59 JeeR Jeeef

kesÀJeue keÀe³ee&ue³eerve Òe³eesie nsleg

59 JeeR Jeeef<e&keÀ efjHeesì&2012-2013

DeO³ee³e -1

mebieþveelcekeÀ {eb®ee

yees[& keÀe ieþve 1

yees[& keÀe mebieþve 1

ìer yees[& ö mebj®evee Je mLee³eer meefceefle³eeB 1

GHeeO³e#e keÀe ®egveeJe 2

ìer yees[& keÀe keÀe³e& 2

efveefOe kesÀ ñeesle 2

®ee³e GHekeÀej 2

ÒeMeemeefvekeÀ {eb®ee 2

Yeejle ces keÀe³ee&ue³e, #es$eer³e / GHe#es$eer³e keÀe³ee&ue³e 2

mecegêHeejer³e keÀe³ee&ue³e 2-3

ìer yees[& DevegmebOeeve kesÀvê 3

cegK³eeue³e keÀer keÀe³e&keÀejer ieefleefyeOeer³eeB 3-4

ìer yees[& Üeje HeoÊe mesJeeDeesb keÀe ÒecegKe ue#ceCe 4-5

ìer yees[& keÀer peve - MeefJeÌle (mecetn Jeej) 5

yees[& keÀer efyeosMeer keÀe³ee&ue³e ceW Yeejleer³e DeefOekeÀejer³eeW keÀer mebK³ee 5

Devegmet®eerle pevepeeefle leLee efHeíæ[s Jeie& 6

Yeleea DeefYe³eeve 6

ÒeMeemeefvekeÀ HeefjJele&ve 6-7

DeO³ee³e - 2

Debleje&äêr³e HeefjÒes#³e ceW Yeejleer³e ®ee³e

J³eeHekeÀ eEmeneJeueeskeÀve 8

JewefM³ekeÀ ®ee³e Heefj¢M³e 8

2012 ceW JewefM³ekeÀ ®ee³e HeefjefmLeefle 9-10

®ee³e cetu³e 10-11

Yeejleer³e ®ee³e Heefj¢M³e 11-14

ÒeeLeefcekeÀ efJeHeCeve 14-15

Iejsuet KeHele 15

DeO³ee³e - 3

efJeÊe

ÒemleeJevee 16

GHekeÀj Dee³e 16

DevegmebOeeve SJeb efJekeÀeme Devegoeve 16

DevegmebOeeve (S.Sme.DeeF&.[er.F&) 16

meneef³ekeÀer 16

efJeHeCeve megueYe DeefYe¬eÀce ³eespevee 16

efJe<e³e met®eerHespe meb.

$eÝCe keÀeHe&me efveOeer 16

efJeMes<e Òe³eespeve ®ee³e efveOeer Hegbpeer 16

ÒeeefHle³eeB 17

J³e³e-(iewj ³eespevee) 17

J³e³e - DevegmebOeeve Je efJekeÀeme Devegoeve 17

J³e³e meneef³ekeÀer 17

efJeHeCeve megueYe DeefYe¬eÀce ³eespevee 18

DevegmebOeeve ³eespevee (SSmeDeeF&[erF&) 18

J³e³e - $eÝCe ³eespevee 18

Je<e& kesÀ oewjeve ³eespevee Hej kegÀue J³e³e 18

DeO³ee³e -4

®ee³e efJekeÀeme

ÒemleeJevee 19

efJekeÀeme meefceefle 19

efJekeÀeme meefceefle Üeje efveefce&le cenlJeHetCe& efmeHeÀejerMeeW 19-20

efJekeÀemeelcekeÀ ³eespeveeSb 20

YeeweflekeÀ SJeb efJeÊeer³e GHeueefyOe³eeB 20-22

Je<e& 2012-13 ceW mebefJeleefjle keÀe³ee&ue³eeW keÀer YeeweflekeÀ SJeb efJeÊeer³e GHeueefyOe³eeB 22

efJeMes<e Òe³eespeve ®ee³e efveOeer ³eespevee 23

Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve YeeweflekeÀ SJeb efJeÊeer³e GHeueefyOe³eeB 23

F&keÀeF& ueeiele keÀes Deeies Deewj mebMeesOeve nsleg lekeÀveerefkeÀ meefceefle keÀe ieþve 23

XII JeeR ³eespeveeJeefOe ceW HueeveIeìkeÀ keÀe efJe®ísove 24

yeQkeÀeW kesÀ kebÀmeesefì&³ece kesÀ meeLe ngS meeceev³e $eÝCe mecePeewles keÀe meceeHeve 24

efpeCeexÜej íBìeF& kesÀ efueS meneef³ekeÀer 24

Hegjeves ®ee³e #es$eeW kesÀ efueS Dee³eg meercee ceW ítì 24

Dev³e 24

iegCeJeÊee GVe³eve SJeb GlHeeo efJeefJeefOekeÀjCe ³eespevee (JeÌ³et ³et Sb[ Heer[erSme) 24-25

YeeweflekeÀ SJeb efJeÊeer³e GHeueefyOe³eeB 25

Dee@Leex[e@JeÌme ®ee³e GlHeeove meneef³ekeÀer ³eespevee 26

ceeveJe mebmeeOeve efJekeÀeme ³eespevee 26

ceeveJe mebmeeOeve efJekeÀeme kesÀ DeOeerve ÒeefMe#eCe/mebieesefÿ (keÀe³e&keÀueeHe, ue#³e SJeb GHeueefyOe³eeB) 26

J³eJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe 26

efJekeÀeme Devegoeve 27

Devegmetef®ele peeefle meye-Hueeve mkeÀerce 27

Sme meer Sme Heer ³eespevee kesÀ DeOeerve oer peeles Jeeueer JemlegSB 27-28

mJe.me.me. efveOeer keÀer YeeweflekeÀ Deewj efJeÊeer³e GHeueefyOe³eeB 28

$eÝCe ³eespeveeDeesb nsleg Heefj¬eÀeceer keÀe@Heme& 29

yebo ®ee³e yeeieeve 29

yebo ®ee³e mebHeoe keÀe Je<e&-Jeej HegveëKeesuee peevee 29


efJe<e³e met®eer

DeO³ee³e - 5

®ee³e DevegmebOeeve

mene³elee Devegoeve 30

Hueeve ³eespeveeSb 30

GHeemeer ìerDeejSHeÀ ceW 11JeeR ³eespevee DevegmebOeeve Heefj³eespeveeDeesb keÀer Òeieefle 30

GHeemeer ìerDeejSHeÀ, ketÀvetj ceW neF&-ìskeÀ ®ee³e keÀejKeeves keÀe efvecee&Ce 30-31

iewj-jmee³eefvekeÀ efve³eb$eCe He×efle³eeW kesÀ efJeMes<e meboYe& meefnle ®ee³e nsleg SkeÀerke=Àle keÀerìveeMekeÀ

keÀe efJekeÀeme SJeb jesie ÒeyebOeve (DeeF&Heer[erSce) veerefle 31

®ee³e ceW ìêbmeef¬eÀHìesefcekeÀ Òeef¬eÀ³ee Üeje HeÀeF&ìesHewLeespesefvekeÀ oyeeJe kesÀ oewjeve

peerve ÒekeÀìerkeÀjCe keÀe efJeMues<eCe 31-32

®ee³e ceW Yeejer OeelegDeesb Je keÀerìveeMeer DeJeMes<eeW Hej DeO³e³eve 32

ìerDeejS, ìeskeÀueeF&, Demece ceW 11JeeR ³eespevee DevegmebOeeve Heefj³eespevee 32

ce=oe GlHeeokeÀlee keÀer efvejblejlee kegÀí jCeveerefle³eeB 32

#es$eer³e kesÀvêeW SJeb ìeskeÀueeF& ceW iegCeJeÊee peeB®e Òe³eesieMeeueeDeesb keÀer Þe=bKeuee keÀer mLeeHevee leLee

Jele&ceeve efJeMues<eCeelcekeÀ #eceleeDeesb keÀe meMeefJeÌlekeÀjCe 32-33

®ee³e keÀer ìnefve³eeW kesÀ ÒemebmkeÀjCe kesÀ oewjeve mìsme mebyebOeer pewJe jmee³eefvekeÀ HeefJele&veeW keÀe DeefCJekeÀ

Dee³eej leLeelew³eej ®ee³e keÀer iegCeJeÊee mes GvekeÀe mecyevOe 33

GÊej Yeejle kesÀ ®ee³e jesHeCeeW ceW ®ee³e keÀerì SJeb yueermìj yueeF&ì jesie keÀer jeskeÀLeece kesÀ efueS

JewkeÀefuHekeÀ jCeveerefle³eeW keÀe efJekeÀeme 33

keÀerìveeMeer DeJeMes<e Hejer#eCe Òe³eesieMeeuee keÀer mLeeHevee 33-34

Jepeveoej OeelegDeesb Hej DeO³eve ö ®ejCe - II 34

mìsyeue iegCeJeÊee efpeveesìeFHme kesÀ efJekeÀeme nsleg yee@³eesefokeÀ SJeb Syee@³eesefìkeÀ mìsme efJeMues<eCe 34

G$ej yebieeue #es$eer³e DevegmebOeeve Je efJekeÀeme kesÀvê, ®ee³e DevegmebOeeve mebIe, veeiejekeÀeìe 34

GÊej yebieeue ceW ®ee³e keÀer Jele&ceeve keÀerì mecem³ee Deewj GmekesÀ mebYeeefJele ÒeyebOeve DeO³e³eve 34

keÀce ueeiele ceW efme®eeF& keÀjves keÀer ¢efä keÀes ce=oe keÀer efJeMes<eleeSB, efHeÀefpe³eesuee@peer SJeb GHepe

Hej ogDeme& Deewj lejeF& kesÀ ®ee³e #es$ees ceW metKes keÀe DeO³e³eve 34-35

nefj ®ee³e efJeefvecee&Ce Je meerìermeer kesÀ mebyeOe ceW ®ee³e ÒekeÀceCe kesÀ pewJe jmee³eefvekeÀ HenuetDeesb Hej DeO³e³eve 35

[eB. yeermeer. iegne mesvìj HeÀe@j pesvesefìkeÀ Fbefpeefve³eeEjie SC[ yee³eesìkeÀveesuee@peer )peermeerpeerDeeyeer),

keÀesuekeÀelee efJeMJeefJeÐeeue³e 35

®ee³e GlHeeoeW kesÀ mJeemL³ekeÀejer ÒeYeeJeeW keÀe cetu³eebkeÀve leLee G®®e #ecelee³egJeÌle ®ee³e ìwyeuesì kesÀ

met$eerkeÀjCe nsleg SceHeÀermeercesìme HesÀHeÀæ[s keÀer #eefle kesÀ jesie Hej ®ee³e HeÌuesJeervee@S[me keÀer keÀes[³etuesìjer

YetefcekeÀe~ 35

Yeejleer³e lekeÀveerkeÀer mebmLeeve, Keæ[ieHegj ®ee³e kesÀ efJeojeRie, cewmejsMeve, jeseEueie, IeceerjerkeÀjCe Je

megKeskeÀjCe ceW Òe¬eÀceCe HewjeceerìjeW keÀe ceeuekeÀerkeÀjCe 35

[erìerDeej[ermeer, efì yees[&, keÀefme&³eebie, HeefM®ece yebieeue SJeb ³etyeerkesÀJeer, Hegb[eryeejer, kegÀ®eefyenej,

HeefMce yebieeue 35

HeefM®ece yebieeue kesÀ Decueer³e ce=oe ceW ®ee³e (kesÀcesefue³ee mesvesefmeme Sue) kesÀ efueS HeÀmHesÀì

IegueveMeerue pewJe GJe&jkeÀ keÀe efJekeÀeme 36


Yeejleer³e ®ee³e kesÀ Heefjces³e YeeweflekeÀ ceevekeÀes keÀe keÀeHeme& me=peve (meer-[wkeÀ Heefj³eespevee) 36

efJeefve³eecekeÀ cegÎs Je ÒeesÐeesefiekeÀer mene³elee 36

ÒeyebOeve Heefj<eo/ì^mìer yees[&/Jew%eeefvekeÀ meueenkeÀejer meefcele³eesB ÒeefleYeeefielee 36

DeO³ee³e - 6

®ee³e mebJeOe&ve

Heefj®e³eë 37

efve³ee&le mebJeOe&ve meefceefle 37

Yeejle ceW ®ee³e GHeYeesie SJeb Yeele mes ®ee³e efve³ee&le keÀe J³eeHekeÀ Heefj¢M³e 37

Yeejle mes ®ee³e efve³ee&le keÀe J³eeHekeÀ Heefj¢M³eë 37-38

yeepeej mebJeOe&ve ³eespevee (SceHeerSme) kesÀ lejn meb®eeefuele mebJeOe&ve ieefleefJeefOe³eeBë 38

Iejsuet mebJeOe&ve 38

efJeosMeeW ceW mebJeOe&ve 38

Òe®eej meeceûeer keÀe GlHeeove 38

efve³ee&lekeÀeW keÀes Òeeslmeenve 38

keÀevetveer HejeceMe& ÒeYeej 38-39

yees[& kesÀ cegK³eeue³e Üeje meb®eeefuele ieefleefJeOeF³eeB 39

Yeejleer³e ®ee³e keÀer yeewef×keÀ mecHeoe DeefokeÀej mebj#eCe-GHeueefyOe³eeb 39-40

Yeejle ceW Iejsuet mebJeOe&ve ceW ìer yees[& keÀer menYeeefielee 40

meceer#eeOeerve Je<e& ceW Yeeie efueS ieS Debleje&äêr³e Dee³eespeve 42

efJeosMeer keÀe³ee&ue³eeW kesÀ DeOeerve ve DeevesJeeues osMeeW ceW mebJeOe&veelcekeÀ ieefleefJeefOe³eeB 42

meb.je. DecesefjkeÀe 42-43

keÀvee[e ö 43

Deemì^sefue³ee 43

peeHeeve 43

efJeosMe efmLe keÀe³ee&ue³eeW kesÀ mebJeOe&veelcekeÀ keÀe³e& 43

uebove keÀe³ee&ue³e 43-46

³etveeFìs[ eEkeÀie[ce 46

pece&veer 46-47

HeesuewC[ 47

ÖeÀebme 47

cee@mkeÀes keÀe³ee&ue³e 47-48

yeepeej keÀer efmLeefle SJeb efve³ee&le efve<Heeove 48

ªme 48

keÀpeeefkeÀmleeve 48-49

³eg¬esÀve 49

ogyeF& keÀe³ee&ue³e 49

cesues Je ÒeoMe&efve³eeB 49

Hespe meb.

efJe<e³e met®eer

ÒeefleefveefOeceb[ue 49-50

yeepeej Heefj¢M³e 50

Jeevee osMeeW Üeje Dee³eeeflele ®ee³eeW kesÀ ÒekeÀej 50

³etveeFìs[ Dejye Deceerjele (³et.S.F&) 50

efceÞe Dejye ieCejep³e 50-51

F&jeve 51

meToer Dejye 51

HeeefkeÀmLeeve SJeb DeeHeÀieeefvemleeve (kegÀue efve³ee&le cee$e) 51

Dev³e keÀe³e&¬eÀce 51

ÒecegKe osMeJeej efve³ee&leled Devegueive-keÀ) 52

DeO³ee³e - 7

Deveg%eeHeve

ÒemleeJevee 53

efve³ee&lekeÀ Deveg%eeHeve 53

DemLee³eer efve³ee&le Deveg%eeHeve keÀer efmLeefle 53

efJelejkeÀ Deveg%eeHeve 54

®ee³e DeJeMes<e Deveg%eeHeve 54

®ee³e DeJeMes<e Deveg%eeHeve kesÀ Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve peejer/veJeerkeÀjCe keÀer efmLeefle 54

HebpeerkeÀjCe ö men-meom³elee ÒeceeCeveHe$e (Deej.meer.Sce.meer.) 55

®ee³e (efJeHeCeve) efve³eb$eCe DeeosMe 55-56

®ee³e efJeefvecee&Ce FkeÀeF& keÀe HebpeerkeÀjCe 56

veerueeceer Dee³eespekeÀeW SJeb veerueeceer oueeueeW keÀe HebpeerkeÀjCe 56-57

F&-veerueeceer efkeÀ efmLeefle 57

Je<e& 2010-11 keÀer leguevee ceW Je<e& 2011-12 kesÀ oewjeve F&-veerueeceer keÀer Üeje ®ee³e keÀe efJe¬eÀ³e 58

YetefcekeÀe 59

¬esÀleeDeesb keÀe HebpeerkeÀjCe 59

mJeeo³egJeÌle ®ee³e efJeefvecee&leeDeesb keÀe HebpeerkeÀjCe 59

®ee³e ceW Deveg%es³e mJeeo 59-60

efJemleej / ÒeeflemLeeHevee jesHeCe Hejefceì 60

peejer Hejefceì keÀer efmLeefle 60

®ee³e jesHeCeme keÀer Devegceefle 60

®ee³e jesHeCe nsleg oer ieF& Devegceefle keÀer efmLeefle 61

mJeeefcelJe HejerJele&ve (#es$eJeej kegÀue) 61

®ee³e Yeb[ejCe Deveg%eeHeve 61

®ee³e Yeb[ejCe nsleg peejer/veJeerke=Àle Deveg%eeHeveeW keÀer efmLeefle 61

®ee³e Hejer#eCe Òe³eesMeeueeDeesb keÀer met®eerkeÀjCe 61

Hespe meb.

efJe<e³e met®eer

®ee³e Heefj<eo 62

DeO³ee³e - 8

meebefK³ekeÀer

ÒemleeJevee ë 63

ÒekeÀeMeve 63

®ee³e cetu³eeW keÀe DevegJeer#eCeë 63

keÀj SJeb MegukeÀ 63

GlHeeo MegukeÀ 63

efve³ee&le MegukeÀ 63

Dee³eele MegukeÀ 63

®ee³e GHekeÀj 63

efJeÊeer³e Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve ®ee³e GÐeesie SJeb J³eeHeej #es$e keÀer efmLeefle 64

31-12-2011 lekeÀ #es$e SJeb GlHeeove 64

efJeiele leerve efJeÊeer³e Je<e& oewjeve Yeejle ceW ®ee³e keÀe GlHeeove 64

Yeejleer³e ®ee³e keÀe ÞesCeerJeej GlHeeove 65

Yeejle mes ®ee³e keÀe efve³ee&le 66

ÒecegKe osMeeW keÀes efkeÀS ieS efve³ee&le 66

Yeejle ceW ®ee³e Dee³eele 67

veerueeceer kesÀvêeW Hej ®ee³e cegu³eë 67

®ee³e mebHeoeDeesb ceW ÞeefcekeÀes keÀer YetefcekeÀe 68

Je<e& 2012 ceW cegK³e ®ee³e GlHeeokeÀ osMeeW keÀer GlHeeove keÀer efnmmesoejer 68

Je<e& 2012 ceW cegK³e GlHeeovekeÀejer osMeeW Üeje efve³ee&le ceW efnmmesoejer 69

efJeMJe veerueeceer ceW efyekeÀer ®ee³e cetu³eë 69

efJeMJe ceW ®ee³e keÀer ceebie SJeb DeeHetefle& 69

DeO³ee³e - 9

Þece keÀu³eeCe

ÒemleeJevee

mJeemL³e 70

Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve oer peeves Jeeueer mene³elee keÀe efJeJejCe 70-71

efMe#ee ë 71

mkeÀeGeEìie Je ieeFeE[ie 71

¬eÀeræ[e 71-72

ÒeefMe#eCe 72

J³e³e keÀe meebjebMe 72

DeO³ee³e - 10

efnvoer keÀ#e

ÒemleeJevee 73

Hespe meb.

efJe<e³e met®eer

je.Ye.DeefOeefve³ece 1963 keÀe DevegHeeueve 73

efnvoer HegmlekeÀeW keÀe ¬eÀ³e 73

efnvoer ceW He$ee®eej 73

efnvoer efjHeesì& 73

efnvoer keÀe³e&Meeuee keÀe Dee³eespeve 73

efnvoer ÒeefMe#eCe 73

efnvoer meHleen keÀe Dee³eespeve 73

Jeeef<e&keÀ keÀe³e&¬eÀce keÀe DevegHeeueve 73

yees[& je. Yee. keÀe meefceefle keÀer yewþkeWÀ 73

efÜYee<eer kebÀH³etìjeW keÀe ÒeeJeOeeve 74

keÀe³ee&ue³eerve keÀe³e& efnvoer ceW keÀjves nsleg Òeeslmeenve 74

efleceener Òeieefle efjHeesì& 74

#es$eer³e keÀe³ee&ue³eeW keÀe efvejer#eCe 74

efJeMes<e GHeueefyOe³eeB 74

DeO³ee³e - 11

DeeHetefle&

ÒemleeJevee 75

Gye&jkeÀ 75

je@keÀ HeÀe@mHesÀì 76

Dev³e ieefleefJeefOe³eeB 76

DeO³ee³e - 12

ceeveJe mebmeeOeve efJekeÀeme 77

cee me efJe mebyebOeer ieefleefJeefOe³eeB 77

DeO³ee³e-13

meleke&Àlee ÒekeÀesÿ 78

DeO³ee³e - 14

efJeefOe ÒekeÀesÿ 79

DevegueivekeÀ -1

01.04.2012 mes 31.03.2013 lekeÀ DeJeefOe nsleg yees[& meom³eeW keÀer met®eer 80-81

yees[& kesÀ efJeMes<e Deecebef$ele meom³e

DevegueivekeÀ-2

Je<e& 2012-13 nsleg mLee³eer meceefle³eeW keÀer mebj®evee 82-84

DevegueivekeÀ-3

yeejle SJeb efJeosMe efmLele ìer yees[& kesÀ keÀe³ee&ue³eeW kesÀ HeÊes 85-86

Hespe meb.

efJe<e³e met®eer

9

59JeeR Jeeef<e&keÀ efjHeesì & 2012-2013

yees[& keÀe ieþve Jele&ceeve ìer yees[&, efpemes DeefOeefve³ece, 1953 kesÀ Deveg®ío-4 kesÀ lenle

mLeeefHele efkeÀ³ee ie³ee Lee, keÀe ieþve 1 DeÒewue 1954 keÀes ngDee Lee~ ³en kesÀvêer³e ìer

yees[& Deewj Yeejleer³e ®ee³e Deveg%eeHeve meefceefle pees ¬eÀceMeë kesÀvêer³e ìer yees[& DeefOeefve³ece,

1949 Deewj Yeejleer³e ®ee³e efve³eb$eCe DeefOeefve³ece, 1938 pees efvejefmele Les, kesÀ DeOeerve

keÀe³e& keÀj jne Lee~ HetJe&Jeleea oesveeW efvekeÀe³eeW keÀer ieefleefJeefOe³eeB cegK³eleë ®ee³e Kesleer

keÀe efve³eceve leLee Gme mece³e ueeieg Debleje&äêr³e ®ee³e efve³ee&le SJeb ®ee³e KeHele kesÀ

mebJeOe&ve lekeÀ ner meerefcele Leer~ Jele&ceeve ìer yees[& keÀes Yeejle ceW ®ee³e God³eesie kesÀ

meceûe efJekeÀeme keÀe keÀe³e& ÒeYeeefjle efkeÀ³ee ie³ee nw~

yees[& keÀe mebieþveyees[& keÀe ieþve DeO³e#e SJeb Yeejle mejkeÀej oJeeje efve³egJeÌle ®ee³e GÐeesie

kesÀ efJeefYeVe efJeYeeieeW mes mebyeefvOele 30 meom³eeW mes ngDee nw~ Òel³eskeÀ leerve Je<e& ces pe&

keÀe Hegveie&þve neslee nw~ yees[& kesÀ Jele&ceeve meom³eeW keÀer met®eer (2011-14) DevegueivekeÀ-

1 ceW osKeer pee mekeÀleer nw~

ìer yees[& ieþve● 3 meom³ees mebmeo keÀe ÒeefleefveefOelJe keÀjles nQ~

● 8 meom³e ®ee³e mebHeoeDeesb kesÀ ceeefuekeÀeW keÀe ÒeefleefveefOelJe keÀjles nQ~

● 6 meom³e mejkeÀej kesÀ ÒecegKe ®ee³e GlHeeokeÀ jep³eeW keÀe ÒeefleefveefOelJe

keÀjles nQ~

● 2 meom³e ®ee³e efve³ee&lekeÀeW Deewj DeeleefjkeÀ J³eeHeeefj³eeW meefnle [eruejeW

keÀe ÒeefleefveefOelJe keÀjles nQ~

● 5 meom³e ÞeefcekeÀ mebIeeW keÀe ÒeefleefveefOelJe keÀjlew nw~

● 2 meom³e ®ee³e efJeefve&ceeleeDeesb keÀe ÒeefleefveefOelJe keÀjles nQ~

mebieþveelcekeÀ {eb®ee Je keÀe³e&

DeO³ee³e - 1

● 2 meom³e GHeYeesJeÌleeDeesb keÀe ÒeefleefveefOelJe keÀjles nQ~

● 2 meom³e Dev³e efnleeW keÀe ÒeefleefveefOelJe keÀjles nQ~

yees[& keÀer mLee³eer meefceefle³eeb efvecveJele nw ë1. keÀe³ee&HeeuekeÀ meefceefle

2. efve³ee&le mebJeOe&ve meefceefle

3. Þece keÀu³eeCe meefceefle SJeb

4. efJekeÀeme meefceefle

5. Deveg%eeHeve meefceefle (GÊej)

6. Deveg%eeHeve meefceefle (oef#eCe)

keÀe³e&HeeuekeÀ meefceefleDeO³e#e mecesle 09 meom³eeW Üeje yeveer ³en meefceefle yees[& kesÀ ÒeMeemeefvekeÀ

ceeceueeW keÀes osKeleer nw~

efve³ee&le mebJeOe&ve meefceefleDeO³e#e mecesle 07 meom³eeW Üeje ieefþle ³en meefceefle yees[& Üeje ueeiet efJeefYeVe

mebJeOe&veelce ³eespeveeDeesb kesÀ HeefjHeeueve kesÀ efvejer#eCe SJeb efve³ee&le mebJeOe&ve ceeceueeW Hej

yees[& keÀes meueen osleer nQ~

Þece keÀu³eeCe meefceefleDeO³e#e mecesle 09 meom³eeW Üeje yeveer ³en meefceefle yees[& keÀes Þece keÀu³eeCe

GHee³eeW mes mebyebOeer ceeceueeW Hej meueen osleer nw pees jesHeCe Þece DeefLeefve³ece 1951 kesÀ

lenle Meeefceue veneR nQ~ ³en meefceefle yees[& keÀes jesHeCe keÀce&®eejer³eeW SJeb GvekesÀ ÒeefleHeeu³eeW

kesÀ efnleeW nsleg efJeefYeVe keÀu³eeCe ³eespeveeDeesb keÀes ueeiet keÀjves ceW ceeie&oMe&ve keÀjleer nQ~

efJekeÀeme meefceefle

DeO³e#e mecesle 7 meom³eeW mes yeveer ³en meefceefle yees[& Üeje ®eueeF& ieF&

efJeefYeVe efJekeÀemeelcekeÀ ³eespeveeDeesb keÀer osKe-jsKe kesÀ efue³es efpeccesoej nQ SJeb ®ee³e

GlHeeove Je GlHeeokeÀlee kesÀ megOeej mebyebOeer ceeceueeW Hej yees[& keÀes HejeceMe& osleer nw~

Deveg%eeHeve meefceefle³eeB

(1) Deveg%eeHeve meefceefle oef#eCe Yeejle (4 meom³eeW meefnle) leLee GÊejYeejle (DeO³e#e meefnle 7 meom³e) kesÀ efueS ®ee³e Deveg%eeHeve peejer keÀjves ceW megOeej

mebcyebOeer ceeceueeW ceW yees[& keÀes megPeeJe osleer nw leLee ³en meefceefle GÊej leLee oef#eCe

Yeejle ceW ®ee³e GlHeeovekeÀlee&Deesb, efJeefvecee&leeDeesb, efve³ee&lekeÀeW, yeéskeÀjeW, veerueeceer

J³eJemLeeHekeÀeW SJeb ®ee³e DeJeefMeä' keÀer ef¬eÀ³eeDeesb kesÀ efvejer#eCe kesÀ efueS yees[& Âeje

®eueeF& ieF& efJeefYeVe Deveg%eeHeve ³eespeveeDeesb Hej O³eeve osves kesÀ efueS GÊejoe³eer nw~

³es meefceefle³eeB, keÀe³e&HeeuekeÀ meefceefle DeLeJee yees[& Üeje mece³e-mece³e Hej

10


efoS ieS efveoxMeeW, DeeosMeeW kesÀ lenle yees[& kesÀ keÀe³eeX keÀes keÀjsiee pees efkeÀ DeefOeefve³ece

kesÀ DeO³ee³e-III Jeb IV mes mecye× ow, ®etBefkeÀ Ssmes keÀe³e& ¬eÀceMeë GÊej Yeejle leLee

oef#eCe Yeejle kesÀ ®ee³e mebHeoeDeesb mes mebyebefOele nQ~

cenlJeHetCe& efme×evleeW Je veerefle³eeW kesÀ ÒeMveeW mes mebyebefOele ceeceues Deveg%eeHeve meefceefle

Üeje oef#eCe Yeejle nsleg DeO³e#e keÀes mecyeesefOele efkeÀ³ee peeSiee, pees ³eefo DeeJeM³ekeÀ

nes, lees GÊej Yeejle kesÀ efueS Deveg%eeHeve meefceefle mes efJe®eej-efJeceMe& keÀj mekeÀles nQ

SJeb ³eefo Jes DeeJeM³ekeÀ mecePeW lees efveoxMe peejer keÀj mekeÀles nQ~ DeO³e#e, ³eefo

Gef®ele mecePeW lees Ssmes efveosMe peejer keÀjves mes HetJe& Deveg%eeHeve meefceefle³eeW keÀer meb³egJeÌle

yewþkeÀ yeguee mekeÀles nQ~

vee³eye DeO³e#e keÀe ®egveeJe

Þeer efovesMe kegÀceej Mecee&, meYeeHeefle, DeefKeue Demece ueIeg ®ee³e GlHeeokeÀ

me bmLee, ueee f®ele veiej, Hee smì ©HeeF& mee[eE[ie, e fpeuee-e fleveme ge fkeÀ³ee,

efHeve-786153 Demece, ves ®ee³e efve³ece, 1954 kesÀ efve³ece 9(1) keÀer Melee&vegmeej

yees[& kesÀ vee³eye DeO³e#e kesÀ ©He ceW 31.03.2013 lekeÀ keÀe³e& efkeÀ³ee~

yees[& keÀe keÀe³e&meb#esHe ceW ìer yees[& kesÀ cetue keÀe³e& efvecveJele nw ë

S) ®ee³e keÀer Kesleer, GlHeeove SJeb efJeHeCeve kesÀ efueS lekeÀveerkeÀer SJe

DeeefLe&keÀ mene³elee ÒemlegleerkeÀjCe~

yeer) ®ee³e efJeefve&ceeleeDeesb, yeéskeÀjeW, ®ee³e DeJeefMeÿ [eruejeW SJeb ®ee³e efceÞeCe

kesÀ J³eJemee³e ceW keÀe³e&jle J³eefJeÌle³eeW Deeefo keÀe HebpeerkeÀjCe SYeb

Deveg%eeHeve~

meer) efve³ee&le mebJeOe&ve~

[er) ®ee³e keÀer iegCeJellee ceW megOeej Je ®ee³e GlHeeove kesÀ DeeJeOe&ve kesÀ efueS

DevegmebOeeve Je efJekeÀeme ieefleefJeefOe³eeW ceW mene³elee~

F&) Þece keÀu³eeCe ³eespeveeDeesb Üeje ®ee³e jesHeCe keÀce&®eeefj³eeW SJeb GvekesÀ

ÒeefleHeeu³eeW keÀes meerefcele ©He ceW DeeefLe&keÀ mene³elee osvee~

SHeÀ) ueIeg GlHeeokeÀeW kesÀ Demebieefþle #es$e keÀes DeeefLe&keÀ Je lekeÀveerkeÀer mene³elee

osvee Je Òesefjle keÀjvee~

peer) mebeefK³ekeÀer [eìe Je ÒekeÀeMeve keÀe mebûen Je jKe - jKeeJe~

S®e) kesÀvêer³e mejkeÀej Üeje mece³e mece³e Hej efve³ele Dev³e ieefleefJeefOe³eeB~

efveefOe keÀe ðeesle ëGHejefueefKele keÀe³eex kesÀ efueS efveefOe mejkeÀej Üeje ³eespevee Je iewj ³eespevee

Jepeì kesÀ ceeO³ece mes GHeueyOe keÀjeF& peeleer nw~

iewj ³eespevee efveefOe keÀe GHe³eesie Hetjer lejn mes ÒemeemeefvekeÀ leLee mLeeHevee

MegukeÀeW kesÀ efueS efkeÀ³ee peelee nw, efpemekeÀe cegK³e ðeesle ®ee³e Hej ueiee³ee ie³ee

GHekeÀj nw~ GHejefueefKele efJeefYeVe ÒekeÀej keÀer ³eespeveeDeesb kesÀ keÀe³e&vJe³eve meefnle

Dev³e ieefleefJeefOe³eeW kesÀ efueS ³eespevee yepeì Deeyebìve mes efveefOe cegnw³ee keÀje³eer peeleer

nw~

®ee³e GHekeÀj ë

®ee³e GHekeÀj, ®ee³e DeefOeefve³ece, 1953 keÀer Oeeje 25(1) kesÀ lenle Yeejle ceW meYeer

ÒekeÀej kesÀ ®ee³e GlHeeove Hej ueiee³ee peelee nw~ GHeefjefueefKele DeefOeefve³ece kesÀ lenle

Yeejle ceW GlHeeefole Òeefle efkeÀueesûeece Hej 50 Hewmes GHekeÀj ueiee³ee peelee nw~ Jele&ceeve

ceW, ³eÐeefHe 50 Hewmes Òeefle efkeÀueesûeece keÀer oj mes GHekeÀj mebûen efkeÀ³ee peelee nw Hejvleg

oeefpe&eEueie ®ee³e nsleg kesÀJeue 20 Hewmes Òeefle efkeÀueesûeece keÀer oj nw~ Jele&ceeve ceW

GHekeÀj kesÀvêer³e GlHeeo MegukeÀ efJeYeeie Üeje mebûenerle keÀer peeleer nw SJeb mebûen kesÀ

J³e³e keÀes keÀeìkeÀj Yeejle keÀer mecesefkeÀle efveefOe ceW pecee keÀer peeleer nw~ mebmeo kesÀ

efveoxMe Hej Devegceesefole yepeì kesÀ DeeOeej Hej mece³e - mece³e Hej ìer yees[& kesÀ He#e ceW

kesÀvêer³e mejkeÀej Üeje efveefOe Òeoeve keÀer peeleer nQ~

ÒeMeemeefvekeÀ {eb®ee ë

yees[& keÀe cegK³eeue³e keÀesuekeÀelee, HeefM®ece yebieeue ceW efmLele nw SJeb FmekeÀer

DeO³e#elee DeO³e#e Üeje keÀer peeleer nw SJeb GvekeÀer mene³elee kesÀ efueS keÀesuekeÀelee ceW

GHeeO³e#e leLee iegJeeneìer Je kegÀvetj ceW keÀe³e&HeeuekeÀ efveosMekeÀ nw~ Yeejle ceW yees[& kesÀ

GVeerme (19) keÀe³ee&ue³e SJeb efJeosMe ceW 3 keÀe³ee&ue³e efvecveefueefKele peieneW Hej

DeJeefmLele nQ~

Yeejle ceW keÀe³ee&ue³e ë

Deiejleuee, keÀes®eer, ketÀvetj, keÀesÆe³ece, ef[yegieæ{, iegJeeneìer, peueHeeF&iegæ[er,

peesjneì, keÀeefme&³eebie, cegbyeF&, veF& efouueer, HeeueceHegj, efmeu®ej, efmeueeriegæ[er, lespeHegj,

kegÀefceueer, ieg[uetj, keÀes³ecyeìtj Je F&ìeveeiej~

mecegêHeejer³e keÀe³ee&ue³e ë-

ìer yees[& kesÀ mecegêHeejer³e keÀe³ee&ue³e uebove, ogyeerF& Je ceemkeÀes ceW DeJeefmLele

nQ~ Fve meYeer keÀe³ee&ue³eeW keÀer mLeeHevee Yeejleer³e ®ee³e efve³ee&le keÀes mece=× keÀjves kesÀ

efueS efJeefYeVe mebJeOe&veelcekeÀ GHee³eeW kesÀ efueS keÀer ieF& nw~ ³es keÀe³ee&ue³e efJeefMeä #es$eeW

kesÀ Yeejleer³e ®ee³e Dee³eelekeÀeW kesÀ meeLe Yeejleer³e efve³ee&lekeÀeW kesÀ efJe®eej efJeefvece³e kesÀ

efueS mecHeke&À keÀe³ee&ue³e keÀer YetefcekeÀe efveYeeles nQ~

11


veF& efouueer iegJeeneìer ketÀvetj

cegbyeF& efmeu®ej keÀes³ecyeìtj

efmeueeriegæ[er peesjneì keÀes®eer

HeeueceHegj ef[yegieæ{ kegÀefceueer

keÀeefme&³eebie lespeHegj ieg[uetj

peueHeeF&iegæ[er Deiejleuee

F&ìeveiej

cegK³eeue³e keÀesuekeÀelee kesÀ Òel³e#e

efve³eb$eCeeOeerve keÀe³ee&ue³e

keÀe³e&HeeuekeÀ efveosMekeÀ, GÊej HetJe& #es$e

kesÀ Debleie&le keÀe³ee&ue³e

keÀe³e&HeeuekeÀ efveosMekeÀ, ketÀvetj, kesÀ

Debleie&le keÀe³ee&ue³e

ìer yees[& ves ueIeg ®ee³e GlHeeokeÀeW kesÀ efnle ceW ef[yegieæ{ ceW SkeÀ He=LekeÀ efveoxMeeue³e

keÀer mLeeHevee keÀer nw~ ueIeg ®ee³e GlHeeokeÀeW kesÀ efnleeW keÀer kegÀMeueleeHetJe&keÀ osKejsKe

SJeb ueIeg ®ee³e GlHeeokeÀeW mes mebyebefOele ceeceueeW kesÀ efveHeìeve ceW ieefle ueeves kesÀ

DeefleefjJeÌle, efJeMes<e ªHe mes ueIeg ®ee³e GlHeeokeÀeW keÀer ieefleefJeefOe³eeW keÀer osKe-jsKe

kesÀ efueS DeefleefjJeÌle J³eefJeÌle³eeW kesÀ Devegceesove nsleg ceb$eeue³e keÀes ÒemleeJe Yespee ie³ee

nw~ meeLe ner, GÊej-yebieeue #es$e kesÀ keÀe³eex keÀes megOeejves kesÀ efueS GÊej yebieeue #es$e ceW

SkeÀ keÀe³ee&HeeuekeÀ efveosMekeÀ kesÀ Heo kesÀ me=peve nsleg He=LekeÀ ÒemleeJe Yeer Yespee ie³ee nw~

ìer yees[& DevegmebOeeve keWÀê ë

Heefj³eespevee efveosMekeÀ kesÀ ÒeYeej kesÀ DeOeerve keÀeefme&³eebie ceW oeefpe&eEueie ®ee³e DevegmebOeeve

SJeb efJekeÀeme keWÀê DeJeefmLele nw~

cegK³eeue³e keÀer keÀe³e&keÀejer ieefleefJeefOe³eeB ë

1) efJeYeeie ë

keÀ) meef®eJe kesÀ DeOeerve meef®eJeeue³e, mLeeHevee leLee Dev³e ÒeMeemeefvekeÀ

keÀe³eex keÀer osKe-jsKe nw SJeb Jes yees[& kesÀ keÀe³ee&ue³e kesÀ efJeefYeVe efJeYeeieeW

mes mecevJe³e jKeles nQ~

Ke) efJeÊeer³e meueenkeÀej SJeb cegK³e uesKee DeefOekeÀejer kesÀ DeOeerve efJeÊeMeeKee DeebleefjkeÀ uesKee Hejer#ee Je ®ee³e yeeieeveeW keÀes DeeefLe&keÀ mene³elee

osves, uesKee kesÀ jKe-jKeeJe nsleg GÊejoe³eer nQ~

ie) ®ee³e efJekeÀeme efveosMekeÀ kesÀ DeOeerve efJekeÀeme efveosMeeue³e, efJeefYeVeefJekeÀemeelcekeÀ ³eespeveeDeeW kesÀ efveªHeCe leLee keÀe³eevJe³eve kesÀ efueS

GÊejoe³eer nw SJeb DeeJeM³ekeÀ FveHegìeW keÀer Kejero, efJelejCe Deewj meb®eeueve

kesÀ efueS GÐeesieeW/®ee³e mebHeoe³eeW keÀer mene³elee keÀjlee nw~

Ie) ®ee³e mebJeOe&ve efveosMekeÀ kesÀ DeOeerve mebJeOe&ve efveosMeeue³e, YeejleDeewj efJeosMeeW ceW ®ee³e mebJeOe&ve Je efJeHeCeve mebyebOeer keÀe³eex keÀer osKe -

jsKe keÀjlee nw~

*) DevegmebOeeve efveosMekeÀ kesÀ DeOeerve DevegmebOeeve efveosMeeue³e, osMe ceW

efJeefYeVe ®ee³e DevJes<eCe mebmLeeveeW Üeje efkeÀS ieS ®ee³e DevegmebOeeve kesÀ

meeLe mecvJe³e mleeHeve SJeb ìer yees[& kesÀ efvepeer DevegmebOeeve kesÀvêeW kesÀ

keÀe³eex kesÀ efvejer#eCe nsleg GÊejoe³eer nw~

®e) Deveg%eeHeve efve³eb$ekeÀ kesÀ DeOeerve Deveg%eeHeve efJeYeeie nw, ®ee³e GlHeeokeÀeW,

efvecee&leeDeeW, efve³ee&lekeÀeW, oueeueeW SJeb veerueeceer Dee³eespekeÀeW kesÀ Deveg%eeHeve

peejer keÀjves leLee ``®ee³e DeJeefMeä'' keÀer ieefleefJeefOe³eeW Hej efveiejeveer

jKeves kesÀ efueS GÊejoe³eer nw~

®eeb³e mebHeoeDeeW/yeeieeveeW keÀer Devegceefle Je HebpeerkeÀjCe (®ee³e DeefOeefve³ece

keÀer Oeeje 12, ®ee³e efve³ece 1954 kesÀ 30, 30S, 30yeer, SJeb

31) SJeb ®ee³e DeJeefMeä SJeb ®ee³e Yeb[ejCe keÀe DevegJeer#eCe leLee

Hebpeer³eve (®ee³e DeOeefve³ece keÀer Oeeje 30 leLee ®ee³e (DeJeefMeä)

DeeosMe, 1059) ®ee³e efJeefvecee&leeDeeW, ®ee³e veerueeceerkeÀlee& leLee

®ee³e yeéskeÀjeW keÀe DevegJeer#eCe Je Hebpeer³eve (®ee³e DeefOeefve³ece keÀer Oeeje

30 kesÀ meeLe ®ee³e (efJeHejCeve efve³eb$eCe DeeosMe, 2003) Heæ{e

pee³e)

í) keÀu³eeCe mebHeke&À DeefOekeÀejer kesÀ DeOeerve Þece keÀu³eeCe efJeYeeie,yees[& keÀer keÀu³eeCe ³eespevee, pees jesHeCe Þece DeefOeefve³ece kesÀ Debleie&le

veneR Deeleer nQ, kesÀ ef¬eÀ³eevJeve mebyebOeer keÀe³eex keÀer osKe-jsKe keÀjleer nw~

pe) meebefK³ekeÀerefJeo kesÀ DeOeerve meeefK³ekeÀer efJeYeeie, ®ee³e #es$e keÀe GlHeeove,

efve³ee&le Je Dev³e mebyeefvOele DeebkeÀæ[eW kesÀ mebûenCe SJeb ueeiele DeO³e³eve

kesÀ meeLe osMe ceW efJeefYeVe ®ee³e GlHeeokeÀ #es$eeW ceW efkeÀS ie³es DeeefLe&keÀ

lekeÀveerkeÀer meJex#eCe kesÀ efueS GÊejoeleer³e nw~

#es$eer³e / GHe #es$eer³e keÀe³ee&ue³e ³ees cegK³eeue³e SJeb keÀe³e&HeeuekeÀ efveosMekeÀeW kesÀ Òel³e#e efve³eb$eCeeOeerve nQ efvecJeJele nQ ë-

12


Pe) efnvoer DeefOekeÀejer kesÀ DeOeerve efnvoer ÒekeÀesÿ, jepeYee<ee DeefOeefve³ece

kesÀ ÒeeJeOeeveeW kesÀ keÀe³ee&vJe³eve Je lelmebyeOeer GHee³eeW keÀer osKeYeeue kesÀ

efueS GÊejoe³eer neslee nw~

_e) oeefpe&efuebie ®ee³e DevegmebOeeve SJeb efJekeÀeme keWÀê ë ìer yees[& keÀe keÀeefme&³eeBie

ceW SkeÀ efvepeer ®ee³e DevegmebOeeve keWÀvê nw~ Fme kesÀvê ceW keÀe³e& #es$e kesÀ

meeLe-meeLe HegvejeWHeCe kesÀ efJeefMeä efye<e³eeW, veJeesefove ®ee³e ÒeyebOeve,

HeÀmeue peerJevelJe, keÌueesve ®e³eve, pewJe keÀerìveeMekeÀ oJeeF&³eeB, DeJeefMeä

efJe<eekeÌlelee, GJe&jlee mlej Je ®ee³e keÀer Hees<eCe GoûenCe, megiebefOele

DeJe³eJe Je megiebefOele ®ee³e keÀer efvecee&Ce lekeÀveerkeÀ Fl³eeefo Hej

Òe³eesieMeeueelcekeÀ Hejer#eCe efkeÀ³ee peelee nw~ oeefpe&efuebie ®ee³e DevegmebOeeve

Je efJekeÀeme kesÀvê keÀF& Jew%eeefvekeÀ He$eeW keÀe ÒeewÐeesefiekeÀer kesÀ mLeeveeblejCe

kesÀ efnmmes kesÀ ªHe ceW lekeÀveerkeÀer yeguesefìve keÀe ÒekeÀeMeve keÀjlee nw,

FmekesÀ meeLe ner ®ee³e mebHeoe³DeeW ceW HejeceMeea HeefjoMe&ve Yeer keÀjlee nw~

ìer yees[& Üeje ÒeoÊe mesJeeDeeW keÀe ÒecegKe ue#eCe ë

GHe³eg&keÌle efJeYeeieeW Üeje Je<e& kesÀ oewjeve efkeÀS ie³es ef¬eÀ³eekeÀueeHeeW keÀer

efjHeesì& Dev³e$e oer ieF& nw~ yees[& Üeje GÐeesieeW keÀes oer ieF& mesJeeDeeW keÀe

mebef#eHle meejebMe efvecveJele nw ë

®ee³e efJekeÀeme ë

®ee³e GlHeeokeÀlee leLee ®ee³e DelHeeove ceW meceûe GVeefle SJeb GlHeeo keÀer

iegCeelcekeÀ Je=ef× nsleg yesnlej Òe¬eÀceCe megefJeOeeDeesB kesÀ efvecee&Ce kesÀ efueS yees[& Üeje

Heefj®eeefuele DeeefLe&keÀ menenlee Òeoeve keÀer peeleer nw~ meYeer mebmLeeDees pewmes - yeæ[s,

ceO³ece SJeb ueIeg jesHeCe kesÀ efnleeW Hej mecHe³ekeÀ efJe®eej efkeÀ³ee peelee nw~ Dev³e

GÐeesieeW keÀer lejn, kegÀí ®ee³e F&keÀeF³eeW keÀes Yeer meceme-mece³e Hej vegkeÀmeeve keÀe

meecevee keÀjvee Heæ[lee nw Deewj Fme ÒekeÀej kesÀ ®ee³e yeeieeve kesÀ ceeceueeW keÀes ®ee³e

DeefOeefve³ece kesÀ ÒeeJeOeeveeW kesÀ lenle osKee peelee nw~ efJeÊeer³e mene³elee kesÀ DeueeJee,

®ee³e yeieeveeW keÀes yesnlej keÀe³eex kesÀ efueS efj³ee³eleer keÀj (Dee³ekeÀj DeefOeefve³ecekeÀer

Oeeje 33S yeer) kesÀ ªHe ceW jepekeÀes<eer³e Òeeslmeenve Yeer yees[& Üeje efo³ee peelee nw~

efJekeÀeme nsleg O³eeve osves Jeeues #es$eeW ceW mes SkeÀ nw ueIeg jesHeCe #es$e~ ueIeg

FkeÀeFDeeW keÀer efvecve GlHeeokeÀlee keÀes O³eeve ces jKeles ngS, yees[& efJeefVe ÒekeÀej kesÀ

efJekeÀemeelcekeÀ GHee³eeW pewmes-®ee³e Kesleer keÀer GVele He×efle³eeW Hej ÒeefMe#eCe Je

ÒeoMe&ve,meneef³ekeÀer cetu³e Hej jesHeCe meceefûe³eeW keÀer DeeHetefle& nsleg ®ee³e veme&efj³eeW keÀer

mLeeHevee, jesHeCekeÀlee&DeeW kesÀ efueS efJeefYeVe ®ee³e jesHeCe #es$eeW kesÀ HeefjoMe&ve kesÀ efueS

DeO³e³eve oewjs keÀer J³eJemLee keÀjvee~ Fve ieefleefJeefOe³eeW Hej O³eeve osves kesÀ efueS, yees[&

Üeje SkeÀ ueIeg ®ee³e DelHeeokeÀ efveosMeeue³e keÀer mLeeHevee keÀer ieF&, efpemekeÀe cegK³eeue³e

ef[yegieæ{ nw~

®ee³e DevegmebOeeve ë

®ee³e GÐeesie kesÀ efJekeÀeme kesÀ efueS DevegmebOeeve SkeÀ cenlJeHetCe& ðeesle nw~

HejbHejeiele ªHe mes ®ee³e Hej DevegmebOeeve mJe³eb GÐeesie Üeje ner efkeÀ³ee peelee nw~ osMe

ceW ®ee³e Hej DevegmebOeeve kesÀ efueS ®ee³e DevegmebOeeve mebIe keÀe ìeskeÀueeF& Òe³eesieelcekeÀ

mLeue (ìerDeejS) SJeb oef#eCe ceW GHeemeer keÀe ®ee³e DevegmebOeeve mebmLeeve oes cenlJeHetCe&

DevegmebOeeve kesÀvê nQ~ ìer yees[& oeefpe&efuebie ®ee³e keÀer efJeefMeä pe©jleeW keÀes Hetje keÀjves

kesÀ efueS keÀeefme&³eebie ceW SkeÀ DevegmebOeeve kesÀvê keÀer osKejsKe keÀjlee nw~ DeeF&S®eyeerìer

Üeje keÀebieæ[e Deb®eue ceW Heneæ[er #es$eeW keÀer mecem³ee kesÀ efueS HeeueceHegj SJeb efncee®eue

ÒeosMe ke=Àef<e efJeée efJeÐeeue³e (S®eHeerkesÀJeerJeer) ceW Yeer kegÀí keÀe³e& efkeÀ³ee peelee nw~ ìer

yees[&, ìerDeejS, GHeemeer-ìerDeejSHeÀ, S®eHeerkesÀJeerJeer SJeb Demece ke=Àef<e efJeMJe efJeÐeeue³e

(peesjneì) keÀes DevegmebOeeve keÀe³e& keÀjves leLee ®ee³e yeieeveeW kesÀ meueenkeÀejer mesJee

Òeoeve keÀjves kesÀ efueS He³ee&Hle mene³elee Devegoeve Òeoeve keÀjlee nw~ mene³elee Devegoeve

kesÀ DeueeJee ìerDeejS SJeb GHeemeer-ìerDeejSHeÀ oesveeW keÀes efJeefVe ÒekeÀej kesÀ DevegmebOeeve

Je efJekeÀeme keÀe³e& ®eueeves kesÀ efueS ³eespeveeiele Heefj³eespeveeDeeW kesÀ lenle Devegoeve

efo³ee peelee nw~

®ee³e yeieeveeW lekeÀ DevegmebOeeve KeebspeeW keÀe ueeYe HengB®eeves kesÀ efueS ìerDeejS

SJeb GHeemeer-ìerDeejSHeÀ oesveeW ceW meueenkeÀejer kesÀvêeW keÀe yesnlejerve vesìJeke&À nw~

oef#eCe Yeejle ceW ueIeg GlHeelekeÀeW keÀer mene³elee nsleg GHeemeer efJeMes<e ªHe mes kesÀJeerkesÀ

®euee jner nw~

GÊej HetJe& jep³eeW ceW lekeÀveerkeÀer ceeveJe-MeeqkeÌle efJekeÀefmele keÀjves nsleg, jep³e

mejkeÀej Üeje veeceebefkeÀle J³eeqkeÌle³eeW keÀer ìerDeejS Üeje ®ee³e mebmke=Àefle Hej ÒeefMe#eCe

nsleg efJeÊeer³e mene³elee yees[& Üeje Òeoeve keÀer peeleer nw~ ìer yees[& efJeefYeVe ÒekeÀej kesÀ

efJeMJeefJeÐeeue³eeW SJeb lekeÀveerkeÀer mebmLeeveeW pewmes-Fbef[³eve Fvmìerì³etìme Dee@HeÀ HewkesÀefpebie,

meerSHeÀìerDeejDeeF& keÀes efJeefMeä Heefj³eespevee kesÀ lenle Ssmes ceoeW Hej DevegmebOeeve

keÀjves, pees ìerDeejS kesÀ DevegmebOeeve keÀe³e&¬eÀce ceW Meeefceue veneR nw SJeb GHeemeer-

ìerDeejSHeÀ, keÀes mene³elee Devegoeve Yeer Òeoeve keÀjleer nw~

jeäêr³e ®ee³e DevegmebOeeve mebIe (SveìerDeejSHeÀ) keÀer mLeeHevee ®ee³e GÐeesie

SJeb veeyee[& mes ÒeeHle DeeefLe&keÀ mene³elee Üeje keÀer ieF& leeefkeÀ DevegmebOeeve ieefleefJeefOe³eeW

keÀes mece=× yeveeves SJeb DevegmebOeeve kesÀ efJeefJeOe #es$eeW Hej veJeerve ³eespeveeDeeW keÀer MegªDeele

keÀer pee mekesÀ~

DevegmebOeeve kesÀ mebJeOe&ve Je meb®eeueve kesÀ DeefleefjkeÌle JewkeÀefuHekeÀ ìer HewkesÀefpebie,

DeeF&SmeDees/HeerSHeÀS efJeefveoxMe, iegCeJeÊee DeJejesOe, efJeefMeä GlHeeoeW keÀe efJekeÀeme,

pewJe/F&keÀes ®ee³e Deeefo mes mebyebefOele yengefJeOe lekeÀveerkeÀer keÀe³eex keÀer osKejsKe yees[& kesÀ

DevegmebOeeve efveoxMeeue³e Üeje keÀer peeleer nw~ ®ee³e DevegmebOeeve Hej efJeefJeOe lekeÀveerkeÀer

meefceefle³eeW ceW DevegmebOeeve efveosMekeÀ Üeje ìer yees[& keÀe ÒeefleefveefOelJe efkeÀ³ee peelee nw~

13


Þece keÀu³eeCe ë-ìer yees[& ®ee³e jesHeCe ÞeefcekeÀeW keÀes kegÀí Þece keÀu³eeCe GHee³e Òeoeve keÀj jne

nw SJeb ³es meye GHee³e jesHeCe Þece DeefOeefve³ece Je efve³ece kesÀ Debleie&le veneR Deeles nQ~

yees[& keÀe keÀu³eeCecetuekeÀ GHee³e yeeieeve ÞeefcekeÀeW kesÀ mebies-mebyebefOe³eeW keÀes ÒeeLeefcekeÀ

mlej Hej Mew#eefCekeÀ Devegoeve kesÀ ªHe ceW Òeoeve efkeÀ³ee peelee nw meeLe ner ®ee³e yeeieeve

#es$eeW ceW efJeÐeeefLe&³eeW ceW mkeÀeGefìbie Je ieeFef[bie ieefleefJeefOe³eeW keÀes Òeoeve keÀjves, SbyegueWme

leLee efJeefMeä GHee®eej kesÀ efueS ef®eefkeÀlmeer³e GHekeÀjCeeW keÀer Kejero kesÀ efueS efJeÊeer³e

mene³elee Yeer Òeoeve keÀer peeleer nw~ ®ee³e yeeieeve keÀce&®eeefj³eeW keÀes GvekesÀ IejeW ceW

megjef#ele Hes³epeue leLee meeHeÀ Je megjef#ele Meew®eeue³eeW kesÀ efueS Yeer mene³elee Òeoeve

keÀer ie³eer~

®ee³e mebJeOe&ve ë-ìer yees[& keÀe mebJeOe&veelcekeÀ keÀe³e& meeOeejCeleë uebove, ogyeF& SJeb ceemkeÀes ceW

DeJeefmLele efJeosMeer keÀe³ee&uees³eeW Üeje efkeÀ³ee peelee nw~ peyeefkeÀ mebJeOe&veelcekeÀ keÀe³e&

Yeejleer³e ®ee³e kesÀ cetu³eJe×&keÀ ªHe pewmes - HewkesÀì ®ee³e, ®ee³e LewueeW SJeb FvmeìQì

®ee³e kesÀ ªHe ceW ueeskeÀefÒe³e yeveeves Hej peesj osleer nw, JeneR ìer yees[& efJeosMeerosMeeW

cegK³eleë ³etkexÀ Je pece&veer ceW ®ee³e Heefj<eo Üeje ®ee³e keÀes Hes³e kesÀ ªHe ceW ueeskeÀefÒe³e

yeveeves ceW mene³elee Òeoeve keÀj jne nw~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle ìer yees[& ves leerve efpeueeW-

oeefpe&efuebie, Demece SJeb veerueefiejerpe keÀer ®ee³eeW keÀes ueeskeÀefÒe³e yeveeves kesÀ efueS

ÒeleerkeÀ ef®evneW keÀes Yeer meHeÀueleeHetJe&keÀ ueeiet efkeÀ³ee nw~

mecegêHeejer³e keÀe³ee&ue³eeW keÀer ieefleefJeefOe³eeW ceW Meeefceue nw ë-

Debleje&äêr³e cesueeW Je ÒeoMe&efve³eeW efJeMes<e ªHe mes KeeÐe SJeb Hes³e keÀe³e&¬eÀce

ceW Yeeie uesvee

● mHesefMe³eeuìer mìesj / megHej ceekexÀì ceW efHeÀu[ mewcHeefuebie

● ceeref[³ee Òe®eej

● ¬esÀleDeeW - efJe¬esÀleeDeeW keÀer yewþkeÀ

● cetu³eJe×& ®ee³e kesÀ Yeejleer³e efve³ee&lekeÀeW/efJeosMeer Dee³eelekeÀeW keÀes

GvekesÀ mebJeOe&veelcekeÀ SJeb efJeHeCeve Òe³eemeeW kesÀ ueFs mebJeOe&veelcekeÀ

meneje Òeoeve keÀjvee

● Dee³eelekeÀeW SJeb efve³e&elekeÀeW kesÀ yeer®e Ieefveÿ mebyebOe mLeeefHele keÀjves

kesÀ efueS ueeskeÀmebHeke&À ieefleefJeefOe³eeB

● Yeejle SJeb Dee³eelekeÀ osMeeW kesÀ yeer®e ®ee³e ÒeefleefveefOeceb[ueeW keÀe Deeoeve

Òeoeve

ìer yees[& keÀer peve-MeeqkeÌle ë-

mþeHeÀ efvejer#eCe FkeÀeF& Je DeelebefjkeÀ keÀe³e& DeO³e³eve FkeÀeF& leLee ceb$eeue³eeW

Üeje Devegceesefole DeefleefjkeÌle HeoeW (yees[& efJeosMeer keÀe³ee&ue³eeW keÀes Meeefceue keÀjkesÀ)

kesÀ DeekeÀueve kesÀ Devegmeej 31.03.2013 lekeÀ ketÀue peve-MeeqkeÌle 618 nw~ yees[&

kesÀ Yeejle SJeb efJeosMeeW ceW efmLele keÀe³ee&ue³eeW kesÀ efJeefYeVe ÞesCeer kesÀ DeefOekeÀeefj³eeW leLee

mìeHeÀ meom³eeW keÀer ceewpetoe mebK³ee meejCeer -1 ceW oMe&e³eer ieF& nw~

yees[& keÀer efJeosMeer keÀe³ee&ue³e ceW Yeejleer³e DeefOekeÀeefj³eeW keÀer mebK³ee (31.03.2013 lekeÀ)

¬eÀ. meb. ûegHe - S ûegHe - yeer ûegHe - meer meHeÀeF& kegÀue

1. cegK³eeue³e 19 82 197 07 305

2. #es$eer³e /GHe #es$eer³e keÀe³ee&ue³e 37 88 176 02 303

3. ìer yees[& ceW Òeefleefve³egeqkeÌle Hej DeefOekeÀejer 5 01 – – 06

4. Dev³e mebieþveeW ceW Òeefleefve³egeqkeÌle Hej

mìeHeÀ meom³e – 01 – – 01

kegÀue 61 172 373 09 615

mecetn ``keÀ'' uebove ogyeF& cee@mkeÀes kegÀue

efveosMekeÀ ®ee³e mebJeOe&ve ûes[ 1 01 – – 01

meejCeer -1

Yeelej ceW yees[& keÀer 31.03.2013 lekeÀ mecegnJeej peve-MeeqkeÌle

14


Devegmetef®ele peeefle Devegmetef®ele pevepeeefle efHeíæ[s Jeie& kegÀue

ûegHe -S 09 03 06 18

ûegHe-yeer 31 04 13 48

ûegHe-meer 53 18 25 96

meHeÀeF& keÀce&®eejer 07 – – 07

kegÀue 100 25 44 169

Devegmetef®ele peeefle, Devegmetef®ele pevepeeefle leLee efHeíæ[s Jeie&

ûegHe -S 17

ûegHe-yeer 27

ûegHe-meer 19

kegÀue 63

Yeleea DeefYe³eeve - Je<e& kesÀ oewjeve efvecveefueefKele HeoeW keÀes Yejves kesÀ efueS Yeleea keÀer ieF& ë

meceer#eeOeerve Je<e& kesÀ oewjeve ÒeMeemeefvekeÀ HeefjJele&ve ë

1 Þeer ®evê ®etj oemeiegHlee, DevegmebOeeve DeefOekeÀejer DeefOekeÀejer

(DeLe&veerefle) ves yees[& keÀer mesJee mes 31 ceF&, 2012 kesÀ DeHejenve

mes DeefOeJeef<e&lee ÒeeHle keÀer~

2 Þeerceleer oerHeeeqvJelee Heeue cepetceoej ves yees[& ceW Òe®eej DeefOekeÀejer kesÀ

ªHe ceW 18 petve, 2012 keÀes keÀe³e&Yeej ûenCe efkeÀ³ee~

3 Þeer pe³eble je³e DeOeer#ekeÀ, (meeOeejCe keÀle&J³e) 20 petve, 2012

mes DevegYeeie DeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW HeoesVele efkeÀS ieS~

