Издается с 1996 годаrmebrk.kz/journals/4614/47943.pdf · 2018-06-14 · Атырау қаласы және Махамбет ауданы. Іv том. Атырау, 2013.

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы – Вестник Атырауского государственного университета имени Х.Досмухамедова № 1(48), 2018

1

1996 жылдан бастап шығады Издается с 1996 года

ISSN 2077-0197 Куәлік №3631-Ж

Свидетельство №3631-Ж

№ 1(48), наурыз, 2018 № 1(48), наурыз, 2018

ISSN 2077-0197 Жылына 4 рет шығады

Выходит 4 раза в год

Ғылыми журнал

Халел Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің

ХАБАРШЫСЫ - ВЕСТНИК Атырауского государственного университета

имени Халела Досмухамедова

Научный журнал


2

ISSN 2077-0197

Негізгі тақырыптық бағыты ● Основное тематическое направление

ғылыми білім беру материалдар жинағы Мерзімді ● Периодичность

жылына 4 рет шығады Басылым тілі ● Языки публикации

қазақша, орысша, ағылшынша Тіркеу куәлігі ● Свидетельство о регистрации

№3631-Ж 14.02.2003 ж. Редакциялық-баспа кеңесі ● Редакционно-издательский совет

Бас редакторы ● Главный редактор

Талтенов А.А. - химия ғылымдарының докторы, профессор Бас редактор орынбасары ● Заместитель главного редактора

Идрисов С.Н. - педагогика ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор м.а.

Жауапты хатшы ● Ответственный секретарь

Кайргалиева Г. – тарих ғылымдарының кандидаты Редакциялық алқа • Редакционная коллегия

Гуманитарлық ғылымдар сериясы бойынша Серия гуманитарных наук

- Таңатарова Ж.Т. - тарих ғылымдарының докторы - Ахмет А.Қ. - тарих ғылымдарының докторы - Барсай Б.Т. - педагогика ғылымдарының докторы - Кольцов П.М. - тарих ғылымдарының докторы (Ресей) - DrAbraham Altonayan – PhD (Ұлыбритания) - Бекмаханова Н.Е. - тарих ғылымдарының докторы (Ресей) - Мухамбетжанова А.У. - педагогика ғылымдарының докторы - Аманжолова Д.А. - тарих ғылымдарының докторы (Ресей) - Любичанковский С.В. - тарих ғылымдарының докторы (Ресей) - Жүсіп Қ.Ө. - филология ғылымдарының докторы - Орлова Л.В. – социология ғылымдарының докторы (Ресей) - Балтогаева Ж.Е. – филология ғылымдарының кандидаты - Хайржанова А.Х. - филология ғылымдарының кандидаты - Дүтбаева С.С. - филология ғылымдарының кандидаты

Жаратылыстану ғылымдар сериясы бойынша Серия естественных наук

- Тырков А.Г. - химия ғылымдарының докторы (Ресей) - Кенжегулов Б.З. - техника ғылымдарының докторы - Шамбилова Г.К. - химия ғылымдарының докторы - Ганбаров Х.Г. - биология ғылымдарының докторы (Азербайджан) - Насиров Р.Н. - химия ғылымдарының докторы - Таубаев Б.Ж.- ауыл-шаруашылығы ғылымдарының докторы - Сағындықова С.З. - биология ғылымдарының докторы - Sally Cutler - PhD (Ұлыбритания) - Дүйсеғалиев М.Ж. - ауыл-шаруашылығы ғылымдарының докторы - Каражигитова Т.А. - педагогика ғылымдарының докторы - Есенаманова М.С. - техника ғылымдарының кандидаты - Головко Н.В. - педагогика ғылымдарының кандидаты (Украина) - Махатова В.Е. – техника ғылымдарының кандидаты © Атырауский государственный университет имени Х.Досмухамедова, 2017 г.Атырау, пр.Студенческий, 212, Департамент науки, тел.:+7(7122)27-63-03 e-mail.: [email protected]


3

ГУМАНИТАРЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР

ГУМАНИТАРНЫЕ И СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ НАУКИ

ҒТАМР 03.41.01.

М.С.Касенов

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті, Атырау, Қазақстан Республикасы

[email protected]

РАЙЫМТӨБЕ ОБАЛАРЫНДАҒЫ АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР

Аңдатпа Мақалада Атырау облысы Махамбет ауданы Ақжайық мекенінен солтүстік-

шығысқа қарай орналасқан Райымтөбе обаларындағы археологиялық зерттеулер баяндалады. Бұл оба Жайық өзенінен 10 км., қашықта орналасқан. Жайық өзені

өңірінде қазіргі кезеңде жүздеген обалар белгілі. Олар сонау қола дәуірінен бастап,

ортағасыр кезеңін дейінгі уақыты қамтыған. Сонымен бірге ерте темір кезеңінің обалары да жеткілікті. Қазіргі кезеңде ондаған обалар қазылды. Бірақ олардың

көбісі ерте кезден ақ тоналған. Соның бірі баяндалып отырған қабір. Ол, «кенотаф» болған болған[1].

Негізгі сөздер: ерте темір дәуірі, мәдениет, дәстүр, жерлеу салты, кенотаф, сарматтарихы, мекендеу аймағы.

Райымтөбе обасы - кординаты: N47°59.233; Е051°47.008. Атырау облысы, Махамбетауданы, Ақжайық мекенінен солтүстік-шығысқа қарай 20 км., қашықта

орналасқан. 2016 жылғы 1 маусым - 30 шілде аралығында қазба жұмыстары жүргізді.

Қазбажұмысына Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің,

тарих мамандығының 1– 3 курс студенттері практика кезеңінде археологиялық қазбаға қатысты. 1 сурет.

Райымтөбе 1 обасының: диаметрі -75 метр,биіктігі – 1,40 метр.Сыртындағы орының ені – 7 метр, тереңдігі -0,5 м. Беткі қабатын өсімдік

жамылғысы басқан. Топырақ жамылғысы негізінен бозғылт құмдақты, сұр құмайты

топырақтан тұрады[2]. Беткі қабаты бульдозер көмегімен алынды. Қорған ортасына С-О қарай ені 1

метрлік кесінді қабат қалдырылды. Кесінді қабаттан біркелкі топырақ қабаты ғана байқалады. Кесінді қазбадан ешқандай қабат немесе ерекше топырақ жамылғысы

байқалмайды. 2 - 8 сурет. Оңтүстік батыс тұсынан жер деңгейінен қойдың сүйектері шықты. Бұл

құрбандықа шалынған мал сүйегі болған. Оба ортасынан 1 метр тереңдіктен құс, ірі

қара малдың омыртқа сүйектері шықты. Жылқының жақсы сақталған бас сүйегі табылды. Топырақ арасынан шіріген ағаш қалдықтары, қыш ыдыс сынықтары, темір

мен қола қалдықтары мен майда сүйек қалдықтары ұшырасады. Обаның жоғарғы қабаты, жер деңгейіне дейін алынған соң, қорған үсті

тазартылды. Жер деңгейіне бетінен, диаметрі 6 метр шұңқыр шеңбері анықталды.

mailto:[email protected]


4

2,5 метр тереңдіке дейін тазартылған апан шұңқыр ортасынан, ені 2,5 х3 метр болатын қабір ауызы ашылды. Оны бетін қалыңдығы 90 см., құм қабаты басып

жатыр. Одан соң оны1,6 метр тереңдікте дейін топырақты тазартқан соң қабір шұңқырының түбі ашылды[3].

Оның көлемі: 1,60 х 1 метр. Қабір іші бос. Сонымен 4 метрлік тереңдіке

жерленген қабір толықтай ашылды. Ешқандай заттар мен сүйек жоқ. Обаның беткі топырақ арасынан жұқа сүйек қалақша табылды. Бетіне өрнек

салынған. Сүйек қалақша. Бетінде сызып салған ою - өрнегі бар сүйек қалақша. Бет

жақсы тегістеліп өңделген. Көлемі: 7 х 3,5 см., қалыңдығы - 2 мм.9 – сурет.

Райымтөбе 1 обасында жүргізілген археологиялық қазбадан табылған деректер, бұл обаның біздің эрамызға дейін ІІ ғасырларда болғанын айғақтайды.

Райымтөбе 2 обасы. Райым 1 обасының батыс жағында 2,5 км., қашықта, канал жағасынан 200 м., жерде, диаметрі 25 метр, биіктігі 0,5 метр болатын оба

қазылды. 1,10 м., тереңдіктен басы шығысқа, беті оңтүстіке қараған адам қаңқасы табылды. Бойы 1,60 м. Қолдары шынтағынан бүктелген, аяқтары тізесінен бүктеліп

бауырына алынған. Сол жағымен жатыр. Жанында заттары жоқ. Қола дәуріне

жатады. 10-12 сурет. Райымтөбеқорғанына жүргізілген археологиялық қазбадан табылған

деректер, бұл обаның біздің эрамызға дейін ІІ ғасырларда болғанын айғақтайды.Каспий ойпаты мен Атырау жерінде сармат кезеңінің ескерткішітері

көптеп кездеседі. Сармат тұрақтары, обалары Батыс Қазақстан жерінде жүздеп

саналады. Сарматтар өз заманында сән-салтанатты, қайталанбас мәдениетті болған, саяси-қоғамдық орны бар мемлекет болған. Өз отанында олардың төл мәдениеті

дамып, өнер мен мәдениеттің жоғарғы сатысына жетті. Олардың мәдениеті көшіп-қону, сауда-саттық, соғыс-жорықтары арқылы Евразия, Қаратеңіз маңындағы

елдерге тарады[4]. Сарматтар б.з.б. VІІ ғасырдан б.з. ІV ғасырына дейін ұланғайыр

территорияны мекендеп, кейін Қазақстан жеріндегі тайпалар мен халықтар

құрамына енген. Сармат қоғамында әйелдер өте құрметті орын алған. Ақсүйек әйелдер көсем

абыздың міндетін де атқарып отырған. Құрбандық шалатын тас ыдыстар көбінесе әйелдер қабірінде ғана кездеседі. Сарматтық тас құрбандық бұйымдар екі, үш, төрт

аяқты болып өте тамаша өңделіп жасалған. Олар діни салт кезіндегі қозғалмалы

альтар есебінде пайдаланылған. Сарматтарда матриархат жақсы қалыптасып, әйелдер үй-ішін сақтаушы ретінде артықшылық жағдайда болды [5].

Тайпалар орналасуы әлі толық зерттелмеген. Қазақстанның Батыс аудандарының ескерткіштері, орталығы Солтүстік Каспий маңында болған, аттары

б.з.б. ІІ ғасырда Грек-рим тарихшыларына жақсы мәлім аорстар мен

роксоландардың арғы аталарына тән болуы керек деген болжам бар. Сарматтар әлемі тарихта әлі жүйелі зерттелмеген бір сала. Қазақстанның

батыс және солтүстік аудандарының территориясындағы әуелгі темір дәуірінің бізге белгілі ескерткіштерінің бәрі екі тарихи кезеңге – б.з.б. VІІ-V және ІV-ІІ ғасырларға

жатады. Біріншілері шартты түрде савромат мәдениетінің ескерткіштері деген атпен

біріктірілген, екіншілері соңғы кездегі грек деректемелеріндегі сарматтарға

жатқызылады. Археологияда б.з.б. ІV-ІІ ғасырлардың ескерткіштерін алғашқы қазба жұмыстары жүргізілген жердің атымен Прохоров ескерткіштері деп те атайды.


5

Сонау б.з.б. VІІІ ғасырдан б.з. ІV ғасырына дейін Батыс Қазақстан, Каспий ойпатында өзінің төл мәдениетін қалыптастырған савромат-сармат тайпаларының

тарихы келешекте зерттеле бермек. Кезінде құнарлы, нулы, сулы алқапта савромат-сарматтар мекендеп, өздерінің жүздеген ескерткіштерін қалдырған[6].

Райымтөбе 1 обасы б. э. д., ІІ ғ. сармат обасы болған. Ал, Райымтөбе ІІ

обасы б.э.д., Х – ІХ ғ. қола дәуіріне жатады. Қорыта елгенде Райымтөбе жеріндегі обалар қоладан темір дәуірінен дейінгі кезеңді қамтыған. Келешектегі

археологиялық зерттеулер өңірдегі ескерткіштер туралы толығырақ мәліметтер бермек.

Әдебиеттер тізімі: 1 АЦИА. Атырау облысы аумағында жаңадан сәулет және археология

ескерткіштерін анықтау мақсатында жүргізілген зерттеу жұмыстарының ғылыми есебі. Атырау, 2009.

2 Атырау облысының тарих және мәдениет ескерткіштерінің жиынтығы. Атырау

қаласы және Махамбет ауданы. ІV том. Атырау, 2013.

