له ی ڕابردووهچه م لهن. بهو زۆر وهند ساکی نوێ مرۆڤ خۆڕاگری بکا ياخود يه کی ئاوا دژ بهکرێ ديکتاتۆرييهئهستهم ده

ت، چونکه وهکهيه يی ئابووريی جيهانی بهستراوهجيهانی بوون و به به دروست بکرڕنيوهها پهروهو هه ش به ردهم ههر ئهسهی مرۆڤ لهنديی مود پای پ دروستبوونی دۆ

ران دهك مهوه ت. تهالکانی ئ ی باکوور يا ك کۆريات ديکتاتۆريی وهنانهگرژه بهتورکمه ن. بده ژيانی خۆيان نستانيش ناتوانن در

ك که له ی کۆنفرانس کم له له ٢٠١٣سا وانی تڵ سياسهگهبرلين گيرابوو، باسك سه" لهFrancis Fukuyamaناوی فرانچيس فوکوياما "مريکايی بهزانستيی ئه ز ر ت

Page 550: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

549

ژوو " به زراند. دوای ڕووخان و " دامهEnd of Historyناوی کۆتايی موبوونه کب تهوهل ر سهت، فوکوياما لهتايبهبه گشتی و رووسيه کان بهکومونيسته ی و

موکراتی ليبرالی وهستهسي که ڕيهو باوهئه ی ئيديۆلۆژی ك تهمی د ترناتيو ج نيا ئاتانی ڕۆژهه تهت دهو تهوهگر مۆکراتيی و ئازاديی و م پرسی، ئايا د . من ل

تهکانيش دهئيسالمييه و گوتی: ؟ ئهوهگر

ديی له ، چونکهبڕوای من ئيسالميزم کۆتايی پ نايه "به نسيالی ناهوم ناو پوتمان يهگه تانی ئيسالميی ندنی ئابووريی زۆربهسهرهو په کجار زۆرهنجانی موسو ی و

چه . بهزۆر نزمه ر بارودۆخی ئابووری جيهانيان له ورده ورده ی چين کهوانهپ ژی خۆيان گرتووه تانی ئيسالميی به ، لهبا و وەستان رهڕاشکاويی و گورجی به و

ت و کهبه رهڕوا. دياده رن تانه، ئهوهکانی جيهانييهندييهيوهپه سهرههۆی ئينت و وت. ڕه توانن بزانن لهده هۆی مانگرتن ياخود مرۆڤ بتوانی به نگهدنيادا چی ڕادەبر

، بهچاالکيی سياسی يه ن دهيهم دوای ماوهك يا دوو ديکتاتۆريش بڕووخ ن کهگهك توهکيان بۆ بهخی کزی ئابووری هيچ گۆڕانکارييههۆی بارودۆبه ت. ڕه ڕ نگهناچ

ك له ره و ڕووخان ك ل ، بهشۆڕش ك ب ك ههم ههوێ پ ك خۆی ر وهمووشتتهده ن کيان لهکان جا ههناتيکهفه بۆ ئيسالمييه و بارودۆخهواو ئه. تهوهم و ر سهر ن

، وه کی نه نگهکان ڕه. ئيسالمييهت وايهکههرکی پڕ پيت و بهوييهك زهب ت توانن ونن، بهربهئيسالمی سه كب ماوهری رووخاوی بهيکهر تهرم و پهسهم لهخۆ پ ی ج

ته نن وهمهت دادهريعهکان ياسای شهو راق، سوريه ك لهزر ، ليبی، سوماليی، عکهند فاکنجاميان دا. چهفغانستان و ماليا ئهئه ك کارت وخۆيان بۆ ری ڕاستهتۆر

نانی ئه که :يههه و بارودۆخهپ

مانانی جيهان تهسه له ٦٥ - هنيان لهمهدی موسو ر سی سا .ژکاريی لهپله - تهکجار زۆر گورج دهکی يهيهڕاده نجاندا بهناو گهی ب رێ.سه چنسيالی تووڕه وزه - ناچ ئاوره وت بۆ ناوك رژانی نهبوون وهو پۆت و و

شه و ماندوويی بڕوا، چونکهرهزوويی به وا به نجانهو گهی ئهوزه کگاچارههه گای ئيسالمی زۆر ساکارترهکۆمه دروستکردن له وهدۆزينه تا ڕ

شه کان. بۆ ک

Page 551: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

550

ت خۆيان بهبه - شه رپرسانی و تهک ن، هيچ ماندوو ناکه وهکانهی وکيتر تهبۆ گه ئالترناتيو ن کان ئيسالمييه وهو بزوتنهرهناچار به و به وهنجان نام

ن. ڕێ دهوه خر

فۆڕمی ئابووری و سياسی نييه ڕيان بهکان باوهئيسالميسته تيان به. مافی حاکمييهر. وهنووسی خۆيان دوور خستۆتهگرتنی چارهوهستهدهبه کيان لهو خه سپاردووهخودا ئه

