ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ & ΒΟΗΘΗΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ A’ τόμος ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 27 Φιλολογία : Αντικείμενό της τα λογοτεχνικά κείμενα Στάδια επεξεργασίας αρχαίου κειμένου : 1.Εντοπισμός : Σε πέτρινες ή μαρμάρινες επιγραφές, παπύρους σε σχήμα κυλίνδρου καθώς και χειρόγραφα με μορφή βιβλίου (κώδικες) από πάπυρο, περγαμηνή και χαρτί. Οι επιγραφές και οι πάπυροι διασώζουν το αυθεντικό κείμενο. Είναι προϊόντα ανασκαφών και χρειάζονται ειδική συντήρηση λόγω φθορών. Α) Επιγραφική (Βοηθητικές επιστήμες της Φιλολογίας) Β) Παπυρολογία Τα χειρόγραφα βρίσκονται έως σήμερα σε μεγάλες συλλογές και βιβλιοθήκες της Δύσης. Παλαιογραφία : Προϋπόθεση για την ανάγνωση χειρογράφων (λόγω καλλιγραφικής γραφής, συντμήσεων ή συντομογραφιών. Κωδικολογία : Η μελέτη των χειρογράφων από τεχνική άποψη 2.Αποκατάσταση : Λόγω φθορών και λαθών χρειάζεται ειδική κριτική επεξεργασία (κριτική των κειμένων) με στόχο την κριτική έκδοση. Μεθοδολογία της κριτικής των κειμένων : Σύγκριση και αξιολόγηση του συνόλου των πηγών κάθε κειμένου. Φιλόλογος : Επιλέγει Διορθώνει Ιστορική γλωσσολογία : Οι φάσεις και οι διάλεκτοι της γλώσσας στην οποία είναι γραμμένα τα κείμενα. 2.ΠΡΟΟΜΗΡΙΚΟ ΚΑΙ ΟΜΗΡΙΚΟ ΕΠΟΣ Επική παράδοση πριν τον Όμηρο (55) Ομηρικά έπη : -Τα αρχαιότερα ελληνικά ποιητικά δημιουργήματα που έχουν σωθεί. -Οριοθετούν την αρχή της ελληνικής ποιητικής παράδοσης -Καταδεικνύουν την ύπαρξη προγενέστερων ποιητικών δημιουργημάτων
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ & ΒΟΗΘΗΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
A’ τόμος ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
27 Φιλολογία : Αντικείμενό της τα λογοτεχνικά κείμενα
Στάδια επεξεργασίας αρχαίου κειμένου :
1.Εντοπισμός : Σε πέτρινες ή μαρμάρινες επιγραφές, παπύρους σε σχήμα
κυλίνδρου καθώς και χειρόγραφα με μορφή βιβλίου (κώδικες) από πάπυρο,
περγαμηνή και χαρτί. Οι επιγραφές και οι πάπυροι διασώζουν το αυθεντικό
κείμενο. Είναι προϊόντα ανασκαφών και χρειάζονται ειδική συντήρηση λόγω
φθορών.
Α) Επιγραφική (Βοηθητικές επιστήμες της Φιλολογίας)
Β) Παπυρολογία
Τα χειρόγραφα βρίσκονται έως σήμερα σε μεγάλες συλλογές και βιβλιοθήκες της
Δύσης.
Παλαιογραφία : Προϋπόθεση για την ανάγνωση χειρογράφων (λόγω
καλλιγραφικής γραφής, συντμήσεων ή συντομογραφιών.
Κωδικολογία : Η μελέτη των χειρογράφων από τεχνική άποψη
2.Αποκατάσταση : Λόγω φθορών και λαθών χρειάζεται ειδική κριτική
επεξεργασία (κριτική των κειμένων) με στόχο την κριτική έκδοση.
Μεθοδολογία της κριτικής των κειμένων : Σύγκριση και αξιολόγηση του συνόλου
των πηγών κάθε κειμένου.
Φιλόλογος : Επιλέγει
Διορθώνει
Ιστορική γλωσσολογία : Οι φάσεις και οι διάλεκτοι της γλώσσας στην οποία είναι
γραμμένα τα κείμενα.
2.ΠΡΟΟΜΗΡΙΚΟ ΚΑΙ ΟΜΗΡΙΚΟ ΕΠΟΣ
Επική παράδοση πριν τον Όμηρο
(55) Ομηρικά έπη :
-Τα αρχαιότερα ελληνικά ποιητικά δημιουργήματα που έχουν σωθεί.
-Οριοθετούν την αρχή της ελληνικής ποιητικής παράδοσης
-Καταδεικνύουν την ύπαρξη προγενέστερων ποιητικών δημιουργημάτων
Υποθέσεις :
-η ανθρώπινη φυσική τάση για δημιουργία
-πρόδρομοι που οδήγησαν στα υψηλής καλλιτεχνίας ομηρικά έπη
-αποτελούσαν μνήμες των λαών
-με επικό χαρακτήρα για να οριοθετήσουν το φυσικό και ιστορικό χώρο, να
διαμορφώσουν ήθη και έθιμα και να διατηρήσουν την ενότητα της φυλής μέσα
από την ιστορική συνέχεια
Συμπέρασμα : Η ομηρική ποίηση, υπήρξε το αποκορύφωμα
Προομηρική ποίηση
1.Αποδοχή προγενέστερης ύπαρξης οποιασδήποτε μορφής ποίησης με θρύλους
και μυθικά θέματα, που έγιναν αντικείμενο επεξεργασίας με αποτέλεσμα την
ομηρική ποίηση ως ώριμο καταστάλαγμα
(56)
Έπος : εμφανίστηκε μετά την καταστροφή των μυκηναϊκών κέντρων
Χρειαζόταν απομυθοποιητικό, επιστημονικό πνεύμα για να αναπτυχθεί (Ιωνία)
2.Συγκεκριμένες αναφορές στα ομ. έπη σε προομηρική επική παράδοση (π.χ. μέσω
των αοιδών – περιστατικά του παρελθόντος) Χρησιμοποιούνται ως προϊστορία
από τον Όμηρο και προϋποθέτονταν η γνώση τους από το ακροατήριο (τρωικός
πόλεμος, βασικοί ήρωες)
(57)Σε Ιλιάδα, Οδύσσεια και Κύκλια έπη, αναφέρονται παλαιότερες φάσεις
μυθικού υλικού
Ακολουθία των μύθων : Δημιουργία του κόσμου -> Ησιόδεια Θεογονία -> Θάνατος
του Οδυσσέα .
Τέσσερις μυθολογικοί κύκλοι πριν τον Όμηρο :
-Αργοναυτική Εκστρατεία
-Αιτωλικός Κύκλος
-Θηβαϊκός Κύκλος
-Τρωικός πόλεμος
Ομηρική ποίηση :
- Στερεότυπες εκφράσεις
- Χρήση της γραφής
- Αναμνήσεις από τη Μυκηναϊκή εποχή (χάλκινα όπλα, λέξεις κ.λ.π.)
- Πλήθος άλλων αναφορών
ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΓΡΑΠΤΗ ΣΥΝΘΕΣΗ (58)
- Στην αρχή θεωρούνταν πως τα έπη δημιουργήθηκαν σε εποχή χωρίς γραφή
Αυτό αναιρέθηκε από την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β
-Προφορική σύνθεση και μετάδοση των επών. Εμφάνιση του Ομήρου ως
αγράμματου. Στερεότυπες εκφράσεις και ολόκληροι στίχοι επαναλαμβανόμενοι –
λογότυποι – formulae – μνημοτεχνική
-Χρήση της γραφής ως προϋπόθεση της σύνθετης δομής και τεχνικής των επών
παρ’ όλα τα προφορικά στοιχεία.
Ενισχυμένο συμπέρασμα : Γραπτή σύνθεση με προφορική παράδοση που
επεξεργάστηκε και ενσωμάτωσε ο ποιητής.
Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ – Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ (59)
Υπάρχει έντονος προβληματισμός σχετικά με την προσωπικότητα και τη
χρονολόγηση του ποιητή, λόγω απουσίας στοιχείων και μαρτυριών.
Περιπτώσεις :
Α) Έζησε σε χρόνο χωρίς γραπτά μνημεία
Β) Έζησε πολύ πριν τις πρώτες υπάρχουσες πηγές
Λόγω της αδυναμίας χρονολόγησης, η φιλολογία του 19ου αι. Είχε αρνηθεί την
ύπαρξη του Ομήρου. Καθιερώθηκε ως υπαρκτό πρόσωπο στον 20ο αι.
‘Όμηρος’ = εγγυητής. (το πιθανό του όνομα είναι Μελισιγένης)
Χαρακτηριστικά από πηγές :
-Αβεβαιότητα ως προς τον τόπο γέννησής του
-Βρίσκεται σε άμεση σχέση με τον Ησίοδο (σύγχρονος και αντίπαλός του)
-Πέθανε στην Ίο
(61) Χρονολόγηση του ποιητή :
-Σύγχρονος του Τρωικού πολέμου
-Δύο γενιές νεώτερος του Τρωικού πολέμου
-400 χρόνια νεώτερος του Ηροδότου και σύγχρονος του Ησίοδου
-Σύγχρονος του εποικισμού της Ιωνίας, 140 χρόνια μετά την άλωση της Τροίας
Σήμερα : ανάλογα με την αποδοχή συγγραφής και των δύο επών, ή όχι :
-μόνο Ιλιάδα : στον 9ο αι.
-Και Οδύσσεια : στον 7ο αι.
Ομηρικά έργα : Ιλιάς, Οδύσσεια, Ύμνοι και μερικά από τα Κύκλια έπη
Δυσκολία στη διαπίστωση νεωτερισμών, λόγω έλλειψης σημείου αναφοράς και
σύγκρισης, ΑΝ ΚΑΙ :
-Υπάρχουν ενδείξεις ταυτόχρονα, συνύπαρξης παραδοσιακών στοιχείων και
απομάκρυνσης από την παράδοση
-Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια ως αμάλγαμα νέων και παλαιών στοιχείων
(62) Νεωτερισμοί :
1.Κατά λέξη επαναλήψεις σκηνών
2.Τυπικές σκηνές που προσαρμόζονται στην υπόθεση και τη διάθεση του ποιητή
3.Διαμορφωμένες τυπικές σκηνές με προσθήκη νεωτερισμών (Έκτορας –
Ανδρομάχη)
4.Σκηνές με παραδοσιακό υπόδειγμα που έχει διαταραχθεί. (π.χ. δυσκολία που
απαιτεί μια δραστική απόφαση από τον ήρωα)
Παραδοσιακές σκηνές : περιγραφές οπλισμού και της ιστορίας του, εορτές,
θυσίες, μονομαχίες, ταξίδια
Ο ποιητής μεταμόρφωσε το μύθο που γινόταν αυτόνομος. Έτσι, δεν είναι
απαραίτητη η γνώση της παράδοσης (αν και με αρκετές εξαιρέσεις).
Άλλοι επικοί κύκλοι :
-χάθηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά (σώζονται μόνον τίτλοι ή αποσπάσματα0
-επισκιάστηκαν από τα δύο μεγάλα
-αγνοήθηκαν ή αποσιωπήθηκαν από τον Όμηρο
-αποσιωπήθηκαν άλλοι μύθοι
ΙΛΙΑΔΑ
Α. Προοίμιο : Επίκληση της Μούσας και αναγγελία του θέματος. Σύγκρουση
μεταξύ Αχιλλέα και Αγαμέμνονα. Λιμός στους Αχαιούς, επιστροφή της Χρυσηίδας
στον πατέρα της. Παράδοση της Βρισηίδας στον Αγαμέμνονα μετά από φιλονικία.
Ο Αχιλλέας αποχωρεί από τον πόλεμο ενώ η Θέτιδα ζητά ικανοποίηση από το
Δια.
Β. Ο Δίας στέλνει απατηλό όνειρο στον Αγαμέμνονα για να επιτεθεί. Οι άλλοι
πολέμαρχοι τον συγκρατούν. Κατάλογος αγημάτων Αχαιών – Τρώων.
Γ. Μονομαχία Μενελάου – Πάρη για την έκβαση του πολέμου. Γίνεται ανακωχή και
η Ελένη εμφανίζεται στα τείχη. Ήττα του Πάρη και διάσωσή του από την
Αφροδίτη. Ο Αγαμέμνων απαιτεί την Ελένη.
Δ. Οι θεοί αποφασίζουν τη συνέχιση του πολέμου. Ο Αγαμέμνων επιθεωρεί το
στρατό.
Ε. Διομήδους αριστεία με βοήθεια της Αθηνάς.
Ζ. Οι θεοί αποχωρούν και νικούν οι Αχαιοί. Συνάντηση και διάλογος Έκτορος και
Ανδρομάχης.
Η. Ισόρροπη μονομαχία Έκτορα – Αίαντα. Πρόταση των Τρώων για επιστροφή
αγαθών, όχι όμως της Ελένης. Οι Αχαιοί αρνούνται και χτίζουν τείχος.
Θ. Ο αγώνας συνεχίζεται αμφίρροπος. Επικράτηση των Τρώων όταν ο Δίας
απομακρύνει τους θεούς από τη μάχη.
Ι. Πρόσκληση και άρνηση του Αχιλλέα να επιστρέψει στον πόλεμο.
Κ. Ανταλλαγή κατασκόπων και φόνος του βασιλιά Ρήσου. Αιχμαλωτίζονται τα
περίφημα άλογά του από τους Αχαιούς.
Λ. Αγαμέμνονος αριστεία αν και πληγώνεται, όπως και οι Διομήδης, Οδυσσέας,
Αίαντας και Μαχάονας.
Μ. Υπερίσχυση των Τρώων.
Ν. Εμψύχωση των Αχαιών από τον Ποσειδώνα. Οι Τρώες αναγκάζονται σε
αναδίπλωση .
Ξ. Η Ήρα εξαπατά το Δία και οι θεοί βοηθούν τους Αχαιούς.
Ο. Ο Δίας απομακρύνει τους θεούς. Νίκη των Τρώων.
Π. Ο Πάτροκλος με τα όπλα του Αχιλλέα μπαίνει στη μάχη. Αριστεύει, αλλά στο
τέλος σκοτώνεται από τον Έκτορα.
Ρ –Σ. Μάχη γύρω από το νεκρό Πάτροκλο. Ο Έκτορας παίρνει την πανοπλία και οι
Αχαιοί το σώμα. Αριστεία Μενελάου – θρήνος του Αχιλλέα. Η Θέτιδα ζητάει από
τον Ήφαιστο νέα όπλα. Οπλοποιία.
Τ. Ο Αχιλλέας με τα νέα όπλα, παύει το θυμό, συμφιλιώνεται με τον Αγαμέμνονα
και ξαναμπαίνει στη μάχη.
Υ – Φ. Μάχη με τη συμμετοχή των θεών. Οι Τρώες υποχωρούν. Ο Αινείας σώζεται
από τον Αχιλλέα με τη βοήθεια των θεών.
Χ. Το τέλος του Έκτορα και η βεβήλωση του σώματός του από τον Αχιλλέα.
Ψ. Ετοιμασία της ταφής του Πάτροκλου. Αγώνες και βραβεία.
Ω. Έκτορος λύτρα.
(66) ΔΟΜΗ ΙΛΙΑΔΟΣ
Περιγραφή ενός δεκαετούς πολέμου μέσα από 52 ημέρες.
Οι 39 είναι αργές, οι 13 με δράση και από αυτές οι 4 με δραματικές μάχες.
Ο πόλεμος πλαισιώνει το θυμό του Αχιλλέα (αρχίζει με το ξέσπασμα, λήγει με το
τέλος του)
(67) Μήνις : Θεματική διεύρυνση
Μεταφέρεται ως κύριο θέμα και ενσωματώνεται
Στοιχεία Σύνθεσης :
-διαφωνία ισχυρών προσώπων που οδηγεί σε καταστροφικά αποτελέσματα
-σύγκρουση της ύβρεως του Αγαμέμνονα και της τιμής του Αχιλλέα πρότερη
ύβρις του Πάρη όταν έκλεψε την Ελένη)
-Δημιουργία μεταπτώσεων και έξοχα δείγματα ψυχολογίας των ηρώων
-(68) Δεν υπάρχει αυστηρή χρονολογική σειρά ενώ γίνεται συνοπτική
παρουσίαση
-Χρήση αναδρομής : (ένθετες διηγήσεις), αναφορά γεγονότων από την αρχή του
πολέμου, μνεία περιστατικών πριν τον Τρωικό Κύκλο.
-Χρήση προαναγγελίας και διεύρυνσης : προεξαγγελίες γεγονότων
-Επινοήσεις του ποιητή : θυμός και αποχώρηση του Αχιλλέα, αριστεία και
θάνατος του Πάτροκλου, πρόσκαιρες ήττες των Αχαιών. Επίσης, αναγνωρίζει
αρετές και στους αντιπάλους
(69) ΤΟ ΟΜΗΡΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ (Η προβληματική γύρω από τα ομηρικά έπη)
Δυσκολίες ως προς την έρευνα
Διατύπωση θεωριών και υποθέσεων ως προσπάθεια κατανόησης και ερμηνείας
των επών.
«Ο αγώνας της φιλολογικής επιστήμης να διεισδύσει στον κόσμο και το έργο του
Ομήρου».
(70) Τρία γενικά προβλήματα :
-Ο τρόπος δημιουργίας – σύνθεσης – δομής των επών
-Η πατρότητα των επών
-Η χρονολόγηση των επών
ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
Χωρίζοντες : Υποστήριζαν διαφορετικό ποιητή ανά έπος
Κριτική από διάφορους φιλολόγους, όχι όμως ως προς την αισθητική της
ποίησης
(71) Αλεξανδρινοί :
-ασχολήθηκαν με πραγματολογικά και γλωσσικά θέματα
-δέχονταν τον Όμηρο ως ποιητή και των δύο επών
-άσκησαν έντονη κριτική στους χωρίζοντες
-αντιμετώπισαν τις επικρίσεις και την κριτική των επών, προκειμένου να
προχωρήσουν στην έκδοσή τους
ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ
-Λόγω της άνθησης των εθνικών λογοτεχνιών, απαξιώθηκαν τα κλασικά
υπερεθνικά
Hedelin:
-κατηγορεί τον Όμηρο ως ανήθικο, κακόγουστο, με κακό ύφος και ασυνεπή.
-Τον συγκρίνει με το Βιργίλιο και θεωρεί τα έπη λαϊκά και ανώνυμα.
(72) Friedrich August Wolf – Prolegomena ad Homerum
-Η πρώτη σύνθεση τοποθετείται γύρω στο 950 π.Χ.
-Πουθενά δεν αναφέρεται χρήση γραφής
-Η πρώτη καταγραφή τους έγινε από τον Πεισίστρατο
-Με δεδομένο αυτό, υπήρξαν πολλοί ποιητές των επών
-Υπέστησαν εξέλιξη από την αρχική τους σύνθεση
Αντίλογος :
-Ο Πεισίστρατος απλά ζήτησε να παρουσιάζονται οι ραψωδίες με τη σειρά
-Υπήρχε γραφή
-Ακόμα και τόσο μεγάλα ποιήματα, μπορούν να απομνημονευθούν
(73) Μετά τον Wolf :
Α) Έπος αρχικά ενιαίο, που κατόπιν συμπληρώνεται και επεκτείνεται (ο ποιητής
στην αρχή της διαδικασίας)
Β) Έπος ενιαίο στο τέλος, με σύνθεση και συμπίληση (ο ποιητής στο τέλος της
διαδικασίας)
Γενετικές θεωρίες για τη λογοτεχνία και τη θεωρία της τέχνης :
-αξιολόγηση έργου τέχνης
-διερεύνηση του τρόπου γέννησής του (ως απόδειξη της ουσίας του)
-προβληματισμός για τον τρόπο δημιουργίας ενός έργου τέχνης (ζωντανός
οργανισμός)
(74) ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΕΠΩΝ (K. Lachmann – G. Lachmann)
- Μέτρο σύγκρισης ο Κύκλος των Niebelungen
- Το έπος είναι αποτέλεσμα συγκόλλησης πολλών μικρών τραγουδιών
- Ο ποιητής τοποθετείται στο τέλος της διαδικασίας
ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΜΠΙΛΗΣΗΣ (A. Kirchhoff)
-Παρεμβολή άλλων ποιητών μεταξύ των αρχικών τραγουδιών και του τελικού
έπους, που δημιουργούν ενδιάμεσες μορφές
-Ο ποιητής δίνει την τελική μορφή
ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΔΙΕΥΡΥΝΣΗΣ (W.Theiler + P. Von der Muhll)
Η γλώσσα και το ύφος του δεν είναι καθαρά κλασικά αττικά, ίσως λόγω της
απουσίας του από την Αθήνα. Επιρροές της ρητορικής, αλλά με μέτρο. Ιδιαίτερα
επιμελημένο ύφος. Μετά την Αναγέννηση, καταλαμβάνει ιδιαίτερη θέση στην
εκπαίδευση (αντιπροσωπευτικό ύφος, ηθικά διδάγματα). Θεωρείται πηγή
πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας. Long Live Ξενοφών.
(405) ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ
Πολιτείες και Τέχνες
Ρητορική : χώρος διατύπωσης πολιτικών θέσεων και ανάλυσης. Χωρίζεται σε
συμβουλευτική και επιδεικτική. Από τα τέλη του 5ου αι. κυκλοφορεί και γραπτώς,
είτε απηχώντας τις απόψεις του συγγραφέα, είτε αποδεικνύοντας τη ρητορική
του δεινότητα.
Πραγματείες : Το είδος αυτό αρχίζει με τα συγγράμματα των σοφιστών.
-Αρχαιολογικές : πραγματείες ιστορικού ενδιαφέροντος, με περιγραφή του
πολιτεύματος μιας πόλης (Κριτίας – Ξενοφών).
-Τέχνες : εγχειρίδια παροχής γνώσεων για συγκεκριμένο θέμα (Ξενοφών)
(406) Ιππόδαμος ο Μιλήσιος : ο πρώτος (σύμφωνα με τον Αριστοτέλη) που
διατύπωσε απόψεις οργάνωσης της πόλης – κράτους. Φημισμένος πολεοδόμος,
εφάρμοσε τις αρχές της στην πολιτική θεωρία.
Αθηναίων Πολιτεία :
Έργο ανώνυμου Αθηναίου ολιγαρχικού με κριτική στην πολιτική της Αθήνας,
αναγνωρίζοντας τη σκοπιμότητα και τη συνοχή του πολιτεύματός της. Αναλύει :
-την εσωτερική δυναμική της δημοκρατίας (1ο βιβλίο)
-την αττική θαλασσοκρατία (2ο βιβλίο)
-γιατί η προσπάθεια κατάλυσής της είναι μάταιη (3ο βιβλίο)
Πρόκειται για ανάλυση του πολιτικού συστήματος της Αθήνας από άγνωστο
συγγραφέα. Απευθύνεται σε ακροατές εκτός Αθηνών και αποδοκιμάζει τη
δημοκρατία του Περικλή. Αναγνωρίζει μεν τα θετικά της πολιτικής αυτής, είναι
όμως ιδεολογικά αντίθετος, ως αριστοκράτης.
ΣΥΝΟΨΗ
-Πρώτοι ιστοριογράφοι, οι λογογράφοι. Θεματολογία τους η τοπική ιστορία,
γεωγραφία και συναφή
-Ηρόδοτος, ο πρώτος σημαντικός Έλληνας ιστορικός. Περιγράφει τους
Περσικούς πολέμους με λογογραφικές επιδράσεις, εξαίροντας την Αθήνα.
Βασικός κορμός του η αντίθεση Ελλήνων – Βαρβάρων και η θεία δίκη στην
ιστορία
-Θουκυδίδης : ο Πελοποννησιακός πόλεμος ημιτελής. Ενδιαφέρεται μόνο για
πολιτικά και στρατιωτικά θέματα. Κέντρο του προβληματισμού του είναι ο
άνθρωπος και η δράση του, ενώ προσπαθεί να εισχωρήσει στην ουσία των
γεγονότων.
-Ξενοφών : Ιστορικά και φιλοσοφικά έργα, καθώς και πραγματείες για διάφορα
ζητήματα. Το ιστορικό του έργο συνεχίζει αυτό του Θουκυδίδη έως τη μάχη της
Μαντίνειας και την επιστροφή των Ελλήνων στρατιωτών από την Περσία. Είναι
έντονα πρακτικός.
-Η ιστοριογραφία του 5ου και 4ου αι. αντικατοπτρίζει τις πολιτικές εξελίξεις και
την επίδραση αυτών, στους ανθρώπους. Συνέγραψε σειρά έργων πολιτικού
προβληματισμού.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14 – ΡΗΤΟΡΙΚΗ
(413) Εισαγωγικά
Η ρητορική ακμάζει στην Αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου και 4ου αι. Ιδιαίτερα
δημοφιλής στους σοφιστές. Με την αμφισβήτηση των αριστοκρατικών αξιών
αναδεικνύονται νέες κοινωνικές δυνάμεις και ανάγκες. Η χρήση του λόγου
μπροστά σε ακροατήριο αυξάνεται.