3 Райымтөбе обаларында жүргізілген археологиялық қазба есебі. 2016 ж. 4 К истории северо-восточного Прикаспия. Реестр археологических

памятников области. Атырау, 1996. (Составитель В.К.Афанасьев.

5 Граков Б.Н. Пережитки матриархата у сарматов.- ВДИ, №3, 1947.

6 Атырау облысы тарихи және мәдениет ескеркіштерінің жиынтығы. Атырау қаласы және Махамбет ауданы. ІV том. Атырау, 2013.

Аннотация

Статья рассматривает итоги исследования курганы Райымтобе, Махамбетском районе Атырауской области, изученного в 2015 году сотрудниками

Атырауского государственного университета им. Х.Досмухамедова. Несмотря на

разграбления захоронения, анализируется результаты раскопокимеющие разностороннее научное значени. В ходе раскопок получена ценная информация,

позволяющая поновому взглянуть на историю и культуру ранних кочевников региона.

Ключевые слова: Ранний железный век, культура, обычаи погребения,

история сарматы, арель проживания.

Abstract

This article deals with the conciusion of kesearch of Rayim to beceme fry in Makhambetkegion of Atyrau oblast. It was investigated in 2015 by kescarchersofKh.

Dosmukhamedov Atyrau State University. Despite of vuins of bury, it is analyzed the

different valuable kesults of excavation. During excavation it was taken valuable information and data which helps to look and reveal new cultural values of nomadic

tribes of thekegion. Key words: Vuins of bury, different valuable, cultural values, of nomadic tribes,

of thekeg


6

1 сурет. Райымтөбе 1 обасы. Оңтүстіктен көнісі

2 сурет. Райымтөбе 1 обасы. Үстіңгі қабатын тазалау


7

3 сурет. Райымтөбе 1 обасы. Кесіндісі

4 сурет. Райымтөбе 1 обасы. Студенттер қазбада


8

5 сурет. Райымтөбе 1 обасы. Студенттер қазбада

6 сурет. Райымтөбе 1 обасы. Қабірді тазалау кезі


9

7 сурет. Райымтөбе 1 обасы. Қабір

8 сурет. Сүйек қалақша


10

9 сурет. Райымтөбе 2 обасы



11


ҒТАМР 17.01.09.

А.Т.Садықова


[email protected]

КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ ТАРИХ ТАҒЫЛЫМЫ

Аңдатпа

Бұл мақалада Елбасының 2014 жылдың 17 қаңтарындағы Қазақстан халқына арналған «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты кезекті

Жолдауындағы ұлттың тарихи санасын қалыптастыру, рухани жаңғыруымызға бастама болатын жайттар, осы мәселелерді жастар бойына дарыту, өткен

тарихымызға құрметпен қарауда, әсіресе, көркем әдебиеттің, тарихи романдардың ролі баяндалады.

Негізгі сөздер: ұлттық идея, рухани байлық, ұлттың тарихи санасы, мәдени

мұра, патриоттық сезім, зерде, рухани серпіліс, психологизм, ұлттық мінез, тарихи романдар.


12

Бүгінгі таңда еліміздің өткені мен бүгінін жинақтап жаңа сапалық сатыға

көтерілуіне Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың тікелей бағыт-бағдар беріп отырғаны баршамызға аян.

Ұлттық тарихты ұғыну бойынша стратегиялық мақсаттарды Мемлекет

басшысы өзінің 1999 жылы жазған «Тарих толқынында» кітабында қамтыған. Адамзат қоғамы жүріп өткен жол, жеткен жетістіктері туралы жазылған

дүниелер қазіргі күнде де маңызын жойған жоқ. Соларға арқа сүйей отыра, оны жаңадан табылған деректермен толықтыру арқылы ғана заманауи ғылым

талаптарына сай еңбектер дүниеге келеді.

Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласы - ұлт тұтастығы мен ұлттар сабақтастығы, ел мүддесі

мен ұлттық құндылықтар мәнін тереңдете түсетін, өткен тарихымызға зерделеп қарап, келер ұрпақ бойына патриоттық сезім тудыруда баға жетпес еңбек. Бүгінгі

және келер буынның рухани тұрғыдан сусындар еңбектер жарық көреді, қайталанбас із қалған қалам қуатын зерделі көзбен таниды.

«Қазақтың асқақ өнері мен бай мұрасы әлем халқының рухани байлығына

қосылды», - деп оның бәрі тәуелсіздіктің жемісі екенін айта келе, қандай ұлт болмасын тек тәуелсіздік жағдайында ғана өз мүддесіне жететіндігін атап өтті.

Тарих беттерін парақтайтын шығармалар өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының аяқ кезінде жазылуында да өзіндік себеп бар. Осы жылдардың бас

кезінен бастап, кейінгі он жылдықтарда тарихи тақырып қазақ әдебиетінде үлкен

бір толқынды кезең боп көзге түсті. Жазушылар аталмыш тақырыпты игеруге жұмыла кірісті. Осы бір бетбұрыс, рухани серпілістің өзі көп нәрседен хабар беретін

сияқты. Өйткені мұның астарында халқымыздың елдікке, ерлікке толы осындай өткені бар деген үн жатыр. Кеңес өкіметі билігінің бұған дейінгі әр кезеңдерінде

жазушылардың шығармашылық тәуелсіздігі, өткен тарихи дәуірлердің шындығын тайсалмай көрсетуге мүмкіндігі тым шектеулі болатын. Сондықтан қаламгерлер

тарихты жеткізуде тың тәсілін ойлап тапты. Ол – тарихи тақырыпты аша білу

шеберліктері. Сондай жазушылардың бірі, мемлекет және қоғам қайраткері, публицист, драматург, қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі – Әбіш Кекілбаев. Кезінде

қаламгер шығармаларына арқау еткен мәселелер қазіргі күні ұлттық құндылығымызға айналып отыр. Жазушының тарихи тақырыпта жазған

шығармаларының тағы бір ерекшелігі ол кейіпкердің іс-әрекетін, оқиға желісін

жалаң алмайды, автор өзіне тән байсалды баяндау, психологиялық, философиялық тереңдікті танытады. Жазушы тарихи тақырыптағы тарихи тұлғаларды бейнелеуде

кейіпкерінің моральдық бейнесін жасауға, ел аузындағы аңыз-шежірелерден бүгінгі күннің көкейтесті мәселелерін көтеруге баса көңіл бөлді. Ә.Кекілбаевтың көркем

тілінің қуаты мен қасиеті сол ол ежелгі аңыздар мен әңгімелерді бүгінгі күннің

елегінен өткізе отырып, тарихи-философиялық тұрғыдан екшей алуында. Жазушы өз шығармашылығын қоғамдық өмірдің тыныс-тіршілігінен алыс ұстаған емес.

«Шығармаларының негізгі фабуласы – халық тағдыры, оның жүздеген жылдар ішіндегі басынан өткерген алуан түрлі тауқыметі, сенімі, түсінігі, намысы, сезімі,

тұтас бір кезендегі қоғамдық рухани өмірі»,-дейді жазушы М.Сқақбаев өз жазбаларында. [1]

Жазушы «Аңыздың ақыры», «Күй», «Үркер», «Елең-алаң» шығармаларында

халықтың басынан кешкен бұралаң тағдырын суреттейді.


13

«Күй» атты тарихи шығармасында үш уақыт бейнеленеді. Мұнда бірінші - Әбіш Кекілбаев дәуірі, екінші Сырым мен Құрбан қарттың дәуірі және тарихи

шығармадағы дәуір бейнеленіп тұр. Бұл шығарма кейіпкердің қатысуымен ішінара баяндау тәсіліне негізделген. Онда пейзаж, монолог, диалог, шебер қолданылған.

Сол кездегі қазақ халқының басынан өткен жағдай, жаугершілік заман қазақ

халқының тәуелсіздігінің құндылығын паш етеді. Ә.Кекілбаевтың «Күй» атты тарихи шығармасының негізгі идеясына баға берген жазушы М.Әуезов: «Бұл дәуірде тіл мен

әдебиетті білмеген, қадірлемеген адам толық мәнді интеллигент емес. Оның қандай мамандық, білімі болса да, рухани ой тәрбиесінде сыңаржақ азамат болады»,-деп

баға берген еді.[2]

Белгілі қаламгер Г.Бельгер Ә.Кекілбаевтың «Шыңырау» кітабына жазған алғы сөзінде шетел жазушыларының ой-пікірлерін келтіреді. Солардың бірі

Л.Теракопян былай дейді: «Өткен өмірдің көне беттерін аша отырып тарихи шындықтан ауытқымаса да, Ә.Кекілбаевтың бұл повесі бүгінгі күннің көкейтесті

мәселелеріне жауап береді». Жазушы «Үркерді» жазғанда VIII ғасырдағы тарихи оқиғамен

байланыстырады. Сол кездегі тарихи шығарманың шынайы болмысын бере алатын

кейіпкер – Әбілхайыр хан – тарихи тұлға, олардың атқарған істері де шынайы. Кез-келген тарихи шығарма - сол елдің, сол кезеңнің тарихының куәсі. «Үркерде»

тарихи дерекке сүйендім, тарихи сәтті, қоғамдағы құбылысты әсірелеусіз көрсетуге күш салдым»,-дейді жазушының өзі. [3]

Қаламгердің «Шандоз» атты тарихи-ғұмырнамалық баяны жалпы қазақ

халқының тарихына арналған. Махамбет Өтемісұлының 200 жылдығына тарту етілген тарихи шығармада жалпы қазақ халқының өмірі бейнеленеді. Махамбет –

ұлттық тарихымыздың ең күрделі жылдарындағы ерекше көзге түскен ерен тұлға. Баршамызға танымал жырларының жаңа қырлары ашыла түседі, ақын тағдырының

жұмбақ тұстары айқындалады. Оның күрескерлік жігері мен суреткерлік шабытын сусындатқан елдік тарих пен әлеуметтік шындықтың ұлан-ғайыр жазиралары

кеңінен қамтылып, жыл өткен сайын жақындай да, жарқырай да түсетін рухани

портретін жасайды. Махамбеттің адамға деген рақымшылық қасиетінің молдығы, жанының жұмсақтығы, өнерге, күйге, сазға құштарлығы өте шебер суреттеледі.

Сөйтіп күрескер ақынның біреуден кек алу сияқты қасиеттерден ада болғандығына оқырманын сендіре алады. Махамбеттің ақындық және азаматтық болмысын қысқа

ғұмырының ауқымымен шектелмей, ол өмір сүрген отаршылдық дәуірдің шытырман

шындығы мен жанын пида еткен ұлт-азаттық қозғалыстардың шежіресі арасында қарастырып, ел бірлігі мен тәуелсіздік баяндылығы сарынында толғайды. Жазушы

тарихи фактілер арқылы бүтін ел мен ұлттың болмысын көркем шығарма негізінде суреттеп оқырманға ұсынды.

Көзі ашық, көкірегі ояу жұрт шығармаларды іздеп оқиды. Әдебиет – өмір

айнасы ғана емес, ол өз тарапынан жаңа әлемнің жазушысы да. Көрнекті ғалым Ш.Елеукенов «Тарихи роман жанрының бір құндылығы – ол әрдайым халықтың

өткен тарихы мен қазіргі өмірінің арасына салынған рухани өткел тәрізді. Ол халықтың өткен тәжірибесін бүгінгі өмірге алып келеді, бойымызға ата ұрпақтың

рухани күшін дарытады»,-деп жазады. [4] Ұлттық әдебиетіміздің игерілмей жатқан тарихи тақырып тереңіне жол

салып, қазақ халқы бастан өткен ұзақ жолдың күрделі тұстарына шығармалар жазу

үрдісін бастаған ұлтжанды, тарихшы-жазушы Ілияс Есенберлин еді. Жазушының «Көшпенділер», «Алтын Орда» трилогиялары өз дәуіріндегі үлкен де тың жаңалық


14

болды. С.Сматаевтың «Елім-ай», М.Мағауиннің «Аласапыран», Ә.Әлімжановтың «Жаушы», Ә.Кекілбаевтың «Үркер», «Елең-алаң», Қ.Салғариннің «Алтын тамыр»,

Б.Алдамжаровтың «Ұлы сел» кейінірек жазылған Ш.Мұртазаның «Қызыл жебе» романдарында XV-XIX ғ. аралығындағы халық тарихының нәубет кезеңі, қанды

топалаңдар ащы шындықпен жазылды. [5]

Елдің еркіндігі, халықтың мәдениет пен ғылымға ұмтылуы прогресс жолымен дамуы үшін күрескен ХХ ғасырдың басынан-ақ тарих сахнасына шыққан қай

қайраткері болмасын халық санасын оятудағы әдебиет пен мәдениеттің ролі орасан зор екенін жақсы түсінеді. Әдебиетіміздің аса дарынды өкілдері қазақ халқының

рухани тәуелсіздігін сақтап қалудың сара жолы туған тілімізді, бай әдебиетімізді, сөз

өнерімізді қастерлеу екенін тамаша көркем шығармалары арқылы насихаттады. Рухани байлығымыздың сарқылмас кені – ақын-жазушыларымыз бүгінгі

таңда да өмір шындығын табиғи шынайылығымен беріп, тоталитарлық жүйе мансұқтаған ұлттық мінез, діл мен дін, дарқандық пен жайсаңдық, жасампаздық,

ірілік пен кісілік, ғасырлар сынынан өткен үздік үдерістер, риясыз ерлік, даналық пен парасаттылық, рухани жаңғырумызды төл әдебиетімізге арқау етіп келеді.

