Μαζαράκης-Αινειάν, Φ. (επιμ.) [2005] Κοζάνη & Σιάτιστα.pdf

Α Θ Η Ν Α 2 0 0 5

Π Ι Ν Α Κ Ο Θ Η Κ Η

Τ Η Σ Τ Ε Χ Ν Η Σ

Τ Ο Υ Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Υ Λ Α Ο Υ

Ε Π Ι Μ Ε Λ Ε Ι Α - Ε Ρ Ε Υ Ν Α - Τ Ε Κ Μ Η Ρ Ι Ω Σ Η Φ ί λ ι π π ο ς Μ α ζ α ρ ά κ η ς - Α ι ν ι ά ν

Κ Ε Ι Μ Ε Ν Α Α λ ε ξ ά ν δ ρ α Π α σ χ α λ ί δ ο υ - Μ ο ο ρ έ τ η Φ ί λ ι π π ο ς Μ α ζ α ρ ά κ η ς - Α ι ν ι ά ν

Ε Π Α Ν Α Σ Χ Ε Δ Ι Α Σ Η Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ι Κ Ω Ν Σ Χ Ε Δ Ι Ω Ν Μ α ρ ί α Μ π α λ ο δ ή μ ο υ

Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Κ1&α8-ν&11ϊη ν ο η ΕϊοκδΙεοΙΙ

( ϋ ο ρ γ ι · ί § 1 ι Ι

Ι σ τ ο ρ ι κ ή κ α ι Ε θ ν ο λ ο γ ι κ ή Ε τ α ι ρ ε ί α τ η ς Ε λ λ ά δ ο ς Α θ ή ν α 2 0 0 5

Ι 8 Β Ν : 9 6 0 - 8 7 9 1 2 - 7 - 8

Σ Υ Λ Λ Ο Γ Ο Σ Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Λ Α Ϊ Κ Η Τ Ε Χ Ν Η

Π Ι Ν Α Κ Ο Θ Η Κ Η Τ Η Σ

Τ Ε Χ Ν Η Σ Χ Ο Υ

Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Υ Λ Α Ο Υ Α . Α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή τ ω ν κ ο σ μ ι κ ώ ν μ ν η μ ε ί ω ν

Τ Ε Υ Χ Ο Σ . 3

Α Ρ Χ Ο Ν Τ Ι Κ Α Κ Ο Ζ Α Ν Η Σ & Σ Ι Α Τ Ι Σ Τ Α Σ

Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Η & Ε Θ Ν Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η Ε Τ Α Ι Ρ Ε Ι Α Τ II Σ Ε Α Α Α Α Ο Σ

Α Ο Η Ν Α 2 0 0 5

την ανακήρυξη πολλών αρχοντικών ως διατηρητέων με Βασιλικό Διάταγμα που εκδόθηκε τον Οκτώβριο του 1937. Αργότερα ανέλαβε σε συνεννόηση με το Σύλλογο και διαπραγματεύσεις με ιδιοκτήτες για την αγορά και επισκευή αρχοντικών από το Υφυπουργείο στην Κοζάνη και τη Σιάτιστα. Η ευαισθησία για το θέμα, τόσο από το κράτος, όσο και από το κοινό, ήταν τότε αυξημένη. Δυστυχώς, λόγω του πολέμου και της μετέπειτα κατάστασης, οι προτεραιότητες θα άλλαζαν και η προστασία των αρχοντικών θα ξεχνιόταν για πολλά χρόνια.

Τ ο 1939 επισκέφτηκε τη Ζαγορά ο Πικιώνης και προέβη σε αποτυπώσεις με τη βοήθεια του Βαλάτα και των ζωγράφων σχεδιαστών Φρισλάνδερ και Κορνηλίας Κώνστα. Το 1940 η Ιωαννίδου μελέτησε τα Ιωάννινα και το Ζαγόρι. Ο Φρισλάνδερ εργάστηκε στην Ύ δ ρ α και κατόπιν στο ίδιο νησί ο Δ. Θυμόπουλος (σχεδίαση διακοσμητικών λεπτομερειών).

Τ η ν ίδια χρονιά ο Πικιώνης παρουσίασε στο διοικητικό συμβούλιο του Συλλόγου μακέτα - προσχέδιο έκδοσης για τόμο που θα περιλάμβανε τις ενότητες Καστοριά-Σιάτιστα-Βέροια.

Ε ν τω μεταξύ, μέσα στο Σύλλογο γίνονταν επανειλημμένες συζητήσεις για την ίδρυση δημόσιας βιβλιοθήκης λαϊκής τέχνης, ή και γραφείου που θα παρείχε συμβουλές σε αρχιτέκτονες. Το υλικό των αποτυπώσεων είχε παρουσιαστεί μαζί με αντικείμενα του Συλλόγου στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης το 1937, στην αίθουσα Στρατηγοπούλου της Αθήνας τον Ιανουάριο 1938, στο Ζάππειο το 1939, και στη Διεθνή Έκθεση της Νέας Υόρκης το 1940. Φαίνεται μάλιστα ότι λόγω της κήρυξης του πολέμου, ένα μέρος από το υλικό δεν επέστρεψε ποτέ από την Αμερική.

Λ ό γ ω του πολέμου και των επιστρατεύσεων εξάλλου, η συντονισμένη εργασία διαταράχθηκε σε μεγάλο βαθμό. Στη διάρκεια της κατοχής βέβαια, ο πυρήνας του συλλόγου, καθώς και των ομάδων εργασίας, συνέχισε να εργάζεται πάνω στα υπάρχοντα σχέδια, με σκοπό την έκδοση τους. Ορισμένα όμως από τα έργα που έγιναν για λογαριασμό του Συλλόγου, δεν παραδόθηκαν τελικά ποτέ. Έτσι , το μεγαλύτερο μέρος του φακέλου Ιωαννίνων παρέμεινε στα χέρια της Ιωαννίδου και πωλήθηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού (Διεύθυνση Λαϊκού Πολιτισμού) επί υπουργίας Μελίνας Μερκούρη. Η σειρά σχεδίων από τη Λέσβο, που είχαν επεξεργαστεί η Ζαγορησίου και ο Γιαννουλέλλης στη διάρκεια της κατοχής (1942-1944), με δική τους πρωτοβουλία και με υποστήριξη του Συλλόγου, περιελήφθησαν τελικά στον τόμο Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Λέσβου, 1995, από το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος.

Επ ίσης , λόγω και των δυσκολιών μετάβασης στην ύπαιθρο κατά τη διάρκεια της κατοχής, το ενδιαφέρον στράφηκε προς τα παλαιά σπίτια των Αθηνών (1942), με αποτυπώσεις από τους Γ. Αργυρόπουλο και Αλέξανδρο Παπαγεωργίου και με ζωγραφικά έργα του Εγγονόπουλου και του Τσαρούχη. Στη μελέτη αυτή συμμετείχε και ο Δοξιάδης.

Μ ετά τον πόλεμο ο Σύλλογος δεν φαίνεται να λειτουργούσε πια με επίσημο τρόπο. Ο πυρήνας του προεδρείου του όμως (Ναταλία Μελά, Αικ. Βαλαωρίτη, Φ. Δραγούμης κ.α.) προώθησε τη δημοσίευση δύο πρώτων τόμων Αρχοντικά της Καστοριάς, 1948 και Σπίτια της Ζαγοράς, 1949. Τους δύο τόμους επιμελήθηκε η Ζαγορησίου (εν τω μεταξύ σύζυγος Γιαννουλέλλη), με τη συνεργασία του Εγγονόπουλου για την εκτύπωση των έγχρωμων σχεδίων και των φωτογραφιών. Η έκδοση πραγματοποιήθηκε με χορηγία πάλι της Παγκείου Επιτροπής, υπό την αιγίδα του Εθνικού Ιδρύματος Βασιλεύς Παύλος. Τα σχέδια εμφανίζονταν ίη/οΐίο, με την προοπτική να

εκδίδονται και να προστίθενται σταδιακά σχετικές μελέτες, πρωτότυπη ιδέα που ουδέποτε πραγματοποιήθηκε.

Τ ε λ ι κ ά το εγχείρημα παρέμεινε ημιτελές, παρά την υπόσχεση που είχε δοθεί στον τόμο Ζαγορά, για έκδοση δύο ακόμα τόμων (Οικήσεις της Ηπείρου, Γιάννενα και Τα παληά Αθηναϊκά Σπίτια). Η δραστηριότητα ατόνησε και το έργο του Συλλόγου ξεχάστηκε.

Τ ο 1969, τα σχέδια εντοπίστηκαν από το σημερινό Γενικό Γραμματέα της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος κ. Ιωάννη Κ. Μαζαράκη-Αινιάνα, κατόπιν υποδείξεως του Φ. Δραγούμη, στο ξενοδοχείο Ολυμπιάς της οδού Αθηνάς, ιδιοκτησίας της Παγκείου Επιτροπής. Βρέθηκαν σε δύο ανεξάρτητα δωμάτια στην ταράτσα του ξενοδοχείου, όπου είχε φιλοξενηθεί το σχεδιαστήριο μετά τον πόλεμο. Επίσης, στο υπόγειο καταφύγιο είχαν συσσωρευτεί σχέδια, κατάλοιπα εκθέσεων καθώς και οι τσίγκοι από την εκτύπωση των τόμων Καστοριάς και Ζαγοράς. Είχαν παραμείνει εκεί ξεχασμένα όταν ο Σύλλογος ουσιαστικά διαλύθηκε.

Τ ο υλικό αυτό περισυλλέχθηκε και κατατέθηκε τότε στην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος (Εθνικό Ιστορ ικό Μουσε ίο) . Π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ά ταξ ινομήθηκαν κα ι ταυτίστηκαν, αρχικά από τον I. Κ. Μαζαράκη-Αινιάνα και κατόπ ιν α π ό τους Δημήτρη Μωρέτη και Α λ ε ξ ά ν δ ρ α Πασχαλίδου-Μωρέτη, Σάκη Δάλλα και τέλος από τον υπογράφοντα.