Είδη ρητορικού λόγου :
-Δικανικός / Συμβουλευτικός (πολιτικός λόγος)
-Επιδεικτικός (πανηγυρικός λόγος)
Όλα τα είδη συνδέονται με τη δημοκρατία. Τα αστικά λαϊκά δικαστήρια και η
Εκκλησία του Δήμου είναι τα ακροατήρια. Οι επιδεικτικοί λόγοι, εκφωνούνται σε
ποικίλες εορταστικές εκδηλώσεις, ή στη δημόσια ταφή των πεσόντων.
Ανάπτυξη γνωρίζει και η διδασκαλία της ρητορικής, που γίνεται από τους
σοφιστές οι οποίοι αμείβονται για αυτό. Εκτός από τις τεχνικές, βασικό στοιχείο
διδασκαλίας είναι η προετοιμασία του ρήτορα για την ενεργό συμμετοχή στα
κοινά.
(414) Οι Απαρχές της Έντεχνης Ρητορικής
Ο θαυμασμός για τη φυσική ευγλωττία, η εντύπωση στο ακροατήριο και η
κοινωνική αναγνώριση εκείνου που χειριζόταν καλά το λόγο, υπήρχε από την
εποχή του Ομήρου. Με τον όρο «έντεχνη ρητορική» δηλώνεται η τέχνη (θεωρία
και άσκηση). Δεν έχουμε επαρκείς γνώσεις για την εξέλιξη αυτήν. Οι Σικελοί
Κόρακας και Τεισίας είναι οι πρώτοι που συνέταξαν εγχειρίδιο, αν και δε
γνωρίζουμε το περιεχόμενό του. Πάντως, ασχολείτο με το δικανικό λόγο. Το
εγχειρίδιο αναφέρει τη σημασία του «εικότος» (εύλογο, πιθανό) και όχι
απαραίτητα του πραγματικού. Οι διάδικοι επιχειρηματολογούν με βάση τις
πιθανές περιπτώσεις (415) και όχι τις πραγματικές, κάτι που έδινε την εντύπωση
πως οι ρήτορες δεν ήταν και τόσο ηθικοί. Έντονη κριτική σε αυτό, ασκήθηκε από
τον Πλάτωνα.
ΓΟΡΓΙΑΣ
Καθοριστικό ρόλο στη διάδοση της ρητορικής έπαιξαν οι σοφιστές. Κοινό σημείο
της διδασκαλίας τους, ήταν τα θέματα γλώσσας.
Πρωταγόρας : έκανε το ασθενέστερο επιχείρημα δυνατότερο
Καθιέρωσε τη διαλεκτική μέθοδο
Πρόδικος : έδινε σημασία στα συνώνυμα και τη διαφοροποίηση των εννοιών
Ιππίας : έδινε σημασία στην τεχνική της απομνημόνευσης
Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην ορθή χρησιμοποίηση της γλώσσας και τον
αυτοσχεδιασμό.
Γοργίας : ο κατ’ εξοχήν ρήτορας, στράφηκε πρώτος στον επιδεικτικό λόγο.
Καταγόταν από τους Λεοντίνους της Σικελίας και ήρθε ως πρεσβευτής να
ζητήσει βοήθεια από την Αθήνα. Έδωσε προσοχή :
Α) Στον καιρό – την κατάλληλη χρονική στιγμή
Β) στο πρέπον – την προσαρμογή του λόγου στο χαρακτήρα του ομιλητή
Επίσης :
-φρόντιζε την αισθητική του λόγου
-προκαλούσε πάθη στους ακροατές
-υποβλητικό ύφος – υπερβολική χρήση εικόνων και ήχων
-αποσκοπούσε στον εντυπωσιασμό
(416) Έχουν σωθεί τα Η Υπέρ Παλαμήδους Απολογία και το Ελένης Εγκώμιον.
Πρόκειται για ρητορικά γυμνάσματα με μυθολογικά θέματα και δείχνουν την
προσπάθεια του ρήτορα να εξαντλήσει τις δυνατότητες υποστήριξης του
θέματός του.
Αντιφών : Από το Ραμνούντα, κυριότερος εκπρόσωπος του δικανικού λόγου.
Συνέτασσε λόγους για άλλους (λογογράφος) και δίδασκε ρητορική. Έλαβε μέρος
στο πραξικόπημα των 400, κάτι που του κόστισε τη ζωή, όταν αποκαταστάθηκε η
δημοκρατία. Ο Θουκυδίδης αναφέρει πως ήταν ικανότατος στην επινόηση και τη
διατύπωση σκέψεων. Ιδιαίτερα καλός συνήγορος, αν και το πλήθος ήταν
επιφυλακτικό απέναντί του, λόγω των ικανοτήτων του. (417) Σώζονται 15
δικανικοί λόγοι του, που δίνουν πληροφορίες για το δίκαιο της εποχής και
δείχνουν βαθμιαία ενδυνάμωση του ρόλου των αποδεικτικών επιχειρημάτων.
Ανδοκίδης : Μισό ερασιτέχνης, μισό επαγγελματίας. Ήταν από πλούσια
οικογένεια, ολιγαρχικός, εμπλέχθηκε στον ακρωτηριασμό των Ερμών, συνελήφθη
και (418) κατέδωσε τους συνενόχους του. Στο τέλος εξορίστηκε. Έκανε αρκετές
προσπάθειες να επιστρέψει και το κατάφερε με το λόγο του, Περί Μυστηρίων.
Λίγο αργότερα επανεξορίστηκε, καθώς κανείς δεν τον εκτιμούσε. Οι λόγοι του
έχουν περιορισμένη λογοτεχνική αξία και είναι δείγματα πρώιμης ρητορικής.
(420) Η Ακμή της Ρητορικής
Η Στάση των Φιλοσόφων και η Θεωρητική Θεμελίωσή της
Η έντεχνη ρητορεία αναπτύσσεται συνεχώς και καθιερώνεται ως βασικό
λογοτεχνικό είδος τον 4ο αι. επίσης, βρίσκεται σε αντιπαράθεση με τη φιλοσοφία,
σχετικά με την αγωγή των νέων, με κύριους εκπρόσωπους τον Ισοκράτη (μαθητή
του Γοργία που θέτει τη ρητορική στο κέντρο της εκπαίδευσης ) και τον
Πλάτωνα (μαθητή του Σωκράτη, που υποστηρίζει τη γνώση μέσω της
διαλεκτικής αναζήτησης της αλήθειας).
Πλάτων : αντιτίθεται συνεχώς στη ρητορική. Είναι κεντρικό θέμα του «Γοργία».
Θεωρεί πως η ρητορική επιδιώκει την ευχαρίστηση των ακροατών και όχι την
αλήθεια. Την αποκαλεί «κολακεία» και πιστεύει πως δε στηρίζεται σε αληθινές
βάσεις, όπως δε λαμβάνει υπόψη της το δίκαιο και το άδικο. Το ίδιο περίπου κάνει
και στο «Φαίδρο», όπου όμως ασκεί εποικοδομητική κριτική, ενώ στρέφεται
ενάντια στη σοφιστική ρητορική. Θεωρεί πως η τέχνη αυτή πρέπει να είναι
ενιαία, αρμονική, με αρχή, μέση και τέλος. Η τέχνη που δε στηρίζεται στην
αλήθεια, είναι γελοία και άτεχνη. Ο ρήτορας πρέπει να γνωρίζει την ψυχολογία
του ακροατηρίου του και εκεί προσανατολίζεται ο Πλάτωνας (421).
Αριστοτέλης : Μαθητής του Πλάτωνα, υιοθέτησε εν μέρει τις απόψεις του.
Υπέβαλε τη ρητορική σε επιστημονική ανάλυση, αλλά δε θεωρούσε πως ο
ρήτορας έπρεπε να είναι και φιλόσοφος. Στη «Ρητορική» του, ασχολείται με τα
είδη της, τα αποδεικτικά μέσα, τα είδη του συλλογισμού καθώς και με ζητήματα
διατύπωσης και διάρθρωσης. Για τη δημιουργία αυτού του έργου – που επέδρασε
σημαντικά στη θεωρία της ρητορικής – συμβουλεύτηκε και παλαιότερα
εγχειρίδια. Η «Ρητορική» προοριζόταν για σχολικές παραδόσεις και όχι για
πρακτικό εργαλείο.
Ρητορική προς Αλέξανδρον : νόθο έργο, μάλλον του Αναξιμένη από τη Λάμψακο.
Πρόκειται για πρακτικό εγχειρίδιο, που δίνει πληροφορίες για τη ρητορική της
εποχής.
Ισοκράτης : Από πλούσια οικογένεια, με αξιόλογη μόρφωση και μαθητής του
Γοργία. Είχε πιθανόν σχέσεις με το σωκρατικό κύκλο. Μετά την απώλεια της
περιουσίας του λόγω του Πελοποννησιακού πολέμου, άσκησε για λίγο το
επάγγελμα του λογογράφου κάτι που αποσιωπούσε, θεωρώντας το μειονεκτικό
για τον ίδιο. Μετά το 390 ιδρύει σχολή και χαρακτηρίζεται ως κορυφή σε θέματα
παιδείας και πολιτικής δημοσιογραφίας. Λόγω φυσικής αδυναμίας, δεν εκφώνησε
ποτέ λόγο, απευθυνόταν στο κοινό γραπτά και δίδαξε ολοκληρωμένο πρόγραμμα
ρητορικής παιδείας. Η ρητορική του είναι ενταγμένη στην κοινωνική και πολιτική
παρουσία του πολίτη, έχοντας ως γενικό στόχο την καλοκαγαθία (λόγος =
είδωλο ψυχής). Δίδασκε επίσης ανθρωπιστική παιδεία και θεωρούσε τη
διδασκαλία του φιλοσοφία. Γι’ αυτό και τον επαινεί ο Πλάτωνας. Βέβαια, οι
θέσεις του Ισοκράτη και των συγχρόνων του φιλοσόφων δεν ήταν όμοιες. Ο
Ισοκράτης στηρίζεται στις επικρατούσες αξίες και τη λαϊκή πρακτική ηθική.
Θεωρείται λανθασμένα πως η χρήση που κάνει στις ηθικές έννοιες είναι
επιφανειακή, όμως πρόκειται για αξίες παραδοσιακής πρακτικής ηθικής, τις
οποίες προσαρμόζει στις ιδέες της εποχής του, σχετικά με τον άνθρωπο ως
ατομική και πολιτική οντότητα. (423) Ο Ισοκράτης αναγνωρίζει μόνο
προπαιδευτική αξία στην επιδίωξη της αληθινής γνώσης του Σωκράτη. Θεωρεί
πως η παιδεία αποσκοπεί στην ορθή γνώση (δόξα) και είναι αντίθετη με την
ανθρώπινη φύση η επιδίωξη της επιστήμης.
-Πανηγυρικός : ο τελειότερος λόγος του. Χωρίζεται σε επιδεικτικό τμήμα όπου
εξυμνεί την Αθήνα και σε συμβουλευτικό, όπου εκθέτει το πολιτικό του
πρόγραμμα.
-Αρεοπαγιτικός : θίγει εσωτερικά πολιτικά ζητήματα, ζητώντας να δοθούν
περισσότερες αρμοδιότητες στον Άρειο Πάγο.
-Περί Ειρήνης : προτρέπει τους πολίτες να αφήσουν τα ηγεμονικά όνειρα και να
επιδιώξουν την εύνοια των Ελλήνων
-Φίλιππος : ο Μακεδόνας βασιλιάς ενσαρκώνει τις ελπίδες του Ισοκράτη για το
πανελλήνιο
-Περί Αντιδόσεως : ο ρήτορας ζητά δικαίωση του έργου του, με παραδείγματα
και παραθέματα λόγων του
-Παναθηναϊκός : (424) Επανάληψη και ανακεφαλαίωση των ιδεών του, με χαλαρή
σύνθεση
Άλλοι Λόγοι : Προς Νικοκλέα, Νικοκλής, Ευαγόρας, Ελένης Εγκώμιο, Βούρσις και
Κατά Σοφιστών
Ο Ισοκράτης ήταν σημαντική πνευματική μορφή του 4ου αι. Το ολοκληρωμένο
εκπαιδευτικό του πρόγραμμα, επηρέασε ιδιαίτερα τους μεταγενέστερους. Έδωσε
βάρος στη γλώσσα, το στρωτό λόγο και τα σαφή νοήματα. Συνδύασε τη μορφή με
το περιεχόμενο, τον ωραίο με τον ωφέλιμο λόγο.
ΛΥΣΙΑΣ 445 – 380
Κυριότερος εκπρόσωπος του δικανικού λόγου. Έγραψε 425 λόγους, αλλά επειδή
πολλοί βρισκόντουσαν στα χέρια πελατών του, νοθεύτηκαν αρκετά. Ήταν
μέτοικος στην Αθήνα, από πλούσια οικογένεια. Έζησε στους Θούριους της Κάτω
Ιταλίας και μαθήτευσε (425) στον Τεισία. Επέστρεψε στην Αθήνα όπου οι
Τριάκοντα δήμευσαν την περιουσία του και σκότωσαν τον αδερφό του, ενώ ο
ίδιος δραπέτευσε. Με την παλινόρθωση της δημοκρατίας επέστρεψε, ενώ ο
Θρασύβουλος εισηγήθηκε να του δοθεί το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη – κάτι
που για τεχνικούς λόγους δε συνέβη. Εργάστηκε ως λογογράφος.
Ο Λυσίας ανήκε στις επιφανείς οικογένειες της Αθήνας και είχε πιθανόν σχέσεις
με το Σωκρατικό κύκλο. Στον Κατά Ερατοσθένους, κατηγορεί τον Ερατοσθένη
για το θάνατο του αδερφού του και δίνει πληροφορίες για την κατάσταση την
περίοδο των Τριάκοντα.
Αρετές του Λυσία :
Α) Λιτό, γεμάτο χάρη ύφος, που επιδιώκει τη συμπάθεια των δικαστών (σε
αντίθεση με τον πομπώδη, μεγαλόπρεπο Ισοκράτη). Είναι ακριβολόγος, αποφεύγει
τα λογοτεχνικά σχήματα και το ρητορικό πάθος.
Β) Ηθοποιία : Ο λόγος προσαρμόζεται στον ομιλητή, έτσι ώστε να κερδίζει την
εύνοια του ακροατηρίου. (Υπέρ του Ερατοσθένους φόνου, Υπέρ Αδυνάτου, Υπέρ
Μαντιθέου).
(426) Δομή :
Α) προοίμιο : ενημέρωση για την υπόθεση – εξασφάλιση της εύνοιας των
ακροατών
Β) διήγηση : ακριβής έκθεση των περιστατικών
Γ) πίστη ή απόδειξη : στοιχεία που τεκμηριώνουν τη θέση του ομιλητή
Δ) επίλογος : ανακεφαλαίωση και τελική προσπάθεια ευνοϊκής επίδρασης στους
ακροατές
Ισαίος 420 – 350
(427) Μέτριος προς τη συμβολή του. Είναι η σχέση του με τους άλλους ρήτορες
που τον κάνει σημαντικό. Υπήρξε δάσκαλος του Δημοσθένη και τον επηρέασε ως
προς το ύφος. Ήταν μέτοικος στην Αθήνα, ασχολήθηκε με τη διδασκαλία, κυρίως
όμως ήταν λογογράφος. Έγραφε μόνο δικανικούς λόγους, σχετικούς με το
κληρονομικό δίκαιο, δίνοντάς μας αρκετές σχετικές πληροφορίες.
Το ύφος του προσεγγίζει αυτό του Λυσία, με σαφήνεια και καθαρότητα λόγου,
χωρίς όμως τη χάρη του, ή την ικανότητα να κάνει συμπαθείς τους ομιλητές,
κάτι που οδηγεί σε αμφισβήτηση των ειλικρινών προθέσεων των διαδίκων.
Δημοσθένης 384 – 322
Θεωρείται ο κορυφαίος ρήτορας. Έχασε τον πατέρα του σε ηλικία 7 ετών και οι
διορισμένοι επίτροποι σπατάλησαν την περιουσία του και αμέλησαν τη μόρφωσή
του. Αργότερα εκφώνησε ο ίδιος τους λόγους εναντίον τους, ανέκτησε μέρος της
περιουσίας του και απέκτησε εμπειρία. Καλύπτει με ιδιαίτερη επιμονή τις φυσικές
του αδυναμίες. (428) Μαθήτευσε κοντά στον Ισαίο. Μετά τη νίκη του εναντίον
των επιτρόπων, εργάστηκε ως λογογράφος και δάσκαλος ρητορικής, ενώ
αργότερα αναμείχθηκε με την πολιτική.
Οι περισσότεροι των δικανικών του, αφορούν ιδιωτικές υποθέσεις και δίνουν
στοιχεία της καθημερινής ζωής. Υποστήριξε τον Εύβουλο που επεδίωκε
οικονομική ανασυγκρότηση της Αττικής. Με το λόγο Περί Συμμοριών, προτείνει
να αυξηθούν οι πολίτες που συνεισφέρουν στην τριηραρχία. (429) Από κει και
πέρα, ακολουθεί ο αγώνας του εναντίον του Φιλίππου Β. Καταφέρνει τελικά να
δημιουργήσει αντιμακεδονικό μέτωπο που οδηγεί την Αθήνα στην ήττα της
Χαιρώνειας. Ο Δημοσθένης εκφωνεί τον Επιτάφιο. Μνημειώδης λόγος θεωρείται ο
Περί Στεφάνου. Ο ρήτορας κάνει ανασκόπηση του έργου του και εκφράζει τα
ιδεώδη και το πατριωτικό του πάθος. (430) Ο Δημοσθένης θαυμάστηκε ιδιαίτερα,
κυρίως για τη δεινότητα των λόγων του (σαν κεραυνός). Επηρέαζε τους
ακροατές έτσι ώστε να τους οδηγεί στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Κατά το
Διονύσιο τον Αλικαρνασσεύ, ο Ισοκράτης οδηγεί σε ηρεμία ψυχής, ενώ ο
Δημοσθένης σε ανεξέλεγκτο ενθουσιασμό και πάθη. Ως πολιτικός, υπήρξε
υπέρμαχος της Αθηναϊκής τιμής και δόξας. Ο αγώνας του διακρίνεται από
συγκινητικό ρομαντισμό, κυρίως λόγω της ματαιότητάς του.
Αισχύνης 389 – 314
Μεγάλος πολιτικός αντίπαλος του Δημοσθένη. Δεινός ρήτορας. Καταγόταν από
φτωχή οικογένεια κι έκανε διάφορες δουλειές. Το ωραίο του παράστημα και η
εξαιρετική φωνή του, τον βοηθούσαν ιδιαίτερα. Τον επέλεγαν συχνά ως μέλος
πρεσβειών. Ήταν φιλομακεδόνας και κατηγορήθηκε για παραπρεσβεία από το
Δημοσθένη. Ο Αισχίνης αντέδρασε και ο Κατά Τιμάρχου Λόγος δίνει πληροφορίες
για κοινωνικά θέματα και αντιλήψεις περί ανδρικής πορνείας όπως και για
πρακτικές της Εκκλησίας του Δήμου. Ο Τίμαρχος καταδικάστηκε.
Επανασυγκρούσθηκε με το Δημοσθένη για το ίδιο θέμα (Περί της παραπρεσβείας)
και αθωώθηκε με μικρή πλειοψηφία. Η τελική σύγκρουση ήρθε με το λόγο του
Κατά Κτησιφώντος. Ο Δημοσθένης απάντησε με τον Περί Στεφάνου και κέρδισε
(ήταν η αντιμακεδονική πολιτική που κέρδισε στην ουσία).
Ο Αισχίνης εγκατέλειψε την Αθήνα και κατέφυγε στη Ρόδο ως δάσκαλος
ρητορικής. Ακόμη κι ο Δημοσθένης αναγνωρίζει τις ρητορικές του ικανότητες. Οι
λόγοι του Αισχίνη είναι ιδιαίτερα φροντισμένοι στη διάρθρωση του νοήματος.
Δεν εντυπωσιάζει όσο ο Δημοσθένης, γιατί διαθέτει ψυχρή λογική απέναντι στο
πάθος εκείνου.
(431) Υπερείδης 390 – 322
Μαθητής του Ισοκράτη και του Πλάτωνα με αξιόλογη περιουσία. Η επίδραση του
Ισοκράτη είναι εμφανείς στον Επιτάφιό του. (432) Αρχικά ασχολήθηκε με τους
δικανικούς και κατόπιν έλαβε ενεργό μέρος στην πολιτική. Αντιμακεδόνας,
αρχικά συμπορευόταν με το Δημοσθένη. Μετά τις κατηγορίες προς τον τελευταίο
για δωροδοκία, οι δρόμοι τους χωρίζουν για να συμφιλιωθούν αργότερα. Ο
Υπερείδης εκτελείται από το μακεδόνα Αντίπατρο. Σώζονται 6 αποσπασματικά
έργα του με πληρότητα λόγου.
Λυκούργος 390 – 324
Αριστοκράτης, μαθητής του Ισοκράτη και του Πλάτωνα. Επιτυχημένος
οικονομικός διαχειριστής της Αθήνας, επεδίωξε τη στρατιωτική ανασυγκρότηση
και τον εξωραϊσμό της. Αντιμακεδόνας, οπαδός του Δημοσθένη. Έγραψε 15
δικανικούς, ενώ σώζεται μόνον ο Κατά Λεωκράτους. Είχε επιμελημένο λεξιλόγιο,
(435) χωρίς ιδιαίτερα συμμετρικό λόγο. Σημαντικό θεωρήθηκε το ευγενές ύφος
του και οι μεγαλόφρονες ιδέες του.
Δείναρχος 360 – 290
Κορίνθιος, έζησε ως μέτοικος στην Αθήνα και εργάστηκε ως λογογράφος.
Συνδέθηκε με τους Περιπατητικούς και το Δημήτριο Φαληρέα, υπό τον οποίον
αναμίχθηκε στην πολιτική. Εξορίστηκε στη Χαλκίδα μετά την πτώση του
Δημήτριου κι επέστρεψε 15 χρόνια αργότερα. Σώζονται τρεις λόγοι του. Ως
ρήτορας δεν ήταν κάτι ιδιαίτερο, υπήρξε μιμητής άλλων, κυρίως του Δημοσθένη,
χωρίς όμως τη δεινότητα, τη συμμετρία ή την πρωτοτυπία του (άγροικος ή
κρίθινος Δημοσθένης).
(436) Σύνοψη κεφαλαίου
Ίχνη ρητορικής εντοπίζονται στους ομηρικούς και προκλασσικούς χρόνους.
Αναπτύχθηκε στη δημοκρατία και την παρουσία του πολίτη στην Εκκλησία του
Δήμου. Ευρετές της θεωρούνται ο Κόραξ και ο Τεισίας , οι σοφιστές όμως είναι
αυτοί που την ανέπτυξαν. Ο Γοργίας έδινε σημασία στον ωραίο και περίτεχνο
λόγο, ενώ ο Ισοκράτης την έθεσε στο κέντρο της εκπαιδευτικής
δραστηριότητας. Ο Πλάτωνας απέρριπτε τη ρητορική ως τέχνη και την
ανταγωνίζεται με τη φιλοσοφία ως προς την αγωγή των νέων. Ο Πλάτων
καθιερώνεται ως εκπρόσωπος της διαλεκτικής και ο Ισοκράτης της ρητορικής. Ο
Αριστοτέλης στη Ρητορική, τη θεμελιώνει επιστημονικά, και προσδιορίζει
βασικούς όρους και είδη.
Την αλεξανδρινή εποχή καταρτίζεται ο Κανόνας των Δέκα Αττικών Ρητόρων.
ΤΟΜΟΣ Β’ Κεφάλαιο 1
(23) Γενικός Προσδιορισμός της Ελληνιστικής Εποχής
Ο όρος ‘ελληνιστικός’ προήλθε από τον J.G. Droysen το 1863, κατ’ αναλογία με το ‘ρομαντικός’, για να τονίσει τις ομοιότητές τους. Η ελληνιστική γλώσσα διαμορφώθηκε από την επαφή της ελληνικής με τις ανατολικές. Το επίθετο προσδιορίζει την ιστορική περίοδο εξάπλωσης αυτής της γλώσσας, μέσα από τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου.