Тарихи тағылымы мол көркем шығармалармен сусындаған ұрпақ қана

өркениетті елдің болашағы бола алады.

Әдебиеттер тізімі: 1 М.Сқақбаев. Кең тыныс. Жұлдыз журналы №4, 1975 ж.

2 М.Әуезов. 20 томдық шығармалар жинағы. 20-т. Алматы, 1985.

3 Ә.Кекілбаев. Шығармалар жинағы. Алматы, 1999 ж. 4 Ш.Елеукенов. Замандас парасаты. 102 б. Алматы,1977 ж.

5 Қазақ әдебиетінің тарихы. 8-9 том. Алматы, 2005 ж.

Аннотация В статье рассматриваются вопросы, связанные с очередным Посланием

Президента Н.А.Назарбаева к народу Казахстана от 17 января 2014 года

«Казахстанский путь -2050: Единая цель, единые интересы, единое общее»: о формировании национоального исторического самопознания, о духовном

возрождении, об уважении к прошлому народа и о роли художественной литературы, особенно исторических романов в воспитании молодежи.

Ключевые слова: национальная идея, духовное богатство, историческое

сознание нации, культурное наследие, патриотические чувства, интеллект, духовный прорыв, психология, национальный характер, исторические романы.

Abstract

The article deals with the is sues related to President N.Nazarbaev’s regular

message to the people of Kazakhstan dated January 17, 2014 goad “The way of Kazakhstan-2050”. A single goal, common interests, formation of national historical self-

awareness, spiritual revival, respect for the past of the people and the role of historical fiction in the youth education.

Key words: national idea, spiritual wealth, historical consciousness of the nation, cultural heritage, patriotic feelings, intellect, spiritual breakthrough, psychology,

national character, historical novels.


15

ҒТАМР 17.71.91

Ш.А.Азамат Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті,

Атырау, Қазақстан Республикасы

[email protected]

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ ЭТНОМӘДЕНИ СИПАТЫ

Аңдатпа Мақалада қазақ және ағылшын мақал-мәтелдері этнолингвистикалық және

этномәдени сипатта қарастырыла отырып, әсіресе олардың мән-мағынасына көп көңіл бөлінеді. Әр түрлі тақырыптағы мақал мәтелдерге тоқталып, олардың

мағыналарының қалыптасуындағы уәждік негіздері анықталды. Ағылшын тілі сабағында мақал мәтелдерді тиімді қолдану жолдары көрсетілді.

Негізгі сөздер: мақал-мәтел, паремиология, уәж, этнолингвистика,

этномәдени, қазақ тілі, ағылшын тілі, грамматика

Мақал - мәтелдер – ғасырлар бойы қалыптасып ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан, халықтық мұра, асқан шеберлікпен жасалған сөз өрнегі. Мақал-

мәтелдерден халықтың ақыл- ой, даналығы мен тапқырлығын көреміз. Олар тоқсан

ауыз сөздің тобықтай түйінін көрсетіп, қорытынды жасайды. Мақал-мәтел латын тілінде – proverbium, adagium, француз тілінде -

proverbe, неміс тілінде - Sprichwort, ағылшын тілінде - proverb деп аударылады. Мақал-мәтелдерді көптеген тілдердің лингвистикасында паремия деген терминде

қолданады. Паремия грек тілінде «paroimia» мақал - мәтел деген мағынаны білдіреді. Паремиолог ғалым Г.Л.Пермяков: «Вопрос о научной классификации

пословиц и поговорок коренной вопрос современной паремиологии, без решения

которого не может развиваться сама эта наука» деп көрсетеді. [1] Осы мақалада қазақ және ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің этномәдени

сипаты туралы сөз қозғаймыз. Мақал-мәтелдерді этнолингвистикалық немесе этномәдени сипатын тұрғысынан зерттеу көне дәуірден келе жатқан тұла бойы

тарихқа толы мақал-мәтелдердің мағына қалыптасуының уәждерін, шығу тарихын,

қалыптасуын, қазіргі тілдегі қолданылу жағдайын айтамыз. «Әрбіреудің тілін, өнерін білген кісі соныменен бірдейлік дағдысына кіреді»

деп ұлы ақын Абай атамыз айтқандай, осы мақалада қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің мағына қалыптасуының уәждерін анықтай отырып, туыс емес екі тілдің

ұлттық сипатына, тілдік ерекшеліктеріне мән беретін боламын.

Қазақ мақал-мәтелдерінің шығу тарихына қысқаша тоқталатын болсақ, Халық ауызында ауызша таралған мақал-мәтелдерді жинақтап, қағаз бетіне

түсірген ғалым Шоқан Уәлиханов. Шоқан Уәлихановтың «Таңдамалы шығармалар» [2] еңбегіндегі біршама мақал-мәтелдер әлі күнге дейін өз құндылығын жойған жоқ.

А.Байтұрсынұлы: «Мақал да тақпаққа жақын салт-санасына сәйкес айтылған пікірлер. Тақпақтан гөрі мақал маңызы шын келеді. Мәтел дегеніміз кесегімен

айтылатын белгілі-белгілі сөздер. Мәтел мақалға жақын болады. Бірақ мақал

тәжірибеден шыққан ақиқат түрінде айтылады. Мәтел ақиқат жағын қарамай, әдетті сөз есебінде айтылады» [3,112 б.],─ деп көрсеткен болатын.


16

Қазақ мақал-мәтелдерін жинап, жариялауда: Ш.Ибрагимов, М.Терентьев, Ы.Алтынсарин, Я.Лютшь, Ф.Плотников, И.Гродеков, А.Васильев, П.М.Мелиоранский,

Ә.Ә.Диваев, Н.Ф.Катанов, Н.Н.Пантусов, В.В.Катаринский, Ө.Тұрманжанов, М.Әлімбаев, Ә.Нұршайықов, Н.Төреқұлов сынды ғалым, ақын жазушылардың

еңбектерін атап кеткен жөн.

Ал, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдерді жан-жақты зерттеген ғалымдар - Н.Барли, А. Дундэс, А.Крикман, М. Куузи, Г.Мильнер, А. Тэйлер, Г.Л. Апперсон,

Линда және Роджер Флавэлдер. Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің көпшілігі қасиетті кітап інжілден, дарынды Шекспир сыңды халыққа танымал ақын-

жазушылардың шығармаларынан, сондай-ақ, көрнекті саясаткерлердің айтқан

парасатты сөздерінен, басқа тілден енген «кірме» мақал-мәтелдерден бастау алғандықтары байқалады.

Қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің түпдеректеріне қатысты негізгі айырма мынада: Қазақ мақал-мәтелдерінің ауқымды тобы жеке тұлғаға (би,шешен,

ақылгөй, дана қариялар т.б.) байланысты қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша таралып отырған. Ал ағылшын мақал-мәтелдерінің негізгі бұлағы діни ағым, қасиетті

кітаптан тараған ұлағатты сөздер болып табылады және сондай-ақ Шекспир сынды

ұлы тұлғалардың айшықты, мәнді сөз үлгілері ерекше орын алады [4, 175]. Этнолингвистика саласының қазақ және ағылшын тіл білімінде

қалыптасуына, зерттелуіне салғастырмалы шолу жасай отырып, оның, әсіресе, отандық тіл білімінде кеңірек ауқымда қарастырылып, ұлттық материалдық және

рухани мәдениетке байланысты бірқатар мәселелердің басы ашылғаны айқындалды.

Этнолингвистикалық уәжі халықтың тұрмыс-тіршілігі, менталитеті, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрімен тығыз байланысты тұрақты тіркестердің тұп-төркінін айқындау - әр басқа

ұлттар мен әртиптес тілдер жөнінде мол мағлұмат алуға, танымдық көзқарасты қалыптастыруға, септігін тигізері сөзсіз [5,237].

Мақал-мәтелдердің тақырыбы әр түрлі болады. Қай тілдің мақал-мәтел қорын алсақ та, олардың тақырыптық топтары әр халықтың рухани мәдениетіне,

тұрмыс тіршілігіне байланысты. Бұл топтардың мазмұны мен уәждік негіздері де әр

түрлі. Мақал-мәтелдердің мағынасы қалыптасуындағы уәждік негізін, мазмұнын анықтауда қандай өмір саласында қаншалықты жиі қолданғанын көруге болады.

Соның ішінде өмір-орта, тұрмыс-тірлік, қоғамдық құбылыстар, адалдық, адамгершілік, достық туралы, еңбек-байлық, кәсіп-нәсіп туралы, сақтық, қырағылық

туралы және де т.с.с. тақырыптарды қос тілде де жиі кездестіруге болады.

Еңбек ету, кәсіп нәсіп туралы мақал - мәтелдердің уәждік негізі. Туыс емес екі тілде де осы тақырып аясында мақал-мәтелдер саны жетерлік.

Еңбек туралы мақал-мәтелдерге мысал келтірсек, Little strokes fell freat darks (Еңбек етсең емерсің), Easy come easy go (Тез келген бақ тез кетеді),You must reap

what you have won (Не ексең соны орасың), Confessing a difficult makes half amends

for it (Қателікті мойындау – оны жартылай түзеткенмен тең). Бұл тектес мақалдардан халықтың еңбекке деген көзқарасын, адал еңбекті ардақтайтынын

көруге болады. Nothing is impossible to a willing heart (Қиын іс жоқ ғаламда, ықылас қойған адамға, Easier said than done (Айту оңай, істеу қиын), A tree is known by its

fruit. (Еңбегіне қарай өнбегі), A cat in gloves catches no mice (Еңбек етсең емерсің), Business before pleasure (Еңбек түбі – бейнет, Бейнет түбі – зейнет), Care killed the

cat (Еңбек қажытпайды, қайғы қажытады) [3] сияқты мақалдарды мысалға келтіру

арқылы еңбек ету оңай еместігін, қиыншылығы мен бейнеті, ауыртпалығы барлығын ескерте отырып, осылардың бәрін еңбегімен жеңген адам ғана мақсатына


17

жететіндігін насихаттайды. Бұл тектес мақалдар адамды еңбек кәсіп етуге, жұмыс істеуге үндейді, тек еңбек қана абыроай атақ әпереді деп қорытынды жасайды.

Денсаулық туралы мақал-мәтелдердің уәждік негізі. Health is above wealth (Денсаулық – зор байлық), As hungry wolf), (Аштық ас талғамайды), Who shall

decide when doctors disagree (Ауру азайса, тәуіп ауырады), Acorns were good till

bread was founded (Тойғанда тоқтының еті топырақ татиды), An apple a day keeps the doctors away (Ас тұрған жерде ауру болмайды), Hunger breaks stone walls

(Аштықта жеген құйқаңды тоқтықта ұмытпа), A man is what he eats (Ас – адамның арқауы), If each would sweep before his own door,he should have a clean city (Тазалық

бар жерде денсаулық бар) Agues come on horseback but go away on foot.

(Кеселбатпандапкіріп, мысқалдапшығады)сияқты қос тілдегі денсаулық туралы мақал мәтелдерді мысалға ала отырып, екіхалықтың денсаулық, тазалық жайындағы

ұғым түсінігін көруге болады. Халықтың ғасырлар бойғы өмір тәжірибесінен жинақтап, саралап, денсаулықтың зор байлық екенін, тазалық сақтаған адам ауру

сырқаудан аман болатынын түсіндіреді. Уақыт туралы мақал-мәтелдердің уәждік негізі. Туыс емес екі тілде

де осы алуандас мақал-мәтелдерді кездестіруге болады. Бұл тақырыптық топтағы

бейнелі орамдар уақыттың көз ілеспес жылдамдығын, оны босқа өткізіп, өмірді өксітпеуді, алтын мезетті пайдалы іске арнауды уағыздайды. Мысалы, ағылшын

тілінде Time and tide wait for no man мақалы, қазақ тілінде Уақыт керуеніне бөгет жоқ деп сипатталады. There is no time like the present (Әр нәрсе уақытында

қызықты), Better late than never (Ештен кеш жақсы), Time is a great healer ( Уақыт

емші), Time is money (Уақыт ақша) т.с.с мақалдарды айта отырып, уақытты босқа өткізбеуге, әрбір минутын мақсатты өткізіп, уақытты бағалауға шақырады. Бір

данышпанның мынандай бір қанатты сөзі бар: «Кешегі күн өтіп кетті. Ертеңгі күн белгісіз. Сондықтан бүгінгі күннің құны мен қадірін біл». Көбіне уақыттың қадірін

білмей жатамыз. Сондықтан да осы мақалдардың түп төркіні уақыттың бағалы екенін түсіндіреді.