Π ρ ό σ φ α τ α η συλλογή συμπληρώθηκε με δωρεά των Δημήτρη Μωρέτη και Αλεξάνδρας Πασχαλίδου-Μωρέτη, η οποία περιλαμβάνει σχέδια, υδατογραφίες, αρχειακό υλικό και πολλές πρωτότυπες φωτογραφίες.

Σ υ ν ο λ ι κ ά στην Ι.Ε.Ε.Ε. έχει κατατεθεί το μεγαλύτερο μέρος της συλλογής αρχιτεκτονικών σχεδίων. Η Εταιρεία διαθέτει πάνω από 800 πρωτότυπα (μολύβι σε χαρτί ή μελάνι σε διαφανές) και πάνω από 400 φωτοαντίγραφα της εποχής, καθώς και περίπου 30 έγχρωμες υδατογραφίες με διακοσμητικά θέματα από ξυλόγλυπτα, τοιχογραφίες, χρηστικά αντικείμενα κ.ο.κ. των σπιτιών που είχαν σχεδιαστεί. Οι κύριες σωζόμενες ενότητες είναι: Καστοριά, Κλεισούρα - Κοζάνη, Σ ιάτ ιστα Γρεβενά, Περιβόλι και Σαμαρίνα ' Φλώρινα, Πισοδέρι , Ανταρτικό, Νυμφαίο" Έδεσσα, Νάουσα ' Γιαννιτσά, Αριδαία' Γουμένισσα' Βέροια, Γιδάς, Αλάμπορο ' Κολινδρός' επίσης Ιωάννινα, Μέτσοβο, Κόνιτσα, χωριά της Πίνδου ' καθώς και Τρίκερι, Ζαγορά Πηλίου" Ύ δ ρ α κ.α.

Ε π ί σ η ς , η συλλογή περιλαμβάνει σειρά α π ό τις υδατογραφίες του Ν. Εγγονόπουλου, με σπίτια της Αθήνας και της Μακεδον ίας . Τη συλλογή συμπληρώνουν δεκάδες φωτογραφίες των σχεδιασμένων σπιτιών και περιοχών.

Α π ό το πρατήριο της οδού Βουκουρεστίου σώζεται μεγάλος αριθμός σχεδιαστικών δειγμάτων από αντικείμενα λαϊκής τέχνης, από μοτίβα, υλικά, έπιπλα κλπ, τα οποία είχαν διατηρηθεί στη ν κατοχή της Αικατερίνης Βαλαωρίτη.

Η Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, από την ίδρυση της το 1882, πασχίζει για τη μελέτη και ανάδειξη της νεοελληνικής ιστορίας, καθώς και για την αναζήτηση, συλλογή και διάσωση σημαντικών τεκμηρίων ιστορίας και λαϊκού πολιτισμού. Κρίνοντας ότι το πρωτοποριακό έργο του

IX

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Ν Ε Τ Α Ι Σ Τ Η Μ Ν Η Μ Η

Τ Ο Υ Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Μ Ω Ρ Ε Τ Η

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

Τ η δεκαετία του 1930, η ραγδαία εκβιομηχάνιση απειλεί τις παραδοσιακές τέχνες και τεχνικές. Το κίνημα του μοντερνισμού αμφισβητεί διεθνώς τις ακαδημαϊκές τέχνες και τους καθιερωμένους ρυθμούς και προωθεί νέες τάσεις που βασίζονται στα σύγχρονα υλικά, στις νέες τεχνικές και στην αυτοματοποίηση. Ο κλασικισμός, ο οποίος στην Ελλάδα είχε λάβε ι α π ό τον 19" α ι ώ ν α το χ α ρ α κ τ ή ρ α «εθν ικής αρχιτεκτονικής», απορρίπτεται γενικά ως στείρος και νεκρός.

Ο ι εξελίξεις αυτές οδήγησαν στη γενίκευση της συζήτησης περί «ελληνικότητας» και «ελληνικής ταυτότητας», και της προσπάθειας εντοπισμού των ειδικών αυτών χαρακτηριστικών που προσδίδουν στον ελληνικό πολιτισμό την ιδιαιτερότητα του.

Π α ρ ά λ λ η λ α γεννήθηκε ένα ρεύμα που ερευνούσε τις πτυχές εκείνες των παραδοσιακών τεχνών που μπορούσαν να συνταιριαστούν με τις επιταγές του μοντερνισμού, και επιχειρήθηκε να αποδειχθεί ότι η λαϊκή σοφία της Ελληνικής υπαίθρου είχε διαισθητικά εφαρμόσει αιώνες πρωτύτερα τις αρχές που προωθούσε το ξενόφερτο κίνημα. Έγινε προσπάθεια συνειδητής συγχώνευσης του παραδοσιακού με το σύγχρονο σε κάτ ι π ο υ θα α π ο τ ε λ ο ύ σ ε την ελληνική εκδοχή του μοντερνισμού. Αυτό θα επέτρεπε στην Ελληνική καλλιτεχνική παραγωγή να διατηρήσει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της και να α π ο φ ύ γ ε ι τη δ ιαφαινόμενη συγχώνευση στο δ ιεθν ικό περιβάλλον της βιομηχανοποίησης.

Μ έ σ α στο πνεύμα αυτό, ο Σύλλογος Ελληνική Λαϊκή Τέχνη ιδρύθηκε στις 15 Σεπτεμβρίου του 1930 α π ό εκπροσώπους του πνευματικού κόσμου της εποχής. Πρόεδρος του Συλλόγου ήταν η Ναταλία Παύλου Μελά, και μέλη οι Α γ γ ε λ ι κ ή Χ α τ ζ η μ ι χ ά λ η , ' Ε φ η Α π έ ρ γ η , Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς Βαλαωρίτης (εγγονός του ποιητή) και η σύζυγος του Αικατερίνη, Άννα Δοανίδου, Κωνσταντίνος Δοξιάδης, Ειρήνη Δούμα, Φίλ ιππος Δραγούμης, Ελένη Ευκλε ίδου , Ρόζα Ζυμβρακάκη, Μαρία Θεοτόκη, Μαρία Καρατζά, Δαμιανός Κυριαζής, Αγγελική Νικολούδη, Μαρία Πυρσινέλλα, Μιχαήλ Σοφιανός, και άλλοι.

Σ τ ό καταστατικό του Συλλόγου αναφέρεται: «Σκοπός του Συλλόγου τούτου είναι η διατήρησις της παραδόσεως παντός κλάδου της ελληνικής Λαϊκής Τέχνης και η προσαρμογή ταύτης εις τας συνθήκας και ανάγκας του σημερινού πολιτισμού Τον σκοπόν τούτον θα επιδιώξει ο Σύλλογος ενθαρρύνων και ενισχύων τους απανταχού Έλληνας Βιοτέχνας δια μονίμου εν Αθήναις Εκθέσεως και πωλήσεως της παραγωγής αυτών, δι' εκθέσεων τοπικών, δια διαλέξεων, δια δημοσιεύσεων, δι' εκδόσεως πραγματειών, περιοδικού κλπ. Αλλά κυρίως δι' ιδρύσεως εργαστηρίων, βαφείων, υφαντήριων, ξυλουργείων κλπ. εν Αθήναις και εν ταις επαρχίαις, όπου να μελετάται, να καλλιεργήται και να συνεχίζεται η πλουσία παράδοσις της Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης μεταδιδόμενη συστηματικώς από ειδικούς τεχνίτας.»

Π ρ ώ τ η έμπρακτη δραστηριότητα του Συλλόγου υπήρξε η ίδρυση πρατηρίου στην οδό Βουκουρεστίου 4 στην Αθήνα, το οποίο εμπορευόταν τα προϊόντα ενός δικτύου λαϊκών τεχνιτών και καλλιτεχνών από την Ελλάδα ολόκληρη. Σημαντική ήταν η εμμονή στην καθοδήγηση των τεχνιτών ώστε να βελτιώνουν την πο ιότητα των προ ϊόντων τους, με π ρ ό τ υ π ο τα έργα παλαιότερων εποχών, και στη συνεργασία με όσο το δυνατόν μεγαλύτερο αριθμό τεχνιτών, ώστε να διαχέεται το πνεύμα αυτό όσο ήταν εφικτό.

Τ ο πρατήριο είχε σημαντική επιτυχία και στη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 δεν έπαψε να εμπλουτίζεται με ολοένα και περισσότερα προϊόντα από διάφορες περιοχές της χώρας. Σύντομα ιδρύθηκαν παραρτήματα στα Ιωάννινα, την Κέρκυρα, τα Σερβία, τη Θεσσαλονίκη, τη Νάουσα, τον Πολύγυρο και τη Λάρισα, τόπους όπου υπήρχαν μέλη του Συλλόγου πρόθυμα να συμβάλουν αφιλοκερδώς στην προσπάθεια. Το πρατήριο παρουσίαζε συνεχή ανοδική πορεία και κατάφερε να φτάσει σε κερδοφορία, ενώ τα προϊόντα του παρουσιάζονταν σε πολλές εμπορικές εκθέσεις: στη Διαρκή Έκθεση Ελληνικών Προϊόντων στο Ζάππειο , στην 8η, 9η, 10η, 11η και 12η Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης, αλλά και διεθνώς στο Σικάγο, τη Νέα Υόρκη, το Παρίσι, τη Λειψία και την Αλεξάνδρεια.

VII

Ο Σύλλογος Ελληνική Λαϊκή Τέχνη λειτουργούσε κυρίως χάρη σε ετήσια χορηγία από την Πάγκειο Επιτροπή. Το 1936, αφοΰ απέκτησε οικονομική ευρωστία χάρη στο πωλητήριο, ξεκίνησε μία ακόμα πρωτοβουλία υστέρα από πρόταση του Φιλίππου Δραγούμη, ο οποίος ήταν μέλος τόσο του Συλλόγου όσο και της Παγκείου. Επρόκειτο για ένα πρόγραμμα αποτύπωσης και μελέτης του Ελληνικού σπιτιού και της αρχ ιτεκτον ικής του. Δηλωμένος στόχος εδώ ήταν να αποτυπωθεί η νεώτερη λαϊκή - παραδοσιακή ίσως θα λέγαμε σήμερα - αρχιτεκτονική αλλά και «κάθε στοιχείον της λαϊκής τέχνης ενδιαφέρον».