4 Þeer p³eeseflece&³e kegÀceej oeme, meb³egkeÌle efve³eb$ekeÀ, Deveg%eeHeve (cegK³eeue³e),

ves yees[& keÀer mesJee mes 30 petve, 2012 kesÀ DeHejenve mes DeefOeJeef<e&lee

ÒeeHle keÀer~

5 Þeerceleer jsKee Iees<e, DevegYeeie DeefOekeÀejer (mLeeHevee efJeYeeie) keÀer 8

Deiemle, 2012 mes meb³egkeÌle efve³eb$ekeÀ, Deveg%eeHeve, kesÀ ªHe ceW

HeoesVeefle keÀer ieF&~

6 Þeerceleer jsKee Iees<e meb³egkeÌle efve³eb$ekeÀ, Deveg%eeHeve (cegK³eeue³e), ves

yees[& keÀer mesJee mes 31 Deiemle, 2012 kesÀ DeHejenve mes DeefOeJeef<e&lee

ÒeeHle keÀer~

7 Þeerceleer jesMeveer mesve, GHeeO³e#e, ves Òeefleefve³egeqkeÌle kesÀ keÀe³e&keÀeue keÀer

meceeeqHle Hej 31 Deiemle, 2012 mes Heo íesæ[ oer nw~

8 Þeer jece ke=À<Ce Dee®ee³e&, uesKee DeefokeÀejer, ves yees[& keÀer mesJee mes 31

Deiemle, 2012 keÀer DeHejenve mes DeefOeJeef<e&lee ÒeeHle keÀer~

9 mebpe³e kegÀceej efce$e, GHe efveosMekeÀ, ®ee³e mebJeOe&ve, ves yees[& mesJee mes 1

efmelebyej, 2012 keÀer HetJee&nve ceW mJesweq®íkeÀ mesJeeefveJe=efÊe ÒeeHle

keÀer~

10 Þeer megyeerj megboj os, uesKeekeÀej, 03 DekeÌìtyej 2012 mes uesKee

DeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW HeoesVele ngS~

11 Þeer pe³eble je³e, DevegYeeie DeefOekeÀejer (Deveg%eeHeve), keÀer efve³egeqkeÌle 4

DekeÌìtyej, 2012 mes DevegYeeie DeefOekeÀejer (mLeeHevee) kesÀ ªHe ceW

ngF&~

12 Þeerceleer mecelee meene, DeOeer#ekeÀ, (meeOeejCe keÀle&J³e) keÀer HeoesVeefle

6 DekeÌìtyej, 2012 mes DevegYeeie DeefOekeÀejer (Deveg%eeHeve) kesÀ ªHe

ceW ngF&~

13 Þeer Deefveue kegÀceej efmebn, Jeefjÿ Jew%eeefvekeÀ mene³ekeÀ keÀer efve³egeqkeÌle

18 DekeÌìtyej, 2012 mes YetJew%eeefvekeÀ kesÀ ªHe ceW ngF&~

15


14 Þeer HeefJe$e efkeÀMeesj Iees<e, uesKee DeefOekeÀejer, ves yees[& keÀer mesJee mes 31

DekeÌìtyej 2012 keÀer DeHejenve mes DeefOeJeef<e&lee ÒeeHle keÀer~

15 Þeer HeuueJe ®eewOejer, uesKeekeÀje, keÀes uesKee DeoFkeÀejer kesÀ ªHe ceW

19 veJebyej, 2012 mes HeoesVele efkeÀ³ee ie³ee~

16 Þeer keÀewefMekeÀ nueoej, meef®eJe, ves DeHeveer Òeefleefve³egeqkeÌle kesÀ keÀe³e&keÀeue

keÀer meceeeqHle Hej 5 veJebyej, 2012 mes Heo íesæ[ efo³ee~

17 Þeerceleer megefcelee ueeefnæ[er, ûes[-1 DeeMegefueefHekeÀ, keÀer 6 efomebyej,

2012 mes ®e³eve ûes[ DeeMegefueefHekeÀ kesÀ ªHe ceW HeoveesVeefle nF&~

18 Þeer Òeceesoe kegÀceej oeMe, efJeefOe DeefOekeÀejer, keÀer efve³egeqkeÌle 6 efomebyej,

2012 keÀes leoLe& meef®eJe kesÀ ªHe ceW ngF&~

19 Þeerceleer jpeveeriebOee meerue vemkeÀj keÀer efve³egeqkeÌle 1 peveJejer, 2013mes Deveg%eeHeve efve³eb$ekeÀ kesÀ ªHe ceW ngF&~

20 Þeerceleer veeruece ceerCee, DeeF&SSme,ves ìer yees[& ceW 7 peveJejer, 2013keÀes GHeeO³e#e kesÀ ªHe ceW keÀe³e&Yeej ûenCe efkeÀ³ee~

21 Þeer Oe=efleceeve meene keÀer efve³egeqkeÌle 7 peveJejer, 2013 mes HewÀkeÌìêr

meueenkeÀej DeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW ngF&~

22 Þeer HeeLe& oeme ceneHee$ee keÀer efve³egeqkeÌle 7 peveJejer, 2013 mes

HewÀkeÌìêr meueenkeÀj DeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW ngF&~

23 Þeer Òeerlece YeÆe®eepeea keÀer efve³egeqkeÌle 7 peveJejer, 2013 mes HewÀkeÌìêr


24 Þeer Sme. DeªCe kegÀceej keÀer efve³egeqkeÌle 7 peveJejer, 2013 mes

HewÀkeÌìêr meueenkeÀej DeefOekeÀejer kesÀ ªHeceW ngF& nw~

25 Þeer Yeejleer jepee keÀer efve³egeqkeÌle 7 peveJejer, 2013 mes HewÀkeÌìêr


26 Þeer efJeJeskeÀ keÀer efve³egeqkeÌle 7 peveJejer, 2013 mes HewÀkeÌìêr meueenkeÀej

DeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW ngF&~

27 Þeer DeefYecev³et Mecee& keÀer efve³egeqkeÌle 7 peveJejer, 2013 mes HewÀkeÌìêr


28 Þeer legefnve osJeveeLe keÀer efve³egeqkeÌle 7 peveJejer, 2013 mes HewÀkeÌìêr


29 Þeerceleer ìer ªyeer ceesefve<ee keÀer efve³egeqkeÌle 7 peveJejer, 2013 mes

HewÀkeÌìêr meueenkeÀej DeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW ngF&~

30 Þeer megveerue kegÀceej kesÀ. keÀer efve³egeqkeÌle 7 peveJejer, 2013 mes HewÀkeÌìêr


31 jekesÀMe leuegª keÀer efve³egeqkeÌle 7 peveJejer, 2013 mes HewÀkeÌìêr


32 Þeer GppeJeue kegÀceej Pee keÀer efve³egeqkeÌle 7 peveJejer, 2013 mes

HewÀkeÌìêr meueenkeÀej DeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW ngF&~

33 Þeer DeefYepeerle oemekeÀer efve³egeqkeÌle 7 peveJejer, 2013 mes HewÀkeÌìêr

meueenkeÀej DeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW ngF& nw~

34 Þeer megceve ®e¬eÀJeleea keÀer efve³egeqkeÌle 7 peveJejer, 2013 mes HewÀkeÌìêr


35 Þeer Sve. efo³eevevo ves 10 peveJejer, 2013 keÀes yees[& ceW Òeefleefve³egeqkeÌle

Hej uesKee DeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW keÀe³e&Yeej ûenCe efkeÀ³ee nw~

36 Þeer peer. yeewefj³een, efveosMekeÀ, ®ee³e efJekeÀeme, ves 31 peveJejer, 2013

kesÀ DeHejenve mes yees[& keÀer mesJee mes DeefOeJeef<e&lee ÒeeHle keÀer~

16


2.0 JewefMJekeÀ ®ee³e Heefj¢M³eGÊej DecejerkeÀe keÀes íesæ[keÀj meYeer ceneÜerHeeW kesÀ 30 mes DeefOekeÀ osMeeW ceW

efpevekeÀer peueJee³eg 420 GÊej (efpe³eexefpe³ee) Je 35

0'oef#eCe De#eebMe (Depexefvìvee)

kesÀ ceO³e nw, ceW ®ee³e Giee³eer peeleer nw~ 2012 ceW DeekeÀefuele JewefMJekeÀ GlHeeove

4625 efceefue³eve efkeÀ.ûee. jne~ efJeMJe KeHele 4440 efceefue³eve efkeÀ.ûee. kesÀ

ueieYeie nesves kesÀ ®eueles JewefMJekeÀ GlHeeove Je KeHele meg®ee© ªHe mes meblegefuele jnleer nw~

cegK³e ®ee³e GlHeeokeÀ SJeb efve³ee&lekeÀ osMe ®eerve, Yeejle, kesÀv³ee Je ÞeeruebkeÀe,

nw~ JewefMJekeÀ GlHeeove SJeb efve³ee&Le keÀe 78% SJeb 71% oMee&les nQ~

(leeefuekeÀe-1)cegK³e GlHeeokeÀ SJeb efve³ee&lekeÀ osMeeW keÀe GlHeeove Je efve³ee&le DebMe

JewefMJekeÀ Je Yeejleer³e ®ee³e Heefj¢M³e keÀeSkeÀ J³eeHekeÀ efmebneJeueeskeÀve

DeO³ee³e - 2

(leeefuekeÀe-2 : ®ee³e keÀe efJeMJe veerueeceer cetu³e

Je<e&

2012

Yeejle

2010 2.29 2.61 3.28 1.82 2.54 1.58

2011 2.23 2.14 3.25 1.97 2.72 1.61

2012 2.28 2.40 3.07 1.97 2.88 1.70

yeebieueeosMe ÞeeruebkeÀe FC[esvesefMe³eeefuecyes

kesÀv³ee

osM

2012

GlHeeove efve³ee&le

efceefue³eve efkeÀ.ûee. % efnmmee efceefue³eve efkeÀ.ûee. % efnmmee

®eerve

Yeejle

kesÀv³ee

ÞeeruebkeÀe

Dev³e

efJeMJe kegÀue

1789.75 39 321.79 18

1126.33 24 208.26 12

369.56 8 430.21 24

328.4 7 306.04 17

1010.59 22 510.21 29

4624.63 100 1776.51 100

17


Deewmeleve Òeefle J³eefJeÌle ®ee³e keÀer KeHeve efYeVe-efYeVe osMeeW ceW Deueie-Deueie efkeÀmceeW keÀer ®ee³e Hej efveYe&j keÀjleer nw~ kegÀJewle, Dee³ejuewC[, DeHeÀieeefvemleeve SJeb ³etkesÀ ceW

2 efkeÀueesûeece mes kegÀí DeefOekeÀ leLee ÞeeruebkeÀe Je HeekeÀmleeve ceW 1 efkeÀueesûeece kesÀ ueieYeie SJeb Yeejle ceW 800 ûeece keÀer KeHele nw~ neueebefkeÀ Òeefle J³eefJeÌle KeHele ceW Yeejle

meyemes veer®es nw pees efkeÀ GmekeÀer Je=nÊece Deeyeeoer kesÀ ®eueles Deewj kegÀue GlHeeove keÀe ueieYeie 80 ÒeefleMele KeHele osMe ceW ner nesleer nw~ Fme ÒekeÀej JewefMJe GlHeeove kesÀ 20%®ee³e keÀer KeHele Yeejle ceW ner neslee nw~ ³en efmLeefle Dev³e ®ee³e GlHeeovekeÀejer osMeeW keÀer leguevee ceW He³ee&Hle J³eeflejskeÀer nw, efJeMes<ekeÀj kesÀv³ee Deewj ÞeeruebkeÀe efpevekeÀer DeHeÀveer

Iejsuet KeHele keÀce nw, Deewj Fmeer keÀejCe Jes DeHeves GlHeeove keÀe 95 mes 98% ®ee³e keÀe efve³ee&le keÀjles nQ~

2012 ceW JewefMJekeÀ ®ee³e keÀer efmLeefle ëGlHeeove2012 ceW JewefMkeÀ GlHeeove ceW 171.16 efce.efkeÀûee. keÀer yeæ{eslejer ngF&~ LeeskeÀ cee$ee ceW njer ®ee³e kesÀ GlHeeove ceW Je=ef× ®eerve mes Dee³ee~ peneB lekeÀ keÀeueer ®ee³e keÀe

mebJebOe efHeíues Je<e& keÀer leguevee ceW Yeejle ceW keÀeueer ®ee³e kesÀ GlHeeove ceW Je=ef× ope& keÀer ieF&, peyeefkeÀ ÞeeruebkeÀe SJeb kesÀv³ee kesÀ GlHeeove (meejCeer-5) ceW efiejeJeì DeeF&~

meejCeer 4ÒeOeeve keÀeueer ®ee³e GlHeeokeÀ osMeeW ceW ®ee³e GlHeeove (efceefue³eve efkeÀ.ûee. ceW)

ñeesle ë DeeF&ìermeer Jeeef<e&keÀ yeguesefìve meebefK³ekeÀer 2012

Yeejle 1115.72 1126.33 10.61

ÞeeruebkeÀe 328.63 328.40 – 0.23

kesÀv³ee 377.91 369.56 – 8.35

2011 2012 2011 keÀer leguevee ceW Je=ef×/keÀceerosMe

njer ®ee³e 1370.92 1495.77 124.85

keÀeueer ®ee³e 3082.55 3128.86 46.31

kegÀue 4453.47 4624.63 171.16

2011 2012 2011 keÀer leguevee ceW Je=ef×

meejCeer 3 : efJeMJe keÀe kegÀue GlHeeo efceÞeCe (efce.efkeÀ.ûee.) ë

18


efve³ee&le2012 ceW kegÀue JewefMJekeÀ efve³ee&le 1 ÒeefleMele yeæ{e pees 2011 keÀer leguevee ceW 17.51 efceefue³eve efkeÀ.ûee. Lee (meejCeer-6)~ kegÀue JewefMJekeÀ efve³ee&le ceW kesÀv³ee, ®eerve,

Þeeruebiee Je Yeejle ves Henuee, otmeje, leermeje, ®eewLee DeûeCeer mLeeve yejkeÀjej jKee~

meejCeer - 5

ÒecegKe efve³ee&lekeÀ osMeeW keÀe kegÀue GlHeeove ceW efve³ee&le % (efceefue³eve efkeÀ0 ûee- ceW.)

®ee³e cetu³eëHeefjJeer#eeOeerve Je<e& kesÀ oewjeve Devle&jeäêr³e ®ee³e cetu³e efmLej jns SJeb 2011 (meejCeer -7) keÀer meercee mes DeebefMekeÀ ªHe mes Tb®es leLee meceeve jns~ Yeejle ceW, GÊej

Yeejle kesÀ meeLe oef#eCe Yeejle ceW ®ee³e kesÀ veerueeceer cetu³e ceW yeæ{esÊejer osKeer ieF&~

kesÀv³ee ceW efve³ee&le efce. ef¬eÀûee ceW 421.27 430.21

GlHeeove keÀe % 111 116

®eerve ceW efve³ee&le efce. ef¬eÀûee ceW 322.58 321.79


ÞeeruebkeÀe ceW efve³ee&le efce. efkeÀûee ceW. 301.27 306.04


Yeejle ceW efve³ee&le efce. efkeÀûee ceW 215.42 208.26


Dev³e ceW efve³ee&le efce. efkeÀûee ceW 498.46 510.21


kegÀue efJeMJe efve³ee&le efce. efkeÀûee ceW 1759.00 1776.51

JewefMJekeÀ GlHeeove keÀe % 39 38

2011 2012osMe

ñeesle ë DeeF&ìermeer Jeeef<e&keÀ yeguesefìve meebefK³ekeÀer 2013

19


meejCeer - 6

DeHeveer efJeefMeä cegêeDeesb ceW Je<e& 2012 kesÀ oewjeve Òeefle efkeÀueesûeece ®ee³e keÀe cetu³e

keÀesuekeÀelee 131.12 149.55

iegJeeneìer 108.47 131.01

efmeefueiegæ[er 103.46 120.17

keÀes®®eer 80.21 96.08

keÀes³ecyeìtj 65.95 83.73

ketÀvetj 64.05 82.31

ef®eìeieeBJe ìekeÀe 156.23 196.93

keÀesuecyees 359.68 391.47

pekeÀelee& ³etSme $ meer 160.75 196.53

ceescyeemee ³etSme $ meer 272.00 288.00

efuecyes ³etSme $ meer 160.75 170.26

2011 2012veerueeceer kesÀvê

ñeesle ë DeeF&ìermeer Jeeef<e&keÀ yeguesefìve meebefK³ekeÀer 2013, Yeejleer³e veerueeceer keÀes íesæ[keÀj

Yeejleer³e ®ee³e HeefjÎM³e

osMe kesÀ ÒeOeeve ®ee³e #es$e Demece, HeefM®ece yebieeue, leeefceueveeæ[t SJeb kesÀjue jep³eeW ceW DeJeefmLele nQ~ kegÀue GlHeeove keÀe 98% efnmmee Fve ®eej jep³eeW ceW neslee nw~

HejcHejeiele jep³eeW ceW pene@ íesìs Hewceeves Hej ®ee³e GieeF& peeleer Jes jep³e nQ - ef$eHegje, efncee®eue ÒeosMe, GÊeje#eCe[, efyenej SJeb keÀvee&ìkeÀ~ iewj-HejcHejeiele jep³e, efpevnW

neue ner ceW Yeejle kesÀ ®ee³e veJeÌMees ceW Meeefceue efkeÀ³ee nw, GveceW Meeefceue nw ö DeªCee®eue ÒeosMe, ceefCeHegj, cesKeeue³e, efcepeesjece, veeieeuewCe[, G[ermee SJeb efmeefJeÌkeÀ~ Yeejle

efJeMJe keÀer yesnlejerve ®ee³eeW keÀe GlHeeove keÀjlee nw ö pewmes oeefpe&eEueie, Demece SJeb veerueefiejer DeHeveer vejce megiebOe, Îæ{lee Je peJeuelee kesÀ efueS cenentj nw~ efJeefJeOe memme

peueJee³egiele efmLeefle³eeW ceW, Yeejle efJeefYeVe ÒekeÀej kesÀ mJeeo Jeeues ®ee³eeW keÀe GlHeeove keÀjlee nw pees GHeYeesJeÌleeDeesb keÀes yengle ner Hemebo Deeleer nQ~ Òel³eskeÀ Òeevle keÀer DeHeÀveer

Deueie efJeefMe<þlee nesleer nw, pees Gmes Dev³e #es$eeW mes Deueie keÀjleer nw~

GlHeeove ë 2011 keÀer leguevee ceW Je<e& 2012 kesÀ oewjeve GlHeeove ceW 10.61 efceefue³eve efkeÀuees ûeece keÀer Je=ef× ngF& peesefkeÀ GÊej Yeejle ceW cegK³e ®ee³e GlHeeove #es$eeW

ceW yesnlejerve peueJee³eg efmLeefle kesÀ HeÀuemJeªHe mebYeJe nes Hee³eer~ 2011 keÀer leguevee ceW oef#eCe Yeejle ceW GlHeeove ceW 0.77 efceefue³eve efkeÀ.ûee. keÀer efiejJeì DeeF&~

(meejCeer-8)

20


kesÀuesC[j Je<e& cee$ee cetu³e F&.cet. efJeÊeer³e Je<e& cee$ee cetu³e F&.cet.

2010 222.02 3058.31 137.75 2010-11 213.79 2995.79 140.13

2011 215.42 3292.08 152.82 2011-12 214.35 3304.82 154.18

2012 208.26 3750.76 180.10 2012.13 216.23 4005.93 185.26

kesÀuesC[j Je<e& GÊej oef#eCe DeefKeue efJeÊeer³e Je<e& GÊej oef#eCe DeefKeueYeejle Yeejle Yeejle Yeejle Yeejle Yeejle

2010 823.03 243.37 966.40 2010-11 728.52 238.21 966.73

2011 875.57 240.15 1115.72 2011-12 865.59 229.87 1095.46

2012 886.95 239.38 1126.33 2012.13 893.38 241.69 1135.07

meejCeer - 7Yeejle ceW Devegceeefvele ®ee³e keÀe GlHeeove (efceefue³eve efkeÀ0 ûee0 ceW.)

efve³ee&le ëJe<e& 2012 kesÀ oewjeve Yeejle mes ®ee³e efve³ee&le keÀer cee$ee ceW 2011 keÀer leguevee ceW 7.16 efce.efkeÀ.ûee. keÀer efiejeJeì DeeF&~ iele JeLe& mes leguevee keÀer pee³es lees efJeÊeer³e

Je<e& 2012-13 ceW 1.88 efce.efkeÀ.ûee. keÀer yeæ{esÊejer ope& keÀer ieF&~ (meejCeer-9)

meejCeer - 8

iele 3 Je<eex kesÀ oewjeve Yeejle mes ®ee³e keÀe efve³ee&le

cee$ee ö efceefue³eve efkeÀ.ûee. ë cetu³e ö ª keÀjesæ[ ceW F&. cet ö ª FkeÀeF& cetu³e / efkeÀ.ûee.

21


55.4

3

16.8

5

5.98 11

.63

4.40

22.0

8

5.19

19.7

6

58.4

9

21.0

2

7.18 12

.77

3.88

26.2

7

0.69

18.0

5

61.2

5

19.2

1

7.97 11

.71

3.48

20.6

9

0.74

�

��

��

��

��

��

��

��

�

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

703.

94

247.

19

129.

28

221.

47

53.6

6

132.

63

36.1

0 314.

31

39.6

2 284.

98

42.1

2

790.

49

2995

.79

812.

73

328.

89

170.

03

333.

16

52.8

4

178.

53

7.14

325.

48

216.

82

59.4

0

819.

80

3304

.82

1046

.02

347.

91

212.

74

317.

63

52.0

2

203.

94

8.63

394.

93

1.09

389.

77

107.

53

923.

72

4005

.93

� ��

� � � ��

� � � � ��

� � � � ��

� � � � ��

� � � � ��

� � � � ��

� � � � ��

� � � � ��

� � � � ��

��

�

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

� � � � � � �

� � � � � � �

� � � � � � �

� � ��

��

��

� ��

22


iele 3 Je<eex ceW efJeefYeVe ªHeeW ceW efve³ee&le (meejCeer - 09 mes 12)

meejCeer - 9 : LeeskeÀ ®ee³e keÀe efve³ee&le

meejaCeer - 10 : HewkesÀì ®ee³e keÀe efve³ee&le

2010-11 182.80 2220.54 121.47

2011-12 190.25 2576.48 135.43

2012-13 190.63 3126.29 164.00

Je<e& cee$ee (efce.efkeÀ. ûee) cetu³e (ª keÀjesæ[.) FkeÀeF& cetu³e (ª/efkeÀ.ûee)

2010-11 17.14 307.03 179.13

2011-12 12.07 307.82 255.03

2012-13 11.09 309.18 278.79


meejCeer - 11 : ®ee³e Lewues keÀe efve³ee&le

2010-11 10.79 341.06 316.09

2011-12 9.69 328.02 338.51

2012-13 12.12 455.94 376.19


meejCeer - 12 : Fbmìwì ®ee³e keÀe efve³ee&le

2010-11 3.06 127.16 415.56

2011-12 2.34 92.50 395.30

2012-13 2.39 114.52 479.16


ÒeeLeefcekeÀ efJeHeCeve ë

Je<e& kesÀ oewjeve osMe ceW kegÀue GlHeeefole ®ee³e ceW mes, 46% ueeskeÀ veerueeceer kesÀ ceeHe&Àle efyekeÀer 8% Deûesef<ele efveefJeoe kesÀ ceeHe&Àle ªHe ceW efve³ee&le ngF& leLee Mes<e 46%

meerOes yeeieeve mes efvepeer efye¬eÀer kesÀ ceeHe&Àle efyekeÀer~ iele leerve Je<eex kesÀ oewjeve ®ee³e keÀer efveHeìeve He×efle leLee veerueeceer ceW Deewmele cetu³e meejCeer -13 leLee 14 ceW oMee&³eer ie³eer

nw~

23


meejCeer - 13 : Yeejle ceW GlHeeefole ®ee³e keÀer efveHeìeve He×efle

2010 530 (54.87) 41 (4.24) 395 (40.89)

2011 542 (48.57) 90 (8.06) 484 (43.37)

2012 515 (45.74) 87 (7.73) 524 (46.54)

Je<e& veerueeceer kesÀ ceeO³ece mes efye¬eÀer Deûesef<ele efveefJeoe kesÀ lenle meerOes meerOes yeeieeve mes efvepeer efye¬eÀer®ee³e keÀer cee$ee yeeieeve mes efve³ee&le

(efceefue³eve efkeÀ. ûee. ceW cee$ee. kegÀue GlHeeo kesÀ DeekeÀæ[s % keÀesÿ keÀ ceW efo³es ie³es)

meejCeer - 14

veerueeceer kesÀ ceeO³ece mes efye¬eÀer ®ee³e keÀe Deewmele cetu³e (ª Òeefle efkeÀ.ûee.)

kesÀuesC[j Je<e& GÊej oef#eCe DeefKeue efJeÊeer³e Je<e& GÊej oef#eCe DeefKeueYeejle Yeejle Yeejle Yeejle Yeejle Yeejle

2010 119.51 67.69 104.66 210-11 120.18 68.37 105.40

2011 117.19 70.17 104.06 2011-12 117.01 70.26 103.94

2012 135.59 87.39 121.81 2012-13 142.09 93.75 127.91

Iejsueg KeHele

Je<e& 2012 ceW ®ee³e keÀer DeevleefjkeÀ KeHele 942 efce. efkeÀ. ûee Leer peyeefkeÀ 2011 keÀer leguevee ceW ®ee³e keÀer DeevleefjkeÀ KeHele 921 efce.efkeÀ.ûee Leer~

24


ÒemleeJevee®ee³e DeefOeefve³ece keÀer Oeeje 25 SJeb 26 kesÀ Devegmeej ®ee³e GHekeÀj keÀer

Deeceoveer Deewj osMe ceW GlHeeefole meYeer efkeÀmceeW keÀer ®ee³e Hej kesÀvêer³e GlHeeo

MegukeÀ efJeYeeie Üeje keÀer ieF& GHekeÀj keÀer Jemetueer keÀes Yeejle keÀer mecesefkeÀle efveefOe ceW

pecee efkeÀ³ee peelee nw Deewj kesÀvêer³e mejkeÀej, JeeefCep³e SJeb GÐeesie ceb$eeue³e kesÀ

Jeeef<e&keÀ yepeì kesÀ lenle yees[& keÀer DeeJeM³ekeÀlee kesÀ Devegmeej efveefOe Òeoeve keÀjleer

nw~ ®ee³e DeefOeefve³ece keÀer Oeeje 25 ceW efJeefnle Meleex kesÀ Devegmeej 1 petve 2011 mes

ÒeYeeJeer Jele&ceeve ceW oeefpe&eEueie SJeb oeefpe&eEueie Flej lew³eej ®ee³e Hej GHekeÀj ÒeYeej

¬eÀceMeë 0.25 Òeefle efkeÀ.ûee. leLee 0.59 Òeefle efkeÀ. ûee. keÀer oj mes ueiee³ee

peelee nw~

Devegoeve, meneef³ekeÀer SJeb Yeejle mejkeÀej Üeje keÀefLele DeefOeefve³ece keÀer Oeeje

26S kesÀ lenle cegJeÌle efkeÀS ieS $eÝCe, yees[& keÀer Dee³e keÀe Dev³e cegK³e ñeesle nQ~

yees[& kesÀ jepemJe ÒeeefHle kesÀ Dev³e ueIeg ñeesle Yeer nw pewmesë Deveg%eeefHle³eeW Hej MegukeÀ,

$eÝCe SJeb DeefûeceeW Hej y³eepe leLee efJeefJeOe Dee³e pewmesë lejue ®ee³e keÀer efye¬eÀer,

njer HeefÊe³eeW keÀer efye¬eÀer, DeeJesove He$eeW SJeb Dev³e ÒekeÀeMeveeW Fl³eeefo keÀer efye¬eÀer~

Ssmes meYeer uesKeeW keÀer Dee³e DeeF&F&yeerDeej ceW pecee neslee nw~

Deleë, ®ee³e DeefOeefve³ece keÀer Oeeje 26 SJeb 26S kesÀ lenle yees[& nsleg GHeueyOe

meYeer efveefOe³eeB Jeeef<e&keÀ meb³egJeÌle yepeì kesÀ ceeO³ece mes ieceve keÀjleer nw~ DeOeervemLe

efJeOee³eve kesÀ meboYe& leLee DeefOeefve³ece kesÀ ÒeeJeOeeveeW kesÀ lenle Deewj/³ee mejkeÀej keÀer

efJeÊeer³e MeefJeÌle³eeW keÀe Òel³ee³eespeve keÀjves kesÀ efJe<e³e ceW ®ee³e DeefOeefve³ece keÀer Oeeje

10 ceW ÒeeflemLeeefHele ÒeeJeOeeveeW kesÀ Devegmeej yees[& kesÀ keÀe³eex nsleg Ssmeer efveefOe³eeW keÀes

GHe³eesie ceW uee³ee peelee nw~

efJeÊe

DeO³ee³e - 3

yees[& kesÀ yepeì keÀes oes mebIeefþle lelJeeW ceW meceeefJeä efkeÀ³ee peelee nw pewmew iewj-

³eespevee SJeb ³eespevee~

GHekeÀj Dee³e

efJeÊe ceb$eeue³e, jepemJe efJeYeeie kesÀ HeeJeleer yepeì kesÀ Devegmeej meceer#eeOeerve

Je<e& kesÀ oewjeve GHekeÀj mebûenCe 5400.00 ueeKe Lee~ Je<e& 2012-13 kesÀ

oewjeve ®ee³e DeefOeefve³ece 1953 keÀer Oeeje 26 kesÀ lenle GHekeÀj keÀer Dee³e kesÀ

Òeefle ìer yees[& iewj-³eespevee kesÀ ªHe 3700.00 ueeKe (DeLe Mes<e meefnle)

mejkeÀej Üeje efJeefveceg&JeÌle efkeÀ³ee ie³ee Lee~

DevegmebOeeve SJeb efJekeÀeme Devegoeve

Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve ®ee³e DeefOeefve³ece keÀer Oeeje 26S kesÀ lenle

Hegjeveer SJeb meef¬eÀ³e ³eespeveeSb leLee veF& ³eespeveeDeesb kesÀ efueS DevegmebOeeve SJeb efJekeÀeme

Devegoeve kesÀ Òeefle mejkeÀej mes 1000.00 ueeKe (DeLe Mes<e meefnle) keÀer jeefMe

ÒeeHle keÀer ie³eer~

DevegmebOeeve (SSmeDeeF&[erF&)

Je<e& kesÀ oewjeve mejkeÀej mes Devegoeve kesÀ ªHe ceW 381.00 ueeKe keÀer jeefMe

ÒeeHle ngF& Leer~ efpemekeÀe DeLe Mes<e 50.00 ueeKe Lee~

meneef³ekeÀer

Je<e& kesÀ oewjeve ®ee³e DeefOeefve³ece keÀer Oeeje 26S kesÀ lenle mejkeÀej mes meneef³ekeÀer

kesÀ ªHe ceW 15067.00 ueeKe (DeLe Mes<e meefnle) keÀer jeefMe ÒeeHle ngF& Leer~

yeepeej HengB®e Henue ³eespevee

meceer#eeOeerve Je<e& kesÀ oewjeve uebove DeesueefcHekeÀ nsleg efJeMes<e Devegoeve kesÀ ªHe ceW

mejkeÀej mes 90.00 ueeKe keÀer jeefMe ÒeeHle ngF& Leer~

$eÝCe keÀeHe&me efveefOe

meceer#eeOeerve Je<e& kesÀ oewjeve ®ee³e DeefOeefve³ece keÀer Oeeje 26S kesÀ lenle $eÝCe

³eespeveeDeesb kesÀ Òeefle mejkeÀej mes keÀesF& jeefMe ÒeeHle veneR ngF&~

efJeMes<e Òe³eespeve ®ee³e efveefOe-Hegbpeeriele

Je<e& kesÀ oewjeve, SmeHeerìerSHeÀ Hetbpeer DebMeoeve kesÀ Òeefle mejkeÀej mes keÀesF& jeefMe

veneR ÒeeHle ngF&~

25


Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve iewj-³eespevee kesÀ efJeefYeVe Meer<eex kesÀ lenle ÒeeefHle³eeB

efvecveJele Leer ë

S. ÒeeefHle³eeB

Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve iewj-³eespevee J³e³e efvecveJele Leer ë

yeer. J³e³e - (iewj-³eespevee)

HegmlekeÀeue³e meefnle ÒeMeemeve 2845.70

Yeejle ceW ®ee³e mebJeOe&ve 409.37

Yeejle mes yeenj ®ee³e mebJeOe&ve 71.19

HeWMeve 1401.00

keÀce&®eeefj³eeW keÀes Deefûece 63.13

veF& HeWMeve ³eespevee ceW efve³eesJeÌlee keÀe DebMeoeve 25.97

keÀe³e& 10.68

kegÀue 4827.04

( ueeKe ceW)

®ee³e DeefOeefve³ece keÀer Oeeje 26kesÀ lenle ÒeeHle jeefMe 3700.00

Deveg%eeHeveeW kesÀ yeeyele Jemetues ieS MegukeÀ 6.49

ìerScemeerDees 2003 kesÀ yeeJele Jemetues ieS MegukeÀ 9.31

lejue ®ee³e keÀer efye¬eÀer, njer HeefÊe³eeW keÀer efye¬eÀer, ÒekeÀeMeveeW keÀer

efye¬eÀer, efve³ele pecee Hej y³eepe Fl³eeefo meefnle efJeefJeOe ÒeeefHle³eeB 528.27

Deefûece Hej y³eepe 10.43

[ermeerìerSce kesÀ yeeyele Jemetues ieS HebpeerkeÀjCe MegukeÀ 4.27

kegÀue 4258.77

( ueeKe ceW)

meerr. J³e³e - DevegmebOeeve SJeb efJekeÀeme Devegoeve

ìerDeejS keÀer mene³elee Devegoeve 496.23

GHeemeer keÀes mene³elee Devegoeve 30.61

[erìerDeej Je [ermeer keÀe GVe³eve 119.21

keÀe³e&Meeuee/mebieesefÿ/ÒeefMe#eCe/yewþkeÀ/meceeJesMe Fl³eeefo 82.70

efJekeÀeme mene³elee 19.66

DeO³e³eve oewje 59.39

#es$e keÀe³ee&ue³eeW keÀes meece&L³e yeveevee 37.74

ueIeg ®ee³e GlHeeokeÀ 14.95

cetueeOeej meJex#eCe 3.88

veerueefiejer DeeefoJeemeer keÀu³eeCe mebIe 20.16

DeeF&ìer J³e³e 2.70

ve³es keÀe³ee&ue³eeW keÀer mLeeHevee 84.17

efve³ele HeefjmebHeefle³eeW keÀer Kejero 34.38

yeQkeÀ ÒeYeej 0.03

Dev³e efJeefJeOe J³e³e 57.45

kegÀue 1063.26

( ueeKe ceW)

jesHeCe meneef³ekeÀer ³eespevee 1185.93

iegCeJeÊee GVe³eve Je GlHeeo efJeefJeefOekeÀjCe ³eespevee 3061.35

ceeveJe mebmeeOeve efJekeÀeme ³eespevee 1254.00

DeLeex[e@JeÌme ®ee³e GlHeeove meneef³ekeÀer ³eespevee 1530.78

yeepeej mebJeOe&ve ³eespevee 1739.08

efJeMes<e Òe³eespeve ®ee³e efveefOe 5111.00

Devegmetef®ele peeefle men ³eespevee 822.68

kegÀue 14704.82

( ueeKe ceW)

[er. J³e³e - meneef³ekeÀer

26


J³e³e 45.00

kegÀue 45.00

( ueeKe ceW)F&. yeepeej HengB®e Henue ³eespevee

J³e³e Metv³e

kegÀue Metv³e

( ueeKe ceW)SHeÀ. DevegmebOeeve ³eespevee (SSmeDeeF&[erF&

$eÝCe ³eespevee nsleg DeeJeleea keÀeHe&me efveefOe Metv³e

kegÀue Metv³e

( ueeKe ceW)peer. J³e³e-$eÝCe ³eespevee

Je<e& kesÀ oewjeve ³eespevee Hej kegÀue J³e³e

(meer + [er + F& + SHeÀ + peer) = 15813.08 ueeKe

27


Heefj®e³e ëìer yees[& kesÀ ÒeeleefcekeÀ keÀe³eex ceW mes SkeÀ keÀe³e& ®ee³e GlHeeove ceW megOeej

ueevee, GlHeeokeÀlee, iegCeJeÊee ceW yesnlejer, cetu³e mebJeOe&ve, GlHeeo efceÞeCe ceW HeefjJele&ve,

cetu³e keÀæ[er/Me=bKeuee ceW Deeies yeæ{ves kesÀ efueS ueIeg GlHeeokeÀeW keÀer #ecelee keÀe

efvecee&Ce keÀjvee, ÞeefcekeÀeW mes ueskeÀj ÒeyebvOekeÀeW lekeÀ nj mlej Hej keÀe³e& kegÀMeuelee ceW

megOeej keÀjvee Fl³eeefo nw~

efJekeÀeme meefceefle ëyees[& keÀer efJekeÀeme meefceefle, SkeÀ meueenkeÀejer efvekeÀe³e kesÀ ªHe ceW DeHeves Heo

keÀer nwefme³ele mes, ®ee³e yees[& kesÀ efJekeÀelcekeÀ keÀe³eeX kesÀ efveJee&nve dLeJee mecHeeove ceW

ceeie& oMe&ve keÀjleer nw~ meceer#eeOeerve Je<e& kesÀ oewjeve, efJekeÀeme meefceefle ceW efvecveefueefKele

meom³e Les leLee veer®es GefuueefKele leejerKeeW SJeb mLeeveeW Hej meefceefle ves leerve yeej

yewþkeWÀ keÀer ë-

1. DeO³e#e, ìer yees[&, meefceefle kesÀ Heosve DeO³e#e

2. DeO³e#e, GHeÀemeer

3. DeO³e#e, Yeejleer³e ®ee³e mebIe

4. Þeer meceerj je@³e, peueHeeF&iegæ[er, HeefM®ece yebieeue-735101

5. [e@. Deefpele kegÀceej DeiejJeeuee, efmeueeriegæ[er, He. yebieeue

6. [e@. Sme jecet, kegÀvetj, leefceueveeæ[t

7. Þeer efnjCe³e yeesje, iegJeeneìer, Demece-781005

®ee³e efJekeÀeme

DeO³ee³e - 4

efJekeÀeme meefceefle Üeje keÀer ieF& cenlJeHetCe& DevegMebmeeSB ë

ìer yees[& keÀer efJekeÀeme ³eespeveeDeeW kesÀ Debleie&le ngF& Òeieefle keÀer meceer#ee keÀjves kesÀ meeLe

meeLe, meceer#eeOeerve DeJeefOe ceW efJekeÀeme meefceefle ves yees[& kesÀ efueS efvecveefueefKele

DevegMebmeeSB keÀer ë-

1. ieesueeIeeì, Demece, Sspeeue, efcepeesjce Deewj HeefM®ece yebieeue kesÀ GÊej

efoveepeHegj ceW ®ee³e keÀvJeWMevme Dee³eesefpele keÀjvee~ meYeer ÒecegKe

®ee³e GlHeeokeÀ jep³eeW ceW, peneB ueIeg GlHeeokeÀeW keÀer mebK³ee DeefOekeÀ

nw ö keÀe³e&¬eÀce/keÀe³e&MeeueeSB/mesefceveej/DeO³e³eve He³e&ìve Dee³eesefpele

keÀjvee~

2. oef#eCe Yeejle ceW 2012-13 kesÀ oewjeve ueIeg ®ee³e GlHeeokeÀeW kesÀ

efnleeLe& keÌJeeueer ®ee³e-2011-12 HegjmkeÀej keÀe³e&¬eÀce keÀe Dee³eespeve

keÀjvee~

3. GHeÀemeer kesÀJeer kesÀ mene³eesie mes Je<e& 2012-13 kesÀ efueS iegCeJeÊee

megOee keÀe³e&¬eÀce keÀes peejer jKevee~

4. ueIeg ®ee³e GlHeelekeÀeW keÀer DeefYeÒesjCee nsleg meerF&meer Deewj ìer yees[& kesÀ

yeer®e keÀe³e& J³eJemLee leLee Demece SJeb Dev³e GÊej-HetJeea jep³eeW ceW

mJe³eb mene³elee mecetneW keÀe ieþve~

5. Demece ke=Àef<e efJeefMJeefJeÐeeue³e, peesjneì kesÀ men³eesie mes Demece kesÀ

ueIeg ®ee³e GlHeeokeÀeW kesÀ efueS ®ee³e keÀer Kesleer kesÀ yew%eeefvekeÀ HenuegDeeW

kesÀ 30 ÒeefMe#eCe-men-GHee³e ÒeoMe&ve keÀe Dee³eespeve keÀjvee~

6. yeejnJeeR ³eespeveeJeefOe kesÀ oewjeve 22.33 keÀjesæ[ ªHeS keÀer ueeiele mes

Demece Deewj HeefM®ece yebieeue ceW keÀe³e&vJe³eve nsleg meb³egkeÌle jeä^ efJekeÀeme

keÀe³e&¬eÀce (³et Sve [er Heer) kesÀ men³eesie mes Tpee& mebj#eCe Heefj³eespevee

leLee Fmeer Heefj³eespevee keÀes yeejnJeeR ³eespeveeJeefOe kesÀ oewjeve ìer yees[&

kesÀ DevegmebOeedve SJeb efJekeÀeme ³eespevee kesÀ SkeÀ IeìkeÀ kesÀ ªHe ceW Meeefceue

keÀjvee~

yewþkeÀ keÀer efleLeer mLeeve

22 petve, 2012 kegÀceejkeÌkeÀce, kesÀjue

25 efmelebyej, 2012 keÀesuekeÀelee

30 cee®e&, 2013 keÀesuekeÀelee

efJekeÀeme meefceefle keÀer yewþkeÀeW keÀer leejerKeW SJeb mLeeve

28


7. ìerDeejS leLee GHeemeer ìer Deej SHeÀ kesÀ men³eesie mes ®ee³e yeeieeve kesÀ

Devegmetef®ele peeefle kesÀ GlHeeokeÀeW SJeb keÀejeriejeW/ÞeefcekeÀeW keÀes SkeÀ

GHe-³eespevee kesÀ lenle ÒeefMe#eCe osvee leLee ìer Deej S kesÀ efueS

324.5 ª. SJeb GHeemeer ìer Deej SHeÀ nsleg 47.15 ª. keÀer cebpetjer~

8. veeyee[& Üeje mebMeesefOele leLee G®®e DeefOekeÀej ÒeeHle meefceefle Üeje Je<e&

2012-13 nsleg DeHeveeS peeves kesÀ efueS mJeerke=Àle FkeÀeF& ueeiele Hej

DeeOeeefjle HegvejexHeCe SJeb peerCe&×ej kesÀ efueS oer peeves Jeeueer mene³ekeÀer

ojeW ceW mebMeesOeve~

9. Dee@Leex[e@keÌme meneef³ekeÀer ³eespevee kesÀ Debleie&le keÀe³e&keÀejer efveosMekeÀeW

keÀes meneef³ekeÀer ÒeeHle keÀjves leLee GmekeÀer cebpetjer nsleg DeefOekeÀej keÀe

efve<Heeove efkeÀ³ee ie³ee~

10. mebmeo ceW Òemlegle yeeefCep³e efJeYeeie keÀer mLee³eer meefceefle keÀer 102yeeR

efjHeesì& ceW keÀer ieF& DevegMebmeeDeeW Hej efJe®eej-efJeceMe& keÀjvee leLee

01 efomecyej 2012 keÀes SkeÀ efJeMes<e yewþkeÀ keÀe Dee³eespeve keÀjvee~

11. yees[& kesÀ peesjneì keÀe³ee&ue³e keÀe veJeerveerkeÀjCe, ef[yegieæ{ ceW ueIeg

GlHeeokeÀ efJekeÀeme efveoxMeeue³e kesÀ veS keÀe³ee&ue³e nsleg HeÀveea®ej keÀe

¬eÀ³e leLee DeªCee®eue ÒeosMe kesÀ F&ìeveiej ceW SkeÀ ve³ee keÀe³ee&ue³e

mLeeefHele keÀjvee~

12. jep³e mejkeÀejeW kesÀ Gve ®ee³e yeeieeveeW kesÀ Heììs kesÀ DeefOekeÀejeW keÀes

joo keÀjves, pees Òeefle Je<e& 2 ÒeefleMele keÀer oj mes HegvejexHeCe keÀe keÀe³e&

keÀjves ceW DemeHeÀue nes ieS nQ leLee efpemekesÀ keÀejCe ®ee³e keÀer GHepe

keÀce ngF& Deewj iegCeJeÊee Hej ÒeYeeJe Heæ[e leLee pees ®ee³e keÀer Kesleer kesÀ

efueS mJeerke=Àle #es$e kesÀ Deboj GHeueyOe Yetefce³eeW keÀe mener ueeYe veneR

Gþe HeeS, kesÀ mebkeÀuHe kesÀ efJe<e³e ceW ³en efveCe&³e efue³ee ie³ee efkeÀ

DeHeves IeìkeÀes mes efJe®eej-efJeceMe& keÀjves kesÀ yeeo meermeerHeerS Fme cegoos

keÀes meguePeeves nsleg ìer yees[& keÀes SkeÀ efJeMes<e ÒemleeJe Deewj jCeveerefle

Òemlegle keÀj mekeÀlee nw~

13. mJeerke=Àle #es$e kesÀ oe³ejs ceW GHeueyOe Deewj ke=Àef<e ³eesi³e Hejleer peceerveeW

keÀes ®ee³e yeeieeve kesÀ ÞeefcekeÀeW kesÀ He#e ceW Yetefce Deeyebefìle keÀjves,

efpememes Jes ÞeefcekeÀ kesÀvê mejkeÀej keÀer ³eespeveeDeeW pewmes-Fbefoje DeeJeeme

³eespevee Deewj Ssmeer ner Dev³e ³eespeveeDeeW keÀe ueeYe GþekeÀj DeHevee

Iej yeveeves Hej efJe®eej keÀjves nsleg jep³e mejkeÀejeW keÀes Deeies keÀjves kesÀ

mebkeÀuHe kesÀ cegoos Hej ³eo efveCe&³e efue³ee ie³ee efkeÀ peneB keÀner Yeer

ÒeyebOeve DeHeves keÀce&³eeW keÀer v³etvelece 75 ÒeefleMele lekeÀ keÀer neTefmebie

peªjleeW keÀes Hetje keÀjves ceW efJeHeÀue jner nes, ìer yees[& Üeje Ssmes

yeeieeveeW keÀer Hen®eeve keÀer peeS leLee ìer yees[&, jep³e mejkeÀejeW keÀes

jesHeCe Þece DeefOeefve³ece kesÀ Debleie&le keÀej&JeeF& keÀjves keÀes efueKes~

14. GlKevekeÀeW kesÀ Fmlesceeue Hej ueies ÒeefleyebOe keÀes nìeves kesÀ ceeceues ceW

³en efveCe&³e efue³ee ie³ee efkeÀ Fme efJe<e³e keÀes leefceueveeæ[t mejkeÀej kesÀ

cegK³e meef®eJe kesÀ meccegKe jKee peeS~

15 He³e&ìve kesÀ efueS GÊej yebieeue kesÀ ®ee³e yeeieeveeW kesÀ oe³ejs ceW GHeuyeOe

DeefleefjkeÌle Yetefce kesÀ GHe³eesie Hej ³en efveCe&³e efue³ee ie³ee efkeÀ jep³e

mejkeÀej mes ³en efmeHeÀeefjMe keÀer peeS efkeÀ Heììs kesÀ mecePeewles ceW SkeÀ

keÀejiej Mele& Meeefceue keÀjs leeefkeÀ Fve DeefleefjkeÌle Yetefce³eeW keÀes ®ee³e

He³e&ìve nsleg GHe³eesie ceW uee³ee pee mekesÀ~

efJekeÀemeelcekeÀ ³eespeveeSB®etbefkeÀ yeejnJeeR ³eespeveeJeefOe kesÀ F&SHeÀmeer ÒemleeJe ceb$eeue³e kesÀ efJe®eejeOeerve

nw leLee Gve ieefleefJeefOe³eeW keÀes DeYeer Devegceesove efceuevee Mes<e nw efpevnW i³eejnJeeR

Hueeve ³eespevee ceW meceLe&ve efo³ee ie³ee Lee~ meceer#eeOeerve Je<e& kesÀ oewjeve efvecveefueefKele

³eespeveeDeeW keÀes ef¬eÀ³eeeqvJele efkeÀ³ee ie³ee~

¬eÀ.meb. ³eespevee keÀe veece

1. ®ee³e jesHeCe efJekeÀeme ³eespevee

2. efJeMes<e Òe³eespeve ®ee³e efveefOe ³eespevee

3. iegCeJeÊee GVe³eve SJeb GlHeeo efJeefJeefOekeÀjCe ³eespevee

4. ceeveJe meceeOeeve efJekeÀeme ³eespevee

5. ueIeg GlHeeokeÀeW nsleg efJekeÀemeelcekeÀ mene³elee

YeeweflekeÀ SJeb efJeÊeer³e GHeueeqyOe³eeB ëJe<e& 2012-13 yeejnJeea Hueeve keÀe ÒeLece Je<e& nw~ GHe³eg&keÌle GefuueefKele

³eespeveeDeeW keÀer efjHeesìe&Oeerve Je<e& keÀer DeJeefOe ceW YeeweflekeÀ SJeb efJeÊeer³e GHeueeqyOe³eeB

efvecveJele LeeR ë-

29


1. ®ee³e jesHeCe efJekeÀeme ³eespevee ë

®ee³e jesHeCe efJekeÀeme ³eespevee keÀe cegK³e GÐesM³e efJeefYeVe HeÀeru[-GvcegKe

efJekeÀemeelcekeÀ GHee³eeW efpevekeÀe ue#³e HeÀeru[ GlHeeokeÀlee yeæ{evee leLee lHeeove

ueeiele keÀce keÀjvee nw-kesÀ DeOeerve ®ee³e jesHeCeeW keÀes Òeeslmeeefnle keÀjvee nw~ Fme

³eespevee kesÀ Debleie&le efpeve efJeefMeä #es$eeW keÀes mene³elee Òeoeve keÀer ieF& nw GveceW

efmeb®eeF& SJeb HeefjJenve megefJeOeeDeeW Üeje GlHeeokeÀlee megOeej, Heneæ[er FueekeÀeW ceW

íesìs-íesìs ®ee³e yeeieeveeW ceW jesHeCe keÀe efJemleej SJeb mJe³eb keÀes GlHeeokeÀ mecetneW kesÀ

ªHe ceW mebieefþle keÀjves nsleg ueIeg GlHeeokeÀeW keÀes Òeeslmeeefnle keÀjvee, Fl³eeefo Meeefceue

nw~ ®etbefkeÀ F&SHeÀmeer ÒemleeJe (yeejnJeeR Hueeve nsleg) ceb$eeue³e kesÀ efJe®eejeOeerve nw Fme

efueS i³eejnJeeR Hueeve ³eespevee kesÀ Debleie&le ueeiet keÀer ieF& efJeÊeer³e mene³elee keÀes

efnleeefOekeÀeefj³eeW kesÀ efueS Deeies yeæ{e efo³ee ie³ee pees efvecveJele nw ë

i) peesle kesÀ DeekeÀej Hej O³eeve efoS efyevee meYeer ®ee³e GlHeeokeÀeW nsleg ë

¬eÀ.meb. ef¬eÀ³eekeÀueeHe mene³elee keÀe mJeªHe

1. Heneæ[er #es$eeW leLee GÊej-HetJeea #es$e FkeÀeF& ueeiele keÀe 25%veF& jesHeCe keÌ³eeWefkeÀ HeÀeru[ Dee@HejsMeve Hetje

nes peeves kesÀ yeeo meneef³ekeÀer oes

efkeÀmleW os³e nesieer~

ii) ®ee³e keÀer Kesleer nsleg 4.00 nskeÌì³ej lekeÀ Yetefce Jeeues J³eweqkeÌlekeÀ ueIeg

GlHeeokeÀeW nsleg

iii) ueIeg GlHeeokeÀ mJe³eb mene³elee mecetneW nsleg


1. HeÊeer mebûen kesÀvêeW keÀer mLeeHevee ueeiele kesÀ 100% keÀer oj mes

DeefOekeÀelece meercee

30,000 Òeefle nskeÌìs³ej

mene³elee Devegoeve~


2. Deeiele YeC[ejCe ieesoece ueeiele kesÀ 100% keÀer oj mes

DeefOekeÀlece meercee

50,000 Òeefle nskeÌì³ej

mene³elee Devegoeve~

3. leesueve³eb$e/HeÊeer JeenkeÀ Lewefue³eeW yeemleefJekeÀ ueeiele kesÀ 100%

keÀe ¬eÀ³e kesÀ oj mes mene³elee Devegoeve~

4. HeefjJenve JeenveeW keÀe ¬eÀ³e meneef³ekeÀer mJeªHe JeemleefJekeÀ

ueeiele keÀe 50% keÀeroj mes~

5. #es$e Deeiele keÀe ke=Àef<e GJe&jkeÀ, efjJeeequJebie keÀeHe&me mJeªHe

HeewOeW keÀes ye®eeves Jeeues jmee³eve, Òe³egkeÌleeLe& SkeÀ cegMle oer peeves

Òetefvebie ceMeerve, mÒes³ej Fl³eeefo Jeeueer Devegoeve jeefMe

1,000/Òeefle nskeÌì³ej~

6. mJe³eb mene³elee mecetneW kesÀ ®ee³e ÒeefMe#eCe kesÀ oewjeve ÒeefMe#eCe

#es$eeW kesÀ jKejKeeJe Deewj MegukeÀ, jnves leLee Yeespeve Hej

Devegj#eCe mebyebOeer ÒeefMe#eCe~ 100% Devegoeve~ FmekesÀ

DeefleefjkeÌle ÒeefMe#eCe Hetje keÀj

uesves kesÀ yeeo Òel³eskeÀ ÒeefMe#eg

keÀes 500 keÀer oj mes

ín ceen lekeÀ ceeveos³e

jeefMekeÀe Yegieleeve~


1. efmeb®eeF&, peueefvekeÀemeer SJeb Òeefle nskeÌì³ej 10,000 keÀerHeefjJenve megefJeOeeDeeW keÀe me=peve SkeÀ meeqcceefuele meerefuebie Hej

meercee Hej JeemleefJekeÀ ueeiele

keÀe 25%

30


meejCeer 1 : Je<e& 2012-13 keÀer DeJeOeer ceW YeeweflekeÀ SJeb efJeÊeer³e GHeueeqyOe~

ue#³eGHeueeqyOe

Sve F& Dees Sve F& kegÀue

ef¬eÀ³eekeÀueeHe

YeweflekeÀ

(ns./meb.)

efJeÊeer³e

(keÀesjesæ[ )

YeweflekeÀ

(ns./meb.)

efJeÊeer³e

(keÀesjesæ[ )

YeweflekeÀ

(ns./meb.)

efJeÊeer³e

(keÀesjesæ[ )

YeweflekeÀ

(ns./meb.)

efJeÊeer³e

(keÀesjesæ[ )

veS jesHeCe (nwkeÌìs.) 1500 742.54 4.1 314.08 1.725 1056.62 5.825

4000 4874.23 0.94 2297.19 1.17 7171.42 2.11

12.03 111 1.67 79 1.33 190 3

25 14 0.64 13 0.27 27 0.91

0 0 48 0.085 48 0.085

7.35 4.58 11.93

efme®eeF&

(nwkeÌìs.)