، کهيهجيهاندا هه يی لهتووڕه يی خودا دژ بهميشهکانی ههرهربهبه ڕيان بهوان باوهئهتی خودايی و کاتهنيا ئه. ته"يهر "خراپهسه" بهربردنی "چاكهفهکهی زهئهنجامه ی و

، تهمهدانه تن بهموو مرۆڤی جيهان نهی ههو کاتهنيا ئهزراب مان بووب ، ئاشتيی موسووه، جيهاد بهو کاتهيشتن بهگرێ. تا گهو خۆشيی جيهان دانا ژهردهی بهش ی وام در

.ده ب

ندهو هۆيههاوکات به ی ل بۆته ی ئايينی ئيسالم ه ندهشاخ و با گرووپی وه و هن، يه ويتر بهو هيچکاميشيان ئه جياوازی ل ساز کراوه گای ڕاست دانان کبوونیڕمانانی جيهان ته ی ل هاتووهون و خهك خهنيا وهموسو د کاتی مهت محهنانه. تهيا

ش بينی کردبوو که و ده ٧٢ر سهئيسالم به خۆی پ گادا ب تهڕ وان له ٧١ که وهکرتهکيان دهنيا يهنم و تهههناو جه چنهده وان رکام لههه که يهوهير ئهشت. سهههناو به چ

ن."داده کهشتييهههبه گرووپه خۆيان به ن

شه راق، لوبنان و يه، ليبی، ئهکانی سورياک ن، مهفغانستان، پاکستان، عتانی خه ن لهکاناتيکهمسانی فهو هه تهوهبوونهورهگه وان ڕی باوهليج و شهو ڕی ن

ران و عه کی نوێ بۆ ی شهمينههموويان زر ههبستانی سعوودی، ههرهئ پۆلزتر ده زۆر به ن کهکهراديکالبوون ساز ده شوو، چونکهوانهموو ئههه ب لهه ی پ

کدانهو شهئه تهته ڕ و ل تهئيسالمييه نيا سنووری و و شانۆيهکوو ئه، بهوهکان ناگرتوانن خۆيان هاسانتر دهڕۆژئاوا زۆر کان لهت ئيسالميستهنانهگرێ. تهجيهان دادهن. سوسيال گاکان فريو بدهکراوی ناو کۆمهنگری ئيزۆلهن و اليهبکه ئورگانيزه

مان دوای ناسيۆناليسته ساڵ ٧٢ستيان خوارد. کومونيزم توانی ساڵ شکه ١٢کانی ئايتا يتا پهيان پهستهموو شکهو ههڕای ئهرهکان سهخۆڕاگريی بکات. ئيسالميسته

Page 552: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

551

شن، چونکهنگری نوێ بۆ الی خۆيان ڕادهيهال وهوهخودا و پالنی ئه خۆيان به ک . واسيوههه

کيتريش بۆ سهبڕوای من فاکته به ی زياد بکرێ ئهوتن دهرکهر ويش گوشاری ب لنا سهفاشيسته که ،الوەکييه مان و ژاپۆنی ه موکراسی ئه ژنۆ. لهر ئهکانی ئا وژاپۆن د

کهات که موکراسی لهوهوی خوالر کردهو زهرهبه وهئاسمانه ريان لهقهيسه کات پ . دمان ئه کرد کهو کات دهئا ر بۆ خه ستيپ کی ڕوون بۆوه و پالن و ويستی هيتل

شه يان لهکهتييهسايهکه ژ به واوهپ نڕ کی خو دنيای م لهکی ناساند. بهخه بۆ مرۆڤزی ئاسمانی له خۆی نادا کهبه تهو غيرهس ئهمدا هيچ کهئيسال ت ه ر پرسيار دابن ژدهخنهو ڕه مانانی جيهان ئهستهم ت بگهچ زۆربهی ل بگرێ. و ن کهی موسو

موکراسی ناتوانن خۆيان له کی نهبينراوی ئاسمانيی وهڵ بوونهگهئازاديی و د رگای دوو له ن کهسازگار بکه وهئه ن کهوێ ت بگهکات. نايانهکونترۆڵ ده وهرهڕ

م جيهانهکی ئهو هيچ ئيديۆلۆژييه رهبڕيارده که ی مرۆڤهوهکوو کردهڕ بهباوه كنه مرۆڤ، مرۆڤی تر بکووژێ ياخود گيانی خۆی بۆ فيدا بکات. که نييه وهشايانی ئه

رمارکتی قوڕئان هيوادارم بمتوانيبايه لهو نووسراوەي نای بکهم که سووپ ه دا ودا کۆبۆتهوە. کراوان ت نهران و باوەڕپ چهندە پڕە و چهندە کهل و پهلی جياوازی بۆ خوی کييهکی ناديار له ج ک و پ به داخهوە ئهو کهل و پهالنهی ناو قوڕئان بههۆی ڕ

