Крајна нужда

1. Pravna priroda na krajnata nu`da

Krajnata nu`da postoi koga deloto e storeno so cel storitelot da

otsrani od sebe ili od drug, istovremena neskrivena opasnost, {to na

drug na~in ne mo`ela da se otstrani i pritoa storenoto zlo, {to se

zakanuva ( ~l. 10 stav 2 od KZ ) 1

Za razlika od nu`nata odbrana kaj koja postoi soglasnost deka

deloto storeno vo takva sostojba ne e protivpravno, kaj krajnata nu`da

ova pra{awe e dosta sporno. Ova posebno aktuelizirano vo

sovremenata nauka na krivi~noto pravo so pojavata na nau~nite

mislewa spored koi site slu~ai na krajna nu`da se odnesuva na mnogu

raznovidni i me|usebno razli~ni situacii, za razlika od nu`nata odbrana

vo koja se opfateni voglavno site slu~aevi na sudir pome|u dvajca gra|

ani. Spored edno sfa}awe, krajnata nu`da ja isklu~uva

protivpravnosta, spored drugo, vinata odnosno kaznivosta, spored

treto, ponekoga{ protivpravnosta, a ponekoga{ vinata i najposle,

spored edno posebno sfa}awe, krajnata nu`da se tretira kako edna

krivi~no-pravno neutralna kategorija. Postojat razli~ni teoretski

mislewa za pravnata priroda i dejstvoto na krajnata nu`da, koi mo`eme

da gi podelime vo dve osnovni grupi: prvata koja gi opfa}a onie

sfa}awa koi site slu~ai na krajna nu`da gi vrednuvaat na ist na~in,

kako edinstvena pojava i vtorata, koja gi opfa}a onie mislewa koi

razli~no gi vrednuvaat razli~nite situacii na krajna nu`da, Odnosno,

koi ne davaat edinstveni osnovi za opravduvawe na nekaznivosta.

Edinstvenite ili monisti~kite teorii, koi vo odreduvawe na

pravnata priroda na krajnata nu`da poa|aat od eden edinstven

kriterium: ili od subjektivnoto koe se sostoi od vlijanieto na opasnosta

vrz psihi~kata sostojba na storitelot, ili od objektivnoto koe glavno se

sveduva na rangirawe na dobrata spored nivnata vrednost. Spored toa,

1 Z. Sulejmanov, Krivi~no pravo ( op{t del ), Skopje, 2001, str. 154

tuka spa|aat site onie teoretski sfa}awa koi tajnata nu`da ja tretiraat

kako edinstven praven poim, koj site slu~ai na krajna nu`da vrednuva

na ist na~in. Vtorata grupa ja so~inuvaat site onie teoretski sfa}awa

spored koi za site slu~ai na krajna nu`da na mo`at da dadat edinstveni

osnovi za opravduvawe na nekaznivosta. Vo edni slu~ai se raboti za

pri~inita na objektivniot, a vo drugi slu~aevi na subjektivniot karakter,

{to sekako }e vlijae vrz karakterot na deloto prevzemeno vo sostojba

na krajna nu`da i }e povle~e so sebe drugi krivi~no - pravni

poslediviVo ramkite na prvata grupa u~ewa za krajnata nu`da, prvo se

pojavilo sva}aweto spored koe krajnata nu`da se tretira kako osnova

za isklu~uvawe na kaznivosta. Spored subjektivnite teorii, od

~ovekot koj se nao|a vo sostojba na krajna nu`da ne mo`e da se bara

da se odnesuva vo sklad so normite na pravoto. Vsu{nost, se misli

deka ~ovek vo takvi situacii voglavno ne mo`e slobodno da opredeluva

, bidej}i se nao|a pod silno vlijanie na psihi~kata prinuda predizvikana

od opasnosta koja ja nadminuva negovata sila i na koja toj ne mo`e da

se sprotistavi. Objektivnite torii se zasnovaat na u~ewata na prirodno-

pravnite {koli. Spored ovii teorii deloto izvr{eno vo krajna nu`da e

opravdano i ne mo`e da se govori za negovata op{estvena opasnost i

protivpravnost. Koga se raboti za spauvawe na dobrata so pogolema

vrednost, toga{ ne samo{to op{estvoto ima interes da go za{titi, tuku

i pri~inite na pravednost nalagaat da se `rtvuva dobroto so pomala

vrednost.

Ve}e navedovme deka pokraj edinstvenite ( objektivni i subjektivni )

teorii koi po svojot karakter isklu~itelno razli~nite slu~ai na krajna

nu`da gi vrednuvaat na edinstven na~in, denes postojat i se pove}e

ugledni zastapnici na novi teorii koi se narekuvaat teorii na

diferencirawe. Spored ovie teorii, za site slu~ai na krajna nu`da ne

mo`at da se dadat isti osnovi na opravdanost na nekaznuvaweto, nitu

mo`at da se priznaat isti krivi~no-pravni storiteli vo odnos na deloto,

odnosno odgovornosta.

Su{tinata na ova sfa}awe se sostoi vo toa {to toa gi obedinuva

stavovite na objektivnite, subjektivnite i drugite monisti~ki teorii vo

objasnuvaweto na krajnata nu`da. Spored toa, vo edni slu~ai deloto

izvr{eno vo krajna nu`da mo`e da bide op{estveno opravdano,

neprotivpravno, dodeka vo nekoi drugi mo`i da bide isklu~ena samo

odgovornosta, dodeka protivpravnosta ne delata ostanuva. Vo teorijata

na diferencirawe ne bi mo`ele da se vbrojat teoriite na isklu~ok (

exemtie ), potoa teoriite spored koi krajnata nu`da se tretira kako

osnova za isklu~uvawe na kaznivosta, kako i nekoi drugi sli~ni teorii

koi nekoi avtori gi vbrojuvaat vo ova sfa}awe.