Τ η γενική επίβλεψη της μελέτης παρακλήθηκε και ανέλαβε ο καθηγητής του Πολυτεχνείου Δημήτρης Πικιώνης, ο οποίος και υπέδειξε για την ομάδα εργασίας τους νέους τότε αρχιτέκτονες μαθητές του, Δημήτρη Μωρέτη, Αλεξάνδρα Πασχαλίδου και Γιώργο Γιαννουλέλλη. Το επόμενο έτος 1937 προστέθηκαν στην ομάδα οι Γιώργος Βαλάτας, Περικλής Χ α τ ζ ό π ο υ λ ο ς , Θ ε ό δ ω ρ ο ς Σ τ α υ ρ ί δ η ς , τ ο 1938 ο ι Ν. Μοναστηριώτης και Γ. Αργυρόπουλος, το 1940 η Ερριέττα Ιωαννίδου και το 1942 η Μαρία Ζαγορησίου. Ο Μωρέτης ήταν ο πραγματικός οργανωτής και συντονιστής της εργασίας, σε στενή συνεργασία με το προεδρείο του Συλλόγου και με τον Πικιώνη.

Ο Πικιώνης, σε επιστολή του από τη Ζαγορά του Πηλίου προς τη Ναταλία Μελά (17 Αυγ. 1939), δίνει το στίγμα της επιχειρούμενης μελέτης:

«Δεν μας αρκεί η ομοιομορφία των συμβατικών αποτυπώσεων. Πασχίζουμε - και ίσως αυτό γίνεται για πρώτη φορά με τόση συνείδηση και ευσυνειδησία -Vαποτυπώσουμε όλες εκείνες τις παραλλαγές των μεγεθών, όλες εκείνες τις παρεκκλίσεις από την ορθή γωνία ή από την ευθεία, που: τόσο στην κάτοψη, όσο και στην άνοψη, τόσο στο σύνολο όσο και στη λεπτομέρεια, δίνουν τόση ευαισθησία κι αποκαλύπτουν το πλαστικό πνεύμα του έργου. Η καταγραφή τούτων των αποχρώσεων δυσκολεύει κι επιβραδύνει τη δουλειά. Της δώσαμε όμως θεμελιακή σημασία, θεωρώντας πως αυτή είναι το κλειδί του έργου και όχι μία ομοιόμορφη και συμβατική απόδοση που θα είταν ανάξια του.»

Σ τ η συλλογή ενσωματώθηκαν τα σχέδια του Ελβετού Μ.1οηηγ, που είχαν γίνει επίσης καθ ' υπόδειξη του Πικιώνη ένα χρόνο πρωτύτερα, το 1935. Αξίζει μάλιστα να σημειωθεί ότι η ιδιωτική εξόρμηση του ^η ι ιγ για σχεδίαση σπιτιών στην Κοζάνη, την Καστοριά και τη Βέροια, είχε συμβάλει και στη γέννηση της ιδέας για το στήσιμο της συλλογικής προσπάθειας.

Ξεκινώντας από τη Δυτική Μακεδονία και την Ήπειρο , η εργασία είχε στόχο να περιλάβει τελικά ολόκληρη την Ελλάδα. Κάθε καλοκαίρι η ομάδα εξορμούσε για αρκετές εβδομάδες στην ύπαιθρο. Εκεί εντόπιζαν, καταμετρούσαν, προσχεδίαζαν και φωτογραφούσαν τα κτήρια κοσμικής αρχιτεκτονικής που θεωρούσαν ενδιαφέροντα υποδείγματα. Η εργασία δεν αποσκοπούσε στην πλήρη καταγραφή των σπιτιών. Αντίθετα, γινόταν επιλογή και διαβάθμιση των κτηρίων που κρίνονταν αντιπροσωπευτικά από τους μελετητές. Σε επιστολή τους προς το προεδρείο του Συλλόγου (14 Αυγ. 1936), αναφέρεται ενδεικτικά ότι:

«Εν γένει, διά της εδώ εργασίας μας προσεπαθήσαμε νά περιλάβωμεν είς τούς πίνακας μας, εξ εκάστου αρχιτεκτονικού τύπου καί διακοσμητικού στοιχείου, τας πλέον αντιπροσωπευτικός μορφάς, παραθέτοντες συγχρόνως τας συναντωμένας παραλλαγάς, εφ' όσον υπήρχον τοιαύται.».

Εξάλλου, ήδη από την εποχή εκείνη, πολλά από τα σπίτια έφεραν αλλοιώσεις από το χρόνο ή είχαν υποστεί μετατροπές.

Σ τ η ν Αθήνα οι μελετητές εργάζονταν σε γραφείο του Υφυπουργείου Τΰπου και Τουρισμού στην οδό Φιλελλήνων, που είχε παραχωρηθεί από τον υφυπουργό Θ. Νικολοΰδη, του οποίου η σύζυγος Αγγελική ήταν ιδρυτικό μέλος του Συλλόγου. Αργότερα ενοικιάστηκε εργαστήριο στην οδό Γκούρα.

Η πρώτη εξόρμηση έγινε τον Ιούνιο-Ιούλιο του 1936 στην Κοζάνη, τη Σιάτιστα, την Καστοριά και τη Βέροια. Το επόμενο καλοκαίρι του 1937, η ομάδα ερεύνησε άλλες ορεινές περιοχές της βορειοδυτικής Μακεδονίας και της Πίνδου, τα Γρεβενά, την Κόνιτσα, και το Τρίκερι της Μαγνησίας. Επίσης την Κοζάνη, τη Σιάτιστα και την Καστοριά επισκέφθηκε ανεξάρτητα, για ζωγραφική αποτύπωση των αρχιτεκτονικών μορφών, ο νέος τότε ζωγράφος Νίκος Εγγονόπουλος.

Τ η ν εργασία περιέπλεκαν οι δυσκολίες πρόσβασης και μετακίνησης, ειδικά στα ορεινά της Πίνδου, όπως γλαφυρά περιγράφει ο Μωρέτης σε επιστολή του προς την Πασχαλίδου (19Σεπτ. 1937):

«...Φεύγω λοιπόν την Κυριακή το πρωί στις 6 από την Σαμαρίνα, κι αρχίζει ο ανήφορος για το Σμόλικα.

»Σ ένα άλογο έχω φορτώσει τις βαλίτσες μου. Πηγαίνω εμπρός εγώ και πίσω έρχεται ο αγωγιάτης με το ζώο. Περνάμε το δάσος της Γιούριστας, παρθένο δάσος από οξυές και ρόμπολα. Οι οξυές λίγες. Τα ρόμπολα πυκνώτατα. Σε μίαν ώρα περάσαμε το δάσος. Από εδώ και επάνω είναι γυμνό πια το βουνό.

»0 Σμόλικας δεν φαίνεται ακόμα. Άλλες τρεις ώρες δυνατός ανήφορος. Εγώ πηγαίνω πολύ μπροστά. Το ζώο είναι πολύ κοιμισμένο και ο αγωγιάτης τεμπέλης. Στέκομαι στους πρόποδες της 2"'κορυφής. Μία ώρα και τους περιμένω...

»...Συνεχίζουμε τον τρελλό κατήφορο προς την κοιλάδα του Αώου. Βρισκόμαστε πια στην'Ππειρο. Εγώ πηγαίνω πάντα εμπρός. Πίσω το άλογο και πιο πίσω ο αγωγιάτης. Σ ένα στενό πέρασμα του μονοπατιού δεν ξέρω πως, παραπατάει το άλογο και πέφτει στον γκρεμό. Ακούω πίσω μου τον γδούπο και γυρίζω απότομα. Δεν θα ξεχάσω το άλογο που πέφτει...

»...Κάπου στο τέλος μπόρεσε να σταθεί, κι εκεί σωριάστηκε σκεπασμένο από τις πέτρες και τα χώματα που παρέσυρε στην πτώση του. Πήραμε τον κατήφορο κι εγώ και ο αγωγιάτης κι εφτάσαμε κοντά του. Όταν το πλησιάσαμε σηκώθηκε αγριεμένο και ματωμένο επάνω. Το άρπαξε ο αγωγιάτης από το καπίστρι, το έσυρε με προσοχή σε ένα ίσιωμα και κει τον έδωσε να φάει ένα μήλο.

»Τα σχέδια μον τσαλακώθηκαν και σκίστηκαν. Η πινακίδα μου χάλασε. Το ταυ έσπασε.

»Σε λίγο πήραμε πάλι το δρόμο και συνεχίσαμε τον κατήφορο...»

Τ ο 1938 ολοκληρώθηκαν οι αποτυπώσεις από τη Δυτική Μακεδονία και η εργασία επικεντρώθηκε στην Ήπε ιρο (Ιωάννινα και Μέτσοβο). Τότε άρχισε και η κατάταξη του υλικού για μελλοντική έκδοση από τους Βαλάτα και Γιαννουλέλλη, το σχεδιαστή Κλάους Φρισλάνδερ και με τη συμμετοχή του ίδιου του Πικιώνη.

Ο Μωρέτης, παράλληλα με τη σχεδίαση των αρχοντικών, προώθησε μέσω του Υφυπουργείου Τύπου και Τουρισμού και

VIII

Συλλόγου Ελληνική Λαϊκή τέχνη - μέλη του οποίου ήταν και εταίροι ή μεγάλοι δωρητές της ΙΕΕΕ - αποτέλεσε με πολλούς τ ρ ό π ο υ ς α φ ε τ η ρ ί α στην π ρ ο σ π ά θ ε ι α δ ι α φ ύ λ α ξ η ς της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στον τόπο μας, προβαίνουμε σήμερα στην έκδοση των δυο πληρέστερων φακέλων της συλλογής (Κοζάνη και Σιάτιστα), και στην ανατύπωση του τόμου Καστοριά. Φιλοδοξία μας είναι η έκδοση, που παρουσιάζεται σχεδόν 70 χρόνια μετά τη σχεδίαση των αρχοντικών, να αποδώσει όσο το δυνατόν πιστότερα τη μορφή και το πνεύμα του έργου. Πρότυπο μας αποτέλεσαν οι παλαιοί τόμοι Καστοριά και Ζαγορά. Κάποιες τροποποιήσεις που επ ιβάλλε ι η σ ύ γ χ ρ ο ν η τεχν ική κ α ι α ι σ θ η τ ι κ ή ή τ α ν αναπόφευκτες.