وەرگرتنی زۆربهی کهل و پهلهکان ک ل کهوتی که ديار نين و خۆياندا دانهنراون. رڕانهوەی چيرۆکهکانی لهگهڵ کستی گ ن که کۆنت جار و بار تهنيا ئهو کاته دەبينرر مارکته شت كيش لهو سۆپ مان ن. ههموو موسو ندر سهنگ ستا هه ڕاستييهکانی ئن. ئهو کهسانهی لهو ناکڕن، ئهگهرچی ئهو سۆپير مارکته بهگشتی به باشيش دادەن

ك سهرنجيان بۆ ئهو بهشانه دووکانهدا دەخولينهوە، ني ازی جياوازيان ههيه. تاقمشراوە که لهگهڵ بارودۆخی ژيانيان، لهگهڵ کار، بيرکردنهوە و گوتهکانياندا ڕاکك بۆ بارودۆخی ك تامهزرۆييان بۆ ئهو بهشانه ههيه، که ئالترناتيو . کهسان دەگونج

ن و يارمهتيدەريان دەب بۆ خۆ ن ك د واندن و ههست به کهسايهتی ژيانی کاتييان بۆ پمان که له سروشتيدا ئاشتيخوازە، ياخود بهو کی ژن يا پياوی موسو خۆ کردن. مرۆڤنراوە، بهدوای سووڕە ئاشتيخوازەکانيهوەيه و ئهو پهرتووکه به ئيسالمی وەيه ڕاه شنن و خۆيان له کراوانهی سهر بۆ شهڕخوازی دادەنهو . ئهو باوەڕپ ڕاستهقينه دادەن

Page 553: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

552

بی قوڕئانهوە کۆم هکانيتر به جياواز دەناسن، له اليهن بهشه شهڕخوازەکانی کت هن. شر ڕادەک

رمارکتهدا شت ناکڕێ. ك له ناو ئهو سوپ م ههر وەك گوتمان: ههموو کهس بهندنهوە يا گوێ ڕاگريی ئاگاداری گای خو مانان له ڕ زۆربهی ههرەزۆری موسوکی گهرم دەکهن که ئهوان گايانهوە ههست به ههست سووڕەکانی قوڕئانن. لهو ڕ

كی مهزن و گهورەن ياخود پهيوەندايهتيان کی ئيالهييهوە ههيه و ئهندامی شت به کارههر بهو هۆيه ئاگاداری ئهوە نين که ئايا ئهو نووسراوەيه بۆنی رق و کينهی ل دێ، مانان ئاگاداری ناوەڕۆکی نووسراوەکانی ياخود ئاشتيخوازانهيه. زۆربهی موسوك، ئيسالمييهکی ڕاستهقينه نييه. ههروەك کراو قوڕئان نين. ههروەها ههموو باوەڕپ

کراوانی ئايينهکانيتريش زۆربهی اليهنگرەکانيان ئاگاداری مهس يحييهکان ياخود باوەڕپکی س و کهوت مانان هه ناوەڕۆکی نووسراوەکانی ئايينهکهيان نين. زۆربهی موسوئارام و ب قرەی ئايينی وەك کاتۆليك، يههوودی، يا مهسيحيهکانيان ههيه. مرۆڤی

ز له ن. ئۆرتۆدۆکس، نهريت خوازی خۆپار ههرکام له ئايينه گهورەکان دا دەبينر

مهسيحييهکان شهڕی خاچپهرەستی و فازی کۆلۆنياليزمی خۆيان ههبووە، که مرۆڤ کهوە "شمشير" و ئينجا پهرتووکی ش ههمووشت : "پرەنسيپی له پ دەتوانی بهکورتی ب

ژووی چهند بهرەيی و جيابوونهوەی کليس ش م اکانيان 'ئينجيل'". مهسيحييهکان وەپناوە و له بڕانيان کۆتايی پ ه کهه ی کات کارەساتی براکوژی و ل کهوتوون و بهپشتا بۆ گهيشتن بهو بزووتنهوەی گشتيدا ههميسان يهکيان گرتۆتهوە، ئهگهرچی ه

شه. کی زۆريان له پ يهکيهتييه کار

دەچ که فراکسي بڕانی سووننه و شيعه تا ئهمڕۆش ههر بهردەوامه و و ۆنی ههت. ز نهبووب ندە به ه نهگر له بهرانبهر يهکتردا هيچکات وەك ئهمڕۆ ه ئاشتی ههی قوڕئان ئهو دەمه کۆتايی پ دێ که ههموويان توونا دينان، که به پ شهڕی دژ به بزە ئيسالمييهکان شهڕی کرابن، نيزيکايهتی ئايينهکان نهگونجاو دەکات. تا ئهو کاتهی ه

شك داب ن، ئهو نيزيکييه هيچکات جيهانيان له م کی ئيالهی دابن و شهڕەکه به ئهرکر کهوە ژيانی پڕ له ئاشتی و ئارامی ههموو مرۆڤ کو ك نايهت و هيوای پ پ