2. Dejstvo na krajnata nu`da

Od dosega{nite izlagawa vidovme deka za ova pra{awe vo

teoriite postojat razli~ni razli~ni mislewa. Zastapnicite na objektivnite

teorii poa|aat od od toa deka deloto izvr{eno vo krajna nu`da e

op{estveno opravdano, smetaat deka krajnata nu`da ja isklu~uva

protivre~nosta,odnosno krivi~noto delo. Spored zastapnicite na

subjektivnite sfa}awa, krajnata nu`da e osnova za isklu~uvawe na

vinata, dodeka deloto ostanuva op{estveno opasno i protivpravno.

Postojat i takvi mislewa spored koi krajnata nu`da ja isklu~uva samo

kaznivosta, dodeka protivpravnosta i vinata ostanuvaat. Spored edni

avtori krajnata nu`da ja isklu~uva krivnata odgovornost. Nekoi pak

istaknuvaat deka krajnata nu`da ja isklu~uva krivi~nata odgovornost i

protivpravnosta,no ne i op{estvenata opasnost. Koga e vo pra{awe

dejstvoto na krajnata nu`da, se smeta deka vo vrska so toa ne mo`e

da se zavzeme eden generalen stav koj bi va`el za site situacii na

krajna nu`da. Od prethodno ka`anoto proizleguva deka i po ova

pra{awe razlikuvame slu~ai vo koi se za{tituva povrednoto dobro za

smetka na pomalku vrednoto i slu~ai koga se raboti za za dobra od

isto zna~ewe. Vo prviot slu~aj postapkata prevzemena vo krajna

nu`da pretstavuva op{estveno prifateno odnesuvawe i zatoa voop{to

ne mo`e da se zboruva za postoewe na krivi~no delo vo takvi slu~ai.

Koga inkriminira odredeno odnesuvawe kako krivi~no delo,

zakonodavecot poa|a od toa deka toa odnesuvawe e op{estveno

opasno, t.e. deka so nego se povreduvaat ili zagrozuvaat odredeni

dobra ili interesi. Toj na lu|eto saka da im uka`e na onie odnesuvawa

koi se op{estveno {tetni, koi zaslu`uvaat negativna op{estvena

ocenka. Toa se onie odnesuvawa koi se sprotivni na ona odnesuvawe

koe e op{estveno korisno i koe saka da go vospostavi pravniot

poredok. Zakonodavecot na toj na~in ka`al {to e ona zabraneto,

nedopu{teno. So drugi zborovi, {to e toa {to go razlikuva deloto

storeno vo krajna nu`da, so obi~no delo, koga i so ednoto i so drugoto

se povreduvaat ili zagrozuvaat ponekoga{ i najva`nite op{estveni

vrednosti. Odnosno kako opravduvawe na deloto storeno vo krajna

nu`dad a se pomiri so samoto krivi~no pravo ~ija zada~a e da gi {titi

site zna~ajni op{estveni i individualni vrednosti.

Ako edna postapka prevzemena vo krajna nu`da se razgleduva

samo kako eden akt, bez sogleduvawe na funkciite i zna~ewata na toj

akt, koi toj akt gi ima vo konkretna socijalna situacija, toga{ stvarno

mo`e da se vdobie vpe~atok deka e op{estveno {tetna postapka. Me|

utoa, deloto na krajna nu`da vo negovoto vrednuvawe, kako ni bilo

koja druga ~ove~ka postapka, ne e mo`no da se odvoi od od

realnosta, op{estvenata situacija, koja go uslovila i vo koja nastanalo

toa delo. Ako deloto na krajna nu`da se ocenuva niz prizmata na

navedenite situacii, brzo }e se vidi deka negovata {tetnost e

kompenzirana so ostranuvawe na pogolema zaguba na drugata

strana, {to deloto go pravi op{testveno opravdano. Zna~i, mo`e da se

ka`e deka vakvo povreduvawe na edni vakvi op{stestveni vrdnosti

vsu{nost e vo funkcija na odr`uvawe i unapreduvawe na edna druga

pogolema socijalna vrednost. Ova proizleguva od op{estveniot `ivot,

koj so sebe nosi i odredeni konflitni situacii koi ne mo`at da se

izbegnat. Normata na krajnata nu`da ja ima taa funkcija da mo`e so

nea da se razre{at navedenite sudiri na dobra i interesi. Iako so deloto

prevzemeno vo takvi sitacii se povreduvaat za{titenite vrednosti,

sepak normata na krajnata nu`da go odobruva, bidej}i na toj na~in se

{titi eden pogolem op{estven interes pred koj se povlekuva prviot

interes, kako pomalku zna~aen za op{estvoto. Vakvata povreda na

za{titenoto dobro e vo slu`ba na unapreduvawe na ustanovite i

instuticiite koi mu se potrebni na op{estvoto. Postapkata prevzemena

vo krajna nu`da se vklopuva vo odnesuvaweto koe{to e op{estveno

korisno, a koe pravniot poredok saka da go vospostavi i obezbedi.

Tokmu od vakvata polo`ba a deloto na krajna nu`da i proizleguva

osnovata na neutralizacija na {tetnosta koja toa delo so sebe ja nosi.