Оқу, білім туралы мақал -мәтелдердің уәждік негізі. Қазақ және

ағылшын тіліндегі оқу, білім туралы мақалдарын алып қарасақ, екі тілдің де білімге ерекше мән бергендігін көреміз. Өнер білім, оқу, ғылым жайын сөз қылғанда, халық

мақалы әңгімені бұлардың адам баласына тигізетін пайдасы көп екендігін көрсетуден бастайды. Жақсылығы көп жарық дүние оқу ғылымарқылы жасалады

дей отырып, оны қараңғылық пен надандыққа қарама қарсы қояды, салыстыру

жасап, түйінді қорытынды шығарады. Live and learn (Оқусыз білім жоқ, Білімсіз күнің жоқ), Knowledge is Power (Күш – білімде), Little learning is dangerous (Шала оқу

қауіпті), Learning is the eye of mind (Оқыған озар, оқымаған тозар, Ақылды көндім десе, ақымақ жеңдім дейді), The fool does think he is wise,but the wise man knows

himself to be a fool (Көргеніңді көңілге түй), So many men, so many minds (Көптің

ойы кеменгер), Science is sea, knowledge is ship (Ғылым – теңіз, білім-кеме), Book and science is a teacher without tongue (Кітап пен ғылым – тілсіз мұғалім) [6] т.с.с.

мақалдары арқылы білімнің маңызын мақалдар арқылы ерекше жеткізеді. Ақыл, кеңес беру туралы мақал-мәтелдердің уәждік негізі. Тәлім-

тәрбие тақырыптары ағылшын халықтарына да жат емес. Сондықтан да осы алуандас мақал-мәтелдер екі тілде де жетерлік. Better late than never (Игіліктің

ерте-кеші жоқ; Ештен кеш жақсы.), Example is better than precept (Өнеге-өте тиімді

өсиет), He that mischief hatches mischief catches (Біреуге ор қазба, өзің түсерсің), Make hay while the sun shines (Темірді қызғанда соқ), Let sleeping dogs lie (Жатқан


18

жыланның құйрығын баспа), Rich gifts are poor when givers prove unkind (Ғайыптан тапқан алтыннан, Ақсақал берген бата артық), Cut your coat according to your cloth

(Көрпеңе қарай көсіл), You sell his skin (Қашпаған сиырдың уызын ішпе), The more haste the worse speed (Асыққан шайтанның ісі), Seeing is believing (Жүз рет өлшеп,

бір рет кес), Don’t cross bridge before you come to it (Байыбына бармай, бал ашпа),

Two heads are better than one (Келісіп пішкен тон келте болмас) [6]. Осындай мақалдарды айта отырып, ақыл кеңес беріп, жамандықтан алшақтатып, жақсылыққа

үндеп, сыйластықты, сақтықты, қырағылықты жырлайды. Сондықтан осы бағыттағы мақалдардың тәрбиелік мәні зор.

Тіл, сөз туралы мақал-мәтелдердің уәждік негізі. Actions speak louder

than words (Адамды сөзінен емес, ісінен таны), A closed mouth catches no flies (Үндемеген үйдей бәледен құтылады), First think, then speak (Айтылған сөз атылған

оқпен тең), All roads lead to Rome (Қызыл тіл Римге жеткізер), The language is a key of mood (Тіл-көңілдің кілті), Great boast, small roast (Сөзге көп – іске жоқ), Brevity is

the soul of wit (Аз сөз алтын), Many words cut more than swords (Таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді), Bad news files fast(Жаман сөз жерде жатпайды), A good name is

better than riches (Жақсы сөз – жарым ырыс) мақалдары арқылы тілдің

құдыреттілігін түсіндіреді. ағылшын мен қазақ мақал-мәтелдерінде айтылатын ойдың кейде орайлас келмей, қарама-қайшы түсетін тұстары да кездеседі. Мысалы,

ағылшын тілінде: "Stiks and stones may break my bones, but words will never hurt me" (c.c.a. Таяқ пен тастар менің сүйегімді сындыруы мүмкін, бірақ сөз мені жаралай

алмайды) десе, қазақ мақалы керісінше "Таяқ еттен, сөз сүйектен өтеді",— деген

пікірді қалыптастырады. Мақал -мәтелдердің астарында халық даналығы жасырынып жатыр. Онда

ұлт тарихы, салт санасы, әдет ғұрпы, халық даналығы, тапқырлығы, қалжыңдары сипатталады. Мақал-мәтелдердің қай тақырыбын алсақ та, олардың басты бағыты

жас ұрпақты тәрбиелеуге, еңбек етуге, жамандықтан жиретіп жақсылыққа үндейді. Сондықтан да тіл үйренуде, оқушылардың сөйлеу, ойлау қабілеттерін жетілдіруде

мақал мәтелдерді сабақта қолданудың маңызы зор деп ойлаймын.

Ағылшын тілі сабағында мақал-мәтелдерді қолдану оқушылардың тілге деген қызығушылығын, жұмысқа қабілеттілігін, олардың сабаққа деген белсенділігін

арттыра түседі. Мақал-мәтелдермен жұмыс жасауда берілетін тапсырмалар:

1. Мақал - мәтелдерге қазақша баламасын беру;

2. Мақал- мәтелдерге ағылшынша баламасын беру; 3. Мақал - мәтелдерді аяқтау;

4. Мақал-мәтелдерді сәйкестендіру; 5. Әңгімені оқып, мазмұнына сәйкес мақал табу;

6. Мақал-мәтелдің ішінен етістіктің (сын есім, зат есім) астын сыз;

7. Мақал-мәтелге мысал келтіру; 8. Берілген мақал-мәтелді қолдануға болатын ситуациялық жағдай ойлап

табу; Сонымен қатар грамматиканы түсіндіруде де мақал мәтелдерді пайдалануға

болады. Грамматикалық тақырыптарды үйрету кезінде тақырыпқа сәйкес мақалдарды жинақтап, оқушыларға ұсынуға болады. Кейбір тапсырмаларды

қиындығына қарамастан, оқытудың кез келген сатысында қолдануға болады.

1. Мақалды аяқта.


19

1. He laughs best…………….. 2. Between two stools………...

3. Clothes do not……………... 4. Early to bed, early to rise…….

5. An Englishman’s home………..

6. Falsefriends………………… 7. Habit………………………….

8. Likefather……………………. 9. Toknoweverything……………

10. A man is as old as he feels………

A. ……………likeson. B. ……………wholaughslast.

C. ……and a woman as old as she looks. D. …are worse than open enemies.

E. .makes a man healthy, wealthy and wise. F. ….make a man.

G. …………….is hiscastle.

H. ……………..is a secondnature. I. ……………..istoknownothing.

J. ………..one falls to the groun 2. Берілген сөздерді керекті жерге орналастыр: hare, horse, cat,

bird,dog, bull.

1. All …….are grey in the dark. 2. Barking……….seldom bite.

3. A……….in the hand is worse two in the bush. 4. Don’t swap ……….in the middle of the stream.

5. The…….. must be taken by the horns. 6. Curiositykilledthe …….. .

7. The early ……….catches the worm.

8. Every ………likes its own nest best. 9. First catch your ………., than cook him.

10. A ……….stumbles that has four legs. 3. Мағынасы жақын мақал-мәтелдерді жинақта.

1. As you brew, so you must drink.

2. As you make your bed, so you must lie on it. 3. As you sow, so you reap.

4. After a storm comes a calm. 5. After rain comes fair weather.

6. The darkest hour is that before the dawn.

7. Every cloud has a silver lining. 8. Hastemakeswaste.

9. Hasty climbers have sudden falls. 10. Morehaste, lessspeed.[7]

Мақал-мәтелдерді оқып үйрену оқушылардың сөздік қорын молайтып, есте сақтау қабілетін жақсартуға мүмкіндік береді, сондай-ақ халық даналығын

таныстырады. Мақал-мәтелдерді үйрену жаңа сөздерді тез жаттауға көмектеседі.

Мысалы, мақал-мәтелдер көмегімен сандарды тез үйренуге болады. Two is company, three is none.


20

If two man ride on a horse, one must ride behind. Rain before seven, fine before eleven.

A cat has nine lives. Custom is a second nature.

Two heads are better than one[8]. Мақал-мәтелдер әр халықтың өз даму тарихын, өмір тәжірибесінен

жинақталған ұтқыр да ұтымды ойлары бейнелейтін асыл мұраларымыздың бірі. Ол

бір ғана емес ертеден бері қалыптасқан ой дәлдігімен, мазмұнының тереңдігімен ерекшеленетін ауыз әдебиетінің бір түрі.Тоқсан ауыздың сөздің тобықтай түйінін

айтатын болсақ, мақал-мәтелді орнымен, дұрыс қолданып, оларды тартымды, мәнерлі де әсерлі тілмен сөйлегенге не жетсін.

Қорыта айтқанда, ағылшын және қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерді зерттеген сайын, олардың қоғамның барлық саласын қамтитындығын байқаймыз. Қай тілдің

мақал-мәтелдердін алсақ та, олардың түпкі ойы, берер мағынасы бір екендігін көруге болады. Бұған дәлел, қазақ және ағылшын – мақал-мәтелдерінің этномәдени сипатын

салыстыруда көз жеткіздік.

Әдебиеттер тізімі:

1 Пермяков Г.Л. Основы структурной паремиологии. М., 1988

2 Уәлиханов Ш.Ш. Таңдамалы шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы: 1980.–

416 б.

3 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Атамұра, 2003. – 208 б.

4 Мақал-мәтелдерде ағылшын сабағына қолдану// Иностранные языки в школе,

2005, 3

5 Қазақ мақал-мәтелдерінің жасалуыңдағы этнолингвистикалық уәждері //

Түркітану мәселелері: бүгінімен болашағы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы: Қаз.мем. қыздар педагогика институты, 2001, 236-

239 б.

6 http://sc0053.zerenda.akmoedu.kz/news/view/855FCB189CC78BA1.html

7 «Английские пословицы и поговорки на уроке английского языка»//

Николаева Галина Сергеевна // Учитель английского языка

8 https://sites.google.com/site/folkenglishru/home/metodiceskie-osnovy-ispolzovania-anglijskih-poslovic-i-pogovorok-na-urokah-inostrannogo-azyka

Аннотация

В статье рассматриваеться, этнолингвистическое, этнокультурное познание пословиц и поговорок в казахском и английском языках и в основном уделяется большое

внимание значениям пословиц- поговорок.В статье содержит различной тематики пословицы, их смысл были рассмотрены на основании мотивация.Показаны пути

эффективного использования пословицы и поговорки на уроках английского языка.

Ключевые слова: пословицы и поговорки, паремиология, мотивация, этнолингвистика, этнокультура, казахский язык, английский язык, грамматика.

Abstract

The article discusses ethno-linguistic and etho-cultural knowledge of proverbs in Kazakh and English languages and gives bigattention to the meaning of proverbs. The article

contains various themes of proverbs and their meaning based on motivation. There are shown the ways of how to use proverbs on the English lesson.

Key words: proverbs, paremiology, motivation, ethnolinguistics, ethnoculture Kazakh

language, English, grammar.

http://sc0053.zerenda.akmoedu.kz/news/view/855FCB189CC78BA1.html


21

ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ БІЛІМ БЕРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ

ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ И ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ

IRSTI 39.21.02

A.Sultangubiyeva

Atyrau state university named Kh.Dosmukhamedov, Atyrau, Kazakhstan

[email protected]

TRANSLATION PECULIARITIES OF THE FILM TITLE

Abstract The paper is discussed about establishment the role of cultural aspects in the

translation of movie titles as a factor influencing of the choice in translation strategy. To identify the main techniques and strategies of translation of film titles and to establish

link between the title and the content, also to determine the adequacy of the translation

of movie titles from English into Russian, Kazakh language. In addition, the title of the movie should be relatively clear content, which sum it, and easy to remember the shape.

Translating movie titles, which is being the most important of ethno-linguistic problem is a serious scientific interest in the modern trends of globalization and intercultural

communication. Key words: film titles, linguistic picture of world, ethno-linguistics, intercultural

communication.

Now cinema is one of the most popular areas of our lives. The popularity of the

film often depends largely on its title, because a spectacular title is much easier to attract the viewer than the description of the content of the film. For our studies, we have seen

several movies, translated according to the criteria of “man”, “event”, “space”, “time”.