تهوە. دەکر

Page 554: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

553

ين. مرۆڤ م تاوانی ئهو رووداوە ناتوانين تهنيا لهسهر شانی قوڕئان دان بهکی شهڕخو م به ڕاشکاوييه مرۆڤ ناشتتوان به گشتی ب که ئيسالم ئايين ازانهيه. به

ك هاتۆته ئاراوە ژکارانی ئهو ئايينهوە، بارودۆخ دەتوان ب بههۆی پرەنسيپی ڕاودراوە و لهم کی تايبهت له سووڕەکانی قوڕئان گرنگايهتييهکی تايبهتيان پ که بهش

گهيهوە زۆربهی سووڕە ئاشتيخوازەکانی ب ڕەنگ و پووچهڵ کردۆتهوە. ڕ

وەکرد، ئهويش دانانی ئهو شتريش باسمان ل شهيه ئهوەشی ل زياد دەکری که پ ککی ئيالهی و گوتهی ست کوو وەك مانيف کی ئينسانی به کست بی قوڕئان نهك وەك ت کتپهڕ دەب و گۆڕانی بهسهردا نايه. لهبهر ئهوە، ن و کاتدا ت کۆتايی خودا که بهسهر شو

وازی به بڕوای من ناتوانرێ نووسراوەی ت که ش وەيه سهير بکر قوڕئان بهو شك لهسهر سو کهوت هکهی، هه شووی بوويهتی: حکوومهتی محهحهد و کۆمه پکی ئايينی رووداوەکان و بارودۆخی سهردەمی کاتيی خۆيهتی، وەك کۆمه

تازەپيگهيشتوو.

وازە ، پهرتووکی قوڕئان دەتوان بهو ش ئهگهر مرۆڤ ئهو بۆچوونهی لهبهر چاو ب به ڕوونی خۆی دەستهبهندی بکات:

گهيی - س و کهوت بهشی به هکهی محهمهد و هه ، که خۆی به پهروەردەکردنی کۆمهکانی مهککه، يههوودی و تهنانهت به ژنهکانی محهمهدەوە خهريك له ههنبهر خه

ژوويی سهردەمی کردووە. کستی م ئهو بهشهی قوڕئان له ڕاستيدا دەکرێ تهنيا له کۆنتی ت بگهين، چونکه ناوەڕۆك و ڕوانگهی ئايينيهکهی تهوە و ل ندر کاتيی خۆيدا بخو

ژوويی سهردەمی خۆی ساغ بۆتهوە و ناب هيچ –لهسهر سروشتی سياسی ممانان ههب کهرييهکی لهسهر ژيانی ئهمڕۆی موسو .کارت

ی بهشی ياسايی - ، که بۆ دابينکردنی ئاسوودەيی، خۆشی ژيان و بهرگريی له کۆمهشووی ساغ بۆتهوە. ژ لهگهڵ دوژمنانی پ محهمهد و جار جارەش لهسهر وت و ونهرانی ياساکان تودی ب بهزەييانه بۆ تاوانی لهشيی دژبهران و بهج نهه ڕەنگه م

، چو کی ئاسايی بووب کی بۆ سهردەمی خۆی شت ترناتيو چ ئا نکه لهو سهردەمهدا هی دزينی دوبارە، بۆ ئهو نه پهڕينی دەستی مرۆڤ بههۆی ههو تر بوونی نهبووە. بۆ وسهردەمه که بهنديخانه بوونی نهبووە، بۆ ترساندنی مرۆڤ و پاراستنی ماڵ و دارايی

Page 555: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

554

ك به سيستهمی مافناسيی ت کی باش دانراوە. لهمڕۆدا و و ياساييهوە شاروەندان به کارئيمکانی زياتری بۆ سزادانی مرۆڤی تاوانکار ههيه. له ڕاستيدا ئهو سووڕانهی مه متمانه و ئيعتباری خۆی لهدەست داوە و له دنيای ستای ئ قوڕئانيش بۆ سهردەمی ئ. به ههمان ييان ههب کهرييهکی ئهر ڕندا ئيتر ناتوانن بۆ دابينکردنی ئارامی کارت مود

وە بۆ ئهو کهس ه، يان مافی ش کۆڵ دەخۆنهوە ياخود زينا دەکهن، مافی بنهما انهی ئهنين. بۆ ئهو ميرات و سوود خۆری و هتد... ناکرێ ياسای ئهو سهردەمه بهکار بويست بووە و سهردەمه دانانی ياسای پهيوەنديدار لهگهڵ بارودۆخی تايبهت به خۆ، پ

تانی زۆريش ب بهزەييانه و دوور له مافی مرۆڤ بوون. له مڕۆدا له ههرکام له وڕن گايهك دەدرێ که ههر -مۆد نانی کۆمه که ی پ مۆکراتهکان ههو چهند ئايينيی و د

