Ελιά 2015-16

ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣΧΡΗΣΤΟΣ ΜΑΛΑΜΗΣ

ΟΜΑΔΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ Α΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΘΕΜΑ ΕΛΙΑ

ΓΙΩΡΓΟ ΜΠΟΥΝΤΟΥΒΗΑΝΔΡΙΑΝΑ ΧΑΝΙΩΤΑΚΗΣΟΦΙΑ ΤΟΜΑΗΓΙΑΝΝΗ ΛΥΚΟΥΡΕΣΗΑΛΕΞΗ ΓΚΕΡΚΗΧΡΙΣΤΙΝΑ ΤΕΡΝΙΩΤΗΝΙΚΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΥΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΡΟΜΠΟΤΗ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΜΕΡΟΣ Α΄Η ΕΛΙΑ helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 3

ΜΕΡΟΣ Β΄Η ΕΛΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑhelliphelliphellip12

ΜΕΡΟΣ Γ΄Η ΕΛΙΑ ΣΗΜΕΡΑ helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip19

ΜΕΡΟΣ Δ΄ΛΑΪΚΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ

Ελιά Σύμβολο ειρήνης σοφίας γονιμότητας ευημερίας ευφορίας τύχης νίκης Τρέφει συντηρεί προστατεύει τονώνει θεραπεύει εμπνέει Η ελιά θεωρείται ευλογημένο δένδρο Ο καρπός της τρώγεται μετά από επεξεργασία και από αυτήν παράγεται το ελαιόλαδο

Τα φύλλα της γίνονται τροφή ζώων Το ξύλο της χρησιμοποιείται ως καύσιμη ύλη αλλά ως υλικό χάραξηςστην ξυλογλυπτική

Δικαιολογημένα η θέση της στην ιστορίακαι στην μυθολογία των

λαών της Μεσογείου Αξίζει να γνωρίσουμε και να μάθουμε την ανεκτίμητη αξία της στη διατροφή στην υγεία στον πολιτισμό δώρο της φύσης ζωντανή κληρονομιά σε πολλούς τομείς της ζωής μας

Συγκέντρωση ελαιοκάρπου στο Βυζάντιο

Είναι γνωστή η πολιτισμική σχέση της ελιάς με την κλασική ελληνική αρχαιότητα

Μάζεμα της ελιάς του λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου

Η επεξεργασία του ελαιοκάρπου για την παραγωγή ελαιολάδου κατά την αρχαιότητα στην Ιταλία

Στις αραβικές χώρες της Β Αφρικής

Ο καρπός της ελιάς είναι πολύ βασικός για τη Μεσογειακή διατροφή τόσο ως εδώδιμος όσο και επειδή από αυτόν παράγεται το ελαιόλαδο Ο καρπός της ελιάς είναι θαυμάσια πηγή μονοακόρεστων λιπαρών οξέων Η ελιά παρέχει φυτικές ίνες και μέταλλα στον οργανισμό και είναι πηγή της βιταμίνης Ε που είναι φυσικό αντιοξειδωτικό Θεωρείται επίσης ότι η βιταμίνη Ε επιβραδύνει τις αλλοιώσεις των κυτταρικών μεμβρανών και καταπολεμά την οστεοπόρωση

Είναι δέντρο αειθαλές έχει φύλλα αντίθετα λογχοειδή δερματώδη σκούρο πράσινα στην άνω επιφάνεια και αργυρόχροα στην κάτω Τα άνθη της είναι λευκωπά μονοπέταλα και πολύ μικρά και εμφανίζονται προς το τέλος Μαΐου ενώ ο καρπός ωριμάζει και συλλέγεται κατά τα τέλη του φθινοπώρου και αρχές του χειμώνα Ο κορμός της ελιάς είναι οζώδης και καλύπτεται από τεφρόφαιο φλοιό

Κλαδί ελιάς με άνθη Κλαδί ελιάς χωρίς άνθη

Το γένος ελιά περιλαμβάνει τα εξής είδη και ποικιλίες

Ελαία η αγρία κοινώς αγρελιά ή αγρελίδι

Ελαία η ευρωπαϊκή ή κοινή το συνηθέστερα

καλλιεργούμενο είδος Ελαία η αιολόκαρπος Ελαία η ηδύκαρπος Ελαία η ισπανική Ελαία η κρανιόμορφος κοινώς