Od toa proizleguva deka i deloto na krajna nu`da vo svojot kraen

op{testven rezultat slu`i za odr`uvawe na istite onie dobra i interesi

koi kako pravni vrednosti se istaknati vo opisite na poedine~nite

krivi~ni dela. Toa govori deka deloto na krajna nu`da se nao|a na linija

na funkcijata na krivi~noto pravo i negovite navedeni prohibitivni i

imperativni normi. Poradi toa, vakvite dejstva, iako po svojot

nadvore{en izgled odgovaraat na odnesuvaweto dadeno vo opisot na

odredeno krivi~no delo, ne se opfateni so nego, op{testvenata

opasnost istaknata po ~len 8 ne gi opfa}a i vakvite odnesuvawa

bidej}i tie nikoga{ ne ni bile op{testveno opasni. Niz normata na

krajna nu`da zakonodavecot samo konstatira deka edno odnesuvawe,

koe po svoite nadvore{ni karakteristiki e sli~no na krivi~no delo, ne e

krivi~no delo, deka toa po svojot op{testven karakter voop{to ne

odgovara na ona odnesuvawe koe se nao|a vo zakonskiot opis na

soodvetnoto krivi~no delo. Zatoa ne mo`e da se ka`e deka normata na

krajnata nu`da ili nu`nata odbrana ne pretstavuvaat edno specijalno

ovlastuvawe, odobrenie da pod odredeni uslovi se povredi op{tata

norma. Se smeta deka zakonodavecot preku ovaa norma sakal da

ka`e deka toa odnesuvawe, koe inaku op{testveno opasno i zabraneto

vo odredeni `ivotni situacii, nema takov karakter, bidej}i deluvaat

odredeni pri~ini i okolnosti koi go so~inuvaat op{estveno celishodno.

Toa, vo sklop na okolnostite koi ja karakteriziraat situacijata na krajna

nu`da, stanuva op{estveno prifateno odnesuvawe i ima vrska so

soodvetnoto odnesuvawe od odredeno krivi~no delo, samo po

nadvore{nata sli~nost vo fizi~ka smisla. Zna~i, smislata na odredbata

za krajna nu`da ne e da izrazi dopu{tenost na edno zabraneto

odnesuvawe so normite na krivi~noto pravo. Ovde ne stanuva zbor za

edno zabraneto odnesuvawe koe so sila na normite na krajnata nu`da

stanala dopu{teno, ne zabraneto. Isto kako {to nitu odnesuvawata koi

se proglaseni za krivi~no delo ne stanale op{estveno opasni i

zabraneti so toa {to zakonodavecot gi propi{al kako zabraneti, nitu

delata na krajnata nu`da i nu`nata odbrana ne stanale op{estveno

prifatlivi i dozveleni so toa {to zakonot gi normiral kako dozvoleni. Toa

zna~i deka nitu krajnata nu`da, nitu nu`nata odbrana ne ja

isklu~uvaat op{estvenata opasnost i protivpravnost, tuku se raboti za

toa {to i krajnata nu`da i nu`nata odbrana predstavuvaat takvi `ivotni

okolnosti koi spre~uvaat voop{to da nastane op{estvena opasnost, a

so toa i protivpravnost. Dejstviata na krajna nu`da i nu`na odbrana od

svojot po~etok ne se op{estveno opasni i protivpravni, a ako ovie

elementi nikoga{ ne postoele, toga{ na mo`e da se zboruva za nivno

isklu~uvawe. Taka, deloto na krajna nu`da prestanalo da bide

op{estveno opasno i protivpravno so deluvawe na normite na krajnata

nu`da, bidej}i toa od svojot po~etok odgovara na op{testveno

priznatite pravila na odnesuvawe. Toa go potvrduva i faktot deka vo

nekoi slu~ai nivnoto prevzemawe e dol`nost na odredeni lica.

Krivi~noto delo spored sovremenoto krivi~no pravo, ne e samo

op{testveno opasno i protivpravno, tuku i delo na vina. Vinata vo vid

na umisla ili nebre`nost, se javuva so neophodno obele`je na krivi~no

delo. Stavot deka bez vina nema odgovornost se javuva kako edno od

mnogu va`nite principi na makedonskoto krivi~no zakonodavstvo.

Liceto koe deluva vo sostojba na krajna nu`da predviduva i saka

nastanuvawe na odredeni posledici koi se sostojat vo povreda na

odredeni op{testveni vrednosti. Me|utoa, takvata aktivnost ne mo`e

da se razgleduva kako skrivena, prevzemena kako vina. Za umislata se

bara ne samo predviduvawe i sakawe ili prifa}awe na nastapuvawe na

odredeni posledici, tuku i svest za nastapuvaweto na op{testveni

opasni posledici. Kaj krajnata nu`da liceto e svesno deka negovoto

dejstvo, iako povreduva opredeleni interesi ili dobra, e op{testveno

korisno i opravdano, bide}i liceto e upravuvano od motivi za za{tita na

pova`ni op{testveni vrednosti. Ova e osobeno jasno doa|a do izraz vo

situacii koga edno treto lice, koe ne e pod neposredno vlijanie na

opasnata sostojba, gi prevzema ovie dejstva na za{tita.

Od navedenoto proizleguva, deka deloto storeno vo islovi na

sostojba na krajna nu`da ne sodr`i niedna od karakteristikite na

krivi~no delo. Ova ne e nitu op{testvena opasno, nitu protivpravno, a

ne sodr`i nitu elementi na vina kako subjektivno obele`je na krivi~noto

delo. Vo vrska so toa, pravilno se istaknuva vo ~len 10 stav 1 deka ne

e krivi~no delo, ona delo storeno vo krajna nu`da. Me|utoa nie ova go

prifa}ame samo vo onie slu~ai vo koi so deloto na krajna nu`da se

za{tituva dobro ili interes so pogolema vrednost na {teta na dobra ili

interes so pomala vrednost tuka vo celost se anulira negativnata

op{testvena sodr`ina koja postoi kaj krivi~noto delo, vsu{nost voop{to

ne postoi. Deloto od aspekt na op{testvenite vrednosti mo`e da se

oceni pozitivno. Zatoa ne dr`at stavovite na onie avtori, spored koi vo

vakvi slu~ai krivi~noto delo e delumno isklu~eno, odnosno deka

deloto ne postoi vo stvarna, no ne i vo formalna smisla, ili obratno.