يدا ههست به بهختهوەری بکات. ك به ههر تايبهتمهندييهکهوە ت مرۆڤ

بی قوڕئان و بهشی ئهدەبی - غهمبهرانی ناو کت ڕاوەکان و چيرۆکی پ ، که خۆی به گلهسهر خۆشيی بهههشت و سووتانی جهههننهمهوە خهريك کردووە، ههروەها ههواڵ

تهوە. مرۆڤ ڕ ته عهڕەبييهکان دەگ به تامهزرۆييهوە داب و نهريتی سهدەی حهوتی وڕاوەی سهير بکات. عارفان کوو تهنيا وەك گ ، به ژووە زۆر به گرنگ دان ناب ئهو م

که چارەيهکيان بۆ دۆزيوەتهوە: ئهوان سووڕەکانی جهههننهميان له قوڕئاندا دەمی ت دەگهن. بۆ ئهوان وەی خوازتنهوە (استعارە) ل ڕووحانی کردوە و به ش

جهههننهمی ڕاستهقينه زياتر به جيابوونهوە له خودا و بهرەنگاربوونهوە له ن. تاوانهکانيان دادەن

کهاتووە له دادپهروەريی، يهكڕوويی، يهکسانی، يهکيبهشی گشتی ئهخالقی - هتيی، ، پقاندن و به گرنگ زانينی کاری ئهخالقی و بهفهرمی ناسين و سهلماندنی خوكن وەفاداريی. ئهو تايبهتمهندييانه ب شك گرنگترين هاندەر بۆ ناسنامهی ههر مرۆڤگايهکی مانهوە نييه. ههر کۆمه کراوانی موسو و تهنيا پهيوەندييان به باوەڕپ

گاکهيان بهکارهاتوو و کاريگهر لهم جيهانه جا ، کۆمه کيان ههب ههر ئايين يا باوەڕلهسهر ئهو تايبهتمهندييانه بونيات ناوە. ئهگهر عالمان و مامۆستايانی ئايينی زياتر کاتی هکانی ئهم جيهانه زياتر خۆيان بهو تايبهتمهندييانهوە خهريك کردبايه، بۆی ههبوو کۆمه

ك نيزيك ببانهوە. ل

Page 556: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

555

کی باوەڕدار سوکنايی و ، کهبهش مهعنهوی سووڕەکان - دا ههر مرۆڤ لهوتهوە. دا دەدۆز هيواداری ت

س و کهوت لهگهڵ ئهو سووڕانه دەکات که پهيوەندييان لهگهڵ م مرۆڤ چلۆن هه بهمحهمهد دا ههيه؟ له ڕوانگهی منهوە ڕەخنهيهکی وشيارانه لهسهر گوته و کردەوەی

کی يهکجار زۆر گرنگه. تهنيا ب غهمبهر کار مان له ههنبهر پ ۆ ئهوەی گهنجانی موسوه . بههۆی ته هکان خۆيان ئامادە کردب نانهوەی گرووپه ئيسالميسته ڕاديکا گهه بهدا پهروەردە دەب که ی ئهو گهنجانهوە ههستی کهميی ويژدانيان ت دانان له سهر ڕ

ما . ئهگهر گهنجانی موسو وە ناچ ی گوتهکانی قوڕئان بهڕ ر بن گۆيا ژيانيان به پ ن فکستهکهی ت بگهن، نهک ههر دەتوانن باوەڕەکهيان ی کۆنت بهشهکانی قوڕئان به پ

گهياندن و روونکردنهوەی کهسانيتريش ئامادە بکهن. کوو خۆيان بۆ ت ڕابگرن، به

س و کهوت لهگهڵ سووڕەکانی ئاشتی و کی هاوچهشن ئاڕاستهی هه پرسياربی قوڕئان دەکرێ. ب گهيشتن له ههردووکيان دەب شهڕخوازی ناو کت ه بڕوای من ت

ن، ههر بهو هۆيهشهوە کستهکانياندا سهير بکر له پهيوەندايهتيی لهگهڵ کۆنتنن. له قوڕئاندا تهنيا "ڕەش و کب کی گشتی بۆخۆيان پ نهيانتوانيوە تا ئهمڕۆش ئيعتبار

ك که ناتوانن لهگهڵ سپی"، "دۆست و دوژمن"، و ههروەك بينيمان بهتايبهت دوژمن، بوونيان ههيه. ديارە ئهمڕۆ کی هاوبهشيان ههب هکهی ژيان محهمهد و کۆمهی دابهشکردن ۆزی ئهمڕۆيی بوونی ههيه که ههو هۆگرييهك له دنيای گلوباليزە و ئا

. بهربهرەکانی سياسی م ناتوان به کردەوە کار بکات و سهرکهوتوو ب –دەدا، بهتان ل يهتيی و ۆزترن که مرۆڤ ئابووری و کۆمه هسهر ئهم ههردە زۆر لهوە ئا

مه لهمڕۆدا له دنيايهکی چهند تهوە. ئ کی ڕوون بۆ جياکردنهوەيان بدۆز بتوان شماتيکئايينيدا دەژين. پهرتووکی قوڕئان که يههوودی و مهسيحی به -نهتهويی -کولتووری