Σ τ ό χ ο ς μας είναι η ολοκλήρωση αυτού του σημαντικού και πρωτοποριακού για την εποχή του αλλά ημιτελούς εγχειρήματος, ως ελάχιστος φόρος τιμής στους πρωτεργάτες του. Επιπλέον επιθυμούμε να παρουσιάσουμε στο κοινό αυτό το σημαντικότατο αρχείο με σχέδια κτηρίων, τα περισσότερα από τα οποία σήμερα έχουν χαθεί ή είναι βαρύτατα κακοποιημένα. Και εάν ο αρχικός στόχος της έκδοσης να βοηθήσει στην αναζήτηση νέων μορφών από τους σύγχρονους δημιουργούς όπως ήθελαν οι εμπνευστές του έργου πριν από εβδομήντα χρόνια ακούγεται σήμερα κάπως παρωχημένος, εν τούτοις ελπίζουμε η προσπάθεια μας αυτή να συμβάλει στην ευαισθητοποίηση κράτους και ιδιωτών για τη διάσωση των μοναδικών αρχοντικών, ιδιαίτερα της Μακεδονίας, τα οποία παρά την αναγνωρισμένη πια αξία τους βρίσκονται - όσα στέκουν ακόμη - σε ελεεινή κατάσταση.

Α π ό τα σπίτια που παρουσιάζουμε εδώ, στην Κοζάνη διασώζονται μόνο τα αρχοντικά του Βούρκα και του Κατσικά-Βούρκα. Ανήκουν στο κράτος και εποπτεύονται από την 11" εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, η οποία εκτελεί μόνο επί μέρους εργασίες στήριξης ή προφύλαξης επείγουσας μορφής. Επίσης διατηρείται σε καλή κατάσταση και το κτήριο της Επισκοπής, αρκετά όμως αλλοιωμένο μορφολογικά λόγω ανακαινίσεων.

Σ τ η Σιάτιστα επιζούν περισσότερα αρχοντικά. Του Μανούση και του Νεραντζόπουλου ανήκουν στο κράτος και αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο, όπως αυτά της Κοζάνης. Τα σπίτια του Κανατσούλη και της κυρά-Σανούκως, παρά την κακή τους κατάσταση, ακόμα κατοικούνται εν μέρει. Το σπίτι της Παπία, απογυμνωμένο και σε κακή κατάσταση, πέρασε εδώ και χρόνια στα χέρια νέου ιδιοκτήτη, ο οποίος το ανακαίνισε πλήρως. Τα υπόλοιπα κτήρια που παρουσιάζουμε έχουν κατεδαφιστεί.

Σ τ η ν Καστοριά, το αρχοντικό Παπατέρπου κληροδοτήθηκε στο Τεχνικό Επιμελητήριο της Ελλάδος, που το επισκεύασε. Το αρχοντικό Εμμανουήλ αγοράστηκε από το δήμο, έχει από καιρό επισκευαστε ί και φιλοξενεί το ενδυματολογικό μουσείο του Μουσικοφιλολογικού Συλλόγου Καστοριάς. Σήμερα χρήζει πληρέστερης αποκατάστασης, μιας και η φθορά είναι πάλι εμφανής. Τα υπόλοιπα αναφερόμενα κτήρια ανήκουν στο κράτος, και η διατήρηση τους ποικίλλει από την εγκατάλειψη (αρχοντικό Σαπουντζή) μέχρι την πλήρη αποκατάσταση με ευρωπαϊκά κονδύλια (σε εξέλιξη στο αρχοντικό Τσετσαπά).

Γεν ικότερα σημειώνουμε ότι ενώ στην Κοζάνη η ανοικοδόμηση και η αντιπαροχή έχουν εξαφανίσει σχεδόν πλήρως τα παλαιά οικοδομήματα της πόλης, στη Σιάτιστα σώζεται ακόμα, έστω και σε προχωρημένη αποσύνθεση, μεγάλο μέρος του αρχιτεκτονικού και καλλιτεχνικού πλούτου. Πεποίθηση μας είναι ότι η κατάσταση εδώ δεν είναι ακόμα μη αναστρέψιμη. Η Σ ιάτ ιστα μπορε ί να επανακτήσε ι το μεγαλύτερο μέρος της μεγαλοπρέπειας της και να αποτελέσει ισχυρότατο πόλο έλξης.

Σ τ η ν Καστοριά, η μεταπολεμική ανοικοδόμηση της παλαιάς πόλης υπήρξε λιγότερο επιθετική από ότι στην Κοζάνη, με αποτέλεσμα να διατηρείται μέρος του οικοδομικού ιστού της. Ταυτόχρονα, η οικονομική δραστηριότητα δεν παρουσίασε τη δραματική παρακμή της Σιάτιστας, οπότε η εγκατάλειψη των αρχοντικών δεν ήταν τόσο μαζική. Εδώ υπήρξε κατά καιρούς ενδιαφέρον από τις δημοτικές και νομαρχιακές αρχές και από ιδιωτικούς συλλόγους για τη διάσωση ορισμένων από τα κυριότερα αρχοντικά. Επίσης έχει εκδηλωθεί τελευταία ιδιωτικό ενδιαφέρον για οικονομική εκμετάλλευση αρχοντικών ως ξενώνων κ.α. Ως αποτέλεσμα, η σημερινή κατάσταση μοιάζει ευκολότερα ελέγξιμη, αν και η πλειονότητα των αρχοντικών βρίσκεται παρόλ 'αυτά μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας.

ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ-ΑΙΝΙΑΝ

Χ

Ευχαριστούμε με πολλή αγάπη την κα. Αλεξάνδρα Πασχαλίδου-Μωρέτη, εκ των πρωτεργατών της μελέτης αυτής, για το συνεχές της ενδιαφέρον, για την εμπιστοσύνη και για την πολύτιμη συνεργασία της στο στήσιμο της έκδοσης. Μας βοήθησε να προσεγγίσουμε το αυθεντικό πνεύμα μίας γιγαντιαίας για την εποχή της προσπάθειας. Για τις συμβουλές και την καθοδήγηση τους, ιδιαίτερα κατά τα πρώτα στάδια της επεξεργασίας του υλικού, ευχαριστούμε τους καθηγητές κ.κ. Μάρω Καρδαμήτση-Αδάμη και Αλέξανδρο Παπαγεωργίου. Την κα Ναταλία Ιωαννίδου, που πρόθυμα μας άνοιξε τους σχετικούς με τον Σύλλογο Ελληνική Λαϊκή Τέχνη φακέλους του προσωπικού αρχείου της γιαγιάς της, Ναταλίας Π. Μελά. Τον πρόεδρο του Συλλόγου Γραμμάτων και Τεχνών Κοζάνης κ. Κωνσταντίνο Σ ι α μ π α ν ό π ο υ λ ο κ α ι το π ρ ο σ ω π ι κ ό τ ο υ Ι σ τ ο ρ ι κ ο ύ -Λαογραφικού Μουσείου Κοζάνης. Τον τέως διευθυντή της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Σιάτιστας, λαογράφο κ. Γεώργιο Μπόντα. Τους φυλακές αρχαιοτήτων Κοζάνης και Σιάτιστας και την αρμόδια Π" Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στη Βέροια. Την αρχιτέκτονα κα Ναταλία Μπούρα για την πρακτική βοήθεια της.

Σημειώσεις

* Ο ι δ η μ ι ο υ ρ γ ο ί τ ω ν σ χ ε δ ί ω ν , υ δ α τ ο γ ρ α φ ι ώ ν κ α ι φωτογραφιών, αναφέρονται όπου είναι δυνατό να ταυτιστούν. Σε ορισμένες περιπτώσεις η ταύτιση έγινε έμμεσα, από πληροφορίες της Αλεξάνδρας Πασχαλίδου-Μωρέτη, από αναγραφές σε χειρόγραφες σημειώσεις ή ακόμα και δια της εις άτοπον απαγωγής.

* Μερικά σχέδια, φθαρμένα ή με μολύβι, χρειάστηκε να επανασχεδιαστούν προκειμένου να παρουσιαστούν. Η εργασία έγινε α π ό την αρχ ι τέκτονα Μ α ρ ί α Μ π α λ ο δ ή μ ο υ και ο ε π α ν έ λ ε γ χ ο ς α π ό την Α λ ε ξ ά ν δ ρ α Π α σ χ α λ ί δ ο υ - Μ ω ρ έ τ η . Πρόκε ι τα ιγ ιατουςπ ίνακες 13,15,16,26,27,28, 30, 33τηςΚοζάνης και 13 της Σιάτιστας, οι οποίοι σημειώνονται με αστερίσκο δίπλα στο όνομα του σχεδιαστή.

* Τα υπόλοιπα σχέδια που παρουσιάζονται είναι συνήθως φωτογραφημένα για την έκδοση από το μελανωμένο σε διαφανές πρωτότυπο. Σε κάποιες περιπτώσεις όπου αυτό ήταν ανέφικτο, χρησιμοποιήθηκαν παλαιά αντ ίγραφα (ηλιοτυπίες).

Τα πρωτότυπα σχέδια, π α ρ ά τη γενικά καλή τους κατάσταση, παρουσιάζουν παραμορφώσεις και κάποιες μικρές αναντιστοιχίες ως προς την κλίμακα, ενώ μερικές φορές είναι ημιτελή. Οι ελλείψεις αυτές ήταν γνωστές στο Σύλλογο Ελληνική Λαϊκή Τέχνη και στους σχεδιαστές, όπως ρητά περιγράφεται στην εισαγωγή του τόμου Καστοριάς. Ό π ω ς όμως και τότε, κρίναμε ότι ο πλήρης επανέλεγχος όλων των σχεδίων θα ήταν δυσχερέστατος και κινδύνευε να μας απομακρύνει από το πνεύμα των δημιουργών τους. Προκειμένου να επιτύχουμε την καλύτερη δυνατή παρουσίαση, επιλέξαμε να τα παρουσιάσουμε με γραφική και όχι με μετρική κλίμακα, χωρίς να επέμβουμε προς διόρθωση τους. Τα πρωτότυπα πάντως είναι συνήθως σχεδιασμένα σε 1:100 για γενικές κατόψεις οικοπέδων, σε 1:50 για όψεις, κατόψεις και τομές κτηρίων, σε 1:20 για αναπτύγματα, και σε 1:10, 1:5 ή 1:2 για λεπτομέρειες.