HeefjJenve

mJe³eb mene³elee mecetn

(mebK³ee)

yesjespeieej ³egJekeÀeW keÀes keÀer

50% oj mes meneef³ekeÀer

(mebK³ee)

kegÀue

meejCeer 2 : Je<e& 2012-13 keÀer DeJeOeer ceW mebefJeleefjle keÀe³ee&ue³eeW keÀer YeeweflekeÀ SJeb efJeÊeer³e GHeueeqyOe~

mJe³eb mene³elee

mecetnkegÀue efJeÊe

(keÀjesæ[. )

mebefJelejCekeÀjves JeeueskeÀe³ee&ue³e

742.54 4.1 4874.23 0.94 111 1.67 14 0.64 0 0 7.35

0 0 1578.98 0.66 42 0.52 0 0 0 0 1.18

301.14 1.32 718.21 0.51 37 0.81 13 0.27 48 0.085 2.995

12.94 0.40 0 0 0 0 0 0 0 0 0.005

0 0.005 0 0 0 0 0 0 0 0 0.005

1056.62 5.825 7171.42 2.11 190 3.00 27 0.91 48 0.085 11.93

veF& jesHeCe efme®eeF& HeefjJenveyesjespeieej ³egJekeÀeW keÀes50% mene³eefkeÀkeÀer

YeweflekeÀ

(ns./meb.)

efJeÊeer³e

(keÀesjesæ[ )

YeweflekeÀ

(ns./meb.)

efJeÊeer³e

(keÀesjesæ[ )

YeweflekeÀ

(ns./meb.)

efJeÊeer³e

(keÀesjesæ[ )

YeweflekeÀ

(ns./meb.)

efJeÊeer³e

(keÀesjesæ[ )

YeweflekeÀ

(ns./meb.)

efJeÊeer³e

(keÀesjesæ[ )

peesjneì

cegK³eeue³e

ketÀvetvej

keÀesìì³ece

HeeueceHegj

kegÀue

31


efJeMes<e Òe³eespeve ®ee³e efveefOe ³eespevee ë

jesHeCe efJekeÀeme ³eespevee kesÀ SkeÀ GHe-IeìkeÀ kesÀ ª ceW Fme ³eespevee keÀes

2007-08 ceW ®ee³e yeeieeveeW keÀes yeæ[s Hewceeves Hej Hegjeves ®ee³e #es$eeW kesÀ Gvcetueve,

HegvejexHeCe leLee peerCeexÜej keÀe keÀe³e& keÀjves nsleg efJeMes<e mene³elee cegnw³ee keÀjeves kesÀ

ef¬eÀ³eekeÀueeHe mene³elee keÀe ªHe

Hegjeves ®ee³e #es$eeW keÀes HegvejexHeCe/ÒeeflemLeeHeve jesHeCe leLee peerCeexÜej FkeÀeF& ueeiele keÀe 25 ÒeefleMele meeqyme[er kesÀ ªHe ceW, HeÀeru[ Dee@HejsMeve kesÀ

Hetje nesves Hej oes efkeÀmleeW ceW os³e nesiee~

meejCeer 3 : Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve YeeweflekeÀ SJeb efJeÊeer³e GHeueeqyOe³eeB ë

efueS DeejbYe efkeÀ³ee ie³ee Le~ peerCeexÂej í@ìeF& kesÀJeue Heneæ[er #ees$eeW ces leLee keÀíej

kesÀ efleuueen #es$eeW SJeb ef$eHegje ceW nesleer nw~Fme ³eespevee kesÀ Debleie&le efpeme lejn keÀer

efJeÊeer³e mene³elee osves keÀer yeele keÀner ieF&, Jen efvecveJele nw ë-

ue#³e

GHeueeqyOe³eeB

Sve F& Dees Sve F& kegÀue

ef¬eÀ³eekeÀueeHe

YeweflekeÀ

(ns./meb.)

efJeÊeer³e

(keÀesjesæ[ )

YeweflekeÀ

(ns./meb.)

efJeÊeer³e

(keÀesjesæ[ )

YeweflekeÀ

(ns./meb.)

efJeÊeer³e

(keÀesjesæ[ )

YeweflekeÀ

(ns./meb.)

efJeÊeer³e

(keÀesjesæ[ )

HegvejexHeCe

peerCeexÜej/Òetefvebie

kegÀue

6000 3646.76 25.77 2887.28 22.33 6534.04 48.10

1000 52

214.57 0.55 834.48 2.53 1049.05 3.08

3861.33 26.32 3721.76 24.86 7583.09 51.18

● meeqyme[er kesÀ DeefleefjkeÌle 1.61 keÀjesæ[ keÀer DeeJeefOekeÀ $eÝCe pees efJeÊeer³e Je<e& 2012-13 kesÀ HetJe& cebpetj efkeÀ³ee ie³ee Lee, keÀes 2012-13 DeJeefOe kesÀ oewjeve Ke®e&

efkeÀ³ee ie³ee nw~

JeeefCep³e efJeYeeie kesÀ DeHej meef®eJe keÀer DeO³e#elee ceW 25 DeÒewue, 2012

keÀes GÐeesie YeJeve, veF& efouueer ceW Sme Heer ìer SkeÀ SHeskeÌme meefceefle keÀer yewþkeÀ ngF&

efpemeceW efvecveefueefKele efveCe&³e efue³es ieSë

1. HegvejexHeCe FkeÀeF& ueeiele ceW mebMeesOeve

SHeskeÌme meefceefle ves veeyee[s Üeje FkeÀeF& ueeiele ceW efkeÀS ieS mebMeesOeve leLee

ìer yees[& Üeje Gmes 2011 ceW ÒeeHle efkeÀS ieS peeves kesÀ efJe<e³e keÀes veesì

efkeÀ³ee leLee efJeÊeer³e Je<e& 2012-13 ceW Gme mebMeesefOele FkeÀeF& ueeiele keÀes

DebieerkeÀej keÀjves keÀer mJeerke=Àefle Òeoeve keÀer~

2. FkeÀeF& ueeiele keÀe s Deeie s Dee wj mebMee sOeve nsle g lekeÀvee rkeÀe rmeefceefle keÀe ieþve

cepeotjer ojeW ceW yeeo keÀer yeæ{eslejer leLee FkeÀeF& ueeiele kesÀ HegveëmebMeesOeve

keÀerpeªjlekeÀes O³eeve ceW jKekeÀj, meefceefle ves ®ee³e yees[& keÀer Gme DevegMebmee

keÀes mJeerkeÀej efkeÀ³ee efpemeceW meYeer ÒecegKe ®ee³e GlHeeokeÀ jep³eeW ceW cepeotjer

keÀer ojeW ceW DeeS yeoueeJe keÀes osKeles ngS FkeÀeF& ueeiele keÀer meceer#ee keÀjves

nsleg SkeÀ lekeÀveerkeÀer meefceefle ieefþle keÀjves keÀer DevegMebmee keÀer ieF& Leer~

FkeÀeF& ueeiele keÀer meceer#ee keÀjles mece³e, HeewOeeW kesÀ Gvcetueve mes ngF& HeÀmeueer³e

#eefle keÀes Yeer FkeÀeF& ueeiele kesÀ DebMe kesÀ ªHe ceWb peesæ[keÀj osKee peevee

®eeefnS~ ³en efveosefMele efkeÀ³ee ie³ee nw efkeÀ veeyee[& keÀes Yeer meefceefle kesÀ meeLe

peesæ[e peeS~

32


3. XII Jeer ³eespeveeJeefOe ceW Hueeve IeìkeÀ keÀe efJe®ísove

meefceefle ves efJeMes<e%e meefceefle Üeje $eÝCe keÀer efueJeeueer ceW v³etvelee mebyebOeer

efpeccesJeej þnjeS ieS keÀejCeeW keÀes veesì efkeÀ³ee~ peye meefceefle keÀes Fme yeele

keÀer peevekeÀejer efceueer efkeÀ kegÀue mebefJeleefjle $eÝCe, i³eejyeJeeR Hueeve DeJeefOe

kesÀ efueS le³e $eÝCe keÀe kesÀJeue 6% ner Lee, leye meefceefle ves ìer yees[& keÀer

Gme DevegMebmee keÀes mJeerkeÀej keÀjves keÀe efveCe&³e efue³ee efpemeceW yees[& ves yeejnJeeR

Hueeve DeJeefOe nsleg ³eespevee kesÀ $eÝCe IeìkeÀ keÀes yebo keÀjves/³ee GmeceW keÀìewleer

keÀjves keÀes keÀne Lee~ Hejbleg, meefceefle, HegvejexHeCe kesÀ efueS ®ee³e yeeieeve kesÀ

ceeefuekeÀeW Üeje GþeS ieS yeQkeÀ $eÝCe Hej Òeefle Je<e& 5% keÀer oj mes y³eepe-

meneef³ekeÀer efoS peeves keÀer ìer yees[& keÀer DevegMebmee mes mencele veneR ngF&~

otmejer Deesj, meefceefle ves meneef³ekeÀer keÀer Jele&ceeve oj 25% mes yeæ{ekeÀj

30% keÀjves keÀer DevegMebmee keÀer~

4. yeQkeÀeW kesÀ kebÀmeesefì&³ece kesÀ meeLe ngS meeceev³e $eÝCe mecePeesles keÀemeceeHeve

yeejnJeeR Hueeve DeJeefOe nleg $eÝCe IeìkeÀ keÀes jeskeÀves keÀe efveCe&³e uesves kesÀ

yeeo, meefceefle ves meeceev³e $eÝCe mecePeewles keÀes meceeHle keÀjves nsleg yees[& keÀer

DevegMebmee keÀe meceLe&ve efkeÀ³ee~ neueebefkeÀ, meefceefle yees[& kesÀ Gme megPeeJe

mes menceve veneR ngF& efpemeceW yees[& ves keÀne Lee efkeÀ yeQkeÀeW mes $eÝCe uesves keÀer

megefJeOee keÀes mece³e mes HetJe& ner lelkeÀeue yebo keÀj efo³ee peeS leLee $eÝCe

Deoe³eieer ceskeÀeefvepce keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀes Deoe³eieer keÀer Jeeef<e&keÀ lejerkesÀ kesÀ

lepe& Hej mebMeesefOele efkeÀ³ee peeS - pewmeeefkeÀ ìer yees[& Üeje lelkeÀeueerve keÀer

Hegjeveer $eÝCe ³eespevee kesÀ Debleie&le DeHeveeF& pee jneR nw~ meefceefle ves Jele&ceeve

æ$eÝCe Deoe³eieer Òeef¬eÀ³ee keÀes efyevee efkeÀmeer HeefjJele&ve kesÀ kegÀí Deewj mece³e kesÀ

efueS peejer jKeves keÀe megPeeJe efo³ee leLee Fme Henuet Hej Deeies SkeÀyeej efHeÀj

HegveefJe&®eej keÀjves keÀe efveCe&³e efue³ee~

5. peerCeexÜej íBìeF& kesÀ efueS meneef³ekeÀer

meefceefle ves efveCe&³e efue³ee efkeÀ peerCeexÜej íBìeF& kesÀ efueS oer pee jner meneef³ekeÀer

keÀes kesÀJeue Heneæ[er #es$eeW lekeÀ ner meerefcele efkeÀ³ee peevee ®eeefnS Deewj Gmes

meceleue #es$eer³e ®ee³e yeeieeveeW lekeÀ ve yeæ{eS peeS~

6. Hegjeves ®ee³e #es$eeW kesÀ efueS Dee³eg meercee ceW ítì

meefceefle ves 40 Je<e& mes efOekeÀ Hegjeveer ®ee³e keÀer Peeefæ[³eeW Jeeues Yeeie ceW

Gvcetueve SJeb HegvejexHeCe nsleg meneef³ekeÀer efoS peeves keÀe efveCe&³e efue³ee~ ³en

meneef³ekeÀer GvneR ®ee³e yeeieeveeW kesÀ efueS nesieer efpevnW Òe³eesie Je<e& kesÀ þerkeÀ

Henues ueieeleej leerve Je<eex lekeÀ yebo Deewj Heefjl³eJeÌle keÀj efo³ee ie³ee Lee~

Ssmes ceeceueeW ceW ìer Deej S leLee GHeemeer-ìer Deej SHeÀ Üeje peejer lekeÀveerkeÀer

GHe³egJeÌle ÒeceeCeHe$e kesÀ DeeOeej Hej ner meneef³ekeÀer oer peeleer ®eeefnS~

7. Dev³emeefceefle ves ®ee³e yeeieeveeW ceW veme&jer HeewOes Gieeves nsleg meneef³ekeÀer kesÀ Deefûece

Yegieleeve leLee HegvejexHeCe kesÀ GHejebleHetJe& meneef³ekeÀer keÀe Yegieleeve keÀjles

mece³e DeefIeće jeefMe kesÀ mecee³eespeve mebyebOeer DevegMebmeeDeesb keÀes Yeer veesì

efkeÀ³ee~ ®etbefkeÀ ³en HetCe& ªHe mes SkeÀ ÒeMeemeefvekeÀ cegÎe nesves kesÀ keÀejCe

meefceefle ves yees[& keÀes efveosMe efo³ee efkeÀ pewmee GvnW Gef®ele Òeleerle nes, Jewmee

keÀjW~

8. iegCeJeÊee GVe³eve SJeb GlHeeo efJeefJeefOekeÀjCe ³eespevee (JeÌ³et ³et Sb[ Heer [er Sme)ëFme ³eespevee keÀe cegK³e GÎsM³e cetu³e mebJeOe&ve, GlHeeo efJeefJeefOekeÀjCe pewmes-

DeeLeex[e@JeÌme / njer ®ee³e leLee Dev³e efJeMes<e ®ee³eeW kesÀ efueS veF& megefJeOeeDeesb

keÀe me=peve, DeeF& Sme Dees/S®e S meer meer Heer / keÀeye&efvekeÀ DeLeJee DeeiexefvekeÀ

®ee³e ÒeceeCeve Fl³eeefo ÒeeHle keÀj DeeOegefvekeÀ efceÞeCe/HewkesÀeEpeie FkeÀeF³eeW

keÀer mLeeHevee keÀjvee nw~ FmekesÀ DeefleefjJeÌle, HewÀJeÌìjer DeeOegefvekeÀerkeÀjCe/

GVe³eve kesÀ Debleie&le i³eejnJeer Hueeve DeJeefOe kesÀ ueefcyele oeJeeW keÀes efveHeìejs

kesÀ efueS Yespe efo³ee ie³ee JeÌ³eeWefkeÀ (yeejnJeeR Hueeve) Je<e& 2012-13 kesÀF& SHeÀ meer ceW FmekeÀe ÒemleeJe efkeÀ³ee ie³ee Lee~ efJeÊeer³e mene³elee kesÀ mJeªHe

keÀes yeæ{e³ee ie³ee Lee pewmee efkeÀ ³eespevee kesÀ Debleie&le i³eejnJeeR Hueeve mkeÀerce

kesÀ efveoxMeeW kesÀ lepe& Hej ueeiet Lee, pees efvecveJele Lee ë-

1. Hegjeveer Deewj De®eue ceMeervejer kesÀ mLeeve Hej ÒemebmkeÀejCe HewÀJeÌìjer³eeW

keÀe DeeOegefvekeÀerkeÀjCe~

2. 100% meerìermeer HewÀJeÌìefj³eeW ceW Dee@Leex[e@JeÌme ®ee³e kesÀ efueS

ÒebmemkeÀjCe ceMeervejer keÀe ÒeeHeCe leLee~

3. ueIeg GlHeeokeÀeW kesÀ mJe³eb mene³elee mecetneW Üeje veF& HewÀkeÀÌìefj³eeW

keÀer mLeeHevee keÀjvee~

¬eÀce. meb. ef¬eÀ³eekeÀueeHe mene³elee keÀe mJeªHe

I

ceMeervejer kesÀ JeemleefJekeÀ ueeiele Hej 25% keÀer oj mes meneef³ekeÀer Òeefle HewÀ

JeÌìjer Òeefle Je<e& 25 ueeKe keÀer DeefOekeÀlece meereEueie~

ceo meb. 2 Deewj 3 kesÀ ef¬eÀ³eekeÀueeHe kesÀ efueS 40% keÀer oj mes meneef³ekeÀer

nesieer, efpemeceW Òeefle HewÀJeÌìjer Òeefle Je<e& DeefOekeÀlece 25 ueeKe keÀer meereEueie

Òe³eesp³e nw~

33


1. meHeÀeF&, efceÞeCe, jbie íìeF&, HewkesÀeEpeie Deeefo kesÀ efueS DeefleefjJeÌle

DeJemebj®evee kesÀ me=peve Üeje cetu³e mebJeOe&ve

2. 100% meer ìer meer HewÀJeÌìefj³eeW ceW De@Leex[e@JeÌme ®ee³e kesÀ efueS

ceMeervejer~

¬eÀce. meb. ef¬eÀ³eekeÀueeHe mene³elee keÀe mJeªHe

II

ceMeervejer kesÀ JeemleefJekeÀ ueeiele Hej 25% keÀer oj mew meneef³ekeÀer peneB Òeefle

HewÀJeÌìjer kesÀ efueS Jeeef<e&Ke DeefOekeÀlece meercee 25 ueeKe nw~

FmekesÀ efueS 40% keÀer oj mes meneef³ekeÀer, peneB Òeefle HewÀJeÌìjer kesÀ efueS

Jeeef<e&keÀ DeefOekeÀlece meercee 25 ueeKe nw~

DeeF&SmeDees/S®eSmeermeerHeer Deewj Dee@iexefvekeÀ ®ee³e kesÀ efueS iegCeJeÊee

DeeMJeemeve ÒeceeCeve~

IIIÒeceeCeve MegukeÀ keÀe 50% keÀer oj mes meneef³ekeÀer, peneB Jeeef<e&keÀ veJeerveerkeÀjCe

meefnle Òeefle ÒeceeCe-He$e kesÀ efueS DeefOekeÀle meercee 1.00 ueeKe nw~

njer ®ee³e Dee@Leex[e@JeÌme ®ee³e Deewj efJeMes<e ®ee³e Deeefo (GlHeeo

efJeefJeefOekeÀjCe) kesÀ GlHeeove kesÀ efueS veF& HewÀJeÌìefj³ee@ mLeeefHele keÀjvee~IVueeiele kesÀ 40% keÀer oj mes meneef³ekeÀer, pene@ Òeefle HewÀJeÌìjer kesÀ efueS Jeeef<e&keÀ

DeefOekeÀlece meercee 25 ueeKe nw~

Dee@Leex[e@JeÌme ®ee³e GlHeeove kesÀ efueS Òeeslmeenve jeefMe~ keÀ) S®e Dees mlej Hej i³eejnJeer Hueeve kesÀ ueefcyele oeJeeW kesÀ efveHeìejs kesÀ

efueS ueerHeÀ ûes[me kesÀ JeemleefJekeÀ GlHeeove keÀe 3/- Òeefle efkeÀuees ûeece keÀer

oj mes, [mì ûes[me kesÀ ®ee³e kesÀ efueS 2/- Òeefle efkeÀuees ûeece keÀer oj mes

leLee HetJe& Je<e& keÀer leguevee ceW DeefOekeÀ ®ee³e kesÀ GlHeeove Hej 2/- Òeefle

efkeÀuees ûeece keÀer oj mes mene³ekeÀer~

Ke) Je<e& 2012 kesÀ DeJeefOe ceW peesjneì Deewj ketÀvetj keÀe³ee&ue³e mes DeeS

oeJeeW keÀe meYeer lejn kesÀ ®ee³e kesÀ ûes[ kesÀ efueS meceeve oj Hej Dee@Leex[e@JeÌme

®ee³e kesÀ JeemleefJekeÀ GlHeeove Hej 3/- Òeefle efkeÀuees ûeece keÀer oj mes

meneef³ekeÀer keÀe Yegieleeve efkeÀ³ee ie³ee JeÌ³eeWefkeÀ efveCe&³eevegmeej, Fme ³eespevee keÀes

efJekesÀvêerke=Àle efkeÀ³ee ie³ee Lee~

V

● veesìë cemeervejer ë meneef³ekeÀer kegÀue ueeiele (ceMeervejer yemlegDeeb keÀer cetue ueeiele, mJeerkeÀe³e& keÀj, Yeeæ[e yeercee Deewj keÀefceMeeEveie keÀer ueeiele) yeMelex efkeÀ Òeefle

HewÀJeÌìjer/yueWeE[ie HewkesÀeEpeie ³etefveì Hej Rs. 25 ueeKe DeefLekeÀlece meercee nes~

● ÒeceeCeve ë DeeF& Sme Dees/S®eSmeermeerHeer Deewj Dee@iexefvekeÀ ÒeceeCeve ÒeeHle keÀjves kesÀ efueS meneef³ekeÀer keÀer meercee ÒeceeCeve ueeiele keÀe 50% lekeÀ leLee DeefOekeÀlece

1,00,000/- lekeÀ nw~

keÀe³ee&ue³e HewÀJeÌìjer DeeOegefvekeÀerkeÀjCe cetu³e JeOe&ve ÒeceeCeve kegÀue

meb. jeefMe / ueeKe meb. jeefMe / ueeKe meb. jeefMe / ueeKe meb. jeefMe / ueeKe

keÀesuekeÀelee

ketÀvetj

peesjneì

kegÀue

110 826.38 2 21.06 14 5.35 126 852.79

73 520.69 0 0 0 0 73 520.69

204 1551 16 136 0 0 220 1687

387 2898.07 18 157.06 14 5.35 419 3606.48

meejCeer 4 : Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve YeeweflekeÀ SJeb efJeÊeer³e GHeueefyOe³eeB

34


3.1 Dee@Leex[e@JeÌme ®ee³e GlHeeove meneef³ekeÀer ³eespevee ë

Je<e& 2012-13 keÀer DeJeOeer kesÀ oewjeve efkeÀS ieS Yegieleeve keÀe efJeJejCe efvecveJele nw ë

meejCeer 5 : Dee@Leex[eJeÌme meneef³ekeÀer ³eespevee kesÀ Debleie&le efkeÀS ieS Yegieleeve keÀe efJeJejCe ë

ketÀvetj 43 13326327 39978980

peesjneì 192 18048394 54145184

cegK³eeue³e 370 30276279 66475061

kegÀue 605 61651000 160599225

keÀe³ee&ue³e mebK³ee cee$ee efkeÀ.ûee jeefMe/ª. ceW

4. ceeveJe mebmeeOeve efJekeÀeme ³eespevee ë

Fme ³eespevee kesÀ Debleie&le meceefLe&le ef¬eÀ³eekeÀueeHeeW ceW ®ee³e yeeieeve kesÀ ÞeefcekeÀeW SJeb GvekesÀ ye®®eeW kesÀ efueS efJeMes<e ªHe mes mJeemL³e Deewj efMe#ee ceW ö keÀu³eeveCekeÀejer

GHee³e pees DevegHetjkeÀ ÒekeÀej keÀer nesieer ve efkeÀ jesHeCe Þece DeefOeefve³ece kesÀ meebefJeefOekeÀ ÒeeJeOeeveeW kesÀ ÒeeflemLeeHeve Hej neskeÀer leLee jesHeCe ÒeyebvOeve ceW HesMesJejJeeo DeHeveevee

ÞeefcekeÀ GlHeeokeÀlee megOeejvee, ienve ÒeefMe#eCe Üeje MeDejefcekeÀeW mes ueskeÀj ÒeyebOekeÀeW lekeÀ meYeer mlej Hej keÀewMeue megOeej Meeefceue nw~ Je<e& kesÀ oewjeve efpeve

keÀu³eeCekeÀejer GHee³eeW keÀes meceLe&ve efo³ee ie³ee GvekeÀer efjHeesì& keÀneR Deewj (Þece keÀu³eeCe DeO³ee³e kesÀ Deboie&le) keÀer ieF& nw~ Je<e& kesÀ oewjeve ®ee³e yeeieeve kesÀ ÞeefcekeÀeW,

ueIeg GlHeeokeÀeW SJeb jesHeCe ÒeyevOekeÀer³e keÀce&®eeefj³eeW kesÀ efnle nsleg efJeefYeVe Spesefvme³eeW Üeje Dee³eesefpele ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀceeW keÀe efJeJejCe Fme ÒekeÀej Lee ë-

ue#³e GHeueefyOe³eeBkeÀe³e&keÀueeHe

YeeweflekeÀ (mebK³ee) efJeÊeer³e ( keÀjesæ[) YeeweflekeÀ (mebK³ee) efJeÊeer³e ( keÀjesæ[)

ÞeefcekeÀeW kesÀ efueS veS keÀewMeueeW ceW DeuHeeJeefOe ÒeefMe#eCe pewmes ë HuebeEyeie, cesmevejer,

FuesefìkeÀue/ìerJeer keÀer cejccele, yeæ{F&efiejer, Meew®eeue³e keÀe efvecee&Ce, mJeemL³e, mJe®ílee,

S[me, veMeerueer oeJeeF&³eeW, Mejeye Deeefo mes cegefJeÌle efoueeves keÀe ÒeefMe#eCe

ìer yees[& Üeje efJeefYeVe keÀu³eeCekeÀejer ³eespeveeDeesb keÀe ueeYe ÞeefcekeÀeW SJeb GvekesÀ ye®®eeW

lekeÀ HengB®es FmekesÀ efueS GveceW peeieªkeÀlee GlHeVe keÀjves kesÀ efueS DeefYe³eeve ®eueevee~

DeeF&DeeF&HeerSce, DeeF&ìerS, ìerSDeeF&, [erìerS, ke=Àef<e efJeMJeefJeÐeeue³eeW SJeb ìerDeejS kesÀ

men³eesie mes yewþkeÀeW/mebieesefÿ³eeW keÀe Dee³eespeve~

9621J³eefJeÌle

0.20

5000 0.20

693J³eefJeÌle

0.3950 0.20

588J³eefJeÌle

0.04100 0.15

meejCeer 6 : Je<e& 2012-13 keÀer DeJeefOe ceW ceeveJe mebmeeOeve efJekeÀeme kesÀ DeOeerve ÒeefMe#eCe/mebieesefÿ

J³eJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe ö HeefM®ece yebieeue kesÀ peueHeeF&iegæ[er efpeueW ceW peve efMe#eCe mebmLeeve ceW 283 ®ee³e jesHeCe ÞeefcekeÀeW kesÀ efueS ín cenerves keÀe J³eJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe

Dee³eesefpele efkeÀ³ee ie³ee~

35


5. efJekeÀeme Devegoeve ë

Fme Meer<e& keÀ DeOeerve efpeve efJekeÀemeelcekeÀ ef¬eÀ³eekeÀueHeeW keÀ efueS mene³elee Òeoeve keÀer ieF& nw GveceW ueIeg GlHeeokeÀeW kesÀ efnle nsleg meueenkeÀejer mesJeeDeesb ceW efJemleej,

iewj-HeejbHeefjkeÀ #ees$eeW ceW ueIeg GlHeeokeÀeW mes keÀjeryeer mJeyebvOe ³ee Jeelee&ueeHe kesÀ efueS efJekeÀeme keÀe³ee&ue³eeW keÀe MegYeejcYe, yees[& kesÀ Jele&ceeve keÀe³ee&ue³eeW keÀes megnæ{

keÀjvee, ueIeg GlHeeokeÀeW keÀes De®íer iegCeJeÊee Jeeueer jesHeCe meeceefûe³eeW keÀer DeeHetefle& nsleg veme&jerpe keÀer mLeeHevee keÀjvee, ueIeg GlHeeokeÀeW kesÀ efueS ÒeoMe&veer Yetefce,

DeO³e³eve oewjeW keÀe³e&MeeueeDeesb keÀer mLeeHevee Deeefo Meeefceue nw~

meceer#eeOeerve Je<e& kesÀ oewjeve Rs. 294.47 ueeKe mebefJelejerle efkeÀS ieS efpevekesÀ J³e³e keÀe efJeJejCe efvecveJele nw ë

meejCeer 7 Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve mebefJelejerle efJekeÀeme Devegoeve

1. GHeemeer/SS³et keÀes oer ieF& meueenkeÀejer mesJee Devegoeve jeefMe~ 9.27

2. DeO³e³eve oewje, keÀe³e&Meeuee SJeb keÀveJesveMeve 131.24

3. ìer yees[& kesÀ Deb®eue SJeb #es$eer³e keÀe³ee&ue³eeW keÀes megnæ{ keÀjvee~ 128.28

4. yesme ueeFve meJex#eCe 3.75

5. Dev³e (Fmejes, HegjmkeÀej ³eespevee, yewþkeÀeW ceW J³e³e ìer[erSme Flleeefo) 21.93

kegÀue 294.47

¬eÀce. meb. efJeJejCe efveie&efcele jeefMe( ueeKeeW ceW)

6. Devegmetef®ele peeefle meye-Hueeve mkeÀerce ë

Devegmetef®ele peeefle kesÀ ueIeg ®ee³e GlHeeokeÀeW keÀes mene³elee osves nsleg meceer#eeOeerve Je<e& kesÀ oewjeve, Devegmetef®ele peeefle meye-Hueeve (Smemeer SmeHeer) Debleie&le ìer yees[& keÀes

9.57 ueeKe ªHe³ee ÒeeHle ngDee~ leovegmeej, efJekeÀeme meefceefle kesÀ ceeie&oMe&ve mes SkeÀ efJeMes<e ³eespevee ®eueeF& ieF&~

meejCeer 8 Sme meer Sme Heer ³eespevee kesÀ DeOeerve oer peeves Jeeueer JemlegSB ë

¬eÀ. meb.

1. ®ee³e yeeieeveeW mes HeefÊe³eeW keÀes HewÀJeÌìjer lekeÀ ues peeves

Deeves nsleg HeefjJenve Jeenve- ì^keÀ, ìwJeÌìj, ìsuej~

IeìkeÀ/JemlegSB ûeen³e ceoeW keÀer mebK³ee mJe³eb mene³elee mecetn keÀes oerpeeves Jeeueer meneef³ekeÀer jeefMe

keÀer Hee$elee

Deveg. pee. kesÀ SkeÀueGlHeeokeÀeW keÀes oer peeves Jeeueermeneef³ekeÀer jeefMe keÀer Hee$elee

keÀ. jesHeCe efJekeÀeme ³eespevee keÀe oe³ejeÒeefleefove Òeefle 5000 efkeÀ.ûee.

njer HeÊeer nQ[ue keÀjves kesÀ efueS

SkeÀ yeenve keÀer Devegceefle (petve

mes efmelecyej kesÀ oewjeve)~

Jeenve keÀer JeemleefJekeÀ ueeiele kesÀ

efueS 50% keÀer meneef³ekeÀer~

2. GJe&jkeÀ, keÀerìveeMekeÀeW, mÒes³ej kesÀ efueS Òeefle nsJeÌìj

SkeÀ Je<e& DeeJekeÀ ueeiele

10000 Òeefle ns eÌì³ej keÀer oj mes SkeÀ cegMle Devegoeve

3. FveHegì YeC[ejCe/Yeb[ej ie=n#esleer kesÀ GHekeÀjCeeW keÀes megjef#ele

jKeves leLee Yeb[ejCe kesÀ

Òeefle mJe³eb mene³elee mecetn kesÀ

efueS 50,000 SkeÀ cegmle

Devegoeve~

36


4. HeÊeer mebûenCe Mes[ Òeefleefove Òeefle 5000 efkeÀ.ûee. HeÀmeue SkeÀ$e keÀjves kesÀ efueS

SkeÀ HeÊeer mebûenCe Mes[~

Òeefle Mes[ (DeefOekeÀlece meercee)/mJe³eb me.me. 3000 keÀe SkeÀ

cegMle Hetbpeeriele Devegoeve~

5. HeÊeer leesueve Heììer oes leesueve Heefìì³eeW kesÀ efueS (Òel³eskeÀ mJe³eb mene³elee mecetn kesÀ

efueS) 3000 keÀe SkeÀ cegMle Hetbpeeriele Devegoeve~

7. íBìeF& ceMeerve

Òel³eskeÀ mJe³eb mene³elee mecetn kesÀ efueS HeÊeer keÀe Jepeve keÀjves

Jeeueer oes leesueve Heììer

efueS Òeefle mJe³eb mene³elee mecetn/Òeefle GlHeeokeÀ kesÀ efueS

SkeÀ FveHegì Yeb[ej ie=n

Òel³eskeÀ efove nj 20 efkeÀ.ûee. njer HeefÊe³eeB kesÀ nQ[eEueie nsleg

SkeÀ Hueeefmì ¬esÀì DeLeJee Òeefleefove Òeefle 15 efkeÀ.ûee. njer

®ee³e keÀer HeefÊe³eeW kesÀ nQ[eEueie kesÀ efueS veeFuee@ve keÀer Lewueer

Òeefle 10 nsJeÌì³ej ®ee³e #es$e/mJe.me.me. kesÀ efueS SkeÀ íBìeF&

ceMeerve leLee Òel³eskeÀ GlHeeokeÀ keÀes íbìeF& ceMeerve

Ke. iegCeJeÊee GVe³eve Deewj GlHeeo efJeefJeefOekeÀjCe ³eespevee keÀe oe³eje

1. mJe³eb mene³elee mecetneW

Üeje veF& HewÀJeÌìefj³eeW

keÀer mLeeHevee

mJe³eb mene³elee mecetn keÀer kegÀue meom³eeW keÀer mebK³ee kesÀ DeeOeej

Hej, DeevegHeeeflekeÀ DeeOeej meneef³ekeÀer keÀer oj DeLee&le mecetn kesÀ

nj 50 meom³eeW kesÀ efueS 25 ueeKe ªHeS keÀer oj meneef³ekeÀer ³ee

HewÀJeÌìjer mLeeefHele keÀjves Hej nesves Jeeueer ueeiele keÀe 40% FveceWmes pees Yeer v³etvelece nes~

50 mes DeefOekeÀ meom³eeW Jeeues mJe³eb mene³elee mecetneW leLee

Gmeceb mes keÀce mes keÀce 50% meom³e Devegmetef®ele peeefle mes

neW, kesÀ efueS

meejCeer 9 : Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve mJe.me.me. efveefOe keÀer YeeweflekeÀ Deewj efJeÊeer³e GHeueefyOe³eeB

mebefJelejCe keÀe³ee&ue³e efJeÊeer³e ( keÀjesæ[.)

iegJeeneìer 1.38

ketÀvetj 1.66

cegK³eeue³e 3.71

kegÀue 6.75

6. Hueeefmì ¬esÀìme/Helleer

SkeÀ$e keÀjves Jeeueer

Lewefue³eeB

Òel³eskeÀ ¬esÀì kesÀ efueS 210 (DeefOekeÀlece meercee) DeLeJee

Òel³eskeÀ veeFuee@ve Lewueer kesÀ efueS SkeÀ yeej 30 ªHeS keÀe Yegieleeve~

Òel³eskeÀ íBìeF& ceMeerve kesÀ efueS 35000 keÀe SkeÀ cegMle

Hetbpeeriele Devegoeve~

37


7. $eÝCe ³eespeveeDeesb nsleg DeeJeefle&le efveefOe

Je<e& kesÀ oewjeve ìer yees[& Üeje efoS ieS Hegveefve&cee&Ce HewkeÀpe keÀe De®®ee veleerpee efvekeÀuee Deewj 2012-13 kesÀ . 5.42 keÀjesæ[ keÀer Jemetueer mes J³eefle¬eÀefce³eeW/®etkeÀ

keÀjves JeeueeW keÀer mebK³ee ceW keÀceer DeeF&~

8. yebo ®ee³e yeeieeve ë

meceer#eeOeerve Je<e& kesÀ oewjeve efkeÀmeer ÒekeÀej kesÀ ®ee³e yeeieeve kesÀ yebo nesves keÀer keÀesF& Keyej veneR Leer~ kesÀJeue Jes ner ®ee³e yeeieeve yebo Les pees efJeÊeer³e mebkeÀì keÀer DeJeefOe

ceW (Je<e& 1999-2008 kesÀ yeer®e) Henues ner yebo keÀj efoS ieS Les-FveceW mes oes yeeieeve HeefM®ece yebieeue kesÀ leLee oes yeeieeve kesÀjue ceW Les~

yebo ®ee³e mecHeoeDeesb keÀe Je<e&-Jeej Hegveë Keesueves keÀe efJeJejCe veer®es Òemlegle nwë

meejCeer -10 : yebo ®ee³e mebHeoe keÀe Je<e&-Jeej HegveëKeesuee peevee

Je<e& Hegveë Keesues ieS yeeieeveeW keÀer mebK³ee

2007-08 11

2008-09 5

2009-10 6

2010-11 9

2011-12 Metv³e

kegÀue 31

Deye Yeer yebo ®ee³e yeeieeveeW keÀer mebK³ee 4

38



Yeejleer³e ®ee³e yees[&, Yeejleer³e ®ee³e GÐeesie keÀe SkeÀ efJeefve³eecekeÀ efvekeÀe³e nw

pees Dev³e efJekeÀemeelcekeÀ SJeb efJeefve³eecekeÀ ieefleefJeefOe³eeW kesÀ DeueJee ®ee³e GlHeeove

ceW Je=ef× j iegCeJeÊee ceW megOeej keÀ efueS DevegmebOeeve ef¬eÀ³eekeÀueeHeeW nsleg efJeÊeer³e

mene³elee cegnw³ee keÀjelee nw~ ìer yees[& keÀe DevegmebOeeve efveosMeeue³e yegefve³eeoer,

J³eJeneefjkeÀ Deewj efJeefve³eecekeÀ DevegmebOeeve kesÀ meYeer cenlJeHetCe& #es$eeW ceW mecevJe³eve

leLee cetu³eebkeÀve kesÀ keÀe³e& ceW mebueive jne nw, Fme lejn yees[& efJeefYeVe ®ee³e DevegmebOeeve

mebmLeeveeW ³eLee oeefpe&eEueie ®ee³e DevegmebOeeve SJeb efJekeÀeme kesÀvê ([erìerDeej SJeb

[ermeer), keÀeefme&³eebie, oeefpe&eEueie, HeefM®ece yebieeue ®ee³e DevegmebOeeve mebIe (ìerDeejS),

peesjneì, Demece SC[ ³etveeF&ìs[ Hueevìme& SmeesefmeSMeve Dee@HeÀ meove& Fbef[³ee-ìer

efjme®e& HeÀeGv[sMeve (GHeemeer-ìerDeejSHeÀ) Âeje ÒeesÐeesefiekeÀer³e omleeJespe SJeb GÐeesie

keÀer pe©jle keÀes Hetje keÀjves kesÀ ue#³e Hej kesÀeqvêle neskeÀj ®ee³e GlHeeovekeÀlee&Deesb

Deewj GÐeesie keÀer peªjleeW keÀes cegnw³ee keÀje jne nw~ ke=Àef<e efJe%eeve, ce=oe Deewj peue

ÒeyevOeve, HeeoHe megOeej, HeeoHe megj#ee, ³eb$eerkeÀjCe, ®ee³e keÀer iegCeJeÊee, GlHeeo

efJeefJeOeerkeÀjCe leLee peueJee³eg HeefjJele&ve pewmes efJemle=le #es$eeW Hej Deewj DeefOekeÀ

O³eeve osves kesÀ efueS SKe veF& Henue DeHeveeF& ieF& nw~ Òe³eeme Deye GlHeeoeW SJeb

Òeef¬eÀ³eeDeesb keÀes Tb®eeF& Hej ues peevee nw~ ®ee³e DevegmebOeeve keÀes metef$ele leLee GmekeÀe

cetu³eebkeÀve keÀjves nsleg osMe kesÀ efJeMes<e%e Jew%eeefvekeÀeW kesÀ ienve ªHe mes pegæ[ves mes ®ee³e

DevegmebOeeve mebmLeeveeW kesÀ DeueeJee efJeefYeVe jeäêr³e DevegmebOeeve SJeb efJekeÀeme mebmLeeveeW

lelee efJeMJeefJeÐeeue³eeW keÀes DevegmebOeeve Devegoeve efoueeves ceW ceoo efceueer nw~

cegK³e ieefleefJeefOe³eeB DeewÐeesefiekeÀ ®ee³e DevegmebOeeve Heefj³eespeveeDeesb leLee ®ee³e

GÐeesie kesÀ ueeYe nsleg SkeÀef$ele met®eveeDeesb kesÀ GHe³eesie Hej kesÀeqvêle nw~


DeO³ee³e - 5

Devegoeve mene³elee

Je<e& 2012-13 ceW DevegmebOeeve SJeb efJekeÀeme keÀe³e& kesÀ efueS kegÀue DeeJebefìle

efveefOe 9,99,99,580.00 Leer~ DevegmebOeeve keÀe³e& kesÀ lenle, ìerDeejS keÀes

49% keÀer oj mes Devegoeve mene³elee mJeªHe 4,96,22,972.00 efoS ieS~

Gmeer ÒekeÀej, GHeemeer keÀes 30,61,423.00 keÀe Devegoeve efo³ee ie³ee~

efmeefJeÌkeÀce efJeMefJeÐeeue³e Deewj GÊej yebieeue efJeMJeefJeÐeeue³e keÀes ®ee³e ke=Àef<ekeÀce&

SJeb ÒeyebOeve Heeþîe¬eÀceeW kesÀ efueS Òel³eskeÀ efJeMefJeÐeeue³e keÀes 3.00 ueeKe Òeefle

Je<e& keÀer oj mes efJeÊeer³e mene³elee Òeoeve keÀer ieF& Leer~ oeefpe&eEueie ®ee³e DevegmebOeeve

SJeb efJekeÀeme kesÀvê ([erìerDeej SJeb [ermeer) kesÀ He#e ceW, DeJemebj®eveelcekeÀ efJekeÀeme

kesÀ GVe³eve leLee DeeOege fvekeÀ GHeÀkeÀjCe Deeefo ÒeeHle keÀjves kesÀ efueS

1,51,98,645.00 keÀer OevejeefMe oer ieF&~

Hueeve ³eespeveeSB ë

11 JeeR ³eespeveeJeefOe kesÀ oewjeve, leerve ®ee³e DevegmebOeeve mebmLeeveeW (ìerDeejS-

11, GHeemeer-4, leLee [erìerDeej SJeb [ermeer-2 keÀes me$en DevegmebOeeve Heefj³eespeoveeSB

oer ieF& Leer~ leLee Yeejleer³e ÒeesÐeesefiekeÀer DevegmebOeeve (DeeF&DeeF&ìer) Keæ[ieHegj ;

mesvìj HeÀe@j [sJeueHecesvì Dee@HeÀ S[dJeevme[ keÀcH³eteEìie (meer[wkeÀ), keÀesuekeÀelee

Deewj keÀuekeÀÊee efJeMJeefJeÐeeue³e, Òel³eskeÀ keÀes leerve Heefj³eespeveeSB oer ieF& Leer~ ³es

Heefj³eespeveeSB Yeejleer³e ®ee³e GÐeesie kesÀ mebyebefOele #es$e keÀer pe©jleeW/DeeJeM³ekeÀleeDees

keÀes O³eeve ceW jKekeÀj ner yegefve³eeoer mes ueskeÀj J³eJeneefjkeÀ DevegmebOeeve kesÀ efJeefYeVe

HenuegDeesb mes mebyebOeerle Leer~ efve³ee&le mebJeOe&ve ceW megOeej SJeb J³eeHeeefjkeÀ efJeefve³eceve

nsleg, ®ee³e DevegmebOeeve kesÀ efJeefve³eecekeÀ HenuegDeesb keÀes Yeer Meeefceue efkeÀ³ee ie³ee Lee~

GHeemeer-ìerDeejSHeÀ ceW i³eejnJeea ³eespevee DevegmebOeeveHeefj³eespeveeDeesb keÀer Òeefiele

GHeemeer-ìerDeejSHeÀ, ketÀVegj ceW neF&-ìskeÀ ®ee³e keÀjKeeves keÀe efvecee&Ce

peneB lekeÀ ®ee³e kesÀ jbie, megievOe, efuekeÀj Deewj efve<es®eve keÀe mecyevOe nw, GmeceW

yesnlej iegCeJeÊee ³egJeÌle keÀeueer ®ee³e yeveeves keÀer Òeef¬eÀ³ee ceW KeceerjerkeÀjCe SkeÀ

yengle ner cenlJeHetCe& lejCe nw~ KeceerjerkeÀjCe kesÀ oewjeve, HeefÊe³eeW ceW pewJejemee³eefvekeÀ

DeefYeef¬eÀ³ee kesÀ keÀejCe Ieemeer³e iebOe, HetÀueer³e megiebOe ceW HeefjJeefle&le nes peelee nw~

KeceerjerkeÀjCe kesÀ efueS DevegketÀuelece mece³e keÀe Helee ueieevee ®ee³e efJeefve&ceelee kesÀ

efueS yengle cenlJeHetCe& neslee nw~ keÀeueer ®ee³e keÀer iegCeJeÊee keÀes yeveeS jKeves kesÀ

efueS, DevegketÀuelece KeceerjerkeÀjCe kesÀ mece³e (pees F-veespe Üeje Dejescee met®ekeÀebkeÀ

Hej DeeOeeefjle nw), KeceerjerkeÀjCe Òeef¬eÀ³ee keÀes yevo keÀjvee Heæ[lee nw~ Deleë F&-

veespe keÀe Òe³eesie keÀj DevegketÀuelece KeceerjerkeÀjCe mece³e (Dees SHeÀ ìer) keÀe DeO³e³eve

39


efkeÀ³ee ie³ee~ keÀeueer ®ee³e kesÀ efvecee&Ce kesÀ oewjeve SvpeeFce keÀer ieefleefJeefOe³eeW Deewj

GvekesÀ meyemìsìdme ceW yeoueeJeeW keÀe Yeer efveOee&jCe efkeÀ³ee ie³ee~

ieewj-jmee³eefvekeÀ efve³eb$eCe He×efle³eeW kesÀ efJeMes<e meboYe&

meefnle ®ee³e nsleg SkeÀerke=Àle keÀerì keÀe efJekeÀeme Je jesie ÒeyebOeve

(DeeFHeer[erSce) veerefle

ÒecegKe ®ee³e levee keÀer yeerceeefj³eeW ceW keÀeÿ meæ[ve Deewj MeeKee Iegve Meeefceue nw~

DeeCeefJekeÀ GHekeÀjCeeW (5.8 Sme jeF&yeesmeesceue DeejSveS peerve) keÀe GHe³eesie

keÀjkesÀ keÀeÿ meæ[ve SJeb MeeKee Iegve kesÀ osMepe keÀejCeer peerJeeW keÀes SkeÀef$ele efkeÀ³ee

ie³ee Deewj GvekeÀer ¬eÀceMeë neFHeespeeFueve mejHesvme Deewj cew¬eÀesHeÀescee mHe. kesÀ ªHe

ceW Hen®eeve keÀer ieF&~ Fve DeeCeefJekeÀ keÀef[³eeW keÀes SvemeeryeerDeeF& kesÀ mece#e jKee

ie³ee leLee GvnW FSceyeerSue Üeje ÒekeÀeefMele efkeÀ³ee ie³ee~ ueerHeÀ yueeF&ì

(Hesmìeueesìer³eesHmeerme efLe³ew) neFHeespeeFueve mejHesvme Deewj cew¬eÀesHeÀescee mHe. kesÀ

®ee³e HewLespeervme kesÀ pewJe-efve³eb$eCe Hej DeO³e³eve efkeÀS ie³es~ m³et[esceesveme mHe. Deewj

ìêFkeÀes[jcee mHe. kesÀ HeeB®e DeeFmeesuesìdme ves yewmeerueme mHe. keÀer leguevee ceW Oegmej

yueeFì HewLeespeervme kesÀ efJe©× G®®e ÒeeflejesOe efoKee³ee~ HeeB®e yesmeerueme mìvme ves

keÀeÿ meæ[ve HewLeespeervme kesÀ efJe©× G®®e efJejesOe efoKee³ee~ Fve efJeìês efmLeefle ceW

leerve yewmeerueme mHe. Deewj m³et[esceesveme mHe. keÀe MeeKee Iegve HewLeespeervme kesÀ efJe©×

G®®e efJejesOe osKee ie³ee~ efme× ìêF&keÀes[jcee mHe. DeeFmeesuesìdme keÀe DeO³e³eve

jemee³eefvekeÀ keÀerìveeMekeÀeW kesÀ meeLe GvekeÀer GHe³egJeÌlelee Deewj menveMeeruelee kesÀ

efueS efkeÀ³ee ie³ee~ ef[keÀesHeÀesue 18.5 F&meer Deewj JeÌ³etyee³eesieerme 25 F&meer keÀes

íesæ[keÀj, ÒeesHeejieeF&ì 57 F&meer, HesÀveHeeF&jesJeÌmeercesì 5 F&meer, nsJeÌmeerefLe³eepee@JeÌme

5.45 F&meer, [suìecesLejerve 2.8 F&meer, efLe³eecesLeespewce 25 [yuetpeer kesÀ meeLe DevegketÀue

Hee³ee ie³ee, uesefkeÀve ®ee³e ceW efkeÀmeer mebmlegle HebÀefimeeF[me mes veneR~ ®ee³e ceW mebmlegle

KegjekeÀ ceW jemee³eefvekeÀ KeeoeW keÀe Òe³eesie ìeFkeÀes[jcee Deewj peerJeeCegkeÀ pewJe efve³eb$ekeÀ

keÀejkeÀ, oesveeW kesÀ Je=ef× ceW yengle ner mene³ekeÀ jne~ Fve efJeìês efmLeefle³eeW ceW, leerve

HewLeespeervme kesÀ mece#e kegÀí Keeme peueer³e-HeewOe GÎjCe (veerce keÀjveue, HeeWiece

keÀjveue, efmeVeecece, SJeb Deejìerefceefme³ee) keÀer pewJe ÒeYeeefJekeÀlee keÀe Yeer cetu³eebkeÀve

efkeÀ³ee ie³ee~ efpemekeÀe HeefjCeece ³en efvekeÀuee efkeÀ Deejìerefceefme³ee kesÀ yeeo S®e.

Deejiegìme Deewj veerce keÀjveue G×jCe ves yengle ner ÒeYeeJeer {bie mes keÀeÿ meæ[ve

HewLeespesve keÀes efve³ebef$ele efkeÀ³ee~ GHe³egJeÌle JeenkeÀ meeceefûe³eeW meefnle þesme SJeb êJ³e

yee³eesHeÀe@jcetuesMevme keÀes lew³eej keÀjves kesÀ efueS pewJeefve³eb$eCe keÀejkeÀeW kesÀ efJeHegue

GlHeeove lekeÀveerkeÀeW keÀes ceevekeÀerke=Àle keÀj efo³ee ie³ee nw~ Fve efJeìês efmLeefle ceW,

yesveesceeFue 50% [yuetHeer veecekeÀ SkeÀ efve³eefcele HebÀieermeeæ[[, keÀe 0.02, 0.05,

0.10, 0.50 Deewj 1.0% keÀer cee$ee ceW ³en peBe®e keÀjves kesÀ efueS Hejer#eCe

efkeÀ³ee ie³ee efkeÀ JeÌ³ee Jen HewLeespeervme mes ÒeYeeJeer ªHe mes ueæ[ mekeÀlee nw DeLeJee

veneR? Deewj 0.5% keÀer cee$ee Jeeueer KegjekeÀ ceW Jen ÒeYeeJeer Hee³ee ie³ee~ yewmeerueme,

m³et[esceesveme Deewj ìêF&keÀes[jcee pewJe met$eerkeÀjCe kesÀ mebieþve keÀes ìsuekeÀce HeeG[j

kesÀ Fmlesceeue mes lew³eej efkeÀ³ee ie³ee~ peerJe kesÀ Debeflece mebkesÀvêCe keÀes keÀerìeCeg kesÀ

efueS 108cful/g leLee ìêF&keÀes[jcee kesÀ efueS 10

7 cful/g kesÀ ªHe ceW lew³eej

efkeÀ³ee ie³ee~ Hejer#eCeeW mes Helee ®euee efkeÀ meblees<epevekeÀ ûes yueeFì efve³eb$eCe nsleg

peye m³et[esceesveme mHe. Deewj ìêF&keÀes[jcee mHe. keÀes keÀejyesve[epeerce kesÀ meeLe

efceue³ee ie³ee leye GvekeÀer ÒeeflejesOe #ecelee yeæ{ ieF&~ 0.5% Hej jemee³eefvekeÀ

HebÀieermeeF[ (yesveesceerue 50% [yuetHeer DeLeJee keÀe@Hej DeeJeÌmeerJeÌueesjeF[) meefnle

yewefmeueme mHe. ([yuetDeej 46-2 Deewj S®eyeermeer[yuetDeej-3) keÀeÿ meæ[ve

Deewj MeeKee Iegve HewLeespeervme kesÀ efKeueeHeÀ keÀeHeÀer ÒeYeeJeer Lee~

ûeerve uesme eEJeie, ceeuuee[e yeesveervemeerme, ®ee³e ceW js[ mHeeF[j ceeFìdme (oercekeÀ)

meefnle efJeefYeVe ceguee³ece meefvOeHeeo peerJeeW/keÀerìeW keÀe SkeÀ cenlJeHetCe& efMekeÀejer

nw~ SkeÀ ke=Àef$ece Deenej keÀe Òe³eesie keÀj, Fme efMekeÀejer keÀe yeæ[er leeoeo ceW Heeueve

keÀjves keÀer Òeesod³eesefiekeÀer keÀes efJekeÀefmele keÀjves kesÀ Òe³eeme efkeÀ³es ieS nw~

pewmee efkeÀ jemee³eefvekeÀ keÀerìveeMekeÀeW kesÀ yeoues keÀerìeCeg Deewj keÀJekeÀ kesÀ

Òe³eesie keÀes Deeceleewj Hej keÀerì efve³eb$eCe kesÀ efueS SkeÀ De®íe Deewj keÀejiej

efJekeÀuHe ceevee peelee nw FmeefueS SveìesceesHewLeespesefvekeÀ yewJeÌìêr³ece, m³et[esceesveme

HeÀÌuegjsmesvme SJeb HebÀieme efuekewÀveerefmeefue³ece efuekewÀveer keÀes jesieûemle oercekeÀeW SJeb

LeérHme mes ¬eÀceMeë Deueie efkeÀ³ee ie³ee leLee GvekeÀer DeHeves keÀerìeW kesÀ efKeueeHeÀ

GvekeÀer ÒeYeeefJekeÀlee keÀes Òe³eesieMeeuee SJeb HeÀeru[ ceW HejKee ie³ee~

®ee³e ceW ìêbmeef¬eÀHìesefcekeÀ Òeef¬eÀ³ee Üeje HeÀeFìesHewLeespesefvekeÀ oyeeJekesÀ oewjeve peerve ÒekeÀìerkeÀjCe keÀe efJeMues<eCe

efyeuemìj yueeFì (SJeÌmeesyeeefmeef[³ece JesJeÌmeebme) Deewj ûes yueeFì

(Hesmìeueesefì³eesHmeerme efLe³ew) jesieeW mes mecyebefOele peerve keÀef[³eeW keÀes SvemeeryeerDeeF&

[eìeyesme 542 FSmeìer, 4 HeejefMe³eue meer[erSme leLee 2 HegÀue uesvLe keÀef[³eeW

keÀes meeQHe efo³ee ie³ee nw~

jerSefJeÌìJe Dee@JeÌmeerpeve mHeerefmeme (DeejDeesSme) meeceev³e keÀewefMekeÀe GHeÀeHe®e³e

kesÀ GHeeslHeeo nesles nQ efpevnW HeewOeeW ceW Svìer) Dee@JeÌmeer[svì Üeje efvejmle keÀj efo³ee

peelee nw~ neueebefkeÀ, oyeeJe keÀer efmLeefle ceW, GlHeeove Deewj Deej Dees Sme kesÀ

meceeHeve kesÀ yeer®e meblegueve efyeieæ[ peelee nw~ Fme MeesOe/DeO³e³eve mes ®ee³e ceW ûes

yueeFì Deewj efyuemìj yueeFì yeerceejer kesÀ efJekeÀeme ceW SvìerDe@eJeÌmeer[sefìJe SvpeeFcme

keÀer YetefcekeÀe kesÀ yeejs ceW ceewefuekeÀ peevekeÀejer efceueer~ HeewOeeW ceW keÀJekeÀ ³ee peerJeeCegDeesb

mes nesves Jeeues meb¬eÀceCe kesÀ keÀejCe DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ ``HewLeespeervesefmeme-mecyevOeer

(HeerDeej)'' Òeesìervme SkeÀef$ele nes peeles nQ~ ûes yueeFì Deewj efyuemìj yueeFì jesie

40


efJekeÀeme kesÀ oewjeve ÒeeflejesOeer SJeb mebefovOe HeewOeeW ceW HeerDeej Òeesìervme keÀer GHeÀefmLeefle

kesÀ yeejs ceW cetue peevekeÀeefj³eeB SkeÀef$ele keÀer ieF&~ HeerDeej Òeesìervme efJeMeg× efkeÀS ieS

Deewj keÀerì leLee jesie meb¬eÀceCe jeskeÀves kesÀ efueS DeO³e³eve nsleg Deeie Òe³eesie efkeÀS

ieS~

Hueevì mìsme ìe@uejsvme (cesìeueesefLe³eesveerve) ceW DeefYeJ³eJeÌle peervme keÀer JeÌueesvebie

Deewj efJeMes<eerkeÀjCe, HeÀmeue keÀer DepewefJekeÀ mìsme ìe@uejsvedme keÀes yewnlej keÀjves mes

mebyebefOele DeeCeefJekeÀ ceskeÀeefvepce keÀes mecePeves keÀer efoMee ceW Henuee keÀoce nes mekeÀlee

nw~ Fme peerve keÀer mecHegCe& keÀæ[er ceW yee@³eesFvHeÀejcesefìJeÌme ìtume keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee

ie³ee Lee~ Fme peerve keÀe Òe³eesie mìsme ìewuejsvme ³egJeÌle HeewOeeW kesÀ efueS YeeJeer peveve

keÀe³e&¬eÀce ceW efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~

ceeF¬eÀesSjs Üeje Deueie-Deueie peerve SJeÌmeÒesMeve DeO³eve mes efyuemìj meb¬eÀceCe

kesÀ oewjeve 129 peervme keÀe leLee ûes yueeFì meb¬eÀceCe mes 182 peervme SJeÌmeÒesMeve

keÀe Helee ®euee~ ³es peervme j#eelcekeÀ Òeef¬eÀ³ee mecyevOeer peervme Les pees SmeS-6

Deewj GHeemeer-10 ceW mecyebefOele jesieeW ceW ÒeeflejesOeer ®ee³e JeÌueesve cegnw³ee keÀjves ³ee

keÀjeves ceW SkeÀ cenlJeHetCe& YetefcekeÀe efveYeeles nQ~ cenlJeHetCe& j#ee mebyebOeer peervme ceW mes

SkeÀ peerve, ûes yueeFì FvHesÀmìsMeve ATIG68720.1 SueDeejDeej Deewj

Sveyeer-SDeejmeer #es$eeW mes pegæ[e ngDee Lee efpemeceW jesie ÒeeflejesOekeÀ Òeesìerve

ATIGI2280.1 Lee~ 546 meeceev³e peervme Ssmes nQ pees ûes yueeFì jsefmemìsvì

JeÌueesve GHeemeer -10 ceW cesìeyeesefuekeÀ HeeLeJespe, iuetìsefLe³eve cesìeyeesefuepece, Òeesìerve

cesìeyeesefuepce, yee³eesefmevLesefmeme De@eHeÀ DeukeÀeueesS[me, ìHexveesS[me ³etefyeefJeÌJeefìve

Deewj Dev³eHeeLeJespe ceW keÀe³e&jle nQ~ efyuemìj yueeFì jsefmemeìsvì JeÌueesve SA-6

ceW 511 meeceev³e peervme FvekeÀes[s[ efkeÀ³es ie³es~ Jele&ceeve DeO³e³eve HewLespeerve Deewj

HeewOes kesÀ yeer®e DeeCeefJekeÀ SJeb pewJejemee³eefvekeÀ Debleë ef¬eÀ³eeDees kesÀ yeejs ceW cetue

peevekeÀejer Gpeeiej keÀer nw~ ³en YeeJeer MeesOekeÀlee&Deesb kesÀ efueS SkeÀ DeeOeejYetle

met®evee/peevekeÀejer kesÀ ªHe ceW mene³ekeÀ nesiee~

®ee³e ceW Yeejer OeelegDeesb Je kegÀí keÀerìveeMeer DeJeMes<eeW Hej DeO³e³eve

keÀeueer ®ee³e ceW cr6+

leLee Ni2+

mHeerefMeMe kesÀ HeefjceeHeve leLee DeyeecesJeÌìerve,

yeerHesÀveepesì, [eFceLeesSì, efLe³eeJeÌueesÒeer[, efLe³eecesLeespewce, JeÌueesefLe³eeveer[erve,

keÀejyesve[epeerce, mHeeF&jescesmeerHesÀve, ceevekeÀespesye SJeb Dee@JeÌmeerHeÀÌuegjHesÀve kesÀ DeJeMes<eeW

kesÀ lejerkeÀeW keÀes efJekeÀefmele Deewj ceev³elee Òeoeve keÀer ieF& Leer~ Fve DeekeÀæ[eW/met®evee

keÀes SceDeejSue keÀer mLeeHevee nsleg meerDeeF&yeer keÀes HesMe efkeÀ³ee peeSiee~

ce=oe efkeÀefCJekeÀ/efkeÀCJekeÀer³e ieefleefJeefOe³eeW ³ee ef¬eÀ³eeDeesb kesÀ cetu³eebkeÀve keÀe

yeæ[e cenlJe nw keÌ³eeWefkeÀ GJeÌle ef¬eÀ³eeSB efceÆer ceW cetue ceeæ[¬eÀesHeÀÌueesje kesÀ meeLe

Yeueer-YeeBefle men-mebyeOe mLeeefHele keÀj ueslee nw~ efceÆer ceW Òeesìerpe, ³etjer³eepe veeFìsì

efj[eJeÌìspe Deewj Smeer[ HeÀe@mHeÀìspe SvpeeFcme keÀer ef¬eÀ³ee Hej ueer[ kewÀ[efce³ece

Deewj DeemexefvekeÀ kesÀ ÒeYeeJe keÀe DeO³e³eve Hetje keÀj efue³ee ie³ee nw~ Deeflemet#ce pewJe

met®ekebÀkeÀeW kesÀ mesì Hej J³eeHekeÀ DeO³e³eve Deewj efceÆer ceW Yeejer Oeeleg kesÀ meeLe GvekeÀe

mecyevOe efceÆer keÀer iegCeJeÊee leLee keÀeye&efvekeÀ Hees<ekeÀ ®e¬eÀ ceW nesves Jeeues yeoueeJeeW

keÀes mHeä keÀjves ceW-pees HeewOes kesÀ Je=ef× Deewj efJekeÀeme kesÀ efueS DeefleDeeJeM³ekeÀ

cenlJeHetCe& ceeHe-oC[ mene³ekeÀ jne nw~

ìerDeejS, ìeskeÀueeF, Demece ceW i³eejyeJeeR ³eespevee DevegmebOeeveHeefj³eespeveeDeesb keÀer Òeieefle

efceÆer keÀer GlHeeokeÀlee keÀer efvejblejlee-kegÀí jCeveerefle³eeB

pewJe Keeo HeeFHe-DeeOeeefjle Hees<ekeÀ lelJeeW keÀe Glke=Àä ñeesle nw Deewj efceÆer ceW

GvnW efceueeves mes, efceÆer ceW yeæ[er mebK³ee ceW Deeflemeg#³e keÀerìeCegDeesb keÀer Deeyeeoer keÀes

yejkeÀjej jKee pee mekeÀlee nw~ yesnlej efkeÀmce kesÀ pewJe Keeo (Jeefce&keÀecHeesmì) keÀes

lew³eej keÀjves kesÀ ÒeesÐeesefiekeÀer keÀes ìeskeÀueeF& (Demece) ceW efJekeÀefmele efkeÀ³ee ie³ee leLee

Gmes DeveskeÀ ®ee³e mebHeoeDeesb keÀes nmleebleefjle efkeÀ³ee ie³ee~ Fme efoMee ceW kegÀí

efmeHeÀeefjMeeW oer ieF& efpeveceW mes SkeÀ jesHeCe kesÀ mece³e Òeefle efHeì 250-300 ûeece

keÀer oj mes Jeefce&keÀe@cHeesmì keÀe Òe³eesie Meeefceue nw pees Òeefle efHeì 4 efkeÀueesûeece keÀer

oj mes HeejcHeefjkeÀ HeMeg Keeo keÀer leguevee ceW keÀneR DeefOekeÀ GHeÀ³egJeÌle Hee³ee ie³ee~

HeÀemHesÀì mes mece=× Jeefce&keÀe@cHeesmì keÀe 250-300 ûeece Òeefle efHeì keÀer oj mes

Òe³eesie SkeÀ De®ís efJekeÀuHe kesÀ ªHe ceW leLee HeejcHeefjkeÀ HeMeg Keeo +30 ûeece

eEmeieue megHej HeÀemHesÀì (SSP)+30 ûeece je@keÀ HeÀemHesÀì keÀer DeHes#ee memleer

ÒeesÐeesefiekeÀer HeeF& ie³eer~ veS ®ee³e kesÀ HeesOeeW keÀer Je=ef× SJeb GlHeeokeÀlee keÀes yeæ{eves ceW

Jeefce&JeeMe (5-10%) keÀe HeÀesefue³ej Òe³eesie ÒeYeeefJe jne nw~ ®etbefkeÀ, Jeefce&JeeMe keÀes

menpe ner GlHeeefole efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw Deewj ³en He³ee&JejCe-efnlew<eer Yeer nw,

FmeefueS ®ee³e ceW HeÀesefue³ej Òe³eesie kesÀ efueS ³en Gleke=Àä lejue pewJe Keeo kesÀ ªHe

ceW GYej mekeÀlee nw~

jemee³eefvekeÀ KeeoeW kesÀ SkeÀ melele efJekeÀuHe kesÀ ªHe ceW, DepewefJekeÀ Keeo keÀer

DevegMebefmele 25% cee$ee kesÀ mLeeve Hej 4 mes 6 ìve/nsJeÌìs³ej Jeefce&keÀe@cHeesmì keÀes

Fmlesceeue ceW uee³ee pee mekeÀlee nw Deewj ®ee³e keÀer HewoeJeej keÀes efyevee vegkeÀmeeve

HengB®eeS FmekeÀe keÀeHeÀer DeeefLe&keÀ SJeb He³ee&JejCeer³e cenlJe nesiee~

#es$eer³e kesÀvêeW SJeb ìeskeÀueeF& ceW iegCeJeÊee pee@®e Òe³eesieMeeueDeesb keÀer$eÝKeuee keÀer mLeeHevee leLee Jele&ceeve efJeMues<eCeelcekeÀ #eceleeDeesb keÀemeMeefJeÌlekeÀjCe~

Demece (THejer Demece, oef#eCe yeQkeÀ, GÊej yeQkeÀ, Deewj yejekeÀ Ieeìer), leLee

HeefM®ece yebieeue ([gJeeme&, lejeF& Deewj oeefpe&eEueie) kesÀ efJeefYeVe #es$eeW ceW Hewoe nesves

41


Jeeueer keÀeueer ®ee³e keÀer iegCeJeÊee keÀe DeO³e³eve efkeÀ³ee ie³ee~ yejekeÀ Ieeìer keÀes

íesæ[keÀj, Demece kesÀ efJeefYeVe #es$eeW mes Deeves Jeeueer meerefìmeer keÀeueer ®ee³e keÀe kegÀue

IegueveMeerue þesme, Leer³eeHeÀÌueesefJeve (TF) Deewj Leer³eeªefyeefpeve (TR) cee$eeDeesb

keÀes pee@®ee ie³ee leLee GvekesÀ HeefjCeece ³en oMee&les nQ efkeÀ Fmes ®eej GlHeeokeÀ #es$eeW

ceW Gmeer lejn keÀe iegCeJeÊee Jeeueer ®ee³e keÀe GlHeeove ngDee~ peneB lekeÀ oeefpe&eEueie

®ee³e keÀer yeele nw, Jen Dev³e #es$eeW mes GlHeVe Dee@Leex[eJeÌme ®ee³e mes kewÀìs®eerve,

efLe³eeHeÀÌuesefJevme, Deewj efLe³eeªyeerieervme kesÀ ceeceues ceW efYeVe Les~ Fme DeO³e³eve mes

®ee³e keÀer #es$e-efJeefMeä efJeMes<eleeDeesb keÀer Hen®eeve keÀjves ceW ceoo efceueer efpemes ®ee³e

kesÀ pewJe jemee³eefvekeÀ eEHeÀiejefÒebìme keÀe ceeHeoC[ ceevee pee mekeÀlee nw~

®ee³e mes efÜleer³ekeÀ ÞesCeer kesÀ KeeÐe ûes[ cesìeyeesueeFìdme kesÀ mebûen nslegÒeCeeefue³eeW keÀe efJekeÀeme SJeb JeeefCeefp³ekeÀ GÎsM³e nsleg Fme ÒeCeeueer keÀeGVe³eve

ûeerve SC[ yuewkeÀ ìer mee@HeÀÌì ef[bkeÀ Deewj ìer ìsyeuesìdme met$eCe keÀer MegªDeele

keÀer ieF& efpeveces mJemLe peerJeve kesÀ efueS ®ee³e Deenejer³e DevegHetjkeÀ kesÀ ªHe ceW

Òe³eesie efkeÀS peeves keÀer mebYeeJevee Leer~ njer IegueveMeerue ®ee³e leLee IegueveMeerue

keÀeueer ®ee³e keÀes Yeer efJekeÀefmele efkeÀ³ee ie³ee nw~ Fvmeìwvì ìer ceW De®íer efuekeÀj keÀer

efJeMes<eleeSb ceewwpeto nQ~ GlHeVe ®ee³e kesÀ oeves iegCeJeÊee SJeb efuekeÀeEjie efJeMes<eleeDeesb

ceW meerìermeer ®ee³e kesÀ mecelegu³e nw~ Fme DeO³e³eve keÀe keÀeHeÀer DeeefLe&keÀ cenlJe nw

Deewj Fmes yeæ[er Deemeeveer mes cetu³e mebJeefOe&le GlHeeo kesÀ ªHe ceW yeouee pee mekeÀlee

nw~

®ee³e keÀer ìnefve³eeW kesÀ ÒemebmkeÀjCe kesÀ kesÀ oewjeve mìsme mebyebOeer pewJejemee³eefvekeÀ HeefjJele&veeW keÀe DeeefCJekeÀ DeeOeej leLee lew³eej ®ee³e keÀer iegCeJeÊeemes GvekeÀe mecyevOe

keÀeueer ®ee³e yeveeves kesÀ oewjeve HeefÊe³eeW keÀes efpeve ®ejCeeW mes iegpejvee Heæ[lee nw

Gmemes HeÊeer keÀer keÀesefMekeÀeSB menpe ner Deueie nes peeleer nQ leeefkeÀ ®ee³e yeveeles

mece³e efveefce&le ®ee³e keÀe þesme efnmmee Iegue peeS~ lew³eej ®ee³e keÀer iegCeJeÊee keÀF&

DeJemLeeDeesb Hej efveYe&j keÀjleer nQ pewmes, veceer ceW keÀceer, HeÊeer keÀe leeHeceeve Deewj