Deka e isklu~ena samo pravnata, a ne i materijalnata strana na

krivi~noto delo. Se smeta deka ova mo`e da vredi samo za onie

situacii na krajna nu`da vo koi se sprotivstavuvaat interesite od isto

zna~ewe. Koga se vo pra{awe slu~ai vo koi se spasuva pozna~ajnoto

dobro, toga{ e te{ko da se prifati ovoj stav. Ova potvrduva i mnogu

primeri nha krajna nu`da. Taka, postapkata so koja se potvrduva tu|a

stvar za da od druga strana se spasi ~ove~ki `ivot koj e vo opasnost

( nasilno se odzema tu| ~amec za da mu se pomogne na lice koe se

davi i na koe mu se zakanuva sigurna smrt ), pretstavuva i praven i

eti~ki opravdan ~in. Deka ova e odnesuvawe koe pravniot poredok go

opravduva i saka da go vospostavi, potvrduva i inkriminacijata na

nepru`aweto na pomo{ tokmu vo ovie situacii.

Deloto na krajna nu`da ne e ni vo formalna smisla krivi~no delo,

nitu toa vo sebe ne sodr`i su{tinata na krivi~noto delo. Avtorite koi gi

prifa}aat postojanite materijalni i formalni protivpravnosti istaknuvaat

deka formalnata protivpravnost zna~i deka edno odnesuvawe e

protivno na samata norma. Spored na{eto mislewe vo krivi~no -

pravna smisla, protivpravno mo`e da bide samo ona dejstvo koe

odgovara na dejstvoto od zakonskiot opis na krivi~no delo koe e so

nego opfateno. Normata od zakonskiot opis na odredenoto krivi~no

delo go opfa}a samo ona odnesuvawe koe so odreden stepen na

op{testvena opasnost, a toa e tokmu toa odnesuvawe koe e ozna~eno

vo taa norma. Postapkata prevzemena vo krajna nu`da go nema toj

predviden stepen na op{testvena opasnost, toj voop{to ne e

op{testveno opasen, zna~i toa ne e ona odnesuvawe od normata, toa

ne e sprotivno na taa norma. Sam po sebe se nametnuva zaklu~okot

deka deloto na krajna nu`da ne e ni formalno ni protivpravno. Toa

zna~i deka pome|u postapkata prevzemena vo krajna nu`da i normata

koja go inkriminira soodvetnoto krivi~no delo postoi samo prividna

protivre~nost. Od toa proizleguva deka deloto na krajna nu`da vo sebe

ne sodr`i ni su{tina na odredeno krivi~no delo. Smetame deka

smislata na zakonskata su{tina na krivi~noto delo e da gi opfati onie

odnesuvawa koi se i objektivno i subjektivno naso~eni kon

povreduvawe ili zagrozuvawe na op{testvenite vrednosti, odnosno so

koj se povreduvaat ili zagrozuvaat navedenite vrednosti. Niz su{tinata

na krivi~noto delo dadena e, zna~i, op{testvena ocenka za edno

odnesuvawe kako op{testveno opasno, vrz osnova na {to toa e

proglaseno za zabraneto i kaznivo. Toa zna~i deka edno odnesuvawe

mora da go poseduva navedeniot atribut za da mo`e da se stavi vo

opisot na na soodvetnoto krivi~no delo, za da mo`e da ja

predstavuva su{tinata na krivi~noto delo. Odnesuvaweto koe samo po

svoj nadvore{en izgled e sli~no na ona od opisot na odredeno krivi~no

delo, ne ja so~inuva su{tinata na krivi~noto delo. Tokmu od takov

karakter e deloto storeno vo krajna nu`da.

Na krajot mo`e da se zaklu~i deka deloto na krajna nu`da, so

koe se za{tituva pozna~ajnoto dobro ili interes, ne e krivi~no delo ni

vo materijalna ni vo formalna smisla, nitu vo sebe sodr`i su{tina na

krivi~no delo. Spored toa, krajnata nu`da vo vakvi slu~ai predstavuva

osnova na anulirawe na krivi~noto delo vo potpolnost. Me|utoa, koga

se vo pra{awe slu~aite na krajna nu`da so ednakvovredni dobra ili

interesi, protivpravnosta na delata ostanuva. Vo takvi situacii, kako {to

ve}e istaknavme, krajnata nu`da mo`e da ja isklu`i samo vinata,

dodeka deloto prevzemeno vo sostojba na nu`da ostanuva i pravno i

eti~ki neopravdano. Toa zna~i deka ovde e isklu~en samo

subjektivniot osnov na kaznivost i toa samo vo odnos na storitelot, a ne

i vo odnos na eventualnite sou~esnici vo izvr{uvaweto na ova delo.

Krivi~noto delo vo objektivna smisla so site krivi~no - pravni

konsekvenci vrzani za nego, ostanuva.

3. Uslovi na institutot za krajna nu`da

Spored odredbata vo ~len 10 stav 2 vo na{iot Krivi~en zakonik

“krajna nu`da postoi koga deloto e storeno za storitelot da mo`e od

sebe ili od drug da odstrani istovremena neskriena opasnost koja na

drug na~in ne mo`e da se odstrani, a poradi toa storenoto zlo ne e

pogolemo od zloto koe se zakanuvalo”.2 Od ovaa definicija proizleguva

2 Makedonsko krivi~no pravo, \. Marjanovi}, Skopje 2003, str. 145

deka krajnata nu`da predpostavuva postoewe na opasnost i negovo

odstranuvawe. Vo vrska so toa, zakonot propi{uva uslovi koi treba da

bidat ispolneti za da mo`e edno delo koe inaku formalno odgovara na

odredeno krivi~no delo, da se smeta za delo storeno vo krajna nu`da.