XI

Μ Ι Κ Ρ Ο Χ Ρ Ο Ν Ι Κ Ο

Χ α ι ρ ε τ ί ζ ω με συγκίνηση την έκδοση αυτή της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος που περιλαμβάνει παλαιά σχέδια με τις αποτυπώσεις σπιτιών και αρχοντικών του 17 ο υ και 18°" αιώνα από την Κοζάνη και τη Σιάτιστα, καθώς και την επανέκδοση του αντίστοιχου τόμου που αφορά στην Καστοριά.

Η συγκίνηση μου είναι ακόμη μεγαλύτερη καθώς το βιβλίο αυτό συνδέει τη μνήμη του συζύγου μου Δημήτρη Μωρέτη με τη μελέτη της λαϊκής μας αρχιτεκτονικής για την οποία εργάστηκε με αγάπη και δεν έπαυσε να τον απασχολεί και να τον εμπνέει σε όλη του τη ζωή.

Τ ο καλοκαίρι του 1936, τρεις νέοι αρχιτέκτονες που μόλις είχαν πάρει το δίπλωμα τους, ο Δημήτρης Μωρέτης, ο Γιώργος Γιαννουλέλλης* και η Αλεξάνδρα Πασχαλίδου-Μωρέτη επελέγησαν από τον αρχιτέκτονα καθηγητή του Ε.Μ.Π. - και σοφό μελετητή της Λαϊκής Τέχνης - Δημήτρη Πικιώνη, και ταξίδεψαν στη Δυτική Μακεδονία για να εντοπίσουν και να αποτυπώσουν σπίτια και αρχοντικά παραδοσιακής αρχιτεκτονικής για λογαριασμό του Συλλόγου Ελληνική Λαϊκή Τέχνη.

Μ ε ενθουσιασμό ξεκινήσαμε για τις πόλεις Κοζάνη, Σ ιάτ ιστα , Κ α σ τ ο ρ ι ά και Βέροια. Π ε ρ π α τ ο ύ σ α μ ε στα καλντερ ίμ ια κα ι τους λ ιθοστρωμένους κήπους με τα μισοκατεστραμμένα σπίτια και αρχοντόσπιτα, που ήδη την εποχή εκείνη πολλά ήταν έρημα πια, ακατοίκητα, δαρμένα από τους ανέμους και τους καιρούς χωρίς φροντίδα και χωρίς προστασία καμιά.

Σ ' αυτά τα σπίτια οργανώναμε το πρόχειρο γραφείο μας: ένα τραπέζι και πάνω μια πινακίδα, ένα ταυ. Τα χαρτιά μας, οι μετροταινίες, τα δίμετρα, τα υποδεκάμετρα, τα τρίγωνα, τα μολύβια, τα χρώματα, μια φωτογραφική μηχανή Ιακίαΐί με φυσαρμόνικα του 1930.

Μ ε τ ρ ο ύ σ α μ ε κα ι σχεδ ιάζαμε , ζ ω γ ρ α φ ί ζ α μ ε κα ι φωτογραφίζαμε. Ή τ α ν η εργασία μας αυτή μια βιωματική μάθηση, μια μέθεξη στη μαγεία της λαϊκής τέχνης. Σαν να εκτελούσαμε μια παρτιτούρα μουσικού έργου που σε γεμίζει συγκίνηση, αγάπη και θαυμασμό.

Ε κ π λ η ξ η και θάμβος όμως μας προκάλεσε αυτή η πρώτη επαφή μας με την αρχιτεκτονική και τη διακόσμηση των σπιτιών και αρχοντικών της περιοχής, όταν αντί για απλοϊκά δημιουργήματα λαϊκής τέχνης με τον π α ρ ά γ ο ν τ α του πρωτογονισμού, βρεθήκαμε απέναντι σε μιαν ανεπτυγμένη τεχνική κι' ολοκληρωμένη τέχνη, με τους δικούς της ρυθμούς και κανόνες αισθητικής.

Μέσα στον 18° αιώνα σημειώνεται μια οικονομική, πνευματική και κοινωνική ανάπτυξη των Ελλήνων της Δυτικής Μακεδονίας που οφείλεται, εκτός από τους άλλους βαθύτερους και ισχυρότερους λόγους (δηλαδή στον δυναμισμό του υπόδουλου τότε ακόμα στους Τούρκους ελληνικού στοιχείου αλλά και στην ιστορική συγκυρία) και στον πλουτισμό τους από το εμπόριο που ανέπτυξαν με τις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης.

Ο Γάλλος περιηγητής Βεαιήουτ (πρόξενος της Γαλλίας στη Θεσσαλονίκη 1787-1797) έγραψε στο χρονικό του Το ελληνικό εμπόριο:

«Αργά αλλά σταθερά οι υπόδουλοι αποκτούν οικονομική οντότητα και αρχίζουν να ελέγχουν την παραγωγικότητα και τη διακίνηση των προϊόντων»

και αλλού διαπιστώνει με έκπληξη ότι: «ΟιΈλληνες, παρά την καταπίεση και την εκμετάλλευση, έχουν αναπτύξει μέσα στο ζόφο της τυραννίας τις αγροτικές καλλιέργειες και έχουν σημειώσει στον τομέα της βιομηχανίας προόδους».

Μ εγάλα καραβάνια από 100 και 200 μέχρι και 1000 άλογα με τους κυρατζήδες (αγωγιάτες-οδηγούς) ελαύνουν τα Βαλκάνια και την Ευρώπη μεταφέροντας αγροτικά και βιοτεχνικά προϊόντα. Το εμπόριο ανθεί, οι εξαγωγές φθάνουν μέχρι τη Ρωσία και τη Σμύρνη, οι Έλληνες εμπορευόμενοι ταξιδεύουν στην Ευρώπη, πλουτίζουν, μορφώνονται, έρχονται σε επαφή με το επαναστατικό πνεύμα της εποχής και τις ιδέες του διαφωτισμού, συνηθίζουν τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής.

Ανάμεσα στις πιο ακμάζουσες πόλεις της Δυτικής Μακεδονίας είναι η Κοζάνη, η Σιάτιστα και η Καστοριά. Οι πλούσιοι έμποροι της περιοχής γίνονται μεγάλοι Εθνικοί Ευεργέτες, ιδρύουν σχολεία και Μεγάλες του Γένους Σχολές, συμμετέχουν στον υπέρ της Ανεξαρτησίας Αγώνα, θυσιάζονται. Λόγιοι και πνευματικοί άνθρωποι διδάσκουν, γράφουν ιστορία.

Ο Γιώργος Γιαννουλέλλης εκτός από τις γνωστές αρχιτεκτονικές μελέτες του για τη λαϊκή αρχιτεκτονική της Μυτιλήνης, εξέδωσε και αξιόλογα λαογραφικά βιβλία.

XIII

Η Καστοριά , κτισμένη στον αυχένα της μικρής χερσονήσου που εισχωρεί στη λίμνη Ορεστιάδα, είναι ιστορική βυζαντινή πόλη με πολλές εκκλησίες, πολλά αρχοντικά σπίτια, σ χ ο λ ε ί α ( π ο υ ί δ ρ υ σ α ν Κ α σ τ ο ρ ι α ν ο ί έ μ π ο ρ ο ι ) κ α ι Μητροπολιτικό Μέγαρο.

Εχει από παλιά πλούσια πνευματική και καλλιτεχνική παράδοση. Τα εργαστήρια ζωγραφικής και τοιχογραφίας της είναι ονομαστά σε όλα τα Βαλκάνια.

Ανθε ί η βιομηχανία επεξεργασίας της γούνας*. Τις γούνες εξάγει όχι μόνο στην Ανατολή** αλλά και στη δυτική και τη βορειότερη Ευρώπη, στις πόλεις Βιέννη, Λειψία, Μπρεσλάου, Μόσχα και Βενετία, όπου υπάρχουν ελληνικές παροικίες που ιδρύθηκαν κυρίως από καστοριανούς.

Ο Ροιιςυενίΐΐε (ο γνωστός γάλλος περιηγητής και ιστοριογράφος) γράφει για τους προεστούς που συνάντησε στην αρχιεπισκοπή της Καστοριάς:

«Άλλοι μιλούσαν γερμανικά, άλλοι ρωσικά, μερικοί ιταλικά και σχεδόν όλοι είχαν εξοικειωθεί με τα αρχαία ελληνικά που αποτελούσαν τη βάση της παιδείας στην Ελλάδα».

Η Κοζάνη είναι διοικητικό και πνευματικό κέντρο. Έχε ι αξιόλογη βιβλιοθήκη και την περίφημη σχολή «Στοά» όπου δίδαξαν πολλοί διδάσκαλοι του Γένους όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης και άλλοι . Έ χ ε ι επίσης και μεγαλοπρεπές Μητροπολιτικό Μέγαρο***.

Ο ι Κοζανίτες εμπορεύονται με τη Γερμανία, Ουγγαρία και Αυστρία όπου από τον 17° αιώνα πολλοί εγκαθίστανται για ν' αποφύγουν τις τουρκικές καταπιέσεις και τις επιδρομές των Τουρκαλβανών. Εξάγουν αλατζάδες, κιλίμια, κάπες, νήματα και την περίφημη ζαφορά, τον κρόκο που βγαίνει στην περιοχή.

Η Σιάτιστα βρίσκεται σε μεγάλη οικονομική ακμή. Εξάγει αγροτικά και βιοτεχνικά προϊόντα και εισάγει είδη πολυτελείας από τις Ευρωπαϊκές πόλεις με τις οποίες συναλλάσσεται. Για τον πλούτο της οι κάτοικοι της γύρω περιοχής την ονομάζουν Φλωροχώρι και τις γυναίκες της φλωρούσες.