Ο όρος : αρχικά έχει γλωσσική διάσταση, αλλά η χρήση του επεκτάθηκε σε όλες τις εκφάνσεις του πολιτισμού. Η χρονική αυτή περίοδος, ορίζεται συμβατικά από την επιβολή των Μακεδόνων (4ος αι.) έως την κατάληψη της Αλεξάνδρειας από τον Αύγουστο (30 π.Χ.), όταν ο ελληνικός κόσμος έγινε ρωμαϊκή αυτοκρατορία.
Ως εποχή, είναι η συνέχεια των κλασικών χρόνων, χαρακτηρίζεται όμως από νέα στοιχεία, διαθέτει δική της ταυτότητα και αποτελεί διακριτή ιστορική ενότητα.
(24) Κοινωνικοπολιτικές Συνθήκες Μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου, η αυτοκρατορία του διαμελίστηκε. Στην Ελλάδα μπορεί να δεσπόζει το βασίλειο της Μακεδονίας, όμως ο ελλαδικός χώρος παρήκμασε λόγω πολλών ταραχών και συγκρούσεων. Αυτές είχαν ως αποτέλεσμα να αναπτυχθούν νέα κέντρα εξουσίας. Ο ελληνιστικός κόσμος ήταν αχανής, με πλήθος λαών, γλωσσών και θρησκειών, που οδήγησαν σε πολυμορφία και πολιτισμικές επιμειξίες. Το κοινό στοιχείο ήταν η παρουσία των Ελλήνων, που είχε δύο γερά θεμέλια, την εξουσία και την παιδεία. Όλοι οι ηγεμόνες εκμεταλλεύτηκαν την Ανατολίτικη αντίληψη πως ο ηγεμόνας είναι ο επί γης θεός και οι ίδιοι, υποχείριά του. Παρά την υιοθέτηση ξένων συνηθειών (προσκύνημα, θεοποίηση) οι ηγεμόνες αυτοί επέβαλλαν την ελληνική κουλτούρα για να ‘ασφαλίσουν’ την κυριαρχία τους. Έλληνες μετανάστευσαν σε όλη την επικράτεια και τους προσφέρθηκαν σημαντικά αξιώματα. Όλοι αυτοί ενίσχυσαν τα συνδετικά μεταξύ τους στοιχεία, τονώθηκε η ελληνικότητα ενώ ο ελληνικός τρόπος έγινε status. (25) Οι βάρβαροι ευγενείς άρχισαν να μιμούνται τους Έλληνες με αποτέλεσμα να επικρατήσει ο ελληνικός πολιτισμός, ενισχυμένος με ντόπια στοιχεία. Το κυρίαρχο στοιχείο ήταν η γλώσσα που καθιερώθηκε επίσημα και ανεπίσημα. Η βάση της ήταν η αττική διάλεκτος που ήταν εύκολη στην εκμάθηση. Από αυτήν δημιουργήθηκε η ελληνιστική κοινή. Φυσικά υπήρξε αλλοίωση, λόγω μείξεων.
Κοινωνικά, ο ελληνιστικός κόσμος έχει ποικίλη σύνθεση πληθυσμού, με ευδιάκριτη διάρθρωση : -Ηγεμόνας και αξιωματούχοι, ελληνικής καταγωγής που μονοπωλούν την εξουσία -Αυτόχθονες κάτοικοι που ζουν χωρίς να επηρεάζουν τις εξελίξεις, δείχνοντας τυφλή υπακοή στην εξουσία -Ευέλικτη και δεκτική ‘τάξη’, ανθρώπων που αναζητούν την άνετη ζωή στηριζόμενοι στις δικές τους δυνάμεις.
Παράγοντες που διαφοροποίησαν τις κοινωνικές εξελίξεις :-το άτομο δε ζει σε μια περιορισμένη πόλη – κράτος-δεν απολαμβάνει σταθερότητα, αλλά βιώνει μοναξιά και μοναδικότητα -υπάρχουν τα Σχολεία, τα Γυμναστήρια και το Θέατρο, αλλά η επαφή είναι χαλαρή -δεν έχει λόγο στις αποφάσεις των ηγεμόνων
(26) Όλα αυτά επηρεάζουν την ψυχοσύνθεση του ατόμου και : -ιδρύονται όμιλοι και λέσχες που δίνουν την ψευδαίσθηση συνοχής-ο κόσμος στρέφεται στο μυστικισμό και τη μαγεία -οι νέες φιλοσοφίες έχουν βιοτικό προσανατολισμό και αναζητούν απλές πρακτικές ευτυχίας -αναπτύσσεται η ιδιωτική πρωτοβουλία
Το κατεστημένο διαφημίζει τη δύναμη και την ανωτερότητά του με υπερπολυτελείς τελετές. Οι νεόπλουτοι προσπαθούν να προβληθούν κάνοντας επίδειξη πλούτου. Ευνοείται η αισθητική του όγκου, η υπερβολή (τύπος μπαρόκ). Μαζί όμως με το ογκώδες υπάρχει και η αγάπη για τη λεπτομέρεια, ενώ το άτομο αποκτά βαρύτητα ως μονάδα. Αναπαρίσταται η καθημερινότητα . Ετερόκλητα στοιχεία και αντανάκλαση της ποικιλίας είναι τα στοιχεία που συγκροτούν την ελληνιστική τέχνη.
(27) ΓΡΑΜΜΑΤΑ – ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
Αν και η Αθήνα διατήρησε την αίγλη της για λίγο, η νέα γραμματεία αναπτύσσεται αλλού. Το σπουδαιότερο κέντρο είναι – φυσικά – η Αλεξάνδρεια, κατόπιν η Αντιόχεια και η Πέργαμος. Κέντρο, οι βασιλικές αυλές που με τις χορηγίες στηρίζουν τα πνευματικά πράγματα. Οι ηγεμόνες δημιουργούν γύρω τους κύκλο λογίων, μορφωμένους γόνους αξιωματούχων, προσδοκώντας ίδιες τιμές. Γι’ αυτό, μεγάλο μέρος της ποίησης έχει αυλικό περιεχόμενο ενώ και επιστημονικές ανακαλύψεις συνδέονται με βασιλικούς οίκους. Οι ηγεμόνες χρηματοδοτούν βιβλιοθήκες που ανταγωνίζονται μεταξύ τους, με πρώτη την Αλεξάνδρεια. Μέσα στο Μουσείο (ιερό των Μουσών), που ίδρυσαν οι Πτολεμαίοι, δημιουργήθηκε η περίφημη Βιβλιοθήκη. (28) Οι ανάγκες της δημιουργούν για πρώτη φορά τη συστηματική ανάπτυξη της Φιλολογίας. Εκδίδονται αρχαιότερα κείμενα και οι λόγιοι σκοτώνονται για την ερμηνεία τους. Ηγετική θέση μεταξύ των λογίων κατέχουν οι βιβλιοθηκάριοί της. Ανάπτυξη γνωρίζουν επίσης τα Μαθηματικά, η Αστρονομία και η Γεωγραφία.
Λογοτεχνία : -σημαδεύεται από φιλολογικές σπουδές. Η ποιητική παραγωγή αποκτά λόγιο χαρακτήρα -μεγάλοι ποιητές δούλεψαν στη Βιβλιοθήκη, έτσι έχουμε θέματα πολλές φορές κοινά, αλλά με τελείως διαφορετικό τρόπο πραγμάτευσης
-(29) Ειδολογική ποικιλία : αντί για ένα είδος που δέσποζε με διαδοχική σειρά, η ελληνιστική λογοτεχνία είναι ποικίλη. Δεν απηχεί κοινωνικούς προβληματισμούς, καθώς δεν απευθύνεται σε ενιαίο κοινό. Καλλιεργούνται όλα τα είδη, από τους ίδιους πολλές φορές, δημιουργούς. Οι νέοι ποιητές επιδίδονται σε ανάμειξη των ειδών, κάτι που δημιουργεί το χαμό με τους υποστηρικτές της παράδοσης.
Η νέα ποίηση : - εμπνέεται από τις βασιλικές αυλές - αγαπά τα καθημερινά και οικεία θέματα - εμμένει στη λεπτομέρεια - Αποκαθηλώνει θεούς και ήρωες και τους τοποθετεί σε καθημερινό πλαίσιο - αναδεικνύει απλούς ανθρώπους σε πρωταγωνιστές
Τα παραπάνω στοιχεία προϋπήρχαν αλλά σε αυτήν την περίοδο συσσωρεύονται και αποκτούν έμφαση. Άλλωστε, πρώτιστο μέλημα είναι η ανανέωση του ποιητικού λόγου. Η ελληνιστική αισθητική έχει πολλές όψεις και χαρακτηρίζεται από ποικίλους όρους. Η θεματική της αντλείται από την καθημερινότητα και οι περιγραφές είναι λεπτομερείς. Ο ρεαλισμός όμως, είναι λογοτεχνικό πρόσχημα για την ανανέωση. (30) Η λέξη υπάρχει για να δημιουργήσει αισθητικό αποτέλεσμα με τον ήχο και τη λάμψη της. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε ακαδημαϊκή διαστροφή, καθώς η θήρευση σπάνιων λέξεων γίνεται αυτοσκοπός. Η ερωτική θεματολογία που επίσης αναπτύσσεται, καταλήγει νοσηρή. Γενικά η ελληνιστική λογοτεχνία δεν κατηγοριοποιείται εύκολα.
(31) ΣΥΝΟΨΗ Οι κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου δημιούργησαν ένα νέο ελληνικό κόσμο. Η πόλη-κράτος γίνεται μεγάλο βασίλειο, με κύριο στοιχείο την πολυπολιτισμικότητα. Σύνδεση όλων, αποτελεί η απανταχού ελληνική παρουσία και εξουσία. Επιβάλλεται η ελληνιστική κοινή, αναπτύσσονται οι επιστήμες και οι τέχνες. Οι ηγεμόνες χρηματοδοτούν ιδρύματα και συγκεντρώνουν λόγιους. Η νέα ποίηση έχει αυλικό χαρακτήρα και ακαδημαϊκό ύφος. Συγχρόνως, διακρίνουμε μια αισθητική ποικιλία, αντανάκλαση της πολυπολιτισμικότητας.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 – ΚΑΛΛΙΜΑΧΟΣ (και ωραίος τύπος)
(59) Γενικά Στοιχεία
Υπήρξε κυρίαρχη πνευματική μορφή της ελληνιστικής περιόδου. Γεννήθηκε
περίπου το 320 π.Χ. και καταγόταν από την Κυρήνη της Αιγύπτου, από αρχοντική
οικογένεια. Στην αρχή θεωρούνταν πως μεγάλωσε στην Κυρήνη, ο Cameron όμως
δείχνει πως μεγάλωσε στην Αλεξάνδρεια όπου μορφώθηκε σε βασιλικό
περιβάλλον. Διακρίθηκε και κέρδισε την εύνοια των Πτολεμαίων. Ταξίδεψε
αρκετά ενώ κάποια έργα του γράφτηκαν στην Κυρήνη. Η απουσία του από την
Αλεξάνδρεια του κόστισε τη θέση του βιβλιοθηκάριου που ανέλαβε τελικά ο
Απολλώνιος ο Ρόδιος. Πέθανε σε μεγάλη ηλικία, το 240 π.Χ.
Υπήρξε ο πρώτος που προσπάθησε να ταξινομήσει το υλικό της Βιβλιοθήκης, σε
σχετικούς καταλόγους. Το έργο λεγόταν «Κατάλογοι όσων διέπρεψαν σε κάθε
γραμματειακό τομές και των συγγραμμάτων τους». Είχε έκταση 120 τόμους. Ο
Καλλίμαχος, πέρα από την καταγραφή ονομάτων και τίτλων, κατέταξε τα έργα
θεματικά, ανάλογα με το περιεχόμενό τους και σε κάθε θεματικό κύκλο παρέθετε
τους συγγραφείς αλφαβητικά, με σύντομο βιογραφικό και τον πρώτο στίχο από
το κάθε έργο. Συνδύαζε τη βιβλιοθηκονομία με τη φιλολογία, δίνοντας
μεγαλύτερο βάρος στη δεύτερη, παίρνοντας θέση σε σημαντικά ζητήματα και
σχολιάζοντας. Έγραψε επίσης :
-Κατάλογο δραματικών ποιητών, με φιλολογικό προσανατολισμό.
-«Εθνικαί Ονομασίαι», λεξικογραφική εργασία με τις διαφορετικές ονομασίες
ίδιων αντικειμένων ανά περιοχή.
-«Κτίσεις Νήσων και Πόλεων και Μετονομασία» που συνδύαζαν λεξικογραφία με
ιστορικές πληροφορίες για την ίδρυση και την ονομασία νησιών και πόλεων.
-(60) «Θαυμάτων των εις άπασαν.....» συλλογή αξιοπερίεργων από διάφορα μέρη
της γης (έκφραση της αγάπης του για το παράδοξο).
Το σύνολο αυτών των έργων έχει χαθεί. Όμως, οι επιστημονικές ενασχολήσεις
του Καλλίμαχου έχουν ιστορική αξία και επηρεάζουν την ποίησή του. Αυτό δε
σημαίνει πως δημιουργεί «από απόσταση», χαμένος στο φιλολογικό του κόσμο.
Πολλά θέματά του στρέφονται γύρω από την Αυλή και τα γεγονότα της
επικαιρότητας. Ο λόγιος χαρακτήρας του έργου του, προδίδεται από τον τρόπο
με τον οποίο πραγματεύεται τα θέματά του. Ένας από αυτούς τους τρόπους,
είναι η τάση για χρήση σπάνιων λέξεων και σκοτεινών υπαινιγμών (κάτι που
καθιστά δύσκολη την ποίησή του για τον πολύ κόσμο). Έτσι, δεν ξέρουμε σε
ποιους ακριβώς απευθύνεται. Από τα έργα του, μόνο οι Ύμνοι και τα
Επιγράμματα σώζονται ακέραια. Είχε γράψει επίσης :
-Έξι ύμνους για ισάριθμους θεούς (Δίας, Απόλλωνας, Άρτεμις, Δήλος, Παλλάδα,
Δήμητρα)
-Περίπου 60 επιγράμματα που χάραξαν νέους δρόμους και τον ανέδειξαν σε
αριστοτέχνη
-‘Αίτια’ : εκτενές ελεγειακό ποίημα σε 4 βιβλία που διερευνούν τις απαρχές
θεσμών, τοπωνυμίων κλπ
-Ένα επύλλιο, την ‘Εκάλη’
-13 ιάμβους
-Πλήθος αταύτιστων αποσπασμάτων
-Το χαμένο έργο ‘Ίβις’, ένα υβρεολόγιο απέναντι στους αντιπάλους του
Από τους τίτλους βλέπουμε την ποικιλία των ειδών με την οποία καταπιάστηκε.
Τα στοιχεία της ιδιαιτερότητάς του είναι :
-η προσπάθεια ανανέωσης του ποιητικού λόγου. Μέσω της φιλολογικής γνώσης
του, έχει καθαρή εικόνα της ιστορίας της λογοτεχνίας και των προβλημάτων της
ποίησης. Διέκρινε πως η μέχρι τότε μίμηση των παλαιών προτύπων
αποτελμάτωνε τον ποιητικό λόγο.
-Η προσπάθειά του αφορούσε τη δημιουργική εκμετάλλευση της παράδοσης.
-Ο Καλλίμαχος δε συνέταξε σχετικούς κανόνες θεωρίας, αλλά έδειξε το δρόμο
μέσα από το έργο του.
(62) «Αίτια» (διαβάστε τον πρόλογο του έργου)
Κείμενο με έντονα πολεμικό χαρακτήρα, του οποίου ο Πρόλογος είναι δείγμα των
θεωρητικών αρχών του Καλλίμαχου.
-(63) Απαντά σε αυτούς που τον κατακρίνουν – απόδειξη των φιλολογικών ερίδων
της εποχής
-Αρνείται το ενιαίο, συνεχές, αχανές ποίημα, αποφεύγει τη θεματολογία των
ηρώων, απεχθάνεται την ευκολία και το πομπώδες, βαρύγδουπο ύφος.
-Προτιμά τη συντομία, την ολιγοστιχία, τη γλυκύτητα, τη λεπτότητα, την τέχνη
-Μέσο ανανέωσης της ποίησης είναι η επιλογή αντίθετων με την παράδοση
τρόπων. Κάτι τέτοιο απαιτεί τεράστια προσπάθεια στην επεξεργασία του υλικού.
-Το επίθετο ‘λεπτός’, συμβολίζει τόσο την ποσοτική σμίκρυνση όσο και το
ποιοτικό (64) αποτέλεσμα, προϊόν μόχθου, προσοχής στην παραμικρή λέξη και
ευρηματικότητας στο χειρισμό.
-Η αποτίμηση του έργου εξαρτάται από τον τρόπο πραγμάτευσης, με την τέχνη
να ανάγεται στο κύριο κριτήριο της ποιητικής σοφίας. Ενδεικτικό της
αφηγηματικής τεχνικής του Καλλίμαχου, είναι ο πρωταγωνιστικός ρόλος των
Μουσών στον Πρόλογο.
[Κατ’ αρχήν τα «Αίτια» ήταν δύο ξεχωριστά έργα. Τα δύο πρώτα βιβλία είχαν
κυκλοφορήσει ως αυτόνομο ποίημα με αναφορά στην Αρσινόη. Τα δύο επόμενα
ήταν αφιερωμένα στη Βερενίκη. Τα δυο έργα ενώθηκαν λόγω της κοινής τους
δόμησης. Αποτελούνταν από αυτόνομα επεισόδια, λίγο άσχετα μεταξύ τους,
εξασφαλίζονταν όμως η επίφαση μιας ενότητας, χάρη σε εξωτερικούς
παράγοντες. Αυτό είναι στοιχείο της αφηγηματικής τακτικής. ]
Τα «Αίτια» δείχνουν πως μπορούν να συνδυαστούν οι σύντομες αφηγήσεις και τα
μακροσκελή έργα. Ένα μεγάλο έργο συντίθεται από μικρές, αυτόνομες ιστορίες
που δίνουν την αίσθηση ενιαίου συνόλου, χάρις σε κάποιους συνεκτικούς αρμούς.
Ο προφανής, είναι το κοινό αιτιολογικό περιεχόμενο. Ένας 2ος τρόπος είναι ο
εξής :
-στα δύο πρώτα βιβλία, ο σύνδεσμος είναι οι Μούσες που απαντούν στις απορίες
του ποιητή με ιστορίες. Το πρώτο αίτιο του πρώτου βιβλίου το αφηγούνταν η
Κλειώ. Το δεύτερο η Καλλιόπη κλπ. (65) Κάθε Μούσα απαντά στον ποιητή εξ’
ονόματος και των υπολοίπων. Άρα :
-το έργο έχει διαλογική συνοχή
-δικαιώνεται η διακήρυξη του Προλόγου πως ο Καλλίμαχος έχει την εύνοια των
Μουσών
-οι Μούσες συμβολίζουν την έμπνευση και σε αυτό βρίσκουμε τις φιλολογικές
ρίζες της αιτιολογικής ποίησης. Εξ’ άλλου, η ποίηση αυτή, βρίσκεται στη
λογιοσύνη και τις έρευνες που ευνοούσε το Μουσείο. Τα δύο πρώτα βιβλία
κολακεύουν έμμεσα το Ίδρυμα και το βασιλικό οίκο που το χρηματοδοτεί.
Στα δύο όψιμα βιβλία, ο ποιητής δηλώνει τη Μούσα ως το θησαυρό της
Βιβλιοθήκης. Κλείνει με την ερωτική ιστορία του Ακόντιου και της Κυδίππης με
φιλολογική παραπομπή (δες). Η ιστορία αυτή, προέρχεται από τον Ξενομήδη. Το
διάλογο με τις Μούσες, έχει υποκαταστήσει ο διάλογος με τα κείμενα και την
παράδοση. Πάντως, ο βασιλικός οίκος εξακολουθεί να είναι παρών, μέσω της
Βερενίκης, της οποίας η παρουσία είναι διακριτική.
Είναι χαρακτηριστική η ποικιλία στο δέσιμο των στοιχείων, που είναι εξωτερικά
και όχι πλοκής. Την πρώτη φορά οι Μούσες λειτουργούν μεταβατικά από ιστορία
σε ιστορία. Τη δεύτερη, η Βερενίκη απλώς κυκλώνει το σύνολο. Αυτά είναι
δείγματα της καλλιμαχικής τεχνικής.
(67) Εκάλη
Ειδολογικά κατατάσσεται στο έπος, λόγω δακτυλικού εξάμετρου, αλλά η έκτασή
της είναι μικρή. Λόγω αυτής της ολιγοστιχίας, θεωρείται επύλλιο (διαβάστε το
μύθο, είναι πολύ συγκινητικός).
(68) Ενώ παρακολουθούμε ένα γνωστό ήρωα, πρωταγωνίστρια είναι η άσημη
Εκάλη. Αντί για την περιγραφή ενός άθλου, έχουμε την περιγραφή μιας ταπεινής
φιλοξενίας.
- Σμίκρυνση του σπουδαίου ήρωα και της σπουδαίας πράξεως –
Το επικό επεισόδιο δίνει την αφορμή, αλλά τελικά λειτουργεί ως πλαίσιο. Το
ενδιαφέρον εστιάζεται σε μια ασήμαντη λεπτομέρεια και την πραγματεύεται ως
αυτόνομο επεισόδιο. Επίσης, η παρένθεση του επεισοδίου των πουλιών δείχνει
μάλλον άσχετη. Το χιούμορ όμως της σκηνής, ισορροπεί τη σοβαρότητα της
συνομιλίας Εκάλης – Θησέα και λειτουργεί ως κρυφός δεσμός και αίσθηση
ποικιλίας. Η συνοχή του έργου είναι μεν προβληματική, η λεπτή επεξεργασία
όμως του ποιητή, προκαλεί το αναγνωστικό ενδιαφέρον.
Για τον Καλλίμαχο οι λέξεις έχουν σημασία καθώς είναι το υλικό της ποίησης και
μπορεί να ανανεώσει τον ποιητικό λόγο.
Ο πρώτος στίχος, έδινε το στίγμα πως τον πρωταγωνιστικό ρόλο τον έχει μια
γυναίκα. Η επιλογή αυτή ήταν προκλητική για τους υπέρμαχους της παράδοσης.
(ακολουθούν παραδείγματα στο εγχειρίδιο).
(69) Ο ποιητής χρησιμοποιεί σπάνιες λέξεις, κοσμητικά επίθετα και τετράλεξο
στίχο. Έτσι αναδεικνύει την αυτονομία κάθε στοιχείου, το βοηθά να εντυπωθεί
στον αναγνώστη και αποδεικνύεται η σημασία της έντασης της φόρμας για τη
νέα ποίηση.
«Ακτινοβολία της μεμονωμένης λέξης» = όπου κάθε μικροστοιχείο του κειμένου
συμβάλλει στο τελικό αποτέλεσμα.
(73) Ύμνος στην Άρτεμη (αφού διαβάσετε την υπόθεση)
Ο ύμνος εξ’ ορισμού προβάλλει το θεϊκό μεγαλείο. Ο Καλλίμαχος το ανατρέπει,
μιλώντας για τη θεά σε παιδική ηλικία. Το φέρσιμό της δείχνει την άριστη γνώση
του ποιητή για την παιδική ψυχολογία και προσαρμόζεται στην ανθρώπινη
καθημερινότητα. Τα δώρα που ζητά από τον πατέρα της είναι αντάξια της θεϊκής
της φύσης, βλέπουμε έτσι την (74) ένταση μεταξύ οικείου και υψηλού της
καλλιμαχικής τεχνικής. Ο ύμνος περιγράφει διάφορα επεισόδια που τονίζουν
αυτήν την ένταση. Η φιλολογική γνώση συναντά το αισθητικό αποτέλεσμα. Τα
σπάνια ονόματα δηλώνουν ευρυμάθεια και η υλική αξία των λέξεων προσδίδει
λάμψη. Το ίδιο κάνει ο ποιητής και σε άλλους ύμνους.
Ύμνος στη Δήμητρα : Το χιούμορ της αφήγησης τον μετατρέπει σε κωμωδία
Ύμνος στα Λουτρά της Παλλάδος : Είναι γραμμένος σε ελεγειακό δίστιχο και
υμνεί την Αθηνά με αφορμή μια τελετή των Αργείων προς τιμή της. Υπάρχει
αφηγηματική παρένθεση και φιλολογική περιέργεια.
(75) Ύμνος στο Δία : ανοίγει με φιλολογικό ερώτημα (που γεννήθηκε ο Δίας) και
απαντά με ρητό. Εδώ ο ποιητής απαντά σε προβλήματα που προκαλούσαν
μεγάλες ακαδημαϊκές συζητήσεις.