σουβλολιά Ελαία η εκκρεμής κοινώς

κρεβατοελιά Ελαία η κωνική κοινώς

ελιά σαλωνίτικη

Ελαία η λευκόκαρπος Ελαία η μακρόκαρπος κοινώς

αετονυχολιά Ελαία η μικρόκαρπος κοινώς

λιανολιά ή λαδοελιά Ελαία η μαστοειδής κοινώς

λιάστρος Ελαία η πρώιμος κοινώς

καλοκαιρίδα Ελαία η σαλέρνιος κοινώς

γαϊδουρολιά Ελαία η στρεπτή κοινώς

στριφτολιά Ελαία η στρόγγυλος Ελαία η υποστρόγγυλος Ελαία η σφαιρική Ελαία η υπόχλωρος

αγριελιάισπανική

Σε μερικές απ αυτές τις ποικιλίες με ορθολογική επιλογή έχει επιτευχθεί μεγαλύτερη απόδοση σε ελαιόλαδο χάρη σε μια αξιόλογη σμίκρυνση του πυρήνα προς όφελος της σάρκας

Σημαντικές ποσότητες από τα κύρια θρεπτικά στοιχεία αζώτου φωσφόρου και καλίου απομακρύνονται κάθε χρόνο από τον ελαιώνα λόγω των αναγκών του φυτού για βλαστική ανάπτυξη και παραγωγή Είναι φυσικό όταν οι απομακρυνόμενες ποσότητες είναι μεγαλύτερες από τις διαθέσιμες να σημειωθεί μείωση στην παραγωγή εκτός αν αυτά τα στοιχεία συμπληρωθούν

Η ποσότητα των στοιχείων που πρέπει να προστεθούν στο έδαφος κάθε ελαιώνα εξαρτάται από τον τύπο του εδάφους τα διαθέσιμα αποθέματα την ακολουθούμενη πρακτική καλλιέργειας (κλάδεμα άρδευση κτλ) και την παραγωγή του έτους

Κατά συνέπεια δεν είναι δυνατό να καταλήξει κανένας σε κάποια ιδανική στρατηγική λίπανσης που να ισχύει σε όλες τις συνθήκες μπορεί όμως να ξεχωρίσει κάποιες γενικές κατευθύνσεις Πιο σημαντική παράμετρος είναι πάντοτε οι θρεπτικές απαιτήσεις της καλλιέργειας στην προκειμένη περίπτωση της ελιάς Πρώτο μέλημα είναι η αναπλήρωση τουλάχιστο των θρεπτικών στοιχείων που απομακρύνθηκαν με τη συγκομιδή και το κλάδεμα Πρέπει να συνεκτιμηθεί και μια ποσότητα θρεπτικών στοιχείων που δεσμεύεται στο έδαφος σε μη αφομοιώσιμη μορφή (κυρίως σε Φωσφόρο και Κάλι) ή ακόμη χάνεται με έκπλυση προς τα κατώτερα στρώματα του εδάφους κυρίως σε Άζωτο

Η ιστορία της ελιάς ξεκίνησε πριν 7000 χρόνια στην περιοχή της Μεσογείου και κυρίως στην Ανατολική Μεσόγειο Πιθανολογείται από τις διάφορες παραστάσεις στα αγγεία και τους μύθους στην ιστορία των λαών που ζουν γύρω από την Μεσόγειο ότι πρωτοεμφανίστηκε στη Συρία Το σίγουρο είναι ότι στον ευρωπαϊκό Μεσογειακό χώρο ήρθε από την Ελλάδα από Φοίνικες εμπόρους Από εκεί πέρασε στην Ιταλία Γαλλία Ισπανία Πορτογαλία Αμερική Αυστραλία