KeceerjerkeÀjCe~ veceer keÀer keÀceer leLee efJeoeEjie kesÀ oewjeve HeÊeer kesÀ leeHeceeve keÀes

efve³ebef$ele keÀjves, meerìermeer kesÀ oewjeve cewmeerjsMeve keÀer meercee, DeefOekeÀlece KeceerjerkeÀjCe

kesÀ mece³e leLee leeHeceeve (®ee³e keÀer iegCeJeÊee megOeejves kesÀ efueS) Hej DeO³e³eve ³ee

MeesOe efkeÀS ieS~ KeceerjerkeÀjCe kesÀ oewjeve DeefOekeÀlece leeHeceeve ®ee³e kesÀ DevegketÀue

Hee³ee ie³ee~ T3 E/3, S3 A/3 pewmes Demece keÀer ®ee³eeW kesÀ efueS KeceerjerkeÀjCe kesÀ

oewjeve peneB DeefOekeÀlece leeHeceeve 250-26

0C Lee, peyeefkeÀ keÀcyees[ ®eefj$e Jeeues

TV-23, TV-26, TV-9 ®ee³eeW kesÀ efueS ³en leeHeceeve 300C Lee~

Ssmeer ®ee³e efpeveceW Demece kewÀjsJeÌìj p³eeoe Leer, pewmes T3 E/3, S3 A/3

yesnlej iegCeJeÊee Jeeueer ®ee³e Hewoe ngF& efpeveceW veceer keÀe ÒeefleMele 70% mes Leesæ[e

DeefOekeÀ Leer peyeefkeÀ TV-23, TV-26 Deewj TV-9 pewmes HeewOes efJeoe[& HeÊeer ceW

ueieYeie 69% veceer ceW yewnlej efkeÀmce keÀer ®ee³e Hewoe keÀjles nQ efJeoeEjie kesÀ oewjeve

JesJeÌ³etce kesÀ Òe³eesie mes efLe³eeHeÀÌuesefJeve Deewj Jeesuee[eFue megiebOe IeìkeÀeW kesÀ ceeceues ceW

®ee³e keÀer iegCeJeÊee ceW megOeej ngDee~

Yeejle kesÀ GÊej yebieeue kesÀ ®ee³e jesHeCe ceW ìer ceemeefJeÌJeìeW yeie Deewjefyuemìj yueeF&ì efyeYeejer kesÀ jeskeÀ-Leece kesÀ efueS JewkeÀefuHekeÀ jCeveerefle³eeWkeÀe efJekeÀeme

efyuemìj yuee&ì Deewj kegÀí keÀerì pewmes ìer cee@meefkeÀÌJeìes yeie keÀer Ieìvee keÀes

yeæ{elee osves mes ke=Àef<e He³ee&JejCe, ®ee³e keÀer Kesleer kesÀ efueS IeelekeÀ nes mekeÀlee nw~

Fme mecem³ee kesÀ keÀejCe keÀYeer-keÀYeer ®ee³e keÀe DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve yengle DeefOekeÀ

yeæ{ peelee nw~ ®ee³e Hej efyeceeefj³eeW SJeb keÀerìeW keÀe oyeeJe, efve³eb$eCe jCeveerefle Je

peueJee³egJeer mecyevOeer DeJemLee Hej Yeer efveYe&j keÀjlee nw~ Fme DeO³e³eve ceW, SkeÀerke=Àle

keÀerì ÒeyevOeve (DeeF&HeerSce) kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ pewJekeÀerìveeMekeÀeW keÀe Òe³eesie

efkeÀ³ee ie³ee Lee~ ìer cee@meefJeÌJeìes yeieb Deewj efyuemìj yueeF&ì efve³ebef$ele keÀjves ceW

kegÀí peæ[er-yetefì³eeW (kewÀefme³ee Deueeìe, ScHeÀerv³etjesve DeesHeguesveìce, efue³eesvegjme

meeryeerjerkeÀme, Heesueeefveefme³ee DeeF&keÀesmeeb[ê, HeeBefueieesvece efJeefJeHeejce, Hee@efueieesvece

nwefceuìesveer, FHeesceesF&Dee keÀe@veJeesuJeguee, Hee@efueieesvece ®eeF&veerpe, Hee@efueieesvece

nesF[esHeeFHej, nsefueveLeme mHeerMeerpe, ³etHeeìesefj³ece keÀevveeyeervece, ³ejefìkeÀe [e³eeskeÀe)

keÀer Deew<eefOe³eeB keÀejiej Hee³eer ieF&~ Òeeke=ÀeflekeÀ Òeer[sìj FvmeskeÀÌìme ³egJeÌle SkeÀerke=Àle

keÀerì ÒeyebOekeÀ (IPM) keÀe Òe³eesie keÀerì keÀes jeskeÀves ceW efkeÀ³ee ie³ee Lee~ ìer

cee@meefJeÌJeìes yeie kesÀ Òeeke=ÀeflekeÀ Me$egDeesb, pewmes ceeuuee[e, ¬eÀeFmeesHejuee, De@eJeÌmeerDeesHme

mHes., ìer cee@meefJeÌJeìes yeie keÀer jeskeÀLeece ceW DeeF& Heer Sce kesÀ SkeÀ IeìkeÀ kesÀ ªHe ceW

keÀeHeÀer me#ece HeeS ieS~ efJeefMeä Deenej Hej DeeOeeefjle yeæ[s Hewceeves Hej ye{eves keÀer

lekeÀveerkeÀ keÀes Yeer efJekeÀmeerle efkeÀ³ee ie³ee nw~ pewefJekeÀ, ³eeeqv$ekeÀ SJeb jemee³eefvekeÀ

GHeÀkeÀjCeeW keÀer mene³elee mes keÀerìeW keÀes jeskeÀves kesÀ efueS DeeF& Heer Sce HewkesÀpeeW keÀes

kegÀí Fme lejn mes megef$ele efkeÀ³ee ie³ee nw efpememes ìer cee@meefJeÌJeìes yeie Deewj efyuemìj

yueeF&ì keÀes efve³ebef$ele keÀjves ceW DeeefLe&keÀ SJeb mJeemL³e peesefKece keÀce nes~

keÀerìveeMeer DeJeMes<e Hejer#eCe Òe³eesieMeeuee keÀer mLeeHevee

keÀerìveeMeer efJeMues<eCe nsleg Òe³eesieMeeuee keÀer mLeeHevee nes ie³eer Leer~ Fmeves efJeefYeVe

³ee³eeW kesÀ vecetveeW ceW keÀerìveeMeer kesÀ yeng efJeMues<eCe nsleg ceewkesÀ Òeoeve efkeÀS leeefkeÀ

efJeefve³eecekeÀ mebieþveeW kesÀ ÒeeefOeke=Àle efJeefve&osMeveeW kesÀ meeLe mecHeke&À megefveefM®ele efkeÀ³ee

pee mekesÀ~ Demece kesÀ J³eJemeeef³ekeÀ yeeieeveW mes mebûeernle vecetveeW keÀe Hejer#eCe efvekeÀesefìve

42


kesÀ efueS efkeÀ³ee ie³ee efpemeves F&³et ceW ®ee³e ceW SceDeejSue kesÀ efveOee&jCe nsleg DeekeÀæ[s

efJekeÀefmele keÀjves ceW ceoo efo³ee~ He³e&Jesef#ele Yetefce ìê³eueeW mes ve³es DeCegDeesb Hej

DeebkeÀæ[eW (HesÀveHeeFjesJeÌmeercesì), efLe³eeJeÌueesÒeer[, HeÌuegyesveef[³eeceeF[) keÀe GlHeeove

SceDeejSue kesÀ efveOee&jCe nsleg efkeÀ³ee ie³ee~ 2013 ceW ³etkesÀ, SHeÀSHeerSSme Üeje

Dee³eesefpele Devle&jeäêr³e o#elee Hejer#eCe ceW Fme Òe³eesieMeeuee ves meHeÀueleeHetJe&keÀ

Yeeie efue³ee leeefkeÀ Òe³eesieMeeuee keÀer Devle&jeäêr³e mlej Hej HengB®e kesÀ ceewkesÀ keÀes

mece=× efkeÀ³ee pee mekesÀ~

efÜleer³e ®ejCe-Yeejer Oeele=Deesb Hej DeO³e³eve

neue kesÀ oMekeÀeW ceW leerJe´ ieefle mes nes jns MenjerkeÀjCe Deewj DeewÐeesefiekeÀjCe kesÀ

keÀejCe ®ee³e ceW Yeejer OeelegDeesb keÀe yeesPe yeæ{e nw~ Fme DevegmebOeeve ÒeespesJeÌì ceW, ®ee³e

ceW Yeejer Oeeleg pewmes kesÀ[efce³ece (Cd) Deewj DeemexefvekeÀ (As) keÀCeeW keÀer peeB®e keÀer

ieF&~ Fmemes ÒeeHle HeefjCeece SHeÀSmeSmeSDeeF& efJeefve³eceeW kesÀ Devleie&le ®ee³e ceW

Devegces³e meercee le³e keÀjves keÀe SkeÀ DeeOeej Òeoeve keÀjsiee~ ®ee³e ces Yeejer Oeeleg

ot<eCe kesÀ cegK³e keÀejCe keÀe Helee ueieeves kesÀ efueS, ®ee³e yeeieeveeW ceW Òe³egJeÌle efJeefYeVe

ke=Àef<e-meeceefûe³eeW keÀe efJeMues<eCe efkeÀ³ee ie³ee~ DeO³e³eve mes Helee ®euee efkeÀ yeeieeveeW

ceW Òe³egJeÌle peue ceW ceewpeto 82% lekeÀ DeemexefvekeÀ vee@ve-ìe@efJeÌmekeÀ HesvìeJesuesvì

ªHe ceW Les~ ¬eÀesefce³ece Deewj DeemexefvekeÀ, pewJe Keeo leLee GJe&jkeÀ vecegveeW ceW HeeS

ieS~ meerJespe mue@pe DeeOeeefjle keÀeye&efvekeÀ KeeoeW kesÀ keÀejCe ®ee³e ceW Yeejer Oeeleg kesÀ

keÀCe HeeS ieS. ®ee³e efvecee&Ce Òeef¬eÀ³ee kesÀ keÀejCe Yeer ®ee³e ceW Yeejer Oeeleg keÀCeeW ceW

FpeeHeÀe ngDee nw~

mìsyeue iegCeJeÊee efpeveesìeFHme kesÀ efJekeÀeme nsleg yeeB³eesefìkeÀ SJeb

Syee@³eesefìkeÀ mìsme efJeMues<eCe

ce®íj keÀerì DeLee&led nsueesHesueìerme LesF&Jeesje kesÀ Hejer#eCe keÀer Ieìvee Demece

®ee³e jesHeCe ceW YejHetj Hee³ee peelee nw pees Demece ceW ®ee³e GlHeeove ceW Je=no neefve

keÀe keÀejkeÀ nw~ cenlJeHetCe& ®ee³e JeÌueesveeW SJeb Fme keÀerì kesÀ ceO³e leeuecesue yewþeves

kesÀ efueS peerveeW ceW yeoueeJeeW keÀe efJeJejCe Òemlegle keÀjves keÀer keÀesefMeMe ³en DeO³e³eve

keÀjlee nw~ nsueesHesueefìme yeerceejer mes ûemle ®ee³e HeefÊe³eeW keÀer ÒeefleuesKe ªHejsKee

Deewj ÒeefleuesKe Hen®eeve ves mebj®eveelcekeÀ efJeMes<eleeDeesb, cesìeyeueeFìme Deewj meebkesÀeflekeÀ

ceeieex keÀer pee@®e keÀjves ceW SkeÀ MeefJeÌleMeeueer GHekeÀjCe cegnw³ee keÀje³ee pees ÒeYeeJeer

obie mes nsueesHesueefìme kesÀ Dee¬eÀceCe keÀes meerefcele keÀj mekeÀlee nw~ Fme met®evee keÀe

ueeYe Deeves Jeeues mece³e ceW, ®ee³e ceW keÀerì ÒeyevOeve keÀer Je=nÊej peevekeÀejer, nefJe&Jeesjer

ceW efveefnle DeeCeefJekeÀ Devleëef¬eÀ³ee leLee ÒeYeeJeer jCeveerefle³eeW keÀes mecePeves ceW efceuesiee~

FvekesÀ DeueeJee, osMe kesÀ HetJeea #es$e ceW kegÀí efJeMes<e ®ee³e GlHeeokeÀ HeefÆ³eeW ceW

kegÀí efJeMes<e DepewefJekeÀ mìsme Hee³es peeles nQ~ HeejcHeefjkeÀ Òepeveve keÀes leerJe´ keÀjves

kesÀ efueS ceeke&Àj mene³eeflele ®e³eve Üeje YeefJe<³e ceW Hesjsvìue keÀefcyevesMeve kesÀ ªHe

ceW GHe³eesie nsleg pece&Hueepce keÀer Hen®eeve keÀer ieF&~ Heefj³eespevee mes efJekeÀefmele

met®evee SJeb DeeCeefJekeÀ GHeÀkeÀjCeeW keÀe Fmlesceeue keÀj, pewefJekeÀ Deewj DepewefJekeÀ

oesveeW mìsme kesÀ efueS Òepeveve keÀes leerJe´ efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~

GÊej yebieeue #es$eer³e DevegmebOeeve SJeb efJekeÀeme kesÀveê, ®ee³e DevegmebOeevemebIe, veeiejkeÀeìe

GÊej yebieeue kesÀ ®ee³e ceW Jele&ceeve keÀerì mecem³ee leLee GvekeÀe mebYeeefJeleÒeyebvOeve DeO³e³eve

GÊej yebieeue kesÀ ÒecegKe ®ee³e GlHeeokeÀ He³ee&JejCe-#es$e ceW ®ee³e ef[HeÀesefue³esìj

uegHej kewÀìjHeeruej peer³eescesìjer[ cee@Lme (uesHeer[esHeìsje) kesÀ J³eeHekeÀ nceues kesÀ

keÀejCe Yeejle ceW ®ee³e GÐeesie keÀes ®ee³e GlHeeove ceW Yeejer vegkeÀmeeve Gþevee Heæ[

jne nw~ SkeÀ ve³ee JeefCeefp³ekeÀ nukeÀe peeue Deepecee³ee ie³ee Deewj pees Fmemes HetJe&

megPeeS ieS GHee³e mes DeefOekeÀ keÀejiej meeefyele ngDee~

FceeceseqkeÌìve yesvepeesSì, HeÌuegyesef[³eeceeF[ Deeefo pewmes efmevLesefìkeÀ HeeFjLeéB³e[

mes Deueie, keÀer®eveeMekeÀeW kesÀ SkeÀ veS mesì keÀes Deepecee³ee ie³ee nw Deewj Jes

Òe³eesieMeeueeleLee peceerveer DeJemLee kesÀ Devleie&le keÀejiej HeeS ieS~ Fme Heefj³eespevee

ceW me=efpele met®eveeDeeW kesÀ DeeOeDeej Hej, ®ee³e kesÀ Fme DeelebkeÀer keÀerì keÀes HewÀueves mes

jeskeÀves kesÀ efueS SkeÀ DeeFHeerSce HewkesÀpe keÀes J³eJeefmLele lejerkesÀ mes Fmlesceeue

keÀjves keÀer pe©jle nw efpececeW keÀeræ[eW keÀes HekeÀæ[vee, ¬eÀeFmesefue[me keÀe mebûenCe, veF&

Heeræ{er kesÀ keÀeræ{veeMekeÀeW kesÀ meeLe Fefuue³eeW (caterpillar) keÀes ceejvee Meeefceue

nw~

keÀce ueeiele ceW efme®eeF& keÀjves keÀer ìêfä mes ce=oe keÀer efJeMes<eleeSB,efHeÀefpe³eesuee@peer SJeb GHepe Hej [gDeme& Deesj lejeF& kesÀ ®ee³e #es$eeW ceW metKeskeÀe DeO³e³eve

DeebkeÀæ[es kesÀ cegleeefyekeÀ [gDeme& #es$e ceW DekeÌìtyej mes cee®e& kesÀ yeer®e Je<ee& ceW

keÀeHeÀer Devlej osKee ie³ee~ ³en 1983-84, 1994-95, 1998-99,2008-09 kesÀ Je<eex kesÀ oewjeve yengle ner keÀce (ueieYeie 200 efce.ceer) jne~

Deleë peue mebmeeOeveeW keÀer #ecelee keÀes yevee³es jKeves jKeves leLee keÀce Je<ee& kesÀ

vekeÀejelcekeÀ ÒeYeeJeeW keÀes keÀce keÀjves kesÀ efueS, Fme #es$e ceW efme®eeF& SkeÀ pe©jer

efJekeÀuHe yeve ®egkeÀer Leer~ DekeÌìgyej 2010 mes cee®e& 2011 keÀer DeJeefOe ceW efJeMuesef<ele

ceewmece efJeYeeieer³e peevekeÀejer kesÀ cegleeefyekeÀ Je<ee& ceW keÀeHeÀer efiejeJeì ope& keÀer ieF&

nw~ efmeb®eeF& mes HeÀmeue keÀes efkeÀlevee ueeYe efceuesiee, FmekeÀe DeO³e³eve keÀjves kesÀ

GÎsM³e mes efJeefYeVe efmeb®eeF& GHe®eejeW kesÀ Devleie&le HeewOeeW kesÀ mebj®eveelcekeÀ ceHeoC[eW

keÀer peeB®e keÀer ieF& Leer~ peneB lekeÀ Deve-ÒegC[ Deewj ef[He mkeÀerHeÀ oesveeW Je<e& ceW

efve³eb$eCe keÀe ÒeMve nw, JeneB peue Òe³eesie keÀer #ecelee 30 efoveeW kesÀ Devlejeue Hej

43


50 efce.ceer. efmeb®eeF& ceW yeæ{er veleerpeeW mes ³ener Helee ®euee efkeÀ efceÆer keÀer veceer, jbOeér³e

Jenve #ecele, Jee<Heeslmepe&ve leLee ®ee³e keÀer HewoeJeej cenlJeHetCe& ªHe mes SkeÀ-otmejs

mes pegæ[er ngF& nQ~

meerìermeer leLee njer ®ee³e GlHeeove ceW ®ee³e ÒemebmkeÀjCe kesÀpewJejemee³eefvekeÀ HengueDeeW keÀe DeO³e³eve

njer ®ee³eeW keÀes Òeefleke=Àefle ceW keÀuìerJesìj mes Jee<He leLee Hewefvebie efJeefOe Üeje Dev³e

®ee³e keÀer efkeÀmceW (AV2, BI57, T383, CP1, T78, P1258, B668,ROH1, P312, Teenali17, K1/1, B777, R17/144, G.O.China, TValley1, ROH2, ROH3) mes Òemebmke=Àle efkeÀ³ee ie³ee leLee Fve®ee³eeW kesÀ pewJejemee³eefvekeÀ ceeHeoC[eW keÀe efJeMues<eCe efkeÀ³ee ie³ee~ peeBì ceW ³en

Hee³ee ie³ee efkeÀ Hee@ueerHeÀerveesue keÀer cee$eeSB meYeer ®ee³e keÀer efkeÀmceeW kesÀ efueS efveOee&efjle

Jee<He mece³e-6 efceveì ceW meyemes DeefOekeÀ nQ~ ³en leL³e njer ®ee³e kesÀ efvecee&Ce kesÀ

oewjeve Jee<He kesÀ mece³e kesÀ cenlJe keÀer Deesj FMeeje keÀjlee nw~ Hewve ÖeÀeF[ ®ee³e keÀes

peye 5-7 efceveì lekeÀ 3000C lekeÀ leeHeceeve Hej jKee ie³ee lees Gmemes pees

njer®ee³e yeveer, GMekeÀer iegCeJeÊee, mìerefcebie He×efle mes yeveer ®ee³e keÀer iegCeJeÊee mes

keÀneR yesnlej Leer~

meerìermeer ®ee³e keÀer iegCeJeÊee kesÀ megOeej Hej Yeer DeOe³e³eve efkeÀS ieS~ DeO³e³eve

mes Helee ®euee efkeÀ ®ee³e keÀer iegCeJeÊee yeveeS jKeves kesÀ ueFs jesìesjJesve ceW HeÀeref[bie

meerìermeer keÀer #ecelee mes DeefOekeÀ veneR nesveer ®eeefnS~ ®ee³e keÀer meyemes De®íer iegCeJeÊee

keÀes yejkeÀjej jKeves kesÀ efueS, meerìermeer kesÀ ÒemebmkeÀjCe kesÀ oewjeve, HeÊeer keÀe leeHeceeve

efkeÀmeer Yeer mece³e 350C mes DeefOekeÀ veneR nesvee ®eeefnS~ mece³e Hej meerìermeer keÀes

leerJe´ keÀjves kesÀmeeLe meeLe leeHeceeve SJeb efJeoefjbie keÀer DeJeOeer ®ee³e kesÀ jbie ceW

cenlJeHetCe& YetefcekeÀe efveYeeles nQ~

[[email protected] mesvìj HeÀe@j pewve se fìkeÀ Fbpeere fve³eefjbie SC[yee³eesìkeÀveesuee@peer (peermeerpeerF&yeer), keÀuekeÀÊee efJeMJeefJeÐeeue³e

®ee³e GlHeeoeW kesÀ mJeemLekeÀjer ÒeYeeJeeW keÀe cetu³eebkeÀve leLee G®®e #ecelee³egkeÌle ®ee³e ìsyeuesì kesÀ met$eCe kesÀ efueS ScHeÀermeercesìme HesÀHeÀæ[s keÀer #eeflekesÀ jesie Hej ®ee³e kesÀ HeÌuesJeesvee@³e[me keÀer cees[³etuesìjer YetefcekeÀe

Je<eex mes ®ee³e SkeÀ mJeemL³eJeOe&keÀ Hes³e HeoeLe& kesÀ ªHe ceW efHe³ee peelee nw leLee

³en SkeÀ ÒeYeeJeer SvìerDe@keÌmeer[svì Deewj Svìer-FveHeÀÌuesscesìjer HeoeLe& nw keÌ³eeWefkeÀ

FmeceW HeÌuesJeesvee@³e[me kesÀ DeCeg Hee³es peeles nQ~ ®ee³e Heerves leLee mJeemL³e kesÀ Òeefle

jpeie ueesieeW kesÀ efueS ®ee keÀer ieesueer ³ee ®ee³e ìwyeuesì SkeÀ efJekeÀuHe kesÀ ªHe ceW

mecePee peelee nw~

Fme DeO³e³eve ves HeMeg cee@[ue ceW Dee@keÌmeer[sefìJe mìsme Hej keÀeueer ®ee³e keÀer

ìwyeuesìme keÀer j#eelcekeÀ YetefcekeÀ keÀer Deewj DeekeÀef<e&le keÀje³ee~ keÀeueer ®ee³e keÀer

ieesefue³eeW ves DeeBkeÌmeer[sefìJe mìsme keÀes DeebefMekeÀ ªHe mes jeskeÀe pees Oetce´Heeve SJeb

yeæ{leer Gce mes pegæ[er Dee@keÌmeerpeve ìeBkeÌmeerefmeìer kesÀ keÀejCe neslee nw~ ®ee³e keÀer

ieesefue³eeW kesÀ Demej keÀes yeæ{eves kesÀ efueS ®ee³e SvìerDee@keÌmeer[svìme kesÀ pewJe ÒeYeeefJekeÀlee

SJeb pewJe GHeueyOelee Hej DeeOeeefjle ®ee³e keÀer ieesefue³eeW kesÀ veS mesì keÀes metef$ele

efkeÀ³ee ie³ee~ Fme veS met$e keÀer ceoo mes jkeÌle SJeb Mejerj kesÀ efJeefYeVe DebieeW ceW

keÀeueer ®ee³e HeeBueerHesÀveesume keÀer pewJeGHeueyOelee met®ekeÀebkeÀ efveOeeefjle efkeÀ³ee ie³ee

nw~

Yeejleer³e ÒeesÐeesefiekeÀer mebmLeeve, Keæ[ieHegj

®ee³e kesÀ efJeoefjbie, DeeêerkeÀjCe, jesefuebie KeceerjerkeÀjCe SJeb [êF¥ieceW ÒemebmkeÀjCe ceeveoC[eW keÀe ceevekeÀerkeÀjCe

®ee³e GÐeesie keÀer peªjle keÀes O³eeve ceW jKeles ngS, ®ee³e kesÀ ÒeYeeJeer ÒemebmkeÀjCe

SJeb GlHeeove kesÀ efueS Henues mes DeefOekeÀ kegÀMeue ceMeerve keÀe ef[peeFve Deewj

efJekeÀeme keÀj efue³ee ie³ee nw~ 200 efkeÀ ûeece #ecelee Jeeues Je=leekeÀej efJeoefjbie veeBo

(trough) yevee efue³ee ie³ee nw~ 200 efkeÀ ûeece #ecelee efkeÀ ûeece #ecelee Jeeueer

SkeÀ efmebieue keÀj ne@jerpeeWìue ìer cesmeerjsMeve ³etefveì keÀer ef[peeFve-efpemes G®®e

#ecelee lekeÀ yeæ{e³ee pee mekeÀlee nw, lew³eej keÀer ieF& nw~ 20-25 efkeÀ. ûeece Òeefle

nskeÌìs³ej keÀer #ecelee Jeeueer meceleue HeÆer Jeeueer ®ee³e keÀer jesefuebie ceMeerve keÀer

Òeefleke=Àefle Yeer ef[peeFve keÀer ieF& Leer~ lew³eej ®ee³e ceW G®®e mlejer³e megbieOe ueeves kesÀ

efueS F&meerHeer [ê³ej Deewj JewkeÌ³etce [êF¥ie kesÀ efueS iece& Jee<He-Hetve& mekeg&ÀuesMeve

yevee³ee ie³ee nw~

keÀce ueeiele ceW yesnlej keÀe³e&kegÀMeuelee meefnle meYeer Jeebefíle efJeMes<eleeDeeW keÀes

O³eeve ceW jKekeÀj ner Fve ceMeerveeW keÀes ef[peeFve efkeÀ³ee ie³ee nw leLee ³es ceMeerveW Hegjeveer

ceMeerveeW kesÀ cegkeÀeyeueskeÀeHeÀer keÀejiej efme× neWieer~

[erìerDeej[ermeer, ìer yees[&, keÀmeea³eebie, HeefM®ece yebieeue Deewj³etyeerkesÀJeer, HegC[eryeejer, kegÀ®eefyenej, HeefM®ece yebieeue

GÊej yebieeue kesÀ Decueer³e ce=oe ceW ®ee³e (kesÀcesefue³ee efmevesefmeme Sue.)kesÀ efueS He@ÀemHesÀì IegueveMeerue pewJe GJe&jkeÀ keÀe efJekeÀeme

HeÀe@meHeÀesjce SkeÀ ÒecegKe HeeoHe Hees<ekeÀlJe nw leLee HeewOes efkeÀ mecegef®ele Je=ef× kesÀ

efueS FmekeÀe He³ee&Hle cee$ee ceW nesvee DeeJeM³ekeÀ nw~ efyevee He³ee&Hle HeÀe@meHeÀesjme kesÀ

®ee³e keÀe GlHeeove DeefOekeÀlece DeeefLe&keÀ mlej lekeÀ veneR HengB®e mekeÀlee keÌ³eeWefkeÀ

ÒekeÀeMe mebMues<eCe kesÀ oewjeve Gpee& kesÀ ªHeevlejCe ceW ³en SkeÀ cenlJeHetCe& YetefcekeÀe

efveYeelee nw leLee peæ[ SJeb HeefÊe³eeW kesÀ efJekeÀeme keÀes ieefle Òeoeve keÀjlee nw~ pewJe

GJe&jkeÀ kesÀ ªHe ceW Òe³eesie kesÀ efueS HeewOeeW keÀes ce=oe ceW IegueveMeerue HeÀe@mHesÀì

GHeÀueyOe keÀjeves ceW HeÀe@mHesÀì IegueveMeerue Deeflemet#ce peerJeeCegDeeW keÀer Denced YetefcekeÀe

nw~ DeveskeÀ Deeflemet#ce peerJeeCeg HeÀe@mHesÀì keÀer IegueveMeeruelee keÀes yeæ{e mekeÀles nQ,

Hejvleg efJeMes<e ªHe mes oeefpe&efuebie Deesj [gDeme& ceW, GvekesÀ Üeje HeÀe@mHeÀesjme keÀes Yeer

Iegueeves keÀer #ecelee kesÀ yeejs ceW yengle keÀce ueesieeW keÀes peevekeÀejer nw~ HeÀemHewÀì keÀes

Iegueeves Jeeues mLeeveer³e keÀerìeCegDeeW keÀes Deueie efkeÀ³ee ie³ee leLee GvnW efJeefYeVe ®ee³e

yeeieeveeW mes HeefjMeesefOele efkeÀ³ee ie³ee~ oeefpe&efuebie keÀer ®ee³e Yetefce (jeFpeesmHesÀ³ej) ceW

44


ceewpeto yewmeerueme leLee yejKeesue[sefj³ee keÀer ÒeYeeJeer keÀerìeCegDeeW kesÀ JebMe kesÀ ªHe ceW

Hen®eeve keÀer ieF& nw~ oeefpe&efuebie ®ee³e yeeieeveeW keÀer efceÆer keÀer GJe&je MeeqkeÌle keÀes

yeæ{ves kesÀ efueS, efceÆer ceW Òe³eesie kesÀ GÎsM³e mes lew³eej J³eJene³e& DeJemLee ceW ueeYekeÀejer

met#cepeerJeeW Jeeues HeÀe@mHesÀì keÀes Iegueeves ceW me#ece yeweqkeÌìefj³eue yee³eesHeÀefì&ueeFpej

HeÀeceg&uesMeve lew³eej efkeÀ³eeie³ee nw~ DeeFmeesuesìmed kesÀ ÒekeÀejeW kesÀ DeeOeej Hej DevegketÀueve

Hejer#eCe leLee mebjesHeCe Òe³eesie kesÀ DeeOeej Hej yewefmeueme Deewj yejKeesue[sefj³ee

mHeerefMeme kesÀ meeLe oes mebIeeW keÀes efJekeÀefmele efkeÀ³ee ie³ee~

HeefM®ece yebieeue kesÀ GÊejer efpeueeW ceW ®ee³e keÀer Decueer³e ce=oe (kesÀcesefue³eeefmevesefmeme Sue.) ceW pewJe HeoeLe& keÀe veeFìêspeve KeefvepeerkeÀjCe

veS pewJe veeFìêspeve³egkeÌle GJe&jkeÀeW keÀe efJekeÀeme pees Decueer³e efceÆer keÀes

Keefvepeerke=Àle keÀjves ceW ceoo keÀjs, ®ee³e kesÀ HeewOes kesÀ yesnlej efJekeÀeme kesÀ efueS

pe©jer nw~ oeefpe&efuebie ®ee³e jesHeCe mebHeoe ceW Hees<ekeÀ lelJeeW (veeFìêspeve, HeÀemHeÀesjme,

HeesìsefMe³ece, met#ceHees<ekeÀ lelJeeW) SJeb Yeejer OeelegDeeW keÀes O³eeve ceW jKekeÀj, keÀeye&efvekeÀ

HeoeLeex kesÀ iegCeJeÊee ceeHeoC[eW kesÀ efueS SkeÀ [eìe yesme lew³eej efkeÀ³ee ie³ee nw~

oeefpe&efuebie ®ee³e GÐeesie Üeje Òe³eesie nsleg lejue pewJe GJe&]jkeÀ kesÀ ªHe ceW celm³e

Deenej SJeb keÀjbpee kesÀkeÀ ceW lejue keÀeye&efvekeÀ GJe&jkeÀ keÀer mebYeeJevee Leer uesefkeÀve

FmekesÀ efueS DeeBkeÌmeerpeve keÀer DevegHeefmLeefle ceW celm³e leLee keÀjbpee kesÀkeÀ keÀes

7-14 efoveeW lekeÀ KeceerjerkeÀjCe ceW jKevee nesiee~

®ee³e keÀer Decueer³e ce=oe ceW Hees<ekeÀ lelJeeW (veFìêspeve, HeÀe@mHeÀesjme Deewj

HeesìwefMe³ece) keÀeye&ve SJeb veeFìêspeve KeefvepeerkeÀjCe Hewìve& keÀes osKeles ngS oeefpe&efuebie

®ee³e kesÀ efueS oes pewJe GJe&]jkeÀ met$eCe keÀe efJekeÀeme efkeÀ³ee ie³ee nw~ ÒeLeCe met$e ceW

nw celm³e Deenej leLee 3.60%N, 1.25% P205 Deewj 1.88% K20,efÜleer³e met$eCe-2 ceW nw-celm³e Deenej leLee 3.98%N, 1.46% P205 Deewj

1.89% K20

Yeejleer³e ®ee³e kesÀ Heefjces³e YeeweflekeÀ ceevekeÀeW keÀe@He&me me=peve(meer-[wkeÀ Heefj³eespevee)

osMe ceW ner efJekeÀefmele De@eueHewÀkeÌMeve (iebOe) SJeb efJepeve (¢efä) ÒeesÐeesefiekeÀer

keÀe Òe³eesie keÀj Yeejleer³e ®ee®e kesÀ Deewmele ope& kesÀ YeeweflekeÀ ceeHeoC[eW (megiebOe,

jbie, yeveeJeì, mJeeo Deeefo) kesÀ efueS Jesye me#ece ìer ³ee ®ee³e keÀe@He&me [sìeyesme

lew³eej keÀj efue³ee ie³ee nw~

Fme Heefj³eespevee ceW efJekeÀefmele efkeÀS ieS FueskeÌìê@efvekeÀ veekeÀ keÀe Òe³eesie keÀeueer

®ee³e GlHeeove kesÀ oewjeve KeceerjerkeÀjCe kesÀ DeefOekeÀ mece³e keÀer peeB®e keÀjves leLee

lew³eej ®ee³e ceW megiebOe keÀer leerye´lee keÀe HeefjceeCe efveOee&efjle keÀjves ceW efkeÀ³ee pee

mekeÀlee nw~ FueskeÌìê@efvekeÀ efJepeve keÀe Òe³eesie jbie, otOe ³ee efyevee otOe efceuee³es ®ee³e

kesÀ efuekeÀj keÀer OeJeuelee Hej DeeOeeefjle ®ee³e keÀer iegCeJeÊee keÀe cetu³eebkeÀve keÀjves ceW

efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ FmekeÀe Òe³eesie efJeefYeVe ®ee³e ûes[me ceW ceewpeto Deueie Deueie

oeves keÀe cetu³eebkeÀve leLee Del³eefOekeÀ ®ee³e ceW Deueie-Deueie ®ee³e kesÀ keÀCeeW keÀer

ceewpetoieer keÀe DeekeÀueve keÀjves ceW efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ FueskeÌìê@efvekeÀ ìbie keÀe

Òe³eesie lew³eej ®ee³e kesÀ mJeeo (keÀ<ee³e, lespeHeve) OeceeX keÀe Helee ueieeves ceW efkeÀ³ee pee

mekeÀlee nw~ ³es efJeÐegleer³e ÒeCeeefue³eeB êgleieeceer, mejue Deewj DeefJeOJebmekeÀ GHekeÀjCe

nQ leLee FvnW ®ee³e GÐeesie ceW meHeÀueleeHetJe& Òe³eesie ceW uee³ee pee mekeÀlee nw~

efJeefve³eecekeÀ cegÎs leLee ÒeesÐeesefiekeÀer³e mene³elee

®ee³e yees[& keÀe DevegmebOeeve efveosMeeue³e ®ee³e kesÀ efJeefve³eecekeÀ cegÎeW keÀes osKelee

jne nw efpeveceW Sce Deej Sue keÀe efveOee&jCe, keÀerìveeMekeÀ DeJeMes<e mes mecyebefOele

mecem³ee Hej O³eeve osvee, Dee@³ejve efHeÀefuebie, FvmìQì ®ee³e keÀes Òeeke=ÀeflekeÀ SkeÀ

meceeve mJeeo leLee ceevekeÀ keÀe efveOee&jCe Fl³eeefo Meeefceue nw~ ®ee³e GlHeeokeÀ mebIe,

®ee³e efve³ee&le mebIe SJeb ®ee³e J³eeHeejer mebIe keÀes pees efJeefYeVe Devleje&äêr³e mebieþveeW mes

lekeÀveerkeÀer peevekeÀejer leLee ®ee³e DevegmebOeeve Òees³eesieMeeueeDeeW mes DeebkeÀæ[s SefkeÀ$ele

keÀj jns nQ, pe©jer lekeÀveerkeÀ mene³elee met®evee Deeefo kesÀ ªHe ceW cegnw³ee keÀjeF& pee

jner nw~ ®ee³e mecyevOeer veJeerve peevekeÀeefj³eeB/efJeefve³eceveeW keÀes DeÐeleve keÀjvee ®ee³e

GÐeesie SJeb mejkeÀej oesveeW kesÀ ner efueS yengle peªjer nw~ ®ee³e yees[& kesÀ DeefOekeÀejerieCeeW

ves Fmeer keÀece kesÀ efueS efJeefYeVe jeäêr³e SJeb Devleje&äêr³e yewþkeÀeW ceW leLee efJe®eej-

efJeceMe& ceW Yeeie efue³ee~ DevegmebOeeve efveosMeeue³e SHeÀSmeSmeSDeeF& (FSSAI)Üeje le³e efkeÀS ieS ceeveoC[eW ceW mes kegÀí keÀer meceer#ee Yeer keÀj jne nw efpememes Fmes

keÀes[xkeÌme (codex) leLee Dev³e Devleje&äêr³e mebieþveeW mes meecebpem³e Hej jKee

peeS~ DevegmebOeeve efveosMeeue³e ves Yeejleer³e ®ee³e GÐeesie kesÀ efueS meerDeeF&DeeF&-

HesÀme (CII-FACE) kesÀ men³eesie mes KeeÐe megj#ee SJeb ceevekeÀ efJeefve³eceve, 2011Hej peeieªkeÀlee keÀe³e&¬eÀce keÀer SkeÀ Þe=bKeue keÀe Dee³eespeve Je<e& 2012 ceW efkeÀ³ee~

³es keÀe³e&¬eÀce ®ee³e GÐeesiekesÀ efueS Fme GÎsM³e mes lew³eej efkeÀS ieS Les efpememes

efnleOeejkeÀeW keÀes ®ee³e ceW iegCeJeÊee SJeb KeeÐe megj#ee ceevekeÀeW kesÀ efve³eceeW kesÀ yeejs ceW

peeieªkeÀ yevee³ee pee mekesÀ~ Je<e& 2012 ceF& mesveJecyej kesÀ yeer®e, yees[& ves

keÀesuekeÀelee, peesjneì, ieesueeIeeì, efmeueeriegæ[er, efyeVeeiege@er, ef[yegieæ{, Deewj efmeu®ej

ceW meele (7) peeieªkeÀlee keÀe³e&¬eÀceeW keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee peneB GlHeeokeÀeW,

yeerSueSHeÀ, J³eeHeeefj³eeW, Deewj yeesueer ueieeves JeeueeW ves keÀe³e&Meeuee ceW Yeeie efue³ee~

DevegmebOeeve efveosMeeue³e, ueIeg ®ee³e GlHeeokeÀeW keÀes keÀe³e&MeeueeDeeW kesÀ ceeO³ece

mes lekeÀveerkeÀer %eeve cegnw³ee keÀjeves ceW Yeer mebueive jne nw~

ÒeyebOeve Heefj<eo/ì^mìer yees[&/Jew%eeefvekeÀ meueenkeÀej meefceefle³eeW ceWÒeefleYeeefielee

®ee³e GÐeesie kesÀ meYeer oeJesoejeW kesÀ efnle SJeb Jew%eeefvekeÀ Glke=Àälee megefveefM®ele

keÀjves nsleg, ®ee³e yees[& DevegmebOeeve efveosMeeue³e kesÀ Jew%eeefvekeÀeW ves efJeefYeVe DevegmebOeeve/

Jew%eeefvekeÀ meueenkeÀej meefceefle, ÒeyebOeve Heefj<eo leLee osMe kesÀ ®ee³e DevegmebOeeve

mebmLeeveeW kesÀ jesHeCekeÀlee& meefceefle ceW Yeeie efue³ee~ ®ee³e DevegmebOeeve mebmLeeveeW kesÀ

efveosMekeÀeW Deewj Jew%eeefvekeÀeW leLee 11 JeeR Hueeve DevegmebOeeve ³eespeveeDeeW kesÀ ÒepeskeÌì

peeB®ekeÀÊee&DeeW keÀes veJecyej 2012 ceW Dee³eesefpele ®ee³e DevegmebOeeve mecHeke&À meefceefle

(ìerDeejSuemeer) ceW Yeeie uesves leLee DeHeveer Òeieefle efjHeesì& keÀes Òemlegle keÀjves nsleg ìer

yees[& ceW Deecebef$ele efkeÀ³ee ie³ee~

45


ÒemleeJevee

efve³ee&le mes G®®e FkeÀeF& cetu³e Gieener keÀjves kesÀ efueS Deblejeäêr³e yeepeej ceW

G®®e ceevekeÀ Jeeueer Yeejleer³e ®ee³e keÀer ceebie ces Je=ef× SJeb ®ee³e kesÀ GHeYeesie ceW Je=ef×

keÀes ueef#ele keÀjles ngS mebJeOe&ve ieefleefJeefOe³eeW keÀes yeæ{evee ìer yees[& kesÀ ÒeeLeefcekeÀ

keÀe³eeX ceW mes SkeÀ nw~

leovegmeej, efJeMJe ceW SkeÀue Yeejleer³e cetue ®ee³e keÀer J³eJenejkegÀMeuelee kesÀ

yeejs ceW peevekeÀejer osves nsleg mebJeOe&ve GHee³eeW keÀes Òelmeeefnle efkeÀ³ee ie³ee nw~ kegÀí ®egves

ngS osMeeW Hej DeefOekeÀ O³eeve efo³ee pee jne nw, peneB ®ee³e efve³ee&le Je=ef× keÀer

mebYeeJevee DeefOekeÀlece nw~ ®ee³e efve³ee&le ceW Je=ef× keÀjves Deewj efJeosMeeW ceW Yeejleer³e

yeéC[eW kesÀ efJeHeCeve nsleg Yeejleer³e efve³ee&lekeÀeW keÀes nj mebYeJe mene³elee Òeoeve keÀer

pee jner nw~ efJeosMeer HewkeÀmeex Üeje Meg×lee keÀer Òemlegefle ³ee cenlJeHetCe& Yeejleer³e

yeéC[eW keÀes Yeer ye{_eeJee efo³ee pee jne nw~

®ee³e mebJeOe&ve meefceefleë mebJeOe&ve ieefleefJeefOe³eeB yees[& keÀer ®ee³e mebJeOe&ve meefceefle

kesÀ ceeie&oMe&ve ceW meb®eeefuele keÀer pee jner nw~ efjHeesì& kesÀ lenle Je<e& kesÀ oewjeve meefceefle

keÀe ieþve efvecveefueefKele meom³eeW mes efceuekeÀj efkeÀ³ee ie³ee~

®ee³e mebJeOe&ve

DeO³ee³e - 6

1. DeO³e#e, ìer yees[&, Heosve, meefceefle keÀe DeO³e#e

2. Þeer Heer. efJeMJeveeLeve, ceeveveer³e meebmeo

3. Þeer. Heer. Jeer. yeeue®evêve

4. Þeer. Sce. ®evêkeÀeble

5. Þeer. DebMegceeve keÀeveesef[³ee

6. Þeer. mebpeerJe mejerve

7. Þeerceleer ef®e$ee jcesMe

Je<e& kesÀ oewjeve efvecveefueefKele metef®ele efleefLe³eeW SJeb mLeeveeW Hej meefceefleves ®eej yeej yewþkeÀ keÀer

Yeejle ceW ®ee³e GHeYeesie SJeb Yeejle mes ®ee³e efve³ee&le keÀe J³eeHekeÀHeefj¢M³e ë

Je<e& 201-13 kesÀoewjeve Yeejle ves ®ee³e keÀe GlHeeove 1135 efceefue³eve

efkeÀ.ûee. efkeÀ³ee Lee efpemeceW mes 890 efceefue³eve efkeÀ.ûee. keÀe Iejsuet GHeYeesie efkeÀ³ee

ie³ee~G®®elece FkeÀeF& cetu³e 31.08 kesÀ meeLe cee$eelcekeÀ efve³ee&le ceW Je=ef×

ueieYeie 1% Leer~ Je<e& 2011-12 ceW 214.35 efceefue³eve efkeÀ.ûee. kesÀ efve³ee&lekeÀer

leguevee ceW Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve efve³ee&le keÀe kegÀue cee$ee 216.23 efceefue³eve

efkeÀ. ûee. Leer~ iele Je<e& keÀer leguevee ceW Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve efve³ee&leeW keÀe

kegÀue cetu³e keÀeHeÀer DeefOekeÀ Lee (21.2% Je=ef×)~ Je<e& 2011-12 ceW 154.18

Òeefle efkeÀ.ûee. kesÀ Deewmele cetu³e mes Deefpe&le kegÀue efJeosMeer cegêe 3304.82

keÀjesæ[ keÀerleguevee ceW Je<e& 2012-13 ceW 185.26 Òeefle efkeÀ.ûee. kesÀ

Deewmele cetu³e mes kegÀue 4005.93 keÀjesæ[ Leer~ efjHeesì& kesÀ lenle Je<e& nsleg

osMeJeej efve³ee&le keÀe efJeJejCe Deewj iele Je<e& keÀer ÒeeflemHeOee&lcekeÀ efmLeefle

DevegueivekeÀ-1 ceW Òemlegle keÀerie³eer nw~meb#esHe ceW ÒeeflemHeOee&lcekeÀ efmLeefle efvecveJele

Leer~

19 petve 2012 kegÀceejekeÌkeÀce

25 efmelecyej 2012 keÀesuekeÀelee

2 efomecyej 2012 keÀesuekeÀelee

30 cee®e& 2013 keÀesuekeÀelee

cee$eeefce.

efkeÀ.ûee.

2012-13 2011-12

216 4006 736 185 3.40 214 3305 690 154 3.22

cetu³ekeÀesjæ[

cetu³eefce.³et.S

s

³etHeer./efkeÀ.ûee.

³etHeer s/efkeÀ.ûee.

cee$eeefce.

efkeÀ.ûee.

cetu³ekeÀesjæ[

cetu³eefce.³et.S

s

³etHeer./efkeÀ.ûee.

³etHeer s/efkeÀ.ûee.

46


efjHeesì& kesÀ lenle Je<e& kesÀ oewjeve efve³ee&le ceW ef®eefÚle megOeej ªHe, F&jeve, ³et.S.F&.,

efceÞe, peeHeeve, pece&veer, Dee³ejuewC[, Deemìsefue³ee, ³et¬esÀve,SJeb DeHeÀieeefvemleeve kesÀ

He#e ceW 4% (Deemìsefue³ee) mes G®®elece 8% (ªme), pece&veer (11%), Jeevee

osvee osMe pewmes ³et.S.F& (19%) efceÞe (47%) SJeb F&jeve (70%) lekeÀ jne~

yeepeej pewmesë ªme, keÀpeeefkeÀmleeve, ³etkesÀ, pece&veer, ³etS.F&, S.Deej.F& (efceÞe)

SJeb HeeefkeÀmleeve meeceL³e& yeepeej kesÀ ªHe ceW cenlJeHetCe& yeves jns Deewj ¬eÀceMeë

yeepeej ceebie keÀer Hetefle& nsleg Yeejle keÀer #ecelee yejkeÀjej jner~

mebJeOe&veelcekeÀ ieefleefJeefOe³eeW keÀe Heefj¢M³e

Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve ìer yees[& ves Yeejleer³e ®ee³e keÀer ceebie keÀes yeæ{eves

Deewj efJeefMeä yeepeejeW ceW yeepeej efnmmesoejer keÀes yeæ{eves nsleg cegK³e ªHe mes uebove,

ceemkeÀes SJeb ogyeF& ceW efmLele DeHeves efJeosMeer keÀe³eeuees³eeWkesÀ ceeO³ece mes efJeefYeVe

mebJeOe&veelcekeÀ ieefleefJeefOe³eeW keÀe meb®eeueve efkeÀ³ee~ pevemeb®eej-ceeO³ece Hej DeefYe³eeve

meb®eeueve meefnle Dev³e ieefleefJeefOe³eeW pewmes HesÀmeyegkeÀ, ªme Je ³et.Sme.S kesÀ cenlJeHetCe&

yeepeejeW ceW ìdJeerìj, yeepeej efJeMues<eCe SJeb GHeYeeskeÌlee kesÀ mJeYeeJe keÀes mecePeevee,

efJeefJeOe yeepeejeW ceW yees[& kesÀ ueesieeW keÀe HebpeerkeÀjCe keÀjvee meeLe ner meeLe Yeejleer³e

®ee³e SJeb FmekesÀ efJeefJeOe SkeÀue cetue ®ee³eeW keÀer efve<He#elee keÀes yeæ{eves kesÀ GÎsM³e

mes Fme ueesiees keÀer GHe³eesefielee keÀes ÒeefmeÎ keÀjvee~ ªme, keÀpeeefkeÀmleeve, ³etkesÀ,

³etSmeS, F&jeve, efceÞe, HeeefkeÀmleeve Deewj ³etSF& ceW yeepeejeW keÀe DeefYeÒee³e peejer nw~

³etSmeS Je peeHeeve kesÀ ®ee³e Heefj<eo kesÀ meom³e kesÀ ªHe ceW yeves jnvee Yeejle ves

peejer jKee Deewj ®ee³e Heefj<eo Üeje meb®eeefuele meeceev³e ®ee³e mebJeOe&ve mes ueeYeeeqvJele

ngDee~ kegÀí Je<eex kesÀ Devlejeue kesÀ yeeo, Yeejle keÀvee[e ®ee³e Heefj<eo mes HetCe&meb³eesefpele

ngDee~

yees[& ves GveskeÀeW mebJeOe&veelcekeÀ ieefleefJeefOe³eeB Dee³eesefpele keÀer pewmesë ®ee³e mes mJeemL³e

ueeYe kesÀ Òe®eej nsleg Iejsuet J³eJemee³e cesues ceW efnmmesoejer~ ®ee³e kesÀ meodiegCeeW keÀer

ÒeMebmee keÀjles ngS cenlJeHetCe& ÒekeÀeMeveeW ceW efJe%eeHeve efo³ee ie³ee~ Iejsueg ®ee³e

mebJeOe&ve kesÀ ªHe ceW jep³e mejkeÀej kesÀ meef®eJeeue³e ceW iegCeeJeÊee Jeeueer ®ee³e mesJee

nsleg SkeÀ ÒemleeJe keÀe Henue efkeÀ³ee ie³ee~

efjHeesì& kesÀ lenle Je<e& kesÀ oewjeve 5-5-5 Heefj³eespevee kesÀ lenle Òeleerle ieefleefJeefOe³eeW

keÀes peejer jKevee SkeÀ cenlJeHetCe& Meg©Deele Leer~ GÐeesie Deewj GHeYeeskeÌleeDeeW kesÀ

mebHeke&À mes Yeejleer³e ®ee³e keÀes SkeÀ meJe& Dee®íeokeÀ yeéC[ kesÀ ªce ceW mLeeefHele

keÀjvee Fme Heefj³eespevee keÀe GÎsM³e nw~ Fmemes DeuHeSJeb ceO³ece DeJeefOe ceW `Yeejleer³e

®ee³e'' SkeÀ ÒecegKe yeéb[ kesÀ ªHe ceW mLeeefHele nes mekesÀieer efpememes Deeeves Jeeues Je<eeX

ceW ueef#ele yeepeejeW ceW cegu³e SJeb yeepeej efnmmesoejer ceW cenlJeHetCe& Je=ef× nesves keÀer

mebYeeJevee nw~ efJeMJe yeepeej ceW J³eeHle ÒeeflemHeOee& keÀes O³eeve ceW jKeles ngS Yeejleer³e

®ee³e ueesiees kesÀ J³eeHekeÀ mebJeOe&ve' keÀes kesÀefvêle keÀj DeveskeÀeW mebJeOe&veelcekeÀ ieefleefJeefOe³eeW

pewmes mLeeefve³e J³eeJemeeef³ekeÀ meefceefle Deewj HetJe& SefMe³ee GHeYeeskeÌlee mebJeOe&ve kesÀ

yeer®e Heefj³egeqkeÌle keÀes yeæ[s ner Glmeen mes ³et.S.S. ªme, keÀpeeefkeÀmleeve, Fjeve SJeb

efceÞe kesÀ ceÔlJeHetCe& yeepeejeW ceW DeejcYe efkeÀ³ee ie³ee~

yeepeej mebJeOe&ve ³eespevee (SceHeerSme) kesÀ lenle meb®eeefuele mebyebOe&veieefleefJeefOe³eeB ë

Kejsuet mebJeOe&ve ë

● Kejsuet cesueeW SJeb ÒeoMe&efve³eeW ceW Yeeie uesvee leLee efJeefYeVe Òesme ceeref[³ee ceW

efJe%eeHeve osvee~

● ìer yees[& kesÀ cegcyeF& efmLele `ìer mesvìj' ves Yeejleer³e ®ee³e keÀer iegCeJeÊee Jeeueer

íefJe efvecee&Ce kesÀ efueS GÊece ®ee³e Hejesmevee Deewj efye¬eÀer, GHeeskeÌleeDeeW kesÀ

efueS peejer jKee~

efJeosMeeW ceW mebJeOe&veë

● yees[& kesÀ cegK³eeue³e leLee efJeosMe efmLele leerve keÀe³ee&ue³eeW mes pees ieefleefJeefOe³eeb

meb®eeefuele keÀer ieF& GveceW me.je. DecesefjkeÀe keÀer®ee³e Heefj<eo kesÀ ceeO³ece mes

pewvesefjkeÀ mebJeOe&ve, cesueeW leLee ÒeoMe&efve³eeW ceW Yeeie uesvee, ¬esÀlee-efJe¬esÀlee meccesueve,

J³eeHeej megefJeOeekeÀjCe kesÀ ceeO³ece mes met®eve efJelejCe Deeefo Meeefceue nQ~

● 5-5-5 Heefj³eespevee ÒemleeJe keÀes ®ee³e GÐeesie keÀer meueen mes lew³eej efkeÀ³ee

ie³ee nw efpemeceW HeeB®e osMeeW keÀer Hen®eeve keÀer ieF& nw peneB HeeB®e Je<eeX lekeÀ HeeB®e

HeÀeskeÀme ieefleefJeefOe³eeb meb®eeefuele keÀer peeSieer~

Òe®eej meeceûeerkeÀe GlHeeove

● Yeejleer³e ®ee³e kesÀ efJeefYeVe HenuegDeeW mes mecyeefvOeve efJeefJeOe Òe®eej meeceûeer

Deewj efJeJejCeer cegefêle keÀer ieF& Fmes GÐeesie ves neLeesneLe efue³ee~

efve³ee&lekeÀeW kesÀ Òelmeenve

● DeeFmeer[er DeceerveieeBJe mes efve³ee&eflele ®ee³e Hej HeefjJenve meneef³ekeÀer Òeoeve keÀer

ieF&~

● efJeosMeer yeepeejeW keÀer ÒeoMe&efve³eeW, cesueeW ceW Yeeie uesvesJeeues ³eesi³e efve³ee&lekeÀeW

keÀes ³ee$ee Je Yeeieeroejer J³e³e keÀer ÒeefleHetefle&~

keÀevegveer HejeceMe& ÒeYeej

● cenlJeHetCe& efve³ee&le yeepeejeW ceW oeefpe&efuebie ®ee³e keÀer megj#ee nsleg ienve cee@efveìefjbie

Òeef¬eÀ³ee mLeeefHele keÀer ieF& efpemekesÀ lenle ³en megefveefM®ele efkeÀ³ee ie³ee efkeÀ

(1) cetue oeefpe&efuebie ®ee³eeW kesÀ meYeer efJe¬esÀlee meer.ìer.Sce. ueeF&meWmeOeejkeÀ

neW leLee (2) Yeejle SJeb efJeosMeeW ceW oeefpe&efuebie ®ee³e kesÀ ªHe ceW yes®eer peeves

Jeeueer ®ee³e ÒeeceeefCekeÀ nw~

47


meceer#eeefOeve Je<e& kesÀ ÒeLece Je<e& kesÀ oewjeve, 12 JeeR Heb®eJe<eea³e ³eespevee DeJeOeer nsleg efkeÀ³ee ie³ee J³e³e efvecceJele Leeë(ª keÀjesæ[ ceW)

ÒecegKe Meer<e& 2012-13 11 JeeR ³eespevee kegÀue (2007-12)

Iejsueg meJeOe&ve 1.49 19.48

efJeoMeer mebJeOe&ve 7.18 19.71

J³eeHeej mecyevOeer ieefleefJeefOe³eeB 0.76. 13.39

efve³ee&lekeÀeW/mebIeeW keÀes Òeeslmeenve 0.11 23.20

Òe®eej meeceûeer 1.94 5.27

keÀevegveer/HejeceMeea 1.40 3.43

F&-veerueeceer 3.86 16.39

Dev³e 0.43 7.61

kegÀue 17.17 108.48

yees[& kesÀ cegK³eeuee Üeje meb®eeefuele ieefleefJeefOe³eeb

1. efJeosMeer keÀe³ee&ue³eeW kesÀ #es$e ceW ve DeevesJeeues J³eeHeej cesueeW Deewj ÒeoMe&efve³eeW

ceW yees[& keÀer Yeeieeroejer keÀe Dee³eespeve~

2. Debleje&äêr³e yewþkeÀeW leLee ¬esÀlee efJe¬esÀlee meccesueve ceW Yeeie uesves nsleg yees[& kesÀ

ÒeefleefveefOe³eeW leLee ®ee³e efMeäceb[ueeW kesÀ oewjeW keÀer J³eJemLee keÀjvee~

3. ®ee³e GÐeesie kesÀ meeLe mecHeke&À keÀe³e&, J³eeHeej efpe%eemeeDeeW keÀe GÊej, veewJenve

leLee Yeb[ejCe mecyevOeer DemegefJeOeeDeeW keÀes otj keÀjvee, ®ee³e J³eeHeeefj³eeW keÀes

efve³ee&le mecyevOeer met®eveeSb Òeoeve keÀjvee leLee yeepeej Deewj J³eeHeej mecyebOeer

met®eveeDeeW keÀe Òemeej~

4. oeefpe&efuebie ®ee³e kesÀ GlHeeokeÀeW, efve³ee&lekeÀeW leLee J³eeHeeefj³eeW keÀes oeefpe&efuebie

Meyo kesÀ ueesiees kesÀ Fmlesceeue kesÀ efueS meer.ìer.Sce. Òeef¬eÀ³ee kesÀ lenle

HebpeerkeÀjCe, pees Iejsuet leLee efJeosMeer efye¬eÀer nsleg Kegoje HewkesÀìeW Hej ueieeS

peeles nQ~

5. meyeer oeefpe&efuebie efve³ee&leeW kesÀ efueS yeeieeveJeej GlHeeove keÀer yeerpekeÀ kesÀ

ceeO³ece mes ef®eefÚle ®ee³eeW keÀes GlHeefÊe ÒeceeCeHe$e osvee~

6. met®evee Òemeej kesÀ DebMe kesÀ ªHe ceW, efJeefYeVe cesueeW leLee ÒeoMe&efve³eeW ceW ÒeeHle

J³eeHeej efpe%eemeeSb leLee efJeefYeVe ñeesleeW mes mece³e-mece³e Hej ÒeeHle efpe%eemeeDeeW

keÀes GÐeesie kesÀ meom³eeW keÀes Yespe efo³ee ie³ee~

Yeejleer³e ®ee³e nsleg yeewe f×keÀ mecHeoe DeefOekeÀej keÀemebj#eCe-GHeueeqyOe³eeb

ìer yees[& ves mebj#eCe keÀjves kesÀ Òe³eeme keÀes peejer j#ee Deewj DeefOe#es$e mes Hejs

FmekesÀ efJeefJeOe ®ee³e ef®eÚ (ueesiees SJeb MeyoeW) kesÀ meceªHe yeewef×keÀ mecHeoe DeefOekeÀej

(DeeF&HeerDeej) keÀes ueeie efkeÀ³ee~

efJeHe#e/DeJewOelee/jÎerkeÀjCe keÀej&JeeF&, efJeefOekeÀ veesefìme, v³ee³eeue³eerve keÀej&JeeF&

SJeb HebpeerkeÀjCe DeJemej Hej keÀe³e&#es$e veece keÀe jÎerkeÀjCe leLee Iejsuet SJeb Debleeje&äer³e

oesveeW mlej Hej Fve ®ee³e veeceeW SJeb ueesiees keÀe otªHe³eesie pewmeer ®egveewefle³eeW keÀe

meecevee ìer yees[& keÀjlee ®euee Dee jne nw~

Yeejleer³e ®ee³e kesÀ efve³ee&lekeÀeW keÀer mebK³ee keÀes yeæ{evee Je<e& keÀer SkeÀ GuuesKeefve³e

efJeefMeälee jner nw - ªme ceW nceejs Demece ceeke&À kesÀ efJeefOeceev³e Deveg%eeHeve OeejkeÀ

kesÀ ªHe ceW cesmeme& DeesefjSCì ìs[ keÀes JewefMJekeÀ mlej Hej efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³ee nw~

09 vecyej, 2011 keÀes oeefpe&efuebie ®ee³e Henueer keÀex iewj ®eerveer ®ee³e yeveer efpemes

³etjesefHe³eve mebIe kesÀ mebjef#ele YeewieesefuekeÀ met®ekeÀ kesÀ ªHe ceW mebjef#ele efkeÀ³ee ie³ee nw~

³en oeefpe&efuebie ®ee³e keÀer Devev³elee Deewj efJeefMeä iegCeeW keÀes osKeles ngS SkeÀ

cenlJeHetCe& mJeerke=Àefle nw~ Fmemes efJeMJe keÀer ÒecegKe ®ee³eeW kesÀ yeer®e GmekeÀer Hen®eeve

meg¢æ{ ngF& nw~

Heer.peer.DeeF& HebpeerkeÀjCe kesÀ HeÀuemJeªHe oeefpe&efuebie' keÀes F&.³et. kesÀ meom³e osMeeW

ceW megj#ee Òeoeve keÀer ieF& nw~

48


keÀ) ®ee³e DeLeJee GmekesÀ meceeve efkeÀmeer Yeer Dev³e GlHeeo kesÀ meboYe& ceW oeefpe&efuebie

veece keÀe Òel³e#e ³ee DeÒel³e#e ªHe mes JeeefCeefp³ekeÀ Fmlesceeue efpememes

oeefpe&efuebie keÀer Òeefleÿe keÀe Mees<eCe neslee nes

Ke) efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀe otªHe³eesie, vekeÀue ³eneB lekeÀ efkeÀ GlHeeo keÀer GlHeefÊe

GefuueefKele nes leLee efpemeceW Mewueer, ÒekeÀej, lejerkeÀe Deeefo kesÀ ceeO³ece mes

DevegkeÀjCe efkeÀ³ee ie³ee nes~

ie) keÀesF& Yeer Dev³e efceL³ee DeLeJee YeécekeÀ mebkesÀle

Ie) Dev³e keÀesF& Yeer ef¬eÀ³eekeÀueeHe efpememes GHeYeeskeÌlee GlHeeo keÀer GlHeefÊe kesÀ

mecyevOe ceW Yeće ceW Heæ[ peeS~

21 efmelecyej 2012 keÀes DeO³e#e, ìer yees[& Yeejle ves oeefpe&efuebie ®ee³e

GÐeesie meodmeeW keÀe ÒeefleefveefOeceb[ue keÀes ³eterjesefHe³eve ®ee³e meefceefle (F&ìermeer) nwcyeie&