Ύμνος στη Δήλο: με αφορμή της περιπέτειες της Λητώς, παρελαύνουν μπροστά
μας γνωστά και άγνωστα ονόματα. Διακρίνεται επίσης ο Αυλικός χαρακτήρας
της καλλιμαχικής ποίησης αν και η κολακεία μετριάζεται από το χιούμορ.
Ύμνος στον Απόλλωνα : αναφορές σε επίκαιρα πολιτικά ζητήματα και στην
ιδιαίτερη πατρίδα του ποιητή. Περιλαμβάνει και μια ενότητα με τις βασικές
αρχές της τέχνης του.
(76) Τα γνωρίσματα της ποίησης του Καλλίμαχου :
- προσπάθεια να έχει κάθε λέξη την αξία της στο κείμενο. Έτσι ωθεί τον
αναγνώστη σε αργή, προσεκτική ανάγνωση για να απολαύσει το έργο. Αυτό
προϋποθέτει επίπονη και μακρόχρονη εργασία, χαρακτηριστικό των ελληνιστικών
εκπροσώπων.
- εμμονή σε νέα και άγνωστα θέματα
- τάση ανατροπής καθιερωμένων αξιών. Οι παραδοσιακοί πρωταγωνιστές
αλλάζουν. Θεοί και ήρωες προσαρμόζονται στην καθημερινότητα.
- νέοι τρόποι αφήγησης. Στη γενική δόμηση των έργων, η συνοχή προκαλείται με
πρωτότυπο τρόπο, ή παίρνει απρόσμενους δρόμους μέσω των επεισοδίων.
- μικρές συνθέσεις. Έτσι προβάλλονται τα μικροστοιχεία του κειμένου, που
αναδεικνύουν την ανανέωση.
(77) Ο Καλλίμαχος χαρακτηρίζεται από τον R. Pfeiffer ως «δημιουργικός ποιητής
και στοχαστικός φιλόλογος». Για την ανανέωση της ποίησης επιστράτευσε νέα
μέσα που προκάλεσαν αντιδράσεις. Όμως, δεν αρνείται την παράδοση, την
εκμεταλλεύεται δίνοντας νέα λειτουργία στα στοιχεία της. Ο αναγνώστης
βρίσκει γνωστά στοιχεία σε καινούρια ποίηση. Έχουμε εδώ, συστηματική χρήση
της διακειμενικότητας: Διάλογος με παλαιότερα κείμενα, που επιδιώκει
δημιουργική αφομοίωση της παράδοσης για την καλλιέργεια μιας νέας
αισθητικής. Αυτό ήταν και το σημαντικότερο δίδαγμά του. Το έργο του
Καλλίμαχου ήταν υπόδειγμα για τους επόμενους ποιητές, ιδιαίτερα τους
λατίνους. Έτσι, δεν είναι υπερβολική η θεωρία πως «άλλαξε τη φορά ακόμα και
της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας».
(78) ΣΥΝΟΨΗ
Ο Καλλίμαχος ήταν από τις σημαντικότερες πνευματικές μορφές της
ελληνιστικής Αιγύπτου. Ταξινόμησε τα βιβλία της Βιβλιοθήκης και ανέπτυξε
εξαιρετικές ικανότητες στη φιλολογία, τις οποίες συνδύασε με την ποιητική του
ευαισθησία. Πιθανόν η επιστημονική του ενασχόληση με διάφορα θέματα να τον
βοήθησε να ανακαλύψει τρόπους ποιητικής ανανέωσης. Απέναντι στη σύγχρονή
του Ομηρολατρεία, αντέταξε συνεπείς λογοτεχνικές αρχές με στόχο το
συνδυασμό παράδοσης και νέων στοιχείων. Η μικρή φόρμα, η ολιγοστιχία, η
επίμονη επεξεργασία, η χρήση σπάνιων λέξεων, η αναζήτηση άγνωστων θεμάτων,
η ανατροπή των ρόλων και άλλα, είναι μερικοί από τους τρόπους του. Τα κείμενά
του φανερώνουν τον ιδιαίτερο ποιητικό του χαρακτήρα και τον αναδεικνύουν ως
έναν πρωτοπόρο της ελληνιστικής λογοτεχνίας.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 – ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟ ΔΡΑΜΑ
(82) Τραγωδία και Σατυρικό Δράμα
Για την ελληνιστική τραγωδία, υπήρχε προκατάληψη από την Αρχαιότητα μέχρι
τα νεότερα χρόνια. Ο J.Geffcken δίνει το χαρακτηρισμό «φυτά του θερμοκηπίου,
που μαραίνονται γρήγορα και μυρίζουν εντονότατα σήψη». Αυτό είχε συνέπεια να
σωθεί ένα πολύ μικρό μέρος της παραγωγής εκείνης της περιόδου, η οποία
φαίνεται πως ήταν σημαντικά μεγάλη. 85 ονόματα τραγικών ποιητών μας είναι
γνωστά.
Το γεγονός είναι πως η τραγωδία άσκησε μεγάλη επίδραση την περίοδο αυτή και
συνέβαλε στην μετέπειτα διαμόρφωση του ρωμαϊκού δράματος.
Η σημασία της τραγωδίας αλλάζει κατά τον 4ο αι. όταν παύει να παίζει
κοινωνικό και πολιτικό ρόλο στη ζωή της κοινότητας. Αποκτά ψυχαγωγικό
χαρακτήρα και μετατρέπεται σε απλό καλλιτεχνικό γεγονός. Μετά τις
κατακτήσεις του Αλέξανδρου οι μεταβολές γίνονται πιο έντονες. Δεν πρόκειται
πια για μια τέχνη που συνδέεται με τη ζωή μιας μόνο πόλης – κράτους (της
Αθήνας). Υπάρχουν παντού θέατρα και γράφονται παντού τραγωδίες. Οι ποιητές
και υποκριτές ταξιδεύουν και απολαμβάνουν προνόμια σε πολλές άλλες πόλεις.
Από τις αρχές του 3ου αι. οργανώνονται σε ομάδες και λαμβάνουν μέρος σε
μουσικούς αγώνες. Κέντρο της τραγικής ποίησης αναδεικνύεται η Αλεξάνδρεια
όπου συγκεντρώνονται χάρη στον Πτολεμαίο το Β το Φιλάδελφο, οι
σημαντικότεροι τραγωδοποιοί.
Πλειάς : ομάδα των εφτά σημαντικότερων τραγωδών, λόγω της λάμψης τους και
της εκτίμησης που έχαιραν.
(83) Η αλλαγή αυτή δεν ήταν η μόνη. Ο Αριστοτέλης στη Ρητορική, χαρακτηρίζει
τον τραγικό ποιητή Χαιρήμονα ‘αναγνωστικόν’, εννοώντας πως τα δράματά του
προσφέρονταν περισσότερο για ανάγνωση, παρά για θέατρο, όπως πολλές άλλες
τραγωδίες της εποχής. Άλλωστε οι δημιουργοί δεν ασχολούνται μόνο με αυτό το
είδος, αλλά και με άλλα. Έτσι παράγονται έργα που είχαν μεν δραματική μορφή,
χωρίς όμως να προορίζονται για σκηνική παρουσίαση.
- ‘Αλεξάνδρεια’ του Λυκόφρονα : Το έργο αποτελείται από το μονόλογο ενός
αγγελιαφόρου που αφηγείται στο βασιλιά Πρίαμο τις τραγικές προφητείες της
Κασσάνδρας. Οι μεταφορές από το ζωικό βασίλειο, η πληθώρα σπάνιων λέξεων
προκαλούν εντύπωση ως προς το ύφος. Υπάρχει εκζήτηση στη γλώσσα,
χαρακτηριστικό της λογιοσύνης που επικρατούσε στην ελληνιστική ποίηση. Η
λογιοσύνη αυτή, συμβαδίζει με την τάση πραγμάτευσης ασυνήθιστων μύθων, με
εξωτικό πολλές φορές περιεχόμενο. Τέλος, οι αλλαγές στην ενδυμασία των
υποκριτών που γίνεται πιο περίτεχνη, απομακρύνει την πραγματικότητα από τη
σκηνική παρουσίαση.
Οι τραγικοί ποιητές προτιμούν θέματα από την ιστορία. (‘Γύγης’, ‘Θεμιστοκλής’
κ.α.) (84) Ο Μοσχίων, σε ένα απόσπασμα από το έργο του ‘Φεραίοι’, αναφέρει τις
απαρχές του πολιτισμού και την ανθρώπινη πρόοδο με ένα ύφος που φανερώνει
δάνεια από παλαιότερους τραγικούς, κυρίως του Ευριπίδη.
-Εξαγωγή του Εζεκιήλ : ελληνόφωνος Εβραίος, συγγραφέας ιουδαϊκών
τραγωδιών. Το ύφος του έργου είναι επηρεασμένο από τον Ευριπίδη και
προοριζόταν μάλλον για ανάγνωση. Στηρίζεται στην Π. Διαθήκη και παρουσιάζει
την έξοδο των Εβραίων από την Αίγυπτο, με ήρωα το Μωϋσή. Το έργο αλλάζει
τόπο και χρόνο και χωρίζεται σε πέντε πράξεις. Αυτός ο χωρισμός καθώς και η
ύπαρξη τριών υποκριτών, δείχνει μια τάση της ελληνιστικής τραγωδίας για
παρουσίαση φρικιαστικών πράξεων επί σκηνής.
Σατυρικό Δράμα : γνώρισε νέα ακμή κατά την ελληνιστική περίοδο. Το
ενδιαφέρον για το είδος αυτό, σχετίζεται με την εποχή ‘που έμαθε να εκτιμά τη
φρεσκάδα της υπαίθρου’. Ο χαρακτήρας του δεν παρέμεινε αναλλοίωτος, καθώς
τώρα παίζει σημαντικό ρόλο το προσωπικό σκώμμα. (π.χ. ‘Αγήν’ του Πύθωνα).
(86) Νέα Κωμωδία
Αποτελεί το μοναδικό είδος που αναπτύχθηκε στην Αθήνα κατά την ελληνιστική
περίοδο (με εξαίρεση τη φιλοσοφία). Αυτό δείχνει πως παρέμενε ζωντανό
θεατρικό είδος, ευρείας κατανάλωσης από θεατές και όχι αναγνώστες. Εκτός
από την ποιότητα των σωζόμενων έργων, υπάρχουν και δύο άλλες ενδείξεις για
την ακμή της :
-Η παραγωγή κωμωδιών πρέπει να υπήρξε πολύ μεγάλη. Υπάρχει εντυπωσιακός
αριθμός ονομάτων κωμικών ποιητών που μας είναι γνωστά (130 και πάνω). Στις
περισσότερες περιπτώσεις, μόνο το όνομα έχει σωθεί, υπάρχουν όμως και αρκετά
ανώνυμα αποσπάσματα. Η παραγωγή αυτή δε συνδέεται αποκλειστικά με τις
διονυσιακές γιορτές της Αθήνας, ούτε κατανέμεται ισότιμα μέσα στο χρόνο. Η
δημιουργική περίοδος της Νέας Κωμωδίας αφορά τα χρόνια 323-250 π.Χ. καθώς
μετά άρχισε να καλλιεργείται και στη Ρώμη (Πλαύτος και Τερέντιος). Επίσης, δεν
ήταν όλοι οι κωμωδιογράφοι σημαντικοί. Τρεις δείχνουν να ξεχωρίζουν : ο
Μένανδρος, ο Φιλήμων και ο Απολλόδωρος ο Καρύστιος.
-Οι αλλαγές στο είδος που άρχισαν να φαίνονται στον Αριστοφάνη, διευρύνονται
ακόμη περισσότερο. Άλλωστε, το χρονικό όριο του θανάτου του Αλέξανδρου είναι
συμβατικό. (87) Φαίνεται πως η κωμωδία δε στράφηκε στη μίμηση των
αισθητικών προτύπων του παρελθόντος, όπως η υπόλοιπη λογοτεχνική
δραστηριότητα της περιόδου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, να διαφοροποιηθεί η
Νέα Κωμωδία από την Αρχαία :
1.Έχει αλλάξει ο χαρακτήρας της. Από πολιτική, γίνεται κωμωδία καταστάσεων
και χαρακτήρων. Οι κωμικοί ποιητές δεν παρωδούν τους δημαγωγούς ή τους
σοφιστές, δεν παίρνουν θέση για τις πολιτικές εξελίξεις, ούτε παρουσιάζουν
φανταστικές ουράνιες πολιτείες. Ασχολούνται με τα προβλήματα της
καθημερινής ζωής, τον οικογενειακό και δημόσιο βίο φανταστικών προσώπων,
που δεν είναι πολύ διαφορετικοί από τους πραγματικούς. Σήμερα τα έργα αυτά,
θυμίζουν περισσότερο Μολιέρο ή Σαίξπηρ, παρά Αριστοφάνη.
2.Έχει αλλάξει το θέμα της. Ενώ μέχρι πρότινος το μεγαλύτερο μέρος των έργων
είχαν μυθολογικό περιεχόμενο, από το 350 έως το 320 ο αριθμός τους έχει
μειωθεί δραματικά. Οι υποθέσεις αντλούνται από την καθημερινή ζωή κι
εμφανίζουν σημαντική τυποποίηση στα εξής : νέος αγαπά νέα της οποίας ο
πατέρας δεν τον θέλει. Με τη βοήθεια του εύστροφου δούλου στο τέλος οι δυο
νέοι παντρεύονται. Το θέμα έχει πολλές παραλλαγές, αλλά τα βασικά στοιχεία
μένουν ίδια. (88) Είναι βέβαιο πως υπήρχαν και έργα με διαφορετικό περιεχόμενο,
αλλά η γενική εικόνα είναι αυτή.
3.Υπάρχει προτίμηση και σε συγκεκριμένους χαρακτήρες : ο μάγειρος, ο
παράσιτος, η εταίρα, ο αυστηρός πατέρας κ.α. Οι τύποι αυτοί είχαν ήδη
διαμορφωθεί κατά τη Μέση Κωμωδία, τώρα όμως εξατομικεύονται και
πλησιάζουν περισσότερο την καθημερινότητα. Σε κάθε τύπο αντιστοιχούσε
συγκεκριμένο προσωπείο, σχεδόν σταθερά ονόματα κάτι που καθιστούσε οικείο
το θέαμα στο θεατή.
4.Οι σημαντικότερες διαφορές ως προς τη μορφή, είναι η αποσύνδεση των
χορικών από την πλοκή και η πλήρης απουσία παραβάσεως. Έχει καθιερωθεί ο
χωρισμός σε πέντε πράξεις, χωρίς αυτό να σημαίνει πως το τέλος της κάθε μιας
συνέπιπτε με διακοπή της εξέλιξης. Στο Μένανδρο, κάθε τέλος πράξης υπάρχει η
ένδειξη Χορού (μέλος). Αυτό σημαίνει πως παρεμβαλλόταν άσμα και χορός, με
περιεχόμενο άσχετο με την υπόθεση του έργου.
5.Η γλώσσα της Νέας Κωμωδίας ήταν εμφανώς απλούστερη. Η εναλλαγή των
μέτρων επίσης έχει περιοριστεί (αντίθετα με τον Αριστοφάνη).
(89) ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ
Το έργο του έγινε γνωστό σταδιακά, κατά τον 20 αι. Μέχρι τότε ήταν γνωστός
ως κωμωδιογράφος με χαμένα έργα. Όταν το 1907 ο G. Lefebvre δημοσίευσε
έναν παπύρινο κώδικα με εκτενή αποσπάσματα του έργου του, η εικόνα του
άλλαξε ριζικά. Σημαντικά αποσπάσματα συνέχισαν να δημοσιεύονται, ενώ το
μόνο πλήρες σωζόμενο έργο του είναι το «Δύσκολος» (1959). Τη δεκαετία του’60
δημοσιεύτηκε η σχεδόν πλήρης ‘Σαμία’ και το επίσης σχεδόν πλήρες «Ασπίδα».
Όλα αυτά αντιστοιχούν μόνο στο 5% της παραγωγής του.
(90) Ήταν Αθηναίος, γόνος ευκατάστατης οικογένειας. Υπήρξε στρατιωτικός
σύντροφος του Επίκουρου, μαθητής του Θεόφραστου και φίλος του Δημήτριου
του Φαληρέα, ολιγαρχικού κυβερνήτη της Αθήνας. Μετά την πτώση του
Δημήτριου κινδύνευσε και η ζωή του Μένανδρου. Ο έρωτάς του προς τη Γλυκέρα,
ενέπνευσε τον Αλκίφρων στη συγγραφή δυο συγκινητικών επιστολών.
Βασικό στοιχείο του, είναι η περίτεχνη, ιδιαίτερα επεξεργασμένη πλοκή των
έργων του, στην οποία απέδιδε ιδιαίτερη σημασία. (δείτε την υπόθεση της Σαμίας
σελ. 91) (92) Το δομικό σχήμα έχει ως εξής : στην 1η πράξη εκτίθεται η
κατάσταση. Στη 2η και την 3η αναπτύσσεται η πλοκή, στην 4η λύνεται το κύριο
πρόβλημα και στην 5 ολοκληρώνονται οι τελευταίες διευθετήσεις.
-Δύσκολος : ο χαρακτήρας ενός παράξενου και ιδιότροπου ανθρώπου κινεί τη
δράση. Ο τύπος του Μισάνθρωπου είχε επεξεργαστεί από πολλούς ποιητές, πριν
και μετά το Μένανδρο. (ακολουθεί η υπόθεση στο εγχειρίδιο) (94) Το ενδιαφέρον
στο έργο, επικεντρώνεται στο χαρακτήρα ενός αντικοινωνικού ανθρώπου με
στοιχεία υπερβολής. Ο ήρωας όμως δεν είναι απλώς δύστροπος, αλλά έχει
ιδιαίτερες φιλοσοφικές αντιλήψεις. Εδώ ο Μένανδρος προσπάθησε να
δημιουργήσει έναν πραγματικό, εξατομικευμένο χαρακτήρα. Άλλα σημαντικά
στοιχεία του έργου :
1.(96) Ο πρόλογος αφηγούμενος από μια θεότητα (Παν), θυμίζει προλόγους
τραγωδιών, κυρίως του Ευριπίδη. Η τεχνική αυτή είναι συχνή στο Μένανδρο.
2.Οι συζητήσεις προσώπων παρουσιάζονται όχι από την αρχή, αλλά από το
σημείο που προσφέρουν νέα στοιχεία στο θεατή (δραματική οικονομία)
3.Συχνά, πρόσωπα που θα διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην επόμενη πράξη
παρουσιάζονται στο τέλος της προηγούμενης.
4.Η τύχη παίζει σημαντικό ρόλο αλλά η εξέλιξη της πλοκής προοικονομείται και
αιτιολογείται δραματουργικά. Αυτό καμιά φορά γίνεται με εξαιρετική λεπτότητα
που εξυπηρετεί διάφορους σκοπούς συγχρόνως, π.χ. αιτιολόγηση επιστροφής
ενός προσώπου στη σκηνή, είσοδος ενός άλλου κ.λ.π.
Στο αριστούργημά του ‘Επιτρέποντες’ βρίσκουμε κι άλλα ευριπίδεια στοιχεία,
όπως το βιασμό, την έκθεση ενός βρέφους, τα γνωρίσματα που θα επιτρέψουν
την αναγνώρισή του κ.α.
Ο Μένανδρος ‘μιμείται’ τη ζωή απλών ανθρώπων μέσα από τη λογοτεχνική
απεικόνιση και όχι την καταγραφή. Κάνει ελάχιστες αναφορές σε σύγχρονα
γεγονότα. Η ιστορική πραγματικότητα παρουσιάζεται αόριστα. Ο ποιητής
περιγράφει την αστική τάξη της Αθήνας στην οποία απευθύνεται (98) και τις
αξίες της, απόσταση από τα κοινά, στροφή στον οικογενειακό βίο, τη σημασία
του έρωτα και της τύχης. Η τελευταία αντανακλά την ανασφάλεια του ατόμου
μέσα στην κοινωνία, ενώ ο έρωτας ερμηνεύεται ως καταφύγιο απέναντι στην
αβεβαιότητα της τύχης.
(99) ΣΥΝΟΨΗ
Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, η τραγωδία εξαπλώνεται γεωγραφικά και
ποσοτικά ενώ το κέντρο της μετατίθεται από την Αθήνα στην Αλεξάνδρεια. Το
είδος διατηρεί τα βασικά του χαρακτηριστικά με μερικές εξαιρέσεις.
Αντίθετα, η κωμωδία οδηγείται σε μεγάλες αλλαγές ως προς τη μορφή και το
περιεχόμενο. Κυριότερος εκπρόσωπός της ο Μένανδρος. Διακρίνεται για την
ιδιαίτερη επεξεργασία, την εξατομίκευση των χαρακτήρων και την περίτεχνη
δραματική τεχνική του.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5
(104) Θεόκριτος
Θεωρείται ο δημιουργός της βουκολικής ποίησης και από την Αρχαιότητα
επαινούνταν ως ο καλύτερος εκπρόσωπος του είδους. Απ’ αυτόν εμπνεύστηκε ο
Βιργίλιος τις «Εκλογές» του, που θεωρούνται από τα σημαντικότερα ποιήματα
της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.
Γονείς του ήταν η Φιλίννα και ο Πραξαγόρας ή Σίμιχος. Καταγόταν πιθανόν από
τη Συρακούσα της Σικελίας, χώρο δράσης αρκετών ειδυλλίων του. Συνδεόταν
επίσης με την Κω, σημαντικό ελληνιστικό κέντρο. Όταν στα έργα του αναφέρεται
σε φυτά, εννοεί αυτά της Κω. Ζει στην ακμή της ελληνιστικής εποχής. Ήταν
σύγχρονος του Καλλίμαχου, του Άρρατου και λίγο μεγαλύτερος του Απολλώνιου
του Ρόδιου.
Ο όρος ‘Βουκολικό’
Παραλλαγές του όρου, απαντώνται στην ποίηση του Θεόκριτου. Ο όρος
αναφέρεται στη ζωή των βοσκών, που χωρίζονται σε κατηγορίες και ιεραρχία
ανάλογη με τα ζώα τους. Τα βόδια θεωρούνται ανώτερα και οι βουκόλοι είναι οι
«αριστοκράτες» των βοσκών. (105) Ακολουθούν οι ποιμένες (πρόβατα) και οι
αίπολοι (αίγες). Υπάρχουν και οι χοιροβοσκοί αλλά δεν αναφέρονται πουθενά.
Πιθανόν να είναι η ιεραρχία αυτή που έδωσε το όνομα στο είδος. Αργότερα ο
όρος «βούτας» και «βουκόλος», σημαίνει ‘ποιητής των βουκολικών ποιημάτων’
και το ρήμα «βουκολιάζειν» (και όχι βρυκολακιάζειν) σημαίνει ‘γράφω βουκολική
ποίηση.
Η ποίηση του Θεόκριτου χαρακτηρίζεται ‘βουκολική’ από την Αρχαιότητα ακόμη,
αλλά από τα 31 ποιήματά του που σώζονται, μόνο 12 έχουν σα θέμα βοσκούς και
ανθρώπους της υπαίθρου. Αυτό σημαίνει πως ο όρος αποδίδεται και σε ποιήματα
με άλλο περιεχόμενο. Στη μεταγενέστερη β.π. το βασικό θέμα είναι ο έρωτας.
Καταλαβαίνουμε πως ο όρος β.π. χρησιμοποιείται συμβολικά και όχι
κυριολεκτικά.
Υπάρχουν δύο θεωρίες σχετικά με την προέλευση της β.π. :
Η πρώτη : Λεει πως η β.π. ανιχνεύεται σε λατρευτικά δρώμενα της Σικελίας και
της Πελοποννήσου. Τα αρχαία σχόλια το αιτιολογούν με τρεις τρόπους :
Α) η β.π. εφευρέθηκε στη Σπάρτη, κατά τη διάρκεια των Περσικών Πολέμων, όταν
οι παρθένες που γιόρταζαν την Άρτεμη κρύφτηκαν και τη θέση τους πήραν
αγρότες με δικά τους τραγούδια.
Β) Όταν ο Ορέστης έφερε στη Σικελία το ξόανο της Αρτέμιδος από τη Σκυθία, οι
ντόπιοι το υποδέχτηκαν με ύμνους που γέννησαν τη β.π.
Γ) Οι ντόπιοι τίμησαν την Άρτεμη που επενέβη σε μια εμφύλια διαμάχη και έφερε
την ειρήνη.
Λατινικές πηγές αναφέρουν πως η β.π. ξεκίνησε από ύμνους που έψαλλαν αγρότες
προς τιμή διαφόρων θεών.