Ο Ροιιςυενίΐΐε γράφει μετά την επίσκεψη του στη Σιάτιστα κατά τον 18"" αιώνα:

«Η έκπληξη μου ήταν μεγάλη, όταν περνώντας από την αγορά με τα ωραία καταστήματα είδα καλοχτισμένα σπίτια και χάρηκα μια πολιτεία ολότελα ελληνική, με ευμάρεια και καθαρότητα που δεν βρίσκει κανείς πουθενά αλλού στην Ανατολή».

Κ α ι ο ΕεαΚε, γράφει: «Κάθε οικογένεια της Σιάτιστας είχε κι έναν ξενιτεμένο πραματευτή στην Ιταλία, στην Αυστρία ή στη Γερμανία. Οι περισσότεροι Σιατιστάνοι είχαν ζήσει δέκα και είκοσι χρόνια & αυτές τις χώρες. Όλος ο κόσμος μιλούσε γερμανικά, όπως και ιταλικά. Τα σπίτια ήταν άνετα, καθαρά και καλοεπιπλωμένα».

Γ ρ ά φ ε ι και ο I. Α. Λεονάρδος, χρονικογράφος της εποχής στη Χωρογραφία του:

«Οι έγκριτοι άρχοντες και μεγαλέμποροι ενοστιμεύοντο επί της συχνής και μακράς εις την Γερμανίαν διατριβής των κατά πολλά εις τα των πολιτευμένων Ευρωπαίων ήθη, έθιμα και την κατασκευήν των οίκων των. Ο ζωηρός και ενεργητικός των χαρακτήρ τους διήγειρε να καταδαπανήσωσι πολλά χρήματα εις καλλωπισμόν της πόλεως, συνεριζόμενοι ποίος θα κατασκευάσει το οσπητιόν του από τον άλλον καλύτερον κατά τον της πολιτευμένης Ευρώπης ωραίον τρόπον...».

Γ υ ρ ί ζ ο ν τ α ς λ ο ι π ό ν οι έ γ κ ρ ι τ ο ι ά ρ χ ο ν τ ε ς κ α ι μεγαλέμποροι στον τόπο τους θέλησαν να κατασκευάσουν τα σπίτια τους κατά τον της «..πολιτευμένης Ευρώπης ωραίον τρόπον» αλλά και με τρόπο που να τους εξασφαλίζει «και καλή άμυναν και ανέσεις» όπως αναφέρει ο περιηγητής Εε&Ιίε.

Την κατασκευή και τη διακόσμηση των σπιτιών και αρχοντικών της Κοζάνης, της Σιάτιστας και της Καστοριάς (όπως και της ευρύτερης περιοχής) ανέλαβαν οι ντόπιοι μάστορες, πρωτομάστορες και ζωγράφοι, που ήταν ονομαστοί σε όλα τα Βαλκάνια για την τέχνη τους. Αυτοί, φορείς όντες της τοπικής παράδοσης, έκτισαν με επιδεξιότητα, μεράκι και λαϊκή σοφία, σπίτια ασφαλή με χαρακτηριστική κτιριολογική διαμόρφωση, και τα στόλισαν με πλούσιο ξυλόγλυπτο και ζωγραφικό διάκοσμο. Δημιούργησαν έτσι έναν αξιόλογο ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν ο α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ό ρ υ θ μ ό λ α ϊ κ ή ς τέχνης , επιχωριάζοντα στη Δυτ. Μακεδονία, στην Ήπε ιρο και στη Θεσσαλία.

Δεν κτίζονταν όμως όλα τα σπίτια ακριβώς με τον ρυθμό αυτό, καθώς ήταν πολυδάπανος, αλλά και τα αντιπροσωπευτικά του κτίρια παρουσιάζουν παραλλαγές από περιοχή σε περιοχή.

Κάθε πόλη διαμόρφωνε και το δικό της τοπικό χαρακτήρα. Άλλοτε πιο αυστηρό και βαρύ, άλλοτε πιο ανάλαφρο, εύγραμμο και χαρίεντα. Πρόκειται πάντως για έναν ρυθμό που συνάδει και με τον τρόπο διαβίωσης των ανθρώπων της εποχής εκείνης μέσα στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Αισθάνονταν ασφάλεια στο σπίτι τους αλλά τους έκαμε και ευχάριστη την καθημερινή και την κοινωνική ζωή τους.

Ο Δημήτρης Μωρέτης σε ένα από τα πολλά άρθρα που δημοσίευσε σχετικά με την αρχιτεκτονική των σπιτιών αυτών της Μακεδονίας δίνει την εξής περιγραφή τους:

«Τα σπουδαιότερα χαρακτηριστικά των σπιτιών αυτών είναι:

»1. Ότι είναι διώροφα ή τριώροφα με κλειστούς κήπους.

»2. Ότι το ισόγειο, όπου οι εσωτερικοί χώροι χρησιμοποιούνται για αποθήκες, είναι κτισμένο με χοντρούς πέτρινους τοίχους χωρίς επίχρισμα. Τα παράθυρα του είναι στενόμακρα με σιδεριές ή μικρά σαν πολεμίστρες.

»3. Το πρώτο πάτωμα χρησιμεύει για διαμονή της οικογένειας το χειμώνα και το δεύτερο για το καλοκαίρι. Όταν υπάρχει ένα μόνο ανώγειο, τότε άλλα δωμάτια είναι χειμωνιάτικα και άλλα καλοκαιρινά.

Πλουτοπαραγωγικός πόρος είναι επίσης τα ψάρια της λίμνης, γριβάδια, χέλια και γουλιανοί, που διατίθενται σε όλη τη Μακεδονία. Τα γριβάδια έφταναν τις 15 οκάδες και τα χέλια τις τέσσερις. «Ο κυρ-Ν είδε ένα γονλιανό 64 οκάδες», αναφέρει ο περιηγητής Γεαίκ που έκαμε το γύρο της λίμνης με ένα ξύλο (βάρκα καστοριανή).

Οι καστοριανοί προμήθευαν γούνες στα Σουλτανικά ανάκτορα όπου είχαν μεγάλη επιρροή.

Για ένα άλλο παρόμοιο πολυτελές Μητροπολιτικό μέγαρο στα Βοδενά (Έδεσσα) γράφει ο άγγλος λοχαγός \νϊΙ1Ϊ£ΐΓη Μεαίίη 1χ3ΐ<6 που περιηγήθηκε την Ελλάδα από το 1804-1810:

«Το πιο εντυπωσιακό κτίριο των Βοδενών ήταν το Μητροπολιτικό Μέγαρο το οποίο προκαλούσε το θαυμασμό των ξένων». Αλλά ο ιεράρχης είπε στον περιηγητή ότι μετάνιωσε που δέχτηκε να ανεγερθεί τέτοιο παλάτι με δαπάνες της επισκοπής:

«...Ήμουν ευτυχισμένος στο παλιό κτίριο. Δεν ερέθιζε τους κυριάρχους μας και δεν προκαλούσε αβανιές. Από τότε που οι αρχιτέκτονες και οι ζωγράφοι έχτισαν αυτό το πολυτελέστατο μέγαρο αντιμετωπίζω επιβουλές και αυθαίρετες αξιώσεις».

XIV

ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΤΟΥ Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Υ Λ Α Ο Υ

π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α π ι ν ά κ ω ν

Τ Ε Υ Χ Ο Υ Σ 3

ΑΡΧΟΝΤΙΚΑ ΚΟΖΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΙΑΤΙΣΤΑΣ

Κοζάνη

Πιν. 1. Αρχοντικό (έγχρωμο Ν. Εγγονόπουλου)

ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ Γ. ΒΟΥΡΚΑ

2. Πρόσοψη

3. Κάτοψη ισογείου

4. Κάτοψη ορόφου

5. Κάτοψη υπογείου

6. Εγκάρσια τομή

7. Τομή στο ξεπέταγμα

8. Φωτ.: Ξεπέταγμα

9. Τομή στο ξεπέταγμα

10. Φωτ.: Ξεπέταγμα

11. Άνοψη ορόφου

12. Άνοψη και τομή ταβανιού

13. Λεπτομέρειες

14. Ρόδακας σε ταβάνι

15. Επίστεψη τζακιού

16. Διπλή πόρτα: οριζόντια και κατακόρυφη τομή

17. Όψη μεσάντρας

18. Οριζόντιες τομές μεσάντρας

19. Πόρτες οντάδων

20. Το χαγιάτι

21. Μοτίβο ταβλάδων από μεσάντρα (έγχρωμο)

22. Μοτίβο ταβλάδων από μεσάντρα (έγχρωμο)

23. Φεγγίτης (έγχρωμο)

ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΚΑΤΣΙΚΑ - ΒΟΥΡΚΑ

24. Πρόσοψη


26. Κάτοψη υπογείου

27. Κάτοψη ημιορόφου

28. Ανάπτυγμα εσωτερικού

29. Ελεύθερο σχέδιο της μεσσίας

XIX

»Οι κατόψεις είναι απλές και άνετες, χωρίς διαδρόμους. Υπάρχει πάντα ένας μεγάλος κεντρικός χώρος που εκτείνεται σε όλο το μήκος της προσόψεως, ή & όλο το πλάτος της οικοδομής. Δίπλα στον κεντρικό αυτό χώρο που λέγεται «δοξάτος» ή «νηλιακός» ή «μεσιά» και είναι ο χώρος της υποδοχής, υπάρχουν δύο ή τέσσερα ευρύχωρα δωμάτια με τζάκια και στις άκρες του βρίσκονται τα «κιόσκια» με ψηλότερα κατά μία βαθμίδα πατώματα που χωρίζονται από τον άλλο χώρο με ξύλινο κάγκελο και έχουν συνεχόμενη σειρά παραθύρων στις εξωτερικές πλευρές τους.

»4. Οι δύο αυτοί ανώγειοι όροφοι - πιο συγκρατημένα ο πρώτος και πιο τολμηρά ο δεύτερος - παίζουν πλαστικά με τις διάτρητες από παράθυρα προεξοχές που σχηματίζουν εξωτερικά τα κιόσκια - «ξεπεταχτά» τα λένε - που προβάλλονται με αρμονικές αναλογίες έξω από τον ορθογώνιο κλειστό όγκο του ισογείου και στηρίζονται σε καμπύλα ξύλα «αδρέινα» (δρύινα) που λέγονται «ντιστέκια». Οι ανώτεροι όροφοι είναι εσωτερικά και εξωτερικά σοβαντισμένοι.