Yespee~ meb³egkeÌle efJe%eefHle Hej nmlee#ej kesÀ ceeO³ece mes F&³et jeäêW ceW Deeves Jeeues ceen

ceW keÀe³e&evJe³eve nsleg òeefpe&efuebie HeerpeerDeeF&' keÀer ienve peeB®e-He[leeue Deewj

DeeF&HeerDeej keÀe ef¬eÀ³eevJe³eve Deewj F&ìermeer SJeb ìeryeerDeesbDeeF& kesÀ mebmej#eCe kesÀ

He#e ceW veS Òeefleye×lee kesÀ ªHe ceW yewþkeÀ keÀe efveCe&³e Dee³ee~

ìer yees[& kesÀ yeewef×keÀ mebHeoe DeefokeÀej (DeeF&HeerDeej) kesÀ mebj#eCe SJeb

ÒeJele&ve nsleg efvecveefueefKele Òe³eeme efkeÀS ieS~

1. Yeejle ceW yees[& Üeje ope& efkeÀS ieS kegÀue ceeceues

HebpeerkeÀjCe Òe³eemeeW mes ye®eeJe Deewj oeefpe&efuebie, Demece, veerueefiejer ®ee³e

veeceeW SJeb ueesieeW meeLe ner meeLe Yeejleer³e ®ee³e ueesiees kesÀ otªHe³eesie mes

mebyebefOele 25 ceeceueW yees[& Üeje ope& efkeÀS ieS~

2. Yeejle kesÀ yeenj yees[& Üeje ope& efkeÀS ieS kegÀue ceeceues

ìs[ ceeke&À kesÀ SkeÀ Yeeie kesÀ ªHe ceW oeefpe&efuebie kesÀ GHeÀ³eesie mes mebyebefOele 9

ceeceueW ìer yees[& Üeje ope& efkeÀS ieS~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle, Demece Jeu[&

ceeke&À kesÀ otªHe³eesie nsleg ®eerve ceW ³etJeer Òeefme[svì kesÀ efJe©× 3 jÎerkeÀjCe

keÀej&JeeF& kesÀ ceeceues ope& efkeÀS ieS~

3. Yeejle ceW kegÀue uebefyepe ceeceues SJeb efveHeìeje efkeÀS ieS ceeceueeW keÀer mebK³ee

Yeejle ceW 424 ceeceues uebefyele nQ~ ìer yees[& kesÀ DeefOekeÀejeW keÀer ceev³elee mes

SJeb ceeceues efveHeìeves nsleg 25 Jeeefo³eeW kesÀ ceeceues efveHeìeS Deewj 7 ceeceueeW

keÀe efveCe&³e ìer yees[& kesÀ He#e ceW efo³ee ie³ee~

4. Yeejle kesÀ yeenj kegÀue uebefyele ceeceues SJeb efveHeìeje efkeÀS ieS ceeceuees keÀer

mebK³ee

Yeejle kesÀ yeenj kegÀue 18 ceeceues uebefyele nw peyeefkeÀ keÀefLele DeJeefOe kesÀ

oewjeve 10 ceeceueeW keÀe efveHeìeje efkeÀ³ee ie³ee efpemeceW mes 4 ceeceueeW ceW

Debeflece DeeosMe nceW ÒeeHle ngS Deewj 6 ceeceueeW ceW DemLee³eer DeesoMe~ pece&veer,

®eerve Deewj F&³et ceW 6 DemLee³eer DeeosMe kesÀ efJe©× DeHeerue ope& keÀje³eer ie³eer

nw~

5. Yeejle ceW SJeb Yeejle kesÀ yeenj oeefpe&efuebie, Demece, Demece DeLeex[keÌme,veerueefieefj DeLeex[e@keÌme, Yeejleer³e ®ee³e ueesiees kesÀ ceeke&À kesÀ HebpeerkeÀjCensleg mJe®í DeeJesove ope&

Yeejle ceW Demece (DeLeex[keÌme) Meyo SJeb ueesiees leLee veerueefiejer (DeLeex[keÌme)

Meyo SJeb ueesiees ceeke&À kesÀ otªHe³eesie mes mebj#eCe keÀjves kesÀ GÎsM³e mes ìer

yees[& ves Jeie& 30 ceW ÒeceeCeve ceeke&À DeeJesove kesÀ ceeceues ope& efkeÀS~ ³es

uebefyele nw~

6. ÒecegKe GHeueeqyOe³eeB

efvecveefueefKele efJeHe#eer³e ceeceueeW ceW nceW DevegketÀue DeeosMe ÒeeHle ngS nQ~

yeebieueeosMe

oeefpe&efuebie ®ee³e ceeke&À nsleg SkeÀ leermejs He#e Üeje oeefKeue DeeJesove Hej

Demenceefle mes yebieueeosMe ìs[ ceeke&À keÀe³ee&ue³e ves ìer yees[& kesÀ He#e ceW DeeosMe peejer

efkeÀ³ee~

ef®eueer

oeefpe&efuebie ceeke&À nsleg SkeÀ leermeje He#e Üeje Jeie& 43 ceW oeefKeue efkeÀS ieS

DeeJesove Hej Demenceefle mes ef®eueer, ìs[ ceeke&À keÀe³ee&ue³e ves ìer yees[& kesÀ He#e ceW

DeeosMe peejer efkeÀS~

efHeÀefueHeervme

Demece ceeke&À nsleg SkeÀ leermejs He#e Üeje Jeie& 29 Je 30 ceW oeefKeue efkeÀS

ieS DeeJesove Hej Demenceefle mes ìs[ ceeke&À keÀe³ee&ue³e efHeÀefueHeervme ves ìer yees[& kesÀ

He#e ceW DeeosMe peejer efkeÀS~

ÖeÀebme

Hesefjme ÒeLece Fvmeìebme v³ee³eeue³e mes SKe efveCe&³e ÒeeHle ngDee nw efpemeceW

yelee³ee ie³ee nw efkeÀ ceesveieespeer (ef[peeFve) Deewj ìer HeerkeÀj ([erpeeF&ve) keÀe GHe³eesie

pees oeefpe&efuebie ueesiees pewmee Òeleerle neslee nw SJeb ³en ®ee³e ñeesle ³etjesHe kesÀ ªHe ceW

peevee peelee nw efpememes ìer yees[& kesÀ DeefOekeÀej keÀe GuuebIeve neslee nw~ ®ee³e ñeesle

³etjesHe keÀes ³en DeeosMe efo³ee ie³ee efkeÀ Jen ìer yees[& keÀes 1500 ³etjes keÀer jeefMe keÀe

Yegieleeve keÀjs~

49


FmekesÀ DeefleefjkeÌle, ³etjesHe ceW oeefpe&efuebie HeerpeerDeeF& kesÀ yesnlej mebj#eCe Je mebJeOe&ve nsleg ìer yees[& ves ³etjesefHe³eve®ee³e meefceefle kesÀ meeLe mecePeewles nsleg keÀe³e& efkeÀ³ee

Yeejle ceW Iejsuet mebJeOe&ve

meceer#eeOeerve Je<e& kesÀ oewjeve ìer yees[& ves efvecveefueefKele Dee³eespeveeW ceW efnmlee efue³ee~

¬eÀce meb. Yeeieeroej kesÀ keÀe³e&¬eÀce keÀe veece DeJeefOe

1. Òeieefle cewoeve, veF& efouueer ceW SveSveSme keÀe³e&¬eÀce SJeb ÒeoMe&veer Üeje 8Jeeb KeeÐe ÒeesÐeesefiekeÀ SkeÌmeHees 27-29 pegueeF&, 2012

2. ³egJeeDeeW nsleg mesvìûe keÀuekeÀelee efJe%eeve Je mebmke=Àefle mebieþve Üeje Dee³eesefpele 16JeeR jeäêr³e ÒeoMe&veer 7-11 efmelebyej, 2012

3. yee³eesÖeÀekeÀ yeQieueesj 29 veJebyej mes 1 efomebyej, 2012

4. DeeF&meermeer Je Fv[^, cegbye& kesÀ HeefjmebIe Üeje 7 JeeR DeVeHetCe& efJeMJe KeeÐe 26-28 efmebleyej, 2012

5. yebieeue mebIe / efoiebpeve

6. HetJe& ceeues³ee mce=efle mebIe-kewÀefvebie Üeje Dee³eesefpele 9JeeB peeleer³e GlmeJe Je Yeejle cesuee - 2012 8-15 efomebyej, 2012

7. jeäêr³e Demece J³eJemee³e cesuee - mJejepe 2013 lespeHegj, jeäêr³e Demece J³eJemee³e cesuee -

mJejepe 2013 4-13 peveJejer, 2013

8. efJeMJe keÀe@HeÀer Je ®ee³e SkeÀmeHees -2013 cegbyeF& 13-15 HeÀjJejer, 2013

9. ``ÖeWÀ[pe SkeÌmeefyeMeve Je ÒeceesMeve ÒeeFJesì efueefceìs['' 4-6 HeÀjJejer, 2013

Üeje Dee³eesefpele 4 Lee efJepeve jepemLeeve - 2013

10. 7 JeeR Demece Debleje&äêr³e J³eJemee³e cesuee iegJeeneìer 4-17 efomecyej, 2013

11. GÊej Yeejle DeewÐeesefiekeÀ J³eJemee³e cesuee 2013 osnjeotve 3-10 HeÀjJejer, 2013

12. De©Cee®eue GlmeJe 2013 20-23 HeÀjJejer, 2013

50


meceer#eeOeerve Je<e& kesÀ oewjeve ìer yees[& ves efvecveefUefkeÀle Deblejeäêr³e keÀe³e&¬eÀce ceW Yeeie efue³ee~

¬eÀce meb. keÀe³e&¬eÀce efoveebkeÀ Òeefleefve³egeqkeÌle

1. iueesyeue ogyeF& ìer HeÀesjce 3-5 DeÒewue, 2012 Deej, Debyeeueeove, keÀe³e&HeeuekeÀ efveosMekeÀ, ketÀvetj

2. ìer keÀe@HeÀer, keÀeskeÀesDee, keÀpeeefkeÀmleeve 14-16 ceF&, 2012 Sce.peer.Jeer.kesÀ. ceevet, DeO³e#e Je Sme yevepeea<e GHe

efveosMekeÀ ®ee³e mebJeOe&ve

3. efJeMJe ìer SkeÌmHees, ueeme Jesieeme 1-3 petve, 2012 DeO³e#e Je vebefoveer oÊee, GHe efveosMekeÀ ®ee³e mebJeOe&ve

4. Fbef[³ee Mees-ìeskeÌ³ees, peeHeeve 20-22 petve, 2012 Sme yevepeea, efveosMekeÀ ®ee³e mebJeOe&ve

5. [spe Dee@HeÀ Fbef[³ee ìer, Deeueceeleer, keÀpeeefkeÀmleeve 12-15 Deiemle, 2012 Sce.peer.Jeer.kesÀ. Yeevet, DeO³e#e Je Sme yevepeea, GHe

efveosMekeÀ ®ee³e mebJeOe&ve

6. neBiekeÀBeie FbìjvesMeveue ìer HesÀ³ej 16-18 Deiemle, 2012 ªHeeueer oÊee ([erìerHeer, S®ekeÌ³et) + kesÀ. nueoej,

meef®eJe

7. HeÀeFve HetÀ[ Dee@mìsefue³ee 10-13 efmelebyej, 2012 efve³ee&lekeÀeW Üeje Yeeiesoejer

8. Jeu[& HetÀ[ ceemkeÀes 17-20 efmelebyej, 2012 Sme yevepeer&, GHe efveosMekeÀ ®ee³e mebJeOe&ve

9. meer.Dees.ìer.F&.meer.S. (keÀe@HeÀer, ìer, keÀeskeÀesDee), nmeyeie& 20-22 efmelebyej, 2012 DeO³e#e + cebiele jece Mecee&, [erìerHeer (uebove)

10. ieuHeÀ HetÀ[, ogyeF& 24-27 HeÀjJejer, 2013 Jeer.peer.pesVesj, [erìerHeer (ogyeF&) + oerHeVeerlee Heeue

cepetceoej, Òe®eej DeefOekeÀejer

11. yee³ees HeÀekeÀ, vegjscJeie& 13-16 HeÀjJejer, 2013 pes.Sme. oerHekeÀ, DeefleefjkeÌle meef®eJe + cebiele jece

Mecee&, [erìerHeer (uebove)

12. [spe Dee@HeÀ Fbef[³ee ìer, Deeueceeleer, keÀpeeKemleeve 22-25 cee®e&, 2013 Þeerceleer veeruece ceerCee, GHe DeO³e#e + Sme yevepeea,

GHe efveosMekeÀ ®ee³e mebJeOe&ve

efJeosMeer keÀe³e&ue³eeW kesÀ DeOeerve ve DeevesJeeues osMeeW ceWmebJeOe&veelcekeÀ ieefleefJeefOe³eeb

ìer yees[& cegK³eeue³e ves efJeosMe efmLele Yeejleer³e efceMeveeW keÀer meef¬eÀ³e mene³elee

mes efvecveefueefKele osMeeW ceW efJeefYeVe mebJeOe&velcekeÀ ieefleefJeefOe³eeb meb®eeefuele keÀer Deewj

efJeefYeVe ÒecegKe osMeeW keÀer yeepeej efmLeefle keÀer Yeer efveiejeveer keÀer~

meb.je. DecesefjkeÀe

meb.je.De. keÀe Devegceeefvele yeepeej DeekeÀej ueieYeie 125.65 efceefue³eve

efkeÀ.ûee. keÀe nw (keÀeueer ®ee³e > 84% Deewj njer ®ee³e > 16%) efpemekeÀe

2012 kesÀ oewjeve 0.41 efkeÀ. ûee. Òeefle J³eeqkeÌle KeHele keÀer oj mes ³etSme[er ceW

cetu³e 414.182 efceefue³eve Lee~ ®ee³e efye¬eÀer keÀes yeæ{eles ngS ÒeeLeefcekeÀ megefve³eesefpele

51


yeue ®ee³e GHeYeeskeÌlee keÀer mJeemL³e ueeYe SJeb HeewefäkeÀlee nw efpemeves pewefJekeÀ, njer

Je efJeefMeä ®ee³e nsleg GlHeVe leerJe´ ªef®e nw~ JewefMJekeÀ ®ee³e KeHele ceW FmekeÀe mLeeve

leermeje nw, meb.je.De. ceW ®ee³e GHeYeesie keÀe lejerkeÀe DeefOekeÀebMeleë DeeF&me ìer kesÀ

ªHe ceW nw (95%) ³eÐeefHe neue kesÀ Je<eeX ceW iece& ®ee³e GHeYeesie kesÀ Òeefle Yeer ªPeeve

yeæ{e nw~ meb.je.De. ceW Yeejleer³e ®ee³e kesÀ efve³ee&le kesÀ efueS keÀeHeÀer mebYeeJeveeS nw~

³etSmeS ®ee³e Heefj<eo keÀe mebmLeeHekeÀ meom³e nesves kesÀ veeles Yeejle ves efJeefVe

Dee³eespeveeW ceW ³etSme ®ee³e GÐeesie kesÀ cegK³e Mes³ej OeejkeÀeW kesÀ meeLe meYeer ®e®ee&DeeW

ceW Yeeie efue³ee~

keÀvee[ekeÀvee[e SkeÀ iece& ®ee³e Jeeuee yeepeej nw efpemekeÀe HeefjceeCe 18.077

efce.efkeÀ.ûee. (9 ÒeefleMele Hegveefve&³exeflele) nw leLee Òeefle J³eeqkeÌle KeHele 0.48 efkeÀ.ûee.nw~ me.j. DecesefjkeÀe kesÀ efJeHejerle keÀvee[e ceW 60 ÒeefleMele Deeyeeoer iece& ®ee³e keÀe

mesJeve keÀjleer nw~ keÀvee[e keÀes Yeejleer³e ®ee³e keÀe efve³ee&le ueieYeie 1.6 efce.efkeÀ.ûee.nw~ ³eÐeefHe efve³ee&le keÀe HeefjceeCe DeuHe nesves Hej Yeer Òeefle FkeÀeF& cetu³e Jemetueer G®®e

Leer~Fmemes Helee ®euelee nw efkeÀ mHesMeefueìer ®ee³eW ueeskeÀefÒe³e nes jner nQ leLee FveceW

Je=ef× nesvesJeeueer nw~

Deemì^sefue³ee

ueieYeie 12 efceefueve³e efkeÀ.ûee. keÀer Dee³eele SJeb efJeMJe Dee³eele ceW 1% mesYeer keÀce efnmmesoejer kesÀ meeLe Deemìsefue³ee SkeÀ ueIeg yeepeej kesÀ ªHe ceW oefMe&le

neslee nw peneB cetu³eJeefOe&le ®ee³e, efJemes<ekeÀj yeéC[s[ keÀeueer ®ee³e Deewj Deejìer[er

®ee³e keÀer mebYeeJevee nw~ DeuHe cee$ee ceW ueieYeie 1.680 efceefue³eve efkeÀ.ûee. ®ee³e

keÀe GlHeeove osMe ceW ner neslee nw~ ³en ueieYeie 0.3 efceefue³eve efkeÀ.ûee. ®ee³e keÀe

GlHeeove osMe ceW ner neslee nw~ ³en ueieYeie 0.3 efceefue³eve efkeÀ.ûee. ®ee³e Hetveefve&³ee&le

Yeer keÀjlee nw~ veS ue#³e kesÀ ªHe ceW Deye Fmeyeepeej keÀes DeefOekeÀ mekeÀejelcekeÀ

ªHe mes osKee pee jne nw peneB Del³eefOekeÀ ÒeYeeJe SJeb efJemleej keÀer mebYeeJevee nw~

efHeþues kegÀí Je<eeX mes ìer yees[& Üeje ®eueeS pee jns mebJeOe&veelcekeÀ Òe³eemeeW mes De®ís

HeefjCeece Deeves Megª ngS nQ~ Yeejle mes Deemìsefue³ee keÀes nesves Jeeueer efve³ee&le ®ee³e ceW

0.14 efceefue³eve efkeÀ.ûee.keÀer Je=ef× ope& keÀer ieF& nw pees 2011-12 ceW 3.52efceefue³eve efkeÀ.ûee. mes yeæ{keÀj 2012-13 ceW 3.66 efceefue³eve efkeÀ.ûee. nes ieF&~

³en Je=ef× cee$ee Deewj cetu³e Jemetueer oesveeW ceW ngF& nw (¬eÀceMeë 3.83% SJeb

16.47%) ~ Yeejleer³e ®ee³e efve³ee&le FbmìQì ®ee³e, ®ee³e LewueeW SJeb HewkesÀì ®ee³e

kesÀ ªHe ceW neslee nw~

peeHeeve

peeHeeve ÒeefleJe<e& 86 efce.efkeÀ.ûee njer ®ee³e GlHeeefole keÀjlee nw efpemeceW mes

97 ÒeefleMele osMe ceW ner GHeYeesie neslee nw Deewj Mes<e 3 ÒeefleMele keÀe efve³ee&le efkeÀ³ee

peelee nw~

peeHeeve ueieYeie 38 efce.efkeÀ.ûee. ®ee³e keÀe Dee³eele keÀjlee nw efpemeceW mes

keÀeueer ®ee³e Deewj njer ®ee³e keÀe ÒeefleMele ¬eÀceMeë 44 ÒeefleMele Deewj 15 ÒeefleMele

nw~ peeHeeve G®®e iegCeJeÊee Jeeueer oeefpe&efuebie ®ee³eeW keÀe yeepeej nw~ G®®e mlej

keÀer HeÊeeroej ®ee³e kesÀ DeueeJee ³en yeepeej Demece keÀer meerìermeer ®ee³eeW kesÀ Òeefle Yeer

ûenCeMeerue ngDee nw pees ®ee³e LewueeW DeLeJee ef[yyeeyebo otOe ³egkeÌle ®ee³e ceW Òe³egkeÌle

nesleer nw~ ³en ³egJeeJeie& ceW Hemebo keÀer peeleer nw~

peeHeeve ceW Yeejleer³e ®ee³eeW keÀe mebJeOe&veelcekeÀ keÀe³e& peeHeeve ®ee³e mebIe (pesìerS)

kesÀ men³eesie mes ìeskeÌ³ees efmLele Yeejleer³e otleeJeeme Üeje efkeÀ³ee peelee nw~

efJeosMe efmLele keÀe³ee&ue³eeW kesÀ mebJeOe&veelcekeÀ keÀe³e&

yees[& kesÀ efJeosMe efmLele keÀe³ee&ue³e uebove, ceemkeÀes, Deewj ogyeF& ceW efmLele

nw.YeeHejleer³e ®ee³eeW kesÀ mebJeOe&ve kesÀ efueS yeepeejeW ceW Hengb®e kesÀ efueS FvekeÀer jCeveereflekeÀ

YetefcekeÀ nw~ ³en DeHeves #es$eeefOekeÀej kesÀ cenlJeHetCe& osMeeW ceW ®ee³e mebJe&ove keÀe keÀe³e&

keÀjles nQ~

uebove, keÀe³ee&ue³e kesÀ #es$eeefOekeÀej ceW DeevesJeeues osMe

³et.kesÀ. Dee³ejueQ[, veeJex, mJeer[sve, [sveceeke&À Deewj efHeÀveueQ[~ pegueeF&, 2002 ceW nwcyeie& keÀe³ee&ue³e kesÀ yebo nesves kesÀ keÀejCe efvecveefueefKele osMe uebove keÀe³ee&ue³e kesÀ

#es$eeefOekeÀej ceW Deeles nw ë- yesefupe³ece, uekeÌmeceyeie&, veerojueQ, ÖeÀebme, pece&veer, Fìueer, mHesve, Hegle&ieeue, ûeerme, Deeeqmì^³ee, eqmJeìpejueQ[, ceeuìe, meeFÒeme HeesueQ[ leLee

HetJe& ³etieesmueeefJe³ee kesÀ efyeKebef[le ieCejep³e pewmes yeeseqmve³ee ö npexieesefJevee, ¬eÀesSefMe³ee, mueesJesefve³ee, meefJe&³ee, ceesìWveerûees Deewj cesmeer[esefve³ee

uebove keÀe³ee&ue³e

52


uebove keÀe³ee&ue³e kesÀ DeefOekeÀej #es$e kesÀ lenle osMe ceW ®ee³e yeepeej DeekeÀej

¬ebÀ. meb. osMe yeepeej DeekeÀej Heermeermeer Je=ef× oj

(efce. efkeÀ.ûee.) (efkeÀ.ûee.Heer.S.)

1 ³et.kesÀ. 145 1.92 –1.81

2 pece&veer 56 0.28 3.10

3 HeesuewC[ 29 0.80 1.39

4 veerojuewC[ 23 0.47 –4.11

5 ÖeÀebme 18 0.23 1.54

6 Dee³ejuewC[ 8 2.18 –2.56

7 Fìueer 7 0.10 –2.78

8 mJeerìpejuewC[ 5 0.22 2.83

9 Deeeqmì^³ee 3 0.29 6.44

10 ®eskeÀ ieCejep³e 3 0.28 2.16

11 [sveceeke&À 2 0.24 2.80

12 efHeÀveuewC[ 2 0.25 6.57

13 veeJex 1 0.22 2.73

kegÀue 301 – –0.51

cesues SJeb ÒeoMe&efve³eeB ë

20-22 efmelebcyej 2012 kesÀ oewjeve nwcyeie&, pece&veer kesÀ keÀesìskeÀe

(meerDeesìerF&meerS) ceW Yeeieeroejer keÀ®®es GlHeeo GlHeeo mes lew³eej GlHeeo lekeÀ

keÀer meYeer Òeef¬eÀ³ee keÀes Hetje keÀjles ngtS keÀesìskeÀ ®ee³e, keÀe@HeÀer SJeb keÀeskeÀ nsleg ³etjesHe

keÀe kesÀJeue J³eJemeeef³ekeÀ ÒeoMe&veer nw~ ìer yees[& kesÀ uebove keÀe³ee&ue³e ves cesues ceW Yeeie

efue³ee~ oMe&keÀ oerIee& 54 Jeie& HeÀerì #es$e ceW mLeeefHele keÀer ie³eer Leer Deewj ®ee³e vecetveeW

keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee Lee~ ìer yees[& kesÀ mebj#eCe ceW HeeB®e efve³ee&lekeÀ cesues cesW

GHeÀefmLele ngS pewmes (S) ceeskeÀeueJeejer ®ee³e mebHeoe (yeer) ceeMee&ue ìer SJeb mHeeF&me

keÀcHeveer (meer) Òeerefce³eme& ìer ([er) meekexÀì FcHeskeÌme (F&) Òeceeruee efnb®ejvesMeveue~

leerve efoveeW keÀer ÒeoMe&veer ceW efJeMJe kesÀ mebeJeer ûeenkeÀeW mes efceves kesÀ efueS yengle ner

megvenje Demej Lee~

13-16 HeÀjJejer 2013 lekeÀ vegjsceJeie&, pece&veer ceW Jee³eeWHewÀ®e 2013

ìer yees[& kesÀuebove keÀe³ee&ue³e ves Jee³eesHesÀ®e vegjsceie& ceW Yeeie efue³ee~mHeeF&me

yees[& kesÀ DeO³e#e meefnle DeHej meef®eJe (jesHeCe), DeO³e#e ìer yees[& ves cesues ceW Yeeie

efue³ee~ yees[& keÀe yegLe SHeer[e kesÀ mebj#eCe ceW Yeejleer³e oMe&keÀ-oerIee& kesÀ SkeÀ Yeeie

kesÀ ªHe ceW Dee³eesefpele efkeÀ³eeie³ee Lee~ oMe&keÀ oerIee& 54 Jeie& ceerìj #es$e ceW mLeeefHele

keÀer ie³eer Leer Deewj ®ee³e vecetvee J³eJemee³e oMe&keÀeW nsleg Dee³eesefpele efkeÀ³ee ie³ee Lee~

cesues ceW Yeeieuesves Jeeues ®ee³e efve³ee&lekeÀ Les ö (S) ceeMe&ue ìer Je mHeeF&me keÀcHeveer

(yeer) ìer Òeesceesìme&SkeÌmeHeesì&me ÒeeFJesì efueefceìs[ (meer) meerieves®ej mìsì ([er)

Fbef[³eve yee³eesDeewiexveerkeÀ ìer Smeesefmemeve (DeeF&JeerDeesìerS)~ 2000 mes Yeer DeefOekeÀ

ÒeoMe&keÀ/oMe&keÀ ìerJeerDeesDeeF& mìeue Hej DeeS~

53


ÒecegKe ieefleefJeefOe³eeB SJeb GHee³e

1. uebove DeesueefcHekeÀ 2012 (petueeF&/Deiemle 2012) kesÀ oewjeveYeejleer³e ®ee³e keÀe efJeefMeä mebJeOe&ve DeefYe³eeve

uebove DeesueefcHekeÀ 2012 kesÀ oewjeve ìer yees[& ves Yeejleer³e ®ee³e keÀe SkeÀ

efJeefMeä mebJeOe&ve DeefYe³eeve Dee³eesefpele efkeÀ³ee~ peerJeve kesÀ nj #es$e mes ueesieeWkeÀes

ueef#ele keÀjles ngS efJeefYeVe mLeeveeW Hej oes meHleen mes DeefOekeÀ DeJeefOe kesÀ

mebJeOe&veelcekeÀ DeefYe³eeve keÀes meefcceefuele keÀjles ngS ³en SkeÀ JewkeÀefuHekeÀ

jCeesveerefle Leer~ ³et.kesÀ. Yeejleer³e ®ee³e nsleg SkeÀ cenlJeHetCe& yeepeej nw~

oeefpe&efuebie, Demece, veerueefiejer SJeb keÀebieje ®ee³eeW meefnle meYeer ÒekeÀejkeÀer

®ee³eeW keÀes mebj#eCe ÒeeHle nw~ Yeejleer³e ®ee³e nsleg ³et.kesÀ otmeje yeæ[e efve³ee&le

iebleJ³e nw peneB 20 efce.efkeÀ.ûee. mes DeefOekeÀ ®ee³ekeÀe efve³ee&le efkeÀ³ee peelee

nw~

uebove DeesueefcHekeÀ kesÀ oewjeve ÒeYeeJe yeæ{eves nsleg efvecveefueefKele ieefleefJeefOe³eeB

meb®eeefuele keÀer ieF&b~

uebove efnLeés S³ejHeesì& kesÀ JeerDeeF&Heer meoeW Hej yeéCedeRie DeefYe³eeve ë jep³e

ÒecegKeeW, cebef$e³eeW, keÀe³ee&ue³eerve Deewj S³ejHeesì& kesÀ jemles DeevesJeeues YeeieeroejeW

nsleg DeesueefcHekeÀ keÀer meceûe DeJeefOe nsleg ³en efJeefMeä Yeejleer³e ®ee³e keÀer

mesJee SJeb ÒeoMe&veer Leer~ DesvekeÀeW jepeMeener efJeefYeVe mejkeÀejeW kesÀ cebef$e³eeW,

Jeefjÿ meebmeo keÀe³e&keÀejer Fl³eeefo kesÀ DeueeJee 65 mes DeefOekeÀ jep³e ÒecegKe

S³ejHeesì& kesÀ jemles Menj ceW DeeS~ efnLeés ceW Fme mebJeOe&ve mes Yeejleer³e ®ee³e

keÀes DeefOekeÀ ¢M³elee efceueer~

nesìue ¬eÀeGve Hueepee, mesvì pescme ceW 21 petueeF& 2012 keÀes ceeveveer³e

ceb$eer, JeeefCep³e, GÐeesie Je Jeðe GÐeesie, Þeer Deevebo Mecee& Üeje Yeejle kesÀ He#e

ceW jeef$e Yeespe kesÀ meeLe SkeÀ efJemle=le SJeb G®®e ÒeesHeÀeF&ue Yeejleer³e Meece

keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee~ kegÀue 130 Þesÿ DeefleefLe³eeW ves Meece kesÀ keÀe³e&¬eÀce

ceW Yeeie efue³ee Þeer ke=ÀM®eve uesie[x (DeeF&SceSHeÀ kesÀ ÒecegKe), Þeer FjeakeÀ

HeerkeÌuesme (mecegoe³e SJeb #es$eer³e mejkeÀej nsleg) jep³e keÀe meef®eJe,³et kesÀ

mejkeÀej), Þeer ûesieesjer Jeeke&Àj (Deespee& SJeb peueJee³eg HeefjJele&ve nsleg jep³e

ceb$eer, ³etkesÀ mejkeÀej) SJeb Dev³e mebmeo meom³eeW SJeb yewjve meefnle~

DeveskeÀeW Þesÿ veerefle efvecee&leeDeeW, meecegoeef³ekeÀ ÒecegKeeW SJeb Dev³e meeceeefpekeÀ

J³eeqkeÌlelJeeW keÀer GHeefmLeefle keÀes yeéC[eRie keÀe³e&¬eÀce ceW megefveefM®ele efkeÀ³ee

ie³ee~ mebIeer³e Kesue ceb$eer Þeer Depe³e ceekeÀve ves Yeer GlmeJe keÀes Deuebke=Àle

efkeÀ³ee~ Yeejleer³e J³eeHeej #es$e mes Þeer megveerue efceÊesue, Þeer DeveJej nmeve

(ìeìe cecetn) Deewj Þeer jecee ogjeF& (ìermeerSce) ÒecegKe Les~

Òeefme× He³e&ìkeÀ mLeeveeW keÀes ueef#ele efkeÀ³ee peeveeë He³e&ìkeÀeW keÀe O³eeve

DeekeÀef<e&le keÀjves kesÀ GÎsM³e mes ìscme veoer kesÀ oef#eCeer efkeÀveejs ceW je@ue

HesÀmìerJeue ne@ue keÀes JeeefCep³e SJeb GlHeeo ÒeoMe&veer J³eJemee³e keÀer ÒecegKe

ÒeoMe&veer nsleg ìgvee ie³ee~ FmekesÀ DeUeJee JeemleefJekeÀ GHeYeeskeÌleeDeeW ceW Yeejleer³e

IeìkeÀeW keÀer yeéC[ keÀes yeæ{eves nsleg Òel³e#e DeJemej kesÀ ªHe mesJeeLe& KeeÐe

meskeÌmeve Dee³eesefpele efkeÀ³eeie³ee~ keÀe@HeÀer yees[&, mHeeF&me yees[& SJeb DeHeer[e kesÀ

meeLe ìer yees[& ves keÀe³e&¬eÀce ceW Yeeie efue³ee~ meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀce cegK³e

ªHe mes ve=l³e, ueeskeÀ mebieerle SJeb keÀueekeÀer Dev³e ªHeeW keÀe Dee³eespeve 1

Deewj 2 Deiemle 2012 keÀes efkeÀ³eeie³ee~ DeHej meef®eJe (jesHeCe), JeeefCep³e

efJeYeeie keÀer GHeefmleefle ceW Yeejle kesÀ G®®e Dee³egkeÌle Üeje ÒeMe&veer keÀe GodIeeìve

efkeÀ³ee ie³ee~ Yeejleer³e ®ee³e keÀer efJejemele keÀes ef®eef$ele keÀjves Jeeues SkeÀ ìer

iee[xve keÀe je@³eue HesÀmìerJeue ne@ue kesÀ DeebleefjkeÀ mLeeve Hej mLeeefHele efkeÀ³ee

ie³ee Deewj Yeejle ceW ®ee³e kesÀ DeeOeej Hej efJeefpeìjeW keÀes ÒeefMeef#ele efkeÀ³ee

ie³ee, mleeve peneB FmekeÀe GlHeeove ngDee, GlHeeove Òeef¬eÀ³ee, Deewj Yeejleer³e

OJepe Hej ef®eef$ele efkeÀS ngS SkeÀ YeJ³e keÀerefle&Meeueer ®ee³e H³eeuee keÀer ÒeoMe&veer

Yeer keÀer ieer. ÒeoMe&veer ceoeW ceW keÀe@HeÀer Deewj mHeeF&me Yeer Lee~

Dev³e cenlJeHetCe& keÀe³e&¬eÀce Yeejle kesÀ ®ee³e mebIeeW SJeb efve³ee&lekeÀeW keÀer 27

mìe@ueeW keÀer ÒecegKelee mes SkeÀ DeeGì[esj ÒeMe&veer Leer~ Hee@HeÀer yeew[&, mHeeF&me

yees[& SJeb SHeer[e ves keÀe³e&¬eÀce ceW ûeenkeÀeW keÀes DeekeÀef<e&le efkeÀ³ee~ yeejleer³e

keÀcHeefve³eeW ves DeHeves GlHeeo Deewj ³etkesÀ kesÀ MenjeW ceW yeepeej SJeb efJeosMeer

He³e&ìkeÀeW keÀer mebK³ee Òel³e#e ªHe mes yeæ{eves kesÀ efueS mìeBue mLeeefHele efkeÀS~

ÒecegKe ®ee³e YeeieeroejeW ceW Yeejleer³e ®ee³e mebIe, oeefpe&efuebie ®ee³e mebIe, cewkeÀuee@C[

jmesue Fbef[³ee efueefceìs[, ieg[jerkeÌme mecetn, yeieejer³ee mecetn, SHeerpes ®ee³e

mecetn SJeb Decyegìer³ee ®ee³e mecetn Lee~ yeejleer³eeW ®ee³eeW nsleg SkeÀ veeje

defYe³eeve Yeer Dee³eesefpele efkeÀ³ee ie³ee Deewj Dev³e Yeejleer³e ®ee³eeW kesÀ ieerHeÌì

nwcHeme& efJepesleeDeeW keÀes HegjmkeÀej kesÀ ªHe ceW efoS ieS~

2 Deiemle 2012 keÀes nesìue ¬eÀesve Hueepee-mesvì pescme ceW ¬esÀlee-efJe¬esÀlee

yewþkeÀ Dee³eesefpele keÀer ie³eer Leer~ cegK³e Dee³eelekeÀeW SJeb Yeejle mes ®ee³e

efve³ee&lekeÀeW keÀes ceeie& oMe&ve keÀjves Jeeues ®e³eefvele mecetn SJeb Dev³e Òel³eeefMele

kesÀleeDeeW keÀes Yeer Fme keÀe³e&¬eÀce ceW Deeceeqv$ele efkeÀ³ee ie³ee~ Fv[es-³etkesÀ ìer

ìs[ kesÀ 55 cegK³e J³eeqkeÌle GlmeJe ceW GHeefmLele Les~ ìer yees[& DeO³e#e ves

Yeejleer³e ®ee³e GÐeesie Hej SKe Òemegefle oer~ keÀe@HeÀer SJeb mHeF&me yees[& kesÀ

DeO³e#e Yeer GHeÀefmLe Les~

2. 20-22 cee®e& 2013 kesÀ 17 JeW Deblejeäêr³e KeeÐe mesJee J³eJemeeef³ekeÀ

cesuee ³etjsûesmìes, Jeejmees ceW Yeeieeroejerë iesmìêsveesefcekeÀ GÐeesie nsleg SkeÀ HetCe&

54


DeJemej ef®eef$ele keÀjles ngS ³etjesûesmìes HeesuewC[ ceW SkeÀ cenlJeHetCe& J³eJemeeef³ekeÀ

cesuee nw~ cesuee ves 20,000 mes DeefOekeÀ ûeekeÀeW/J³eeJemeef³ekeÀ efJeefpeìjeW keÀes

DeekeÀef<e&le efkeÀ³ee~ HeesefueMe ûesmìesveesefcekeÀ Deewj nesìue yeepeejceW Yeejleer³e

®ee³eeW keÀe mebJeOe&ve keÀjves kesÀ efueS cesuee SkeÀ GÊece ceb®e yevee~ ®ee³e kesÀ oes

efve³ee&lekeÀ pewmes-ceeMe&ue ìer Je mHeeF&me keÀcHeveer SJeb veLe& ìgkeÀJeej ìer keÀcHeveer

efueefceìs[ ves cesues ceW Yeeie efue³ee~ ìer yees[& Yeejle ves ueieYeie 30 Jeie& ceerìj

keÀer peien keÀes yegkeÀ efkeÀ³ee Lee~ yees[& Üeje neceejs ®ee³e keÀer GÊece efkeÀmceeW

SJeb ®ee³e vetveeW keÀes ÒeoefMe&le keÀjves kesÀ efueS Jen peien Leer~ JeeefCep³e kesÀ

FC[es HeeBefueme meove kesÀ meYeeHeefle Þeer pes.pes. efmebn meefnle Þeerceleer ceesveerkeÀ

keÀefHeue cesnlee, Yeejleer³e jepeotle, yeejMee@ mìe@ue Hej DeeS~

3. FefC[³ee ne@Gme ceW Deblejeäêr³e ceefnuee efoJeme meceejesnë meercee HeejJeeue SJeb HeefjJeej (meerSHeÀSyeer) kesÀ meom³eeW SJeb Yeejleer³e G®®e Dee³egkeÌle

ceefnuee mebIe nsleg ³etkesÀ ceW Yeejleer³e G®®e Dee³egkeÌle Üeje meb®eeefuele Deblejeäêr³e

ceefnuee efoJeme meceejesn keÀe ìer yees[& Yeejle ves meceLe&ve efkeÀ³ee~ Fmeves ®e³eefvele

DeefleefLe³eeW nsleg ®ee³e vecetveeW keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee~ ®ee³e keÀer leerve cetue

efkeÀmces, oeefpe&efuebie, Demece SJeb veerueefiejer keÀer mesJee yewþkeÀ ceW GHeueyOe

keÀjeF& ieF&~ ®ee³e mebJeOe&ve ieefleefJeefOe kesÀ SkeÀ Yeeie kesÀ ªHe ceW Gme mLeeve Hej

OJepe SJeb efJeJeefjefCekeÀe ÒeoefMe&le keÀer ie³eer~

4. 12 mes 27 peveJejer 2013 lekeÀ SLesvme, ûeerkeÀ ceW Yeejle KeeÐeGlmeJeë

nesìue Demìerj Hewuesme ceW yees[& kesÀ uebove keÀe³ee&ue³e ves Yeejleer³e ®ee³e mebJeOe&ve

keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee~ meemebke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀceeW nsleg DeeF&meermeerDeej keÀes

efJeefMeä ceb[ueer Òeefleefve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³ee efpemeves Yeejleer³e mebmke=Àefle keÀer

SkeÀ PeeBkeÀer oMe&keÀeW nsleg Òemlegle keÀer~ Yeejleer³e ®ee³e keÀer efkeÀmceeW Deewj

mebJeOe&veelcekeÀ ceoeW keÀer ÒeoMe&veer nsleg SkeÀ efJeefMeä ®ee³e iewuejer yeevee³ee

ie³ee~ 14 peveJejer 2013 keÀes SkeÀ efJeMes<e ®ee³e ÒeefMe#eCe me$e keÀe Dee³eespeve

efkeÀ³ee ie³ee~

GHeYeeskeÌlee peeie©keÀlee Je Yeejleer³e ®ee³e mebJeOe&ve

uebove keÀe³ee&ue³e ves keÀe³e&¬eÀce Dee³eesefpele efkeÀ³ee Deewj Yeeie Yeer efue³ee efpemeceW

GHeYeesielee peeieªkeÀlee, ueesiees mebJeOe&ve SJeb Yeejleer³e ®ee³eeW keÀer cetue SJeb

yeéCe[eW kesÀ mebJeOe&ve Hej HeÀeskeÌme efkeÀ³ee ie³ee~ Yeejleer³e efve³ee&lekeÀeW keÀer cetu³e

JeefOe&le GlHeeoeW keÀer ÒeoMe&ve cebpeg<ee keÀes Yeer Fme keÀe³e&¬eÀce ceW ÒeoefMe&Le efkeÀ³ee

ie³ee~

efJeMJe DeesueefcHekeÀ ceb®e, [sJeesmeë pewmee efkeÀ 2010 ceW Yeejle yeéb[ ceev³e

mebmLee ves 22-27 peveJejer 2013 kesÀ oewjeve efJeMJe DeeefLe&keÀ ceb®e 2013,

[sJeesme ceW FbefC[³ee De·e' keÀe Dee³eespeve keÀj Yeejle keÀes ogyeeje HetCe&me=efpele

efkeÀ³ee~ er yees[& ves keÀe³e&¬eÀce ceW Yeeie efue³ee~ Sce/Sce Òeerefce³ej ìer (pees

HewkesÀì ®ee³e nsleg nceejs vesle=lJe yeéC[ kesÀ ªHe ceW SkeÀ Lee) ves Fme keÀe³e&¬eÀce

ceW Yeeie efue³ee~ Yeejleer³e ®ee³e keÀer Jeieeake=Àle efkeÀmceW meeLe ner meeLe efJeosMekeÀ

Yeejleer³e ®ee³eeW kesÀ vecetveeW SJeb ÒeefMe7Ce nsleg megiebOe ³egkeÌle ®ee³eeW keÀe kewÀHesÀ

mkeÀveeS[j keÀes keÀe³e&¬eÀce keÀer mebHetCe& DeJeefOe nsleg GHeueyOe keÀje³ee ie³ee~

ceeveveer³e meerDeeF&ìerSce, Þeer Deevevo Mecee&, efpevneWves 23-25 peveJejer 2013

keÀes [sJeesme keÀe oewje efkeÀ³ee, ves FDeef[³eve De·e Hej Þe=bKeueeiele yewþkeWÀ SJeb

®e®ee&S keÀer~ ceeveveer³e meerDeeF&ìerSce, Þeer Deevevo Mecee& SJeb G[³eve ceb$eer,

Þeer ÒeHegÀuue Heìsue keÀer GHeefmLeefle ceW Òeerefce³eme& ìer ves [sHeesme ceW SJeb

mJeerìpejuewC[ ceW FmekesÀ Dev³e 3-4 Þe=bKeueejsmìgjsCì ceW Yeejleer³e®ee³eeW

keÀer HesMeer nsleg kewÀHesÀ mkeÀveeS[j kesÀ meeLe SKe Scepees³et nmlee#ej efkeÀ³ee~

yeepeej keÀer efmLeefle SJeb efve³ee&le efve<Heeove

³etveeF&ìs[ efkebÀie[ce

³etSme[er 438 efceefue³eve cetu³e Hej 2012 ceW ³etkesÀ ves ueieYeie 145 efceefue³eve

efkeÀ0 ûee0 ®ee³e Dee³eele efkeÀ³ee~ 2012 kesÀ oewjeve efJeMJe kesÀkegÀue ®ee³e Dee³eele

ceW 7.6 ÒeefleMele efnmmes kesÀ meeLe ªme kesÀ HeM®eele ³etkesÀ efJeMJe keÀe efÜleer³e Je=nÊece

®ee³e Dee³eelekeÀ osMe nw~ 2012 kesÀ oewjeve Yeejle ves ueieYeie 20 efceefue³eve efkeÀ0

ûee0 ³etkesÀ keÀes efve³ee&le efkeÀ³ee (2012) kesÀ oewjeve kegÀue efve³ee&le keÀe 9 ÒeefleMele)~

³etkesÀ ceW keÀerefve³ee DekesÀues Dee³eele keÀe 42% efnmmes kesÀ efueS gÊejoe³eer nw peyeefkeÀ

Yeejle, FC[esvesefMe³ee, ®eerve, ceeueeJeer Deewj levepeeefve³ee efceuekeÀj 36% nsleg

GÊejoe³eer nQ~ cetue ceoes ceW, ³es 6 osMe Dee³eele kesÀ 84% nsleg GÊejoe³eer nQ~ 10

Je<e& mes DeefOekeÀ Dee³egJeeueer pevemebK³ee keÀe keÀjerye oes efleneF& Yeeie ueesie jespeevee

®ee³e Heerles nQ~ ³etkesÀ ceW Dev³e Hes³eeWkeÀer leguevee ceW Òeefle J³eeqkeÌle 3 keÀHe keÀer KeHele nw~

pece&veer

2012 kesÀ oewjeve kegÀue Dee³eele keÀe 56 efceefue³eve efkeÀ0 ûee0 kesÀ meeLe

pece&veer F&³et #es$e ceW efÜleer³e Je=no ®ee³e yeepeej nw~ ³en SkeÀ iegCeJeÊee mepeie

Òeerefce³ece yeepeej nw~ oeefpe&efuebie ®ee³e G®®elece cetu³e kesÀ meeLe-meeLe yesnlejerve

iegCeJeÊee keÀe ueeYe Gþevee nw~

efnmmeevegmeej Dee³eele ®eerve (19%), ÞeeruebkeÀe (14%), Yeejle (14.5%),

FC[esvesefMe³ee (9%), Depeswvìervee (7%) Deewj efJe³eleveece (7%) GlHeeokeÀ osMeeW

ceW kegÀue ueieYeie 70% nsleg GlÊejoe³eer nw peyeefkeÀ veerojuewC[ (7%) Deewj ³etkesÀ

(7%) oesvees HetCe&efve³ee&lekeÀ osMe kesÀ 14% nsleg GÊejoe³eer nw~

keÀeueer ®ee³e pece&veer kesÀ Dee³eele keÀe 72% nw~ DeefOekeÀebMe DeefokeÀebMe ®ee³e

DeLeex[keÌme/Heleer efkeÀmce keÀe nw~ mecHetCe& pece&veer kesÀ meceeve ®ee³e HetJe& ÖeÀe³emeuewC[

(GÊej pece&veer ces efmLele) ceW 300 Je<eex mes jeäêr³e Hes³e nw~ HetJe& ÖeÀe³emeuewC[ ceW

55


Òeefle J³eeqkeÌle ®ee³e keÀer KeHele ueieYeie 3 efkeÀ0 ûee- nw~ ³en pece&veer keÀer Deewmele KeHele 0.28 efkeÀ0 ûee0 mes keÀeHeÀer DeefOekeÀ nw~ Fme #es$e ceW Òeefle J³eeqkeÌle Demece ®ee³e

keÀer KeHele G®®elece nw~

HesuewC[ueieYeie 29.5 efce. efkeÀ0 ûee0 kesÀ yeepeej DeekeÀej Deewj 0.80 efkeÀ0 ûee0 Òeefle J³eeqkeÌle DeHeYeesie kesÀ meeLe HeesuewC[ ³etjes #es$e ceW leermeje cenlJeHetCe& yeepeej nw~

GlHeeokeÀ osMeeW ceW mes Dee³eele cegK³eleë kesÀv³ee (14%), Yeejle (12%), FC[esvesefMe³ee (11%), efJe³eleveece (12%), ®eerve (8%), ÞeeruebkeÀe (8%), Deewj Depesvìervee

(4%) mes efkeÀ³ee peelee nw~ peyeefkeÀ veerojueQ[ Deewj pece&veer ¬eÀceMeë 9% Deewj 7% keÀe ³eesieoeve keÀjles nQ~

meerìermeer efkeÀmce nsleg mHeä Jejer³elee kesÀ meeLe ®ee³e yeepeej leerJeíeefle mes HeefjJeefle&le nes jne nw Deewj meec³eJeeo kesÀ Heleve keÀe DevegmejCe keÀjles ngS ¬eÀ³e MeeqkeÌle ceW Je=ef×

ngF& nw~ ®ee³e LewueeW ceW efJeefMeä ªef®e ceW Je=ef× nsleg cetu³eJeefOe&le #es$e ceW leerJe´lee DeeF& nw~

ÖeÀebme2012 ceW ÖeÀebme ves ueieYeie 18 efce. efkeÀ0 ûee0 ®ee³e (keÀeueer ®ee³e ö 51% Deewj njer ®ee³e ö 49%) keÀe Dee³eele efkeÀ.³ee Deewj GveceW mes 17% keÀe Hetve&efve³ee&le

efkeÀ³ee~ ®eerve (36%), ÞeeruebkeÀe (7%), pece&veer (10%), Deewj yesvesuekeÌme osMe (3%) ÒeOeeve DeeHegefle&keÀlee& osMe nw~ cetu³eJeefOe&le ªHe mes efJeMes<ele) Òel³e#e efve³ee&le

efJekeÀefmele keÀjves keÀer mebYeeJevee nw~ ³eÐeefHe Yeejleer³e ®ee³e efve³ee&le 1efce. efkeÀ0 ûee0 mes Yeer keÀce nw (kegÀue Dee³eele keÀe 3%)~ Yeejleer³e ®ee³e G®®e FkeÀeF& cetu³e keÀer Gieener

keÀjlee nw~

mJeemL³eJe×&keÀ KeeÐe Deewj Hes³e kesÀ Òeefle ÖeÀebefmeefme³eeW keÀer ªef®e nw~ GHeYeeskeÌleeDees ceW ®ee³e Lewues Deewj megueYe GlHeeo meJee&efOekeÀ Hemeboeroe nQ~

cee@mkeÀes keÀe³ee&ue³eDeefOekeÀej #es$eë meerDeeF&Sce osMe - ªme, keÀpeeefkeÀmleeve, ³et¬esÀve, GpeyesefkeÀmleeve, Depejyewpeeve, legke&Àcesveermleeve, yesueeªme, ef¬eÀpeermleeve, lepeeefkeÀmleeve,

peepeea³ee, Deecexefve³ee, ceesue[esJee Deewj ueleeJeer kesÀ JeeuìerkeÀ jep³e, Fmìesefve³ee Je efueLegDeeefve³ee~

meerDeeF&Sme #es$e ÒecegKe osMeeW ceW ®ee³e yeepeej DeekeÀej

osMe yeepeej DeekeÀej Heermeermeer ye=ef× (2006 Hej 2012 ceW)efceefue³eve efkeÀ0 ûee0 efkeÀ0 ûee0/Òeefle Je<e&

ªme 180 1.27 1% keÀer oj mes meerSpeerDeej

keÀpeeefkeÀmleeve 34 1.50 3.92% keÀer oj mes meerSpeerDeej

³et¬esÀve 22 0.99 5.78% keÀer oj mes meerSpeerDeej

GpeyesefkeÀmleeve 26 0.80 11.75% keÀer oj mes meerSpeerDeej

meerDeeF&Sme #es$e ceW kegÀue Devegceeefvele yeepeej DeekeÀej 285 efceefue³eve efkeÀ0 ûee0 nw Deewj Gme #es$e ceW ®ee³e nsleg Dee³eele yeepeej keÀe 92% GHe³eg&keÌle osMe mekeÀue

ªHe mes GÊejoe³eer nw~

cesues Je ÒeoMe&efve³eeB

1, ®ee keÀe@HeÀer, keÀeskeÀesDees, Demleevee, ceF&, 14-16, 2012

ceF& 14-16, 2012 kesÀ oewjeve keÀpeeefkeÀmleeve kesÀ Demleevee ceW efÜleer³e ®ee³e, keÀe@HeÀer SJeb keÀeskeÀesDee ÒeOeMe&veer ceW Yeejleer³e HewJeerefue³eve keÀe mLeeve Lee~ ín DeûeCeer

efve³ee&lekeÀ ³eLee cesmeme& efÒeefce³ej ìer, cesmeme& pes.Jeer. ieeskeÀue ÒeeF&Jesì efueefceìs[, cesmeme& MebkegÀleuee SkeÌmeHeesì&, cesmeme& ÞeJ³ee ceekexÀefìbie ÒeeF&Jesì efueefceìs[, cesmeme& Fbê®evê

meerleejece SJeb cesmeme& efJe¬eÀce FcHeskeÌme, ves Fme ÒeoMe&veer ceW kegÀue 72 Jeie& ceerìj #es$e ceW Yeeie efue³ee~

56


Yeejle SJeb ªme mes mLeeveer³e mejkeÀejer ieCeceev³e J³eeqkeÌle³eeW SJeb otleeJeeme DeefOekeÀejer

GodIeeìve meceejesn ceW GHeefmLele Les~ Yeejleer³e HewJeerefue³eve keÀes mLeeveer³e GÐeesie Je

GHeYeeskeÌleeDeeW mes peyejomle Òeefleef¬eÀ³ee ÒeeHle ngF&~ Fme keÀe³e&¬eÀce keÀes mLeeveer³e

efÒebì SJeb FueskeÌìêefvekeÀ ceeref[³ee ves DeHeves mecee®eejeW ceW meeqcceefuele efkeÀ³ee~

2. efJeMJe KeeÐe ceemkeÀes, efmelecyej 17-20, 2012

Yeejleer³e ®ee³e HewJeerefue³eve keÀes ÒeoMe&veer kesÀ HewJeerefue³eve-2 ceW Hes³e MeeKee ceW

45.5 Jeie& efce. ceW Meeefceue efkeÀ³ee ie³ee Lee~ HeeB®e efve³ee&lekeÀ ³eLee-cesmeme& Sce kesÀ

Meen SkeÌmeHeesì&, cesmeme& Meen ye´me&, cesmeme& MebkegÀleuee SkeÌmeHeesì&, cesmeme& pe³eÞeer ìer

SJeb Fb[mìêrpe efueefceìs[ SJeb cesmeme& efJe¬eÀce FcHeskeÌme efueefceìs[ ves Yeeie efue³ee~

HewJeerefue³eve ceW ÒecegKe oMe&keÀ Þeer Sce. Òemeeo, DeHej meef®eJe (jesHeCe), JeeefCep³e

ceb$eeue³e Yeejle mejkeÀej, Þeer meboerHe Dee³ee&, efceMeve kesÀ GHe cegK³e, F& Dees DeeF&

ce@emkeÀes, Þeerceleer jerlee cesveve, Sce.[er, DeeF&ìerHeerDees~

3. ``ªme ceW keÀe@HeÀer SJeb ìer efmelecyej / 2012'' kesÀ efJeMes<e DebkeÀ ceWefJe%eeHeveë ``keÀe@HeÀer SJeb ìer Fve jefMe³ee'' Heef$ekeÀe ceW SkeÀ efJeMes<e efJe%eeHeve

ÒekeÀeefMele ngDee, ³en Heef$ekeÀe ªme ceW Hes³e GÐeesie keÀer SkeÀ Òeefme× Heef$ekeÀe nw~

4. Yeejleer³e ®ee³e kesÀ efove, Deueceeìer, Deiemle, 12-15, 2012

keÀpeeefkeÀmleeve ceW Yeejleer³e ®ee³e kesÀ efJeMes<e mebJeOe&ve kesÀ ªHe ceW, ìer yees[&

Yeejle ves keÀpeeefkeÀmleeve ceW Yeejleer³e otleeJeeme mes meef¬eÀ³e mene³elee Üeje Demleevee

(13-15 Deiemle) SJeb Deefceìer (12-14 Deiemle) ceW Yeejleer³e ®ee³e meHleen

keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee~ pevelee kesÀ efueS leerve efove (12-14 Deiemle) Demleevee kesÀ

Keeve #esef$e³e ceveesjbpeve keÀcHueskeÌme ceW ®ee³e DeemJeeove me$e keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee

ie³ee FmekesÀ meeLe ner meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀce keÀe Yeer Dee³eespeve efkeÀ³ee efpemeces

HeejcHeefjkeÀ Yeejleer³e ve=l³e SJeb yee@ueerJeg[ mebieerle Meeefceue Les~ Fmeer ÒekeÀej kesÀ ®ee³e

DeemJeeove me$e keÀe Dee³eespeve Deefceìer ceW cesiee Deucee-Deeìe Mee@efHebie keÀe@cHueskeÌme

(12-14 Deiemle) ceW cesmeme& efÒeceer³ej ìer efueefceìs[ SJeb cesmeme& pes. Jeer. ieeskeÀue

Sb[ kebÀ0 keÀer mene³elee Üeje efkeÀ³ee ie³ee~ 15 Deiemle keÀes Yeejleer³e ®ee³e Hej

SkeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ mebieesÿer keÀe Dee³eespeve nesìue FbìjkeÀe@vìervesvìue Deefceìer ceW

efkeÀ³ee ie³ee, efpemeceW efJeefYeVe DeewÐeesefiekeÀ #es$eeW pewmes ®ee³e, uee@efpeefmìkeÌme yeQefkebÀie Je

efJeÊe, DeeefleL³e Deeefo mes ueeskeÀefÒe³e J³eeqkeÌle³eeW ves FmeceW Yeeie efue³ee efpemekesÀ yeeo

``vesìJeefke¥Àie meccesueve keÀer Meece'' ceW Yeer ueesie Meeefceue ngS~

5. Yeejleer³e ®ee³e Hej efJe%eeHeve keÀe ÒekeÀeMeve

keÀpeeefkeÀmleeve keÀer ueeskeÀefÒe³e peerJeveMewueer Heef$ekeÀe `ùesìmed iees!