Στα νεώτερα χρόνια, ο R. Reitzenstein συνέδεσε τα β. τραγούδια με την Άρτεμη
και το Διόνυσο. Ο K.J. Dover υποστηρίζει πως τα έντεχνα του Θεόκριτου,
σχετίζονται με τα λαϊκά τραγούδια της Σικελίας. Η ανατολίζουσα θεωρία,
αναφέρει πως η θεματολογία της β.π. προέρχεται από τη Μ. Ασία. Όπως και να’
χει, όλες οι θεωρίες προσπαθούν να συνδέσουν το είδος με (106) θρησκευτικά
δρώμενα, όπως έκανε ο Αριστοτέλης με το δράμα.
Η Δεύτερη : η καταγωγή της β.π. είναι ‘μυθική’. Αναφέρεται ως ευρετής της, ο
Σικελός βουκόλος Δάφνης, γιος του Ερμή και μιας νύμφης. Μπορεί η θεωρία αυτή
να ανάγεται στον Τίμαιο, ενώ και ο Στησίχορος έγραψε για την ερωτική ιστορία
του Δάφνη. Όλο αυτό, είναι πιθανό να δημιουργήθηκε εκ των υστέρων, βασισμένο
στο πρώτο ειδύλλιο του Θεόκριτου με αυτή τη θεματολογία.
Πριν από αυτόν, δεν έχουμε αυτοτελή ποίηση για αγροτικά θέματα. Το
ενδιαφέρον για τη ζωή των ανθρώπων της υπαίθρου είναι ευκαιριακό, καθώς δεν
αποτελεί ψυχαγωγία για τους αρχαϊκούς και κλασικούς Έλληνες. Εξαιρέσεις
έχουμε στην Ιλιάδα (περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα), σε κάποια μέρη της
Οδύσσειας και στον Ησίοδο. Ο τελευταίος αυτοσυστήνεται στη Θεογονία ως
βοσκός, που έλαβε το ποιητικό χάρισμα από τις Μούσες. Υπάρχουν μερικοί βοσκοί
ήρωες στη Μυθολογία που ήταν όλοι αγαπημένοι της Αφροδίτης. (Άδωνης,
Άττης, Πάρης, Αγχίσης).
Η β.π. είναι στην πραγματικότητα επική, καθώς είναι γραμμένη σε δακτυλικό
εξάμετρο, το λεγόμενο ηρωικό. Στην αρχαιότητα η διάκριση γινόταν με το μέτρο
και όχι το περιεχόμενο. Στη θεοκρίτεια ποίηση, αναγνωρίζουμε παραδοσιακά
επικά στοιχεία, αλλά και την προσπάθεια να γραφεί κάτι τελείως διαφορετικό.
Θεματικά, έχουμε τελείως αντιεπικές επιλογές. Αντί για βασιλείς και ήρωες,
έχουμε απλούς ανθρώπους στο χώρο εργασίας τους, να τραγουδούν τους έρωτες
και την καθημερινή ζωή. Ακόμα όμως κι όταν το θέμα αναφέρεται σε γνωστούς
ήρωες, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην καθημερινή πλευρά του μύθου.
(107) Ειδύλλιον
Όλα τα ποιήματα του Θεόκριτου ονομάζονται έτσι. Ο όρος καθιερώθηκε στη
ρωμαϊκή εποχή και δεν είμαστε βέβαιοι για τη σημασία του. Ως λέξη, είναι
υποκοριστικό του «είδους» που σημαίνει ‘γραμματειακό είδος’. Δεν έχει
υποτιμητικό χαρακτήρα όπως το επύλλιο και μάλλον αποδίδει τη σημασία ‘ένα
μικρό ποίημα’. Στα αρχαία σχόλια, επισημαίνεται ο διηγηματικός, δραματικός και
μικτός τους χαρακτήρας. Ως όρος, δεν έχει σχέση με το μεταγενέστερο
«ειδυλλιακό», που περιγράφει κάτι τρυφερό και γοητευτικό. Μπορεί να
χαρακτηρίσει την κατοπινή εξέλιξη του β. πεζού ποιητικού είδους, αλλά όχι την
καθόλου γλυκερή ποίηση του Θεόκριτου. Στα ποιήματά του, δεν υπάρχει κανένα
από τα μεταγενέστερα χαρακτηριστικά (ιδανική εκδοχή της υπαίθρου), ούτε
πολιτική σκόπευση, όπως στις ‘Εκλογές’ του Βιργίλιου.
Για την ερμηνεία των θεοκρίτειων ειδυλλίων, υπάρχουν δύο εκδοχές :
Α) η ρεαλιστική, που προτείνει ρητή ερμηνεία του ποιήματος
Β) η συμβολική, που αναζητά κρυμμένα νοήματα, αλληγορίες και σύμβολα
Κάποιοι αναζήτησαν μια φιλοσοφική διάσταση. Θεωρούν το Θεόκριτο επικουρικό,
να παρουσιάζει δηλαδή ως αξίες την αταραξία, την ελευθερία, τη σχόλη και την
ηρεμία.
Εκτός από τα 31 ποιήματα παραδίδονται με το όνομα του Θεόκριτου και 24
επιγράμματα. Από αυτά, μερικά θεωρούνται νόθα. (108) Επίσης, δε γνωρίζουμε
τη σειρά με την οποία εκδόθηκαν, αν εκδόθηκαν ή αν κάποιοι τα αντέγραφαν για
ιδιωτικές βιβλιοθήκες. Αυτό παραμένει φιλολογικό πρόβλημα. Κατά τον G. Lawall
υπήρχε μια συλλογή της Κω, με τα πρώτα επτά ποιήματα, που είχαν κοινά θέματα
: αγροτική ζωή, έρωτας κλπ. Ως ενισχυτικό της χειρόγραφης παράδοσης,
προτάσσεται ένα ποίημα του Αρτεμίδωρου του Γραμματικού, που πιθανά
συνέταξε και εξέδωσε έναν ‘κανόνα’ δέκα ειδυλλίων, το πρώτο μισό του 1ου αι.
Το επίγραμμα είναι δείγμα της μεταγενέστερη μεταφορικής γλώσσας της β.π. Ο
Θεόκριτος συγκέντρωσε τις Μούσες σε αγέλη και συστηματοποίησε το βουκολικό
είδος. Η εικόνα του ως βουκόλου και των έργων του ως ζώων, επαναλαμβάνεται
στο ποίημα «Επιτάφιος Βίωνος» και αλλού.
Βουκολικά Ειδύλλια
Αν και θεωρείται ο κατ’ εξοχήν βουκολικός ποιητής, μόνο μια κατηγορία
ποιημάτων του Θεόκριτου είναι «βουκολικά» και από αυτά, μόνον οχτώ είναι
γνήσια. Ήρωες των β.π. είναι βοσκοί ή γεωργοί, που ζουν στην εξοχή, βόσκουν τα
κοπάδια τους κι ασχολούνται με τη μουσική. (109) Το θέμα δηλαδή, είναι τα «ήθη
των αγροίκων». Επίσης δεν είμαστε σίγουροι αν τους τίτλους των ποιημάτων του
τους έχει δώσει ο ίδιος ή προστέθηκαν αργότερα.
Παράδειγμα : Θύρσης ή Ωδή. Χωρίζεται σε δύο μέρη :
1.διάλογος ανάμεσα στον ποιμένα Θύρση και έναν ανώνυμο γιδοβοσκό. Είναι
μεσημέρι, ώρα ησυχίας, ξεκούρασης και ενασχόλησης με τη μουσική. Ο ένας
προσκαλεί τον άλλον να τραγουδήσει, με την υπόσχεση δώρου. Στο διάλογό τους
παρουσιάζεται το ευχάριστο φυσικό περιβάλλον. Τα βραβεία είναι μια αίγα κι
ένας τράγος. Ο γιδοβοσκός αρνείται να τραγουδήσει για να μην ενοχλήσει το θεό
Πάνα που ξεκουράζεται, τάζει όμως ένα ξύλινο, βαθύ ποτήρι (κισσύβιον) στο
Θύρση για το δικό του τραγούδι. Εδώ βλέπουμε εικόνες καθημερινότητας.
2.O Θύρσης καλεί τις Μούσες να τραγουδήσουν τον απροσδιόριστης αιτίας
θάνατο του Σικελού βοσκού Δάφνη, που έχασε τη ζωή του επειδή αρνήθηκε την
Αφροδίτη. Πρόκειται για βουκολικό θρήνο, είδος που έγινε αργότερα ιδιαίτερα
σημαντικό. Βασικό συστατικό του, η σύσσωμη συμμετοχή της βουκολικής φύσης
με την αναλογία φύση - άνθρωπος. Γενικά, υπάρχει τάση προς την επανάληψη και
την επαναφορά διάφορων μοτίβων. Στο τέλος, ο γιδοβοσκός χαρίζει το ποτήρι
στο Θύρση και επιστρέφουν και οι δύο στη βοσκή τους.
Επισημαίνουμε τα εξής :
1.η πρώτη λέξη του ποιήματος «ηδύς» (γλυκός) που επαναλαμβάνεται,
χρησιμοποιείται ως ψίθυρος του δέντρου, της πηγής αλλά και του τραγουδιού,
ενώ μπορεί να αναφέρεται και στη γλυκιά ποίηση του Θεόκριτου.
2.Προτείνεται ένας μουσικός αγώνας που τελικά γίνεται έμμεσα. Η περιγραφή
του ποτηριού είναι ένα τραγούδι από μόνη της. Το θέμα του μουσικού αγώνα
μεταξύ δύο βουκολικών προσώπων επανέρχεται συχνά, με διάφορες παραλλαγές.
Συχνά υπάρχει κριτής και ορίζεται έπαθλο.
3.Αντιθέσεις μεταξύ των δύο τμημάτων :
-ο καθημερινός κόσμος κυριαρχεί και περιγράφεται ρεαλιστικά στην παράσταση
του ποτηριού. Στο τραγούδι του Δάφνη, κινούμαστε σε παραμυθένιο κόσμο.
-Ο καθημερινός, ρεαλιστικός κόσμος του πρώτου μέρους, δεν παίρνει τίποτα στα
σοβαρά. Στο δεύτερο μέρος η ατμόσφαιρα είναι βαριά έως τραγική
-Το πρώτο τμήμα είναι γεωγραφικά απροσδιόριστο, ενώ το δεύτερο
προσδιορισμένο (Σικελία)
-Στο πρώτο μέρος κυριαρχεί ο διάλογος και η αφήγηση. Στο δεύτερο, ο
μονόλογος και ο θρήνος.
-Στο πρώτο μέρος η γλώσσα είναι επίσημη, στο δεύτερο λαϊκότροπη
Οι παραπάνω αντιθέσεις, προάγουν τη θεοκρίτεια ποικιλία. Ο G.O. Hutchinson
αποδεικνύει πως όχι μόνο κάθε ποίημα είναι αυτόνομο, αλλά υπάρχουν και
διαφορές μέσα σε αυτό.
4.το σκηνικό των δύο ηρώων είναι η φύση. Περιγράφονται ζώα και φυτά όπως και
στο ποτήρι. Ο όρος που περιγράφει ένα ευχάριστο περιβάλλον είναι «locus
amoenus» ‘ευχάριστος τόπος’. Η φύση συμμετέχει στην ανθρώπινη ζωή.
Τραγουδά και θρηνεί. Οι τρόποι αυτοί παρουσίασης της φύσης, εμφανίζονται και
μετά το Θεόκριτο.
5.Πίσω από την απλοϊκότητα των ηρώων, κρύβεται ο λόγιος ποιητής που τους
αντιμετωπίζει με λεπτή – αν και σαφή – ειρωνεία. Αυτή τον αποστασιοποιεί από
το δημιούργημά του. Με αυτήν τη βάση, τίποτα στο Θεόκριτο δε λέγεται και δε
λαμβάνεται σοβαρά.
6.Είδαμε τις διαφορές των δύο τμημάτων. Ο έρωτας όμως είναι παρών και στα
δύο. Ο ανικανοποίητος έρωτας κυριαρχεί στα ειδύλλια, αν και στο Θεόκριτο δε
συναντάμε τραγικότητα. Ένας λόγος γι’ αυτό, είναι η αποστασιοποίηση του
ποιητή μέσω της ειρωνείας.
(113) Αστικά Ειδύλλια
Τρία, είναι γραμμένα σε δακτυλικό εξάμετρο και δωρική διάλεκτο, και δύο είναι
διαλογικά. Έχουν αστικό θέμα, αναφέρονται δηλαδή σε ανθρώπους της πόλης,
κυρίως γυναίκες, σε στιγμιότυπα της ζωής τους. Η τεχνική τους είναι βουκολική.
-Φαρμακεύτρια : 1Ο τμήμα : Η Σιμαίθα μαζί με τη δούλη της Θεστύλδα, κάνει
μάγια κι επικαλείται τη Σελήνη, για να γυρίσει ο αγαπημένος της που την
εγκατέλειψε για μια άλλη. 2Ο τμήμα : Η Σιμαίθα μένει μόνη και περιγράφει τη
γνωριμία της με το Δέλφη και την προδοσία του.
Αντιθέσεις : Το 1ο τμήμα είναι γκροτέσκο και κάπως χυδαίο. Στο 2ο υπάρχει
συναισθηματική διάθεση με διακοπές από κωμικά στοιχεία. Σύνηθες επίσης είναι,
το μοτίβο άγριας επίπληξης στη δούλη (114), όπως και ο ‘σχετλιασμός’
(μεμψιμοιρία) προς το θεό Έρωτα.
-Αισχίνας και Θυώνιχος : Ο Αισχίνας έμαθε πως η αγαπημένη του θέλει άλλον κι
απελπίζεται. Ο Θυώνιχος τον προτρέπει να καταταγεί μισθοφόρος στο στρατό
του Πτολεμαίου.
-Συρακόσια ή Αδωνιάζουσα : Δυο γυναίκες, η Γοργώ και η Πραξινόα πάνε στο
παλάτι για να παρακολουθήσουν τη γιορτή του Άδωνη. Σχολιάζουν την κίνηση, το
πλήθος και αυτά που βλέπουν στο παλάτι. Μια τραγουδίστρια εκτελεί τραγούδι
προς τιμήν της Αφροδίτης και του Άδωνη. Αντιθέσεις : το 1ο τμήμα είναι
μιμητικό, διαλογικό, με λαϊκό χαρακτήρα. Το 2ο περιλαμβάνει έναν
επεξεργασμένο υφολογικά ύμνο. Οι γυναίκες χρησιμοποιούν παροιμίες και λαϊκές
εκφράσεις που δηλώνουν την καταγωγή τους, όπως και οι κρίσεις που εκφράζουν.
Και στο ερωτικό τραγούδι συμβαίνουν τα του βουκολικού. Ο Άδωνης πεθαίνει και
η Αφροδίτη τον χάνει, αλλά δε φαίνεται πουθενά τραγικότητα. Αντιθέτως,
τονίζεται η επιτυχία της γιορτής.
Στα ποιήματα αυτά, βρίσκουμε κάποιες ομοιότητες με τον Ηρώνδα. Όμως, ενώ
στον Ηρώνδα το θέμα είναι χυδαίο, κοινότοπο και προκλητικό, στο Θεόκριτο
υπάρχει παντού μια εκλέπτυνση. Ο λόγιος βρίσκεται πίσω από τα ποιήματα και
στους δύο, αλλά ενώ ο Ηρώνδας διαστρεβλώνει εσκεμμένα το καλλιτεχνικό
μέρος, ο Θεόκριτος ενδιαφέρεται για τη λογοτεχνικότητα.
(116) Μυθολογικά Ειδύλλια
Τα ποιήματα Ύλας, Ηρακλίσκος, και το μάλλον νόθο, Ηρακλής Λεοντοφάγος,
έχουν θέματα από το μυθολογικό κύκλο του ήρωα.
-(117) Ελένης Επιθαλάμιον : γαμήλιο τραγούδι της Σπάρτης με αφορμή το γάμο
Ελένης – Μενελάου
-Διόσκουροι : δύο περιστατικά από τη ζωή του Κάστορα και του Πολυδεύκη
-Λήναι ή Βάκχαι : ο τραγικός θάνατος του Πενθέα από τις Μαινάδες, όταν
αρνήθηκε τη λατρεία του Διονύσου.
Αυλικά – εγκωμιαστικά ειδύλλια
- Ιέρων ή Χάριτες : εγκώμιο του Ιέρωνα των Συρακουσών
- Εγκώμιον εις Πτολεμαίον : εγκώμιο του Πτολεμαίου Β’ του Φιλάδελφου
Και τα δύο είναι γραμμένα σε δακτυλικό εξάμετρο, επική διάλεκτο, με ανάμειξη
δωρικής.
Αιολικά ειδύλλια
Πρόκειται για τέσσερα ποιήματα γραμμένα σε αιολική διάμετρο και μέτρο.
-Αλακάτα : απευθύνεται στη γυναίκα του γιατρού Νικία, φίλου του ποιητή
-Τρία ‘παιδικά’ : με ερωτικό περιεχόμενο, όπου ο ερωτευμένος μιλά σε α’
πρόσωπο
Σύριγξ : Ποίημα ‘τεχνοπαίγνιον’ γραμμένο δηλαδή με τρόπο που να αναπαράγει
τη μορφή ενός αντικειμένου, εδώ αυλού.
Επιγράμματα : σύμφωνα με τον A.S.F. Gow, παραδίδονται 24 του Θεόκριτου. Τα
πρώτα έξι έχουν βουκολικό περιεχόμενο, τα υπόλοιπα είναι αναθηματικά,
επιτύμβια ή αναφέρονται σε αγάλματα. Τα περισσότερα είναι γραμμένα σε
δωρική διάλεκτο και ελεγειακό δίστιχο.
(118) Γλώσσα και Ύφος
Η γλώσσα του Θεόκριτου είναι η δωρική της Συρακούσας ή της Κω, με επικά
στοιχεία. Άλλωστε, δεν υπάρχει ομοιογενής δωρική, αλλά με κατά τόπους
παραλλαγές. Ο Θεόκριτος αναμειγνύει διάφορα διαλεκτικά στοιχεία, φτιάχνοντας
μια διάλεκτο τεχνητή, ιδιόμορφη και ασυνεπή ως προς τη χρήση των τύπων.
Υιοθετεί επίσης τύπους επικούς, με ιωνικά στοιχεία. Δεν είμαστε σίγουροι για τις
γλωσσικές προτιμήσεις του ποιητή, καθώς δε γνωρίζουμε τη χρονολογική σειρά
των ποιημάτων του, ούτε για τους τύπους που χρησιμοποιούσε. Συχνά αξιοποιεί
στοιχεία από διαφορετικές διαλέκτους στην ίδια λέξη, για λόγους ευφωνίας, ή
ανάλογα με την κατηγορία του ποιήματος (αιολικά, εγκωμιαστικά).
Ο A.S.F. Gow, διέκρινε πέντε κατηγορίες ποιημάτων με βάση τη διάλεκτο :
Α) γνήσια δωρικά
Β) νόθα, ή αμφίβολης γνησιότητας δωρικά
Γ) επικά με δωρικά στοιχεία
Δ) επικά και ιωνικά
Ε) αιολικά.
Η γλώσσα του – αντίθετα με το θέμα – συνδέεται με την επική παράδοση,
προσπαθώντας όμως να δημιουργήσει μια νέα ατμόσφαιρα. Π.χ. στο 1ο ειδύλλιο
προσφέρεται ένα ζώο ως έπαθλο στο νικητή του τραγουδιού. Η λέξη για το
έπαθλο είναι η ομηρική ‘γέρας’, που σημαίνει δώρο τιμής και ανδρείας. (119) Ο
Θεόκριτος εξισώνει ένα σημαντικό δώρο με κάτι που ανήκει στην
καθημερινότητα.
Το β.π. έχει χαρακτηριστεί ‘μετά – έπος’ επειδή δημιουργεί νέο είδος ‘επικής’
ποίησης. Ο Θεόκριτος συνδυάζει επίσης και άλλα λογοτεχνικά είδη και
δημιουργεί ποικιλία στη γλώσσα και το ύφος. Δανείζεται και ενσωματώνει
στοιχεία από την τραγωδία και το μίμο. Δημιουργεί λαϊκό ύφος χρησιμοποιώντας
παροιμίες, κοινοτοπίες και καθημερινές εκφράσεις. Οι επαναλήψεις ίδιων λέξεων
δείχνουν την απλότητα και την αφέλεια των ανθρώπων της υπαίθρου. Το λαϊκό
αυτό ύφος όμως, συνδυάζεται με την πρότερη λογοτεχνική παράδοση που ο
ποιητής αξιοποιεί πάντα. Παρούσα είναι και η «υφολογική διακύμανση» (G.
Fabiano) δλδ η αντιπαράθεση ομηρισμών και δωρικού ιδιώματος, γλωσσικής
επιτήδευσης και τύπων της καθομιλουμένης.
Ηθικό δίδαγμα : Πάντα πίσω από το βουκόλο κρύβεται ο λόγιος.
(120) Ηρώνδας (ή Ηρώδας)
Τον ‘ανακάλυψε’ ο F.G. Kenyon το 1891, όταν εξέδωσε επτά ποιήματα του
Ηρώνδα σε πάπυρο. Γεννήθηκε μάλλον στην Κω, τον 3ο αι. και τα ποιήματά του
ονομάζονται ‘μιμίαμβοι’, δηλαδή μίμοι σε ιαμβικό μέτρο (χωλίαμβος). Είναι μικρά
σε έκταση, αυστηρά διαλογικά, με ήρωες ανθρώπους χαμηλού επιπέδου. Δεν
ξέρουμε τη χρήση τους (παράσταση, ανάγνωση ή απαγγελία). Τα θέματα και οι
χαρακτήρες είναι ευτελείς, όμως η γλώσσα και το μέτρο είναι επιτηδευμένα
(πάλι διακρίνεται ο λόγιος). Για να αρμόζει στα πρόσωπα, η γλώσσα γίνεται
επίτηδες αντιποιητική, ξερή και κοινή. Οι γλωσσικοί τύποι είναι στρυφνοί και
προέρχονται από την πρότερη λογοτεχνική παράδοση.
Θέματα :
-Προκυκλίς ή Μαστροπός : Η Μητρίχη, νεαρή νιόπαντρη που ο άντρας της λείπει,
δέχεται επίσκεψη της γριάς Γυλλίδας, που προσπαθεί να την παρασύρει σε
μοιχεία. Η Μητρίχη αρνείται. (πρόκειται για το μόνο ίσως έντιμο χαρακτήρα).
-Πορνοβοσκός : ο μαστροπός Βάτταρος, υπερασπίζεται μια από τις πόρνες του,
που κακοποιήθηκε. Ο λόγος του είναι εύγλωττος, με στοιχεία αττικής ρητορικής
σε αντιδιαστολή με τη χαμηλή στάθμη του πορνοβοσκού
-Διδάσκαλος : μια μητέρα παρακαλεί το δάσκαλο του αχαΐρευτου γιου της να του
βάλει μυαλό δέρνοντάς τον όσο πιο σκληρά μπορεί. Εκείνος δέχεται.
-Ασκληπιώι ανατιθείσαι και θυσιάζουσαι : δυο λαϊκές γυναίκες επισκέπτονται το
ναό του Ασκληπιού (μάλλον στην Κω) με προσφορές και σχολιάζουν ότι βλέπουν.
-(121) Ζηλότυπος : Η Βίττινα, υποψιάζεται πως ο δούλος και εραστής της την
απατά και διατάζει τους άλλους δούλους να τον τιμωρήσουν σκληρά. Η δούλη
Κύδιλλα που προσπαθεί να τη μαλακώσει, δέχεται επίσης βίαιες απειλές.
-Φιλιάζουσαι ή Ιδιάζουσαι : Η Κοριττώ δέχεται επίσκεψη από τη φίλη της Μητρώ,
που θαυμάζει ένα βαυβώνα και ρωτά τον κατασκευαστή του.
-Σκυτεύς : Δυο κυρίες παζαρεύουν τα παπούτσια που θέλουν με τον
υποδηματοποιό
-Ενύπνιον : Κάποιος διηγείται το όνειρό του στη δούλη του. Σώζεται
αποσπασματικά.
(122) Σχόλια στον μιμίαμβο Ασκληπιώι ανατιθείσαι και θυσιάζουσαι
Φαίνεται καθαρά το χαμηλό επίπεδο των ηρωίδων. Η κοινωνική τους θέση
προσδιορίζει τη συμπεριφορά τους και φαίνεται στις κρίσεις τους για τα έργα
τέχνης.
[Η έμφαση στο ρεαλισμό προσδιορίζει και το ίδιο το ποίημα].