The film industry is one of the most developed areas of art of our time, every year hundreds of films rolled out in the world, whose creators have set themselves goals

such as presenting a wide audience of his unique vision of what is happening around the expression of personal opinions and experiences about a particular general-social

problems, as well as the extraction of considerable benefit from the results of their work.

All of the above is possible only under the condition that a sufficient number of people who have not been involved in the creation of the film, watch it later. In turn, an

important role in this is to correctly formulate the name of the movie, while reflecting its essence and attracts the attention of the audience. On a par with the original title for the

film’s success at the international box office, which affects a good and correct its translation into the languages of the countries in which will be implemented hire pictures

in future. [1, 22].

At present, the cinema is one of the most popular areas of our lives. The popularity of the film is often largely determined by its title, because a spectacular

header is much easier to attract the viewer than the description of the content of the film. Psychological studies show that about eighty percent of the readers of newspapers

and magazines only focus on titles. The same is true of the movie. Viewer by name

determines their attitude to the film, decides whether or not to watch it.



22

The name is a kind of success, and its effective immediately affects the perception of the box office. The authors try to give a compact and catchy names to their

work, because the title is intended to attract the maximum number of audience. In addition, the name of the movie should be relatively clear content, which sums it, and

easy to remember the shape.

Translation of the title of the film is also very complex and demanding task. This translation may be called “commercial”, as it is designed to achieve a specific marketing,

commercial success of the film. In this case, the translator should act as a mediator between the texts in the original language and the target language. Adapting the name

of the artwork or film-specific receiving environment, the translator can do better, more

communicative effect. Drafting and translation of the title is a very difficult process. It is important to

choose the right structure for the title of this film genre, decide whether in the name of any stylistic figures or trails. Need to make a concise, the attractive title that reflects the

content of the film. It should also be skillfully translate it into Russian without losing connection with the content of the film.

Ideally, the name is the starting point of everything that happens on the screen

determines the basic image of the film. But, unfortunately, often the Russian version of the title is largely loses the original title. Translators often neglect the basic principles of

compliance with the header content of the movie to take care of the commercial success of the film at the box office.

In the literature you can find a lot of information about the headlines or

advertising. They studied quite extensively and completely. But the movie title is not considered as a separate unit.

Therefore, in this paper we consider the classification structure, the authors have developed for newspaper headlines, and use them to analyze the names of English-

speaking movies. Since we consider the movie titles and headings texts as identical structure, in our work, the terms “title” and “name” of the film are equivalent.

The classification is based on A.V. Lamzin the relation with the traditional title to

isolate the components of the work: composition and thematic issues of the plot, the characters system, parts, time and place of action (description). In all of these types of

titles can meet design with sophisticated semantics: it may be symbolic, metaphorical, proverbs, citation title [2, 88].

L.G. Babenko offers a completely different classification. It distributes titles on

cognitive and thematic principle characteristic of compiling dictionaries, thesauri, e.g., headings are categorized as “man” is Gandhi (Richard Attenborough, 1982), “time” - The

day after Tomorrow (Roland Emmerich, 2004), “space” - An American Haunting (Courtney Solomon, 2006), “event” - The War of the Worlds (Steven Spielberg, 2005),

“objects” Chocolate (Lasse Hallstrom, 2000).

Category of “man”, “time” and “space” presented in this classification as a universal triad underlying any of the artistic text, including and title. And in terms of

“event” and “objects” constructed action in the work, so they also stand out as a leading base classification. [3, 62]

Title is the first signal that will occur, expressed in a concise, concentrated form the main idea or theme of the work. The concept of the title is very simple. So, S.I.

Ozhegov defines the title as “the name of a product or its parts”. [4, 943]

However, despite its apparent simplicity, the title has a complex structure and plays a huge role in the creation of the unity of literary or artistic work.


23

In linguistic terms of the title is the name of the text in terms of semiotics is the first character of the text. L.I. Zakharova defines that there are two main functions of the

title: a signal (attracting attention) and informative (gives an idea about the subject or content of the publication of the film). [5, 24].

According to the Encyclopedic Dictionary, the movie is a “collection of

photographic images (frames), consecutive on film-related single plot and designed to be played on the screen; work of movie” [6, 227].

In our written work we deal not only with original proper name, the films’ titles, but with their Kazakh and Russian equivalents, variants of translation as well. Earlier

we’ve discussed our translation units and their peculiarities, the films’ titles. We should

say that the definition is proper for the Kazakh equivalents. It means that there is no need this point of the translation process.

Translation difficulties of movie titles is that we had to choose between synonym versions. We had to find the most convenient translation, which at the same time to be

close to Kazakh audience. The following title series: «Lost». Linguo12 dictionary translates it this way:

Lost: жоғалған, қираған (сынған), әлсіз, өлген, адасқан, сақталмаған, ысырап

қылу, босқа, апатқа ұшыраған, сәтсіздік, бедеу, ұмытылған, белгісіз, бүлінген, ұяттай жұрдай, іс-түссіз жоғалған [7, 67].

Here are the possible translations of the name of the film: 1.«Апатқа ұшырағандар»; 2.«Хабар-ошарсыз кеткендер»; 3.«Жоғалғандар»;

4.«Ұмытылғандар»; 5. «Жоғалғандар»; 6. «Белгісіз жандар»; 7. «Бүлінгендер»; 8.

«Бекерге»; 9.«Сақталмағандар»; 10.«Бедеу»; 11.«Сәтсіздікке ұшырағандар»; 12.«Ұяттан жұрдайлар»; 13.«Ысырап қылу»; 14.«Әлсіздер»; 15.«Сағы сынғандар»;

16. «Қиралған»; 17. «Өмірден өткендер». Generally we have 17 versions of the movie titles.

But the official Kazakh translation of “Тірі қалу”. Type of translation is Transliteration or replacement.

The difficult in translation of this title of the film is its history. The idea of this film

was taken from a famous American reality show where people lived on a desert island. This reality show is called “Последний герой”, shown on Russian television shortly

before the film. Only by analogy with the show “Последний герой” in Russia film called “Остаться в живых”, the main title of music reality show. Despite this, some of the

possible translations may also exist, such as «Потерпевшие крушение», «Пропавшие»

или «Потерянные». Among the titles of films analyzed, to the first block of translation difficulties

include the following titles: Тынық Дон (Sergey Gerasimov, 1958) – And Quiet Flows the Don. According to

the English-Kazakh dictionary of V.K. Mueller – 1) Дон (Spanish title); 2) Spanish;

3) faculty member, member of college (in Oxford and Cambridge). That is the literal translation of the Quiet Don in the English speaking audience, which would have had a

completely different associations. Seven Pounds (Gabriele Muccino, 2008) – Жеті өмір. The literal translation of

“жеті фунт” is an allusion to the play of Shakespeare’s «Венецианский купец», “Венециалық көпес”, which is the cunning moneylender Shylock the Jew, under the

terms of the bill, has the right to cut a pound of flesh from the body of the Venetian

merchant Antonio if he did not pay back the loan on time.


24

Mirror, mirror (Tarsem Singh, 2012) – Белоснежка: Семь гномов. The original name is also an allusion of the Brothers Grimm fairy tale “Snow White and the Seven

Dwarfs”, when the Queen comes to magic mirror and asks: «Mirror, mirror on the wall, who is the fairest one of all?».

The feature of the film is the subject of culture, which to some extent is a

reflection of a certain view of the world and the creator of the films, and linguocultural the society to which it belongs. Language is one of the most important components of

the world picture of a society, reflecting the perception of the reality of its speakers. That’s why the quality of any type of translation is of paramount importance.

The title of the film is an essential component of its overall artistic value, which in

translation may be radically different from the original version as a stylistically and conceptually, that due to the nature of understanding of various phenomena different

peoples. Quality translation of movie titles is a serious problem for a specialist who deals

with them, despite the brevity of this linguistic unit. Movie translation is very important in creative and commercial translation industry in our time and our country. Although

Kazakh cinema has reached a level in excess of the number of films produced in recent

years, the number of foreign films in cinemas, on TV and on disks is still very large. And the majority of new products, at least, Hollywood, mandatory translated into Russian and

Kazakh [8, 217]. Title simultaneously performs the following functions:

1. signal (draws the reader’s attention);

2. informative (gives an idea about the meaning of the film); 3. meaningful (transmits the main theme or idea) makes the connection header

with all the contents of the movie; 4. thematic (title is the main active person or group of persons, an event which is

the center of action, time and place of action [9, 74]. Title is a way to give the viewer the opportunity to glance their way, whether it is

necessary to watch this film. On this basis, the header should be characterized by

accuracy of expression meaning, that the film is clear and simple form. It should be clear to any reader. Attracting the attention of the audience, any title of the film should be

easily understood, be read without difficulty. Conclusion

Today in our country a very large number of films are imported from around the

world, and their original names must be translated, as presented in a foreign language. The film’s title is an important part of the transmission of meaning and content of the

film, and the translator is to convey tighter color titles as in the original. Movie is one of the youngest and at the same time one of the most popular arts.

The potential audience is primarily draws attention to the fact that is interested in, and

therefore the name is a landmark in the selection of the film.

Anyway the title still is the face of any object and it should be considered as the

most significant and important and be translated in the last turn, in order not to fail its main distinguishing function.

The analysis of the translation of movie titles shows that the choice of a strategy of translation affected by a number of reasons. We believe that the choice of translation

strategies is a prerequisite for becoming the presence or absence of cultural component.


25

References: 1 Arnold I.V. The value of a strong position for the interpretation of a literary

text. // Foreign languages at school. 1978. №4. Pp 24 - 27. 2 Lamzin A.V. Title // Introduction to Literary Studies. - M .: Higher School, 1999.

– 88-90 pp.

3 Babenko L.G., Vasiliev I.E., Casarin Y. Linguistic analysis of a literary text. Ekaterinburg: Publishing House of the Ural Inst, 2000. – 66p.

4 Ozhegov S.I., Shvedova N.Y. Dictionary of Russian language: 80 000 words and idiomatic expressions. - M .: IET Technology, 2003. - 943 p.

5 Zakharova L.I. The phenomenon of language game in modern journalism

(based on the headlines) // Problems of phraseology and lexical semantics: Proceedings of the International Conference (Kostroma, March 18-20, 2004.). M .: OOO ITI

Technology, 2004. – P. 24 6 Great Encyclopedic Dictionary. Mode of access: [http:// dic. academic. Ru

/library.nsf/enc3p/].

7 Milevich I. Strategy translation of movie titles // Rus. lang. abroad. 2007. № 5.

C. 65-71.

8 Ivanov P.V. Models of the translation feature films // Uch. Rec. Leningrad. state. region. Zap them. AS Pushkin. St. Petersburg, 2005. Vol 14. Issue. 3. Questions of

German and Romance Philology. P. 218-226. 9 Apresyan Yu.D. New big English-Russian dictionary.- 3rd Press. - М.: «Dropha»,

«Russian», 2003. - 2496 p.

Аңдатпа Мақалада кинофильмдердің аудармасындағы мәдени аспектілердің рөлін

аударма стратегиясына әсер ететін фактор ретінде қарастырылады.

Кинофильмдердің атауларын аударудың негізгі әдістерін және стратегияларын анықтау және атау мен мазмұн арасындағы байланыс орнату, сондай-ақ

фильмдердің ағылшын тілінен қазақ, орыс тілдеріне аударылуының барабарлығын

анықтау. Этнолингвистикалық жағдайлардың ең маңыздысы болып табылатын киножобалардың аудармасы жаһандану мен мәдениетаралық қарым-қатынастың

заманауи үрдістеріне елеулі ғылыми қызығушылық тудырады. Негізгі сөздер: фильмдердің атауы, лингвистикалық картина әлемі,

этнолингвистика, межкультурная байланыс.

Аннотация

В статье рассматривается вопрос о роли культурных аспектов в переводе названий фильмов в качестве фактора, влияющего на выбор в стратегии перевода.

Определить основные методы и стратегии перевода названий фильмов и установить

связь между названием и содержанием, а также определить адекватность перевода названий фильмов с английского на русский, казахского языка. Кроме того,

название фильма должно быть относительно четким контентом, который суммирует его и легко запоминает форму. Перевод названий фильмов, являющихся наиболее

важной из этнолингвистических проблем, представляет собой серьезный научный интерес к современным тенденциям глобализации и межкультурной коммуникации.

Ключевые слова: названия фильмов, лингвистическая картина мира,

этнолингвистика, межкультурная коммуникация.


26

ҒТАМР14.39.05

А.Н.Онғарбай, А.М.Аруова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті,


[email protected]

БАЛАНЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ЖАНҰЯНЫҢ

РОЛІ

Аңдатпа

Бұл мақалада баланың дүние есігін ашып, оның жеке тұлға болып қалыптасуындағы жанұяның орны, ата-ананың балаға психологиялық әсері туралы

баяндалады. Кез-келген адамның қоғаммен қатынасы жанұядан бастау алады. Жанұя – бұл адамға өмірлік құндылықтар жайында түсінік беретін алғашқы ұжым.