Noexasin ceW efkeÀ³ee ie³ee~ Fme ÒekeÀeMeve keÀe ÒeOeeve Yeeie Jee³eg³eeve SJeb

keÀpeeefkeÀmleeve ieCejep³e ceW keÀe³e& keÀj jner efJeosMeer Jee³eg kebÀHeefve³eeW kesÀ keÀe³ee&ue³eeW

kesÀ ÒeefleefveefOe³eeW ceW efJeleefjle efkeÀ³ee ie³ee~ ³en ÒekeÀeMeve Deefceìer, keÀjeieeb[er, Demleevee,

yeerMekesÀkeÀ, DeMeieyeeo S³ejHeesì&, Deefceìer Je Demleevee kesÀ nesìueeW ceW Yeer efJeleefjle

efkeÀ³ee ie³ee~

6. ``Yeejleer³e ®ee³e kesÀ efove'' keÀe Dee³eespeve Deefceìer ceW veJejespe (cee®e&,22-23, 2013) kesÀ oewjeve efkeÀ³ee ie³ee

keÀpeekeÀ keÀuesC[j ceW veJejespe GlmeJe yengle ner cenlJeHetCe& GlmeJe nw, Fme

oewjeve SkeÀ efJeMes<e mebJeOe&ve ieefleefJeefOe keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee~ cegK³e ieefleefJeefOe³eeW

ceW Òesme mebieesÿer, Yeejleer³e ®ee³e keÀe ÒeoMe&ve, Yeejleer³e efHeÀuce GlmeJe, Yeejleer³e

meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀce, J³eJemeeef³ekeÀ vesìJeefke¥Àie ceerì Meeefceue nw~

yeepeej keÀer efmLeefle SJeb efve³ee&le efve<Heeove

ªme

Òeefle J³eeqkeÌle KeHele 1.27 efkeÀ0 ûee0 ÒeefleJe<e& kesÀ meeLe ªme keÀe yeepeej

DeekeÀej Devegceeefvele 180 efceefue³eve efkeÀ0 ûee0 keÀe nw~ ³en osMe cenlJeHetCe& SbbbJe

HejcHejeiele ªHe mes DeLeex[keÌme keÀe yeepeej nw Deewj cegK³eleë ®ee³e keÀer KeHele

HewkesÀì ceW (90%) Deewj DeLeex[keÌme efceÞeCe (3/4 Yeeie kesÀ DeemeHeeme DeLeex[keÌme

nw Deewj yeekeÀer meerìermeer oevesoej nw~)

2011-2012 kesÀ oewjeve ª0 554.83 keÀjesæ[ kesÀ cetu³e Hej 42.61

efceefue³eve efkeÀ0 ûee0 keÀer leguevee ceW 2012-13 kesÀ oewjeve ©.759.56 keÀesjesæ[

cetu³e Hej 45.91 efceefue³eve efkeÀ. ûee. Yeejleer³e ®ee³e ªme keÀes efve³ee&le keÀer ie³eer~

(cetu³e SJeb cee$ee kesÀ #es$e ceW ¬eÀceMeë 7% SJeb 27% keÀer Je=ef×)

keÀpeeefkeÀmleeve

ªme kesÀ yeeo, keÀpeeefkeÀmleeve DeHeveer ®ee³e GHeYeesie keÀer yesnlejerve HejcHeje

SJeb G®®e Òeefle J³eeqkeÌle KeHele (ueieYeie 1.5 efkeÀ0 ûee0 ÒeefleJe<e&.) meefnle SkeÀ

cenlJeHetCe& yeepeej nw~ peyeefkeÀ keÀeueer ®ee³e keÀer KeHele keÀjerye 94% nw, njer

®ee³e SJeb efJeMes<eerke=Àle ®ee³eeW ceW ª®eer ye{leer pee jner nw~

meerDeeF&Sme #es$e ceW keÀpeeefkeÀmleeve meerìermeer keÀe SkeÀcee$e yeepeej nw efpemekeÀer

G®®e iegCeJeÊee ®ee³e keÀer Jeeef<e&keÀ Dee³eele 34 efceefue³eve efkeÀ0 ûee0 nw (meerìermeer

®ee³e - 82% DeLeex [e@keÌme ®ee³e <12% Deewj njer ®ee³e - > 4%), keÀer³eÐeesefHe

Yeejleer³e yeQ[ ³ene@ yengle ueeskeÀefÒe³e nw, keÀerefve³eeF& ®ee³e DeHeveer Deueie-mJeeo,

ÒeeflemHeOee& cetu³e SJeb yesnlejerve iegCeJeÊee kesÀ meeLe lespeer mes DeHeve efmLeefle cepeyetle

keÀjleer pee jner nw~

Je<e& 2011-12 kesÀ oewjeve 196.10 ª keÀjesæ[ kesÀ cetu³e Hej 12.00

57


efceefue³eve efkeÀ.ûee. keÀer leguevee ceW 2012-13 kesÀ oewjeve 229.09 keÀjesæ[ kesÀ

cetu³e Hej 11.73 efceefue³eve efkeÀ.ûee. Yeeleer³e ®ee³e keÀe efve³ee&le keÀpeeefkeÀmleeve ceW

efkeÀ³ee ie³ee~ (neueebefkeÀ cee$ee ceW 2% keÀer efiejeJeì DeeF&, Hejvleg cetu³e ceW 14%keÀer Je=ef× ngF&)

³et¬esÀvenj DeJemej Hej keÀeueer ®ee³e Heervee ³et¬esÀve keÀer HejcHejeiele jerefle nw~ meerìermeer

ÒekeÀej keÀes efJeMes<e ªHe mes Hemebo efkeÀ³ee peelee nw~ FmekeÀe Devegceeefvele yeepeej ceebie

ÒeefleJe<e& 22 efceefue³eve efkeÀ. ûee.nw, efpemeces Òeefle J³eeqkeÌle KeHele 0.99 efkeÀ. ûee.

nw~

Je<e& 2011-12 kesÀ oewjeve 21.87 keÀjesæ[ ªHe³e kesÀ cetu³e Hej 1.82efceefue³eve efkeÀ. ûee. keÀer leguevee ceW 2012-13 kesÀ oewjeve 36.04 keÀjesæ[ ªHeS

kesÀ cetu³e Hej 2.42 efceefue³eve efkeÀ.ûee. Yeejleer³e ®ee³e keÀe efve³ee&le ³et¬esÀve ceW efkeÀ³ee

ie³ee~ (cee$ee Hej 25% keÀer Je=ef× SJeb cetu³e Hej 39% keÀer Je=ef× ogF&~)

ogyeF& keÀe³ee&ue³e

DeefOekeÀej #es$e

HeefM®ece SefMe³ee SJeb GÊej DeÖeÀerkeÀe efpemeceW kegÀJewle, Fjeve, yenjerve, ³etSF&, meGoer

Dejye, Deesceeve, keÀlej, ³eceve, pee[&ve, meerefj³ee, SDeejF& (efceÞe), efueefye³ee, met[eve,

ì³etefveefMe³ee, Deupeerefj³ee, ceesjkeÌkeÀes, legkeÀea, oef#eCe DeÖeÀerkeÀe, DeHeÀieeefvemleeve SJeb

HeeefkeÀmleeve Meeefceue nw~

cesues SJeb ÒeoMe&efve³ee@ ë

JewefMJekeÀ ogyeF& ®ee³e HeÀesjce, DeÒewue 3-5, 2012

ogyeF& ceW, nesìue Heece Deìueebefìme ceW ogyeF& ìer ìsef[b meWìj ([erìerìermeer) SJeb ogyeF&

ceuìer keÀceesef[ìer meWìj ([er Sce meer meer) Üeje Dee³eesefpele ®eewLes JewefMJekeÀ ogyeF&

®ee³e HeÀesjce 2012 ceW ìer yees[& ves Yeeie efue³ee~ ìer yees[& kesÀ HewefJeefue³eve ceW ìer yees[&

(ketÀvetj) kesÀ keÀe³e&HeeuekeÀ efveosMekeÀ Þeer Deej. DecyeeueeJeeveve SJeb ieesu[ve ueerHeÀ

nbef[³ee ceW GHeemeer, yeéskeÀj leLee ®ee³e jesHeCekeÀlee&DeeW ves Yeeie efue³ee~ ®ee³e DeemJeeove

me$e ceW oef#eCe Yeejle mes meYeer HegjmkeÀej ÒeeHle ®ee³eeW keÀes ÒeoefMe&le efkeÀ³ee ie³ee~

ieuHeÀ HegÀ[ ogyeF&, HeÀjJejer 24-27, 2013

25 HeÀjJejer, ö 28 HeÀjJejer, 2013 lekeÀ ogyeF& Devleje&äêr³e meceeiece

SJeb ÒeoMe&veer kesÀvê ceW Dee³eesefpele ieuHeÀ HegÀ[ 2013 ceW ìer yees[& kesÀ ogyeF& keÀe³ee&ue³e

ves Yeeie efue³ee~ efJeefYeVe ÒekeÀej kesÀ ®ee³eeW keÀer ÒeMe&veer kesÀ DeefleefjkeÌle, Demece,

oeefpe&efuebie SJeb veerueefieefj kesÀ lejue vecetves Yeer efoS ieS~

Yeejleer³e ®ee³e keÀer efJeJejefCekeÀe SJeb HegefmlekeÀe keÀe Yeer efJelejCe efkeÀ³ee ie³ee~

ìer yees[& mìw[ mes efpeve keÀcHeefve³eeW ves Yeeie efue³ee Jes nQ (1) efÒeceer³ej ìer efueefceìs[

(2) efueceìskeÌme efueefceìs[ (3) Deeefol³e ì^sef[bie (4) ìt Jewu³et ceekexÀefìbie

(5) ceeskeÀeueyeejer keÀeveesF&~

ÒeefleefveefOeceb[ue

Fb[es-Fjeve ®ee³e J³eJemee³e keÀer mebJeOe&ve keÀer ¢efä mes pegueeF&, 16-18,

2012 kesÀ oewjeve ìer yees[& GHeeO³e#e kesÀ vesleglJe ceW SkeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeefleefveefOeceb[ue

ves lesnjeve, F&jeve keÀe oewje efkeÀ³ee~ ÒeefleefveefOeceb[ue kesÀ Dev³e meom³e efveosMekeÀ

®ee³e mebJeOe&ve, ogyeF& SJeb Yeejleer³e ®ee³e GÐeesie kesÀ efnleOeejkeÀ Les~ Yeejleer³e

ÒeefleefveefOeceb[ue ves F&jeveer ®ee³e GÐeesie SJeb F&jeveer mejkeÀej kesÀ Jeefjÿ DeefOekeÀeefj³eeW

meefnle efJeefYeVe yewþkeWÀ keÀeR leeefkeÀ F&jeve SJeb Yeejle kesÀ ceO³e J³eeHeej keÀes efJekeÀefmele

keÀj mekesÀ~ Fjeveer ®ee³e mebmLee kesÀ DeO³e#e ves Yeejleer³e DeLeex[e@keÌme ®ee³e kesÀ

mebJeOe&ve Hej peewj efo³ee~ GvneWves Deesie keÀne efkeÀ Je<eeX kesÀ oewjeve Dee³eele Hej Fjeveer

efJeefve³ece ceW yeoueeJe DeeS nQ SJeb Yeejleer³e keÀcHeefve³ebe peer Sce Heer (De®íer

efJeefvecee&lee keÀe³e&) ÒeceeCeve meefnle meYeer iegCeelcekeÀ ceeceueeW Hej O³eeve oWieer~

ÒeefleefveefOeceb[ue ves Deûelee ÞesCeerkeÀjCe ceW ®ee³e keÀes G®®e mLeeve efo³ee SJeb peerSceHeer

ÒeceeCeve SJeb GmekesÀ veJeerkeÀjCe keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe mejueerkeÀjCe efkeÀ³ee~ ÒeefleefveefOeceb[ue

ves Fjeveer J³eeJemeeef³ekeÀ yeQkeÀeW pewmes HejefMe³eve yeQkeÀ, meceve yeQkeÀ, Hemeejieo yeQkeÀ

SJeb FSve yeQkeÀ mes ³etkeÀes yeQkeÀ Yeejle kesÀ ÒeefleefveefOe³eeW keÀer GHeefmLeefle ceW yewþkeÀ keÀer

SJeb Suemeer Keesueves mes mebyebefOele He×efle³eeW SJeb keÀe³e& jerefle³eeW kesÀ yeejs ceW efJe®eej-

efJeceMe& efkeÀ³ee leeefkeÀ Deemeeveer mes mu³eJenej nes mekesÀ~

SkeÀ ¬esÀlee-efJe¬esÀlee meccesueve keÀe Dee³eespeve ueeuesn Devleje&äêr³e nesìue

ceW Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee, peneB ìer yees[& kesÀ GHeeO³e#e ves Fjeveer ®ee³e GÐeesie kesÀ

efnleOeejkeÀeW keÀes Òemlegefle oer SJeb ®ee³e keÀer iegCeJeÊee keÀe jKe-jKeeJe keÀjves nsleg

GþS ieS keÀoceeW J³eeJemeeef³ekeÀ cesueeW keÀes megefveefM®ele keÀjves ®ee³e efJekeÀeme keÀes

megkeÀj yeveeves, ®ee³e keÀer iegCeJeÊee keÀes megOeejves kesÀ efueS veF& DevegmebOeeve ieefleefJeefOe³eeW

SJeb Yeejleer³e ®ee³e efJeefJeefOekeÀjCe kesÀ meeceev³e Heefj¢M³e kesÀ yeejs ceW meb#esHe ceW

peevekeÀejer Òeoeve keÀer~

ÒeefleefveefOeceb[ue ves Fjeve keÀer DeûeCeer ®ee³e keÀcHeefve³eeW ³eLee-cesmeme& ieesue®eerve SJeb

cesmeme& ieesefuemleeve kesÀ meeLe cegueekeÀele keÀer leeefkeÀ Fjeveer ®ee³e GÐeesie SJeb GmekeÀer

KeHele keÀer jerefle³eeW kesÀ yeejs ceW ÒeeLeefcekeÀ peevekeÀejer ues mekesÀ~

ìer yees[& Yeejle kesÀ DeO³e#e kesÀ vesle=lJe ceW 19 meom³eeW keÀer ®ee³e ÒeefleefveefOeceb[ue

ves 3-7 cee®e& 2013 ceW F&jeve kesÀ lesnejve SJeb FmeHeÀneve keÀe oewje efkeÀ³ee~

Yeejleer³e ÒeefleefveefOeceb[ue ves F&jeve ceW Yeejleer³e jepeotle Þeer [er.Heer. ÞeerJeemleJe,

F&jeveer ®ee³e mebmLee kesÀ DeO³e#e Þeer nceero jspee ceesJeemeeOeer SJeb lesnejve JeeefCep³e

ceb[ue kesÀ meYeeHeefle S®e.F&.[e@. Deues F&MeeIe, F&jeve meercee MegukeÀ ÒeMeemeve ceW

cetgu³eebkeÀve SJeb DeJeOeejCe keÀe³ee&ue³e kesÀ ceneefveosMekeÀ S®e.F& keÀewMesmeleeveer, F&jeve

meercee MegukeÀ ÒeMeemeve kesÀ Debleje&äêr³e menkeÀeefjlee SJeb ueeskeÀ mecHeke&À efJeYeeie kesÀ

ceneefveosMekeÀ S®e.F&.Sce.S®e. Yeeiesvee³ele, ieesueef®eve leeuee³es - ³es lesnjeve kebÀ0

58


kesÀ ceneefveosMekeÀ Þeer yeenjece nepeerkeÀjerceueeDeeW, ceeDeesmesmen ®ee-F& Deuyeeueg kesÀ

Sce.[er.Þeer ngmewve FJeepeer oeefj³eeveer, ieesuesmleeve keÀcHeveer kesÀ meerF&Dees Þeer iesjeceer,

yeeefCep³eceb[ue FmeHeÀneve kesÀ meYeeHeefle kesÀ meeLe yewþkeÀ keÀer SJeb F&jeveer mejkeÀej

keÀes Deûelee ÞesCeerkeÀjCe ceW G®®e mLeeve jKeves keÀe efveJesove efkeÀ³ee ie³ee peerSceHeer

ÒeceeCeve SJeb FmekesÀ veJeerkeÀjCe nsleg Òeef¬eÀ³ee keÀe mejueerkeÀjCe Yeer efkeÀ³ee peeS~

ÒeefleefveefOeceb[ue ves cesmeme& efce³eeo ìer HewÀkeÌìêr mes cegueekeÀele keÀer~ efoveebkeÀ 5-3-

2013 keÀes F&jeveer ®ee³e mebmLee SJeb Yeejleer³e ®ee³e mebmLee kesÀ yeer®e SkeÀ mecePeewlee

%eeHeve nmlee#eefjle efkeÀ³ee ie³ee efpemekeÀe cegK³e GÎsM³e oes Je<eeX ceW keÀjerye 30

efce.efkeÀ.ûee. Yeejleer³e ®ee³e keÀe Dee³eele keÀjvee Lee~ Fme cegueekeÀele keÀe HeefjCeece

³en Lee efkeÀ F&jeveer GÐeesie kesÀ meom³eeW keÀes Yeejleer³e ®ee³e kesÀ Dee³eele kesÀ veS ceewkesÀ

ÒeeHle neWies SJeb F&jeveer mejkeÀej ves ªHeS efj³eeue keÀer J³eJemLee SJeb meercee MegukeÀ

cetu³eebkeÀve leb$e keÀes menpe keÀjves keÀer cebpetjer oer nw~

yeepeej Heefj¢M³e

HeefM®ece SefMe³ee SJeb GÊej DeÖeÀerkeÀer (Jeevee) osMeeW ceW Yeejleer³e ®ee³e keÀe

kegÀue efve³ee&le 28% nw~

efJeMes<e ªHe mes ³etSF&, F&jeve, F&jekeÀ, efceÞe SJeb meGoer Dejye osMeeW keÀer Òeefle J³eeqkeÌle

KeHele DeefOekeÀ nw meeLe ner LeeskeÀ GlHeeo kesÀ ªHe ceW ®ee³e efve³ee&le keÀjles nw SJeb

YeefJe<³e ceW Je=ef× nsleg yesnlejerve mebYeeJ³e kesÀ ªHe ceW ÒeoefMe&le keÀjles nw~

³etSF& (ogyeF&), F&jeve, FjekeÀ, efceÞe meerefj³ee SJeb meGoer Dejye Jeevee #es$eeW

kesÀ cenlJeHetCe& yeepeej nw (308 efce. efkeÀ0 ûee0 kesÀ meb³egkeÌle Dee³eele yeepeej

meefnle DeLeJee #es$e ceW kegÀue yeepeej DeekeÀej 84% nw) Fve osMeeW ceW mes F&jekeÀ SJeb

efceÞe keÀe ÒeefleJe<e& keÀjceMeë keÀjerye 1.21 efkeÀ0 ûee0 Syeb 1.14 efkeÀ.ûee. Hej

keÀer G®®e Òeefle J³eeqkeÌle KeHele nw peyeefkeÀ F&jeve 0.97 efkeÀ0 ûee0 Hej G®®e Òeefle

J³eeqkeÌle KeHele nw~

cetu³e SJeb iegCeJeÊee kesÀ mecyevOe ceW ceO³e HetJe& yeepeej yengle ner ÒeeflemHeOee&lcekeÀ

nQ~ ®ee³e J³eeHekeÀ ªHe mes otOe kesÀ yeiewj Heer peeleer nw SJeb ®ee³e keÀe jbie Je GmekeÀe

ªHe GmekesÀ ÒeLece ®egveeJe keÀe ceeHeob[ nw~ cegK³e ®ee³e GHeYeeskeÌlee #es$e nesves Hej Yeer

DeÖeÀerkeÀer ®ee³e, yeepeej ceW DeHevee mLeeve DeHeÀveer ÒeeflemHeOee&lcekeÀ cetu³e SJeb iegCeJelee

kesÀ keÀejCe yevee Hee jner nw~

Jeevee osMeeW Üeje Dee³eeeflele ®ee³eeW kesÀ ÒekeÀej ë-

keÀ) ceO³eHetJe&ë DeefOekeÀebMele³ee DeLeex[e@keÌme Hejvleg menoer Dejye Je F&jeve pewmes

osMeeW ceW meer®eermeer keÀer mJeerkeÀe³e&lee ye{leer pee jner nw~ ³etSF& ceW, Iejsuet leewj

Hej meerìermeer ueeskeÀefÒe³e nw keÌ³eeWefkeÀ ³eneB ÒeJeemeer, Yeejleer³eeW, HeeefkeÀmleeefve³eeW

keÀer mebK³ee DeefOekeÀ nw~

Ke) efceÞeë meerìermeer ®etCe& SJeb ìtìve

ie) ueerefye³ee SJeb meerefj³ee DeLeex[e@keÌme SJeb njer ®ee³e

meb³egkeÌle Dejye Deceerjele (³et.S.F&)

³et.S.F& DeHeveer Devetþer YeewieesefuekeÀ efmLeefle Deewj ÒeeflemHeOeea jmeo Deewj

Yeb[ejCe mesJeeDeeW kesÀ ÒeeJeOeeve kesÀ keÀejCe Debleje&äêr³e ®ee³e J³eeHeej cesW cenlJeHetCe&

YetefcekeÀe efveYeelee nw efJeMes<eleewj Hej pesyesue Deueer ÖeÀer peesve ceW ogyeF& ®ee³e yeng

J³eeHeej keWÀê ([erìerìermeer) kesÀ ceeO³ece mes meyemes cenlJeHetCe& Debleje&äêr³e ®ee³e Hegveë

efve³ee&le nye keÀer efoMee ceW cenlJeHetCe& YetefcekeÀe efveYeelee nw~ ®ee³e kesÀ J³eeHeeefj³eeW kesÀ

efueS Yeb[ejCe, efceÞeCe, DeemJeeove SJeb HewkesÀefpebie nsleg yesnlejerve megefJeOeeSb Òeoeve

keÀjleer nw, ®ee³e J³eeHeejer ogyeF& keÀes Jeevee yeepeej ceW ÒeJesMe keÀjves keÀe ceneceeie&

mecePeles nw~ FmekeÀe yeepeej DeekeÀej keÀjerye 64 efceefue³eve efkeÀ0 ûee0 keÀe nw

efpemeceW mes keÀjerye 28% keÀe Hegveë efve³ee&le efkeÀ³ee peelee nw~

³et.S.F& efJeefYeVe efceÞeCe kesÀvêeW kesÀ ceeO³ece mes Fme GÐeesie keÀe cetu³e-JeOe&ve

keÀjleer nw efpemeces mes meyemes cenlJeHetCe& nw [erìerìermeer~ [erìerìermeer 35 SefMe³eeF&

SJeb DeÖeÀerkeÀer osMeeW mes ®ee³e keÀe Dee³eele keÀjleer nw SJeb 13 ®ee³e GlHeeokeÀ osmeeW

kesÀ efueS ®ee³e Yeb[ejCe keÀjleer nQ ö kesÀv³ee, Yeejle, ÞeeruebkeÀe, Fb[esvesefMe³ee, ceeueeJeer,

jJeeb[e, lebpeeefve³ee, efpecyeeyJes, FLeesefHe³ee, efJe³eleveece, vesHeeue, ®eerve SJeb F&jeve

³et.S.F&. kesÀ JewefMJekeÀ ®ee³e Hegveë efve³ee&le keÀe ueieYeie 72 ÒeefleMele keÀe Hegveë

efve³eele keÀjleer nw~ ³et.S.F&. kesÀ YeewieesefuekeÀ efJelejCe keÀe keÀjerye 87 ÒeefleMele keÀe

efveJesMe leerve osMeeW ceW ngDeeë FjekeÀ (45%) F&jeve (25%) SJeb ªme (17%) ~

³et.S.F& keÀer pevemebK³ee keÀce nesves kesÀ keÀejCe nueueebefkeÀ ®ee³e keÀe Iejsuet

yeepeej yengle yeæ[e veneR nw Hejvleg ®ee³e keÀer Hegveë efve³ee&lekeÀer ¢efä mes keÀe@HeÀer yeæ[e

yeepeej nw~ ³en yeepeej ÒeOeeve ªHe mes meerìermeer keÀe yeepeej nw efpemeceW Yeejleer³e

®ee³eeW ceW Demece meerìermeer keÀes DeefOekeÀ Hebmeo efkeÀ³ee peelee nw~ leLeeefHe HewkesÀì ®ee³e

ceW Meg× Demece meerìermeer GHeueyOe nw, ®ee³e Lewuees kesÀ yeepeej ceW cegK³eleë Yeejleer³e

Je kesÀv³eeF& ®ee³e DeLeJee ÞeeruebkeÀeF& ®ee³e keÀe efceÞeCe jnlee nw~

efceÞe Dejye ieCejep³e

efceÞe Dejye ieCejep³e keÀer Deeyeeoer 78 efceefue³eve nw, peyeefkeÀ FmekeÀe yeepeej

DeekeÀej 97 efce.efkeÀ.ûee. Deewj Òeefle J³eeqkeÌle KeHele 1.14 efkeÀ.ûee. Òeefle Je<e& nw~

ueeskeÀ efJelejCe nsleg mejkeÀej 20-25 efce.efkeÀ.ûee. ®ee³e keÀe Dee³eele keÀjleer nw

leLee Mes<e HeefjceeCe efvepeer J³eeHeeefj³eeW Üeje Dee³eeeflele neslee nw~ mejkeÀej Üeje

DeeJeM³ekeÀ ®ee³e Dee³eele keÀer cee$ee keÀe efveOee&jCe meeceev³e HeC³e DeeHetefle& ÒeeefOekeÀCe

(peer.S.Sme.meer.) Üeje efkeÀ³ee peelee nw~ ³en ®ee³e oes ueeskeÀ GHe¬eÀceeW ³eLee

cesmeme& Sue veñe efve³ee&le Deewj Dee³eele keÀcHeveer Deewj cesmeme& efceÞe efve³ee&le Deewj

59


Dee³eele keÀcHeveer kesÀ ceeO³ece mes efkeÀ³ee peelee nw~ ³es keÀcHeefve³eeb Òeefle ceen ueieYeie

2 efce.efkeÀ.ûee. ®ee³e keÀe Dee³eele keÀjleer nw~

Jele&ceeve yeepeej keÀer ceebie ÒeeLeefcekeÀ leewj Hej meer.ìer.meer. [mì Deewj HewÀefvebime

kesÀ efueS nw~ ®ee³e meJee&efOekeÀ Hemebo efkeÀ³ee peevesJeeuee Hes³e nw, GHeYeesie keÀe 95

ÒeefleMele efnmmee meer.ìer.meer.kesÀ ªHe ceW efkeÀ³ee peelee nw~ meeceev³ele³ee ®ee³eeW keÀe

Dee³eele LeeskeÀ ªHe ceW neslee nw, efpemes yeeo ceW efceefÞele keÀj Iejsuet GHeYeesie kesÀ efueS

HewkeÀ efkeÀ³ee peelee nw~ HewkesÀì ®ee³e keÀe DeuHe cee$ee ceW Dee³eele Yeer efkeÀ³ee peelee nw~

``®ee³e Lewues'' SkeÀ ueIeg SJeb ceO³ece ieefle mes efJekeÀefmele nesves Jeeuee #es$e nw~

keÀerefve³ee Deepe Yeer 84% kesÀ DeefOekeÀlece Dee³eele DebMe keÀes Leeces ngS nQ~

F&jeve

F&jeve SkeÀ ®ee³e GlHeeokeÀ osMe nw efpemekeÀe Jeeef<e&keÀ GlHeeove ueieYeie 15

efce.efkeÀ.ûee. nw~ Jeeef<e&keÀ ®ee³e GHeYeesie ueieYeie 81 efce.efkeÀ.ûee.nw (cegK³eleë

DeeLeex[eskeÌme ®ee³e) efpemekeÀer Òeefle J³eeqkeÌle Jeeef<e&keÀ KeHele ueieYeie 0.97 efkeÀ.ûee.

nw~ F&jeve DeHeveer HewoeJeej keÀe 4 ÒeefleMele efnmmee meb³egkeÌle jeä^kegÀue kesÀ osMeeW Deewj

DeHeÀieeefvemleeve, ³etS.F&. Deeefo keÀes Hegveefve&³eele keÀjleer nw~ ®etbefkeÀ F&jeveer ®ee³e efvecve

iegCeJeÊee Jeeueer nesleer nw, FmekeÀes Dee³eeeflele ®ee³eeW ceW efceefÞele efkeÀ³ee peelee nw

efpememes ³en Iejsueg yeepeej ceW GHeYeesie uee³ekeÀ yeveleer nw~

GHeYeesie ceW 90 ÒeefleMele DeeLeex[eskeÌme Deewj 10 ÒeefleMele efnmmee meer.ìer.meer.

keÀe nw~ G®®e iegCeJeÊee kesÀ meerìermeer ®ee³e meefnle ®ee³e meefnle Lewues kesÀ yeepeej ceW

Je=ef× nes jner nw~

meToer Dejye

meToer Dejye ceW ®ee³e mebmke=Àefle keÀeHeÀer cepeyetle nw, pees HeeefjJeeefjkeÀ Deewj

meeceeefpekeÀ DeJemejes keÀe SkeÀ DeefveJee³e& Debie nw~ ³eÐeefHe keÀe@HeÀer ceW leerJelej cee$eelcekeÀ

Je=ef× ueef#ele keÀer ieF& nw, Hejbleg iece& Hes³eeW ceW ®ee³e keÀes Hemebo efkeÀ³ee peelee nw~ keÀeueer

®ee³e (Devegceeefvele DeekeÀej 15 efce.efkeÀ.ûee. leLee ceO³ece Òeefle J³eeqkeÌle KeHele

0.54 efkeÀ.ûee. nw) keÀe Dee³eele Òe®egj nw~ FmeceW kesÀJeue ®eej osMeeW ³eLee-Yeejle

(15 ÒeefleMele) ÞeeruebkeÀe (29 ÒeefleMele) kesÀv³ee (13 ÒeefleMele) leLee efJe³eleveece

(12 ÒeefleMele) keÀe efnmmee kegÀue efceueekeÀj 69 ÒeefleMele nw~

GHeYeeskeÌlee cegK³eleë DeLeex[e@keÌme ®ee³e Hemebo keÀjles nQ, neueebefkeÀ meerìermeer

[mì keÀe yeepeej Yeer DeHeefjJele&veMeerue nw~

HeeefkeÀmleeve SJeb DeeHeÀieeefvemleeve ¬eÀceMeë 131 efce.efkeÀ.ûee. SJeb 0.74

efkeÀ.ûee. ÒeefleJe<e& SJeb 44 efce.efkeÀ.ûee. SJeb 1.97 efkeÀ.ûee. ÒeefleJe<e& kesÀ yeepeej

DeekeÀej SJeb Òeefle J³eeqkeÌle KeHele kesÀ meeLe Yeejleer³e ®ee³e kesÀ efve³ee&le nsleg oes

cenlJeHetCe& yeepeej nw~

efjHeesìe&Oeerve Je<e& kesÀ oewjeve Yeejle mes kegÀue efve³ee&le keÀer cee$ee 216 efce.efkeÀ.ûee.

keÀe 10 ÒeefleMele HeeefkeÀmleeve keÀes efkeÀ³ee ie³ee~

Dev³e keÀe³e&¬eÀce

21-22 peveJejer, 2013 keÀes keÀuecyees ceW Dee³eesefpele Devleje&äêr³e®ee³e GlHeeokeÀ HeÀesjce keÀer yewþkeÀ

Devleje&äêr³e ®ee³e GlHeeokeÀ HeÀesjce keÀer mLeeHevee nsleg JeeefCep³e SJeb GÐeesie

nsleg jep³e ceb$eer [e@. (Þeerceleer) [er. HegjveosMJejer kesÀ vesle=lJe ceW 15 meom³eeW kesÀ

SkeÀ Yeejleer³e ®ee³e ÒeefleefveefOeceb[ue ves ÞeeruebkeÀe kesÀ keÀesuecyees ceW 21 peveJejer

2013 keÀes Dee³eesefpele ceb$eermlejer³e yewþkeÀ ceW Yeeie efue³ee~ yewþkeÀ ceW Yeeie uesves

Jeeues Dev³e osMeeW ceW FC[esvesefMe³ee, kesÀv³ee, ceeueeyeer, jJebe[e, ÞeeruebkeÀe, F&jeve SJeb

®eerve Les~ Devleje&äêr³e ®ee³e GlHeeokeÀ HeÀesjce kesÀ mebieþve kesÀ cemeewos Hej efJe®eej-

efJeceMe& efkeÀ³ee ie³ee SJeb meom³ees ves DeHeves efvepeer mejkeÀejeW kesÀ DevegmeceLe&ve Hej Gmes

DeHeveeves keÀe Yejesmee efo³ee~ [e@. HegjveosMJejer ves keÀne efkeÀ ueeKees keÀjesæ[eW ®ee³e

keÀefce&³eeW keÀe peerJeve oebJe Hej nw SJeb meYeer ®ee³e GlHeeokeÀ jeäêW kesÀ meb³egkeÌle Òe³elve

mes ®ee³e GÐeesie meYeer HenuetDeeW mes mebOeejCeer³e nes peeSiee SJeb ®ee³e keÀefce&³eeW kesÀ

peerJeve kesÀ ceevekeÀes keÀes megOeej pee mekesÀiee~ GvneWves ®ee³e DevegmebOeeve kesÀ Henuet Hej

Yeer peesj efo³ee SJeb Jen keÀeueer ®ee³e kesÀ mJeemL³eJeOe&keÀ HenuetDeeW Hej DeefOekeÀ peesj

efo³ee~ Fme meYee ceW DeHej meef®eJe (jesHeCe) Sce Dees meer SJeb DeeF&, DeO³e#e, ìer

yees[& Yeejle, efveosMekeÀ (jesHeCe) SceDeesmeer Deeefo~ Meeefceue Les meeLe ner GÊej SJeb

oef#eCe Yeejle mes Yeejleer³e ®ee³e GÐeesie kesÀ ÒeefleefveefOe³eeW ves FmeceW Yeeie efue³ee~ ³en

Yeer efveCe&³e efue³ee ie³ee efkeÀ Devleje&äêr³e ®ee³e GlHeeokeÀ HeÀesjce keÀe cegK³eeue³e

meb¬eÀceCekeÀeueerve J³eJemLee kesÀ ªHe ceW keÀesuecyeeW, ÞeeruebkeÀe ceW jKee peeSiee~

60


61


7.1 ÒemleeJevee

Yeejle mejkeÀej Üeje peejer efJeefYeVe meebefJeefOekeÀ SJeb efJeefve³eceve DeeosMeeW kesÀ

keÀe³ee&vJe³eve nsleg yees[& keÀer Deveg%eeHeve MeeKee SkeÀ cenlJeHetCe& YetefcekeÀe efveYeeleer nw~

FmekesÀ DeefleefjkeÌle, Deveg%eeHeve MeeKee ®ee³e GÐeesie Je J³eeHeej keÀes ®ee³e mes mebyebefOele

efJeÊeer³e veerefle Je efJeefYeVe efJeefOe³eeW kesÀ efJe<e³e ceW ®ee³e GÐeesie Je J³eeHeej keÀes DeeJeM³ekeÀ

mHeäerkeÀjCe Je ceeie&oMe&ve Òeoeve keÀjleer nw~ efJeefYeVe efÜHe#eer³e Je #es$eer³e/yengHe#eer³e

keÀjej kesÀ lenle ®ee³e mebyebOeer cegÎs Je Yeejleer³e ®ee³e GÐeesie Hej GmekesÀ keÀe³ee&vJe³eve

keÀes mece³e-mece³e Hej yees[& Üeje Hejer#eCe efkeÀ³ee peelee nw leeefkeÀ Yeejle mejkeÀej

Üeje veerefle efveCe&³e efkeÀ³ee pee mekesÀ~ 2012-2013 kesÀ oewjeve Fme MeeKee Üeje

efkeÀS ieS efJeefYeVe meebefJeefOekeÀ keÀe³eeX keÀe efJeJejCe veer®es efo³ee ie³ee nw ë-

Deveg%eeHeve

DeO³ee³e - 7

efve³ee&lekeÀ Deveg%eeHeve

®ee³e (mebefJelejCe SJeb efve³ee&le) efve³eb$eCe DeeosMe 2005 kesÀ ÒeeJeOeeveeW kesÀ

Devegmeej keÀesF& Yeer J³eeqkeÌle pees ®ee³e efve³ee&lekeÀ kesÀ ªHe ceW J³eeHeej keÀjvee ®eenlee

nw, Gmes efve³ee&lekeÀ Deveg%eeHeve keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesieer~ efve³ee&lekeÀ Deveg%eeHeve kesÀ

efJeefOeceev³elee keÀer DeJeOeer peejer efleefLe mes 3 (leerve) Je<eeX nsleg ÒeYeeJeer nesieer leLee

SkeÀ yeej J³eeHeej Deveg%eeHeve keÀes ³eefo veJeerke=Àle efkeÀ³ee peelee nw lees Jen veJeerkeÀjCe

efleefLe mes Deewj leerve Je<eeX kesÀ efueS efJeefOeceev³e jnsieer yeMelex J³eeHeej Deveg%eeHeve

efJeefOeceev³e DeJeefOe kesÀ oewjeve efveuebefyele Je jÎ ve nes~ Òel³eskeÀ Deveg%eeqHleOeejer ®egBefkeÀ

efve³ee&lekeÀ nw, ³eefo DeHeves J³eeHeej Deveg%eeHeve keÀes mLee³eer Deveg%eeHeve ceW HeefjJeefle&le

keÀjvee ®eenlee nw lees efÜleer³e Òeefle ceW SkeÀ DeeJesove ÒeHe$e ``Ke'' ceW YejkeÀj

J³eeHeej Deveg%eeHeve keÀer efJeefOeceev³elee DeJeefOe kesÀ meceeHeve kesÀ 3 (leerve) ceen mes

HetJe& Deveg%eeHeve ÒeeefOekeÀejer keÀes keÀjvee nesiee~ Ssmee DeeJesove ÒeeHle nesves kesÀ HeM®eele

Deveg%eeHeve ÒeeefOekeÀejer Gme Deveg%eeHeve keÀes mLeeF& Deveg%eeHeve ceW yeoue osieer

yeMelex -

keÀ) J³eeHeej Deveg%eeqHleOeejer efve³ee&lekeÀ nw~

Ke) Ssmes Deveg%eeqHleOeejer ves ®ee³e DeefOeefve³ece, 1953 ³ee ®ee³e efve³ece,

1954 ³ee ìer yees[& GHe efJeefOe 1955 kesÀ ³ee DeefOeefve³ece kesÀ lenle yevee³es ieS

efkeÀmeer Dev³e DeeosMe kesÀ ÒeeJeOeeveeW keÀe GuuebIeve veneR efkeÀ³ee nw~

ie) iele leerve Je<eeX kesÀ oewjeve efJeefOeceev³e J³eeHeej Deveg%eeHeve OeejCe keÀjves

Jeeues efve³ee&lekeÀ meueevee ®ee³e efve³ee&le keÀer cee$ee 1,00,000 efkeÀ.ûee. mes keÀce ve

nes~ Ssmee mLeeF& Deveg%eeHeve ÒeHe$e peer ceW mJeerke=Àle efkeÀ³ee peelee nw~ DeeJesokeÀ Üeje

2500/- (oes npeej Heeb®e meew ªHeS) MegukeÀ keÀe Yegieleeve keÀjvee nesiee leeefkeÀ

DemLee³eer efve³ee&lekeÀ Deveg%eeHeve keÀes mLee³eer Deveg%eeHeve ceW yeouee pee mekesÀ~

leeefuekeÀe-1 2011-12 SJeb 2012-13 kesÀ oewjeve DemLee³eer efve³ee&lekeÀ Deveg%eeHeve keÀer efmLeefle ë

¬eÀce. meb. efve³ee&lekeÀ Deveg%eeHevepeejer Deveg%eeHeve (mebK³ee) SkeÀef$ele jeefMe

( )peejer Deveg%eeHeve

(mebK³ee)

SkeÀef$ele jeefMe( )

2011-12 2012-13

1.

2.

efJeefOeceev³e veJeerve Deveg%eeHeve

(DemLee³eer)

Deveg%eeHeve keÀe veJeerkeÀjCe

(DemLee³eer)

101 101000/- 91 91000/-

60 60000/- 70 70000/-

62


efoveebkeÀ 01-04-2012 mes 31-03-2013 lekeÀ keÀer DeJeefOe kesÀ oewjeve

01 (SkeÀ) mLee³eer Deveg%eeHeve keÀer leguevee ceW 01 (SkeÀ) efve³ee&lekeÀ keÀe Deveg%eeHeve

mLee³eer Deveg%eeHeve ceW yeouee ie³ee~ mLee³eer efve³ee&lekeÀeW keÀe Deveg%eeHeve (iewj-efve<Heeove

SJeb/DeLeJee efJeJejCeeW keÀer iewj-ÒemlegeflekeÀjCe kesÀ yeeyeo) ®etkeÀ nesves Hej ìer yees[&

Üeje 157 efve³ee&lekeÀ Deveg%eeHeveeW keÀes jÎ keÀj efo³ee ie³ee nw~

7.3 efJelejkeÀ Deveg%eeHeve ë

®ee³e (mebefJelejCe Je efve³ee&le) efve³eb$eCe DeeosMe, 2005 kesÀ lenle Yeejle

mejkeÀej ves 1-4-2005 mes ®ee³e efJelejkeÀ Deveg%eeHeve keÀes ÒemleeefJele efkeÀ³ee nw~

DeevleefjkeÀ efye¬eÀer ³ee Hegveë efve³ee&le nsleg ®ee³e Dee³eele keÀjves nsleg efJeefOeceev³e efve³ee&lekeÀ

Deveg%eeHeve OeejCe keÀjves Jeeues meYeer ®ee³e efve³ee&lekeÀeW keÀes ³en peejer efkeÀ³ee ie³ee~

efJelejkeÀ Deveg%eeHeve nsleg MegukeÀ 2500/- (oes npeej HeeB®e meew ªHeS) nw~ Je<e&

2012-13 kesÀ oewjeve peejer efJelejkeÀ Deveg%eeHeve keÀer mebK³ee 7 (meele) nw Deewj

Deveg%eeHeve kesÀ mece#e mebûeefnle MegukeÀ 17,500/- (me$en npeej HeeB®e meew

©HeS) nw~ Je<e& 2011-12 kesÀ oewjeve peejer efJelejkeÀ Deveg%eeHeve 8 (Deeþ) Leer

Deewj Deveg%eeHeve kesÀ mece#e mebûeefnle MegukeÀ 20,000/- (kesÀJeue yeerme npeej)

Leer~

7.4 ®ee³e DeJeMes<e Deveg%eeHeve

®ee³e DeJeMes<e Deveg%eeHeve SJeb veJeerkeÀjCe Hej ®ee³e DeJeMes<e (efve³eb$eCe)

DeeosMe, 1959 kesÀ ÒeeJeOeeveeW kesÀ Devegmeej efJe®eej efkeÀ³ee peelee nw~ ®ee³e DeJeMes<e

(efve³eb$eCe) DeeosMe, 1959 keÀe ÒecegKe GÎsM³e DeJeMes<e kesÀ otªHe³eesie keÀes jeskeÀvee

leLee ®ee³e DeJeMes<e kesÀ efveHeìeve keÀes efve³eefcele keÀjvee, efpememes GmekeÀe ueeYeoe³ekeÀ

GÎsM³eeW kesÀ efueS GHe³eesie nes mekesÀ~ leovegmeej mener J³eeqkeÌle³eeW keÀes ner efpeveceW

DeJeMes<e ¬esÀlee leLee efJe¬esÀlee Meeefceue nw, kesÀ DeeJesove He$eeW kesÀ DevJes<eCe leLee

pee@®e kesÀ yeeo ner Deveg%eeHeve peejer efkeÀS peeles nQ~ Fme DeeosMe kesÀ Devegmeej keÀesF&

Yeer J³eeqkeÌle ve lees ®ee³e DeJeMes<e Kejerosiee ve YeC[ejCe keÀjsiee, ve efye¬eÀer keÀjsiee,

Deiej Jen Fme mecyevOe ceW ìer yees[& Üeje peejer efkeÀS ieS Deveg%eeHeve keÀer MeleeX leLee

efveyebOeveeW keÀe Heeueve veneR keÀjlee nw~ ®ee³e DeJeMes<e meeceev³eleë kesÀHeÀerve Deewj

FvmeìQì ®ee³e efvecee&leeDeeW Üeje Òe³eesie keÀer peeleer nw~

kesÀHeÀerve efJeefvecee&leeDeeW nsleg ®ee³e DeJeMes<e keÀe Òe³eesie efJeÒeeke=Àle lejerkesÀ mes

Òe³egkeÌle neslee nw peyeefkeÀ FbmìQì ®ee³e nsleg efJeefvecee&lee iewj efJeÒeeke=ÀeflekeÀ ®ee³e DeJeMes<e

keÀe Òe³eesie keÀjlee nw~ peye v³etefì^³esvì Je pewJe GJe&jkeÀ kesÀ efJeefvecee&leeDeeW Üeje iewj

efJeÒeeke=Àle ®ee³e DeJeMes<e keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee peelee nw~ ®ee³e DeJeMes<e Deveg%eeHeve

efveueeqcyele DeLeJee efvejmle ve nesves keÀer efmLeefle ceW peejer nesves Jeeues Je<e& kesÀ 31

efomebyej, lekeÀ JewOe jnleer nw SJeb Òel³eskeÀ Je<e& veJeerke=Àle keÀer pee mekeÀleer nw~ Je<e&

2012-13 ces 80 veS Deveg%eeHeve peejer ngS FmekesÀ yeeyele 8,000/- mebûenerle

ngS leLee 997 Deveg%eeHeve veJeerke=Àle efkeÀS ieS efpemeceW kegÀue 49,850/- MegukeÀ

kesÀ ªHe ceW mebûenerle ngS peyeefkeÀ Je<e& 2011-12 kesÀ oewjeve 93 veS ®ee³e

DeJeefMe<ì Deveg%eeHeve peejer ngS (mebûenerle jeefMe 9300/- leLee 742 Deveg%eeHeve

veJeerke=Àle (mebûenerle jeefMe 37,100/-) efkeÀS ieS Les~

31-08-2001 keÀes ngS mebMeesOeve kesÀ Devegmeej ketÀvetj Je iegJeeneìer (Jele&ceeve

ceW peesjneì ceW mLeeveebleefjle) ceW efmLele ìer yees[& kesÀ Deeb®eefuekeÀ keÀe³ee&ue³e Yeer ®ee³e

DeJeMes<e Deveg%eeHeve peejer keÀj jns nQ leLee efvepe-efvepe keÀe³ee&ue³e Üeje DeeJesove

ÒeeHle keÀjves kesÀ ceeceues ceW ®ee³e DeJeMes<e Deveg%eeHeve veJeerke=Àle keÀj jns nQ~

05-03-2002 mes ÒeYeeJeer mebMeesOeve kesÀ Devegmeej ®ee³e DeJeMes<e Je lew³eej ®ee³e

keÀer v³etvelece cee$ee 2:100 efkeÀ.ûee. kesÀ DevegHeele ceW nesveer ®eeefnS peye HewÀkeÌìêr ceW

®ee³e HeefÊe³eeW, keÀefue³eeW Je kewÀcesefue³eemeeF&vesefmeme (Sue) Dees kegÀCìpes HeewOes keÀer

vejce ìnefve³eeW mes Òeke=Àefcele nesleer nw~

leeefuekeÀe-2 Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve ®ee³e DeJeefMeä Deveg%eeHeve kesÀ veJeerkeÀjCe/efveie&ceCe keÀer efmLeefle efvecveJele metef®ele nw ë

#es$e 100/- keÀer oj mes peejerveS Deveg%eeHeve

kegÀue

GÊej Yeejle

oef#eCe Yeejle

DeefKeue Yeejle

62 6200/- 735 36750/- 42950/-

18 1800/- 262 13100/- 14900/-

80 8000/- 997 49850/- 57850/-

50/- keÀer oj mes veJeerke=Àle Deveg%eeHeve

mebK³ee jeefMe ( ) mebK³ee jeefMe ( ) jeefMe ( )

63


7.5 HebpeerkeÀjCe ö men-meom³elee ÒeceeCeHe$e (Deej.meer.Sce.meer.)

LeeskeÀ ®ee³e, HewkesÀì ®ee³e LewueeW SJeb FvmìQì ®ee³e kesÀ Òel³eskeÀ Hebpeerke=Àle efve³ee&lekeÀ

keÀes HebpeerkeÀjCe men meom³elee ÒeceeCeHe$e ÒeeHle keÀjves nsleg ìer yees[& kesÀ Heeme

Hebpeerke=Àle nesvee Heæ[lee nw efpememes efkeÀ GvnW Yeejle mejkeÀej keÀer Dee³eele efve³ee&le

veerefle kesÀ lenle Dee³eele/efve³ee&le ueeYe keÀer nkeÀoejer ÒeeHle nes~ Ssmes Hebpeerke=Àle

efve³ee&lekeÀeW keÀes HebpeerkeÀjCe men meom³elee ÒeceeCeHe$e efveëMegukeÀ DeeOeej Hej efoS

peeles nQ~ efoveebkeÀ 01-04-2012 mes 31-03-2013 lekeÀ Hebpeerke=Àle efve³ee&lekeÀeW

keÀer mebK³ee efpevneWves HebpeerkeÀjCe men meom³elee ÒeceeCeHe$e ÒeeHle keÀer nw, 25 jner~

keÀefLele DeJeefOe kesÀ oewjeve DeejmeerScemeer veJeerkeÀjCe keÀer kegÀue mebK³ee 61 jner~

7.6 ®ee³e (efJeHeCeve) efve³eb$eCe DeeosMe ë

®ee³e (efJeHeCeve) efve³eb$eCe DeeosMe 1984 kesÀ ÒeeJeOeeveeW kesÀ DevegªHe efkeÀmeer

J³eeqkeÌle Üeje efve³ebef$ele DeLeJee ®ee³e efJeefvecee&Ce FkeÀeF& kesÀ ceeefuekeÀ kesÀ ª ceW ìer

yees[& Üeje JewOe HebpeerkeÀjCe nesves Hej ®ee³e efJeefvecee&Ce mebyebOeer ieefleefJeefOe³eeB keÀj

HeeSiee~

®ee³e (efJeHeCeve) efve³eb$eCe DeeosMe 1984 kesÀ ÒeeJeOeeveeW kesÀ lenle mìskeÀ

nesu[jeW pewmes efJeefvecee&lee veerueeceer Dee³eespekeÀ Je oueeueeW keÀes Yeeieeroejer/veerueeceerkeÀÊee&

®ee³e efJeefvecee&Ce SJeb/³ee menYeeefielee veerueeceer Dee³eespeve keÀjves mes HetJe& ìer yees[& mes

HebpeerkeÀjCe/Deveg%eeHeve ÒeeHle keÀjvee DeHesef#ele nw Hejvleg cegK³e mìskeÀ nesu[j ³eLee

¬esÀlee pees efkeÀ veerueeceer ÒeCeeueer ceW cenlJeHetCe& YetefcekeÀe efveYeeles nw, GkeÌle DeeosMe kesÀ

lenle Heb®eerkeÀjCe kesÀ #es$eeefOekeÀej mes yeenj nw~ DeleSJe, ¬esÀleeDeeW mes ®ee³e kesÀ

¬eÀ³e Hej keÀesF& Yeer met®evee ÒeeHle keÀjves nsleg keÀesF& Yeer keÀevetveer ÒeeJeOeeve veneR nw pees

efkeÀ veerueeceer kesÀvêeW mes ³ee yeeieeveeW mes meerOee ®ee³e Kejeroles nQ~ ÒeeLeefcekeÀ mlej Hej

kegÀue uesve-osve ceW HeejoefMe&lee mLeeefHele keÀjves nsleg (®ee³e veerueeceer Je Òel³e#e ¬eÀ³e)

³en DeeJeM³ekeÀlee cenmetme efkeÀ³ee ie³ee efkeÀ ìer yees[& meefnle ¬esÀleeDeeW keÀe HebpeerkeÀjCe

DeeJeM³ekeÀ nes~

®ee³e nsleg iegCeJeÊee Heeueve leLee efJeefvecee&leeDeeW Je njer ®ee³e HeefÊe³eeW kesÀ ÒeeHeCe/

DeeHetefle& ceW ueies ueIeg ®ee³e DelHeeokeÀeW kesÀ efJe<e³e ceW ìerScemeerDees 1984 ceW keÀesF&

ÒeeJeOeeve veneR nQ~ Deleë GHe³eg&keÌle efnleeW keÀes O³eeve ceW jKeles ngS ìerScemeerDees

1984 kesÀ DeefOe¬eÀceCe keÀjles ngS ìerScemeerDees 2003 keÀe ÒeK³eeHeve 01 peveJejer,

2003 keÀes efkeÀ³ee ie³ee efpemekesÀ efvecveefueefKele ÒeOeeve ue#eCe nw ë-

keÀ) oueeueeW Je veerueeceer Dee³eespekeÀeW kesÀ Deveg%eeHeve SJeb HegÀìkeÀj ®ee³e

kesÀ efJeefvecee&leeDeeW kesÀ HebkeÀpeerkeÀjCe nsleg efJeÐeceeve ÒeeJeOeeve meefnle LeeskeÀ ®ee³e kesÀ

efJeefvecee&leeDeeW SJeb ¬esÀleeDeeW keÀe HebpeerkeÀjCe~

Ke) efJeefvecee&leeDeeW kesÀ HebpeerkeÀjCe kesÀ jÎkeÀjCe nsleg efJeÐeceeve ÒeeJeOeeve

meefnle ¬esÀleeDeeW kesÀ HebpeerkeÀjCe keÀe jÎkeÀjCe/efveuebyeve ë

ie) efJeefvecee&leeDeeW/¬esÀleeDeesb Je oueeueeW Üeje HeerSSHeÀS DeefOeefve³ece,

1954 /SHeÀSmeSceSDeeF& kesÀ lenle efveOee&efjle ®ee³e keÀer iegCeJeÊee ceevekeÀeW keÀe

Heeueve~

Ie) ®ee³e keÀer HeefÊe³eeW kesÀ DeeHetefle&keÀejeW SJeb ®ee³e efJeefvecee&leeDeeW kesÀ yeer®e

lew³eej ®ee³e kesÀ efJe¬eÀ³e mes ÒeeHle Deeceoveer kesÀ DeeOeej Hej efJe¬eÀ³e Deeceoveer keÀer

Yeeieeroejer nsleg cetu³e Yeeieeroejer met$e keÀe efveOee&jCe~

*) Hebpeerke=Àle kesÀleeDeeW (efpemeceW keÀefceMeve SpeWì DeLeJee Òesef<eleer Meeefceue

nw) keÀes Hebpeerke=Àle efJeefvecee&leeDeeW Üeje Òel³e#e ªHe mes GHeYeeskeÌleeDeeW keÀes efvepeer

efjìsue DeeGìuesì DeLeJee yeéskeÀjeW Üeje efJe¬eÀ³e keÀes íesæ[keÀj meeJe&peefvekeÀ veerueeceer

kesÀ yeenj lew³eej ®ee³e kesÀ efJe¬eÀ³e nsleg ÒeeJeOeeve~

®e) HeerSHeÀS ceevekeÀ kesÀ DevegªHe ®ee³e keÀer Hegefä megefveefM®ele keÀjves kesÀ

efueS mebefoiOe ®ee³e mes vecetves keÀer JeeHemeer nsleg ÒeeJeOeeve~

ìerScemeerDees keÀe KeC[ 13 meeJe&peefvekeÀ veerueeceer ÒeCeeueer keÀer o#elee keÀes

megOeejves kesÀ efueS Deveg%eeHeve ÒeeefOekeÀejer keÀes veerueeceer Dee³eespekeÀeW/oueeueeW keÀes

efveosMe peejer keÀjves ceW meceLe& yeveelee nw~ meef®eJe, yeeefCep³e Je GÐeesie ceb$eeue³e,

Yeejle mejkeÀej kesÀ mlej Hej ®e®ee& kesÀ GHejevle ìer yees[& ves ®ee³e kesÀ ÒeeLeefcekeÀ

efJeJeCeve Hej DeO³e³eve keÀjves nsleg HejeceMe&oelee efve³egkeÌle efkeÀ³ee efpevneWves efvecveefueefKele

megPeeJe efoS ë-

keÀ) ®ee³e kesÀ ÒeeLeefcekeÀ efJeHeCeve nsleg ÒeOeeve JeenkeÀ kesÀ ªHe ceW veerueeceer

ÒeCeeueer kesÀ mebj#eCe keÀer DeeJeM³ekeÀlee~

Ke) veerueeceer megOeej Je keÀe³ee&vJe³eve DeûeleeDeeW keÀer DeeJeM³ekeÀlee~

ie) veerueeceer ceW efJeefJeOelee keÀe me=peve (FueskeÌì@eefvekeÀ veerueeceer kesÀ mebJeOe&ve

meefnle)~

Ie) megOeejesÊej cegÎs~

HejceeMe&oeleeDeeW keÀer efmeHeÀeefjMeeW kesÀ DeeOeej Hej, ®ee³e (efJeHeCeve) efve³eb$eCe

DeeosMe, 2003 kesÀ KeC[ 13 kesÀ ÒeeJeOeeveeW kesÀ lenle meYeer ueeskeÀ ®ee³e veerueeceer

Dee³eespekeÀeW keÀes 06-01-2003 keÀes veerueeceer ÒeCeeueer keÀer o#elee keÀes megOeejves

kesÀ efueS efvecveefueefKele veerueeceer efve³eceeW kesÀ HeefjHeeueve nsleg efveosMe peejer efkeÀS ë-

keÀ) kewÀìuee@ie meceeHeve mece³e~

Ke) HetJe&-mebHeoe efJe¬eÀ³e keÀer ÒemleeJevee~

ie) efyeef[bie keÀer GVeefle oj~

Ie) yeesueer keÀe Hegveë cetêCe

64


*) MeerIe´ efleefLe

®e) Òeefle uee@ì vecetves efvekeÀeueves keÀe HeefjceeCe

í) ve efyekeÀer JemlegDeeW keÀe Hegveë cetêCe leLee Hegveë cegefêle uee@ì nsleg vecetves

kesÀ HeefjceeCe~

pe) uee@ì efJeYeepeve

Pe) Òee@keÌmeer yeesueer~

_e) uee@ì keÀer JeeHemeer

ì) ve efyekeÀer ueeìes keÀe efJe¬eÀ³e~

þ) Yeb[eieej ÒeYeejeW keÀe Yegieleeve

Fve Hej ìer yees[& Üeje efveosMe peejer efkeÀ³ee ie³ee (keÀ) kewÀìuee@ie meceeHeve mece³e

(Ke) HetJe& mebHeoe mes efJe¬eÀ³e keÀer ÒemleeJevee (ie) efyeef[bie kesÀ efJekeÀeme keÀer oj (Ie)

yeesueer keÀe Hegveë cegêCe (*) MeerIe´ efleefLe (®e) Òeefle Jemleg mewcHeue cee$ee keÀes efvekeÀeuevee

(í) veneR efyekeÀer JemlegDeeW keÀe Hegveë cegêCe leLee Hegveë cegefêle Jemleg nsleg mewcHeue

cee$ee pees efkeÀ mebJ³eJenej mece³e leLee ueeiele keÀer keÀceer uee³esieer Je veerueeceer ieefle

keÀes leerJe´ keÀjsieer~

(pe) uee@ì kesÀ efJeYeepeve (Pe) Òee@keÌmeer yeesueer nsleg ÒeefleceevekeÀ efpevekeÀe

GÎsM³e veerueeceer ÒeCeeueer ceW ÒeeflemHeOee& megeeqM®ele keÀjvee leLee efJeMes<eªHe mes ueIeg

leLee ceO³ece efJe¬esÀleeDeeW Je ¬esÀleeDeeW kesÀ lenle DeefOekeÀlece meePesoejer keÀes Òeeslmeeefnle

keÀjvee~

(ì) uee@ì kesÀ DeenjCe mes mebyebefOele ÒeefleceevekeÀ veerueeceer ceW ¬esÀleeDees keÀer

Yeeieerleejer keÀes Glmeeefnle keÀjleer nQ, pees efkeÀ efJe¬esÀleeDeeW keÀes kesÀìuee@efiebie kesÀ

HeM®eeled veerueeceer mes DeHeveer JemlegSb nìeves keÀe efveJeejCe keÀjsieer~ JemlegDeeW keÀer

JeeHemeer ¬esÀleeDeeW kesÀ efueS DemegefJeOeepevekeÀ efmLeefle kesÀ ªHe ceW keÀejiej efme× ngF& nw

pees efkeÀ efJe¬eÀ³e mes HetJe& ner efJe¬esÀleeDeeW keÀes DeHeveer JemlegSb nìeves keÀer Devegceefle osleer

nw~ efpemekesÀ ®eueles veerueeceer mes DeeJeM³ekeÀ ®ee³e ¬esÀlee veneR Kejero mekeÀles~

(þ) veneR efyekeÀer uee@ì keÀer efye¬eÀer mes mebyebefOele ÒeefleceevekeÀ yeepeej cetu³e

Keespe kesÀ efueS yeeOekeÀ meeefyele nes jne Lee keÌ³eeWefkeÀ ³en SkeÀ mes SkeÀ efJe¬eÀ³e nsleg

ueef#ele Lee SJeb ¬esÀlee meom³eeW mes ÒeeflemHeOee& nsleg cegkeÌle veneR Lee~

[) Yeb[eieej Yeeæ[es kesÀ Yegieleeve mes mebyebefOele efve³ece veerueeceer mes mecye×

oueeueeW keÀer mesJeeDeeW meefnle efJeefvecee&lee (¬esÀlee) Üeje jKeer ieF& Yeb[eieej ceeefuekeÀeW

keÀes os³e Yeb[eieej ÒeYeej keÀer ÒeeeqHle keÀes Deeéemle keÀjlee nw~ ³en efkeÀmeer Yeer lejn

¬esÀleeDeeW keÀes ÒeYeeefJele veneR keÀjleer, ®etBefkeÀ veerueeceer efye¬eÀer kesÀ Devegmeej ¬esÀleeDeeW

keÀe Yegieleeve Yeb[eieej ÒeYeejeW keÀes keÀeìkeÀj oueeueeW Üeje efJe¬esÀleeDeeW keÀes efo³ee

peelee nw~ ³en ÒeCeeueer 4/5 Je<e& HetJe& Leer Jele&ceeve ³ee SJeb Gmeer ÒeCeeueer keÀer Hegveë

ÒemleeJeveeW ¬esÀleeDeeW kesÀ efnleeW keÀes ÒeYeeefJele efkeÀS efyevee Yeb[eieej ceeefuekeÀeW keÀes

ueeYe HengB®eeSiee~

leovegmeej, Yeejle mejkeÀej ves ®ee³e (efJeHeCeve) efve³eb$eCe DeeosMe, 2003

osKeW DeefOemet®evee meb. Sme.Dees. 247 (F&.) efoveebkeÀ 28/2/2003 SJeb meb.

Sme.Dees. 430 (F&) efoveebkeÀ 10-04-2003 keÀes mebMeesefOele efkeÀ³ee ie³ee pees efkeÀ

efvecveefueefKele Òe³eespeve nsleg nw ë-

1) HetJe& efveOee&efjle meeþ efoveeW kesÀ mLeeve Hej 01-01-2003 mes 90

efoveeW kesÀ Yeerlej efJeefvecee&leeDeeW Je ¬esÀleeDeeW keÀes Hebpeerke=Àle efkeÀ³ee peevee~

2) 50% lekeÀ Deveg%eeHeve MegukeÀ /HebpeerkeÀjCe MegukeÀ keÀes keÀce keÀjvee~

3) ¬esÀleeDeeW Üeje efJeJejCe ÒemlegleerkeÀjCe nsleg DeJeefOe keÀes yeouevee pees

efkeÀ ceeefmekeÀ mes $ewceeefmekeÀ keÀj efo³ee pee³esiee~Yeejle mejkeÀej ves ®ee³e (efJeHeCeve)

efve³eb$eCe DeeosMe 2003 keÀes mebMeesefOele efkeÀ³ee nw osKeW DeefOemet®evee meb. Sme.Dees.