Ο ρεαλισμός ως αισθητική αρχή, ανήκει στην ελληνιστική τέχνη. Όσον αφορά την
ποίηση, είναι χαρακτηριστικό της παράδοσης. Ο Ηρώνδας με αυτόν τον τρόπο,
αποδεικνύεται γνώστης της παράδοσης και λόγιος, κάτι που φαίνεται επίσης στη
χρήση ποιητικών μέσων που δεν είναι καθόλου λαϊκά. Η συνύπαρξη ευτέλειας
(στο θέμα και το περιεχόμενο) και του εξεζητημένου ύφους και των αναφορών,
είναι βασικό γνώρισμα του Ηρώνδα. Έχουμε ρεαλισμό (απλότητα και λαϊκότητα)
και μη ρεαλισμό (εκζήτηση και λογιοσύνη). Αυτά τα δύο επίπεδα δημιουργούν ένα
σύνθετο σύνολο που αποσυνθέτει την ίδια την ποίηση.
ΣΥΝΟΨΗ
Η β.π. του Θεόκριτου, είναι σύνθετο λογοτεχνικό είδος. Λόγω μέτρου ανήκει στο
έπος, λόγω θέματος αποκλίνει από αυτό. Η κύρια γλώσσα των ποιημάτων είναι η
δωρική με επικά στοιχεία. Υπάρχουν όμως και τα αιολικά. Παραδίδονται 31
ποιήματά του που ονομάζονται ειδύλλια και 24 επιγράμματα – πολλά νόθα. Τα
ποιήματα ποικίλλουν θεματικά και υφολογικά. Διακρίνονται σε βουκολικά,
αστικά, μυθολογικά, εγκωμιαστικά και αιολικά.
Οκτώ διαλογικά ποιήματα αποδίδονται στον Ηρώνδα, με ιαμβικό μέτρο και
ιωνική διάλεκτο. Ονομάζονται μιμίαμβοι και έχουν θεματολογία από τη ζωή
απλών ανθρώπων.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 – ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
(131) Η Ιστοριογραφία τον 4ο και τον 3ο αι. π.Χ.
Έχουμε ήδη αναφερθεί στο Θουκυκίδη και το συνεχιστή του, Ξενοφώντα. Υπήρξαν
όμως κι άλλοι συνεχιστές του Θουκυκίδη : ο Θεόπομπος ο Χίος συνέχισε την
εξιστόρηση του Πελ. Πολέμου μέχρι τη ναυμαχία της Κνίδου (394) όπου
ανακόπηκε η σπαρτιατική επικράτηση. Στα ‘Ελληνικά της Οξυρύγχου’, άγνωστου
συγγραφέα βλέπουμε επίσης τη θουκυδίδεια οργάνωση της αφήγησης ανά θέρη
και χειμώνες. Άλλος συνεχιστής του ήταν ο Κράτιππος, για τον οποίο δεν έχουμε
πολλά στοιχεία.
Ανάμεσα στον Ξενοφώντα και τον Πολύβιο, δε σώζονται πολλά πράγματα, παρά
την πλούσια παραγωγή. Μεσολαβούν όμως σημαντικές εξελίξεις. Ο πολιτικός
προβληματισμός που χαρακτήριζε την ιστοριογραφία της κλασικής εποχής
υποχωρεί και γίνεται έντονο το ρητορικό στοιχείο. Εκπρόσωπος αυτής της τάσης
είναι ο Θεόπομπος. Συνέγραψε τα ‘Ελληνικά’ και τα ‘Φιλιππικά’, μια ιστορία της
εποχής του Φιλίππου. Με την εστίαση στο μακεδόνα ηγεμόνα, προαναγγέλει τη
βιογραφική τάση της ελληνιστικής και ρωμαϊκής ιστοριογραφίας. Άλλωστε,
μεμονωμένες προσωπικότητες έχουν ολοένα σημαντικότερο ρόλο στις ιστορικές
εξελίξεις. Ο Πολύβιος είναι ιδιαίτερα επικριτικός προς αυτήν την τάση.
(132) Στα μέσα του 4ου αι. εμφανίζεται η τάση συγγραφής παγκόσμιας ιστορίας.
Το πρώτο ανάλογο έργο, είναι οι ‘Ιστορίαι’ του Έφορου από την Κύμη (30 βιβλία),
ο οποίος δεν επηρεάστηκε από τη ρητορική. Το έργο αυτό χρησιμοποιήθηκε
ευρέως ως πηγή από ιστορικούς, όπως και το παρόμοιο έργο του Τίμαιου από τη
Σικελία που αναφερόταν στην ιστορία των Ελλήνων στις αποικίες της Δύσης.
Οι κατακτήσεις του Αλέξανδρου ήταν θέμα μιας σειράς χαμένων σήμερα έργων,
μάλλον αναξιόπιστων, σύμφωνα με τις ενδείξεις. Άλλωστε είχαν και μια ροπή
προς την παραδοξογραφία, τάση των επόμενων αιώνων.
Κατά τον 3ο αι. ανθεί η «τραγική» ιστοριογραφία, που προσπαθεί να
δημιουργήσει συναισθηματικές αντιδράσεις στον αναγνώστη. Εκπρόσωποι αυτής
της τάσης είναι ο Δούρις και ο Φύλαρχος. Αναπτύσσεται επίσης ένα έντονο
αρχαιοδιφικό ενδιαφέρον που συνδέεται με τις πραγματείες που έχουν θέμα την
ιστορία της Αθήνας. Εκπρόσωποι ο Ανδροτίων και ο περιπατητικός Φιλόχορος.
(133) ΠΟΛΥΒΙΟΣ : Καταγόταν από τη Μεγαλόπολη Αρκαδίας και είναι ο πρώτος
έλληνας ιστορικός που αντιμετώπισε τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Ήταν σημαντικός
αξιωματικός της Αχαϊκής Συμπολιτείας και οι Ρωμαίοι τον μετέφεραν ως όμηρο
στη Ρώμη. Εκεί συνδέθηκε με την ανώτερη κοινωνία ενώ συνόδευσε το στρατηγό
Σκιπίωνα σε εκστρατείες και διπλωματικές αποστολές. Γνώρισε και εκτίμησε το
ρωμαϊκό πολίτευμα, κάτι που επηρέασε το έργο του. Μετά το 150 επιστρέφει
στην Ελλάδα όπου συμμετέχει στη διοίκηση και στη διπλωματία. Το έργο του
περιλαμβάνει 40 βιβλία από τα οποία σώζονται ολόκληρα τα πέντε πρώτα καθώς
και αποσπάσματα από τα υπόλοιπα. Θέμα του είναι ο δεύτερος και τρίτος
Καρχηδονιακός Πόλεμος και η κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίους. Το
προοίμιο ασχολείται με προγενέστερα γεγονότα. αν και ο Πολύβιος σχεδιάζει τη
συγγραφή μιας παγκόσμιας ιστορίας (συχνό φαινόμενο της εποχής) ενδιαφέρεται
όμως να εξηγήσει την άνοδο της Ρώμης και το πολίτευμά της που το θεωρεί
σημαντικό. Στο έκτο του βιβλίο, συζητά και συγκρίνει διάφορα πολιτεύματα,
θεωρώντας ως ιδανικό το μεικτό. Στην ίδια κατηγορία εντάσσει και το ρωμαϊκό.
Θαυμάζει επίσης τη στρατιωτική οργάνωση και την πειθαρχία της Ρώμης.
Πιστεύει όμως πως οι μεγάλες επιτυχίες εγκυμονούν και κινδύνους.
Ο Πολύβιος δίνει την εντύπωση πως ενδιαφέρεται για την αντικειμενικότητα του
έργου του. Δίνει μεγάλη σημασία τόσο στη μελέτη των ιστορικών πηγών όσο και
στην άμεση γνώση της προσωπικότητας των ατόμων, της γεωγραφίας, της
κρατικής οργάνωσης κ.λ.π. Έτσι οι κρίσεις του αποκτούν αληθοφάνεια – ο ίδιος
επικαλείται την κοινή λογική. Το ιδανικό του είναι η πραγματική ιστορία, δηλ. Η
ιστορία της μελέτης και ερμηνείας των πολιτικών κυρίως γεγονότων. (134) Ο
Πολύβιος θεωρεί απαραίτητη την πολιτική και στρατιωτική εμπειρία για τη
συγγραφή ιστορίας. Στόχος του είναι η ωφέλεια του αναγνώστη και επικρίνει
τους εκπροσώπους της τραγικής ιστοριογραφίας που αποσκοπούν στη συγκίνηση.
Επίσης, καυτηριάζει την αναξιοπιστία του Τίμαιου.
Η διαφορά του με το Θουκυδίδη, έγκειται στο γεγονός πως ο Πολύβιος
αντιλαμβάνεται την ωφέλεια του πολίτη ως προσαρμογή στην ενοποιημένη,
παγκόσμια ιστορία και όχι ως βελτίωση της συμμετοχής του στα κοινά.
Στη θέση αυτή, αντανακλάται η νέα πολιτική πραγματικότητα που δεν αφήνει
περιθώρια στο άτομο να συμμετάσχει στα κοινά καθώς και χαρακτηριστικά της
ελληνιστικής φιλοσοφίας. Με αυτά τα δεδομένα, είναι κατανοητή η σημασία που
δίνει ο Πολύβιος στην Τύχη, ως παράγοντα των εξελίξεων.
Συνεχιστές του ήταν ο στωικός Ποσειδώνιος ο Ρόδιος και ο Στράβωνας. Αν και
χρησιμοποιήθηκε ως ιστορική πηγή κατά την αυτοκρατορική περίοδο, το έργο
του δεν έχει λογοτεχνικές αρετές. Το ύφος του είναι μονότονο και στεγνό με
αφαιρετικές τάσεις. Η γλώσσα του έχει αττικό χαρακτήρα, χωρίς όμως χάρη και
ευκαμψία. Έτσι ο Πολύβιος διαφοροποιείται από τους ιστορικούς της κλασικής
εποχής.
(135) ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ :Έζησε τον 1ο αι. π.Χ. στην Αίγυπτο και τη Ρώμη.
Μοναδικό του έργο είναι η ‘Βιβλιοθήκη’ μια παγκόσμια ιστορία που καλύπτει
μέχρι και την εκστρατεία του Καίσαρα στη Βρετανία (54 π.Χ.) και εκτείνεται σε
40 βιβλία. Ακολουθεί τη μέθοδο του συγχρονισμού, δηλ. Χρονολογεί τα γεγονότα
σε σχέση με άλλα, ήδη γνωστά. Σώζονται ολόκληρα τα βιβλία 1-5 και 11-20.
καλύπτουν από την εκστρατεία του Ξέρξη έως τους πολέμους των διαδόχων του
Αλέξανδρου. Από τα υπόλοιπα σώζονται αποσπάσματα.
Κάθε βιβλίο εισάγεται από προοίμιο, με γενικές κρίσεις για γεγονότα ή τους
στόχους του συγγραφέα. Τα πρώτα έξι βιβλία αποτελούν την ‘Αρχαιολογία’, δηλ.
Την προϊστορία των Ελλήνων και διάφορων λαών της Μεσογείου. Φαίνεται από το
έργο πως ο Διόδωρος είχε γενική φιλοσοφική παιδεία με εκλεκτικές τάσεις.
Υπάρχουν αρκετοί λόγοι, κυρίως όμως ο συγγραφέας συμπύκνωνε σε πλάγιο λόγο
τις πηγές του, χάριν της οικονομίας της σύνθεσης.
Το έργο του στηρίζεται σε μακρόχρονη έρευνα, προσωπικά ταξίδια του
συγγραφέα και μεγάλο αριθμό πηγών. Όμως, δε διακρίνεται από ιστορική σκέψη ή
μέθοδο. Ανάλογη με τις πηγές του είναι και η αξιοπιστία των πληροφοριών του.
Έχουν εντοπιστεί αντιφάσεις και γλωσσικές διαφορές. Συχνά όμως το σωζόμενο
υλικό του είναι πολύτιμο άλλωστε μετά το 1900 το έργο του επανεκτιμάται.
Υπήρξε ο πρώτος που έγραψε παγκόσμια ιστορία, είναι εξαιρετική η ενότητα της
σύνθεσής του και η σκέψη του είναι αρκετά ανεξάρτητη. Αν και αρκείται
συνήθως στη συμβατική παρουσίαση των γεγονότων, σε αρκετά σημεία φαίνεται
η επιφύλαξή του προς τη Ρώμη.
ΣΥΝΟΨΗ (136)
Η ιστοριογραφία δέχεται έντονη επίδραση από τη ρητορική (Θεόπομπος) με
κορύφωση την «τραγική» ιστοριογραφία του 3ου αι. (Δούρις, Φύλαρχος).
Εκτός από την πολιτική και στρατιωτική ιστορία, το αρχαιοδιφικό ενδιαφέρον για
την τοπική ιστορία, γίνονται προσπάθειες καταγραφής της παγκόσμιας ιστορίας.
Εγκαινιαστής της είναι ο Έφορος και αργότερα ο Διόδωρος που περιλαμβάνει και
τη ρωμαϊκή ιστορία. Η παρουσία της Ρώμης έχει αντίκτυπο στην ιστοριογραφία.
Ο Πολύβιος είναι ο πρώτος έλληνας ιστορικός μετά την κατάκτηση, με θετική
στάση απέναντί της. Αποδίδει την άνοδό της στο πολιτικό της σύστημα. Διεξάγει
πρωτογενή έρευνα με στόχο την αντικειμενικότητα, ώστε να ωφεληθεί ο
αναγνώστης.
Ο Διόδωρος στηρίζεται σε πολυάριθμες γραπτές πηγές, άνισες ως προς την
αξιοπιστία και τη φιλοσοφική τους τάση. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 – ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Πρόκειται για την περίοδο όπου η Ρώμη κυριαρχεί στον τότε κόσμο, ασκώντας εξουσία με βάση το αυτοκρατορικό σύστημα. Η περίοδος ξεκινά με τη ναυμαχία στο Άκτιο και περατώνεται – συμβατικά – με τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη. Τα γεγονότα της εποχής αυτής διαδραματίζονται και έξω από αυτά τα όρια. Οι δύο πρώτοι μεταχριστιανικοί αιώνες είναι οι
αντιπροσωπευτικότεροι της πνευματικής παραγωγής – λιγότερο ο τρίτος. Αυτό εν μέρει οφείλεται στην –τεχνητή έστω – ειρήνη που επακολούθησε τη βασιλεία του Αυγούστου, η λεγόμενη pax romana – ρωμαϊκή ειρήνη. (152) Η λογοτεχνική παραγωγή βασίζεται στην παιδεία και αναπτύσσεται ως προς τη φιλοσοφία και τη ρητορική. Ο συνδυασμός φιλοσοφίας και ρητορικής στο πνεύμα και την παιδεία της εποχής, εξηγεί για το χαρακτηρισμό της περιόδου ως «Δεύτερη Σοφιστική».
(153) ΠΑΙΔΕΙΑ Η εξουσία της Ρώμης ασκείται σε ένα σύνολο λαών και εθνοτήτων με πολιτιστικές και γλωσσικές διαφορές, οπότε, όποιο στοιχείο μπορεί να διευκολύνει την άσκηση αυτής της εξουσίας, ενισχύεται από τη διοίκηση. Ένα τέτοιο στοιχείο είναι η ελληνική παιδεία. Ο ελληνικός πολιτισμός αποτελούσε ήδη συνεκτικό ιστό των περισσότερων εδαφών που κατελήφθησαν από τους Ρωμαίους. Άλλωστε, οι εύποροι στους οποίους στηριζόταν η ρωμαϊκή διοίκηση για την κατά τόπους εξουσία της ανήκαν στην τάξη εκείνη που βάσιζε τη μόρφωσή της στην ελληνική γλώσσα και πολιτισμό. Έτσι, η διάδοση της παιδείας αυτής, εξυπηρετούσε τους σκοπούς της Ρώμης και εξασφάλιζε με νέα ελληνόφωνη πολιτιστική δημιουργία, σύμφωνη με τη δεδομένη εποχή. Η παιδεία των αυτοκρατορικών χρόνων βασίζεται και εμμένει στην ελληνική κλασική εποχή. Φαίνεται να προσπαθεί να αντιτάξει στην ‘ποσότητα’ της Ρώμης την ποιότητα της κλασικής εποχής. Η επίμονη αυτή τάση ονομάστηκε ‘κλασικισμός’ και εκτός από τα θετικά (διάσωση της παράδοσης, διάσωση έργων, επιβίωση του ελληνικού πνεύματος), έχουμε και αρνητικά (έλλειψη πρωτοτυπίας, περιορισμένη φαντασία, εμμονή στο παρελθόν, απόσταση από το παρόν). Η παιδεία των αυτοκρατορικών χρόνων χρησιμοποιεί δύο εργαλεία : τη φιλοσοφική σκέψη και τη ρητορική.
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ (154) Η φιλοσοφική σκέψη έχει μελετηθεί και συστηματοποιηθεί, ενώ τα κύρια ρεύματα έχουν διαμορφωθεί. Με την Ακαδημία συνεχίζεται η Πλατωνική παράδοση, ενώ με τον Περίπατο, η αριστοτελική. Εμφανίζονται οι Στωικοί, οι Επικούρειοι και οι Κυνικοί και συνεχίζεται ο σκεπτικισμός, τάση που αμφισβητεί την πρόσβαση στη γνώση με συνέπεια την αμφισβήτηση της δογματικής αποκρυστάλλωσης. Πρέπει επίσης να αναφέρουμε και τον εκλεκτικισμό, που επιχειρεί να υιοθετήσει απόψεις από όλα τα ρεύματα. Η ρητορική διχάζεται : από τη μια υπάρχει ο ‘ασιανισμός’, περίτεχνος ρητορικός λόγος φορτωμένος σχήματα. Επιζητεί το φραστικό εντυπωσιασμό και ονομάστηκε έτσι από τις ρητορικές σχολές της Μ. Ασίας. Από την άλλη έχουμε τον ‘αττικισμό’, με λιτότερο ύφος, και επιδιώκει την καθαρότητα και τη σαφήνεια στο λόγο της πρώιμης αττικής ρητορείας. Ο αττικισμός υιοθετείται από τους επιφανέστερους εκπρόσωπους και φαίνεται να εκφράζει το πνεύμα της εποχής. Ολόκληρη η λογοτεχνία επηρεάζεται από αυτά τα δύο ρεύματα, λόγω του ότι η παιδεία ήταν διαποτισμένη και από τη φιλοσοφία και από τη ρητορική. Πολλά από τα έργα των πνευματικών ανθρώπων είναι καλά επεξεργασμένα προγυμνάσματα (άσκηση ρητορικής – φιλοσοφικής τέχνης). Πολλά δημιουργήματα επίσης, έχουν κυρίως διδακτικό ή παιδαγωγικό χαρακτήρα.
(155) ‘Δεύτερη Σοφιστική’ και ‘Σοφιστές’ Ο όρος Δεύτερη Σοφιστική οφείλεται στο Φιλόστρατο Β’ που τον χρησιμοποίησε για να δηλώσει τις νέες τάσεις της ρητορικής (από τον Αισχίνη και μετά), σε σχέση με την παλαιότερη του Γοργίας. Ο όρος διατηρήθηκε για να περιγράψει τα έργα τέχνης και λόγου από τον 1ο έως τον 3ο αι. με ακμή στο 2ο. Ο ‘σοφιστής’ είναι ο άνθρωπος που διδάσκει το ελληνικό παιδευτικό ιδεώδες, ακολουθώντας κάποιο φιλοσοφικό ρεύμα και κάνοντας χρήση της ρητορικής πειθούς. Το ιδεώδες αυτό λειτουργεί σε μια εποχή όπου ο ελληνικός πολιτισμός δεν έχει εξουσία, είναι όμως συνεκτικός της ρωμαϊκής διοίκησης, ωφελώντας την ελληνόφωνη πνευματική παραγωγή και επισφραγίζοντας τη ρωμαϊκή ειρήνη. Οι σοφιστές των αυτοκρατορικών χρόνων προάγουν όχι μόνο την παιδεία, αλλά
και τον εαυτό τους. Ταυτόχρονα όμως, ενισχύουν την έμμεση ενίσχυση της ρωμαϊκής διοίκησης αλλά και την άμεση διευκόλυνση της ελληνόφωνης πνευματικής παραγωγής.
ΣΥΝΟΨΗ (156)Αυτοκρατορικοί χρόνοι : η περίοδος όπου η Ρώμη διοικείται και διοικεί σύμφωνα με το αυτοκρατορικό σύστημα. (31 π.Χ. – 330 μ.Χ.). Η παιδεία αυτής της περιόδου βασίζεται στον ελληνικό πολιτισμό της κλασσικής εποχής, χρησιμοποιώντας τη φιλοσοφική και τη ρητορική. Η φιλοσοφία εκπροσωπείται από την παλαιότερη Ακαδημία και τον Περίπατο και από τους νεώτερους Στωικούς, Επικούρειους, Κυνικούς και Σκεπτικούς. Η ρητορική διχάζεται στην ασιανισμό με το περίτεχνο ύφος του φραστικού εντυπωσιασμού και τον αττικισμό, με λιτότερο ύφος, που επιζητεί την καθαρότητα του αττικού λόγου. Για τη λογοτεχνία, η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται ως «Δεύτερη Σοφιστική», όρο του Φιλόστρατου Β’ για τις νέες τάσεις της ρητορικής, που χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τη λογοτεχνική παραγωγή της περιόδου, με έμφαση στο 2ο αι. μ.Χ. Για την εποχή εκείνη, ‘σοφιστής’ είναι ο άνθρωπος που με τη διδασκαλίας του προβάλλει το ελληνικό εκπαιδευτικό ιδεώδες, συνήθως κάτω από ένα φιλοσοφικό ρεύμα βασιζόμενος στην πειθώ της ρητορικής. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 – ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ(180) Προσδιορισμός του είδουςΟ όρος ‘μυθιστόρημα’ δεν είναι αρχαιοελληνικός, αλλά δεν πρόκειται για ζήτημα ορολογίας αλλά χαρακτηριστικών. Αυτό θα δούμε και εδώ. Το μυθιστόρημα είναι μια αφήγηση. Αναπαριστά σειρά γεγονότων με λογική σύνδεση. Για να θεωρείται κάποια αφήγηση ως μυθιστόρημα πρέπει να είναι : Α) σε πεζό λόγο Β) εκτεταμένη Γ) πλασματική Δ) αληθοφανήςΤα δυο πρώτα κριτήρια αφορούν τη μορφή και τα επόμενα το περιεχόμενο. Η αφήγηση είναι πλασματική όταν οι υπόθεση και οι χαρακτήρες έχουν επινοηθεί έστω στο μεγαλύτερο μέρος τους ακόμη κι αν εμπλέκονται πραγματικά πρόσωπα και γεγονότα. (Κικέρων : αληθοφανής αφήγηση είναι αυτή που περιγράφει κάτι που δε συνέβη, θα μπορούσε όμως να έχει συμβεί). Σε αντίθεση με τη μυθιστορία όπου το ανθρώπινο και το μεταφυσικό μπλέκονται, το μυθιστόρημα βρίσκεται πιο κοντά στην πραγματικότητα χωρίς να προβάλλει το κοινό και το τετριμμένο. Αντίθετα, ασχολείται με το ασυνήθιστο και το εξαιρετικό. Οι αρχές του είδους εντοπίζονται στα τέλη της ελληνιστικής εποχής. Το πρώτο δείγμα το ‘Μυθιστόρημα του Νίνου’ σώζεται σε πάπυρο και γράφτηκε γύρω στο 100 π.Χ. Όλα τα έργα έχουν κοινό καμβά : δύο νέοι, αριστοκράτες και πανέμορφοι ερωτεύονται κεραυνοβόλα. Πριν ή μετά το γάμο αντιμετωπίζουν κινδύνους. Σταθερά μοτίβα είναι ο θάνατος και η νεκρανάστασή τους, πάντα μέσα από ορθολογική εξήγηση καθώς και διάφορες δοκιμασίες. (181) Υποχρεωτικό είναι το αίσιο τέλος, όπου χάρη στο ψυχικό τους σθένος και τη βοήθεια κάποιας θεότητας, οι δύο νέοι θα ζήσουν καλά. Η δράση μπορεί να τοποθετείται σε κάποιο εξωτικό χώρο ή απόμακρο χρόνο, το σκηνικό όμως είναι ρεαλιστικό. Οι χαρακτήρες, αν και στερεοτυπικοί, είναι κανονικοί άνθρωποι, με φυσιολογικά αισθήματα (έρωτα και φόβο).
Τα Έργα και η Τυπολογία τους Τα σωζόμενα μυθιστορήματα είναι τα ακόλουθα : -Χαρίτων ο Αφροδισιεύς : Χαιρέας και Καλλιρρόη -Ξενοφών ο Εφέσιος : Εφεσιακά -Αχιλλεύς Τάτιος : Λευκίππη και Κλειτοφών -Λόγγος : Δάφνις και Χλόη -Ηλιόδωρος : Αιθιοπικά Τα τρία τελευταία εντάσσονται στο κλίμα της «Δεύτερης Σοφιστικής» και ονομάζονται ‘σοφιστικά’. Η ρητορικότητα αποτελεί χαρακτηριστικό του είδους όπως και (182) η απλότητα ύφους που δε σημαίνει κατ’ ανάγκην αφέλεια.