Адам қандай дәрежеге жетеді, жалғыз тұлға бола ма немесе адамгершілік тұрғыдан

кемшілікпен қалыптасады ма, мұның бәрі көбіне ол адамның балалық шағында қаншалықты дұрыс ата-аналық тәрбие алғанымен байланысты.

Негізгі сөздер: жанұя, жеке тұлға, әлеуметтену, тәрбие, микрофакторлар,

мезофакторлар, макрофакторлар.

Қазақстан Республикасы тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: «тәрбиенің

негізгі мақсаты – дені сау, ұлттық сана – сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар – ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі

қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу» - деп көрсетілген [1]. Жас ұрпақтың

жеке тұлғасын қалыптастыру – қазіргі кездегі тәрбие мен білім берудің басты көкейтесті мәселелерінің бірі болып табылады. Осы міндеттерді шешуде, баланың

әлеуметтенуіне оның тәрбиеленіп отырған ортасы-жанұясы маңызды роль атқарады. Бала тәрбиесі ата-ана үшін күрделі де жауапты міндет. Баланың өмірге бейімдеуде

мектеп, ұстаз және ата-ананың орны бөлек. Тәлім-тәрбиелік жарасымдылық мектеп

пен ата-ана, әлеуметтік орта бірлесіп жұмыс істеген жағдайда ғана үйлесімділік табады. Қай халық болсын ұрпағының тәрбиесіне терең мән беріп, болашағына

үнемі алаңдаушылықпен қараған. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам мұрагерлерін тәрбиелеу ісі. «Отан отбасынан басталады» демекші, ата-аналар мен ұстаздар

қауымы үшін жас ұрпақ тәрбиелеп, оны қоғам мүддесіне жарату кезек күттірмейтін

мәселе. [2] Тұлғаның әлеуметтенуінің әлеуметтік психологиялық факторлары біріншіден, әлеуметтенудің-мәдени, тарихи, ұлттық ерекшеліктерін қарастыратын

әлеуметтік топ болса, екіншіден, белгілі бір денгейде өмір жолының кезеңдерінде көрінетін жеке тұлғалық топ. Осы орайда В.Г.Крыско тұлғаның әлеуметтенуінің үш

түрлі факторын ұсынды. Олар: микрофакторлар - отбасы, микроәлеумет, тәрбие институттары, діни ұйымдар; мезофакторлар - этнос, аймақтық шарттар, мекені,

қарым - қатынас құралдары; макрофакторлар - мемлекет қоғам ел және мәдениет.

[3] Қандай да болмасын жолдың алғашқы қадамынан басталатыны сияқты, адамның жеке тұлғасының қалыптасуы да отбасынан басталады. Жанұя – қоғамның маңызды

бір бөлшегі. Жанұя бала үшін өмір мектебі, онда мейірбандық, шындық, адалдық, қайырымдылық, еңбексүйгіштік т.б. адамгершілік қасиеттері дамиды және

қалыптасады. Сол себепті де жасөспірімдерді тәрбиелей отырып, оларды әр түрлі

кездесетін қиыншылықтарға қарсы тұра білуге үйрете білу керек.


27

Жанұя тәрбиесіндегі баланы жан-жақты дамытудың негізгі мақсаттары: -баланы жан-жақты дамыту;

-әртүрлі қызмет түрлері мен жағдайларды бала мінез-құлқындағы ақыл-ой маңыздылығын арттыру;

-қоғамда өмір сүру және ұжымда жұмыс істеу мүмкіндігін қалыптастыру;

-баланы белсенділікке, өзіндік әрекет етуге, өзгелермен оңтайы қарым-қатынас орнатуға тәрбиелеу.

Осы мақсаттардан жанұяда баланы тәрбиелеудегі төмендегідей міндеттері көзделеді:

1.Бала тәрбиесі негізі ата-анада жатқанын естен шығармау;

2.Балалардың өмірі мен оқуы үшін олардың рухани дамуын, адамгершілік жағынан қалыптасуын қамтамасыз ететін жағдайлар жасау;

3.Салауатты өмірді насихаттауда баласына үлгі көрсету; 4.Баланың жеке басын қорлайтындай жаза қолданбау. [4]

Оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру үшін, ол күн сайын жанұя мүшелері арасындағы ең жарасымды, ең әділетті қарым – қатынастардың куәсі болуы қажет.

Жанұя мүшелері бір – бірімен тату – тәтті, өзара түсіністікте болса, одан

адамгершілік пен әділеттің, көрінісі айқын сезіліп тұрады. Жанұяның бірлігі мен ынтымақтастығы оның құрамындағы адамдардың бір – біріне деген қамқорлығынан,

тіпті бірыңғай саяси көзқарасты ұстануымен, соған орай, ерлі – зайыптылық және ата – ананың сезімін терең түсіне білулерінен байқалады.

Осы мәселе бойынша зерттеу жұмыстары баланы өмірге дайындауға жанұя

тәрбиесіне үлкен жауапкершіліктің жүктелгенін көрсетеді. Әділдік пен бауырмашылдық, өзара түсінушілік, ата – анаға және туған туыстарына деген

сүйіспеншілік пен сыйластық, отанға және айналадағы қоршаған табиғатқа деген махаббат, адамдарға және еңбекке деген құрмет тағы да сол сияқты тұлғалық

қасиеттер баланың кішкентай кезінен жанұяда және мектеп қабырғасында қаланады. Сондықтан, жанұядағы, мектептегі және басқа адамдармен қарым-

қатынас жасаудың дұрыстығы өте маңызды. Бұл мәселе бойынша көптеген

ғалымдар Ю.П.Азаров, И.В.Гребенников, А.И.Лихачев, Ю.П.Петров, А.О Пинт және т.б жанұяда баланың тұлғасын қалыптастыру мәселелерін қарастырған, ал

Қазақстанда Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев және т.б жанұяның мектеппен ынтымақтастығы мәселелерін зерттеген. [5]

Баланың кішкентай кезінен өзін қоршаған жандармен қарым-қатынасынан

үйренген тәжірибесі оның психикалық дамуының іргетасы болатынын және кейінгі тағдыры осыған байланысты анықталатынын терең түсіне бермейміз. Яғни, жанұя

баланың (оның органикалық бұзылуларынан тыс) психикалық дамуының негізгі ошағы болып табылады. Осыған байланысты баланы оқыту мен тәрбиелеу үрдісінде

ата-ана, бауырларының рөлі мен жауапкершілігі өте маңызды.

Бала тәрбиесіндегі басты тұлға- ата-ана екендігі сөзсіз. Сондықтан әке де, шеше де балаларының жан дүниесіне үңіліп, мінез-құлқындағы ерекшеліктерді жете

білгені жөн. Балалармен әңгімелескенде олардың пікірімен де санасып отырған орынды. Өз баласымен ашық сөйлесе алмай, сырласа білмейтін ата-аналар «Екеуміз

де жұмыстамыз, кешкісін үй шаруасынан қол тимейді, баламен сөйлесуге уақыт жоқ» дегенді айтады. Бұл дұрыс емес. Баламен сөйлесуге тіпті арнайы уақыт

бөлудің қажеті жоқ. Әке мен шеше ұл-қыздармен үй шаруасында жүріп-ақ

әңгімелесіп, ой бөлісуге болады. Әке-шешесі жақсы болса, балалары да жақсы тәрбие алып өседі. Бұл сөздерді біз өте жиі естісек те, соншалықты жиі «жақсы әке


28

– шеше» деген сөз қандай мағына беретінін түсіндіре алмаймыз. Әке-шеше болатын адамдар жақсы ата-ана болу үшін арнайы әдебиеттерді оқу немесе тәрбиенің

ерекше тәсілдерін үйрену керек деп ойлайды. Әрине педагогикалық және психологиялық білім керек, бірақ бұл әдетте жеткіліксіз болып табылады. [6]

Отбасындағы тәрбие сол өмірдің өзі болып табылады және де біздің жүріс –

тұрысымыз, тіпті біздің балаға деген сеніміміздің өзі де күрделі , бірқалыпсыз, кейде қарама-қайшылықта болып келеді. Балалар бір-біріне қаншалықты ұқсамайтын

болса, әке мен шеше де бір – біріне соншалқыты ұқсас емес. Баламен қарым-қатынас та терең индивидуалды және бір-біріне ұқсамайтын болып келеді [7].

Баланың бойына барлық жақсы қасиеттерді дарыту, тіпті жанында жүрген

достарына дейін мән беру, табиғат сыйлаған дарыны болса дамыту, дұрыс білім алуына жағдай жасау – ата-ананың басты парызы. Ендеше бала тәрбиесінде ұсақ-

түйек дейтін ешнәрсе жоқ және сол нәрседен де қателесуге қақымыз жоқ. Бала – әр жанұяның бақыты. Шәкәрім атамыздың «Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз

бола алады, олар барлығынан үстем болатын адал еңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек. [8] Бұл сапалар адамды дүниеге келген күнінен бастап тәрбиелейді» дегеніндей,

құнды қасиеттерге не рухани адамды қалыптастыру – шынында да оның туған

кезінен басталса керек. Ал адамның адам болып қалыптасуында ата-анамен қатар тәрбиеші мен мұғалімнің де рөлі бар. Ата-анасын, жүрген ортасын қосқанда оның

тәрбиесіне мұғалімнен басқа бірнеше адамның қатысы бар. Балаға жүрек жылуы қашан да қажет және ол ешқашан артық болмайды. Ата-анасынан көрмеген

сүйіспеншілікті мұғалімнен көрген бала менің ата-анам да осындай болса деп

армандауы мүмкін. Мұғалімін тек жақсы қырынан таныған оқушы үшін оның айтқаны анық, дегені дәл болып көрінеді. [9]

Баласын қалай жақсы көретінін дұрыс білдіру кез келген ата-ананың қолынан келе бермейді. Біреу жақсы киіндіріп қояды, біреу тамағы тоқ болса болды

деп, қалтасына ақшасын салып бергеніне мәз. Біреулері өте қатал, айтқанын орындатады. Бала қорыққаннан уақытша тыңдайды, бірақ ата-анасының уысынан

шыққан соң өзін-өзі ұстай алмайтын жағдайға жетеді. Отбасы адамды дүниеге

әкеліп, қалыптастырып, дамытып, жетілдіріп жатса, мектеп ақылы мен білімі, адамзаттық құндылықтармен толысқан, жан-жақты жетілген, өз бетімен өмір сүруге

бейім, қоршаған ортамен тікелей байланысқа шыға алатын, толыққанды жеке адам етіп тәрбиелеп шығарады. Осы екі ортаның да мақсаты – ортақ, міндет – біреу [10].

Жанұя – оқыту мен тәрбие жұмысындағы мектептің одақтасы. Ол бала

тәрбиесі жөнінде мектеппен тығыз байланысты болуды өте жақсы түсінеді. Өйткені бала тәрбиесінің отбасында, мектепте нәтижелі болуы осындай ынтымақтастыққа

негізделеді. Жанұя тәрбиесі – бұл қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі, мемлекет алдындағы

ата-аналардың борышы. Отбасында басты мәселелердің бірі – баланың тіршілік

әрекетін ұйымдастыру. Бұған баланың күн ырғағы, міндеттері, қойылатын талаптар, оның үй еңбегіне қатысуы, оқу әрекеті, бос уақытын ұйымдастыру жатады. Жанұя

барлық уақытта да өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесі мәселелерін шешуде үлкен мүмкіндіктерге ие болған. Қазіргі заманғы отбасының өсіп келе жатқан ұрпақтың

тәрбиесі мәселелерін шешудегі ерекшелігі – ата-ананың білім және жалпы мәдени деңгейінің жоғары болуы. Балалардың отбасынбағы тәрбиесі белгілі бір тұрақты

әлеуметтік институт ретінде анықталады. Ол отбасы мүшелері арасындағы өзара

қатынастардың қалыптасуы мен дамуына септігін тигізетін адамдардың жақындығы, туыстық қатынастар, өзара үйелмендік, тұрмыстық өмір. Отбасы тәрбиесінің


29

артықшылығы да осы қатынастарда, оны тәрбиенің ешкандай да түрі алмастыра алмайды. Ол балаға моральдық қалпы туралы алғашқы түсініктер береді, оны

еңбекке баулып, өз-өзіне қызмет ету дағдыларын қалыптастырады. Ата-ананың іс-әрекеті мен мінез-құлқы, өмір сүру салты арқылы балаға дүниетанымдық,

адамгершілік, әлеуметтік-саяси құндылықтар беріледі. Жанұя – болашақ азаматтың

әлеуметтану жолындағы алғашқы қадамдарын жасайтын бастапқы адым. Соңғы жылдары қоғамдағы тәрбиенің мақсаты «Тұлғаны жан -жақты,

үйлесімді етіп тәрбиелеу» деп көрсетілген. Демек бүгінде әрбір адамның жеке басын материалдық және рухаии адамзаттық құндылықтармен молайту көзделіп отыр. Бұл

мақсат-міндеттер жанұя тәрбиесін жақсатудан бастау алып, ондағы тәрбиелер мен

ата-аналардың педагогикалық білімдерін жетілдірумен шешілмек. Бүгінгі таңда ата-аналардың жанұя тәрбиесі бойынша педагогикалық білімдерін жетілдіруде ең негізгі

ұйытқы болатын мектеп, соның ішінде сынып жетекшілері болып отыр. [11] Мектептің жанұя тәрбиесіне ықпалын арттыру үшін ата - аналарға мектеп

есігін үнемі ашып, балалармен өткізілетін әртүрлі тәрбиелік іс -шаралар мен сабақтарға қатысуына мүмкіндік туғызу қажет.

Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыруда мектептің

ата-аналары мен жүргізілетін жұмысының негізгі мақсаты мыналардан тұрады. Біріншіден, ата-аналар мектепті балаларының шын жүрегімен қабылдайтын үйі деп

санап өздеріде мектеп жұмысына көмектесуге дайын болуын қамтамасыз ету. Екіншіден, ата - аналарды жанұяда баламен өзара қарым - қатынаста болуға үйрету.

Осындай мақсатпен мектептің әдістемелік бірлестіктері жанұя тәрбиесі мәселелері

бойынша ата - аналар семинарларын ұйымдастырады. Онда ата-аналар балалардың дамуға, есеюге, бостандыққа ұмтылуының табиғатын және баланың бойында рухани

байлықты қалыптастырудың маңыздылығын ол үшін қоршаған ортадан сүйіспеншілік сезімінің, мейірімділікпен сыйластықтың қажеттілігіне біледі. Мектептің ата-

аналармен жүргізетін жұмысы баланың мектепте және жанұяда, тұтас білім берушілік ортада тәрбие алуына жағдай жасауға бағытталған. Жанұя саналылық

пен ынтымақтастықтың және болашақтың бастаулар негізі. Мұғалімдер жанұяның

тәрбиелік мүмкіндігін толығымен аша отырып, ата –аналардың да гумандық педагогикалық мынандай идеясын мойындауына атсалысуда. [12]

Бала туылғанда пәк болып, тек адамдық пен ізгілік қасиеттермен дүниеге келеді бұл ұлы заңдылық. Бірақ, пәктік ізгі ниеттілік балада өзімен - өзі ұзақ сақтала

қоймайды. Балаға дұрыс тәрбие беру мақсаты - оған дұрыс білім беруге мүмкіндік

туғызады. Ол үшін ата-аналар өз балаларының дүниеге келгенде белгілі бір құлықпен келетін, оны өзгерту мүмкін емес екенінің білулері қажет. Баланың дара

ерекшелігін біле отырып, оның дамуына жағдай туғызады. Ол үшін әрбір ата - ана жас кезеңдеріне сай өзгерістерін, оған дұрыс қатынас жасау жолдарын біліп отыру,

мектеппен сынып жетекшісімен тығыз байланыста болуы керек. Осыған орай, бүгінгі

таңда ата-аналармен жанұя құрамына байланысты келесі топтарға біріктіруге болады.

• Отбасында жалғыз баласы бар ата – аналар • Көп балалы отбасылы ата – аналар

• Отбасындағы ата - әжелер • Әкелер

• Аналар, т.б. түрге жұмыс жүргізуге болады.

Ұлы халқымыз - «Тәрбиеде ұсақ түйек болмауы тиіс» - деп, жанұя мүмкіндігін толық ата-аналармен бөлісе жұмысты ұйымдастырады. Оларға балалы


30

жанұяда тәрбиелеуде кеңестер беріп, ой бөліседі. Тіпті жазғы демалыс кезінде де балалармен хат алысып, хабарласады. Олардың өз бетінше әрекет етіп, дамуына

бағыт беріп отырады. [13] Әрбір ата-ана өз перзетінің әдепті, саналы, иманды да ибалы, Отанының

сүйікті және кішпейіл азаматы болып жетілуін қалайды. Ата-ана перзентінің жақсы

азамат болып жетілуі үшін өз отбасында балаларын тәрбиелеудің нәзік жақтарының зандылықтарын білуі шарт. Сыйластық, түсіністік, үлкен жауапкершілік сезімдері бар

отбасы – бақытты отбасы. Бақытты отбасында ғана ата-ана және олардың өзара қатынасы мазмұнды, берілген тәрбие сенімді және негізді.Бала тәрбиесінің алғашқы

алтын қазығы – тұған ұясы, өз отының басындағы тәрбиесі, тілі. Қазақтың:

«Баланың бас ұстазы– ата-ана», «Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» – дегендей, есі кіріп, тілі шыға бастасымен-ақ баланы байсалды, ұғымпаз, тілалғыш

етіп баулыған жөн. [14] Отбасы тәрбиесі – көзделген нәтижеге жету мақсатында, ата-аналар мен

жанұя мүшелерінің тарапына жасалатын ықпал процесінің жалпы атамасы әлеуметтік отбасы және мектеп тәрбиесі ажырамас бірлікте орындалатын істері

ауқымын құрайды.

Отбасының жетекшілік маңызы онда тәрбиеленіп жатқан адамдардың тән-дене және рухани дамуына әсер етуші ықпалдар мәні мен мағынасының тереңдігіне

тәуелді келеді. Бала үшін отбасы 1 жағынан – тіршілік қорғаушы болса, 2-ші жағынан – тәрбиелік орта зерттеу деректеріне сүйенсек, отбасы – бұл мектеп те,

ақпарат көзі де, қоғамдық ұйымдарда еңбек ұжымы да, дос-жарандары да, отбасы –

бұл әдеп пен өнер кілті де. Осыған педагогтар нақты да дәлел тұжырымға келіп отыр: тұлғаның қалыптасуы нәтижелігі ең алдымен отбасыға тәуелді.

Аса бір кездейсоқтық болмаса, әр уақыт тұлғаның кемелденуі келесі заңдылыққа тәуелді. Жанұя қандай болса, онда өсіп, ер жеткен адам да сондай.

Отбасы тұлға қалыптастырушы бесік. Осыдан “Азамат қалыптастыратын десең, бесігіңді түзе” – деп ұлы ғұлама М.Әуезов бекер айтпаған. Отбасында

адамаралық қатынастар негізі қаланады, бүкіл өмірге жетер еңбектік және

әлеуметтік бағыт-бағдар түзіледі. Отбасында өз ретімен қарапайым да жеңіл шешіліп жатқан көптеген

проблемалар есейген, ересек шақта бітіскен шырғалаң күйге түсіп жататыны баршаға аян. Қорытындылай келе, ата-аналар балаларын тәрбиелей отырып, бала

тәрбиелелуде қоғам мен мемлекет алдында жауапты екендерін естен шығармауы

тиіс. Отбасының бала тәрбиесінде алатын орны ерекше екендігі айқын. Ұрпаққа отбасының аса құнда ықпалы мен әсерін өмірдегі басқа еш нәрсені күшімен

салыстыруға болмайды. Жалпы алғанда, жас ұрпақты тәрбиелеу – ортақ мұрат, оларды сапалы біліммен қаруландырып, тәрбиелі азамат етіп шығару- әр қоғамның

көкейіндегі басты арманы. [15].


1 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы.А,2007. 2 Халитова І. Әлеуметтік педагогика [Мәтін]: Оқу құралы / І Халитова.- 2-ші

басылымы.- Алматы: Білім, 2007.- 200 бет. 3 Құсайынов А.К. Біз өз балаларымызды білеміз бе? "Мектеп оқушысының

әлеуметтік бейнесі" әлеуметтік педагогикалық зерттеудің материалдары (Екі тілде)

[Мәтін] / А.К. Құсайынов.- Алматы: РОНД, 2003ж.


31

4 Әтемова Қ.Т. Әлеуметтік педагогика [Мәтін]: Оқулық / Қ.Т.Әтемова. - Алматы: Қазақстан Республикасы Жоғары оқу орындарының қауымдастығы, 2012ж.

5 Педагогика Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. «Дарын» әлеуметтік–гуманитарлық университет 2004 ж.

6 Азаров Ю.П. Отбасы педагогикасы. - Москва, 1985.

7 Сухомлинский В.А. Ата-ана педагогикасы. - Алматы, 1983. 8 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақтың тәлім-тәрбиесі. - Алматы, 1995.

9 Отбасындағы әлеуметтік педагогикалық жұмыс «Парасат әлемі» баспасы 2005ж.

10 Қалижанқызы Р. Бала тәрбиесіндегі халық даналығы. /Ұлағат. 2005. №3.

11 Әтемова Қ.Т. ІХ-ХІІ ғасырдагы ұлы гұламалардың отбасы тәрбиесі туралы ой-пікірлері. Астана, 2007.

12 Тұрысбаева А. Оқушыларды қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу. / Бастауыш мектеп. 2006. №1. 21-2366.

13 Қалижанқызы Р. Бала тәрбиесіндегі халық даналығы. /Ұлағат. 2005. №3. 56-5966.

14 Құнанбаева А.Ж. Дәстүрлі казак жанұясындагы ата-ана мен бала

қатынасының ерекшеліктері. / Педагогика. 2006. № 1. 43-4766. 15 Намазбаева Ж.Ы., Сангилбаев О.С. Психологиялық сөздік. А., 2005. 936.

Аннотация

В данной статье рассматривается вопросы о роли семьи. Семья

играет важную, решающую роль в становлении личности. Именно в семье человек начинает делать свои первые шаги навстречу познанию мира. Влияние родителей

на развитие ребенка очень велико. Дети, растущие в атмосфере любви и понимания, имеют меньше проблем, связанных со здоровьем, трудностей с

обучением в школе, общением со сверстниками, и наоборот, как правило, нарушение детско-родительских отношений ведет к формированию различных

психологических проблем и комплексов. Традиционно главным институтом

воспитания является семья. То, что ребенок в детские годы приобретает в семье, он сохраняет в течение всей последующей жизни. Важность семьи как института

воспитания обусловлена тем, что в ней ребенок находится в течение значительной части своей жизни, и по длительности своего воздействия на личность ни один из

институтов воспитания не может сравниться с семьей. В ней закладываются основы

личности ребенка, и к поступлению в школу он уже более чем наполовину сформировался как личность.

Ключевые слова: семьи, личности, социализации, образования,

микрофакторов, мезофакторов, макроактиваторов.

Abstract

In this article is considered questions of a role of family. The family plays an important, crucial role in formation of the personality. In family of people begins to take

the first steps to knowledge of the world. Influence of parents on development of the child is very big. The children growing in the atmosphere of love and understanding have

less problems connected with health, difficulties with training at school, communication with peers and vice versa, as a rule, violation of the child parental relations leads to

formation of various psychological problems and complexes. Traditionally main institute

of education is the family. He keeps what the child in childhood gets in family during all


32

subsequent life. Importance of family as institute of education is caused by the fact that the child is in her during a considerable part of the life, and on duration of the impact on

the personality any of institutes of education can't be compared to family. In her the foundation of the identity of the child is laid, and to receipt in school he was already

more than half created as the personality.

Key words: family, personality, socialization, education, microfactors,

mesophactors, macroactivators.

ҒТАМР 16.01.45

Б.Қ.Тыныбаева, Ф.М.Мәтеш Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті,


[email protected], [email protected]

ШЕТ ТІЛІ САБАҒЫНДА ТЫҢДАУҒА ОҚЫТУ ӘРІ МАҚСАТ, ӘРІ ҚҰРАЛ

Аңдатпа

Бұл мақалада шетел тілін оқытудың маңызды элементі болып табылатын тыңдалым арқылы оқушылардың дыбыстық бейнелерді, тілдік құбылыстарды тануы

және оларды түсінуі, шет тілінде тыңдаған ақпараттарын қажетті жерінде

пайдаланып, қатынас жасай білу қабілет-дағдыларын арттырудың маңызы туралы айтылады.