»5. Όσο το ισόγειο έχει βαρύ φρουριακό χαρακτήρα με τους χοντρούς λιθόκτιστους τοίχους του, τόσο ο ανώτατος όροφος με τις προεξοχές" του, τα συνεχή παράθυρα και το λευκό επίχρισμα φαίνεται ελαφρύς στο μάτι, όπως και πραγματικά είναι, γιατί όλοι σχεδόν οι τοίχοι του (εκτός από εκείνους που επιβάλλεται από στατικούς λόγους να συνεχιστούν ως επάνω με το ίδιο πάχος), είναι λεπτοί και κατασκευάζονται με ξύλινο σκελετό και τούβλα ή οροφοπήχεις(μπαγδατί) που πάνω τους στρώνεται το ασβεστοκονίαμα.

»6. Μικρή η κλίση των στεγών και ζωηρή προεξοχή τους γύρω γύρω από τους τοίχους των προσόψεων καμιά φορά και 1-1.5 μ.

»7. Τα παράθυρα στους επάνω ορόφους είναι πυκνά συνεχόμενα και πάντοτε σε δύο σειρές. Τα παράθυρα της κάτω σειράς με ξύλινο ή σιδερένιο κάγκελο πολλές φορές χωρίς τζαμλίκια ενώ η πάνω σειρά έχει φεγγίτες με σκελετό από γύψο και λινάρι με πολύχρωμα τζάμια και σύνθετα σχέδια ένα είδος ελληνικώνβιτρώ.

»8. Οι εσωτερικοί τοίχοι χωρίζονται σε δύο οριζόντιες ζώνες που περιτρέχουν όλες τις πλευρές των δωματίων. Η κάτω ζώνη έχει ξύλινη επένδυση ύψους περίπου 2.20 με επίστεψη ένα ράφι και πλούσια ξυλόγλυπτη και χρωματική διακόσμηση. Εδώ εντάσσονται οι πόρτες, τα παράθυρα της κάτω σειράς, ντουλαπάκια, τα τζάκια και οι «μεσάντρες» - μεγάλες ντουλάπες σε όλο το μήκος του τοίχου.

»Η επάνω ζώνη, ύψους περίπου 1.20 μέχρι την οροφή έχει τα βιτρώ και τοιχογραφίες με έγχρωμα διακοσμητικά θέματα και ζωγραφικές απεικονίσεις φανταστικών πόλεων. Η οροφή είναι ξύλινη με πηχάκια και με έγχρωμη διακόσμηση.

»Στα δωμάτια ξύλινοι αναβαθμοί τα μεντερλίκια σε σχήμα Γ ή Π που εστρώνοντο με κιλίμια και εχρησίμευαν για καθίσματα.

»9. Οι γενικές αναλογίες είναι ραδινές. Στον πλούσιο διάκοσμο, προπάντων στις τοιχογραφίες μαζί με τα βυζαντινά και τα λαϊκής παραδοσιακής τέχνης στοιχεία, αναμιγνύονται με φαντασία και γοητευτικό τρόπο διακοσμητικά θέματα της εποχής του ροκοκό τα οποία έφερναν από την Ευρώπη οι ταξιδεμένοι ιδιοκτήτες των σπιτιών σε ανθίβολα (σχεδιάσματα σε διάτρητα χαρτιά, τα οποία ξεσήκωναν περνώντας χρωματιστή σκόνη από πάνω τους).»

Τ α σχέδια αποτυπώσεων και οι φωτογραφίες αυτών των σπιτιών και αρχοντικών των πόλεων της Δυτ. Μακεδονίας που έφεραν σαν σύναγμα της εργασίας τους οι τρεις αρχιτέκτονες δικαίωσαν το όραμα και τις προσδοκίες των εμπνευσμένων πνευματικών ανθρώπων που αποφάσισαν την αποστολή για την μελέτη της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Ο Φίλιππος Δραγούμης ήταν ο εισηγητής της ιδέας την οποία στήριξαν με ενθουσιασμό ο Σύλλογος «Ελληνική Λαϊκή Τέχνη» και ο Δημήτρης Πικιώνης που ανέλαβε να την οργανώσει.

Εγινε τότε φανερό ότι επρόκειτο για αξιόλογα αρχιτεκτονικά κοσμικά μνημεία, μεγάλης σημασίας για την ιστορία της Ελληνικής Τέχνης και του Πολιτισμού τα οποία έπρεπε να διασωθούν και να διατηρηθούν.

Μ ε συντονισμένες ενέργειες, που έγιναν με πρωτοστάτη το Δημήτρη Μωρέτη, και βάσει καταλόγου που καταρτίσαμε με τα πιο αντιπροσωπευτικά σπίτια, δημοσιεύτηκε το 1937 διάταγμα του Υπουργείου Παιδείας (ΦΕΚ 422/Α/23/10/37) με το οποίο κηρύχθηκαν διατηρητέα 15 σπίτια και αρχοντικά στις πόλεις: Κοζάνη, Σιάτιστα, Βέροια και Καστοριά.

Η τ α ν ίσως η απαρχή στην Ελλάδα για το κίνημα που σήμερα έχει πάρει παγκόσμιες διαστάσεις για την διάσωση και προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Συγχρόνως, το τότε Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού αγόρασε το αρχοντικό Βούρκα στην Κοζάνη με πρόγραμμα την αγορά και των υπολοίπων, πράγμα όμως που σταμάτησε ο πόλεμος.

Σήμερα τα περισσότερα από τα σπίτια που αναφέρονται στο διάταγμα του 1937 σώζονται, καθώς και άλλα που αγοράστηκαν ή δωρίθηκαν κατά καιρούς και ανήκουν στο Υπουργείο Πολιτισμού, στον Ε.Ο.Τ., στο Τ.Ε.Ε. και σε δήμους. Υπάγονται στις κατά τόπους Βυζαντινές Εφορίες του ΥΠ.ΠΟ., έχουν όμως ανάγκη επισκευής και συντήρησης.

Η έκδοση αυτή με τα σχέδια σπιτιών και αρχοντικών του 17°" και 18"" αιώνα που απεικονίζονται όπως ήταν πριν από 70 περίπου χρόνια και πριν τη μερική ή ολική καταστροφή τους, ας αποτελέσει μία επιπλέον συμβολή στη γνωριμία, τη μελέτη αλλά και στην ενεργοποίηση της προσπάθειας για τη διάσωση και τη διαφύλαξη τους.

Τ α σπίτια αυτά δεν είναι μόνο αξιόλογα κοσμικά αρχιτεκτονικά μνημεία, αλλά και μαρτυρία μιας εποχής από τις σπουδαιότερες της νεοελληνικής ιστορίας, στη διάρκεια της οποίας συντελέστηκε η αναγέννηση του Ελληνισμού, υλική και πνευματική.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΠΑΣΧΑΛΙΔΟΥ-ΜΩΡΕΤΗ

Σημείωση

Τα αποσπάσματα από εντυπώσεις των ξένων περιηγητών που παρατίθενται στο κείμενο, έχουν παρθεί από τα βιβλία του Κυριάκου Σιμόπουλου, ΞένοιΠεριηγητές στην Ελλάδα, 1700-1800τόμοςΒ' , 1800-1810τόμοςΓΊ ,και 1810-1821 τόμος Γ'2, Αθήνα1972-75.

X V

Π Ε Ρ I Ο Χ Α I

[ χ ε λ ε τ η θ ε ΐ σ α ι ύ π 6 τ ο υ Σ υ λ λ ό γ ο υ

(1936-1944)

ΚΟΖΑΝΗ, ΚΑΣΤΟΡΙΑ, ΣΙΑΤΙΣΤΑ, ΒΕΡΡΟΙΑ

"Αρχιτέκτονες Ε.Μ.Π. 'Αλ. Πασχαλίδου—Μω-ρέτη, Γ. Γιαννουλέλλης, Δ. Μωρέτης (1936)

ΒΕΡΡΟΙΑ, ΝΑΟΥΣΑ, ΕΔΕΣΣΑ, ΦΛΩΡΙΝΑ, ΠΙΣΟ-ΔΕΡΙ, ΑΝΤΑΡΤΙΚΟ, ΝΥΜΦΑΙΟΝ, ΚΛΕΙΣΟΥΡΑ

Αρχιτέκτονες Β. Μ. Π. Γ. Βαλάτας, Π. Χατζόπουλος, Θ. Σταυρίδης (1937)

ΓΙΔΑ, ΠΛΑΤΥ, ΓΙΑΝΝΙΤΣΑ, ΝΕΑ ΧΑΛΚΗΔΩΝ, ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΑ, ΕΔΕΣΣΑ, ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ, ΑΡΔΕΑ ΛΟΥΤΡΑ ΠΟΖΑΡ, ΒΟΥΛΤΣΙΣΤΑ, ΚΟΛΥΝΔΡΟΣ

Αρχιτέκτονες Ε. Μ. Π. Γ. Αργυρόπουλος, Ν. Μοναστηριώτης (1938)

ΙΩΑΝΝΙΝΑ, ΠΑΛΗΟΣΕΛΙ, ΣΑΜΑΡΙΝΑ, ΣΜΙΞΗ, ΠΕΡΙΒΟΛΙ, ΑΒΔΕΛΛΑ, ΣΠΗΛΑΙΟ, ΓΡΕΒΕΝΑ, ΚΟΝΙΤΣΑ

"Αρχιτέκτων Ε . Μ . Π . Δ. Μωρέτης (1937)

ΙΩΑΝΝΙΝΑ, ΜΕΤΣΟΒΟΝ Αρχιτέκτονες Ε. Μ. Π. Γ. Βαλάτας, Π. Χατζόπουλος (1938)

ΙΩΑΝΝΙΝΑ, ΤΣΕΠΕΛΟΒΟ, ΝΕΓΑΔΕΣ, ΑΝΩ ΠΕΔΙΝΑ, ΕΛΑΦΟΤΟΠΟΣ, ΚΑΠΕΣΟΒΟ

Αρχιτέκτων Ε. Μ. Π. "Ερ. Ίωαννίδου (1940)