Ελληνικό μυθιστόρημα : χαρακτηρίζεται σοβαρό, εξειδανικευτικό. Ρωμαϊκό μυθιστόρημα : χαρακτηρίζεται κωμικό, ρεαλιστικό.Οι διαφορές αυτές βέβαια, δεν είναι απόλυτες. Στοιχεία από το ένα μπορούν να βρεθούν στο άλλο είδος.
Θέμα και Παραλλαγές Είδαμε παραπάνω πως η ίδια υπόθεση, οι ίδιοι χαρακτήρες και το ίδιο τέλος επαναλαμβάνονται στα έργα. Αυτό δε σημαίνει αναγκαστικά έλλειψη φαντασίας και πρωτοτυπίας. Συνήθως έχουμε ένα λογοτεχνικό παιχνίδι με συγκεκριμένους όρους και υλικά, με ανοιχτές όμως τις δυνατότητες δόμησης. Το κεντρικό σημείο είναι η έκπληξη. Κάτι τετριμμένο μπορεί να χρησιμοποιηθεί με απρόσμενο τρόπο, τα ίδια γεγονότα να συνδεθούν με διαφορετική λογική. Μια ιστορία μπορούμε να την παρακολουθήσουμε από διαφορετικές οπτικές γωνίες. (183) π.χ. Το κεντρικότερο αρχαιοελληνικό μοτίβο του μυθιστορήματος είναι η σωφροσύνη. Ως λέξη έχει πολλές σημασίες : για τις άγαμες κόρες σημαίνει παρθενία. Για τις παντρεμένες σημαίνει πίστη. (Εφεσιακά, Χαιρέας και Καλλιρρόη)Τα Αιθιοπικά του Ηλιόδωρου χαρακτηρίζονται από αφηγηματική περιπλοκότητα. Δε γνωρίζουμε τη φάση της ιστορίας ούτε την κατεύθυνσή της. Καθώς η ανάγνωση τίθεται ως αίνιγμα, η ιστορία δε μετράει τόσο όσο η παρουσίασή της (υπόθεση στη σελ. 184) Στον Αχιλλέα τον Τάτιο έχει δοθεί ο χαρακτηρισμός ‘ο Ευριπίδης του μυθιστορήματος’. Ο Τάτιος κρατά μια ειρωνική απόσταση από τις συμβάσεις. Ο Λόγγος μας μεταφέρει στην εξιδανικευμένη, προπολιτισμική φύση του Ποιμενικού Ειδυλλίου. (185) (υπόθεση του Δάφνις και Χλόη)
(186) Κοινωνιολογία του Μυθιστορήματος Με μια ασαφή ρήση, ο B.E. Perry έδωσε τέλος στην έρευνα για την καταγωγή του μυθιστορήματος. Απλούστατα, δε γνωρίζουμε. Το θέμα που τίθεται, είναι σε τι είδους κοινωνία εμφανίζεται, ποιες είναι οι πολιτισμικές προϋποθέσεις του και ποιο το αναγνωστικό κοινό του. Το αρχαίο ελληνικό μυθιστόρημα προβάλλει έναν κόσμο χωρίς τραγικό βάθος. Οι δοκιμασίες είναι πρελούδια της ευδαιμονίας. Ο γενικός τόνος είναι αισθηματολογικός. Κατά τον Perry τα πρώτα μυθιστορήματα γράφτηκαν από αφελείς για κοινό χωρίς ιδιαίτερες απαιτήσεις. Ο B.P. Reardon το θεωρεί λαϊκό είδος που εμφανίστηκε στην εκλεπτυσμένη Αλεξάνδρεια και αντιπροσωπεύει το μύθο της ελληνιστικής εποχής. Με την κατάλυση της πόλης – κράτους το άτομο χάνει το ενδιαφέρον του για τα κοινά και στρέφεται στον ιδιωτικό του κόσμο. Το ταξίδι και ο έρωτας που απαντώνται κατά κόρον στα έργα, εκφράζουν τη μοναξιά και την ιδιωτική αναζήτηση της ευτυχίας μέσω ενός άλλου προσώπου αντίστοιχα. Ο Bowie λεει πως τα μυθιστορήματα γράφτηκαν ως ελαφρύ ανάγνωσμα. Οι συγγραφείς χρησιμοποιούν διάφορες τεχνικές – παράθεση, υπαινιγμό, μίμηση, παρωδία – που προϋποθέτουν βασική παιδεία από τους αναγνώστες τους. Δεν μπορούμε όμως να αποκλείσουμε την εκδοχή πως κάποιοι τα διάβαζαν για την απόλαυση της υπόθεσης και όχι για τη λογιότητά τους. (Π.χ. το Όνομα του Ρόδου).
(188 – 194 ) Υποθέσεις των έργων : Χαιρέας και Καλλιρρόη, Λευκίππη και Κλειτοφών.
(195) ΣΥΝΟΨΗΓενικά χαρακτηριστικά του αρχαίου ελληνικού μυθιστορήματος : εκτεταμένες αφηγήσεις σε πεζό λόγο, με αληθοφανή χαρακτήρα. Η υπόθεση είναι πλασματική με στερεότυπο σχήμα : ένωση – χωρισμός – επανένωση ενός ζεύγους. Η χρήση της ίδιας υπόθεσης φανερώνει λογοτεχνικό παιχνίδι με συγκεκριμένους όρους αλλά ανοιχτούς όλους τους πιθανούς συνδυασμούς. Σύμφωνα με ορισμένους, το είδος απευθύνεται σε ‘πτωχούς τω πνεύματι’ πρόσφατα όμως ανακαλύφθηκε η λόγια διάστασή του.
(200) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 - ΛΟΥΚΙΑΝΟΣΒίος Υπάρχει αβεβαιότητα ως προς τη ζωή του καθώς οι λίγες πληροφορίες που έχουμε προέρχονται από τον ίδιο, καθώς οι σύγχρονοί του δεν τον αναφέρουν. Γέννημα της εποχής του, έλαβε παιδεία που σε συνδυασμό με τη φαντασία και το πνεύμα του, ψυχαγωγεί και σατυρίζει την κοινωνία της εποχής του. Η δημιουργία του σατυρικού διαλόγου κατά τα ώριμα χρόνια του, εξυπηρέτησε τον ίδιο αλλά επηρέασε και την ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Προσφέρει γέλιο με σοβαρό ύφος κι αστειεύεται για σοβαρά πράγματα = σπουδογέλοιος. Μελέτησε και μιμήθηκε τους παλαιότερους μεγάλους συγγραφείς και τους ξεπέρασε. Γεννήθηκε στη Σαμόσατα της Κομμαγηνής, στη Συρία. -(201) Ενύπνιον : εκφωνήθηκε σε συμπατριώτες του και μιλάει με υπερηφάνεια και ικανοποίηση για τη δημιουργική πορεία του. Οι γονείς του καθώς δεν ήταν εύποροι, τον έστειλαν να μαθητεύσει σε ένα θείο του μαρμαρογλύπτη. Τα παράτησε όμως και είδε όνειρο όπου τον καλούσαν η Γλυπτική και η Παιδεία. Ακολούθησε τη δεύτερη. -Δις κατηγορούμενος : ο Λουκιανός κατηγορείται από τη Ρητορική γιατί την εγκατέλειψε και από το Διάλογο τον οποίο προσέβαλλε. (δες υπόθεση). Ο Λουκιανός στάθηκε μετρημένος αττικιστής (202) και αξιοποίησε τη μελέτη του παρελθόντος. - Ρητόρων Διδάσκαλος : αναφέρεται στη ρητορική της εποχής του και σατιρίζει όσους χρησιμοποιούν εξεζητημένα αττικιστικά ευρήματα και εντυπωσιακές λέξεις καθώς και τον υπεραττικισμό. Σε κάποια έργα του, ο Λουκιανός μιλάει για τη δημιουργία του σατιρικού διαλόγου και να πει την αλήθεια με διασκεδαστικό τρόπο. Χρησιμοποιεί το διάλογο για να πετύχει το τερπνό με το χρήσιμο. Χρησιμοποίησε επίσης στοιχεία και από άλλα είδη όπως το σκώμμα, το πείραγμα, τον κυνικό τρόπο. (203) Η ενασχόλησή του με αυτά τα είδη, υπηρέτησε την καθημερινότητα. Παραμέρισε τη λειτουργία των λογοτεχνικών ειδών και με την αισθητική του ξεπέρασε τη μίμηση, πετυχαίνοντας τη δημιουργική πρωτοτυπία. Ταξίδεψε πολύ, μίλησε σε διάφορα ακροατήρια και κέρδισε χρήματα και δόξα. Στα σαράντα του έφερε την οικογένειά του στην Αθήνα όπου και παρέμεινε μέχρι τη στιγμή που δέχθηκε μια κυβερνητική θέση στην Αίγυπτο. Για αυτή τη θέση έγραψε την Απολογία, καθώς νωρίτερα είχε κατηγορήσει τους έμμισθους.
(204) Το Έργο του Θεωρείται πως έχει γράψει 86 έργα από τα οποία πάνω από εβδομήντα θεωρήθηκαν γνήσια. Δύσκολη είναι η χρονολόγησή του καθώς λείπουν οι χρονικές αποδείξεις από το έργο του. Επίσης το έργο του δεν κατατάσσεται εύκολα λόγω της ποικιλίας του περιεχομένου του. Διακρίνουμε δύο περιόδους : -την περίοδο της νεότητας, όπου κυριαρχεί η ρητορική. Τα περισσότερα έργα της είναι ρητορικές ασκήσεις. -την περίοδο της ωριμότητας, όπου κυριαρχεί η σάτιρα Έγραψε επίσης προλαλιές, μάλλον κατά το τέλος της ζωής του. (205) τα πιο αξιόλογα έργα του όμως, είναι σε διαλογική μορφή : -Θεών διάλογοι : εικοσιπέντε, όπου δύο θεοί συνομιλούν για τους έρωτές τους με πρωταγωνιστή το Δία. -Ενάλιοι διάλογοι : δεκαπέντε, με πρωταγωνιστή τον Ποσειδώνα -Εταιρικοί διάλογοι : δεκαπέντε, όπου συνομιλούν κοινοί θνητοί. Εταίρες εκμυστηρεύονται φόβους και καημούς -Μενίππειοι διάλογοι : γράφτηκαν στην ακμή του Λουκιανού. Είναι εύστροφοι με δηκτική σάτιρα. Κυριαρχούν θέματα κυνικής φιλοσοφίας. Ιδιαίτερο γνώρισμά τους το ανακάτεμα πεζού λόγου με στίχους. (207) Ο Λουκιανός έγραψε και έργα με μορφή πλατωνικού διαλόγου. Συνήθως εμφανίζεται ο ίδιος ως συζητητής. Επίσης, έχουμε έργα με μορφή επιστολής.(Πως δει την ιστορίαν συγγράφειν, Περί της Περεγρίνου τελευτής, κ.α.) άλλα έργα του είναι το Δημώνακτος Βίος, τα Αληθή διηγήματα, επιγράμματα και κάποια ποιητικά έργα, με αμφιβολία.
(209) Ο Λουκιανός και οι Νεότεροι Μελετητές Η κριτική ασχολήθηκε αρκετά με τη σχέση του Λουκιανού με το παρελθόν. Ο R. Helm υποστήριξε πως ο Λουκιανός μιμήθηκε το Μένιππο σε αρκετούς από τους σατιρικούς του διαλόγους, λόγω της μίξης πεζού λόγου και στίχου, μυθολογικές αναφορές και κυνικά στοιχεία. Η B Mc Carthy αντιτάχθηκε σε αυτό με τις έρευνές της. Ο J. Bompaire συνδέει το Λουκιανό με τη ρητορία. Κάθε μελετητής πάντως έχει κι άλλη άποψη για το Λουκιανό (κι εκείνος δεν κοιμάται τα βράδυα....)
(210) ΣΥΝΟΨΗΟ Λουκιανός είχε μια σημαντική πορεία. Δημιούργησε το σατιρικό διάλογο με τα στοιχεία του σοβαρού και του αστείου. Έγραψε πολλά έργα ενώ δύσκολη είναι η χρονολόγηση και ταξινόμησή του.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 Η Βιογραφία Ως Είδος
(227) Το είδος αυτό εκτιμάται ιδιαίτερα στην αυτοκρατορική εποχή, ίσως λόγω
και των σημαντικών συγγραφέων που την εκπροσωπούν. Προϋπήρχε βέβαια
αυτής της εποχής, αλλά οι αρχές της είναι απροσδιόριστες. Πιθανά έχει
καλλιεργηθεί μαζί με το έπος, ενώ τόσο η ρητορική, όσο και η ιστοριογραφία του
5ου και του 4ου αι. περιέχουν στοιχεία της βιογραφίας. Τέτοια στοιχεία είναι τα
εγκώμια ή οι παρουσιάσεις ιστορικών προσώπων, στα οποία φαίνεται ένας
προσανατολισμός προς την ιστορική βιογραφία.
Για τη φιλοσοφική β. (βίος προσώπων που συνδέονται με τη φιλοσοφική σκέψη), η
αρχή έγινε με μελέτες που περιείχαν βιογραφικά στοιχεία ποιητών και
φιλοσόφων, ενώ η βάση τέθηκε από τον Αριστόξενο τον Ταραντίνο, που έγραψε
και βίους φιλοσόφων. Η β. ιστορικών προσώπων, ίσως ενισχύθηκε από την
περιπατητική διδασκαλία, που θεωρεί πως οι ηθικές ιδιότητες όχι μόνο
δηλώνονται, αλλά και γεννιούνται ως τρόπος συμπεριφοράς με τις πράξεις των
ανθρώπων. Αντιπροσωπευτικοί σταθμοί της β. μετά τον 3ο αι. θεωρούνται οι
εξής :
-Αντίγονος – Κάρυστος : Βίοι σύγχρονών του φιλοσόφων
-Έρμιππος – Σμύρνη : έγραψε για φιλόσοφους και ανθρώπους των γραμμάτων
-Σωτίων – Αλεξάνδρεια : Διαδοχή φιλοσόφων
-Απολλόδωρος – Αθήνα : Χρονικά
-Αλέξανδρος ο Πολυΐστωρ : Διαδοχαί φιλοσόφων
-Δημήτριος – Μαγνησία : Ομώνυμοι
-Διοκλής – Μαγνησία : Διαδρομή των Φιλοσόφων
-Παμφίλη : Ιστορικά υπομνήματα
-Πλούταρχος : Βίοι Παράλληλοι
-Φαβορίνος : Παντοτινή Ιστορία / Απομνημονεύματα
-Φιλόστρατος : Βίοι Σοφιστών
-Διογένης Λαέρτιος : έγραψε ‘βίους’ και ‘γνώμες’ όσων ευδοκίμησαν στη
φιλοσοφία, σε 10 βιβλία. Επιχείρησε μια προσωπογραφική κατάταξη της ιστορίας
της φιλοσοφίας από τις απαρχές της μέχρι την εποχή του. Ως βάση
χρησιμοποίησε τα φιλοσοφικά δόγματα και τη διαδοχή των φιλοσόφων που τα
εκπροσωπούν. Στα αρνητικά του έργου είναι το ανεκδοτολογικό υλικό και η άνιση
χρήση των πηγών. Διασώζει όμως πληροφορίες για το έργο πολλών αρχαίων
στοχαστών.
Από τους άλλους δε σώζονται σπουδαία πράγματα, με εξαίρεση τον Πλούταρχο
και το Φιλόστρατο.
(229) Πλούταρχος
Γεννήθηκε στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας κι εκτός από κάποια εκπαιδευτικά
ταξίδια, έζησε εκεί άνετα, με καλή οικογένεια και σημαντικούς φίλους. Το πνεύμα
του και η φιλία του με ρωμαίους πολιτικούς, του χάρισαν τιμητικές αποστολές
και το αξίωμα του ιερέα στους Δελφούς. Σώζεται μεγάλο μέρος του έργου του
καθώς και μερικά αμφίβολης γνησιότητας. Ένας κατάλογος με 227 τίτλους (ο
κατάλογος του Λαμπρία) που αποδίδεται ψευδώς σε γιο του Πλούταρχου, έχει μεν
ατέλειες και σφάλματα, δίνει όμως πολύτιμες πληροφορίες για το έργο του, που
είναι ευρύ και χωρίζεται σε δύο ομάδες :
-Τα Ηθικά : ηθικοφιλοσοφικά θέματα σε μορφή διαλόγου
-Βίοι Παράλληλοι : Βιογραφίες, πολύτιμο και αντιπροσωπευτικό δείγμα του είδους
Αν και τα Ηθικά πληρούσαν τις προϋποθέσεις, είναι οι Βίοι που χάρισαν στον
Πλούταρχο τη δημοτικότητά του. Πρόκειται για βιογραφίες σημαντικών Ελλήνων
και Ρωμαίων σε ζεύγη, με κριτήρια κάποια κοινά στοιχεία τους. Η σύγκρισις
προϋπάρχει στην εκπαιδευτική παράδοση των ρητόρων και η αντιστοίχηση ενός
έλληνα και ενός ρωμαίου που έκανε ο Πλούταρχος, είχε θετικό αποτέλεσμα.
Ενίσχυε την ανάμνηση του ελληνικού πολιτισμού και (230) προσέθετε ένα λαμπρό
ελληνικό προηγούμενο σε κάθε νεότερο ρωμαϊκό επίτευγμα, αφαιρώντας έτσι την
πρωτοτυπία και κάτι από τη λάμψη του. Η σύγκριση αυτού του είδους σώζεται
μόνο στο δικό του έργο. Δεν είναι επινόηση, αλλά επιλογή του. Πιθανά έγραψε
μεμονωμένες βιογραφίες στην αρχή – σώζονται τέσσερις. Η συγγραφή
βιογραφιών του ζητήθηκε αρχικά από άλλους, εκεί όμως ανακάλυψε τη δική του
κλίση, πιθανόν για να αποδείξει τις ηθικές ιδιότητες των ανθρώπινων πράξεων.
Οι αναζητήσεις αυτές διαφαίνονται και στα δύο έργα. Αυτή η ηθική απεικόνιση
είναι μια ειδοποιός διαφορά μεταξύ βιογραφίας και ιστορικής συγγραφής κατά
τον ίδιο.
Σώζονται 22 ζεύγη, το ένα διπλό. Προσθέτοντας και τις τέσσερις μονές, έχουμε
50 βιογραφίες και κάποιες άλλες σε πληροφορίες.
(231) Η χρονολόγηση των Βίων είναι επίσης ένα θέμα. Θεωρείται πως οι Βίοι
γράφτηκαν τη δεύτερη περίοδο, αφού είχε ήδη γραφεί ένα μεγάλο μέρος των
Ηθικών. Δεν αποκλείεται όμως να εργαζόταν σε περισσότερες από μια βιογραφίες
ταυτόχρονα. Στη χειρόγραφη παράδοση, κάποιες τοποθετούνται διμερώς, με τη
χρονολογική σειρά των ανθρώπων που βιογραφούνται. Άλλες ακολουθούν
τριμερή κατάταξη με βάση τους τόπους καταγωγής. Τέλος, υπάρχει και η
τριμερής κατάταξη, σύμφωνα με τους εκδότες και τις χρονολογίες των Ρωμαίων.
Η κατάταξη με βάση τη χρονολογική σειρά των Ελλήνων φαίνεται η παλαιότερη,
αλλά ούτε αυτή προκύπτει από επιλογή του συγγραφέα. (βλέπε πίνακα).
(232) Η Δομή των Βίων
- Θησέας – Ρωμύλος : στην αρχή της εξιστόρησης παραθέτει κοινά
χαρακτηριστικά της ζωής των δύο ανδρών, έστω κι αν αυτά είναι τεχνικά ή
οφείλονται σε συμπτώσεις. Σ’ αυτήν την περίπτωση, και οι δύο θεωρούνται
ιδρυτές πόλεων (Αθήνα και Ρώμη) και άρπαγες γυναικών. Τα κοινά αυτά
συνοψίζονται, εμπλουτίζονται και αξιοποιούνται στο τέλος με τη μορφή
σύγκρισης μεταξύ των δύο.
- Σόλων – Ποπλικόλας : Και οι δύο πολιτικοί άνδρες. Ο Σόλων εμφανίζεται
επιτυχημένος στην αρχή της πορείας του και λιγότερο στο τέλος της, ενώ ο
Ποπλικόλας αποδίδεται ευτυχέστερος στην τελική εφαρμογή των ρυθμίσεών
του.
Η σύγκρισις λείπει σε κάποια ζεύγη, ίσως όχι τυχαία, καθώς σήμερα δε μπορούμε
να αντιληφθούμε άμεση αντιστοιχία μεταξύ των δύο.
- Αριστείδης και Κάτων : Ιδιαίτερα συγκρίσιμο ζεύγος, καθώς και οι δύο είχαν
υψηλές πολεμικές, πολιτικές και ηθικές επιδόσεις.
- Κίμωνας – Λούκουλλος : τους αποδίδονται προσωπογραφικές διαφορές (233)
αλλά κοινοί χειρισμοί καταστάσεων.
Βίοι και Ηθικά Κριτήρια
-Περικλής – Φάβιος Μάξιμος: ο παραλληλισμός τους αρχικά ξενίζει. Όμως ο
Πλούταρχος αναφέρεται στην κοινή ηθική και την ικανότητά τους να ξεπερνούν
τα εμπόδια που βάζουν οι γύρω τους, ωφελώντας τελικά την πατρίδα τους.
Επίσης ο Πλούταρχος περιλαμβάνει ανεκδοτολογικά στοιχεία, συνηθισμένα στις
βιογραφίες.
-Νικίας – Μάρκος Κράσος : ο βιογράφος εκθέτει πρώτα έναν ιστορικό
παραλληλισμό. Τη Σικελική εκστρατεία για το Νικία, τον πόλεμο με τους Πάρθους
για το Μάρκο. Σ’ αυτό το πλαίσιο σύγκρισις αναφέρονται και άλλα κοινά, όπως ο
πλούτος (συχνό θέμα στον Πλούταρχο).
-Γάϊος Μάρκος Κοριολανός – Αλκιβιάδης : από τις πιο ασύμβατες. Δύσκολα
εντοπίζει κανείς σε άλλον την ιδιοφυΐα και τη γοητεία του Αλκιβιάδη. Η σύγκριση
μεταξύ τους διαπιστώνει κυρίως διαφορές, με μόνο κοινό μια ιδιότυπη
περηφάνια, που οδηγεί τον Κοριολανό σε αντιδημοτική συμπεριφορά και τον
Αλκιβιάδη στην επιδίωξη υπέρμετρης δημοτικότητας.
(234) Άλλα Κριτήρια
- Δημοσθένης – Κικέρων : επιτυχημένη και πειστική αναλογία του μεγάλου
αττικού ρήτορα με το σπουδαίο ρωμαίο ρήτορα. Αδικούνται λίγο και οι δυό, ο
Δημοσθένης ως προς το πάθος του, και ο Κικέρων ως προς το φιλοσοφικό
στοχασμό του.
- Φωκίων – Κάτων : λείπει η σύγκρισις. Η ζωή τους δε δικαιολογεί παραλληλισμό.
Είναι η θετική δράση και η ηθική στάση τους που είναι κοινή.
- Δίων – Βρούτος : συνδέονται από την κοινή φιλοσοφική παιδεία τους και τη
σημασία της στη ζωή τους. Επίσης, κοινός είναι ο απόλυτος πολιτικός και
στρατιωτικός τους χαρακτήρας, σε συνδυασμό με την ταραγμένη εποχή που
έζησαν.
- Τιμολέων – Αιμίλιος Παύλος : Ο πρώτος αγωνίστηκε κατά των Καρχηδονίων και
των τυράννων της Σικελίας. Ο δεύτερος κατά των Μακεδόνων. Το ηθικό μέρος
των βιογραφούμενων φαίνεται να δυσκολεύει τον Πλούταρχο (αδελφοκτονία του
Τιμολέοντα).
- Σερτόριος – Ευμένης : πολέμησαν ως επικεφαλής αλλόφυλων στρατών. Όμως ο
Σερτόριος πολεμούσε για να βρει ειρήνη και ηρεμία, ενώ ο Ευμένης από αγάπη
για τον πόλεμο.
- Φιλοποίμην – Τίτος Φλαμίνιος : ο Φλαμίνιος ωφέλησε με τη δράση του τους
Έλληνες (στοιχείο ελληνοκεντρισμού). Ο Φιλοποίμην θεωρήθηκε όμως πιο
προικισμένος.