Πελίκη το εμπόριο του λαδιού Αρχαιολογικό Μουσείο Βατικανού - Ρώμη

Ζύγισμα ελαιολάδου

Το δέντρο της ελιάς στην αρχαία Ελλάδα θεωρούνταν ένα σύμβολο ειρήνης γονιμότητας εξαγνισμού ισχύος νίκης και μετάνοιας

Το προβάδισμα ως προς την ελαιοκαλλιέργεια πληρούσε η Μινωική Κρήτη λόγω του εύκρατου κλίματός της της γεωμορφολογίας της αλλά και της εντατικοποίησης της πρωτογενούς γεωργικής παραγωγής της

Στην ομηρική εποχή το ελαιόλαδο γνωρίζουμε ότι χρησιμοποιούνταν ευρέως για την επάλειψη του σώματος ως καλλυντικό

Κατά την Ελληνική παράδοση η πρώτη ελιά φυτεύτηκε στην Ακρόπολη από την θεά Αθηνά στο ναό του Ερεχθείου Μορίου Διός και έτσι ονομάστηκε Μορέα ελιά Άλλοι όμως λένε ότι έχει σχέση με την Κρήτη και συγκεκριμένα με την Κνωσσό Φαιστό Ζάκρος Λέγεται ότι ήταν δώρο της θεάς Αθηνάς στους κατοίκους της πόλης της Αθήνας όταν φιλονίκησε με τον θεό Ποσειδώνα για το όνομα της πόλης των Αθηνών Εκείνοι σαν ένδειξη ευγνωμοσύνης έδωσαν το όνομά της στην πόλη τους και αυτή τους δίδαξε την καλλιέργεια της ελιάς Οι Αθηναίοι στα νομίσματά τους απεικόνιζαν την Αθηνά με στεφάνι ελιάς στο κράνος της και έναν αμφορέα με λάδι ή ένα κλαδί ελιάς Στα παλάτια της Κνωσσού υπήρχαν περισσότερα από 1000 δωμάτια

Στην Ακαδημία υπήρχαν οι 12 ιερές ελιές οι μορίαι και ο ιερός ελαιώνας από τον οποίο προερχόταν το λάδι που έδιναν ως έπαθλο στους νικητές των Παναθηναίων Με κλάδο ελιάς ήταν στεφανωμένο το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Διός στην Ολυμπία έργο του Φειδία και ένα από τα 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου

Προστάτης των ιερών ελαιοδένδρων ήταν ο Δίαςο Μόριος Ζεύς Τα στηρίγματα της στοάς του Παρθενώνα πατούσαν σε υψηλά βάθρα με ανάγλυφη παράσταση την ιερή ελιά της Αθήνας στον κορμό της οποίας ελισσόταν

Το ρόπαλο του Ηρακλή ήταν φτιαγμένο από αγριελιά Όταν ο Ηρακλής ολοκλήρωσε τους 12 άθλους του έφερε από τη χώρα των Υπερβορείων

(μυθικός λαός που πίστευαν ότι κατοικούσε πέρα από τον Βορρά ή στον ουρανό) βλαστάρι ελιάς και το φύτευε στην Ολυμπία Με τα κλαδιά αυτής

της ελιάς στεφάνωναν τους νικητές ολυμπιονίκες

Στην αρχαία Αθήνα οι Αθηναίοι θεωρούσαν τους εαυτούς τους πολιτισμένους και κρατούσαν κλαδί ελιάς ενώ οι βάρβαροι και οι δούλοι κρατούσαν κλαδί βελανιδιάς ως πρωτόγονος λαός Με κλάδο ελιάς έρχονταν οι αγγελιοφόροι για σύναψη ειρήνης

Οι Έλληνες φιλόσοφοι ο Διοσκουρίδης ο Διοκλής ο Αναξαγόρας ο Εμπεδοκλής μελέτησαν τις φαρμακευτικές ιδιότητες της ελιάς και την θρεπτική πηγή Ο Αριστοτέλης αποκάλυψε την επιστήμη της ελαιοπαραγωγής Ο Σόλων νομοθέτησε απαγορεύοντας να κόβουν πάνω από 2 δέντρα ελιάς τον χρόνο από τους Αθηναϊκούς ελαιώνες για να προστατεύσει τους ελαιοπαραγωγούς