Poradi toa se razlikuvaat uslovi koi se odnesuvaat na opasnosta i

uslovi koi se odnesuvaat na odstranuvawe na taa opasnost. Nakratko,

tie bi se sostoele vo toa deka se raboti za istovremena i neskriena

opasnost od stvaren karakter koja se zakanuva na bilo koe pravno

dobro, koja ne mo`e na drug na~in da se odstrani i pritoa storenoto zlo

da ne e pogolemo od ona koe se zakanuvalo.Sekoj od ovie uslovi }e

bide posebno izlo`en.

3. 1. Uslovi na zakanuva~ka opasnost

3. 1. 1. Poim i procenka na opasnosta

“Pod opasnost se podrazbira, bliska, neposredna mo`nost

objektivno da dojde do povreda ili uni{tuvawe na nekoe ~ovekovo

dobro”.3 Prva i neophodna predpostavka na institutot na krajna nu`da

e postoewe na opasnost koja im se zakanuva na odredeni pravni

dobra.Opasnosta obi~no se definira kako situacija vo koja vrz osnova

na objektivno postoe~kite okolnosti mo`e da se predstavi deka

neposredno mo`e da sledi nekoja povreda na pravno dobro na neko

fizi~ko ili pravno lice ili kako sostojba vo koja postoi bliska i

neposredna mo`nost za nastapuvawe na povreda, odnosno sostojba

koja spored objektivnite okolnosti na dadenata situacija predstavuva

opasnost od nastanuvawe na {teta na pravno dobro. So toa, vsu{nost

opasnosta se temeli na kategorijata na mo`nosti i ozna~uva sostojba

koja vo sebe sodr`i mo`nosti i ozna~uva sostojba koja vo sebe sodr`i

mo`nost za povreda na pravno za{titnite dobra. “Natamo{nite uslovi za

3 Makedonsko krivi~no pravo, \. Marjanovi},Skopje 2003, str. 146

krajna nu`da svrzani za kategorija opasnost, identi~ni so onie kaj

nu`nata odbrana i ednovremenosta i vistinitosta na sostojbata na

opasnost ( i tuka voslu~aj na odstranuvawe na edna nepostojana,

voobrazena ”opasnost”, zboruvame za t.n. putativna krajna nu`da, a

problemot na odgovornosta na storitelot se re{ava preku institutot na

zabluda ) ”4

3.1.2. Izvori na opasnost

Kaj krajnata nu`da, za razlika od nu`nata odbrana, izvorite na

opasnost mo`at da bidat razli~ni. Taka na primer,opasnosta mo`e da

poteknuva od prirodni sili i pojavi ( poplava, zemjotres, golemi studovi,

odronuvawe na zemji{teto i sl. ); napad od `ivotni; sokrivawe na

tehni~ki aparati( na pr. otka`uvawe na mehanizmot za ko~ewe kaj

prevoznite sredstva ); postapki prevzemeni od strana na ~ovekot

( po`ar, soobraj}ajni nesre}i, poplava, eksplozija ); fiziolo{ki i patolo{ki

procesi povrzani so ~ove~kiot organizam koi mo`at da go zagrozat

`ivotot i zdravjeto, itn.

3.1.3. Vremenskiot odnos na opasnosta i

nejzino

ostvaruvawe

Eden od uslovite na krajna nu`da e i istovremenata opasnost i

nejzinoto odstranuvawe. Ovoj uslov spa|a vo pomalku spornite

4 IBID str. 146

elementi na krajna nu`da, no i za nego postojat odredeni

nesoglasuvawa i teorii {to predizvikuvaat odredeni dilemi vo

prakti~nata primena na ovoj institut. Obi~no se istaknuva deka

istovremenosta ili sega{nosta postojat koga opasnosta nastanala i se

dodeka trae, kako i koga neposredno predstoi. Spored toa, kako i

minatata, taka i idnata opasnost ne mo`at da ja zasnovaat krajnata

nu`da.

3.1.4. Te`ina na opasnosta

Iako so odredbata od ~len 10 stav 2 izri~no ne se predviduva,

neophodno e deka se raboti za opasnost od odreden stepen na te`ina.

Navistina, ova obele`je na opasnost ne mora posebno da se naglasuva,

bidej}i toa proizleguva od samata priroda na deloto izvr{eno vo krajna

nu`da koe treba da odgovara na odredeno krivi~no delo.Ottamu

nezna~itelnite zagrozuvawa ne predstavuvaat opasnost vo smisla na

~len 10 stav 2. Postapkata na krajna nu`da mo`e da ja opravdaat

samo zna~ajni opasnosti, opasnosti na koi im se zakanuva

nastapuvawe na seriozna {teta.

3.1.5. Neskriena opasnost

Uslovot na neskrienost predstavuva edno od poslo`enite

pra{awa na institutot na krajna nu`da. Vo vrska so nego se pojavuvaat

dve bitni pra{awa na koi treba da se odgovori. Prvoto pra{awe se

odnesuva na toa vo {to se sostoi skrienosta, dali taa trba da ja opfati

samata opasnost kako takva ili poradi toa e potrebno da postoi

skrienosta i vo odnos na faktot deka taa opasnost }e mora da se

odstrani so povreda na tu|i pravni dobra. Drugoto pra{awe se

odnesuva na opravdanosta na istaknuvawe na ovaj uslov na krajna

nu`da kako bitna predpostavka za postoewe na ovoj institut. Iako ovie

dve pra{awa se me|usebno povrzani, sepak ne treba da se

poistovetuvaat pri obrabotkata na ovaj uslov na krajna nu`da.