، مهبهستی يههوودی و مهسيحی و ئاتيستی ئهم ن ڕۆيی نييه. ئهوان کافر له ئهژمار دکی تايبهت به خۆيان بوون که له سهرەتاوە رەقيبی کاتيی محهمهد بوون و گرووپ

غهمبهر له ماوەی شه و شهڕيان ل پهيدا بووە. پ ساڵ حکوومهتيدا چهندين ٢٣دواتر ککست و بارودۆخ له ههنبهر ئهو ی کۆنت س و کهوتی خۆی به پ جار بۆچوون و هه

گرووپانهدا گۆڕيوە.

Page 557: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

556

لهسهر ئهو بۆچوونه جياوازانه، مرۆڤ تهنيا ئهو کاته دەتوان خوی خهريك بکات، ر ڕەخنه دابن و ياخود الی کهم کستهکانی ناو قوڕئان له ژ که ئيالهی بوونی تتهوە و هيچ ن ك نهيهت، خودا وەك کاتی ب بن دەم اليهنی بکا. ئهگهر ئهو کارە پ ب

ك ناي ك پ فۆرم کست نييه، گۆڕانکاريی و ڕ ويستيی به کۆنت ه. چونکه خودا پنهوە وەستاون و ئهگهر له پهرتووکی کۆتايی و گوتهکانی له سهرووی کات و شو

" : ك بۆ ههموو ب دينهکان بکووژنسووڕەی کۆتايی قوڕئاندا دە ته فهرمان " دەبك. سهردەم و کات

کستهکانی ناو قوڕئان به ت چهوانه، ت ، ئهگهر مرۆڤ به پ کستی ئينسانی دابنك ك و پ ژووييدان، ڕ کستی م دەتوان ئهو سووڕانهی که له پهيوەنديی لهگهڵ کۆنتننهوە يا پهندی ئهخالقيان بۆ مرۆڤ زی ڕۆحيی دەجوو بکا و سووڕە گشتييهکان که هيه، بهرجهسته بکاتهوە. لهسهر پرسياری شهڕ ياخود ئاشتی، ئهو نووسراوەيه نهك پ

. ئهگهر مرۆڤ هيچ يارمهتي ن و کوو سهر له مرۆفيش دەش ك بۆ مرۆڤ نييه، به دەرك گهيشتن له ڕادەی ئيديعای سياسی که بۆ سهلماندنی ڕوخساری ئاشتيخوازيی، بۆ تتر دادەنرێ. به ههمان کستهکانی قوڕئان وەرگرێ، نووسراوەکه له پلهيهکی با له ت

گهيشتنه بۆ سهلماندنی ڕوخساری شهڕخ وە ئهو ت ی باوەڕە ش وازی و خراپکاريش ج. بی قوڕئان تهيار به دوو ئهگهر مرۆڤ بهدوای سهلماندنی شهڕخوازی کهوتب کت

ی پشتيوانيکردنی ڕوخساری ئاشتی و شهڕخوازييهوە، نه زۆر و نه کهم، ههوکی نوێ دەدەن. نانی ئايين که زۆرانبازيی محهمهد لهگهڵ دوژمنانی دەوروبهری بۆ پ

يهك تووشيان هاتن"، زياتر دروشمی "ههموو دينهکان بکووژن، جا له ههر ج بکی پارانۆيادا غهمبهرەوە ههيه که بهردەوام له بارودۆخ پهيوەندی به بيوگرافی پزی تهواو ی داوە فانتازيای ه دوژمنی له دەوری خۆيدا بينيوە. چلۆن و چهند جار ههو

س ، که بههۆی نموونهکانی هه ن و کهوتی لهههنبهر يههوودی و کاميلی خۆی بسهلمکانه نهيانويستووە تهوە. ئهو کاتهی ئهو خه و مهسيحيهکانهوە ڕوون دەبنن ياخود پشتيوانی ل بکهن، له پلهی ئايينی کی نوێ بسهلم غهمبهرييهکهی و ئايين پ

بهوە بهرەو ب دين و خهيانهتکار نهزمی کردوون. نموونه و مرۆڤی ئههلی کت

کوو بههۆی پهرتووکی قورئان نهک ههر بههۆی فۆڕمی وەحی کردنهوە، بهژووييشهوە، دانهبڕاو له کهسايهتی محهمهد، بهردەوام چاالك بووە. تهنيا گهی م به

Page 558: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

557

ستی پهرتووکی قوڕئانی وەك و ئهگهر ئهو کاتهی مرۆڤ ئهو پهيوەندييهی ناسيوە و ههناکردووە، تو کی تايبهتدا و انيويهتی ئهو نووسراوەيه دژەکردەوە له بهرانبهر بارودۆخ

