роман.тунгалаг тамир

Роман Монгоын зууны шилдэг роман

Чадраавалын Лодойдамбын “Тунгалаг тамир”

Цаг үе нийгэм,романы хөгжилУран зохиол судлалд романыг хувь хүний амьдрал нийгэмийн

дэвсгэрийг тавьж үзүүлдэг туульсийн өргөн хэмжээний зохиол гэж үздэг.Романы үүслийг хэдийгээр Эллинизмын үед хамааруулан үздэг боловч “роман” гэдэг нэр томъёо нь дундад зууны үед Роман хэл дээр бичигдэж байсан зохиолыг нэрлэх болсонтой холбоотой ажээ.Эртний романууд нь болхидуу адал явдалын шинжтэй,өгүүлэмжийн хувьд нэг загвартай байжээ.Ихэвчлэн хайртай хосууд бие биеээсээ салан адал явдалтай учирсан тухай гардаг.Романы хөгжилийн оргил үе нь 20-р зуун байжээ.Энэ үед алдарт романч Толстой,Бальзак,Стендал,Дикеж нар төрөн гаржээ.Харин манай монголд 1930 онд Д.Нацагдорж “Ордоны хуйвалдаан” хэмээх роман бичихээр төлөвлөж байсан тухай мэдээ байдаг.1949 ондЧ.Лодойдамба орчин үеийн сэхээтэний сэдэвтэй “Алтайд” хэмээх роман туурвисанаар МШҮУЗ-д романы тухай ярих үндэстэй болсон.Үүний дараа 1951-1955 онд Б.Ренчин “Үүрийн туяа”түүхэн романыг 3 дэвтэрээр туурвин,тэргүүн дэвтэр нь”Манжийн талхинд”/1951/ дэд дэвтэр нь “Гал усны гашуун зовлон”/1952/гутгаар нь “Байлдан олсон эх орон”/1955/ нэртэй хэвлэгдэж шинэ монгол романы салхийг хүчтэй хагалжээ.

Тоон үзүүлэлтҮүний дараа 1960-аад онд Ч.Лодойдамба “Тунгалаг тамир”

роман 2 дэвтрээр,Д.Намдаг “Цаг төрийн үймээн”,Л.Түдэв “Уулын үер”,З.Баттулга”Хөх тэнгэр”,Ц.Уламбаяр”Зовлон жаргал”роман 3 дэвтрээр ,С:Дашдэндэв “Улаан наран”гэх мэт олон романууд байна.Тоон үзүүлэлтээр МУЗ-д 360 роман байдаг гэдэг бол 1990 –онд үүний 80 гаруй нь хэвлэгдсэн байна.Б.Ренчин “Заан залуудай”Сандо амбан””Үүрийн туяа”,Ж.Пүрэвийн “Зүрхний хэлэн”.С.Удвал “Их хувь заяа”,Ш.Нацаг дорж “Мандухай сэцэн”,”Болор толь”гэх мэт түүхэн роман,Мөн түүх -хувьсгалын шинжтэй Ч.Лодойдамба”Тунгалаг тамир “Д.Намдаг “Цаг төрийн үүмээн”,Н.Надмид “Хүлээс алдарсан нь “гэх мэт олон сайхан романууд гаржээ.Мөн улс төрийн Л.Түдэв”БНМАУ-ын анхдугаар он”,адал явдалын Л.Пүрэвдорж “Егүүтгэл”1992,”Бэтэг”1998,До.Цэнджав”Чонын алтан шагай”гэх мэт, чиглэл чиглэлээр улам хөгжсөөр байна.

Төрийн шагналт түүхч- Ж.Пүрэв1960-1980-аад онд роман бичлэгт зохиолчид эрэл хайлт

хийж түүхэнд товойн гарсан монголын тусгаар тогтнол ,эрх чөлөөний төлөө тэмцэгчдийн дүрийг уран сайханы аргаар мөнхөлхөд хувь нэмрээ оруулсны дотор төрийн шагналт зохиолч –түүхч Ж.Пүрэв онц гавьяатай.Тэрээр 1961 онд Монгол улс НҮБ-д элсэх үед Америкд амьдарч буй Цэнбэлшадав бэйл 1930-аад оноос эх орноосоо гарч цагаачлан амьдрах болсноо дурсах маягаар бичсэн “Хөгжмийн эгшиг”,ардын үндэсний баатар Хасбаатарын сүүлчийн жилүүдийн улс төрийн үйл ажиллагааг дүрслэн “Гурван зангилаа”/1971/,монголын эрх чөлөө ,тусгаар тогтнолын төлөө манжийн түрэмгий нарын эсрэг цогтой тэмцэж амь бие,гэр бүл,үр хүүхдээ ч золиосолсон домогт Чингүнжавын дүрийг уралсан “Зүрхний хилэн”роман зэргийг чансаатай бүтээл болсныг судлаачид өндөрөөр үнэлж байна.