270 (F&.) efoveebkeÀ 27/02/2004 efpemeceW Deveg®íso 30 ìerScemeerDees keÀe

mebMeesOeve Keespe Je peyleer mes mebyebefOele He×efle nw pees efkeÀ cetu³e met$e efveOee&jCe Je

DevegHeeueve mebyebOeer nw~

7.7 ®ee³e efvecee&Ce FkeÀeF& keÀe HebpeerkeÀjCe ë

ìerScemeerDees 1984 kesÀ ÒeeJeOeeveeW kesÀ lenle F®ígkeÀ DeeJesokeÀesb keÀes keÀesF&

HebpeerkeÀjCe MegukeÀ veneR osvee Heæ[lee Lee~ ìerScemeerDees 2003 ceW ³en ÒeeJeOeeve nw

efkeÀ ìer yees[& mes HebpeerkeÀjCe ÒeeHle keÀjves nsleg ®ee³e efJeefvecee&Ce FkeÀeF&³eeW Üeje HebpeerkeÀjCe

MegukeÀ ( 2500/- keÀer oj mes) pecee keÀjvee nesiee~ meceer#eeOeerve Je<e& kesÀ oewjeve

ìer yees[& ves ®ee³e efJeefvecee&Ce FkeÀeF³eeW kesÀ He#e ceW 20 HebpeerkeÀjCe Òeoeve efkeÀS~

01.04.2012 mes 31.03.2013 keÀer DeJeefOe kesÀ oewjeve ®ee³e efJeefvecee&Ce FkeÀeF&

HebpeerkeÀjCe mes kegÀue mebûenerle jeefMe 50,000/- (kesÀJeue He®eeme npeej ©HeS)

nw~

7.8 veerueeceer Dee³eespekeÀeW/veerueeceer oueeueeW keÀe HebpeerkeÀjCe

®ee³e (efJeHeCeve) efve³eb$eCe DeeosMe 2003 keÀe KeC[ 9 ³en DevegyebefOele

keÀjlee nw efkeÀ ìer yees[& Üeje ÒeeHle ueeFmeWme kesÀ DeefleefjkeÌle keÀesF& Yeer ®ee³e veerueeceer

Dee³eespekeÀ DeHeves efve³eb$eCeeOeerve meeJe&peefvekeÀ ®ee³e veerueeceer kesÀ Dee³eespeve, nesefu[bie

keÀe J³eJemee³e veneR ®euee HeeSiee~ Ssmes Deveg%eeHeve ÒeefleJe<e& veyeerke=Àle efkeÀS peeles nQ

SJeb Òel³eskeÀ Je<e& kesÀ 31 efomecyej lekeÀ JewOe jnlee nw~ meceer#eeOeerve Je<e& kesÀ oewjeve

ìer yees[& ves 06 (ín) veerueeceer Dee³eespekeÀeW kesÀ He#e ceW keÀesF& ve³ee Deveg%eeHeve peejer

veneR efkeÀ³ee ie³ee~ meceer#eeOeerve DeJeefOe kesÀ oewjeve veJeerkeÀjCe nsleg kegÀue mebûenerle

jeefMe 3,000/- (leerve npeej kesÀJeue) ( 500/- keÀer oj mes) Leer~

65


ìerScemeerDees 2003 keÀe Keb[ 10 ³en DebkegÀMeueielee nw efkeÀ ìer yees[& mes

peejer Deveg%eeHeve ÒeeHle efkeÀS efyevee keÀesF& Yeer J³eeqkeÌle ®ee³e veerueeceer kesÀvê ceW oueeueer

keÀe J³eJemee³e veneR ®euee mekesÀiee~ Ssmes Deveg%eeHeve Òel³eskeÀ Je<e& 31 efomecyej lekeÀ

JewOe nesiee SJeb Jeeef<e&keÀ ªHe mes veJeerke=Àle efkeÀ³ee peevee DeHesef#ele nw~ Je<e&

2012-13 kesÀ oewjeve ìer yees[& ves 20 oueeueeW kesÀ Deveg%eeHeve veJeerke=Àle efkeÀS SJeb

keÀesF& Yeer mJe®í Deveg%eeHeve oueeueeW kesÀ He#e ceW peejer veneR efkeÀ³ee ie³ee~ Fme DeJeefOe

kesÀ oewjeve kegÀue mebûenerle jeefMe 10,000/- (ome npeej ªHeS kesÀJeue) ÒeeHle

keÀer ieF&~

7.9 F&-veerueeceer keÀer efmLeefle efpemeceW DeefKeue Yeejleer³e veerueeceerMeeefceue ë-

Henueer yeej Yeejle ceW FueskeÌìêefvekeÀ veerueeceer keÀe MegYeejbYe ngDee~ Dev³e ®ee³e

GlHeeovekeÀejer osMeeW ceW cewvegDeue {bie DeLee&le `DeeGì ¬eÀeF&'' ÒeCeeueer kesÀ ceeHe&Àle

veerueeceer kesÀ ceeO³ece mes ®ee³e keÀe efJe¬eÀ³e peejer jne~

®ee³e keÀer F&-veerueeceer mes HeÀe³eos ë

● Jesye DeeOeeefjle veerueeceer kesÀ ®eueles efJe¬esÀleeDeeW keÀer J³eeHekeÀ

ÒeefleYeeefielee~

● efkeÀmeer Yeer veerueeceer meYeeieej ceW meerefcele peien kesÀ keÀejCe meerefcele

mebK³ee ceW keÀeef³ekeÀ veerueeceer ÒeCeeueer ceW yeesueerkeÀlee&/¬esÀleeDeeW keÀer J³eeHekeÀ ÒeefleYeeefielee

nsleg F&-veerueeceer megefJeOee Òeoeve keÀjleer nw~

● F&-veerueeceer v³ee³e mebiele cetu³eeW keÀes DeeMJemle keÀjleer ®etbefkeÀ

F&-veerueeceer GlHeeo kesÀ iegCeJeÊee keÀes O³eeve ceW jKeles ngS SkeÀ Jeebefíle cetu³e mlej

Hej DeeJeM³ekeÀ GlHeeo ¬eÀ³e keÀjves nsleg ¬esÀlee/yeesueerkeÀlee& keÀes megefJeOee Òeoeve

keÀjlee nw, GkeÌle GlHeeo kesÀ meeceefûekeÀ ceebie-Hetefle& mlej keÀes osKelee nw SJeb efkeÀmeer

Yeer mece³e Hej ¬eÀ³e nsleg ÒeeHle GlHeeo nsleg ¬esÀlee kesÀ G®®elece DeeJeM³ekeÀlee meercee

kesÀ mlej keÀes megefJeOee Òeoeve keÀjvee~

● veerueeceer ¬eÀ³e met®evee kesÀ ÒemeejCe ceW megOeej~

● HetJe& veerueeceer, veerueeceer He×efle Je veerueeceer keÀe³e&keÀueeHeeW kesÀ efueS

mebJ³eJenej mece³e Je ueeiele ceW keÀìewleer~

● veerueeceer Feflenme Je GmekesÀ efJeMues<eCe keÀe Deemeeveer mes GHeueeqyOekeÀjCe

nsleg ¬esÀleeDeeW Je Dev³e mìe@keÀ nesu[ejeW keÀes ³eespevee cegnw³ee keÀjevee~

17 petve, 2009 mes ®etCe& keÀesefì kesÀ ®ee³e nsleg 100 ÒeefleMele F&-veerueeceer kesÀ

meerOes ÒemeejCe keÀe ÒeejbYe nes ie³ee Lee~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle 8 DeÒewue, 2010 mes

meerìermeer HeÊes keÀer ®ee³e nsleg 100 ÒeefleMele F&-veerueeceer keÀe ÒeejbYe nes ie³ee nw~

leeefuekeÀe-3 ueeF&Je F&-veerueeceer keÀe efJeJejCe efvecveJele nwë-

keÀesuekeÀelee

iegJeeneìer

efmeueeriegæ[er

peueHeeF&iegæ[er

keÀes®eerve

ketÀvetj

keÀes³ecyeìtj

veerueeceer kesÀvê ueeF&ye F&-veerueeceer keÀer efmLeefle

20/21 pegueeF& 2011 mes DeLeex[ekeÌme ®ee³e HeÊeer nsleg, 3 DeÒewue 2010 mes meerìermeer HeÊeer nsleg, ceF& 2012 mes

keÀeBieæ[e ®ee³e, SJeb meYeer ®etCe& nsleg 100% ueeF&Je F& veerueeceer

5 peveJejer 2010 mes meerìermeer HeÊeer SJeb DeLeex[ekeÌme HeÊeer ®ee³e SJeb 20 ceF& 2009 mes meYeer ®etCe& ®ee³e nsleg 100%

ueeF&Je F&-veerueeceer

8 DekeÌìgyej 2010 mes HeÊeer SJeb ®etCe& ®ee³e oesveeW kesÀ efueS HetCe& FueskeÌìêefvekeÀ veerueeceer

9 ceF& 2012 mes HeÊeer SJeb ®etCe& ®ee³e oesveeW kesÀ efueS HetCe& FueskeÌìêefvekeÀ veerueeceer

14 pegueeF& 2009 mes HeÊeer SJeb ®etCe& ®ee³e oesveeW kesÀ efueS HetCe& FueskeÌìêefvekeÀ veerueeceer

7 pegueeF& 2009 mes HeÊeer SJeb ®etCe& ®ee³e oesveeW kesÀ efueS HetCe& FueskeÌìêefvekeÀ veerueeceer

8 ceF& 2009 mes HeÊeer SJeb ®etCe& ®ee³e oesveeW kesÀ efueS HetCe& FueskeÌìêefvekeÀ veerueeceer

** oeefpe&efuebie HeÊeer omleer leewj Hej yes®eer peeleer nw~

66


leeefuekeÀe-4 Je<e& 2011-12 keÀer leguevee ceW Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve F&-veerueeceer kesÀ Üeje ®ee³e keÀe efJe¬eÀ³e ë-

veerueeceer kesÀvê DeÒewue, 2012 mes cee®e&, 2013 DeÒewue, 2011 mes cee®e&, 2012

cee$ee cetu³e cee$ee

keÀesuekeÀelee ueerHeÀ

keÀesuekeÀelee [mì

kegÀue keÀesuekeÀelee

iegJeeneìer ueerHeÀ

iegJeeneìer [mì

kegÀue ieesJeeneìer

efmeefueiegæ[er ueerHeÀ

efmeefueiegæ[er [mì

kegÀue efmeefueiegæ[er

keÀes®eerve ueerHeÀ

keÀes®eerve [mì

kegÀue keÀes®eerve

ketÀvetj ueerHeÀ

ketÀvetj [mì

kegÀue ketÀvetj

keÀes³ecyeìtj ueerHeÀ

keÀes³ecyeìtj [mì

kegÀue keÀes³ecyeìtj

peueHeeF&iegæ[er ueerHeÀ

peueHeeFiegæ[er [mì

kegÀue peueHeeFiegæ[er

kegÀue ³eesie

103996593.29 153.49 107907080.18 125.00

37498939.28 150.62 41944804.31 118.19

141495532.57 152.73 149851884.49 123.49

85431633.66 135.76 85683596.70 109.01

36266906.23 140.16 39696837.46 106.67

121698539.89 137.07 125380434.16 108.26

80943229.40 125.59 81141247.81 105.26

12516622.95 121.53 13111786.48 94.55

93459852.35 125.04 94250334.29 103.77

8984343.00 108.19 9227524.30 78.66

48264992.30 100.51 46866858.90 82.09

57249335.30 101.72 56094383.20 81.52

41084443.30 88.62 38242125.10 62.62

16121132.25 90.79 16421421.04 65.62

57205575.55 89.23 54663546.14 63.52

7425508.00 87.71 6343101.80 61.64

11305031.40 92.40 11151559.20 67.27

18730539.40 90.54 17494661.00 65.23

1756576.90 110.35

112936.50 104.88

1869513.40 110.02

491708888.46 127.73 497737943.28 102.56

DeefKeue Yeejleer³e veerueeceer ë-

ìer yees[& efHeÀueneue DeefKeue Yeejleer³e veerueeceer keÀer Deesj Deeies yeæ{ ner nw~ efpememes meYeer FueskeÌìêefvekeÀ veerueeceer³eeW keÀes meceeve De@eveueeF&ve veerueeceer ceb®e Hej uee³ee pee

mekesÀ leeefkeÀ meYeer ®ee³e veerueeceer Fme ceb®e Üeje efkeÀ³ee pee mekesÀ~ Ssmes meceeve Dee@veueeF&ve veerueeceer ceb®e ceW meYeer YeewieesefuekeÀ yeeOeeDeeW keÀes Heej keÀjves keÀer #ecelee jKelee nw

SJeb Yeejle ceW ®ee³e veerueeceer/ÒeeLeefcekeÀ ®ee³e efJeHeCeve nsleg meceeve yeepeej #es$e keÀes megefveefM®ele keÀjlee nw~

67


YetefcekeÀe ë-

● Yeejle ceW ®ee³e keÀer ÒeeLeefcekeÀ efJeHeCeve nsleg meceeve yeepeej #es$e keÀes

megefveefM®ele keÀjvee leLee Yetieesueer³e yeeOeeDeeW keÀes Heej keÀjves keÀer #ecelee jKelee nw~

● ®ee³e (efJeHeCeve) efve³eb$eCe DeeosMe (2003) keÀer Oeeje 13(1) (meer)

³en JeefCe&le keÀjlee nw efkeÀ Deveg%eeHeve ÒeeefOekeÀejer osMe kesÀ efJeefYeVe YeeieeW ceW Dee³eesefpele

meeJe&peefvekeÀ ®ee³e veerueeceer keÀer He×efle ceW SkeÀmeceevelee ueeves kesÀ efueS efveosMe peejer

keÀj mekeÀlee nw~

HeÀe³eoW ë-

● DeefKeue Yeejleer³e F&-veerueeceer efkeÀmeer Yeer Hebpeerke=Àle ¬esÀlee/efJe¬esÀlee

keÀes osMe ceW keÀner b mes Yeer Yeeie uesves keÀer megefJeOee Òeoeve keÀjlee nw~

● osMe kesÀ efJeefYeVe kesÀvêeW mes veerueeceerkeÀlee&&DeeW keÀer menYeeefielee keÀes

yeæ{elee nw efpememes ÒeeflemHeOe&leelcekeÀ ceenewue lew³eej neslee nw~

● ¬esÀlee SkeÀue efJeb[es kesÀ Üeje efJeefYeVe ÒekeÀej kesÀ ®ee³eeW keÀer veerueeceer

Òeef¬eÀ³ee ceW Yeeie ues HeeSbies~

7.10 ¬esÀleeDeeW keÀe HebpeerkeÀjCe

ìerScemeerDeeW 2003 kesÀ KeC[ (4(1) ceW ³en DevegyebOe nw efkeÀ keÀesF& Yeer

¬esÀlee (Yeejle ceW ®ee³e J³eeHeej kesÀ mLeeve meefnle) ìer yees[& Üeje Deveg%eeefHele

meeJe&peefvekeÀ ®ee³e veerueeceer mes ®ee³e ¬eÀ³e veneR keÀjsiee DeLeJee ®ee³e kesÀ efJeefvecee&lee

mes Òel³e#e ªHe mes veneR Kejerosiee peye lekeÀ efkeÀ GmekesÀ Heeme ìer yees[& mes ÒeeHle

efJeefOeceev³e HebpeerkeÀjCe ve nes~

³en HebpeerkeÀjCe ÒeceeCeHe$e pees ìer yees[& Üeje SkeÀ yeej ner Òeoeve efkeÀ³ee peelee

nw efveuebyeve veneR nesves keÀer efmLeefle lekeÀ efJeefOeceev³e jnlee nw~ meceer#eeOeerve DeJeOeer

kesÀ oewjeve 130 ¬esÀleeDeeW ves ìer yees[& mes HebpeerkeÀjCe ÒeeHle efkeÀ³ee~ kegÀue mebûenerle

jeefMe ª. 3,25,000/- (leerve ueeKe He®®eerme npeej ªHeS kesÀJeue) Leer~

7.11 mJeeo³egkeÌle ®ee³e efJeefvecee&leeDeeW keÀe HebpeerkeÀjCe

Iejsueg yeepeej ceW mJeeo³egkeÌle ®ee³e keÀer efye¬eÀer uecyes mece³e lekeÀ yevo jner~

FmekeÀe keÀejCe veerueefieefj ®ee³e ScHeesefj³ece yeveece Yeejle mebIe SJeb Dev³e ceeceues ceW

G®®elece v³ee³eeue³e Üeje efoS ieS efveoxMe Les~ Yeejle mejkeÀej ves Iejsuet yeepeej ceW

mJeeo³egkeÌle ®ee³e keÀer efye¬eÀer kesÀ ceeceues keÀer peeB®e keÀer leLee KeeÐe ceevekeÀ keÀer

kesÀvêer³e meefceefle kesÀ efJeMes<e%eeW mes meueen HejeceMe& keÀjves kesÀ yeeo ®ee³e ceW DeefleefjkeÌle

mJeeo efceueeves keÀes mJeerkeÀej efkeÀ³ee~

leoesHejevle, Yeejle mejkeÀej, mJeemL³e SJe HeefjJeej keÀu³eeCe ceb$eeue³e ves efoveebkeÀ

7 efomecyej, 1994 keÀes SkeÀ DeefOemet®evee meb. peer Sme Deej 847 (F&) kesÀ Üeje

Heer.Sce.S. efve³ece, 1955 keÀes mebMeesefOele keÀj efo³ee~ Fme mebMeesOeve kesÀ ÒeeJeOeeveeW

kesÀ Devegmeej mJeeo³egkeÌle ®ee³e efye¬eÀer keÀer MeleX efvecveefueefKele ªHe ceW DeefOemetef®ele

keÀer ieF& nw~

i) mJeeo³egkeÌle ®ee³e kesÀJeue Gve efJeefvecee&leeDeeW Üeje yes®eer peeSieer ³ee

efJe¬eÀ³e kesÀ efueS GHeueyOe keÀjJee peeSieer pees ìer yees[& Üeje Hebpeerke=Àle nQ~ uesyeue

Hej HebpeerkeÀjCe mebK³ee keÀe GuuesKe nesvee ®eeefnS~

ii) Fmes kesÀJeue HewkesÀìke=Àle DeJemLee ceW yes®ee peevee ®eeefnS efpemeceW uesyeue

Iees<eCee efvecveJele nes (De) mJeeo³egkeÌle ®ee³e mJeerke=Àle mJeeo keÀe meeceeve³e veece/

ÒeefleMele/HebpeerkeÀjCe mebK³ee MegªDeele oewj ceW kesÀJeue SkeÀ ner mJeeo DeLee&led

Jewefveueerve ner 8.5 ÒeefleMele keÀer Jepeve lekeÀ mJeeo efceueekeÀj yes®eves keÀer Devegceefle

Iejsuet yeepeej kesÀ efueS oer ieF& Leer~ lelHeM®eeled Yeejle mejkeÀej ves DeHeveer DeefOemet®evee

meb. peerSmeDeej 689 (F&) efoveeeRkeÀ 26/10/1995 peejer keÀj Jewefveueerve kesÀ

DeueeJee kegÀí Deewj mJeeo efceueeves keÀer Devegceefle os oer nw SJeb Gve lelJeeW keÀes ®ee³e

kesÀ mJeeo ceW efceueeves keÀer ÒeefleMele keÀe GuuesKe efvecveJele nw ë-

mJeeo % Jepeve Üeje (DeefOekeÀlece)

Jewefveueerve 8.5

Fuee³e®eer 2.8

DeojkeÀ 1.0

yeiee&ceesì 2.0

veeRyet 1.6

oeue®eerveer 2.0

GHe³egkeÌle mJeeoeW keÀe HejmHej efceÞeCe Òel³eskeÀ mJeeo keÀer cee$ee THej efJeefveefo&ä

HeefjceeCe mes DeefOekeÀ veneR nesveer ®eeefnS~

leeefuekeÀe- 5, ®ee³e ceW Deveg%es³e mJeeo

68


HeefjJeej keÀu³eeCe SJeb mJeemL³e ceb$eeue³e, Yeejle mejkeÀej ves HeerSHeÀS efve³ece

keÀes efoveebkeÀ 11/10/1999 keÀes DeefOemet®evee meb. peerSmeDeej 694 (F&) peejer

keÀj Hegveë mebMeesefOele efkeÀ³ee efpemekeÀer ÒeYeeJeer efleefLe 11/4/2000 nw~ GkeÌle

DeefOemet®evee keÀe GÎsM³e meYeer Òeeke=ÀeflekeÀ mJeeoeW SJeb Òeeke=ÀeflekeÀ mJeeoeW keÀe Deke&À

He=LekeÀ ªHe mes DeLeJee meb³egkeÌle ªHe mes efceueeves keÀer Devegceefle Òeoeve keÀjvee Meeefceue

nw~ ``Òeeke=ÀeflekeÀ mJeeo SJeb Òeeke=ÀeflekeÀ mJeeo³egkeÌle Deke&À'' keÀer HeefjYee<ee GHe

efve³ece (S) DeLeJee HeerSHeÀS efve³ece 63 ceW oMee&³ee ie³ee nw~ Dev³e MeleeX pees GkeÌle

DeefOemet®evee ceW efJeefnle nw Jen ³en nw efkeÀ ``mJeeo³egkeÌle ®ee³e efJeefvecee&leeDeeW keÀes

mJeeo³egkeÌle ®ee³e kesÀ efJeHeCeve kesÀ HetJe& DeHevee HebpeerkeÀjCe ìer yees[& kesÀ mece#e keÀjevee

DeefveJee³e& nesiee''~

efoveebkeÀ 11/10/1999 ceW peejer DeefOemet®evee ceW efveefnle GHe³eg&keÌle MeleeX kesÀ

DeefleefjkeÌle Yeejle mejkeÀej mJeemL³e mesJee kesÀ ceneefveosMeeue³e kesÀ He$e meb.

Heer-1501/5/97 - HeerS®e (HetÀ[) efoveebkeÀ 18/2/2000 ceW efvecveefueefKele MeLeex

keÀes efve³eceye× efkeÀ³ee nw ë

keÀ) ®ee³e ceW mJeeo kesÀ ÒeekeÌkeÀueve nsleg keÀe³e&efJeefOe keÀer DeeHetefle& ìer yees[&

keÀes efJeefvecee&leeDeeW Üeje efkeÀ³ee peeSiee~

Ke) mel³eeHeve nsleg mesCìûe HetÀ[ uewyeesjsìesjerpe ceW efJeefvecee&lee Üeje DeeHetefle&

keÀer ieF& keÀe³e&efJeefOe keÀer peeB®e keÀer peeSieer~

ie) leovegHejevle efJeefvecee&leeDeeW keÀe HebpeerkeÀjCe efkeÀ³ee peeSiee~

Jemlegleë efoveebkeÀ 11/10/1999 keÀes efkeÀS ieS mebMeesOeve keÀe GÎsM³e Jele&ceeve

Òeef¬eÀ³ee kesÀ meeLe meb³eespeve keÀj ®ee³e mJeeo kesÀ Fmlesceeue kesÀ oe³ejs keÀes yeæ{eves kesÀ

efueS SJeb HeerSHeÀS kesÀ efve³ece 63 ceW GefuueefKele HeefjYee<ee DeHeefjJele&veer³e nw pees

efkeÀ ®ee³e meefnle meYeer KeeÐe ceo kesÀ efueS Òe³eesp³e nw~ HeerSHeÀS efve³ece kesÀ efve³ece

63 ceW GefuueefKele HeefjYee<ee mes Yeće GlHeVe nes mekeÀlee nw efkeÀ KeeÐe HeoeLe& ceW

peeveJej cetue kesÀ mJeeo keÀe Òe³eesie keÀjvee, efkeÀvleg peneB ®ee³e keÀe ÒeMve nw Jeneb ³en

mJeeo efceuee³ee veneR pee mekeÀlee keÌ³eeWefkeÀ Fmes ìer yees[& mes Hebefpe³eve keÀer Mele& ueeiet

nesleer nw SJeb ìer yees[& keÀYeer Ssmes mJeeo keÀes efceueeves keÀer Fpeepele veneR osiee~

efHeÀj Yeer, Ssmeer MebkeÀeDeeW mes Hejnspe keÀjves kesÀ efueS HeefjJeej keÀu³eeCe SJeb

mJeemL³e ceb$eeue³e, Yeejle mejkeÀej ves Hegveë HeerSHeÀS efve³ece ceW mebMeesOeve SkeÀ

DeefOemet®evee meb. peerSmeDeej 770 (F&) efoveebkeÀ 4/10/2000 peejer keÀj efkeÀ³ee

nw~ FmekeÀe GÎsM³e ³en Lee efkeÀ kesÀJeue Gve ``Òeeke=ÀeflekeÀ mJeeo SJeb Òeeke=ÀeflekeÀ

mJeeo³egkeÌle Deke&À'' keÀe Òe³eesie keÀjvee pees efkeÀ HeewOeW kesÀ cetue keÀer meeceûeer mes Òel³e#e

ÒemebmkeÀjCe kesÀ efueS ÒeeHle efkeÀ³ee ie³ee ³ee lees ceeveJe KeHele kesÀ efueS ÒemebmkeÀjCe

DeLeJee GvekesÀ Òeeke=ÀeflekeÀ mJeªHe mes ÒeeHle efkeÀ³ee peelee nw~

Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve 35 efJeefvecee&lee ìer yees[& men megiebefOele ®ee³e kesÀ

ªHe ceW He bpeerke =Àle nw SJeb Fme Òe³eespeve nsleg ke gÀue SkeÀef$ele MegukeÀ

©. 2,01,000/- (oes ueeKe SkeÀ npeej ªHeS) Leer~

7.12 efJemleej/ÒeeflemLeeHevee jesHeCe Hejefceì ë

ìer yees[& keÀer Deveg%eeHeve MeeKee Jele&ceeve ®ee³e mecHeoeDeesb keÀe efJemleej leLee

ÒeeflemLeeHeve jesHeCe nsleg Hejefceì Òeoeve keÀjleer nw~ veJeeieleeW keÀes Yeer ®ee³e jesHeCe nsleg

Hejefceì peejer efkeÀ³es peeles nQ. Ssmes Hejefceì ®ee³e DeefOeefve³ece leLee ®ee³e efve³ece kesÀ

{eB®es kesÀ Devleie&le Òeoeve efkeÀS peeles nw~

leeefuekeÀe -6 Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve peejer HejefceìeW keÀer efmLeefle efvecveJele nwë

keÀe³ee&ue³e-Jeej efJemleej Hejefceì ÒeeflemLeeHeve Hejefceì

mebK³ee (#es$e nskeÌì³ej ceW) mebK³ee (#es$e nskeÌì³ej ceW)

GÊej Yeejle 3 32.21 40 1045.22

oef#eCe Yeejle Metv³e Megv³e 02 30.00

kegÀue DeefKeue Yeejle 3 32.21 42 1075.22

®ee³e jesHeCe nsleg Devegceefle ë

®ee³e mebHeoeDeeW kesÀ mJeeefYelJe ceW HeefjJele&ve kesÀ DeefYeuesKeerkeÀjCe meefnle veJeeiele kesÀ ªHe ceW ®ee³e mebHeoeDeeW kesÀ He#e ceW ®ee³e jesHeCe nsleg Devegceefle Deveg%eeHeve MeeKee

Òeoeve keÀj jner nw~

69


leeefuekeÀe -7 Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve jesHeCe ®ee³e nsleg ÒeeHle Devegceefle keÀer efmLeefle efvecveJele nw ë

De. DeefKeue Yeejle ceW ®ee³e yeeieeve keÀe HebpeerkeÀjCe kegÀue

meb. (#es$e nskeÌì³ej ceW)

keÀ) iewj HeejcHeefjkeÀ ®ee³e GlHeeove #es$e (10.12. ns. lekeÀ) 162 340.17

Ke) iewj HeejcHeefjkeÀ ®ee³e GlHeeove #es$e (10.12) ns.kesÀ THej) 0 0

ie) Dev³e iewj HeejcHeefjkeÀ ®ee³e GlHeeove #es$e (10.12) ns. lekeÀ) 635 997.101

Ie) Dev³e iewj HeejcHeefjkeÀ ®ee³e GlHeeove #es$e (10.12) ns. kesÀ THej) 6 188.943

Dee. mJeeefcelJe ceW HeefjJele&ve

mebK³ee#es$e jeefMe ( )mebK³ee jeefMe ( )

kegÀue

GÊej Yeejle 08 40000/-

oef#eCe Yeejle 03 30000/-

11 70000/-

7.13 ®ee³e Yeb[ejCe Deveg%eeHeve

®ee³e Yeb[ejCe (dDeveg%eeHeve) DeeosMe 1989 kesÀ lenle peejer ®ee³e Yeb[ejCe Deveg%eeHeve keÀer osKe-jsKe Deveg%eeHeve MeeKee keÀjleer nw~

#es$e 1000/- Hej peejer mJe®í Deveg%eeHeve

kegÀue

GÊej Yeejle

oef#eCe Yeejle

kegÀue

38 38000/- 73 14600/- 52600/-

10 10000/- 48 9600/- 19600/-

48 48000/- 121 24200/- 72200/-

mebK³ee jeefMe ( ) mebK³ee jeefMe ( ) jeefMe ( )

200/- keÀer oj mes veJeerke=Àle Deveg%eeHeve

7.14 ®ee³e Hejer#eCe Òe³eesieMeeuee keÀe met®eer³eve

Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve 01 veS ®ee³e Hejer#eCe Òe³eesieMeeuee kesÀ met®eer³eve mes kegÀue SkeÀef$ele jeefMe ª 20,000/- (SkeÀ ueeKe leerme npeej kesÀJeue) Leer~ SJeb

13 ceeceueeW keÀe veJeerkeÀjCe efkeÀ³ee ie³ee SJeb SkeÀef$ele jeefMe 1,30,000/- (SkeÀ ueeKe leerme npeej kesÀJeue) Leer~

70


7.15 ®ee³e Heefj<eo

®ee³e (efJelejCe SJeb efve³ee&le) efve³eb$eCe DeeosMe, 2005 SJeb ®ee³e (efJeHeCeve)

efve³eb$eCe DeeosMe, 2003 keÀer HeefjefOe kesÀ lenle ìer yees[& keÀF& Ssmes GHee³e ueeiet

keÀjleer nw leeefkeÀ efJeefYeVe osMeeW ceW yesnlejerve iegCeJeÊee keÀer ®ee³e keÀe efve³ee&le megefveefM®ele

efkeÀ³ee pee mekesÀ~ Yeejle keÀes ®ee³e kesÀ cegK³e GlHeeokeÀ kesÀ ªHe ®ee³e efve³ee&le

yeepeej ceW Òeefle³eesefielee keÀe meecevee keÀjvee Heæ[ jne nw~ Dev³e osMeeW mes yeæ{le kesÀ

¬eÀce ceW, penBe lekeÀ ®ee³e efve³ee&le keÀe mebyebOe nw, ìer yees[& ves ®ee³e (efJelejCe SJeb

efve³ee&le) efve³eb$eCe DeeosMe, 2005 leLee ®ee³e (efJeHeCeve) efve³eb$eCe DeeosMe, 2003

ueeiet efkeÀ³ee nw leeefkeÀ ÒemleeefJele jeäêr³e SJeb Devle&jeäêr³e ceevekeÀeW kesÀ Devegmeej

®ee³e keÀer iegCeJeÊee megefveefM®ele keÀj mekesÀ~ ®ee³e Heefj<eo, SkeÀ mebmLeeiele leb$e nw

efpemeceW meYeer mìskeÀnesu[j SkeÀ DeefOeosMe meefnle efve³ee&le SJeb Dee³eele Òeef¬eÀ³ee ceW

iegCeJeÊee keÀes cenlJe osleer nw~ FmekeÀer mebkeÀuHevee ìer yees[& Üeje keÀer ieF& Leer~ ³eÐeefHe,

Yeejleer³e Yetefce mes yesnlejerve iegCeJeÊee keÀer ®ee³e kesÀ efve³ee&le kesÀ meeLe ner osMe mes

yeenj iegCeJeÊee keÀer ®ee³e kesÀ Dee³eele keÀes Deeies megefveefM®ele keÀjves kesÀ efueS ìer yees[&

ves oes mJeleb$e meueenkeÀejer efvekeÀe³eeW keÀes efJekeÀefmele efkeÀ³ee nw leLee GÊej Yeejle nsleg

®ee³e Heefj<eo SJeb oef#eCe Yeejle nsleg Heefj<eo, pees ®ee³e kesÀ efve³ee&le SJeb Dee³eele

keÀe efvejer#eCe keÀjsieer SJeb ìer yees[& keÀes mecem³eeDeeW kesÀ meceeOeeve nsleg meueen osieer~

GÊej Yeejle nsleg ®ee³e Heefj<eo kesÀ cegK³e DeO³e#e ìer yees[& nw, peyeefkeÀ

oef#eCe Yeejle nsleg ®ee³e Heefj<eo kesÀ cegK³e keÀe³e&HeeuekeÀ efveosMekeÀ, ìer yees[&, ketÀvetj

nw~ oesveeW ner Heefj<eoeW ceW ®ee³e GÐeesie mes mebyebefOele meom³e nw efpemeceW GlHeeokeÀ,

efve³ee&lekeÀ SJeb oueeue meom³e Meeefceue nw~

³en Òeef¬eÀ³ee 01 petve 2013 mes ®eeuet nesiee~

71


ÒemleeJevee®ee³e yees[& keÀer meebefK³ekeÀer MeeKee keÀe ÒeeLeefcekeÀ keÀe³e& ö GÐeesie kesÀ meYeer

HenuegDeeW kesÀ mebyebOe ceW HeefjJeHeve SJeb meceeJeueeskeÀve keÀj meebefK³ekeÀer met®evee mebûen

keÀjvee leLee ke=Àef<e, GlHeeove, GlHeeokeÀlee,osMe ceW GlHeeefole ®ee³e keÀer efkeÀmceeW,

ÒeeLeefcekeÀ yeepeej cetu³e, efve³ee&le SJeb efve³ee&le nsleg iebleJ³e mLeue, keÀj SJeb ®ee³e Hej

ueieves Jeeues GHekeÀj, ®ee³e jesHeCe mes mebye× ÞeefcekeÀeW keÀer efve³egeqkeÌle Deeefo kesÀ Debleie&le

meYeer met®eveeDeeW keÀes SkeÀef$ele keÀjvee nw~ Ssmeer met®eveeSb yees[& SJeb GÐeesie leLee

Yeejle mejkeÀej keÀer veerefle efveCe&³e Òeef¬eÀ³ee ceW DeeJeM³ekeÀ DeefYemet®evee GHeueyOe

keÀjJeelee nw~

kesÀvêer³e GlHeeo MegukeÀ, jep³e efye¬eÀer keÀj, kesÀvêer³e keÀj, efve³ee&le Òeeslmeenve,

Dee³eele-efve³ee&le veerefle, efJeosMeer Òel³e#e efveJesMe, ®ee³e (efJeHeCeve) efve³eb$eCe DeeosMe,

2003 Fl³eeefo keÀer Yeer peeB®e meebeqK³ekeÀer MeeKee ceW nesleer nw~

ÒekeÀeMeve ë

meebeqK³ekeÀer MeeKee keÀe ÒekeÀeMeve ³eLee `®ee³e meebeqK³ekeÀer'' pees ®ee³e GÐeesie,

J³eeHeej SJeb Debleje&äêr³e ®ee³e keÀer HeefjefmLeefle mebyebOeer mecemle met®eveeDeeW keÀes mebûen

keÀj J³eeHekeÀ ªHe mes lew³eej efkeÀ³ee peelee nw~

meebefK³ekeÀer

DeO³ee³e - 8

meeHleeefnkeÀ veerueeceer cetu³e, ceeefmekeÀ GlHeeove SJeb efve³ee&le mebyebOeer met®eveeDeeW

keÀes yees[& kesÀ JesyemeeFì www.teaboard.gov.in Hej DeHeuees[ efkeÀ³ee peelee

nw~

®ee³e cetu³eeW keÀe DevegJeer#eCe ë

meebeqK³ekeÀer³e MeeKee ¬eÀceMeë jesHeCe HeÀmeueeW kesÀ LeeskeÀ cetu³e met®ekeÀebkeÀ

([yu³etHeerDeeF&) SJeb DeewÐeesefiekeÀ GlHeeove met®ekeÀebkeÀ (DeeF&DeeF&Heer) mes mebyebefOele

JeeefCep³e ceb$eeue³e, GHeYeeskeÌlee ceeceues, KeeÐe Je meeJe&peefvekeÀ efJelejCe ceb$eeue³e,

keÀes veerueeceer cetu³e keÀer DeHesef#ele met®eveeDeeW keÀe DevegJeer#eCe GHeueyOe keÀjelee nw~

efJeefYeVe MenjeW/veiejeW ceW ®ee³e keÀe Kegoje cetu³e keÀe DevegJeer#eCe Yeer meebeqK³ekeÀer

MeeKee Üeje efkeÀ³ee peelee nw~

keÀj SJeb MegukeÀ ë

GlHeeo MegukeÀ ë Fbmìwbì ®ee³e Hej 10 ÒeefleMele ³eLee cetu³e pees efkeÀ Meer<e&

2101.20 kesÀ lenle Deelee nw~

efve³ee&le MegukeÀ ë Megv³e

Dee³eele MegukeÀ ë efve³ee&leesvcegKe FkeÀeF& (FDees³et) SJeb efJeefMeä DeeefLe&keÀ #es$e

(SmeFpes[) FkeÀeF&³eeW Üeje Hegveë efve³ee&le kesÀ Òe³eespeve nsleg Dee³eeeflele ®ee³eeW Hej

Dee³eele MegukeÀ Metv³e nw~ ³eÐeefHe, Iejsuet yeepeej nsleg Dee³eeeflele ®ee³eeW Hej ÒeeLeefcekeÀ

Dee³eele MegukeÀ keÀe 100 ÒeefleMele Deewj 10 ÒeefleMele DeefOeYeej leLee ÒeeLeefcekeÀ

MegukeÀ SJeb DeefOeYeej Hej 4 ÒeefleMele keÀe efJeMes<e DeefleefjkeÌle MegukeÀ keÀes DeekeÀef<e&le

keÀjsiee (cee®e& 2002 mes)~ Òeefle kewÀuesC[j Je<e& ceW ÞeeruebkeÀe mes 15 efce.efkeÀ.ûee.

keÀer cee$ee lekeÀ Dee³eeeflele ®ee³e Hej ÒeeLeefcekeÀ MegukeÀ keÀe 7.5 ÒeefleMele keÀer

efj³ee³ele kesÀ DeueeJee Dev³e meeceev³e DeefOekeÀej ueeiet jnsiee~

®ee³e GHekeÀj ë ®ee³e. DeefOeefve³ece, 1953 keÀer Oeeje 25(1) kesÀ lenle

Yeejle ceW meYeer ®ee³e GlHeeoveeW Hej GHekeÀj ueeiet neslee nw~ GHekeÀj keÀer oj

oeefpe&efuebie ®ee³e Hej 20 Hewmes Deewj Dev³e meYeer ®ee³eeW Hej 50 Hewmes ueiee³ee ie³ee

Lee~

72


2012-13 kesÀ oewjeve ®ee³e GÐeesie SJeb J³eJemee³e keÀer efmLeefle

31.12.2012 lekeÀ #es$eJeej Je 2012-13 ceW GlHeeove

jep³e/efpeuee ®ee³e kesÀ DeOeerve #es$e(npeej nskeÌì³ej ceW)

GlHeeove 2012-13(efceefue³eve efkeÀ.ûee.)

Demece 270.92 535.57

keÀíej 33.48 52.57

Demece 304.40 588.14

oeefpe&efuebie 17.82 10.09

[gDeeme& 72.92 160.16

lejeF& 49.70 117.07

HeefM®ece yebieeue 140.44 287.32

Dev³e GÊej Yeejleer³e jep³e (ef$eHegje, GÊejeKeb[, efyenej, ceefCeHegj, efmeeqkeÌkeÀce,

De©Cee®eue ÒeosMe, efncee®eue ÒeosMe, veeieeuewC[, cesIeeue³e, efcepeesjce meefnle) 12.29 17.92

kegÀue GÊej Yeejle 457.13 893.38

leefceueveeæ[t 69.62 171.93

kesÀjue 35.01 63.76

keÀvee&ìkeÀ 2.22 6.00

kegÀue oef#eCe Yeejle 106.85 241.69

DeefKeue Yeejle 563.98 1135.07

iele leerve efJeÊeer³e Je<eeX kesÀ oewjeve Yeejle ceW ®ee³e keÀe GlHeeove

(efce.efkeÀûee. ceW)

Je<e& GÊej Yeejle oef#eCe Yeejle DeefKeue Yeejle

2010-11 728.52 238.21 966.73

2011-12 865.59 229.87 1095.46

2012-13 93.38 241.69 1135.07

73


2012-13 kesÀ oewjeve Yeejle ceW ÞesCeerJeej ®ee³e keÀe GlHeeove (efce.efkeÀûee. ceW)

ÞesCeerJeej GÊej Yeejle oef#eCe Yeejle DeefKeue Yeejle

meer ìer meer 827.61 195.07 1022.68

DeeLeeX[e@keÌme (oeefpe&efuebie + njer) 65.77 46.62 112.39

kegÀue 893.38 241.69 1135.07

Yeejle ceW ®ee³e keÀe GlHeeove (efce.efkeÀ.ûee)

74


Netherlands, 2.68Pakistan,20.69

Je<e&

2010-11 115.02 2045.21 177.81 98.77 950.58 96.24 213.79 2995.79 140.13

2011-12 118.74 2337.39 196.85 95.61 967.43 101.19 214.35 3304.82 154.18

2012-13 131.45 2907.34 221.17 84.78 1098.59 129.58 216.23 4005.93 185.26

GÊej Yeejle oef#eCe Yeejle DeefKeue Yeejle

cee$ee cetu³e F&. cet. cee$ee cetu³e F&. cet. cee$ee cetu³e F&. cet.

Yeejle mes ®ee³e keÀe efve³ee&lecee$ee efce.efkeÀûee ceW, ª. keÀjesæ[ ceW cetu³e, FkeÀeF& cetu³e ª./efkeÀûee.

2012-13 kesÀ oewjeve ÒecegKe osMeeW keÀes efve³ee&le

ÞesCeerJeej GlHeeove y³eewje 2012-13

75


Yeejle ceW ®ee³e Dee³eele

Je<e& cee$ee (efce.efkeÀ.ûee) meerDeeF&SHeÀ cet. FkeÀeF& cetu³e(ª. keÀjesæ[) (ª./efkeÀ.ûee)

2010-2011 19.26 186.82 97.02

2011-2012 19.21 186.04 96.85

2012-2013 21.90 282.56 129.02

Je<e&

2010-11 330.47 120.18 150.11 68.37 526.58 105.40

2011-12 390.34 117.01 151.49 70.26 541.83 103.94

2012-13 362.09 142.09 150.27 93.75 512.36 127.91

GÊej Yeejle oef#eCe Yeejle DeefKeue Yeejle

cee$ee.(efce.efkeÀ.ûee.)

Deewmele cetu³e(©. /efkeÀ.ûee.)

veerueeceer ceW ®ee³e keÀe cegu³e ë





DeefKeue Yeejle ceW ®ee³e veerueeceer keÀer oj

76


jep³e

GÊejYeejle

mLee³eer ÞeefcekeÀ DemLee³eer ÞeefcekeÀ kegÀue (mLee³eer + DemLee³eer)

Heg©<e ceefnuee kegÀue

®ee³e mebHeoeDeesb Hej ÞeefcekeÀeW keÀer YetefcekeÀe ë

Heg©<e ceefnuee kegÀue Heg©<e ceefnuee kegÀue

oef#eCeYeejle

310936 332868 643804 156087 226465 382552 467023 559333 1026356

30819 44795 75614 7444 13005 20449 38263 57800 96063

341755 377663 719418 163531 239470 403001 505286 617133 1122419DeefKeueYeejle

2012 ceW ÒecegKe ®ee³e GlHeeokeÀ osMeeW keÀer GlHeeove keÀer efnmmesoejer

osMe 2012kegÀue GlHeeove (%) ceW

efnmmesoejer

®eerve 1789.75 38.70

Yeejle 1126.33 24.36

kesÀv³ee 369.56 7.99

ÞeeruebkeÀe 328.40 7.10

efJe³eleveece 190.00 4.11

legkeÀea 147.00 3.18

Fb[esvesefMe³ee 137.25 2.97

yeebieueeosMe 62.16 1.34

ceeueeJeer 42.49 0.92

³etieeC[e 57.94 1.25

lebpeeefve³ee 32.28 0.70

Dev³e 341.47 7.38

kegÀue 4624.63 100.00

77


2012 ceW ÒecegKe GlHeeokeÀ osMeeW Üeje efve³ee&le ceW efnmmesoejer

osMe 2012 kegÀue GlHeeove (%) ceW efnmmesoejerkesÀv³ee 430.21 24.22

®eerve 321.79 18.11

ÞeeruebkeÀe 306.04 17.23

Yeejle 208.26 11.72

efJe³eleveece 150.00 8.44

Deepes&vìervee 76.84 4.33

Fb[esvesefMe³ee 70.07 3.94

³etieeC[e 52.27 2.94

ceeueeJeer 41.83 2.35

lebpeeefve³ee 27.78 1.56

efpecyeeyes 8.00 0.45

yebieueeosMe 1.51 0.08

Dev³e 81.91 4.61

kegÀue 1776.51 100.00

ñeesle ë DeeF&ìermeer Jeeef<e&keÀ yeguesefìve, 2013

Je<e&

2010 2.29 2.61 3.28 1.82 2.54 1.58

2011 2.23 2.14 3.25 1.97 2.72 1.61

2012 2.28 2.40 3.07 1.97 2.88 1.70

Debleje&äêr³e cetu³e (³etSme $/efkeÀ.ûee)

Yeejle yeebieueeosMe

efyekeÀer ®ee³e keÀe efJeMJe veerueeceer cetu³e ë

ÞeeruebkeÀe Fb[esvesefMe³ee kesÀv³ee efuecyes

Je<e&

2010 4200 4053 147

2011 4453 4285 168

2012 4624 4440 184

JewefMJekeÀ GlHeeove Òel³e#e JewefMJekeÀ KeHele ( + ) ³ee ( ö )

®ee³e keÀe JewefMJekeÀ ceebie SJeb DeeHetefle&

ñeesle ë DeeF&ìermeer Jeeef<e&keÀ yetuesefìve, 2013

78


ÒemleeJeveeìer yees[& keÀer Þece keÀu³eeCe MeeKee, ®ee³e jesHeCe keÀefce&³eeW SJeb GvekesÀ DeeefÞeleeW

kesÀ efnleeLe& ceeveJe mebmeeOeve efJekeÀeme ³eespevee keÀe keÀe³ee&vJe³eve keÀjleer nw~ ³eespevee

kesÀ ceeOe³ce mes efJemle=le men³eesie DevegHetjkeÀ Òeke=Àefle keÀer nw Deewj ³es Gve #es$eeW Hej

ueeiet neslee nw peneB jesHeCe Þece DeefOeefve³ece leLee GmekesÀ lenle yeveeS ieS efve³ece

ueeiet veneR nesles nQ~ meceefLe&le ieefleefJeefOe³eeB yees[& kesÀ leerve Meer<eeX kesÀ lenle Deeleer nw

pewmes (1) mJeemL³e (2) efMe#ee SJeb (3) ÒeefMe#eCe~

1. mJeemL³e

Fme Meer<e& kesÀ lenle efvecveefueefKele efyevog nsleg efJeÊeer³e mene³elee Òeoeve keÀer ieF&

nw~

1. ®ee³e yeeieeve ceW efmLele DemHeleeueeW SJeb ®ee³e yeeieeve kesÀ meceerHemLe #es$e

ceW efmLele meeceev³e DemHeleeueeW, efveoeveMeeueeW Üeje ef®eefkeÀlmee GHemkeÀj/GHemeeOeve

kesÀ ÒeeHeCe nsleg~

2. efJeMes<ekeÀj DeHejbHejeiele ®ee³e #es$eeW ceW jesefie³eeW keÀes yeeieeve mes DemHeleeue

ues peeves nsleg Scyeguesvme keÀe ¬eÀ³e~

3. iebYeerj yeerceeefj³eeW pewmes-keQÀmej, Ëo³e jesie,efkeÀ[veer jesie Fl³eeefo kesÀ

efueS jesHeCe keÀefce&³eeW SJeb GvekesÀ DeeefÞeleeW keÀer ef®eefkeÀlmee~

4. Demece ceW ®e³eefvele ®ee³e yeeieeveeW ceW ³etveermesHeÀ ÒekeÀej kesÀ Meew®eeue³e keÀe

efvecee&Ce

5. Gve mebmLeeveeW kesÀ efueS Hetbpeeriele Devegoeve pees ®ee³e yeeieeve pevemecetneW ceW

mes MeejerefjkeÀ efJekeÀueebie J³eefkeÌle³eeW nsleg HegveJee&me SJeb ef®eefkeÀlmee kesÀvê ®eueeles nQ~

Þece keÀu³eeCe

DeO³ee³e - 9

6. efJekeÀueebie J³eeqkeÌle³eeW nsleg keÀeþ keÀer yewMeeKeer, kewÀueerHej petles, ke=Àef$ece

Debie (uekeÀæ[er), ÞeJeCe ³eb$e, Jnerue kegÀmeea leLee neLe mes ®eueeS peeves Jeeues efleHeefn³ee

meeF&efkeÀue Deeefo Kejeroves nsleg mene³elee~

Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve GHeueyOe keÀjeS ieS men³eesie keÀe efJeJejCeefvecveJele nwë

HegveJee&me leLee ef®eefkeÀlmee kesÀvê keÀe efJeJejCe efpevnW Devegoeve Òeoeve efkeÀ³ee ie³ee

nw, efvecveJele nw

1. Sme.yeer.os mesvesìesefj³ece yees[& ves #e³ejesie mes Heerefæ[le jesHeCe keÀefce&³eeW

leLee GvekesÀ DeeefÞeleeW nsleg oeefpe&efuebie, keÀeefme&³eebie, kesÀ Sme.yeer.os mesvesìesefj³ece ceW

5 efJemlej Deejef#ele keÀjeS~ GÊej yebieeue ceW ³es efJemlej ®ee³e GlHeeokeÀ mebIeeW keÀes

Deeyebefìle efkeÀS peeles nQ pees FmekesÀ jKejKeeJe ÒeYeej keÀe 1/3 Yeeie keÀe yenve

keÀjles nw~ Mes<e 2/3 Yeeie ìer yees[& Üeje Jenve efkeÀ³ee peelee nw~

2. jeceefuebiece ìer. yeer. mesvesìesefj³ece #e³e jesie mes Heerefæ[le ®ee³e yeeieeve

keÀefce&³eeW leLee GvekesÀ DeeefÞeleeW nsleg leefceueveeæ[t, HesªveogjeF& kesÀ jeceefuebiece

ìer.yeer.mesvesìejsefj³ece ceW 17 efJemlej Deejef#ele efkeÀS ieS nw~ DemHeleeue ceW þnjeJe

ÒeYeej keÀes mece³e mece³e Hej HeefjMeesefOele efkeÀ³ee peelee nw~ 1.4.2011 mes ueeiet

ÒeYeej Òeefle jesieer Òeefle efJemlej keÀer oj © 92/- Deewj SkeÀcegMle ÒeJesMe MegukeÀ ©

25/- nw~

3. keÀeefuecHeeWie DevegceC[ueer³e DemHeleeueë ®ee³e mebHeoe kesÀ HeeMJe&mLe

ceW ®ee³e yeeieeve keÀefce&³eeW SJeb GvekesÀ DeeefÞeleeW kesÀ kegÀÿ jesie keÀes GHe®eej nsleg kegÀÿ

jesie mkebÀOe ceW 3 efJemlej Dee]jef#ele efkeÀ³ee ie³ee nw~

4. uee³eve, kesÀ. kesÀ. menejer³ee DemHeleeue, ef[ye´gieæ{ Demece ëvepeoerkeÀer ®ee³e mebHeoe kesÀ jesefie³eeW meefnle ®ee³e mebHeoe kesÀ ®ee³e jesHeCe keÀefce&³eeW

i) ³etveermesHeÀ cee@[ue Meew®eeue³e 1600 FkeÀeF& 0.96

ii) DemHeleeue/ef®eefkeÀlmee efveoeveMeeuee 11 FkeÀeF& 0.44

keÀe efvecee&Ce

iii) Scyeguesbme 3 meb. 0.10

iv)Demece kesÀ meesveerleHegj efpeuee ceW 42090 efveJeeme IejW 5.11

jesHeCe keÀefce&³eeW nsleg Hes³e peue

MeesOekeÀ keÀer DeeHetefle&

v) ef®eefkeÀlmee GHemkeÀj 1 meb. 0.08

vi) efJekeÀueebie J³eeqkeÌle³eeW nsleg mene³elee 1834 meb. 0.34

kegÀue 7.03

FkeÀeF&/ueeYeeefLe&³ees

keÀer meb.

ª/keÀjesæ[

79


Deewj GvekesÀ DeeefÞeleeW kesÀ jesefie³eeW kesÀ GHe®eej megefJeOee nsleg ef®eefkeÀlmee GHemkeÀj kesÀ

¬eÀ³e nsleg Je<e& kesÀ oewjeve ª. 8.00 ueeKe keÀer OevejeefMe keÀe Hetbpeeriele Devegoeve

efJeefveceg&keÌle efkeÀ³ee ie³ee Lee~

5. jewkeÀueceg[er iee[xve ne@efmHeìue, ceg©ieueer mìsì yeeueHejeæ[s,leefceueveeæ[g Je<e& kesÀ oewjeve ef®eefkeÀlmee GHemkeÀj kesÀ ¬eÀ³e nsleg © 2,13,735/-

keÀer OevejeefMe efJeefveceg&keÌle keÀer ie³eer Leer~

6. uee³evme DeeF& DemHeleeue, peesjneìë Je<e& kesÀ oewjeve DemHeleeue

YeJeve efvecee&Ce nsleg efÜleer³e efkeÀmle kesÀ ªHe ceW © 1,54,613/- keÀer OevejeefMe

efJeefveceg&keÌle keÀer ieF&~

1. efMe#ee ë

®ee³e yeeieeve keÀefce&³eeW keÀer mebleeveeW keÀes ÒeeLeefcekeÀ mlej mes Deeies mketÀueeW,

ceneefJeÐeeue³eeW SJeb efJeMJeefJeÐeeue³eeW, leLee HesMesJej mebmLeeveeW ceW G®®e efMe#ee ÒeeHle

keÀjves nsleg efMe#ee Je=efÊekeÀe oer peeleer nw~ © 20,000/- Òeefle Je<e& keÀer meerefcele

JeemleefJekeÀ ì³etMeve MegukeÀ Deewj © 20,000/- Òeefle Je<e& lekeÀ meerefcele íe$eeJeeme

ÒeYeej keÀe 2/3 Yeeie keÀe Yegieleeve efkeÀ³ee peelee nw~Òeefle HeefjJeej oes ye®®eeW keÀes

Je=efÊekeÀe oer peeleer nw yeMelex efkeÀ HeeefjJeeefjkeÀ Dee³e Òeefle ceen © 10,000/- mes

DeefOekeÀ ve nes~

keÀ#ee X Deewj XII ceW keÀce mes keÀce 70-75% DebkeÀ ÒeeHle keÀjves Jeeues

íe$eeW keÀes ¬eÀceMeë © 2,000/- leLee © 2,500/- keÀer oj mes HegjmkeÀej jeefMe

Òeoeve keÀer peeleer nw yeMelex efkeÀ HeefjJeej keÀer Jeeef<e&keÀ Dee³e ª 1,20,000/- mes

DeefOekeÀ ve nes~

íe$eeW keÀes © 1,000/- Òeefle Je<e& keÀer oj mes HegmlekeÀ Deewj HeesMeekeÀeW kesÀ efueS

Yeer Devegoeve efo³ee peelee nw~

2.1 mkeÀeGefìbie SJeb ieeF&ef[bie ë

Fme ³eespevee keÀe GÎsM³e jesHeCe keÀefce&³eeW kesÀ ye®®eeW ceW DevegMeemeve DeelceefveYe&jlee,

Deelcemecceeve, Ye³ecegeqkeÌle keÀer YeeJevee Hewoe keÀjvee Deewej mkeÀeGefìbie SJeb ieeF&ef[bie

ef¬eÀ³eekeÀueeHeeW keÀes efJekeÀefmele keÀjvee nw~ efJeÊeer³e mene³elee kesÀ Debleie&le nwë

(1) ®ee³e jesHeCe #es$e ceW efpeuee mkeÀeTì/ieeF&[ mebieþkeÀeW nsleg Jesleve SbJe ³ee$ee

YeÊee (2) efJeefJeOe ÒeefMe#eCe kewÀcHeeW kesÀ Dee³eespeve nsleg ÒeYeej (3) ®ee³e yeeieeve kesÀ

mkeÀeTì/ieeF&[/keÀye/yegueyegue nsleg HeesMeekeÀ DevegªHe Devegoeve (4) jwefue³eeW, jwueer

men kewÀcHeeW, kewÀcHeesjer, pecyegjer Deeefo kesÀ Dee³eespeve nsleg efJeÊeer³e mene³elee~ meceer#eeOeerve

Je<e& kesÀ oewjeve yees[& ves mkeÀeGì Je ieeF&[me ef¬eÀ³eekeÀueeHe nsleg © 0.19 keÀjesæ[ keÀer

jeefMe mebefJeleefjle keÀer~ Je<e& kesÀ oewjeve 4774 menYeeefie³eeW keÀes ÒeefMeef#ele efkeÀ³ee

ie³ee~

2.2 ¬eÀeræ[eë

efpeuee mlej/jep³e mlej/jeäêr³e mlej kesÀ ¬eÀeræ[e Dee³eespeveeW ceW Yeeie uesves

nsleg ®ee³e yeeieeve keÀefce&³eeW SJeb GvekesÀ ye®®eeW keÀes efJeÊeer³e mene³elee Òeoeve keÀer peeleer

nw~

Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve GHeueyOe keÀjeF& ieF& mene³elee keÀe efJeJejCeefvecveJele nw~

2.3.mketÀue/ceneefJeÐeeue³e/nesìue YeJeve keÀe efvecee&Ce

11JeeR ³eespevee DeJeefOe kesÀ oewjeve mebmJeerke=Àle Hetbpeeriele Devegoeve kesÀ efJe©×

uebefyele oeJeeW kesÀ He#e ceW Je<e& kesÀ oewjeve efvecveefueefKele mebmLeeveeW keÀes efJeÊeer³e mene³elee

Òeoeve efkeÀ³ee ie³ee Lee~ 12 JeeR ³eespevee kesÀ yeeo mes efJe<e³eiele ieefleefJeefOe³eeW nsleg

Devegoeve keÀes yebo keÀj efo³ee ie³ee nw~

1. efmecekegÀvee meeF& petefve³ej neF& mketÀue, Ietce, oeefpe&efuebieë keÀ#ee kesÀ

efvecee&Ce nsleg Devegoeve keÀer le=leer³e/Debeflece efkeÀmle kesÀ ªHe ceW ª 1,92,025keÀer jeefMe efJeefveceg&keÌle efkeÀ³ee ie³ee Lee~

2. yeesjnì yeer.Heer.yeer.cesceesefj³eue keÀe@uespe, Heer.Dees. yeesjnì, DemeceëkeÀe³ee&ue³e men keÀ#ee kesÀ efvecee&Ce nsleg Devegoeve keÀer le=leer³e efkeÀmle kesÀ ªHe ceW

© 1,86,375 keÀer jeefMe efJeefveceg&keÌle efkeÀ³ee ie³ee~

3. meceeieg[er pegveer³ej keÀe@uespe,meceeiegæ[er Demeceë keÀe@uespe YeJeve kesÀ efvecee&Ce

nsleg Devegoeve keÀer ÒeLece efkeÀmle kesÀ ªHe ceW ª 6.00 ueeKe keÀer jeefMe

efJeefveceg&keÌle keÀer ieF&~

4. Þeer yeebiegj neF& mketÀue, ef[yegieæ{, Demece ë mketÀue YeJeve efvecee&Ce nsleg

Devegoeve keÀe efÜleer³e efkeÀmlekesÀ ªHe ceW © 1,80,075/- keÀe r jee fMe

efJeefvecegkeÌle keÀer ieF&~

5. pes[erSmepeer keÀe@uespe (peesieevev[e osJee me$eeOeerkeÀe mJeeceer keÀe@uespe)yeeskeÀejkeÌì, Demeceë keÀ#ee keÀceje kesÀ efvecee&Ce nsleg Devegoeve keÀe ÒeLece

efkeÀmle kesÀ ªHe ceW © 4,37,500/- keÀer jeefMe~

i) efMe#eeJe=efÊekeÀe 4512 íe$e 3.50

ii) vesnª HegjmkeÀej 475 íe$e 0.09

iii) HegmlekeÀ SJeb HeesMeekeÀ Devegoeve 6035 íe$e 0.60

iv)ìer yees[& íe$eJe=efÊe 198 íe$e 0.02

v) mkeÀeTì SJeb ieeF&[ nsleg men³eesie 4774 J³eeqkeÌle 0.19

vi)¬eÀeræ[e ieefleefJeefOe 27 J³eeqkeÌle 0.01

vii) 11 JeeR ³eespevee DeJeefOekesÀ HetBpeeriele 5 F&keÀeF&³eeW 0.68

Devegoeve kesÀ uebefyele ceeceues

kegÀue 5.09

íe$eeW/J³eeqkeÌle³eeWkeÀer meb.