مان و هوم بۆ تهخوارەوە. ئهو کارە ههم بۆ موسو ن له لووتکهی ئيعتباری گشتی بکی تانی ڕۆژئاواييش ڕەههند مان وەك يهك وايه، چونکه ئهو کاتهی و غهيری موسوی سهير ب که ئيسالميستهکانيش به قازانجی سياسی به قوڕئان دەدەن، مرۆڤ ناب پ

به، که له پهنا ههموو ڕوانگهکانيتريهوە خۆيان که كی ل وەرنهگرن. بۆ ئهوان ئهو کتزاری و نفرەت شکۆ به ئاگری شهڕ دەدا، ئيزنی به کۆيله کردنی ژن و منداڵ دەدا و بله اليهنگری ئايينهکانيتر دەکات، وەك تهرح و نموونهيهکی شهڕخوازييه. بۆ

ڕانی نيقابدار دە کانيتری دنياش "شۆڕشگ بنه خوازەی ئيسالم".خه

ه، وەك ئهويتريانه. ئهوە يهکيان ئاوا يهك اليهنهيه، له کۆتاييدا چهوت وههقهيهکی شهيتانيی کورتکراوەيهکه، که بۆ ههردووك ال زۆر ڕاحهت و ئاسوودەيه. ئا. يهکهم ههنگاو، ی دەرباز ب ن و ل که زۆر چهتوون دەکرێ زەفهری بهسهردا ب

، که بی قوڕئان وەك نووسراوەيهکی سياسی و ياسايی سهير بکرێ. دەب ئهوەب کتقاندووە که لهسهر شهيدايی کی سياسی ناڕاستهقينهی خو به فانتازی و ئاوات ئهو کت

ژوويی ينهوەی م کۆ رەدا تهنيا به چهکی ل ڕەخنهيی -پوختهکراو بونيات نراوە. لتهوە. ئهو کارە کدێ که مرۆڤ دەکرێ ناڕاستهقينهبوونی پووچهڵ بکر تهنيا ئهو کاته پ

به وەك گوتهی خودا ناکردنی ئهو کت کست و نووسراوەيه بگرێ. و بتوان مهودا لهو تينهوە و پهرەسهندنی ناوەڕۆکی پهرتووکهکه دەگرێ به تايبهت بۆ کۆ ش به ل پمان. ههڕەشهکردنی فناتيکهکان و ترس لهوەی نهکا زيان به ههستی نهری موسو کۆ ل

پهڕبوون لهو باوەڕ ناوە که سهرەڕای ئهوەی ت که کی قايمی پ کراوان بگا، ديوار پشاوە. ئهو کستهکهدا ک هداريشی به دەوری ت کی چوک ديوارە زۆر ئاستهمه، سيمديوارە دەب بههۆی زانست، ئازايهتی، ڕاست و دروستی و يهك ڕەنگييهوە

ت. نر بڕووخ

پای زی ئايين و عهزابی سهدەی ناوەڕاست ئورووپا ئهوکات توانی خۆی له دۆ همدانهوە. شك، گری فهرههنگی وە ڕزگار بکات که فهرههنگی پرسيارکردن بووە جخست که ههموو دنيا کی زانستييان وەڕ گومان و بيرکردنهوەی ڕەخنهيی شؤڕشکوو تهنيا له بههرەی ل وەرگرت. سهرەڕای ئهوەش مهسيحييهت لهناو نهچوو، به

Page 559: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

558

ڕنهکان ئهوە بوو گۆڕەپانی سي اسيدا ئازاد کرا. يهك له مهزنترين چاالکييه موددەر، ئايين و نهتهوە جياکاتهوە کی ئهوها دانا که بتوان خۆی له ژ مرۆڤيان له بارودۆخته دەرێ بۆ ئهوەی بتوان له دوورەوە به ن بگرێ، خۆی لهو بازنهيه ب و مهودای ل

رەدا پتی چاوی ڕەخناوييهوە سهيری بکات. ل مهبهست ئهوە نهبووە که مانا و کۆنسوەی کهسيی خۆی له ههنبهر کوو به ش دەر، ئايين و نهتهوە ڕەد بکاتهوە، به ژزگاری بکات. تهنيا ئهو کهسهی به يهتی، باوك ساالری و فناتيزم پار کۆيلهتيی کۆمه

پتی فهرههنگ گا و مانا و کۆنس وەی ڕەخناوی لهههنبهر خۆی و کۆمه ن ئايي –شک س و کهوت بکا، دەتوانی بزان که ئهم دنيايه تهنيا له ڕەنگی ڕەش و سپی پ ههنههاتووە. دوو وشهی وەك باش و تووڕە، باوەڕدار و بی باوەڕ، ڕاستهقينه و مه گايهکی کراوەدا که ئ مه" بوونيان نييه. ئهوانه له کۆمه ناڕاستهقينه، "ئهوان" و "ئ