3.1.6. Naso~enost na opasnosta pri povreda na

odredeni pravni dobra

Opasnosta dobiva op{estveno opasen karakter duri toga{ koga

zagrozuva odredeni pravni dobra ili interesi. Bez ovoj uslov nema

opasnost. Opasnosta koja ne mu se zakanuva na nikogo i na ni{to ne

mo`e da sozdade sostojba na krajna nu`da. Zatoa, so pova`niot

moment vo definiraweto na ovoj institut se javuva i odreduvawe na

dobra na koi mo`e da im se zakanuva opasnost pri sostojba na krajna

nu`da. Me|utoa, koga se zboruva za dobrata pogodni za krajna nu`da,

toga{ se imaat vo predvid ne samo dobrata koi mo`at da se

za{tituvaat vo takvata sostojba, tuku i dobrata koi mo`at da se naru{at

poradi nivnata za{tita. Ova razlikuvawe na dobrata nema golemo

zna~awe za na{eto krivi~no pravo i zakonodavstvo,so obzir na

koncepcijata na krajna nu`da koja e prifatena vo odredbata na ~len 10

i pozicijata deka vo pogled na dobrata ne vr{i nikakvo razlikuvawe.

Taka e kaj site onie zakonodavstva koi institutot na krajna nu`da go

baziraat na principot na za{titan a pogolemiot interes, krugot na pravni

dobra koi mo`at da bidat povredeni so odstranuvawe na opasnosta e

potesen od krugot na dobrata koi mo`at da bidat za{titeni. Nekoi

zakonodavstva koi go reguliraat ovoj institut vo smisla na

diferenciranite teorii, eden vid krajna nu`da ( krajna nu`da koja ja

isklu~uva vinata ) ograni~uvaat samo na za{titan a odredeni, glavno

li~ni dobra, dodeka vo odnos na na pravnite dobra koi mo`at da bidat

povredeni na vr{at nikakvo ograni~uvawe. Obratna e situacijata koga

se raboti za pravna nu`da koja ja isklu~uva protivpravnosta. Kaj ovaa

krajna nu`da se ograni~uvaat dobra koi mo`at da bidat povredeni.

Taka, kaj ovaa krajna nu`da ~ove~kiot `ivot nikoga{ ne mo`e da bide

povredeno pravnoto dobro. Vo nekoi zakonodavstva pak, ne se vr{i

nikakvo ograni~uvawe koga se vo pra{awe dobra koi mo`at da bidat

povredeni, no dobrata koi mo`at da se za{titat se ograni~uvaat

isklu~ivo na pravnite dobra na poedinecot. I najposle, nekoi

zakonodavstva vr{at ograni~uvawa i vo odnos na licata od koi,

odnosno od ~ii pravni dobra mo`e da se odstrani opasnosta vo

sostojba na krajna nu`da.

3. 2. Uslovi za odstranuvawe na opasnost

Ostranuvaweto na opasnosta predstavuva detalnost koja e

naso~ena kon za~uvuvawe na dobrata na koi im se zakanuvaa taa

opasnost, toa e vsu{nost drugata strana na krajnata nu`da.

Dejstvoto na otstranuvawe na opasnosta redovno zna~i

ralizirawe na odredeno krivi~no delo, no vo uslovi an krajna nu`da toa

dejstvo nema karakter na krivi~no delo i se ozna~uva kako delo na

krajna nu`da. Toa nikoga{ ne mo`e da bide naso~eno kon dobra koi se

javuvaat kako izvor na opasnost, no naj~esto e naso~eno kon ona

dobra ili interes koi koe ne e svrzano so nastanuvaweto na sostojbata

na opasnost. Vo vakvite slu~ai storitelot so svoite dejstva vovlekuva

vo konflitna situacija edno sosema intaktno i nezainteresirano dobro.

Ima i takvi situacii na krajna nu`da vo koi deloto na krajna nu`da e

usmereno kon povreda na pravnoto dobro, koe zaedno so onie dobra

koi se za{tituvaat, i samoto e vo ista opasnost.

Deloto na krajna nu`da ponekoga{ mo`e da se isra`uva i vo

propu{tawe na odredeno dejstvo. Mo`e da se raboti, na primer, za

takvi situacii koga so neizvr{uvawe na edna obvrska se spasuva

odredeno pravno dobro, na primer, neprijavuvawe na podgotovka na

krivi~no delo ili neprijavuvawe na krivi~no delo na storitelot, za da bi

se spasil `ivot; ili nepru`awe na pomo{ na lice povredeno vo

soobra}ajna nesre}a za da bi se izbegnala opasnosta po `ivot;

nejavuvawe na pokanata za svedo~ewe za da bi se spasil `ivot, itn.

3. 2. 1. Neophodnost na deloto na krajna nu`da

Za razlika od nu`nata odbrana kaj koja po pravilo ne se bara

napadot da se odstrani na drug na~in, za postoewe na krajna nu`da

treba da se ispolni preduslov, koj spored ~l.10 se odnesuva na

nemo`nosta za odstrawuvawe na opasnosta na drug na~in. Toa e

sosema razbirlivo koga se ima vo predvid deka kaj nu`nata odbrana

kolidira pravoto so nepravoto, a kaj krajnata nu`da vo sudir se dve ili

pove}e prava. Pokraj toa, deloto na nu`na odbrana e naso~eno kon

nositelot na protivpravniot napad vrz negovoto dobro, dodeka kaj

krajnata nu`da odstranuvaweto na opasnost vo najgolem broj slu~ai se

vr{i so zafat vo neu~estvuva~kite i nezainteresirani dobra na

drug.Zna~i, vo krajna nu`da kolidiraat pravnite dobra koi na~elno

u`ivaat podednakva pravna za{tita, a `rtvuvaweto na ednoto ima

smisla samo ako na toj na~in se spasuva drugoto i ako ne postoela

druga mo`nost za spasuvawe. Od tie pri~ini, pravniot poredok

dozvoluva nanesuvawe {teti na ovie dobra samo pod uslov opasnata

sostojba da ne mo`e da se odstrani na drug na~in. Toa obele`je na

krajnata nu`da go pravi institutot od supsidijaren karakter. Toj princip

proizleguva od pravnata uloga na ovoj institut kogo go karakterizira

tokmu toa {to interesite me|usebno kolidiraat na toj na~in {to ednoto

dobro mo`e da se za{titi samo so `rtvuvawe na drugoto. Dokolku

opasnosta mo`e da se odstrani na drug na~in, bez `rtvuvawe na tu|oto

dobro, pravniot poredok od liceto sekoga{ bara takov izlez od taa

situacija. Vo sprotivno, opravdanieto ne doa|a vo obzir bidej}i pravniot

poredok ne mo`e da dopu{ti bezmisleni `rtvi.