Οι αρχαίοι Έλληνες άλειφαν τα σώματά τους και τα μαλλιά τους με λάδι ελιάς για περιποίηση και υγεία Χρησιμοποιούσαν το ελαιόλαδο για να επουλώσουν πληγές να θεραπεύσουν ασθένειες Η ελιά εκτός από θρεπτικές ιδιότητες έχει και φαρμακευτικές Ο Ιπποκράτης (ο πατέρας της Ιατρικής) την ονομάζει ο μεγάλος θεραπευτής Στον Ιπποκράτειο κώδικα αναφέρονται πάνω από 60 θεραπείες της ελιάς

Ο Όμηρος την ονόμασε ατόφιο υγρό χρυσάφι Από τους αρχαίους χρόνους το λάδι τα φύλλα το άνθος ακόμη και ο χυμός και οι στάχτες των ελαιόδεντρων χρησιμοποιήθηκαν για τις φαρμακευτικές τους ιδιότητες Οι προστατευτικές ιδιότητες που έχει το λάδι για το σώμα έκαναν τους αρχαίους Έλληνες αθλητές να το χρησιμοποιούν ως αλοιφή πρακτική ήδη γνωστή από τους στρατιώτες και τους χωρικούς της αρχαίας Αιγύπτου

Ο Δημόκριτος έδινε μεγάλη σημασία στην επάλειψη του σώματος με λάδι για τη διατήρηση της υγείας Όταν μάλιστα τον ρωτούσαν πώς μπορεί να είναι κανείς υγιής απαντούσε laquoΜουσκεύοντας το εσωτερικό με μέλι και το εξωτερικό με λάδιraquo

Ο Παλαμάς έγραψε για την ελιά

Ο Βαν Γκoγκ έφτιαξε πίνακες με απεικόνιση ελιάς

Eίμαι του ήλιου η θυγατέραH πιο απrsquo όλες χαϊδευτήXρόνια η αγάπη του πατέραΣrsquo αυτόν τον κόσμο με κρατείΌσο να πέσω νεκρωμένηAυτόν το μάτι μου ζητεί

Eίμrsquo η ελιά η τιμημένη

Εδώ στον ίσκιο μου από κάτουΉρθrsquo ο Χριστός νrsquo αναπαυθείKι ακούστηκε η γλυκιά λαλιά τουΛίγο προτού να σταυρωθείΤο δάκρυ του δροσιά αγιασμένηΈχει στη ρίζα μου χυθεί

Eίμrsquo η ελιά η τιμημένη

Με τα φύλλα ελιάς laquoκαπνίζειraquo και η μάνα τη νύφη πριν φύγει από το πατρικό της σπίτιΦωνάξετε της μάνας τηςΝα έρθει να την καπνίσειΜε καπνηστήρι τζαι ελιάΝα την ποχαιρετήσειhellip

Την Πρωτοχρονιά οι Πόντιοι βάζουν ένα κλωνάρι ελιάς στο εικονοστάσιο με την ευχή laquoΉρθε η καλοχρονιά ας πάει η κακοχρονιά raquo

Στην Κεφαλονιά συναντάμε συχνά μεμονωμένες ελιές που έχουν ένα σταυρό στη ρίζα τους σημάδι ότι είναι αφιερώματα των πιστών σε εκκλησίες ήμοναστήρια

Οι λαοί της Μεσογείου ως ένδειξη εκτίμησης στην ελιά διακοσμούσαν πολλά αντικείμενα αγγεία κοσμήματα πέτρες τοιχογραφίες με σχέδια ελιάς και καρπούς ελαιοδένδρων

Οι Ρωμαίοι έφτιαχναν κοσμήματα από κλαδί ελιάς ως ανταμοιβή στους επιφανείς πολίτες τους και με τις κατακτήσεις τους βοηθούσαν στην εξάπλωση της ελιάς

Στην Πορτογαλία έδιωχναν τα δαιμόνια με κλαδί ελιάς Σε άλλα μέρη ραντίζουν με λάδι ελιάς τη γη για καλή σοδειά Στην Αίγυπτο πίστευαν ότι η θεά Ίσις γυναίκα του Όσιρη κρατούσε μυστική την καλλιέργεια της ελιάς