گ زگاری ل دەکهين، ئيتر ج ايان بۆ نهماوەتهوە. پار

ت تهوەری ته ڕۆژئاواييهکاندا نهه مان و ههموو و بهوهۆيهوە مرۆڤ دەب له ئاته کهرەستهيهك بۆ ڕاستهکان. ئهوە هاوکات بهو مانايهشه که به کراوەيی و ئيسالم ببکيانم لهم نووسراوەيهدا ئاماژە ت. تاقم شهکان باس و گفتوگۆ بکر ئازادی لهسهر ک

ک بوونی پ که کسی، دژايهتی ت رد. فۆندامينتاليزم، نهفرەت له ژنان و ئازارگهياندنی سدا و ههروەها گا، دروستکردنی کۆمهڵ لهناو کۆمه نهتهوەی جۆراوجۆر له کۆمهندەيتر دەنگيکردن و خۆفريودان کارەکهمان ه شانهن. ب ڕۆر، چهند نموونهی ئهو ک ت

ته هۆی کراوی ل چهتوونتر دەکاتهوە و دەب گرنگايهتی نهدان به ههزاران باوەڕپی ژيانيکی پڕ له ئارام و ئاشتييان داوە. ژە ههو يانی در تانه که سا مان لهم و موسو

گای ڕۆژئاوايی" دەنگيی زۆربهی مرۆڤی کۆمه ههروەك چلۆن زۆربهی جار "بك. مانان" بۆته پرسيار دەنگی زۆرينهی موسو ستاش "ب ی پرسيارە، ئ ئهوە ئيتر ج

ڕۆری ئيسالميستهکان تهنيا بگوترێ: "ئهو کدادان و ت ڕەزامهندانه نييه که دوای پك وەردەگرن و ئهوە ئيسالمی ڕاستهقينه نييه. ئهوان کهسانه له ئايينی ئيسالم خراپ که

ی ت گهييون. چونکه ... خودا ...". ه ل له قوڕئان ناگهن و به هه

م ئهوە لهدەستی ڕەخنهگران دەتوانن دژ به ق ك بنووسن، به وڕئان ههر شتك له وەيهك که ماناندايه به چ ش کوو تهنيا له دەستی خودی موسو ڕەخنهگراندا نييه به

Page 560: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

559

به به گوتهی ستا ئهو کت پهرتووکی قوڕئان وەربگرن. ئهگهر بيانهوێ ههر وەك تا ئرش بۆسهر ن و ههر ڕەخنهيهك به سووکايهتی و ه ههستی کهسی خودا و نهگۆڕ دان

نن، ئهودەم ب ئهوەی بيانهوێ پشتيوانيان له ئيسالميسته فناتيکهکان خۆيان له ئهژمار بوە دەبهن. ن و کاری شهڕخوازی بهڕ کردووە که به ناوی قوڕئان دەکووژن، ڕاوەدەنگرتن ئازاد بکهن، ڕەنگه ينهوە و ڕەخنهل کۆ بی قوڕئان بۆ ل م ئهگهر بيانهوێ کت به

و فۆرم و گۆڕانی ئايينهکهيان بدەن. بهو کارە خودی بهو هه ك به ڕ ستهيان شانسمانان وازی بيرکردنهوەی موسو کوو ش فۆرمی بهسهردا نايه به پهرتووکی قوڕئان ڕکی پيرۆز و ئيالهی گۆڕانکاری بهسهردا کست س و کهوتهکانيان له ههنبهر ت و هه

ت. د

بی قوڕئاندا ههردووك پهيامهکا ن بوونيان ههيه: "پهيامی خۆشهويستی" و له کتمانه که به کاميهك لهو کراوی موسو "پهيامی ڕق و کينه". ئهوە تهنيا بڕياری باوەڕپکی ئازايانهيه، به ناوی پهيامانه ئيعتبار بدا. تڕۆريستهکان لهسهر ئهو باوەڕەن که کار

ينهوە. به بڕوای من ز غهمبهر و قوڕئانهوە خۆيان بتهق ۆر لهوە ئازايانهتر خودا و پنابايهته خوار و وەك به پيرۆزەکهيان له ئاسمانهوە ه مانان کت دەبوو ئهگهر موسووەيه دەکرێ بۆ بهشی ئاشتيخوازيی کی ئينسانی سهيريان کردبا. تهنيا بهو ش کست ت

ت. گر پهيدا بکر به گو ئهو کت

م سهبارە نياييهوە وە ت به داهاتووی ئايينی ئيسالم بڕيارەکه تهنيا الی مرۆڤه. به د له ئاسمانهوە ناکهونه خوارەوە!

تهواو

Page 561: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

560

Page 562: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

561

بهئه په له و کت وه ت بۆکاندا بهڕی ڕۆژههما و بۆتهش ی ب وهی ديجيتا

www.rojhalat.de

www.bokan.de

[email protected]:

Page 563: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

562

Page 564: å í · å í × ê ç ó / í Õ 6 ã ó ê ! ó 6 ³ ó í ê · & § 6 ã ó ê ! í ³  6 ! 6 3  í 6 / ê · 6 !

563