Төрийн шагналт Ч.Лодойдамба /1917-1970/-ын намтар,уран бүтээлээс цухасхан дурьдах нь:

Ч.Лодойдамба тэрээр хуучин Засагт хан аймгийн Засагт хан хошуу,одоогын Говь-алтай аймгийн Тайшир сумийн нутаг Сүхийн гол хэмээх газарт 1917 оны 08-р сарын 20 нд малчин ардын гэрт мэндэлжээ.Тэрээр мал маллан,хурдан морь унаж ,аргал түүж,малд нүдтэй гэгддэг байлаа.Түүнийг аав нь багад нь Гандантэгчлэн хийдэд Сартуулын анги Ганжуур гэдэг ламд шавь оруулж тэднийд /1924-1927/сургажээ.Лодойдамба гэдэг нь сахилын нэр ажээ.Түүнээс өмнө Шийтар гэдэг байжээ.Лодойдамба лам болох хүсэлгүйн уламаас 1931 онд хар болж,Эрдэнэ сумын бага сургуульд орж төгсөөд Улаан үүдрүү “Рабфак” гэдэг сургуульд яваад 3-р курсд байхдаа Масквод төмөр замын курсд явж тэндээ 1 жил болоод /1939/төмөр замын машнист мэргэжилээр төгсч 22 наснаасаа ажил хөдөлмөрийн гараагаа тавьжээ.Тэрээр депогын жижүүр,туслах машнист 1940 оны намраас Холбооны техниккомд Физикийн багшаар ,МАХН-ын төв хорооны шийдвэрээр 1941 оноос радио хороонд орлогч даргаар,Тэрээр 1939 онд анхны уран бүтээл “Хөдөө талын үзсэглэн”бичжээ.

Үрэглжлэл. 1943 оноос МАХН-ын төв хороонд сурталын хэлтэст

ажилаж эхлэв,ажилынхаа хажуугаар нь МУИС-Намын сургуульд түүх,гүн ухааны хичээл заадаг байлаа.Тэрээр Маскво хотноо ЗХУ-ын төв хорооны дэргэдэх нийгэмийн ухааны академд суралцан эрдэмийн зэрэг хамгаалан 1959 ондБНМАУ-ын урлагын хэрэг эрхлэх хорооны 1-р орлогч дарга, уламаар 1962 оноос соёлын яамны сайдаар томилогдон насан эцэс болтлоо ажилжээ.Тэрээр 1970-01-11 нд хүнд өвчиний улмаас таалал төгсөжээ.Тэрээр хурц реалист өгүүллэгүүд,1945 онд”Малгайтай чоно”Мялзангийн цагаан өвгөн”/1940/”Солонго”/1958/”Хугараагүй ноён нуруу”,”Шаргачин””Дусал нулимас юу гэж хэлсэн бол”/1968/,”Солонго”/1954/”Хөрөг”,Хуучин цэргийн яриа”,Дөрөвхөн үг””Цохилтууд” шог өгүүллэг гэх мэт Ч.Лодойдамбын 22 өгүүллэг хэвлэгдсэн байдаг. Мөн сэтгэл эмзэглүүлж,шинчлэл авчирсан олон туужууд,”Манай сургуулийнхан /

1951/Мөн олон алдартай романууд тууривсаны нэг бол монголын анхны роман “Алтайд”,монголын зууны шилдэг роман “Тунгалаг тамир”тэргүүн дэвтэр 43-н хэсгээс /1963/,дэд дэвтэрийг /1968/онд хэвлүүлсэнийг нь 1971 онд нэгтгэн хэвлүүлжээ,дэд дэвтэр мөн л 43 н хэсгээс бүтсэн. Луу гүний баян Итгэлтийн дүрийг бүх талаас нь төгөлдөр сайн бүтээсэнийг эрдэмтэн Б.Ганбат “Тунгалаг тамир “романд дүр бүтээсэн уран сайханы туршилга”/УБ-1996/хэмээх нэгэн сэдэвт бүтээлдээ маш нягт нямбай судлан романы 110 гаруй дүрээс голлох 20 гаруй дүрийг нь задлан бичжээ.

Мэдлэгээ шалгаарайЗөв харгалзуул1. Д.Намдаг а.”Бурхан багшаа

хулгайлсан нь”2. Л.Түдэв б.”Цаг төрийн үүмээн”3. Ч.Лодойдамба в.”Уулын үер”4. Ж.Пүрэв г.”Үүрийн туяа”5. С.Удвал. д. “Их хувь заяа”6. Д.Гармаа е.” Зүрхний хилэн”

7. Б.Ренчин ё.”Алтайд”8. Л.Пүрэвдорж з.”Хаврын тангараг”9. Б.Энхбат ж.”Егүүтгэл”10. Ж.Бямбаа и.”Их аяныхан”

1б,2в,3ё,4е,5д,6а,7г,8ж,9з,10и