Στο Χριστιανισμό στα καντήλια ανάβει λάδι ελιάς Στο Μυστήριο της Βάπτισης και του Ευχελαίου χρησιμοποιείται το λάδι ελιάς

Η Ελιά του Καβουσίου Ιεράπετρας

Σύμφωνα με την μέθοδο χρονολόγησης δένδρων και θεωρώντας ως μέση ετήσια ακτινική αύξηση 075 mm|έτος η ηλικία του δέντρου εκτιμάται σε περίπου 3250 έτη πριν σήμερα Η ηλικία αυτή τοποθετεί την πρώτη παρουσία του δέντρου στην Μετανακτορική εποχή της Μινωικής περιόδου (1350-1100 πΧ)

Το αρχαιότερο δέντρο ελιάς

Μνημειακή αρχαία ελιά

Αν και το σύνηθες φαινόμενο του 20ου αιώνα στον Ελλαδικό χώρο ήταν να υιοθετούνται δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα στην ένδυση την κουλτούρα και την διατροφή εντούτοις αξιοθαύμαστο είναι ότι ο τομέας του ελαιολάδου όχι μόνο δεν υποτάχθηκε σε αυτό το νέο κύμα αλλά κατάφερε να είναι ο μοναδικός τομέας ο οποίος τελικά επεβλήθη στην υπόλοιπη Ευρώπη

Η τάση της εξάπλωσης της Μεσογειακής διατροφής ξεκίνησε τις τελευταίες δεκαετίες και εξακολουθεί να κερδίζει έδαφος σε παγκόσμιο επίπεδο χρόνο με το χρόνο Όπως προκύπτει από στατιστικές η κατανάλωση ελαιολάδου στην Ευρώπη αλλά και παγκοσμίως παρουσιάζει σταθερά ανοδική πορεία Πληθυσμοί χωρών οι οποίοι παραδοσιακά κατανάλωναν ζωικό λίπος τα τελευταία χρόνια αναγνωρίζοντας την αξία του ελαιολάδου τροποποιούν τις διατροφικές τους συνήθειες

Στη σημερινή εποχή ευδοκιμεί ακόμη η παραδοσιακή μέθοδος συγκομιδής

με τη βοήθεια ίσως κάποιων νεότερων εργαλείων τα κλαδιά περνιούνται με το χτένι για να αποσπαστεί ο καρπός με μεγαλύτερη ευκολία και ταχύτητα ενώ το έδαφος κάτω από την ελιά στρώνεται με λιόπανα ή με ειδικό δίχτυ από συνθετικό υλικό Σκάλες από ξύλο ή αλουμίνιο χρησιμοποιούνται για το μάζεμα των δυσπρόσιτων κλαδιών

Αφού πέσουν οι ελιές από το δέντρο οι αγρότες τινάζουν τα άκρα των ελαιόπανων ώστε να δημιουργηθούν σωροί οι οποίοι θα καθαριστούν με το χέρι από χοντρά κλαριά και τσαμπιά προκειμένου να τοποθετηθούν στη συνέχεια σε δοχεία μεταφοράς (κουβάδες τενεκέδες κλπ) και σακιά και να μεταφερθούν στον χώρο αποθήκευσης

Δεν είναι απαραίτητη η απομάκρυνση των φύλλων αφού υπάρχει στο ελαιοτριβείο ειδικό μηχάνημα που τα απομακρύνει με αέρα Εναλλακτική τεχνική είναι το τίναγμα της ελιάς με ξύλινα ραβδιά η τεχνική όμως αυτή μπορεί να εφαρμοστεί μόνο όταν έχει ωριμάσει πλήρως ο καρπός και είναι εύκολη η απόσπασή του από το δέντρο Τέλος είναι σύνηθες κατά τη συγκομιδή να κόβονται με πριόνι επιλεγμένα κλαδιά του δέντρου τόσο για τη διευκόλυνση της συγκομιδής όσο και για να βοηθηθεί η σωστή ανάπτυξη του δέντρου