Principot na neophodnost predstavuva edna od najbitnite i

najkarektiristi~ni obele`ja na institutot na krajna nu`da. Toj

najpotpolno ja izrazuva su{tinata na ovoj institut. Kolku e toj zna~aen

poka`uva i faktot {to samoto ime na ovoj institute - krajna nu`da

proizleguva od ovoj princip, odnosno element na krajna nu`da. Ako

postoela mo`nost opasnosta da se odstrani ne po pat na naru{uvawe

na pravno za{titeni interesi tuku so drugi sredstva, toga{ ne mo`e da

se postavi pra{aweto na krajna nu`da. Poradi toa, ova predstavuva

edno od retkite obelr`ja na krajnata nu`da za ~ija neophodnost postoi

edinstveno mislewe vo krivi~no - pravnata teorija.

3. 2. 2. Srazmernost pome|u zakanuva~kata i

povredata koja nastapila

So obzir deka vo krajnata nu`da, za razlika od nu`nata odbrana,

se raboti za predizvikuvawe na povreda na dobrata na treti lica koi

redovno ne se povrzani so so nastanuvaweto na sostojbata na

opasnost, neophodno e i pra{aweto koe se odnesuva na zakanata i

povredata koja nastanala so odstranuvawe na opasnosta da se re{i

poinaku od toa kaj nu`nata odbrana. Tokmu toa {to se raboti za

naru{uvawe na neutralni pravni dobra ja objasnuva neophodnosta

deka povredeniot interes ne smee da bide pozna~aen od za{titeniot.

Od tie pri~ini,skoro vo site zakonodavstva posebno se istaknuva

potrebata, pome|u zakanuva~kata opasnost i povredata koja

nastanala so nejzino odstranuvawe, da postoi odredena

srazmernost.Pri otranuvawe na opasnosta ne smee da se nanese

golemo zlo od ona {to se zakanuvalo ( povreda koja pretstavuva

pogolema vrednost od vrednosta na dobroto {to se za{tituva ).5

5 Z. Sulejmanov, Krivi~no pravo ( op{t del ), Skopje 2001 , str. 156

Pra{aweto na srazmernost spa|a vo redot na poslo`enite

elementi na institutot na krajna nu`da, kako vo teoretska taka i vo

prakti~en pogled. Ova proizleguva od toa {to vo krajnata nu`da mo`at

da kolidiraat dobra koi po svoeto zna~ewe se dosta razli~ni. Taka,

mnogu e te{ko da se dade nekoj jasen i siguren kriterium za

vrednosna sporedba na dobrata, kako {to se: ~est i imot; sloboda i

telesen integritet; telesen integritet i pravilnost na funkcioniraweto na

pravosudstvoto; sloboda i imot, itn. Vo ovoj pogled mo`at da nastanat

odredeni dilemi, duri i vo slu~aite koga se raboti za dobra od ist vid

( na primer imot ), bidej}i imotnite vrednosti vo `ivotot se relativno vo

stavovite na poedincite. Zatoa, vo literaturata ~esto se istaknuva deka

mnogu dobra i interesi vo nekoi kolizioni situacii se vrednosno

nemerlivi, t.n. inkomenzurabilitet na dobrata i interesite. Ova se

obrazlo`uva i so toa deka ne mo`at mnogu da se kompliciraat i

slo`enite sudiri na razli~nite interesi vo op{estvoto da se izrazuvaat vo

pari i me|usebno da se spreduvaat, bidej}i tie ne mo`at da se svedat

na ednostavni matemati~ki veli~ini. No, slo`enosta na edno pra{awe

ne mo`e da ja negira potrebata za negovo re{avawe, osobeno poradi

toa {to srazmernosta e eden od bitnite elementi na institutot na krajna

nu`da. Iako se raboti za pravni dobra i interesi koi se razli~ni po

svoeto zna~ewe i karakter, nivnoto sporeduvawe i rangirawe ne e vo

potpolnost isklu~eno. Raspravaj}i za ova pra{awe, Lenkner zaklu`uva

deka site dobra na ovoj ili onoj na~in mo`at da se sporeduvaat.

Najposle, sakale ili ne, na toa ne prinuduva realnosta vna socijalnite

odnosi, koi se polni so konfliktni situacii, na ~ija{to osnova nastanal i

institutot na krajna nu`da.

3. 2. 3. Naso~enost na deloto na krajna nu`da

kon otstranuvawe na opasnosta

Za da mo`e da se priznae institutot na krajna nu`da kako

osnova za negirawe na krivi~noto delo, t.e. krivi~nata odgovornost,

potrebno e, pokraj objektivnata postoe~ka sostojba na nu`data, da

postoi i odreden psihi~ki odnos na storitelot kon prevzemenoto delo i

nastanuvawe na posledicite. Neophodno e storitelot da go storil deloto

poradi otstranuvawe na opasnosta, odnosno poradi za{titan a

zagrozanite pravni dobra. Zna~i, za priznavawe na ovoj institut ne e

dovolno samo da se ispolnat objektivnite predpostavki na negovoto

postoewe, tuku e i neophodno da postoi neveden subjektiven moment.