ª/keÀjesæ[

80


6. veekeÀe®eejer pegveer³ej keÀe@uespe, veekeÀe®eejer, peesjnì, Demeceë keÀe@uespe

YeJeve kesÀ efvecee&Ce nsleg Hegbpeeriele Devegoeve keÀer ÒeLeCe SJeb efÜleer³e efkeÀmle kesÀ

ªHe ceW © 6,30,000/- keÀer jeefMe~

7. efHeÀueesyee[er neF& mketÀue, eflevemegefkeÀ³ee, Demece ë efJe%eeve Òe³eesieMeeuee

kesÀ efvecee&Ce nsleg Devegoeve keÀer efÜleer³e efkeÀmle kesÀ ªHe ceW © 2,22,057/-keÀer jeefMe~

8. kegÀceyejûeece neF& mketÀue, keÀíej, Demece ë mkegÀue YeJeve nsleg Devegoeve

keÀer efÜleer³e efkeÀmle kesÀ ªHe ceW © 2,10,000/- keÀer jeefMe~

9. ìeF&ieyeerj nsce ye©Dee keÀe@uespe, peece iegjernì, meesefveleHegj ë keÀe@uespe

YeJeve nsleg Hetbpeeriele Devegoeve keÀer le=leer³e efkeÀmle kesÀ ªHe ceW 2,00,000/-keÀer jeefMe~

10. efMe#ee mebIe neF& mketÀue, uesyeeWie oeefpe&efuebie, HeefM®ece yebieeue ëmketÀue YeJeve nsleg Devegoeve keÀe efÜleer³e efkeÀmle kesÀ ©He ceW 3.00 ueeKe keÀer

jeefMe

11. pegOeeyeerj neF& meskesÀC[jer mketÀue, oeefpe&efuebie, mketÀue YeJeve nsleg Devegoeve

keÀer efÜleer³e efkeÀmle kesÀ ©He ceW ª 2,99,250/- keÀer jeefMe

12. jbiee®ekegÀJee neF& meskesÀC[jer mketÀue, meesefveleHegj Demece ë mketÀue YeJeve

nsleg Devegoeve keÀer le=leer³e efkeÀmle kesÀ ª ceW © 3,00,000/- keÀer jeefMe

13. meesveejer keÀe@ceme& keÀe@uespe,meesveejer, efMeJemeeiej Demeceë keÀe@uespe YeJeve

nsleg Devegoeve keÀer ÒeLece efkeÀmle kesÀ ªHe ceW © 5,50,033/- keÀer jeefMe~

14. keÀeueerIeesuee Sce.F&. mketÀue, Goueiegæ[er Demece ë mketÀue YeJeve nsleg

Hegbpeeriele Devegoeve keÀer ÒeLece efkeÀmle (50%) kesÀ ªHe ceW © 5,62,275/- keÀer jeefMe~

15. osJe HeeqyuekeÀ mketÀue HeeueceHegjë mketÀue YeJeve nsleg Hegbpeeriele Devegoeve

keÀer efÜleer³e efkeÀmle kesÀ ªHe ceW © 3,00,000/- keÀer jeefMe~

16. jJeervêveeLe S®e. Sme. mketÀue, oeefpe&efuebie, HeefM®ece yebieeueë mketÀue

YeJeve nsleg Devegoeve keÀer efÜleer³e efkeÀmle kesÀ © ceW © 2,86,52/-keÀer jeefMe~

17. [esueesveiegæ[er S®e.Sme. mketÀue, meesefveleHegj, Demeceë mketÀue YeJeve

nsleg Devegoeve keÀer le=leer³e efkeÀmle kesÀ ªHe ces © 1,17, 235/- keÀer jeefMe~

18. meWì SCìesveer neF& meskesÀC[jer mketÀue, ketÀvetjë mketÀue YeJe nsleg Devegoeve

keÀer ÒeLece efkeÀmle kesÀ ªHe ceW 6,00,000/- keÀer jeefMe~

19. Ietce ieue&me S®e.Sme. mketÀue, Iegce,oeefpe&efuebieë mkegÀue YeJeve nsleg

Devegoeve keÀer efÜleer³e SJeb le=leer³e efkeÀmle kesÀ ©He ceW © 6,00,000/- keÀerjeefMe~

2.4. peueHeeF&iegæ[er Hee@ueerìskeÀefvekeÀ mebmLeeve ceW Yeleeaë

peueHeeF&iegæ[er Hee@ueerìskeÀefvekeÀ mebmLeeve, peueHeeF&iegæ[er HeefM®ece yebieeue ceW

ef[Hueescee Heeþîe¬eÀce nsleg Òel³eskeÀ Meew#eefCekeÀ Je<e& kesÀ oewjeve ®ee³e yeeieeve keÀefce&³eeW

keÀer mebleeveeW keÀes Yeleea keÀjeves nsleg leerve meerìW Deejef#ele keÀer ieF& nw~ meceer#eeOeerve

DeJeefOe kesÀ oewjeve Fve Deejef#ele meerìeW Hej ®ee³e yeeieeve keÀefce&³eeW kesÀ leerve-ye®®eeW

keÀes GvekesÀ ÒeefleYee kesÀ DeeOeej Hej ®e³eefvele efkeÀ³ee ie³ee~

3. ÒeefMe#eCe ë

Je<e& kesÀ oewjeve J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe Heeþîe¬eÀce pewmesë ceesyeeF&ue Je meer[er/

[erJeer[er cejccele, HesÀyeérkesÀMeve, Lewuee efvecee&Ce, HuecyeeRie, jepeieerjer,

FuesJeÌìêrkeÀue/ìerJeer cejccele, yeæ{F&ieerjer, oes Keeve Meew®eeue³e keÀe efvecee&Ce,

mJeemL³e, mJeemL³e efJe%eeve, Sme [eime, ceo³epev³e jesie Fl³eeefo ceW ÒeefMe#eCe

nsleg Devegceesove Òeoeve efkeÀ³ee ie³ee Lee~ ®ee³e yeeieeve keÀefce&³eeW keÀer 9638mebleeveeW ves Heeþîe¬eÀce ceW efnmmee efue³ee~

®ee³e yeeieeve keÀefce&³eeW meeLe ner meeLe GvekesÀ ye®®eeW nsleg yees[& kesÀ GHeueyOe

efJeefJeOe keÀu³eeCekeÀejer GHee³eeW kesÀ Òeefle keÀefce&³eeW ceW peeieªkeÀlee me=peve nsleg

DeveskeÀeW peeie©keÀlee DeefYe³eeve Dee³eesefpele efkeÀS ieSs nQ~ DeefYe³eeve ceW

633 J³eeqkeÌle GHeefmLele ngS~

DeeF&DeeF&HeerSce, DeeF&ìerS, ìerSDeeF&, [erìerS, ke=Àef<e efJeMJe efJeÐeeue³e leLee

ìerDeejS kesÀ men³eesie mes ®ee³e yeeieeve ÒeyebOekeÀeW kesÀ efnleeLe& Je<e& kesÀ oewjeve

DeveskeÀeW yewþkeWÀ/mebieesÿer³eeB Dee³eesefpele keÀer ieF& Leer~ 588 J³eeqkeÌle³eeWves

efnmmee efue³ee~

Je<e& 2012-2013 kesÀ oewjeve ÒeefMe#eCe nsleg efkeÀS ieS J³e³e keÀeefJeJejCe efvecveJele nwë

i) veF& o#elee ceW keÀefce&³eeW nsleg 9638 J³eeqkeÌle 0.20

DeuHekeÀeueerve ÒeefMe#eCe

ii) keÀefce&³eeW ceW peeie©keÀlee GlHeVe keÀjves

nsleg DeefYe³eeve keÀe Dee³eespeve 693 J³eeqkeÌle 0.39

iii) yewþeskeWÀ/mebieesefÿ³eeB 588 J³eeqkeÌle 0.04

kegÀue 0.63

ueeYeeefLe&³eeW keÀer meb. ª/keÀjesæ[

uesKee Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve efkeÀS ieS J³ee³e keÀe meejebMe

1. mJeemL³e 7.03

2. efMe#ee 5.09

3. ÒeefMe#eCe 0.63

4. efJeefJeOe J³e³e 1.56

kegÀue 14.31

ef¬eÀ³eekeÀueeHe ª/keÀjesæ[

81


ÒemleeJevee26 peveJejer, 1950 keÀes mebefJeOeeve ueeiet nesles ner Yeejleer³e mebefJeOeeve kesÀ

Deveg®íso 343(1) kesÀ Devegmeej efnvoer Yeejle mebIe keÀer jepeYee<ee yeveer~ Yeejle

mejkeÀej keÀes ³en oeef³elJe efo³ee ie³ee efkeÀ Jen jepeYee<ee efnvoer keÀe Òe®eej SJeb

efJekeÀeme Fme ÒekeÀej keÀjW efkeÀ Jen Yeejle keÀer meeceeefpekeÀ mebmke=Àefle kesÀ meYeer lelJeeW

keÀer DeefYeJ³eefJeÌle keÀe ceeO³ece yeve mekesÀ~ efnvoer Yee<ee kesÀ Òe³eesie nsleg melele Òe³eeme

keÀjvee Deefle DeeJeM³ekeÀ Lee~ DeHeveer mLeeHevee kesÀ mece³e mes ner yees[& keÀe efnvoer

keÀ#e jepeYee<ee DeefOeefve³ece, 1963 leLee GmekesÀ lenle yevee³es ieS efve³ece 1976kesÀ ÒeeJeOeeveeW kesÀ Devegmeej yees[& ceW jepeYee<ee keÀe³ee&vJe³eve kesÀ keÀe³e& keÀe oeef³elJe

efveYee jne nw~

10.2 jepeYee<ee DeefOeefve³ece, 1963 keÀer Oeeje 3 (3) keÀe DevegHeeueve

Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve je. Yee. DeefOeefve³ece 1963 keÀer Oeeje 3(3) ceWefJeefnle meYeer ÒeuesKe efÜYee<eer ªHe ceW DeLee&le efnvoer SJeb Debûespeer ceW SkeÀ meeLe peejer

efkeÀS ieS~

10.3 efnvoer HegmlekeÀeW keÀe ¬eÀ³e

jepeYee<ee keÀe³ee&vJe³eve nsleg DevegketÀue yeeleeJejCe yeveeves leLee efnvoer efMe#eCe

nsleg meboYe& HegmlekeWÀ GHeueyOe keÀjJeeves kesÀ efueS efnvoer keÀ#e Üeje SkeÀ efnvoer

HegmlekeÀeue³e ®euee³ee pee jne nw~ Je<e& kesÀ oewjeve cegK³eeue³e SJeb FmekesÀ #es$eer³e

keÀe³ee&ue³eeW kesÀ efueS 35,000 keÀer HegmlekeWÀ Kejeroer ieF&~ FveceW meboYe& meeefnl³e

SJeb MeyoeJeueer/keÀesMe Deeefo meefcceefuele nw~

10.4) efnvoer ceW He$ee®eej

efnvoer ceW ÒeeHle meYeer He$eeW kesÀ GÊej meceer#eeOeerve Je<e& kesÀ oewjeve DeefveJee³e&leë

efnvoer ceW ner efo³es ieS~ Jeeef<e&keÀ keÀe³e&¬eÀce ceW efveOee&efjle ue#³eeW keÀes ÒeeHle keÀjves keÀer

efoMee ceW meIeve Òe³eeme efkeÀ³es ieS~

efnvoer keÀ#e

DeO³ee³e - 10

10.5) efnvoer ceW efjHeesì&

mebmeo ceW jKes peevesJeeues meYeer ÒeefleJesove pewmes Jeeef<e&keÀ ÒeMeemeefvekeÀ ÒeefleJesove,

Jeeef<e&keÀ uesKee, Jeeef<e&keÀ uesKeeHejer#ee ÒeefleJesove Deeefo efnvoer ceW Yeer lew³eej efkeÀS

ieS~ FmekesÀ DeueeJee efnvoer kesÀ Òeieeceer Òe³eesie mes mebyebefOele efleceener Òeieefle efjHeesì&

SJeb Jeeef<e&keÀ cetu³eebkeÀve efjHeesì& Yeer efnvoer ceW lew³eej efkeÀS ieS~ JeeefCep³e SJeb

GÐeesie ceb$eeue³e veF& efouueer meeLe ner meeLe #esef$e³e keÀe³ee&vJe³eve, keÀe³ee&ue³e ie=n

ceb$eeue³e, jepeYee<ee, keÀesuekeÀelee keÀes FvekeÀe efve³eefcele ªHe mes Òes<eCe efkeÀ³ee ie³ee~

10.6) efnvoer keÀe³e&Meeuee keÀe Dee³eespeve

Je<e& kesÀ Òel³eskeÀ efleceener kesÀ oewjeve Gve meYeer DeefOekeÀeefj³eeW/keÀce&®eeefj³eeW

efpevnW efnvoer ceW keÀe³e&meeOekeÀ %eeve DeLeJee ÒeJeerCelee ÒeeHle nw, keÀes jepeYee<ee

keÀe³e&Meeuee ceW ÒeefMeef#ele efkeÀ³ee ie³ee~ efJeefYeVe mejkeÀejer keÀe³ee&ue³eeW mes Deeiele

ÒeJeJeÌleeDeesb ves me$e meb®eeefuele efkeÀS~ FmekesÀ HeÀuemJeªHe keÀeefce&keÀeW ceW J³eJeneefjkeÀ/

Òe³eespevecetuekeÀ efnvoer kesÀ Òeefle DeefYeªef®e Hewoe ngF&~

10.7) efnvoer ÒeefMe#eCe

yees[& kesÀ DeÒeefMeef#ele keÀce&®eeefj³eeW kesÀ ÒeefMe#eCe mebyebOeer ue#³eeW keÀes ÒeeHle

keÀjves kesÀ efueS kegÀí keÀce&®eeefj³eeW keÀes ÒeJeerCe Deewj Òee%e kesÀ efueS veeefcele efkeÀ³ee

ie³ee~

10.8) efnvoer meHleen keÀe Dee³eespeve

jepeYee<ee kesÀ Òeefle peeieªkeÀlee Hewoe keÀjves leLee keÀecekeÀepe ceW Fmes yeæ{eJee

osves nsleg cee®e&, 2013 ceW efnvoer meHleen keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee~ Fme oewwjeve

keÀF& Òeefle³eesefieleeSb Dee³eesefpele ngF& efpemeceW DeefOekeÀeefj³eeW SJeb keÀce&®eeefj³eeW ves

GlmeenHetJe&keÀ Yeeie efue³ee~ #es$eer³e keÀe³ee&ue³eeW ceW Yeer Ssmes keÀe³e&¬eÀce Dee³eesefpele

ngS~

10.9) 2012-13 nsleg Jeeef<e&keÀ keÀe³e&¬eÀce keÀe DevegHeeueve

jepeYee<ee mebkeÀuHe 1967 kesÀ keÀe³ee&vJe³eve nsleg jepeYee<ee efJeYeeie jepeYee<ee

efnvoer kesÀ Òemeej SJeb efJekeÀeme Deewj keÀe³ee&ue³eer GÎsM³e nsleg FmekesÀ ¬eÀefcekeÀ Òe³eesie

ceW ieefle ueeves kesÀ efueS Òel³eskeÀ Je<e& keÀe³e&¬eÀce peejer keÀjlee nw~ Je<e& 2012-13

keÀe Jeeef<e&keÀ keÀe³e&¬eÀce Fmeer ¬eÀce keÀer SkeÀ keÀæ[er nw efpemekesÀ Üeje keÀe³ee&ue³eer

mebJ³eJenej ceW efnvoer kesÀ Òe³eesie ceW cenlJeHetCe& Òeieefle keÀer ieF& nw~ efveOee&efjle ue#³eeW

keÀer kegÀí no lekeÀ ÒeeeqHle ngF& nw~ efHeÀj Yeer yees[& ceW Debûespeer keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee peevee

peejer nw~

10.10) yees[& keÀer jepeYee<ee keÀe³ee&vJe³eve meefceefle keÀer yewþkeÀ

Òel³eskeÀ efleceener ceW jepeYee<ee keÀe³ee&vJe³eve meefceefle keÀer yewþkeWÀ Dee³eesefpele ngF&,

efpemeceW GHe³eesieer efveCe&³e efueS ie³es~

82


10.11) efÜYee<eer keÀcH³etìjeW keÀe ÒeeJeOeeve

meceer#eeOeerve Je<e& ceW yees[& kesÀ cegK³eeue³e ceW meYeer keÀcH³etìjeW Hej efÜYee<eer meeHeÌìJes³ej

GHeueyOe keÀjeS ieS~

10.12) keÀe³ee&ue³eerve keÀe³eeX ceW efnvoer Òe³eesie nsleg Òeeslmeenve ³eespevee

efnvoer kesÀ Òe³eesie ceW ieefle ueeves kesÀ GÎsM³e mes ìer yees[& ves cegK³eeue³e meeLe ner

meeLe Yeejle ceW #es$eer³e keÀe³ee&ue³eeW ceW Òeeslmeenve ³eespevee keÀe Òe®eej SJeb Òemeej

efkeÀ³ee~ DeefOekeÀejer SJeb keÀce&®eejer Fme ³eespevee mes ueeYeebefJele ngS~ 18 keÀce&®eeefj³eeW

ves Fme ³eespevee ceW efnmmee efueS Deewj kegÀískeÀ keÀce&®eeefj³eeW kesÀ veieo HegjmkeÀej mes

Hegjmke=Àle efkeÀ³ee ie³ee~

10.13) efleceener Òeieefle efjHeesì&

ìer yees[&, cegK³eeue³e Üeje efve³ebef$ele meYeer #es$eer³e/GHe-#es$eer³e keÀe³ee&ue³eeW ves

efJeefnle ÒeHe$e ceW efnvoer kesÀ Òeieeceer Òe³eesie mes mebyebefOele efleceener efjHeesì& Yespeer~ FvekeÀer

meceer#ee ngF& leLee keÀefce³eeW keÀes otj keÀjves nsleg keÀej&JeeF& keÀer ieF&~

10.14) #es$eer³e keÀe³ee&ue³eeW keÀe efvejer#eCe

Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve ìer yees[& kesÀ cegK³eeue³e kesÀ keÀefleHe³e DevegYeeieeW

leLee #es$eer³e keÀe³ee&ue³e efoefuue keÀe efvejer#eCe efkeÀ³ee ie³ee~

10.15) efJeMes<e GHeueefyOe³eeB

Je<e& kesÀ oewjeve yees[& JesyemeeF&ì keÀe efÜYeeef<ekeÀjCe keÀj efue³ee ie³ee~ ìer yees[&

cegK³eeue³e, keÀesuekeÀelee keÀes jepeYee<ee kesÀ ÒeeJeOeeveeW keÀes ÒeYeeJeer {bie mes ueeiet

keÀjves nsleg veiej jepeYee<ee keÀe³ee&vJe³eve meefceefle Üeje Glke=Àälee ÒeceeCeHe$e Òeoeve

efkeÀ³e ie³ee~

83


ìer yees[&, ®ee³e GÐeesie keÀes efJeefYeVe FveHegìeW ³eLee, jemee³eefvekeÀ GJe&jkeÀ SJeb

Dev³e FveHetìeW keÀer DeefOeÒeeeqHle, DeeJeeieceve SJeb mebefJelejCe mebyebOeer ceeceueeW ceW mene³elee

Òeoeve keÀjvee peejer jKes ngS nQ~

1. GJe&jkeÀ ë

DeeJeM³ekeÀ Jemleg DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve DeeJeM³ekeÀlee kesÀ DeeOeej Hej ìer

yees[& Üeje ef®eefÚle ®ee³e GÐeesie kesÀ efueS Yeejle mejkeÀej, ke=Àef<e ceb$eeue³e Üeje

GJe&jkeÀ Deeyebefìle efkeÀ³ee peelee nw~ ®ee³e yeeieeveeW keÀe Deeyebìve DeOe&Jeeef<e&keÀ DeeOeej

Hej efkeÀ³ee peelee nw, Henueer KejerHeÀ kesÀ efueS (DeÒewue mes efmelecyej) SJeb otmejer

jyeer kesÀ efueS (DeJeÌìtyej mes cee®e&)~

DeeHetefle& MeeKee

DeO³ee³e - 11

(cew.ì. ceW DeeBkeÀæ[s)

GJe&jkeÀ Je<e& 20012-13 kesÀ oewjeve DeeHetefle& ³etefj³ee keÀer cee$ee

GJe&jkeÀ v³etefì^³esvì GJe&jkeÀ v³etefì^³esvì GJe&jkeÀ v³etefì^ìsvì GJe&jkeÀ v³etefì^³esvì

yeerJeerSHeÀmeerSue 51,366.3 23628.5 5056.2 2326.0 539.3 248.0 56,961.8 26,202.5

SveSHeÀmeerSue --- --- 6830.0 3142.0 ...... ...... 6,830.0 3,142.0

kegÀue 51,366.3 23628.5 11,886.2 5468.0 539.3 248.0 63,791.8 29,344.5

DeeHetefle& ë

yees[& meefnle ceW GHeueyOe met®evee kesÀ Devegmeej ®ee³e yeeieeveeW ceW Òe³eesie efkeÀ³es

peeves Jeeuee Dev³elece cenlJeHetCe& GJe&jkeÀ ceW efve³ebef$ele GJe&jkeÀ (³eLee ³etefj³ee) b

Heef½ece yebieeue (leLee Gllej HetJeea) kesÀ ®ee³e yeeieeveeW keÀes efvecveefueefKele efJeefvecee&leeDees

Üeje DeeHetefle& efkeÀ³ee ie³ee ³eLee (1) Fbef[³eve HeÀeceme& HeÀefì&ueeFpej keÀes-DeHesjefìJe

efueefceìs[ (DeeF&SHeÀSHeÀmeerDees) (2) ye´ïeHeg$e Jewueer HeÀefì&ueeF&pej keÀeHeexjsMeve

efueefceìs[ (JeerJeerSHeÀmeerSue) SJeb (3) veeieepeg&vee HeÀefì&ueeF&peme& SC[ kesÀefcekeÀume

efueefceìs[ (SveSHeÀmeerSue) pees efvecveJele nw~ ÒeeHle met®evee kesÀ Devegmeej DeÒewue,

2012 mes cee®e&, 2013 DeJeefOe kesÀ oewjeve Òel³eskeÀ kesÀ Üeje Demece, ef$eHegje SJeb

HeefM®ece yebieeue kesÀ ®ee³e yeeieeveeW keÀes DeeHetefle& keÀer ieF& ³etefj³ee keÀer cee$ee veer®es

meejCeer ceW oer ieF& nw ë-

efJeefvecee&lee/DeeHetefle&keÀlee& keÀe veece

Demece HeefM®ece yebieeue ef$eHegje kegÀue

84


2. je@keÀ HeÀe@mHesÀì

SkeÀ Dev³e cenlJeHetCe& GJe&jkeÀ (DeLee&le je@keÀ HeÀe@mHesÀì) efpemes meeceev³eleë cemegjer HeÀe@me leLee Hegªefue³ee HeÀe@me Yeer keÀne peelee nw, ®ee³e yeeieeveeW ceW Yeer FmekeÀe GHe³eesie

efkeÀ³ee peelee nw~ cemetjer HeÀe@Me keÀer DeeHegefle& meeceev³eleë cesmeme& HeeF&jeF&ìme HeÀe@mHesÀì Sb[ kesÀefcekeÀue efueefceìs[ (HeerHeermeerSue) Üeje efkeÀ³ee peelee nw peyeefkeÀ Heg©efue³ee HeÀe@me

keÀer DeeHetefle& Heef½ece yebieeue efcevejue [sJesueHecesvì Je ìseE[ie keÀe@HeexjsMeve efueefceìs[ ([yue³et.yeer.Sce.[er.ìer.meer.Sue) Üeje efkeÀ³ee peelee nw~

DeÒewue 2012 mes cee®e& 2013 keÀer DeJeOeer kesÀ oewjeve cemetjer HeÀe@me keÀer DeeHetefle& HeerHeermeerSue Üeje venerb keÀer ieF&~ ³eÐeefHe,HeefM®ece yebieeue kesÀ lenle HetJeea #es$e SJeb

Demece lenle G. HetJeea #es$eeW ceW Heg©efue³ee He@Àeme keÀer DeeHetefle& [yuetyeerSce[erìermeerSue Üeje keÀer ieF& nw ë-

(cew.ì. ceW DeeBkeÀæ[s)

Demece Heef½ece yebieeue kegÀue

GJe&jkeÀ v³etefì^³esvì GJe&jkeÀ v³etefì^³esvì GJe&jkeÀ v³etefì^³esvì

--- --- 710 155 710 155

efve³ebef$ele GJe&jkeÀ kesÀ DeefleefjJeÌle DeeHetefle& MeeKee Deefve³ebef$ele GJe&jkeÀ ³eLee SceDeesHeer, [erSHeer, SmeSmeHeer, keÀcHeuesJeÌmesme Deeefo keÀer keÀce Hetefle& keÀer mecem³eeDeesb keÀes

Yeer osKe jne nw efpemes Demece Je Dev³e jep³eeW (GÊej HegJeea Deb®eue kesÀ DeOeerve) Je HeefM®ece yebieeue (HetJeea Deb®eue kesÀ DeOeerve) ceW Òe³eesie efkeÀ³ee peelee nw~

3. Dev³e ieefleefJeefOe ë

DeeHetefle& MeeKee DevegÒe³eesieeW Hej ®ee³e GlHeeove keÀlee&DeeW kesÀ yeer®e GJe&jkeÀ keÀe efJelejCe Hej meYee/yewþkeÀeW keÀe Dee³eespeve keÀjleer nw SJeb GJe&jkeÀ keÀes keÀer Debeflece Hetefle&

pewmes ceeceuees keÀes ®ee³e yeeieeveeW mes mece³e-mece³e Hej Gþe³ee peelee nw~

85


ìer yees[&, kesÀ cegK³eeue³e, keÀesuekeÀelee kesÀ ceeveJe mebmeeOeve keÀ#e SJeb Dev³e

efJeYeeieeW Üeje keÀce&®eejer³eeW, DeefOekeÀeefj³eeW, Je ®ee³e GÐeesie kesÀ efnleOeejkeÀeW kesÀ efueS

efJeefYeVe ÒekeÀej kesÀ ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀce, keÀe³e&MeeueeSb, mebieesefÿ³eeB Deeefo mece³e-

mece Hej Dee³eesefpele keÀer peeleer nw~

Je<e& 2012-13 kesÀ oewjeve ®ee³e yees[& kesÀ ceeveJe mebmeeOeve efJekeÀeme mecyebOeer

efvecveefueefKele ieefleefJeefOe³eeB meb®eeefuele keÀer ieF& ë-

1. veJecyej, 2012 kesÀ oewjeve 1.91 ueeKe © keÀer ueeiele Hej Yeejleer³e

meebK³ekeÀer³e mebmLeeve (DeeF&SmeDeeF&) Üeje meebK³ekeÀer³e He×efle³eeW Hej ìer yees[&,

cegK³eeue³e ceW 22 keÀce&®eeefj³eeW keÀes ÒeefMe#eCe Òeoeve efkeÀ³ee ie³ee~

2. efmelecyej mes efomecyej 2012 kesÀ yeer®e 1.22 ueeKe ©.keÀer ueeiele Hej

cesmeme& SkeÌme HewÀkeÌìj, keÀesuekeÀelee Üeje ìer yees[&, cegK³eeue ceW 32 keÀce&®eeefj³eeW keÀes

DeefYeÒesjkeÀ ÒeefMe#eCe efo³ee ie³ee~

3. ceF& mes veJecyej, 2012 lekeÀ keÀesuekeÀelee, peesjneì, ieesueeIeeì,

efmeueeriegæ[er, efyeVeeiegæ[er, ef[yegieæ{ SJeb efmeu®ej ceW ìer yees[& Üeje ®ee³e ceW KeeÐe megj#ee

ceevekeÀeW Je iegCeJeÊee kesÀ jKe-jKeeJe nsleg KeeÐe megj#ee efJeefve³eceeW Hej meele peeieªkeÀlee

keÀe³e&¬eÀceeW keÀe Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee, peneB efJeefvecee&leeDeeW, yeerSueSHeÀ, J³eJemeeef³e³eeW,

veerueeceerkeÀlee&DeeW ves Yeeie efue³ee~

ceeveJe mebmeeOeve efJekeÀeme

DeO³ee³e - 12

4. 15 petve, 2012 SbJe 15 efomecyej, 2012 ceW [erìerDeej SJeb [ermeer

Üeje oeefpe&efuebie kesÀ ueIeg ®ee³e jesHeCekeÀlee&DeeW kesÀ efueS oes keÀe³ee&MeeueeDeeW keÀe

Dee³eespeve efkeÀ³ee ie³ee~ ®ee³e keÀer Kesleer kesÀ efJeefYeVe HenuetDeeW mes mecyebefOele lekeÀveerkeÀer

efJeJejCeeW keÀes ueIeg ®ee³e jesHeCekeÀlee&DeeW lekeÀ HewÀueevee Fme keÀe³e&Meeuee keÀe GÎsM³e

Lee~ oeefpe&efuebie mes 100 mes Yeer p³eeoe ue.®ee.jes. ves Fme keÀe³e&Meeuee ceW Yeeie

efue³ee~

5. efomecyej, 2012 ceW ÒeMeemeefvekeÀ Je efJeÊeer³e meceeceueeW Fl³eeefo mes

mecye× yees[& kesÀ SveHeerSme (ve³eer HeWMeve ³eespevee) Hej ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀce keÀe

Dee³eespeve SveSme[erSue Üeje efkeÀ³ee ie³ee, efpemeceW ìer yees[&, cegK³eeue³e kesÀ oes

efJeYeeieeW mes oes 02 keÀce&®eeefj³eeW ves Yeeie efue³ee~

6. yees[& kesÀ DeefOekeÀeefj³eeW leLee keÀce&®eeefj³eeW kesÀ ueeYeeLe& Ëo³e Je ceOegcesn

jesie nsleg cegHeÌle mJeemL³e peeB®e kewÀcHe keÀe Dee³eespeve yees[& kesÀ meYeeieej ceW

12.01.2013 ceW efkeÀ³ee ie³ee~ mJeemL³e peeB®e keÀe Dee³eespeve efHe³ejuesme DemHeleeue,

keÀesuekeÀelee Âeje efkeÀ³ee ie³ee~ mJeemL³e peeB®e keÀe Dee³eespeve efHe³ejuesme DemHeleeue,

keÀesuekeÀelee Üeje efkeÀ³ee ie³ee~

86


kesÀvêer³e meleke&Àlee Dee³eesie Üeje cegK³e meleke&Àlee DeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW ®ee³e

yees[& kesÀ GHeeO³e#e keÀes efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³ee nw~ meleke&Àlee ÒekeÀesÿ kesÀ meeceefûekeÀ

keÀe³e&keÀueeHeeW keÀes cegK³e meleke&Àlee DeefOekeÀejer kesÀ He³e&Jes#eCeeOeerve efkeÀ³ee pee jne

nw~ GHeeO³e#e kesÀ DeefleefjkeÌle meleke&Àlee ÒekeÀesÿ kesÀ kegÀue oes keÀe³ee&efOekeÀejer nQ~

meleke&Àlee ÒekeÀesÿ keÀe cegK³e keÀe³e& nw mejkeÀej/kesÀvêer³e meleke&Àlee Dee³eesie kesÀ

efoMee-efveoxMeeW keÀes ef¬eÀ³eeeqvJele keÀjvee, efpemes efve³eefcele ªHe mes DevegHeeefuele efkeÀ³ee

peelee nw~ meleke&Àlee ÒekeÀesÿ Üeje efJeefYeVe ÒeMveeW kesÀ GÊej efoS peeves kesÀ meeLe-meeLe

mejkeÀej keÀes ceeefmekeÀ Je efleceener efjHeesì& Yeer Òemlegle keÀer peeleer nw~ cegK³e meleke&Àlee

Dee³eesie kesÀ efoMee-efveoxMeevegmeej yees[& kesÀ cegK³e meleke&Àlee DeefOekeÀejer kesÀ meueen

Hej efveefJeoe Deewj efveJeejkeÀ meleke&Àlee mebyebOeer meYeer HenuegDeeW keÀe DevegmejCe yees[&

Üeje efkeÀ³ee peelee nw~ yees[& kesÀ efJeefOe DeefOekeÀejer ner meleke&Àlee DeefOekeÀejer kesÀ ªHe

meleke&Àlee ÒekeÀesÿ

DeO³ee³e - 13

ceW keÀe³e& keÀjles nQ pees mebHeke&À ÒeyebOeve keÀe³e& kesÀ efueS GÊejoe³eer nw~ ³en ÒekeÀesÿ

yees[& keÀs meeceeefûekeÀ meleke&Àlee efveiejeveer keÀe Yeer keÀe³e& keÀjlee nw~ meleke&Àlee ÒekeÀesÿ

keÀe otmeje cenlJeHegCe& keÀe³e&; kesÀvêer³e meleke&Àlee Dee³eesie kesÀ efoMee-efveoxMe kesÀ

Devegmeej yees[& ceW Òel³eskeÀ Je<e& meleke&Àlee peeie©keÀlee meHleen keÀe Dee³eespeve keÀjvee

nw, efpemeceW ®ee³e yees[& kesÀ meYeer keÀe³ee&efOekeÀeefj³eeW keÀes ®ee³e yees[& keÀer yegefve³eeoer

meleke&Àlee efceMeve keÀer lejHeÀ O³eeve DeekeÀef<e&le keÀjles ngS o#elee SJe HeejoefMe&lee

ªHeer MeHeLe-mebosMe kesÀ ceeO³ece mes GvnW MeHeLe efouee³eer peeleer nw~ Je<e& kesÀ oewjeve

meleke&Àlee ÒekeÀesÿ keÀes keÀesF& efMekeÀe³ele ÒeeHle veneR ngF&, efpemeHej Deveece efMekeÀe³eleer

nesves kesÀ keÀejCe keÀesF& keÀej&JeeF& veneR keÀer ieF&~ Deepe keÀer efleefLe lekeÀ keÀesF& Yeer

meleke&Àlee ceeceuee Fme ÒekeÀesÿ ceW uebefyele veneR nw~

87


®ee³e yees[& keÀe efJeefOe ÒekeÀesÿ, efJeefOe DeefOekeÀejer kesÀ DeOeerve keÀe³e& keÀjlee nw~

GvekeÀer mene³elee Dev³e keÀce&®eejer³eeW Üeje keÀer peeleer nw~ ®ee³e yees[& keÀe efJeefOe

ÒekeÀesÿ yees[& kesÀ cegK³eeue³e/#es$eer³e keÀe³ee&ue³e kesÀ DeefOekeÀeefj³eeW Üeje Deûesef<ele

meYeer efJeefOekeÀ ceeceueeW keÀe He³e&Jes#eCe keÀjlee nw~ ÒekeÀesÿ yees[& kesÀ mee@ueefmeìj

cesmeme& HeÀe@keÌme Sb[ ceC[ue, jepesMe Kesleeve Sb[ kebÀ0, kesÀ. SC[ Sme. Heeì&veme& Je

Dev³e efJeefOekeÀ meueenkeÀejeW kesÀ meeLe yees[& keÀer Deewj mes mecHeke&À mLeeefHele keÀjlee nw~

³en ÒekeÀesÿ yeewef×keÀ mebHeoe DeefOekeÀej mebyebOeer meYeer ceeceueeW keÀer Yeer osKeYeeue

keÀjlee nw, keÀevetveeW kesÀ DeOeerve FmeceW yees[& Üeje Hebpeerke=Àle Yeejle SJeb efJeosMe ceW

efJeefOe ÒekeÀesÿ Hej Je<e& 2012-13 nsleg efjHeesì&(met®evee keÀe DeefOekeÀej DeefOeefve³ece, 2005)

DeO³ee³e - 14

efJeefYeVe ueesiees ef®eÚ/Meyo ef®eÚ Meeefceue nw~ ³en ÒekeÀesÿ efve³ele mece³e kesÀ Yeerlej

met®evee keÀe DeefOekeÀej 2005 kesÀ lenle DeeJesoveeW kesÀ efveHeìeve Je DeHeerue keÀjves

kesÀ efueS GÊejoe³eer nw meeLe ner ceb$eeue³e keÀes ceeefmekeÀ SJeb Jeeef<e&keÀ efJeJejCe Yespeves

kesÀ efueS Yeer GÊejoe³eer nw~ efoveebkeÀ 01.04.2012 lekeÀ 44 ceeceues uebefyele Les~

meceer#eeOeerve Je<e& kesÀ oewjeve HeeB®e veS ceeceues DeeS efpeveceW HeeB®e keÀe efveHeìeje

efkeÀ³ee pee ®egkeÀe nw FveceW mes ®eej ceeceues yees[& kesÀ efJe©× ieS SJeb efoveebkeÀ

31.03.2013 lekeÀ kegÀue ceeceueeW keÀer mebK³ee 44 Leer~

88


DevegueivekeÀ - I

01.04.2012 mes31.03.2013 keÀer DeJeefOe kesÀ oewjeve meom³eeW keÀer leeefuekeÀe ë-

1. Þeer ScepeerJeerkesÀ Yeevet, DeeF&SSme, DeO³e#e, ìer yees[&, 17.11.2011 mes~

2. cegK³e meef®eJe, JeeefCep³e SJeb GÐeesie efJeYeeie, Demece mejkeÀej, efomemegHe,

iegJeeneìer-6

3. meef®eJe (efveJesMe mebJeOe&ve), GÐeesie efJeYeeie, kesÀjue mejkeÀej, meef®eJeeue³e,

efveªJevebLeHegjce, kesÀjue - 695001

4. Dee³egkeÌle Je meef®eJe GÐeesie SJeb JeeefCep³e efJeYeeie, ef$eHegje mejkeÀej,

Deiejleuee - 799001

5. cegK³e meef®eJe, meg#ce, ceO³ece SJeb ueIeg GÐeesie efJeYeeie, leefceue vee[g mejkeÀej,

®esVeF& - 600009

6. cegK³e meef®eJe,JeeefCep³e SJeb GÐeesie efJeYeeie, Heef½ece yebieeue mejkeÀej,

4, kewÀceskeÀ mìêrì, keÀesuekeÀelee - 700017

7. cegK³e meef®eJe, ke=Àef<e efJeYeeie, efncee®eue ÒeosMe mejkeÀej, efMeceuee -

171002, efncee®eue ÒeosMe

8. Þeer Heer. efJeMJeveeLeve, ceeveveer³e mebmeo meom³e, ueeskeÀmeYee, SHeÀ-9, yee<ee&ue

yuee@keÀ, JemegbOeje, jsefme[seqvMe³eue SvekeÌuesJe, DeboeueHegjce, ceewjeææF& -

625003 leefceue vee[g

9. Þeer jepesve ieesnsve, mebmeo meom³e, ueeskeÀmeYee, 185, meeGLe SJesv³et, veF&

efouueer-110001

10. Þeer leeefjveer keÀevle je³e, ceeveveer³e mebmeo meom³e, jep³e meYee, 198, veeLe&SJesv³et, veF& efouueer - 100001

11. Þeer efovesMe kegÀ. Mecee&, vee³eye DeO³e#e, ìer yees[&, SJeb meYeeHeefle, DeefKeue

Demece ueIeg ®ee³e jesHeCe mebmLeeve, ueef®ele veiej, Heesmì-ªHeeF&

meeF&ef[bie-786153, efpeuee-eflevemegefkeÀ³ee, Demece

12. DeO³e#e, Yejleer³e ®ee³e mebIe, ``je@³eue SkeÌme®eWpe'', 6, Sve.Sme. jes[,

keÀesuekeÀelee - 700001

13. Þeer peer. pes Deve®ejerue, meYeeHeefle oef#eCe Yeejle mebieefþle jesHeCe mebIe,

`ìueerveJ³et'' ketÀvetj-643101, veerueefieefjpe, leefceuevee[g

14. Þeer pes. Sue. yetìsue, keÀebieæ[e Ieeìer ueIeg ®ee³e jesHeCe mebIe, keÀebieæ[e Ieeìer

ìer Fmìsì, ieesHeeueHegj, efpeuee-keÀebieæ[e, efHeve -176059 efncee®eue ÒeosMe

15. Þeer De#e³e kegÀceej jepeKeesJee, 4-S, Deefoefle DeHeeì&ceWì, ceeefvekeÀveiej,

yee³e-uesve 2 (oe³eB), iegJeeneìer - 781005, Demece

16. Þeer Heer. Jeer. yeeue®ebêve, DeO³e#e ë efpeuee keÀeBûespe meefceefle, Heer.Dees. veeefjkegBÀ[g,

DebyeeueeJe³eue-673593 JeeFveeo, kesÀjue

17. Þeer jefpevê efmebn þekegÀj, Heer.Dees. -Keuesì, lenmeerue - HeeueceHegj,

efpeuee - keÀebieæ[e, efHeve - 176061, efncee®eue ÒeosMe

18. Þeer MebkeÀj ceeueekeÀej, DeO³e#e, oepeeaefuebie efpeuee keÀeBûesme meefceefle, yeeyetHeeæ[e,

efmeueeriegæ[er, efpeuee - oeefpe&efuebie, efHeve -734001, Heef½ece yebieeue

19. Þeer keÀesMeer yesyeer, iegnuetj yeepeej, veerueefieefj-efpeuee, efHeve - 643212,leefceuevee[g

20. Þeer S. kesÀ. ceesveer, HetJe& efJeOee³ekeÀ, ìeBHe mìsMeve jes[, cegVeej, Heer.

Dees.-F[gkeÌkeÀer, efHeve-685612, kesÀjue

21. Þeer DeeueeskeÀ ®e¬eÀJeleea, meef®eJe, DeeF&Sveìer³etmeer, HeefM®ece yeebieeue MeeKee,

``Heglegue Iej'' otiee&Hegjer, efmeueeriegæ[er, Heer.Dees.-ÒeOeeve veiej, efHeve -

734001, HeefM®ece yebieeue

22. Þeer. [er. Heer.je³e, meom³e, HeefMce yebieeue efJeOeeve meYee, peueHeeF&iegæ[er-


23. Þeer meceerj je³e, mìsMeve jes[, peueHeeF&iegæ[er - 735101, HeefM®ece yebieeue

24. Þeer Sme. jecet, HeerS®e[er, [es[ekeÀescyees ìer HewÀkeÌìêr ÒeeFJesì efueefceìs[, mveew[esve

ìer HewÀkeÌìêr, meb-9, efmÒebieHeÀerm[, ketÀvetj - 643101, veerueefieefj,

leefceue vee[g

25. [e@. Deefpele kegÀceej DeiejJeeuee, DeiejJeeuee neGme, meskesÀC[ ceeFuemìesve,

mesJeeskeÀ jes[, efmeueeriegæ[er

26. Þeer Sce. ®ebêkeÀeble, Sce[er, ieesuee®ee ìer HueeveìsMeve ÒeeFJesì efueefceìs[,

¬ebÀ.meb.-169, o DeeFueQ[, Huewì-F/216, JeekeÀæ[ Hesìêsue HebHe kesÀ efJeHejerle,

JeekeÀæ[, HegCes - 411057

27. Þeer efnjCe³e yeesje, Iej meb. - 36, leªCe veiej, yeeF uesve-4, iegJeeneìer,

Demece-781005

28. Þeer DebMegceve keÀveesefj³ee, 10, efÒebmesHe mìêrì, keÀesuekeÀelee - 700022

29. Þeerceleer yejveeueer os ceesnvlee, meer/Dees-Þeceleer ieerlee os, os uee@pe, vepe©ue

meejCeer, DeeÞece Heeæ[e, efmeueeriegæ[er, efHeve-734401

30. Þeerceleer ef®e$ee jcesMe, 801, S yuee@keÀ, DeejSveSme Meebefle efveJeeme DeHeeì&ceWì,

ìgcekegÀj jes[, ³eMeJebleHegj, yeWieeueg© - 560022

31. mebpeerJe mejerve, #es$eer³e DeO³e#e - oef#eCe SefMe³ee, ìeìe iueesyeue yesJejspespe

efueefceìs[-62, III ¬eÀe@me, II HesÀpe, Fb[eqmì³eue meyeDeye&, ³eMeJebleHegj, yeWieeueg©

89


yees[& kesÀ efJeMes<e DeefleefLe ë-

1. ÒeefleefveefOe, Yeejle mejkeÀej, yeeefCep³e SJeb GÐeesie ceb$eeue³e, JeeefCep³e

efJeYeeie, ``GÐeesie YeJeve'' veF& efouueer-110 107

2. DeO³e#e Je ÒeyebOe efveosMekeÀ, GÊej HetJeea efJekeÀeme efJeÊe efveiece efueefceìs[

(SveF&[erSHeÀDeeF&), ``SveF&[erSHeÀDeeF& neGme'', peer.Sme.jes[,

efomeHegj, iegJeeneìer-781006, Demece

3. DeO³e#e, Yeejlee r³e ®ee³e me bIe, 6, Sve. Sme. je s[,

keÀesuekeÀelee - 700001

4. Þeer efyepe³e ieesHeeue ®e¬eÀJeleea, DeO³e#e, keÀebHesÀ[jsMeve De@eHeÀ Fbef[³eve

mcee@ue ìer ûeesJeme& SmeesefmeSMeve (meerDeeF&SmeìerS), 20, keÀe@uespe

Heeæ[e, Heer.Dees. Je efpeuee - peueHeeF&iegæ[er, efHeve - 735101, HeefM®ece

yebieeue

5. DeO³e#e, ³etveeFìs[ jesHeCe mebIe, oef#eCe Yeejle (GHeemeer - ®ee³e

meefceefle), èqiueveJ³et'', ketÀvetj - 643101, veerueefiejer, leeefceuevee[g

6. DeO³e#e, oeefpe&efuebie ®ee³e mebIe ([erìerS), 6, Sve. Sme. jes[,

keÀesuekeÀelee

7. Þeer ef[.Heer. censMJejer, DeO³e#e, ®ee³e DevegmebOeeve mebIe (ìerDeejS),

113, Heeke&À mìêrì, 9 Jeeb leue, keÀesuekeÀelee -700016

8. Þeer efJeod³eevebo yeejkeÀekeÀesìer, meb³egkeÌle HeÀesjce, SìerHeerS, SveF&ìerS Je

yeermeerHeer, S.ìer. jes[, leejepeve, peesjneì, efHeve - 785001, Demece

9. DeO³e#e, HesÀ[jsMeve Dee@HeÀ De@eue Fbef[³ee ìer ìs[me& Smeesefme³esMeve

(SHeÀSDeeF&ìerìerS), efiejveej keÀcHueskeÌme, kegÀjsMeer veiej kegÀjF& HetJe&,

cegcyeF&-400 070

10. efveosMekeÀ (ÒeJele&ve) Yeejle mejkeÀej, HegÀ[ mesHeÌìer Sb[ mìQ[[& DeLeesefjìer

Dee@HeÀ Fbef[³ee (SHeÀSmeSmeSDeeF&), mJeemL³e SJeb efHejJeedj keÀu³eeCe

ceb$eeue³e, `SHeÀ[erS YeJeve', keÀesuìe jes[, veF& efouueer-10002

(Je<e& 2012-2013 keÀer DeJeOeer kesÀ oewjeve keÀe³e&HeeuekeÀmeefcee fle keÀe r meYee 22-06-2012, 25-09-2012 SJeb31-03-2013 keÀes Dee³eesefpele ngF& Leer)

90


Je<e& 2012-2013 kesÀ efueS mLee³eer meefceefle keÀe ieþve (31 cee®e&, 2013 lekeÀ)

I. keÀe³e&HeeuekeÀ meefceefle ë-

1. DeO³e#e, ìer yees[&, (Heosve DeO³e#e, meefceefle)

2. Þeer efovesMe kegÀceej Mecee&, vee³eye DeO³e#e, ìer yees[& meYeeHeefle, DeefKeue

Demece ueIeg ®ee³e, ueeef®ele veiej, Heesmì-ªHeeF& meeF&ef[bie - 786153

eflevemegefkeÀ³ee, Demece

3. Þeer jepesve ieesnsve, mebmeo meom³e, ueeskeÀ meYee, 185, meeGLe SJesv³et,

veF& efouueer - 110011

4. Þeer pes. Sue. yetìsue, GHeeO³e#e, ìer yees[&, SJeb DeO³e#e, keÀebieæ[e

®ee³e jesHeCe meefceefle, keÀebieæ[e Ieeer ®ee³e Yet - mebHeefÊe, ieesHeeueHegj,

efpeuee-keÀebieæ[e, efHeve - 176059, efn0. Òe.

5. Þee r [er. Hee r je³e, meom³e, Hee fMce ye bieeue e fJeOeeve meYee,

peueHeeF&iegæ[er - 785101, HeefM®ece yebieeue

6. DeO³e#e, Yeejleer³e ®ee³e mebieþve, `je@³eue SkeÌme®eWpe'', 6, Sve.Sme.

jes[, keÀesuekeÀelee - 700001

7. Þeer MebkeÀj ceeueekeÀej, DeO³e#e, oeefpe&efuebie efpeuee keÀe@ûesme meefceefle,

meom³e SDeeF&meermeer, yeeyetHeeæ[e, efmeueeriegæ[er, efHeve-734001,

HeefM®ece yebieeue

8. Þeer keÀesMeer yesyeer, 11/157 Hegþgceevee, keÀeueerkeÀì jes[, ieg[uetj yeepeej,

Heer.Dees. - 643212, veerueerieerjer efpeuee, leefceue vee[g

9. Þeer DebMegceeve keÀveesefj³ee, 10, efÒebmesHe mìêrì, keÀesuekeÀelee - 700072

(Je<e& 2012-2013 keÀer DeJeOeer kesÀ oewjeve keÀe³e&HeeuekeÀ meefceeflekeÀer meYee 22-06-2012, 25-09-2012, 01-12-2012 SJeb 31-03-2013 keÀes Dee³eesefpele ngF& Leer)

II. Þece keÀu³eeCe meefceefle ë-


2. Þeer efovesMe kegÀceej Mecee&, vee³eye DeO³e#e, ìer yees[&, SJeb meYeeHeefle,

DeefKeue Demece ueIeg ®ee³e jesHeCe mebmLeeve, ueef®ele veiej, Heesmì

ªHeeF& meeF&ef[bie-786153, efpeuee-eflevemegefkeÀ³ee, Demece

3. Þeer leeefjveer keÀevle je, ceeveveer³e mebmeo meom³e, jep³e meYee, 198,

veeLe& SJesv³et, veF& efouueer-100001

4. Þeer jefpevê efmebn þekegÀj, Keuesì ìer Smìsì, Heer.Dees~ - Keuesì,

lenmee rue-HeeueceHe gj, e fpeuee-keÀe bie æ[e, e fHeve-176061,

efncee®eueÒeosMe

5. Þeer S. kesÀ. ceesveer, HetJe& efJeOee³ekeÀ, ìe@He mìsMeve jes[, cegVeej,

Heer.Dees - F[gkeÌkeÀer, efHeve-685612, kesÀjue

6. Þeer DeeueeskeÀ ®e¬eÀJeleea, meef®eJe, DeeFSveìer³etmeer, HeefM®ece yebieeue

MeeKee, ``Heglegue Iej'' otiee&Hegjer, efmeueeriegæ[er, Heer. Dees. - ÒeOeeve

veiej, efHeve-734001, HeefM®ece yebieeue

7. Þeer Sme. jeceg, HeerS®e[er, [es[ekeÀescyees ìer HewÀkeÌìêr ÒeeFJesì efueefceìs[,

mveew[esve ìer HewÀkeÌìêr, meb-9, efmHebieHeÀeru[, ketÀvetj-643101,

8. Þeerceleer yejveeueer os ceesnvle, ceeHe&Àle-Þeerceleer ieerlee os, os uee@pe,

vepeªue meejCeer, DeeÞece Heeæ[e, efmeueeriegæ[er, efpeuee-oeefpe&efuebie,

efHeve-734401

9. Þeer De#e³e kegÀceej jepeKeesJee, 4-SHeÀ, Deefoefle DeHeeì&ceWì,

ceeefvekeÀveiej, yee³e-uesve 2(oe³eW), iegJeeneìer-781005, Demece

(ye<e& 2012-13 keÀer DeJeefOe kesÀ oewjeve Þece keÀu³eeCe meefceefle keÀer yewþkeWÀ22-06-2012, 25-09-2012, 01-12-2012 SJeb 31-03-2013 keÀesDee³eesefpele ngF& Leer)

DevegueivekeÀ - II

91


III. efJekeÀeme meefceefle


2. DeO³e#e, Yeejleer³e ®ee³e mebIe, ``jeB³eue SkeÌme®eWpe'', 6, Sve. Sme.

jes[, keÀesuekeÀelee - 700001

3. Þeer peer. pes Deve®ejerue, meYeeHeefle oef#eCe Yeejle mebieefþle jesHeCe mebIe,

`ìueerveJ³et'' ketÀvetj-643101, veerueefieefjpe, leefceuevee[g

4. [e@, Deefpele kegÀceej DeiejJeeuee, DeiejJeeuee neGme, mewkebÀ[

ceeFuemìesve, mesJeeskeÀ jes[, efmeueeriegæ[er

5. Þeer meceerj je³e, mìsMeve jes[, peueHeeF&ieg æ[er - 735101,

HeefM®ece yebieeue

6. Þeer Sme. jecet, HeerS®e[er, [es[ekeÀescyees ìer HewÀkeÌìêr ÒeeFJesì efueefceìs[,

mveew[esve ìer HewÀkeÌìêr, meb-9, efmÒebieHeÀeru[, ketÀvetj-643101,

veerueerieerjer, leefceue vee[g

7. Þeer efnjC³e yeesje, Iej meb.-36, leªCe veiej, yeeF uesve-4, iegJeeneìer,

Demece-75005

(Je<e& 2012-13 keÀer DeJeOeer kesÀ oewjeve efJekeÀeme meefceefle keÀer yewþkeWÀ22-06-2012, 25-09-2012, 01-12-2012 SJeb 31-03-2013 keÀesDee³eesefpele ngF& Leer)

IV. ®ee³e mebJeOe&ve meefceefle ë-

1. DeO³e#e, ìer yees[&, Heosve DeO³e#e, meefceefle

2. Þeer Heer. efJeMJeveeLeve, ceeveveer³e mebmeo meom³e, ueeskeÀmeYee, SHeÀ-9,

Je<ee& yuee@keÀ, JemegbOeje, jsefpe[seqvMe³eue SbkeÀuesJe, DeboeueHegjce,

ceogjF&-625003, leefceue vee[t

3. Þeer mebpeerJe mejerve, #es$eer³e DeO³e#e - oef#eCe SefMe³ee, ìeìe iueesyeue

yesJesjspespe efueefceìsì-62, III. ¬eÀe@me, II HesÀpe, Fb[eqmì^³eue meyeDeye&,

³eMeJebleHegj, yeWieeuegª

4. Þeer Heer. Jeer. yeeue³ebêve, DeO³e#e, efpeuee keÀe@ûesme meefceefle,

Hees-keÀeue³eHeÆe GÊej,efHeve-673122, yeeFveeo, kesÀjue

5. Þeer Sce. ®ebêkeÀeble, ÒeyebOe efveosMekeÀ, ieesue®ee ìer HueeveìsMeve ÒeeFJesì

efueefceìs[, ¬ebÀ.meb.-169, o DeeFueQ[, HeÌuewì-F&/216, JeekeÀæ[

Hesìêsue HebHe kesÀ efJeHejerle, JeekeÀæ[, HegCes-411057

6. Þeerceleer ef®e$ee jcesMe, 801, S' yuee@keÀ, DeejSveSme Meebefle efveJeeme

DeHeeì&ceWì, ìgcekegÀj jes[, ³eMeJebleHegj, yeWieeuegª-560022

7. Þeer DebMegceve keÀveesefj³ee, 10, efÒebmesHe mìêrì, keÀesuekeÀelee - 700072

(Je<e& 2012-13 kesÀ DeJeefOe kesÀ oewjeve ®ee³e mebJeOe&ve meefceefle keÀeryewþkeWÀ 22-06-2012, 25-09-2012, 01-12-2012 SJeb 31-03-2013 keÀes Dee³eesefpele ngF& Leer)

92


V. GÊej Yeejle nsleg Deveg%eeHeve meefceefle (07 meom³e)

1. DeO³e#e, ìer yees[&, Heosve DeO³e#e, meefceefle

2. Þeer jepesve ieesnsve, mebmeo meom³e,ueeskeÀ meYee, 185, meeGLe SJesv³et,

veF& efouueer-110011

3. Þeer efnjC³e yeesje, Iej meb.-36, le©Ce veiej, yeeF uesve-4, iegJeeneìer,

Demece-785005

4. Þeer S. kesÀ. jepeKeesJee, 4-SHeÀ, Deefoefle DeHeeì&ceWì, ceeefvekeÀveiej,

yee³e-uesve 2(oe³eW), iegJeeneìer-781005, Demece

5. Þeer [er.Heer. je³e, meom³e, HeefM®ece yebieeue efJeOeeve meYee, peueHeeF&iegæ[er


6. Þeerceleer yejveeueer os ceesnvle, ceeHe&Àle-Þeerceleer ieerlee os,os uee@pe, vepe©ue

meejCee r, DeeÞece Hee æ[e, e fmeuee rie g æ[e r, e fpeuee-oee fpe &e fue bie,

efHeve-734401

7. Þeer pes.Sue. yetìsue, GHe DeO³e#e, ìer yees[&, SJeb DeO³e#e, keÀebieæ[e

®ee³e jesHeCe meefceefle, keÀebieæ[e Ieeìer ®ee³e Yet-mebHeefÊe, ieesHeeueHegj,

efpeuee-keÀebieæ[e, efHeve-176059, efn0, Òe.

(2012-13 kesÀ oewjeve keÀesF& yewþkeÀ veneR ngF&, ®etBefkeÀ GÊej Yeejlensleg Deveg%eeHeve meefceefle efveeq<¬eÀ³e Leer, 25-09-2012 keÀes Hegveë ieþve efkeÀ³eeie³ee)

VI. oef#eCe Yeejle nsleg Deveg%eeHeve meefceefle (04 meom³e)

1. Þeer Sme. jecet, HeerF®e[er, [es[ekeÀescyees ìer HewÀkeÌìêr ÒeeFJesì efueefceìs[,

mveew[esve ìer HewÀkeÌìêr, meb-9 eqmÒebHeÀeru[, ketÀvetj-643101,

veerueerieerjer, leefceue veeæ[t

2. Þeer keÀesMeer yesyeer, 11/157 Hegþgceevee, keÀeueerkeÀì jes[, ieg[uetj

yeepeej, Heer.Dees.-643212, veerueerieerefj efpeuee, leefceue vee[t

3. Þeer Heer. Jeer. yeeue®ebvêve, DeO³e#e, ë efpeueekeÀeBûesme meefceefle, Hees

keÀeue³eHeÆe GÊej, efHeve-673122, JeeFveeo, kesÀjue

4. Þeer Sce. ®ebêkeÀeble, ÒeyebOe efveosMekeÀ, ieesue®ee ìer HueQìsMeve ÒeeFJesì

ueefceìs[, ¬ebÀ.meb.-169, o DeeFueQ[, HeÌuew[-F/216, JeekeÀæ[

Hesìêsue HebHe kesÀ efJeHejerle, JeekeÀæ[, HegCes-411057

meefceefle kesÀ GO³e#e keÀe ®egveeJe yeeo ceW efkeÀ³ee peeSiee)

2012-13 kesÀ oewjeve keÀesF& yeQþkeÀ veneR ngF&, ®etBefkeÀ GÊej Yeejle nslegDeveg%eeHeve meefceefle efveeq<¬eÀ³e Leer, 25-9-2012 keÀes Hegveë ieþve efkeÀ³ee ie³ee)

93


DevegueivekeÀ - IIIYeejle leLee efJeosMeeW ceW efmLele ìer yees[& keÀe³ee&ue³eeW keÀe Helee ë

Yeejle ceW efmLele keÀe³ee&ue³e

keÀesuekeÀelee ëìer yees[&, 14, yeerìerSce meejCeer, keÀesuekeÀelee - 70001, otjYee<e ë 033-22351331/HewÀkeÌme ë 033-22215715,

F&-cesue ë [email protected]/[email protected]ì ë www.teaboard.gov.in

veF& efouueerìer yees[&, 12/2, peece veiej neGme, MeenpeneB jes[,

veF& efoefuue - 110011, otjYee<e Je HewÀkeÌme ë 011-23074179otjYee<e ë 011-23070322ceesyeeFue ë 09811100236F&-cesue ë [email protected]/[email protected]

ketÀvetj ëkeÀe³ee&HeeuekeÀ efveosMekeÀ, ìer yees[&, MesueJet[ kegÀvetj keÌueye jes[,

Heesmì yeeBkeÌme ve.-6, ketÀvetj-643101, efpeuee-veerueefiejer, (oefYeCe Yeejle),

otjYee<e ë 0423-2230316, HewÀkeÌme ë 0423-2232332F&-cesue ë [email protected]

keÀes®eer ëmeb³egkeÌle Deveg%eeHeve efve³eb$ekeÀ, ìer yees[&, Fefvoje ieebOeer jes[, efJeefuebie[ve DeeFueQ[,

keÀes®eer - 682003, kesÀjue,

otjYee<e ë 0484-2666523/2340481HewÀkeÌme ë 0484-2666648F&-cesue ë [email protected]

keÀesÆe³ece ëmene³ekeÀ efveosMekeÀ, ®ee³e efJekeÀeme, ìer yees[&, keÀeBuespe jes[,

keÀesÆe³ece - 686001, kesÀjue, otjYee<e ë 0481-2567391,

HewÀkeÌme ë 0481-2301223,

F&-cesue ë [email protected]

®esVeF& ëkeÀu³eeve mebHeke&À DeefOekeÀejer (oef#eCe), ìer yees[&, 139, Su[ecme jes[,

(2jer cebefpeue), ®esVeF& -600018,

ìsueerHewÀkeÌme ë 044-24341650,

otjYee<e ë 044-25672754F&-cesue ë [email protected]

iegJeeneìerkeÀe³e&HeeuekeÀ efveosMekeÀ, GÊej HetJe& Deeb®eefuekeÀ keÀe³ee&ue³e, neGmeHesÀ[

keÀeBcHueskeÌme, 5Jeeb leue, yesueleuee yeefMeÿ jes[, efomeHegj,

iegJeeneìer ë 781006, otjYee<e ë 0361-2234253HewÀkeÌme ë 0361-2234251F&-cesue ë [email protected]

peesjneì ëGHe efveosMekeÀ, ®ee³e efJekeÀeme (jesHeCe), ìer yees[&, ìer efjme®e& SmeesefMeSMeve

keÀe@cHueskeÌme, efmedveeceeje, peesjneì - 785001, Demece

ogjYee<e ë 0376-2360066/HewÀkeÌme ë 2360068F&-cesue ë [email protected]

ef[yetieæ{ ëGHe efveosMekeÀ, ®ee³e efJekeÀeme (jesHeCe), ìer yees[&, HeefM®ece ®eewkeÀerefobieer,

ìer.Deej. HegÀkeÀve jes[, ef[yetieæ{-786001,

ìsueer HewÀkeÌme ë 0373-2322932F&-cesue ë [email protected]

lespeHegj ëmene³ekeÀ efveosKeme, ®ee³e efJekeÀeme, ìer yees[&, efceMeve ®eejeueer, J³eeHeej SJeb

GÐeesie YeJeve kesÀ efJeHejerle, Heer.Dees. ë [skeÀejiee@Je, les®eHegj - 784501,

efpeuee - meesveerleHegj, Demece, otjYee<e ë 03712-255664,


efmeu®ej ëmene³ekeÀ efveosMekeÀ, ®ee³e efJekeÀeme, ìer yees[&, keÌueye jes[,

efmeu®ej - 788001,

efpeuee - keÀíej, Demece, otjYee<e ë 03842-232518F&-cesue ë silchar [email protected]

Deiejleueeëmene³ekeÀ efveosMekeÀ, ®ee³e efJekeÀeme, DeKeJeeæ[e jes[, HeÀe³ej efyeíes[, ®eewcegneveer,

Deiejleuee - 799 001, ef$eHegje (HeefM®ece),

otjYee<e ë 0381-2314639/0381-2324182

efmeueeriegæ[er ëGHe efveosMekeÀ, ®ee³e efJekeÀeme (jesHeCe), Menero Yeiele efmebn keÀceefMe&³eue

keÀe@cHueskeÌme, (3 leue), 2nd cee[ue, mesJeeskeÀ jes[, efmeueeriegæ[er,

HeefM®ece yebieeue, otjYee<e / HewÀJeÌme ë 0353-2544778/2540209


94


peueHeeF&iegæ[er ëmene³ekeÀ efveosMekeÀ, ®ee³e efJekeÀeme, ìer yees[&, G<eeMeer YeJeve,

neefkeÀceHeeæ[e, HeerDees Je efpeuee ë peueHeeF&iegæ[er - 735101,

HeefM®ece yebieeue, ogjYee<e ë 03561-225146F&-cesue ë [email protected]

HeeueceHegjëmene³ekeÀ efveosMekeÀ, ®ee³e efJekeÀeme, ìer yees[&, efceMeve jes[,

HeeueceHegj-176061, keÀebieæ[e, efncee®eue ÒeosMe,

otjYee<e ë 01894-230524HewÀkeÌme ë 01894-231748F&-cesue ë [email protected]

oeefpe&efuebie ([erìerDeej Je [er.meer.) ëHeefj³eespevee efveosMekeÀ, ìer yees[&, Dee®ee³e& Yeevet HeLe,

keÀeefme&³eebie - 734 203, oeefpe&efuebie,

otjYee<e - 0354-2330287HewÀkeÌme ë 0354-2330218 (HewÀkeÌme Je otjYee<e)


cegbyeF&ëDeOeer#ekeÀ, ìer yees[&, jsMece YeJeve, 78, Jeerj vejerceve jes[,

cegbyeF& - 400020, ìsueerHewÀkeÌme ë 022-22041699, peer.S®e(otjYee<e) ë

2367 5401F&-cesue ë [email protected]

ieg[uetjëìer yees[&, #es$eer³e keÀe³ee&ue³e, keÀe@-Dee@HesjsefìJe yeQkeÀ kesÀ meeceves, cewmetj jes[,

ieg[uetj - 643 212, veerueefiejer, leefceue vee[t,


kegÀefceueer ëìer yees[&, #es$eer³e keÀe³ee&ue³e, neF& jWpe Hueepee, 2 leue, kesÀ. kesÀ. jes[,

kegÀefceueer, F&ogkeÌkeÀer efpeuee, kesÀjue - 685 509,


Fìeveiejëìer yees[&, #es$eer³e keÀe³ee&ue³e, ÒeeFJesì jsmeer[Wme, 2 leue, efkebÀiekeÀHe mketÀue kesÀ

efvekeÀì, Jeer. DeeF&. Heer. jes[, Fìeveiej, Heer.Dees. ë Fìeveiej,

De©Cee®eue ÒeosMe - 791 111F&-cesue ë [email protected]

ueIeg ®ee³e GlHeeokeÀ efJekeÀeme efveosMeeue³e, ef[yetieæ{`èfJepe³e YeJeve'' Deceesuee HeÆer, Heer.Dees. - ef[yetieæ{, efpeuee ë ef[yetieæ{, Demece,

efHeve ë 786001, otjYee<e ë (0373) 2324982/2328941HewÀkeÌme ë (0373) 2325506

keÀes³ecyeìtjëìer yees[& #es$eer³e keÀe³ee&ue³e, ìer yees[& meWìj keÀe@cHueskeÌme,

12/278, cesÆHeuue³ece jes[, Heer. Dees. - peer. Sve. efnue,

keÀes³ecyeìtj - 641029, otjYee<e ë 04222908494F&-cesue ë [email protected]

efle©ceueeëìer vetkeÀ, meer.Deej.Dees. (peer) keÀe³ee&ue³e kesÀ efvekeÀì,

(jsueJes Deej#eCe keÀeGìj kesÀ efJeHejerle),

efle©ceuee -517504, DeebOe´ ÒeosMe

efJeosMeefmLele keÀe³ee&ue³eë³etveeFìs[ efkebÀie[ce

Þeer cebiele jece Mecee&, DeeF&SSme, efveosMekeÀ, ®ee³e mebJeOe&ve,

ìer yees[& Dee@HeÀ Fbef[³ee,

Fbef[³ee neGme, Deeu[efJe®e, uebove-[yeu³etmeer 2yeer 4SveS,

ogjYee<e ë 0044207-2402394,

HewÀkeÌme ë 0044207-2402533,

DeeJeeme ë 01372476967ceesyeeF&ue ë 00447788420995,

DeeJeeme ë 4, kewÀjeakeÀ iesì, FMej, mejx, kesÀìer109 SveF&, ³etkesÀ,


otyeF& ëÞeer ceveer<e Mecee&, DeeF&HeerSme, efveosMekeÀ, ®ee³e mebJeOe&ve, ìer yees[& Dee@HeÀ Fbef[³ee,

Heer.Dees~ yeeBkeÌme ve. 2415, HeÌuewì meb. 5, Deue Deyyeeme efyeefu[bime,

yeQkeÀ mìêrì, yegj ogyeF&, ogyeF& ³etSF&,

otjYee<e ë 009714 35226125/ 3522613HewÀkeÌme ë 0097143522615ceewyeeFue ë 0097154575283, 513275F&-cesue ë [email protected]

cee@mkeÀesëefveosMekeÀ, ®ee³e mebJeOe&ve, ìer yees[&, Dee@HeÀ Fbef[³ee, ceeHe&Àle-Yeejleer³e otleeJeeme,

4, JeesjeWlmJees Heesue³es, jefMe³eve HewÀ[jsMeve, cee@mkeÀes,

otjYee<e ë 007095-9171657HewÀkeÌme ë 007095-9163724, DeeJeeme ë 007095-2543743F&-cesue ë [email protected]

59 JeeR Jeeef

Documents