- Πελοπίδας – Μάρκελλος : ο πρώτος νίκησε τους πανίσχυρους Λακεδαιμόνιους, ο
δεύτερος τον έως τότε ανίκητο Αννίβα. Εδώ ο Πλούταρχος αναφέρει και τις
ιστορικές του πηγές (235) κάτι που συχνά υποτιμήθηκε στους Βίους.
Μεμονωμένοι Βίοι :
-Άρατος : υπογραμμίζεται η πολιτική και στρατιωτική του δραστηριότητα, η
σημασία της Αχαϊκής Συμπολιτείας και η ηθική πλευρά της προσωπικότητάς του.
-Αρταξέρξης : πέρα από τη ζωή του, που σχετίστηκε με σημαντικές στιγμές της
ελληνικής ιστορίας, δίνεται η εικόνα της περσικής αυλής. (ακολουθεί
απόσπασμα). Το ανεκδοτολογικό υλικό που αναφέρεται, βρίσκεται στο περιθώριο
της ιστορικής έρευνας, είναι όμως αληθινό.
-(236) Άγης – Κλεομένης / Γάιος και Τιβέριος Γράκχος : και τα δύο ζεύγη
επέβαλλαν μεταρρυθμίσεις, οι μεν στη Σπάρτη, οι δε στη Ρώμη. Η τετραμερής
αυτή αφήγηση, θεωρείται από τις πιο ενδιαφέρουσες. Η σύγκριση που
ολοκληρώνει τους βίους, επισημαίνει ιδιαιτερότητες, ομοιότητες και διαφορές
κατ’ άτομο και κατά ζεύγος.
- Λυκούργος – Νομάς : Υποβάλλεται η αναλογία μεταρρυθμίσεων στη Σπάρτη και
τη Ρώμη που διαμόρφωσαν τον κοινωνικό τους χαρακτήρα. Τα δύο αυτά
πρόσωπα, φέρουν στην ιστορία τους αρκετά μυθικά στοιχεία. Η θεσμοθετική
δράση τους συγκρίνεται με το χορδισμό της λύρας, σφιχτό του Λυκούργου, πιο
χαλαρό του Νομά.
- Λύσσανδρος – Σύλλας : Η αναρρίχηση στην εξουσία και η απόκτηση ατομικής
ισχύος είναι το κοινό τους. Ο Λύσσανδρος είχε μεγαλύτερη συναίνεση ως προς
την ανάληψη εξουσίας και υπήρξε πιο άτεγκτος. (237) Ο Σύλλας υπεράσπισε τα
κοινά και φέρθηκε καλύτερα στην Αθήνα.
- Αγησίλαος – Πομπήιος : περιγράφεται ο τρόπος ανόδου τους στην εξουσία. Η
Αγησίλαος υπερτερούσε σε ηγετικά προσόντα, ο Πομπήιος όμως υπήρξε
ανεπίλυπτος και ευτυχέστερος.
- Γαλβάς (δεν παραλληλίζεται) : Καθιερώθηκε στις συνειδήσεις ως ο κατάλληλος
για αυτοκράτορας. Έριξε το Νέρωνα και τον διαδέχθηκε.
- Όθωνας (δεν παραλληλίζεται) : Διαδέχθηκε το Γαλβά ανατρέποντάς τον όταν
απογοητεύτηκε από αυτόν. Δεν υπήρξε όμως ικανός με αποτέλεσμα να
αυτοκτονήσει.
Η Σημασία των Βίων
Διαβάστηκαν όλες τις εποχές, από ένθερμο, ποικίλο κοινό. Η δομή και το ύφος
τους συνδυάζουν τη μακραίωνη παράδοση της βιογραφίας, με το γλωσσικό
πλούτο και το φιλοσοφικό λόγο. (238) Άσκησαν σημαντική επίδραση στην ιστορία
του πολιτισμού, κάτι που σίγουρα ήταν πρόθεση του συγγραφέα. Ο Πλούταρχος
υπογράμμισε τον ελληνικό πολιτισμό σε μια εποχή χωρίς ελληνική εξουσία.
Η ιστορικότητα των Βίων θεωρήθηκε – άδικα – υποδεέστερη. Είναι δύσκολο να
κριθεί το σημείο όπου η βιογραφία αντιστοιχεί και συμβάλλει στην αντίληψη πως,
η ιστορία καταγράφεται ως διαδοχή γεγονότων που συνδέονται με μεγάλες
προσωπικότητες. Σίγουρα η ιστορική έρευνα αποφεύγει να στηριχθεί πάνω της,
δεν μπορεί όμως να αποφύγει τη μελέτη της ως ιστορική εκδοχή, καθώς η
βιογραφία είναι από μόνη της ιστορικό γεγονός.
ΤΟΜΟΣ Γ’
ΚΕΦ. 1 – ΛΟΓΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ
(22) ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ – ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ
Οι απαρχές της λογοτεχνίας στο βυζαντινό κράτος ανάγονται στην εποχή
συνάντησης της αρχαιοελληνικής παράδοσης και του χριστιανικού κόσμου. Η
λογοτεχνία καλλιεργήθηκε ως ιδιαίτερο πνευματικό φαινόμενο, ενταγμένο στις
πολιτιστικές εκδηλώσεις του ελληνικού Μεσαίωνα.
Η συνύπαρξη Εθνικών και χριστιανικών παραδόσεων δημιουργεί παράλληλη
εξέλιξη στο γραπτό λόγο, με κυρίαρχα τα δεδομένα εκφραστικά μέσα. Οι
χριστιανοί συγγραφείς εξαρτώνται από την αρχαιοελληνική παράδοση,
διαγράφοντας μια τάση ανέλιξης της βυζ. Γραμματείας, η οποία μιμείται τα
αρχαία πρότυπα. Σε κάποιες δε, περιόδους (κυρίως ‘αναγεννήσεων’) εκδηλώνεται
δημιουργικά. Η δεύτερη τάση, είναι αυτή της προσήλωσης στο πνεύμα του
χριστιανισμού.
Οι δυσκολίες μεταξύ αυτών των δύο τάσεων, αυξήθηκαν με το πρόβλημα της
γλώσσας. Παρατηρείται γλωσσική στασιμότητα στο βυζαντινό γραπτό λόγο, που
οφείλεται στην επιλογή του αρχαϊσμού από τους συγγραφείς. Αυτό σταδιακά
δημιούργησε αντίθεση με την καθομιλουμένη, διαχωρίζοντας το γραπτό από τον
προφορικό λόγο. Ο δυαδισμός αυτός, είναι αποτέλεσμα τριών γλωσσικών
μορφών
-των κλασσικών ελληνικών
-της ελληνιστικής κοινής και
-της γλώσσας του λαού
Η μίξη αυτή επηρέαζε τη διαμόρφωση ενός γλωσσικού οργάνου που θα
επικρατούσε εκφράζοντας το μεσαιωνικό, έντεχνο, γραπτό λόγο. Έτσι, το
πρόβλημα της διγλωσσίας συντηρήθηκε, συγκρατώντας τη βυζ. Σκέψη μέσα στον
συντηρητικό αττικισμό και φράζοντας το δρόμο προς την ελεύθερη έκφραση.
Όμως, η βυζ. Λογοτεχνία δεν ήταν μόνο στατική, ούτε η στερημένη (23) από
πρωτοτυπία παραγωγή της την απαξιώνει. Κάποια γραμματειακά είδη έχουν
ιδιαίτερη αξία, ενώ οι φιλόλογοι έχουν προσφέρει στις ανθρωπιστικές σπουδές με
τη διάδοση και διάσωση κλασσικών έργων. Επίσης, οι αναγεννήσεις διέπονται
από ανανεωτικό πνεύμα, ενώ στη δημώδη λογοτεχνία υπάρχουν πολλά
ενδιαφέροντα θέματα.
Η βυζ. Λογοτεχνία εξέφραζε το πολιτιστικό επίπεδο των λογίων της και
συνδέεται άμεσα με την ιστορική ανέλιξη του βυζ. Κράτους αν και ο
συντηρητισμός της επιβράδυνε αλλαγές ή ανακατατάξεις.
Η μεταβατική εποχή της, καλύπτει τους αιώνες αμέσως μετά την επικράτηση του
χριστιανισμού μέχρι τον Ιουστινιανό Α. Μέσα σε αυτήν την περίοδο τα διάφορα
ρεύματα (της αρχαίας, ιουδαϊκής, ρωμαϊκής, ανατολικής και χριστιανικής
κοινωνίας) με τις απορροφήσεις στις δύο επικρατέστερες θεωρίες, οδήγησαν
στην τελευταία φάση συνάντησης της αρχαιότητας με το χριστιανισμό.
Ιδιαίτερα σημαντική είναι η συνάντηση του νεοπλατωνισμού με τον αφομοιωμένο
ανατολικό μυστικισμό και το χριστιανισμό, με στόχο την οριστική επικράτηση
του ενός έναντι του άλλου. Το ελληνικό «κοσμολογικό» πρόβλημα (η αγωνία για
τη λύτρωση από τη μοίρα και το θάνατο) συναντά το «χριστολογικό ζήτημα»,
όπου ο Χριστός τοποθετείται στην αρχή και τη συνέχεια του κόσμου. Εδώ ο
χριστιανισμός προσπαθεί να συμφιλιωθεί με τη θεωρία του Πλάτωνα, η οποία
εξέφραζε την αρχαία ελληνική πνευματική κληρονομιά.
Πέρα από τις Εθνικές δραστηριότητες, ο χριστιανισμός επηρεάζει όλο και
περισσότερο τη βυζαντινή λογοτεχνία (ειδικά μετά τον 4ο αι.) και με τους
πνευματικούς οδηγούς του θα αναπτύξει τα πρώτα είδη της βυζ. Θεολογίας.
Πνευματικά κέντρα όπως η Αλεξάνδρεια, η Αντιόχεια ή η Κωνσταντινούπολη,
δέχονται και μορφώνουν εκείνους που θα αφοσιωθούν αργότερα στην
καλλιέργεια και τη διάδοση των χριστιανικών γραμμάτων.
Τον 4ο αι. η χριστιανική γραμματεία προβάλλει μια αξιόλογη λογοτεχνία. Κύριοι
εκπρόσωποι είναι σημαντικοί εκκλησιαστικοί άνδρες που σβήνουν το όραμα του
Ιουλιανού για (24) επιστροφή στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Υπερισχύει η
άποψη πως η λογοτεχνία της αρχαιότητας ήταν η προπαιδεία για τη μελέτη των
χριστιανικών κειμένων με πρόθεση το συνδυασμό χριστιανικού και κλασσικού
πνεύματος. Εμφανίζεται η εκκλησιαστική ιστοριογραφία (εποχή του Μ.
Κωνσταντίνου) και αναπτύσσεται η βυζαντινή θεολογία.
(25) ΚΥΡΙΟΙ ΚΛΑΔΟΙ ΤΗΣ ΒΥΖ. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ
ΘΕΟΛΟΓΙΑ
H θεολογία συνυπάρχει με τα πρώτα χριστιανικά κείμενα και αναπτύσσεται μέσα
από τις σκέψεις και τους αγώνες των θεολόγων για τη διάδοση των δογμάτων
και την υπεράσπιση της ανατολικής εκκλησίας από τις ιδέες που ανταγωνίζονται
και υπονομεύουν τη χριστιανική διδασκαλία. Καλλιεργείται στο Βυζάντιο λόγω
των συνεχών αιρέσεων και έριδων, καθώς και των αναζητήσεων για την
εσωτερική λειτουργία της. Οι αναζητήσεις αυτές έχουν ως αρχή τις σκέψεις της
αλεξανδρινής σχολής και της σχολής της Αντιόχειας.
- Η δογματική (ιδιαίτερος τομέας της θεολογίας) διαμορφώνεται στη σχολή της
Αλεξάνδρειας και αναδεικνύεται μέσα από τις έριδες που ακολούθησαν.
- Ο μοναχισμός επέβαλλε ένα σύστημα ηθικής με στόχο την πνευματική
τελειότητα του ανθρώπου. Δημιούργησε επίσης τις προϋποθέσεις για την
εμφάνιση και ανάπτυξη της ασκητικής.
- Η ασκητική ήταν ένας τομέας της θεολογικής γραμματείας με περιεχόμενο που
αναφέρεται στους κανόνες ζωής για ηθική τελειότητα και σχετίζεται με τις
πνευματικές αναζητήσεις των μοναχών.
- Η μυστική θεολογία στρέφεται προς την τελολογία της ψυχής και την
εσωτερική πνευματική ζωή. Για τους μεταγενέστερους Βυζαντινούς, υπάρχει ο
δρόμος που φέρνει τον άνθρωπο στο φως του θεού, υπάρχει συνάφεια μεταξύ του
δημιουργού και του δημιουργήματος, το οποίο μπορεί να κατακτήσει την ηθική
τελείωση και να φτάσει στην ένωση με το θείο.
- Η ερμηνευτική, ασχολείται κυρίως με τα ερμηνευτικά και κριτικά προβλήματα
των χριστιανικών κειμένων. Αναπτύσσεται πρώτα στην Αλεξανδρινή Σχολή. Οι
συγγραφείς της ερμηνευτικής επιχειρούν και την κριτική των κειμένων. Όταν
αργότερα η κριτική αυτή συσσωρευτεί, θα στραφούν προς τη συλλογή και την
ταξινόμησή του (26) μια δραστηριότητα που διαφοροποιείται με τον τίτλο
- Σειρές. Σε αυτές υπάγονται οι ανθολογίες δογματικών ερμηνευτικών και
ασκητικών αποσπασμάτων από τη χριστιανική γραμματεία.
ΡΗΤΟΡΙΚΗ
Η ρητορική εφαρμόστηκε κατά κόρον στην εκπαίδευση και καλλιεργήθηκε ως
λογοτεχνικό είδος στο κήρυγμα και τη διδασκαλία. Στους τομείς αυτούς, η βυζ.
Ρητορική αποκαλύπτει παλαιότερα πρότυπα ή τις καταβολές στις σχολές των
Αθηνών, της Αντιόχειας, της Κωνσταντινούπολης ή της Γάζας, όπου δίδασκαν οι
σημαντικότεροι ρήτορες. Τομείς που καλλιεργήθηκαν ιδιαίτερα ήταν η
ομιλητική, οι παραινέσεις, οι εκφράσεις και κυρίως η επιστολογραφία.
- Η εκκλησιαστική ρητορική υπηρετεί αρχικά της πρακτικές ανάγκες της
εκκλησίας, όπως η κατήχηση. Οι χριστιανοί ρήτορες χρησιμοποιούν στοιχεία των
αντίστοιχων ειδών της αρχαιότητας, γνωρίζοντας τους προγενέστερους τρόπους
και σχήματα.
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
Η φιλοσοφία είχε στενές σχέσεις με τη θεολογία και τη ρητορική, σχέσεις που
δέσμευαν την ανάπτυξη γνήσιας βυζαντινής φιλοσοφικής σχέσης. Εφ’ όσον το
οντολογικό, το κοσμολογικό και το δεοντολογικό πρόβλημα είχαν επιλυθεί, κάθε
εκδήλωση πνευματικής διαμαρτυρίας καταπνιγόταν στη γένεσή της. Τα διάφορα
αρχαία φιλοσοφικά συστήματα, αποτελούσαν απλά τα μέσα για την προσέγγιση
της αληθινής θεολογίας. Έτσι, η ανάπτυξη της βυζ. Φιλοσοφίας, παραμένει σε
καθαρά θεολογικά πλαίσια και εκφράζεται από τις υποθήκες των Πατέρων ή τη
δογματική καθαρότητα του Δαμασκηνού. Κάποιες τάσεις χειραφέτησης
εμφανίζονται τον 11ο αι. με πιο έντονες αυτές της παλαιολόγειας αναγέννησης.
(27) ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ
Το σύνολο της βυζ. Έκφρασης επηρεάζεται και καθοδηγείται από την αρχαία
πνευματική κληρονομιά. Οι βυζ. Λόγιοι εργάστηκαν με ζήλο και επιμέλεια για τη
συντήρηση και την παράδοση των αρχαίων κειμένων. Για αυτό τονίζεται
ιδιαίτερα η προσφορά τους στην ουμανιστική κίνηση της αναγέννησης και στις
ανθρωπιστικές σπουδές.
Οι βυζ. Φιλόλογοι ακολουθούν το αλεξανδρινό μοτίβο και χρησιμοποιούν τις ίδιες
μεθόδους μελέτης.
-Λεξικογραφία : απαραίτητη για την κωδικοποίηση των γνώσεων.
Επίσης, οι βυζαντινοί λόγιοι έδειχναν μεγάλο ενδιαφέρον για τη σύγχρονή τους
λογοτεχνία, καθώς η θεματολογία της ασχολούνταν με σύγχρονα γεγονότα.
ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
Θεωρείται από τα αξιολογότερα προϊόντα της βυζ. Γραμματείας.
-Ιστοριογραφία : εκπροσωπείται από συγγραφείς της λόγιας βυζ. Παράδοσης, με
προσήλωση στην αρχαία παράδοση τόσο εξωτερικά (γλώσσα, οικονομία,
πρότυπα) όσο και στην έκφραση του ιστορικού πνεύματος (ιστορική αντίληψη). Οι
βυζ. Ιστορικοί γράφουν τη σύγχρονή τους ιστορία σε ορισμένα χρονολογικά
πλαίσια, με σεβασμό στην ιστορική παράδοση και απευθύνονται σε μορφωμένο
κοινό.
-Χρονογραφία : Συνδεδεμένη με τη ζωντανή λαϊκή παράδοση τόσο εξωτερικά
(γλώσσα, ύφος) όσο και στην εσωτερική αντιμετώπιση των γεγονότων, με πνεύμα
απλό – και απλοϊκό καμιά φορά - που συνδυάζει μυθολογικά παράδοξα με
χριστιανικές δοξασίες. Οι χρονογράφοι αρχίζουν τις διηγήσεις τους ‘από κτίσεως
κόσμου’ και καταλήγουν στην εποχή τους, με μια εκτενέστερη ανάλυση του
τελευταίου τμήματος του έργου τους. Χρησιμοποιούν έργα προγενέστερων
χρονογράφων (συχνά αντιγράφοντάς τους) και απευθύνονται σε μοναχούς.
ΠΟΙΗΣΗ
Η β. ποίηση αποτελεί ιδιαίτερο πνευματικό φαινόμενο. (28) Οι ποιητές του β.
προσπάθησαν να εκφράσουν τον ιδιόρρυθμο κόσμο τους – τον αντίθετο με τον
αρχαιοελληνικό – υιοθετώντας ποιητικά μέσα των αρχαίων. Ήταν όμως
απαραίτητη η ανακάλυψη τρόπων που θα επέτρεπαν την ανανέωση ή την
αφομοίωση αυτής της παράδοσης.
- Βυζαντινή Υμνογραφία : εξέφραζε ένα λαό που συμμετείχε στο κίνημα του
χριστιανισμού, εισχωρούσε στα άδυτα του θρησκευτικού συναισθήματος με
μελωδική ευκινησία, διερμήνευε την κοινή προσευχή και συναιρούσε τις
αναζητήσεις του β. ανθρώπου. Πρόκειται για αυτόνομη ποίηση που διαποτίζεται
από την αξία της τάξης και της αρμονίας του κόσμου. Υπάρχουν όμως και
κάποιοι β. ποιητές που ξεφεύγουν από τη β. κοσμοθεωρία και δημιουργούν
ζωντανή ανθρώπινη τέχνη.
- Βυζαντινό επίγραμμα : η Λυρική ποίηση εκφράζει την αγάπη για τη ζωή, την
παιδεία και την ομορφιά. Επειδή αυτά ήταν αρχαιοελληνικά ιδανικά,
μεταλλάχθηκε στο βυζαντινό επίγραμμα που αποτελεί την αντιπροσωπευτικότερη
μορφή β. ποίησης. Οι δημιουργοί του πλησιάζουν το μυστικό λυρισμό που
εκφράζει την υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπου και προσπαθεί να συνδεθεί με τον
κοσμικό συμπαντικό ρυθμό. Το επίγραμμα είναι αυτό που μετέφερε την αρχαία και
αλεξανδρινή παράδοση στο β.
ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ
Λόγιο Β. Μυθιστόρημα : συνδέεται με το αρχαίο ανάλογό του. Επηρεάζει το
μεταγενέστερο ερωτικό μυθιστόρημα της δημώδους λογοτεχνίας, με τον ίδιο
θεματικό πυρήνα.
ΔΗΜΩΔΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Περιλαμβάνει τα έργα που δεν ανήκουν ούτε στην αρχαιότροπη ούτε στη λόγια β.
παραγωγή. Τα έργα αυτά έχουν κοινό χαρακτηριστικό τη ‘δημώδη γλώσσα’,
ανήκουν στην προσωπική β. λογοτεχνία (29) και γράφτηκαν για να αρέσουν στο
λαό. Στο περιεχόμενό τους επικρατεί λαϊκό πνεύμα αν και δεν ήταν
δημιουργήματα του λαού ούτε ανήκαν σε αυτόν. Διαφοροποιούνται έτσι από τη
δημοτική παραγωγή της νέας ελληνικής λογοτεχνίας. Η δημώδης γλώσσα, το
δημώδες ύφος και ο δημώδης στίχος (15σύλλαβος ή πολιτικός) είναι τρία από τα
χαρακτηριστικά της. Ως λαϊκή πολιτική έκφραση, ακμάζει την τελευταία περίοδο
του β. Ο χώρος της ήταν κατάλληλο πεδίο για να αναπτύξουν οι β. ελεύθερη
κριτική μέσω της σάτιρας. Άλλωστε, η β. δεν ήταν μια κοινωνία μοναχών και
ραδιούργων, αλλά και μια κοινωνία ζωντανή, με αρετές και ατέλειες.
Το τέλος της Β. αυτοκρατορίας ήταν και το τέλος της πνευματικής
δραστηριότητας. Ο λόγιοι σκορπίζονται στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο και τη
Δύση. Μεταφέρουν το ανθρωπιστικό πνεύμα της ελληνικής γραμματείας που θα
διοχετευθεί στην ευρωπαϊκή Αναγέννηση. Η παραγωγή έχει σταματήσει κι
έρχεται η ώρα της σπουδής. Τα έργα της β. περιόδου προβάλλονται ιδιαίτερα,
συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον των μελετητών και αναγνωρίζεται η αξία τους ως
μεσαιωνική ελληνική λογοτεχνία.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΙΑ (85) ΒΥΖ. ΕΠΙΣΤΟΛΗ – Η ΓΡΑΠΤΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙ
ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΤΗΣ
Η β. επιστολή (γραφή, γράμμα πιττάκιον ή χάρτης κατά τους β.) είναι κείμενο
μάλλον σύντομο, γράφεται από κάποιον για να σταλεί σε κάποιον άλλον και
μπορεί να περιέχει περιγραφές γεγονότων, έκθεση απόψεων ή και
συναισθημάτων. (κοινός ορισμός).
Αποτελούσε μέσο επικοινωνίας και πληροφόρησης. Η έλλειψη ιδιωτικού
ταχυδρομείου και οι άσχημες συγκοινωνιακές συνθήκες τη μετέτρεπαν σε κάτι
πολύ ιδιαίτερο. Έφτανε με ιδιαίτερη καθυστέρηση (όταν έφτανε) και ο κομιστής
της διέτρεχε πολλούς κινδύνους μέχρι να την παραδώσει. Ένας σίγουρος τρόπος
παράδοσης ήταν να δίνεται σε φίλους που ταξίδευαν με συνοδεία, ή με
πολυπρόσωπη ομάδα ταξιδιωτών. Οι επίσημοι χρησιμοποιούσαν το
αυτοκρατορικό ταχυδρομείο, δηλ. Τους ιππείς που διακινούσαν την κρατική
αλληλογραφία. Λόγω της μεγάλης πιθανότητας απώλειάς της, οι επιστολογράφοι
κρατούσαν αντίγραφα και πολλές φορές έστελναν την ίδια επιστολή με δύο ή
περισσότερους ταχυδρόμους.
(ακολουθεί περιγραφή επιστολογράφου).
(86) Η άφιξη μιας επιστολής ισοδυναμούσε με προσωπική συνάντηση και
αποκτούσε λόγω των δυσκολιών, ιδιαίτερη αξία. Αυτό εξηγεί την ιδιαίτερη
φροντίδα της εμφάνισης μιας επιστολής αλλά και του περιεχομένου της. Έπρεπε
να είναι γραμμένες σε συγκεκριμένου σχήματος χαρτί (σύμμετρον χάρτην /
πιττάκιον) και με ωραία γράμματα. Ο αυτοκράτορας και διάφοροι αξιωματούχοι,
χρησιμοποιούσαν γραφείς, αν και συνέτασσαν επιστολές και ιδιοχείρως. Οι