Zna~i treba, pred se, da se raboti za opasnost {to ne mo`ela da se

otstrani na drug na~in, osven so povreda na dobrata na treto lice. 6

4. Odnosot pome|u institutite na krajna

nu`da i nu`na odbrana

Pokraj krajnata nu`da, na{eto krivi~no zakonodavstvo ja regulira

u{te i nu`nata odbrana i nepoznatata op{estvena opasnost, kako

osnova koja go isklu~uva postoeweto na krivi~noto delo. Krajnata

nu`da e sli~na so nu`nata odbrana i poradi pojasno sogleduvawe na

pravnata priroda na krajnata nu`da, neophodno e da es istaknat

nivnite sli~nosti i razliki.

1. Sli~nostite pome|u institutot na krajna nu`da i institutot na nu`na

odbrana vo na{eto krivi~no zakonodavstvo, se sostojat, pred se, vo

toa {to postapkata prevzemena i vo edniot i vo drugiot slu~aj od

samiot po~etok nama karakter na krivi~no delo. Spored toa, iako

dejstvata na krajna nu`da i nu`na odbrana nosat odreden stepen na

{tetnost za op{estvoto, tie po svoite krajni op{estveni tendencii, se

pozitivni i predstavuvaat socijalno celishodno odnesuvawe.

6 |. Marjanovi}, Makedonsko krivi~no pravo ( op{t del ), Skopje 2003, str. 142

Sli~nosta na ovie instituti se sostoi vo toa {to spored na{eto

zakonodavstvo ne se vr{i nikakvo ograni~uvawe vo pogled na pravnite

dobra koi mo`at da bidat predmet na za{tita.

Mo`e da se zaklu~i deka slednive odbele`ja se javuvaat kako

zaedni~ki za ovie dva instituta: 1) istovremena opasnost koja im se

zakanuva na opravdanite interesi; 2) na taa opasnost se reagira so

postapka so koja se navreduvaat odredeni dobra, no taa e opravdana i

ne predstavuva krivi~no delo; 3) mo`na e za{tita kako kaj svoite i kaj

dobrata na drugite lica, taka i kaj op{estvenite dobra i interesi; 4) ako

se naru{eni granicite postaveni so zakon,toga{ postapkata se javuva

kako krivi~no delo, no sudot pod odredeni uslovi mo`e da ja ubla`i

kaznata ili storitelot vo potpolnost da go oslobodi od kaznata.

2. Naporedno so navedenite sli~nosti, postojat i odredeni navistina

su{tinski razliki pome|u ovie dva instituta.

Pred se, izvorite na opasnost kaj krajna nu`da se pobrojni i po

svojot krivi~no-praven karakter se razlikuvaat od izvorite na opasnot

kaj nu`na odbrana. Pokraj dejstvoto na ~ovekot koe e isklu~iv izvor na

opasnost kaj nu`na odbrana i toa vo vid na protivpraven napad, kaj

krajnata nu`da kako nositeli na opasnost mo`at da se javat i prirodnite

sili, napadi od `ivotni, odredeni fiziolo{ki i patolo{ki procesi i sl. Spored

toa, postapkata prevzemena vo nu`na odbrana e naso~ena protiv

nepravoto, dodeka kaj krajnata nu`da se raboti za kolizija na interesi

zasnovani vrz pravoto, za sudir pravo protiv pravo. Toa e pri~inata {to

za opravduvawe ne delata storeni vo nu`na odbrana se postavuvaat

pomalku ograni~uvawa, dodeka kaj krajnata nu`da postojat

mnogubrojni uslovi postaveni vo dosta stroga forma. Zna~i, iako vo

na{eto krivi~no zakonodavstvo i na krajnata nu`da i na nu`nata

odbrana im se priznava isto krivi~no-pravno dejstvo, sepak se raboti

za dva instituta koi po svojata priroda i po svojata osnova dosta se

razlikuvaat.

Razlikite pome|u ovie dva instituta ponatamu se sostojat vo toa

{to kaj krajnata nu`da se tvrdi deka e nevozmo`no opasnosta da se

odstrani na drug na~in. Se raboti za edno od najva`nite obele`ja na

krajnata nu`da koja go pravi institutot od supsidijaren karakter. Toj

uslov zna~i deka liceto nema da mo`e da se povikuva na krajna nu`da

dokolku zakanuva~kata opasnost bi mo`ela da se odstrani bez

predizvikuvawe na bilo kakva {teta, odnosno na pomalku {teten

na~in. Kako {to e poznato kaj nu`nata odbrana, takvo barawe barem

vo vakva forma voglavno ne se postavuva.

Razlikata pome|u institutot na nu`na odbrana i krajna nu`da vo

na{eto pravo mo`e da se sprovede i po linija na gra|ansko-pravnite

posledici na delata prevzemeni vo vakvi situacii. Taka, pri nu`nata

odbrana voop{to ne se postavuva pra{aweto za materijalnata

odgovornost na liceto za {teta storena so negovite odbranbeni dejstva.

Zna~i, nu`nata odbrana se javuva kako osnov koj vo polna merka go

opravduva deloto, taa go anulira nepravoto i vo krivi~no-pravna i vo

gra|ansko-pravna smisla. Spored toa, koga se raboti za institutot na

nu`na odbrana, toga{ re{enijata vo krivi~noto i gra|anskoto, odnosno

obligacionoto pravo se vo polna soglasnost. Me|utoa za institutot na

krajna nu`da ova ne mo`e da se ka`e. Imeno, spored odredbite na

~len 161 stav 2 i 3 od ZOO, {tetata predizvikana vo sostojba na krajna

nu`da treba da bide nadoknadeno.

Pokraj navedenoto, vo nekoi zakonodavstva ovie instituti se

razlikuvaat i po toa {to kaj krajnata nu`da ne se priznava poimot na

pre~ekoruvawe na granicite na ovoj institut. Od sevo ova mo`e da se

izvede zaklu~ok deka vo na{eto pravo, re{enijata vo odnos na

institutot na ktajna nu`da se neusoglasni.