Στην Ελλάδα παράγονται βιολογικά όλα τα είδη των γεωργικών προϊόντων 0μως

η Βιοκαλλιέργεια της Ελιάς έχει επικρατήσει Ως βασικότερη αιτία της επικράτησης της ελαιοκαλλιέργειας στο χώρο της Βιολογικής Γεωργίας είναι το εμπορικό ενδιαφέρον το οποίο υπήρξε και εξακολουθεί να υπάρχει γύρω από το Βιολογικό Ελαιόλαδο και Ελιές Αυτό γιατί μέσο της Βιολογικής Γεωργίας έχουμε παραγωγή ανώτερης ποιότητας προϊόντων Η έκθλιψη σε χαμηλή θερμοκρασία και η απουσία υπολειμμάτων αγροχημικών στο παραγόμενο Βιολογικό Ελαιόλαδο εξασφαλίζει την ανώτερη ποιότητά του που αποτελεί σημείο διάκρισης από το συμβατικό ελαιόλαδο

Μου έβγαλαν το λάδι (Με ταλαιπώρησαν)

Μην ρίχνεις λάδι στη φωτιά (Μην εξωθείς τα πράγματαστα άκρα)

Έκανε λαδιά (Έκανε κάποια πονηριά απάτη)

Η θάλασσα είναι λάδι (Η θάλασσα είναι ήρεμη)

Αυτός χάνει λάδια (Αυτός λέει κουταμάρες)

Το λάδι του τελείωσε (Πέθανε)

Τον λάδωσε (Τον δωροδόκησε)

Να σε κάνω λάδια-ξύδια (Να λαδώσει λίγο το αντεράκι μου)

Να φάω καλό φαγητό (Να σε μεταφέρω στον ώμο μου παίζοντας)

Βάλε ελιά για τη ζωή σου και συκιά για το παιδί σου

Βάλε ελιά για τα παιδιά σου και μηλιά για την κοιλιά σου

Από το θέρο ως τις ελιές δεν απολείπουν οι δουλειέςlaquo

Αν δε σφίξεις την ελιά δε βγάζει λάδι

Άκουσες λάδι τρέχα άκουσες στεφάνι φεύγα

Όποιος έχει σιτάρι κρασί και λάδι στο πιθάρι έχει του κόσμου τα καλά και του θεού τη χάρη

Δεν τρώγεται ούτε με το λάδι ούτε με το ξύδι

Ξεφόρτωσε τη την ελιά να σε φορτώσει λάδι

Κολοκύθια με το λάδι κολοτούμπες το βράδυ

Ἡ ἐλιά

Οὔτ᾿ ἕνα φύλλο Πέσανε καὶ σκόρπισαν ΣπασμέναΚλωνάρια ὀλόγυρά μου-Καὶ μέσα στὰ συντρίμμια αὐτὰ -γειά σου χαρά σου ἐσὲν-Ἀκόμ᾿ ἀνθεῖς ἐλιά μου

Ἄ πῶς ὁ ἀγέρας ὁ τρελλὸς ἀπάνου τους χυμάειΚαι πῶς χτυπιοῦνται ΜόνοΜονάχα ἐσύ παράμερα τοῦ Κηφισσοῦ τὸ πλάϊΓιορτάζεις μέσ᾿ στὸν πόνο

Ἄς τα κι ἂς κλαῖν στὴν παγωνιὰ τὴν ἄγρια κι ἂς βογγοῦνεΣτῆς μπόρας τὴ μαυρίλα Ἐγὼ κοντά σου στέκομαι ν᾿ ἀκούσω νὰ μοῦ ποῦνεΤ᾿ ἀμάραντά σου φύλλα

Ν᾿ ἀκούσω νὰ μοῦ ποῦν σιγὰ τὰ πρόσχαρά τους χείληΠῶς εἶναι μέσ᾿ στὰ χιόνιαΕἶναι ψυχὲς μέσ᾿ τὸν βοριᾶ κι ὅμως τὸ φῶς τοῦ ἈπρίληΓύρω τους φέγγει αἰώνια

Λάμπρος Πορφύρας

ΤΕΛΟΣ