ΤΡΙΚΕΡΙ ΠΗΛΙΟΥ

Αρχιτέκτων Ε.Μ.Π. Γ. Γιαννουλέλλης (1937)

ΖΑΓΟΡΑ ΠΗΛΙΟΥ

"Αρχιτέκτονες Ε. Μ. Π. Καθηγητής Δ. Πικιώ-νης, Γ. Βαλάτας. Ζωγράφοι Κλ. Φρισλάντερ, Κ. Κώνστα (1939)

ΑΘΗΝΑΙ

"Αρχιτέκτονες Ε . Μ . Π . Ν. Αργυρόπουλος, 'Αλ. Παπαγεωργίου. Ζωγράφος Ν. Εγγονόπουλος (1942)

ΜΥΚΟΝΟΣ

Αρχιτέκτων Ε . Μ . Π . 'Αλ. Πασχαλίδου — Μω-ρέτη (1937)

ΥΔΡΑ

"Αρχιτέκτων Ε . Μ . Π . Δ. Θυμόπουλος (1938)

ΜΥΤΙΛΗΝΗ, ΜΕΣΑΓΡΟΣ, ΠΑΠΑΔΟΣ, ΣΚΟΠΕΛΟΣ, ΠΛΩΜΑΡΙΟΝ

Αρχιτέκτων Ε . Μ . Π . Γ. Γιαννουλέλλης (1942)

ΜΥΤΙΛΗΝΗ, ΣΥΚΑΜΙΑ, ΚΛΕΙΟΥ, ΚΑΠΗ, ΥΤΗΛΟ-ΜΕΤΩΠΟΝ, ΣΤΥΨΗ, ΓΕΛΟΙΑ, ΜΟΛΥΒΟΣ, ΠΕΤΡΑ, ΑΓΡΑ, ΜΕΣΟΤΟΠΟΣ

"Αρχιτέκτονες Ε. Μ. Π. Μ. Ζαγορησίου—Γιαννουλέλλη, Γ. Γιαννουλέλλης (1943)

ΠΟΛΥΧΝΙΤΟΣ, ΒΡΥΣΑ, ΛΙΣΒΟΡΙ, ΑΓΙΑΣΣΟΣ

Αρχιτέκτων Ε. Μ. Π. Μ. Ζαγορησίου— Γιαννουλέλλη (1944)

Σημ. Ό ανωτέρω κατάλογος αναφέρει τάς περιοχάς καΐ τούς τόπους οίτινες απετέλεσαν άντικείμενον μελέτης ΰπό των στελεχών, ούχ' ήττον πολλών έξ αυτών ή μελέτη εϊναι ελλιπής καΐ χρήζει συμπληρώσεως.

Ε κ δ ο θ έ ν τ α Τ ε ύ χ η

Τ ε ύ χ ο ς 1. Α ρ χ ο ν τ ι κ ά τ η ς Κ α σ τ ο ρ ι ά ς , 1948

Ε π α ν ε κ τ ύ π ω σ η 2 0 0 5

Τ ε ύ χ ο ς 2 . Σ π ί τ ι α τ η ς Ζ α γ ο ρ ά ς , 1949

Τ ε ύ χ ο ς 3 . Α ρ χ ο ν τ ι κ ά τ η ς Κ ο ζ ά ν η ς κ α ι τ η ς Σ ι ά τ ι σ τ α ς , 2 0 0 5

ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΣΑΚΕΑΛΑΡΙΟΥ

Πιν. 30. Όψη και τομή από ανατολικά

31. Όψη και τομή από βορειοδυτικά



34. Τομή πάνω στον ηλιακό

35. Υπόστεγο

36. Λεπτομέρεια ανόδου στον ηλιακό: κάτοψη και όψεις

37. Γύψινος φεγγίτης

38. Παράθυρο: όψεις, οριζόντια και κατακόρυφη τομή, λεπτομέρειες

39. Μπασλίκι (κιονόκρανο - έγχρωμο)

ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΑΡΜΕΝΟ ΥΛΗ

40. Νότια όψη

41. Δυτική όψη

42. Κάτοψη με προβολή ταβανιών

43. Φωτ.: Το χαγιάτι

44. Φωτ.: Ξύλινα ερμάρια

ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΧΑΤΖΗΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΔΗΜΙΣΚΗ

45. Πρόσοψη

46. Πόρτες: όψεις και λεπτομέρειες

ΣΠΙΤΙ ΠΑΛΟΥΚΑ

47. Νότια όψη



ΣΠΙΤΙ ΡΩΜΠΑΠΑ

50. Πρόσοψη



53. Τζάκι (έγχρωμο)

54. Φωτ.: Η είσοδος

Η ΕΠΙΣΚΟΠΗ

55. Πρόσοψη

56. Φωτ.: Πρόσοψη

ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΤΑΚΙΑΤΖΗ

57. Εσωτερική πόρτα

58. Φωτ.: Εσωτερική πόρτα

ΔΙΑΦΟΡΑ

59. Πρόσοψη κτηρίου

60. Αυλόπορτα

61. Αυλόπορτα: όψεις, κάτοψη, τομή

62. Φωτ.: Η είσοδος στο σπίτι του Γκουρτσοΰλη

63. Φωτ.: Είσοδος αρχοντικού

64. Ρόπτρα και χειρολαβές

65. Φωτ.: Λαϊκό σπίτι σε δρόμο

66. Φωτ.: Αυλή λαϊκού σπιτιού

67. Φωτ.: Ξυλόγλυπτη μεσάντρα στο αρχοντικό Τσιμηνάκη (Δημοσθένους)

68. Φωτ.: Ξυλόγλυπτοι ταβλάδες

69. Τζάκι

70. Τοιχογραφία στο σπίτι του Τυφοξύλου (έγχρωμο)

Πιν. 1. Οικία Γκάγκαλη, (έγχρωμο Ν. Εγγονόπουλου) 2. Φωτ.: Όψη της πόλεως

ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΜΑΝΟΥΣΗ

3. Φωτ.: Άποψη οικίας και δρόμου

4. Πρόσοψη


6. Κάτοψη α' ορόφου

7. Κάτοψη β' ορόφου

8. Εγκάρσια τομή

9. Εξωτερικός τοίχος με παράθυρο, φεγγίτη και ζωγραφική διακόσμηση (έγχρωμο)

10. Εξωτερικός τοίχος με φεγγίτη και ζωγραφική διακόσμηση (έγχρωμο)

11. Ανάπτυγμα ηλιακού α' ορόφου και λεπτομέρειες

12. Τοιχογραφία από τον ηλιακό: το όρνιο (έγχρωμο)

13. Ανάπτυγμα σάλας β' ορόφου (Α' τμήμα)

14. Ανάπτυγμα σάλας β' ορόφου (Β' τμήμα)

15. Φωτ.: Η σάλα του β' ορόφου

16. Πόρτες σάλας β' ορόφου

17. Φωτ.: Πόρτες σάλας β' ορόφου

18. Ανάπτυγμα νοντά β' ορόφου

19. Ξυλόγλυπτες λεπτομέρειες

20. Πόρτες

21. Ταβάνι με πηχάκια και χρώμα (έγχρωμο)

22. Ταβάνια με πηχάκια και χρώμα (έγχρωμο)

23. Τζάκι

ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΝΕΡΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ

24. Ταβάνια με πηχάκια και χρώμα (έγχρωμο), από αρχοντικά Μανούση και Νεραντζόπουλου

25. Τομή

26. Τομή του ηλιακού

27. Τόξο ηλιακού

28. Πόρτες

29. Διακοσμητική ζώνη περιμετρικά της οροφής

30. Ταβλάς μεσάντρας (έγχρωμο)



ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΚΑΝΑΤΣΟΥΛΗ

33. Γενική κάτοψη

34. Κάτοψη ισογείου και υπογείου

35. Κάτοψη ορόφου σπιτιού και βοηθητικού κτίσματος

36. Ο ηλιακός και η μεσσιά (έγχρωμο)

37. Ημιυπαίθριο μαγειρείο (έγχρωμο)

XXI

ΣΠΙΤΙ ΠΑΠΙΑ

Πιν. 38. Ελεύθερο σχέδιο

39. Γενική κάτοψη

40. Πόρτα και λεπτομέρεια

41. Φωτ.: Άποψη εσωτερικού: τζάκι και ζωγραφική διακόσμηση

ΣΠΙΤΙ ΣΑΝΟΥΚΩΣ

42. Η κατασκευή της πρόσοψης

ΔΙΑΦΟΡΑ

43. Φωτ.: Δρόμος και αρχοντικό Αναστασίας Λάγγα

44. Φωτ.: Αρχοντικό Αργυριάδη

45. Φωτ.: Σαχνισί

46. Σαχνισί

47. Φωτ.: Τοιχογραφία: ο οικοδεσπότης πίσω από την πόρτα

48. Ξυλόγλυπτα

49. Λεπτομέρειες ξυλόγλυπτων διακοσμήσεων

50. Ντιστέκια

51. Οικιακά σκεΰη (έγχρωμο)

52. Ζωγραφικός πίνακας (έγχρωμο)

XXII

ΤΟ ΛΕΥΚΩΜΑ «ΑΡΧΟΝΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΙΑΤΙΣΤΑΣ» ΕΚΔΟΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΗΝ

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΗΣ

ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΟΝ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ ΤΟΥ 2005 ΣΕ 1000

ΑΝΤΙΤΥΠΑ · Η ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ

Σ Ε Λ Ι Δ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Γ Ι Ν Ε Α Π Ο Τ Ο

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟ ΓΡΑΦΕΙΟ νίδυΑΕ ΑΚΤΕ.Ε. · Η

ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ ΕΓΙΝΕ ΑΠΟ

Τ Η Ν Γ Ρ Α Φ Ι Κ Ε Σ Τ Ε Χ Ν Ε Σ Χ .

ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ-Δ.ΣΙΤΑΡΑΣ&ΣΙΑΑ.Ε.Ε.

Μαζαράκης-Αινειάν, Φ. (επιμ.) [2005] Κοζάνη & Σιάτιστα.pdf

Documents