Негізгі сөздер: тыңдалым, белсенді тыңдалым, экстенсивті тыңдалым, қарқынды тыңдалым, тыңдауға оқыту

Қазақстан Республикасының білім мазмұнында соңғы жылдары шет тілі

пәнінің білім беру және тұлғаны тәрбиелеудегі орны мен рөліне, дамыту әлеуетіне

елеулі мән беріліп отыр. Қазіргі уақытта ол тек сұранысқа ие пән ретінде ғана емес, білім беру мазмұнын жаңғыртудың негізгі бағыттары мен құрылымын анықтайтын

бағдарламалық құжаттарда өзіндік рөлімен маңызды. Басымдық бағыттағы өзгерістер: даму және нығайту, мемлекет- аралық саяси, экономикалық және

мәдени байланыстар, қоғамның әлемдік қауымдастыққа енуі шетел тілдерін оқытуда

мемлекетіміздің білім беру саясатына тың өзгерістер алып келді. Шетел тілінде түсініп сөйлеуді арнайы үйрету керек. Мектеп жағдайында

тыңдалым - мұғалімнің немесе диктордың, кластастарының немесе ықтимал қонақтардың сөздерін тыңдау және түсінуді білдіреді. Тыңдау дағдылары сөйлеушіні

есту арқылы ғана қалыптасады. Бұл ретте, сөйлеушінің әр түрлі қарқынмен, түрлі

интонациямен, әр түрлі деңгейдегі сөздерін дұрыс түсіну қажет етіледі. Тыңдау - ақпаратты естіп, қабылдау арқылы сөйлеудің түсіндіру функциясын орындайды.

Шет тіліндегі тыңдалым тақырыбы отандық және шетелдік ғалым–әдіскерлер Е. И. Пассова, И. Л. Бим, Р. П. Мильруд және т. б. ғылыми еңбектерінде көрініс

тапқан. Ауызша сөйлеуді тыңдап, түсіне білуді оқыту сөйлеу қызметінің күрделі түрі және маңызды мәселе ретінде күн тәртібінен түскен емес. Дұрыс әдістемелік

тұрғыда ұйымдастырылған тыңдалым (отандық және шетелдік әдіскерлердің

айтуынша) шетел тілін оқыту процесінің табысты болуын анықтайды. Мәтінді тыңдай




33

отырып оқушылар негізгі мәнін есте сақтауға тырысады. Мәтінді түсінуге оның мағыналық ұйымдастырылуы әсер етеді. Негізгі ой байқалып, қалған бөлшектері

оған жанасып тұратындай әңгіме тыңдалымнан соң құрылуы тиіс. Әрине, шет тілінде сөйлеушіге оқушылар қызыға қарайды, оларды тыңдай отырып, түсінуге

тырысады, ал жекелеген оқушылар қарым-қатынасқа да түсуге талпынады.

Осылайша, тыңдалым - шетел тілін оқытудың маңызды элементі. Егер оқушының фонемалық есту қабілеті жақсы дамыған болса, онда тыңдалым шет тілінде түсініп,

қатынас жасай білуіне ықпал етеді. Шет тілін оқыту әдістемесінде тыңдалым оқылып жатқан тілдің елі туралы

мәліметтерді, оның өмірі мен әдет-ғұрпы, халқының мерекелері мен салт-дәстүрі,

яғни елтану аспектісін қолдану арқылы жүргізілсе тиімді және оқушының ой-өрісінің кеңейе түсуіне ықпал ететіні көрсетілген. Оқу үдерісінде тыңдалым әрі мақсат әрі

құрал ретінде танылады. Мысалы, құралы ретінде төмендегідей пайдаланылуы мүмкін:

• оқу үрдісін ұйымдастыру тәсілі ретінде;

• тілдік материалды ауызша нысанда енгізу тәсілі ретінде;

• басқа сөйлеу қызметінің түрлеріне оқыту құралы ретінде;

• білім, білік, дағдыларды бекіту және бақылау құралы ретінде. [1]

Тыңдалым - бұл ауызша сөйлеуде оқушының назарын, түсінігін және ақпаратты белсенді өңдеуін қамтитын күрделі қызмет. Ауызша сөйлеуді түсінудің

психологиялық негізі – түйсік, дыбыстық бейнелерді, тілдік құбылыстарды тануы

және олардың маңызын түсінуі болып табылады. [6] Тыңдалым – бұл оқыту процесінде адамның сыртқа шығаратын "күрделі" ішкі

арнайы сөйлеу қызметі. [3] Тыңдалым – бұл үлкен зияткерлік күш салуды талап ететін белсенді

процесс. [9].

Тыңдауға үйретудің ең басынан бастап мұғалімнің шет тілінде сөйлеу қарқыны қалыпты болуы тиіс. Дайындығы төмен сыныптарда оқушылардың мәтін

мазмұнын ұғынулары үшін, сөйлемдер мен абзацтар арасындағы үзіліс ұзақтығын арттыра отырып, ақпаратты аз мөлшерде беруге болады. Алайда, психологтардың

деректері бойынша, мәтінді тыңдау ұзақтығы 1,5-3 минуттан аспауы тиіс. [4] Көптеген мұғалімдер тыңдалым бұл тек магнитофондық жазбалар деп

ойлайды, бірақ, бұл қате пікір, өйткені тыңдалым шет тілін тасушымен тікелей

қарым-қатынас жасай білуінде, оның айтқанын түсінуінде. Бұл әрине, оңай шаруа емес. Қазіргі кезеңде мұғалімге шетел тілі сабағының ажырамас бөлігі тыңдалым

болып табылатынын түсіну маңызды. 11-12 жаста жеткіншектерде формалды ойлау қалыптасады. Жасөспірім

логикалық пайымдау арқылы әрекет етуі мүмкін. айқын немесе қол жетпейтін

оқиғаларды қабылдауда өзінің жаңа бағдары арқылы елестету мүмкіндігін пайдалана алады.[10]. Міне, осы жаста балалардың даму ерекшеліктерінің

қызметіне (жады, зейін, қабылдау, ойлау, болжау, түсіну) зор мән беру маңызды. Оқыту процесінде тыңдаудың 3 негізгі принциптерін атауға болады. Олар:

1. Тыңдауды коммуникативтік білік ретінде оқыту. Бұл принципте мұғалім оқушылардың шет тілінде тыңдаған ақпараттарын қажетті жерінде пайдалана білу

қабілет-дағдысын дамытады;

2. Дәлме-дәл мәтіндерді қолдана отырып, тыңдауға оқыту. Бұл принципте оқушыға тілді тасымалдаушының ағылшын тілінің барлық ерекшеліктерін сақтай

отырып, табиғи қарым-қатынас жасауды мақсат еткен мәтінді тыңдатуы;


34

3. Тыңдауды кешенді түрде қабылдай білуге оқыту. Тыңдалым тек мәтінді тыңдау мақсатында өте сирек пайдаланылады. Әдетте, оқушылар тыңдайды және

сөйлейді, тыңдайды және жазады, тыңдайды және оқиды. Тыңдалым басқа да коммуникативті дағдылармен тығыз байланысты. Олар: оқу, жазу және сөйлеу [7]

Бұлардан басқа тыңдаудың белсенді, экстенсивті және қарқынды бағыттары бар.

• Белсенді тыңдалым – түсінікті және дәйекті ақпарат алуды мақсат ететін

нақты қадам. Нәтижесінде оқушы тыңдағандарын түсініп, алынған ақпараттарын жинақтап, есте сақтайды. Негізінен, белсенді тыңдау – мұқият тыңдау.

• Экстенсивті тыңдалым – шетел тіліндегі тыңдалған мәтіннің жалпы

мағынасын біртұтас түсіну. Экстенсивті тыңдалым барысында ақпарат ықшамдалған түрде беріледі. Негізінен экстенсивті тыңдалым – берілген мәтіннің басты мағынасын

тыңдап, түсіну.

• Қарқынды тыңдалым – бұл естіген мәтін туралы тыңдалым мен өз

жорамалын айту арасындағы жарыспалы жүретін жұмыс. Қарқынды тыңдалым - күрделі және басқарылатын процесс, себебі оқушылар белгілі бір танымдық

мәселелерді шешуді мақсат етеді. Қарқынды тыңдалымды жақсы қабылдайтын оқушыларда ақыл және сын тұрғысынан қарай алатын қасиеті (естігені туралы еш

күмінсіз өз ойлары бар) болуы тиіс. Қарқынды тыңдалым – ойша пайымдап, тұжырым жасау тыңдалымы. [2]

Тыңдауға оқыту кезінде мұғалім түрлі қиындықтарға кездеседі, бұл

қиындықтарды да мұғалім жақсы білуі тиіс. Олар, негізінен: 1. оқушының берік меңгеруі қажет материалдың көлемінің үлкен болуы;

2. тілдік ортаның, тірек элементтерінің болмауы; 3. тілдік қатынас қарқыны, баяндау тәсілінің түсінікті тұрғыда болмауы;

4. мұғалімнің шет тілінде ұсынылатын мәтінді оқу кезіндегі өз сөздеріне

талап қоймауы (мәнерлеп оқи алмауы, дикцияның нақты қойылмауы);

5. сөздегі дыбыстар мен сөздер арасындағы айырмашылықтың айқын көрінбеуі;

6. тым жеңіл аудиомәтін беру де дұрыс емес. т.б Сондай-ақ, егер мұғалім тыңдауға оқыту қызметін бірден бастамай, ең алдымен

оқушыларды тілдің кейбір бағыттарымен дағлыландырып алайын, содан соң

тыңдалымға түсейін десе, қателеседі және қиындықтарға кездеседі. Оқушылар мектеп, сынып, отбасы, достық, өмір туралы, басқа елдер,

табиғат туралы аудиомәтіндерді үлкен қызығушылықпен тыңдайды. Тыңдауға үйрету алғашқы сабақтан бастап, пәннің бүкіл курсының соңына дейін жүруі өте

маңызды, яғни мұғалім оқушылармен шет тілінде амандасуының алғашқы

минутынан бастап, сабақта қарым-қатынас орнатудың түрлі формулаларын енгізуге ынталы болуы қажет.[5]

Тыңдауға берілген мәтінді табысты меңгеруде оқушы нақтылау немесе түсіну мақсатында қайталап сұрау формуласын қолдана білуі керек. 5-6-сыныптарда негізгі

назарды оқушыға таныс мазмұнды мәтінді толық түсінуін дамытуға бөлген дұрыс. Өйткені осы кезеңде оқушыда есту арқылы мағыналық қабылдаудың психологиялық

механизмі және вербальды құралдар арқылы түсіну іскерлігі қалыптасады. 7-8–ші

сыныптарда, тыңдалымның екі түрін атап көрсетуге болады. Олар: толық түсініп тыңдау және негізгі мазмұнын тыңдау. Ал, 8-9-шы сыныптарда қолданыстағы

бағдарламаға сәйкес белгілі тілдік бірліктер арқылы қалыптасқан білікті жетілдіру, қажет болған жағдайда оларды түзету басты міндет болып табылады. Мәтіннің


35

негізгі мазмұнының құрамында белгілі бір пайызы тіпті таныс емес сөздер мен өрнектер болса да, түсініп тыңдау кезінде оқушы оны тұтастай түсінуге ұмтылуы

тиіс.[8]. Оқушылармен жүргізілетін тыңдап-түсіну дайындық жаттығулары жас

ерекшелік -терін ескере отырып қолданысқа кезең-кезеңмен енгізілуі қажет.

Мысалы: Тілдік есту үшін оқыту жаттығулар:

• жұп сөздерді тыңда және қайтала;

• ұйқас сөздерді анықта және белгіле;

• жұп сөздерге графикалық жолмен "+"," -" белгілерін қой.

• фонетикалық белгі қойылған мәтінді дауыстап оқы.

Ықтималды болжауға оқыту үшін пайдалануға болатын жаттығулар:

• Сын есімдерді (етістіктер) тыңдап, олармен жиі қолданылатын зат есімдерді ата;

• Оқшауланған сөздерді тыңда, есте сақта және тақырыпқа сәйкес қайта

айтып бер;

• Екі-үш қысқа сөздер тізбесін тыңда, оларды бір сөйлемге біріктір.

• Түйін сөздерді қарап, аудиомәтін тақырыбын ата. Содан кейін аудиомәтінді тыңдап, өз жауабыңның дұрыстығын тексер.т.б.

Мұндай жаттығулар оқушыларға лыбыс пен әріптің арасындағы байланысты

көруге, мазмұнын жеңіл қабылдауға және мәтінді жақсы еске сақтап, меңгеруге мүмкіндік береді.

Тыңдалған мәтіндегі жаттығуларды жасап болған соң, оқушылармен төмендегідей жұмыс жасалғаны тиімді:

- мәтіннің мазмұнын тізбекпен айту (тыңдалғаннан соң);

- мәтінді жалғастыру (ауызша немесе жазбаша); - қызықты, жаңашыл, маңызды жерлерін түсіндіру;

- негізгі сөздерді немесе сөйлемдерді тірек ретінде қолданып, оқиғаны, кейпкерлердің

қылықтарын бағалау;

- сұрақтарға жауап бергенде мәтінді тыңдау кезінде толтырылған схема, таблицаны

тірек ретінде қолдану; - мәтіннің мазмұнына қарай тақырып беру.

Грамматикалық құрылымды меңгертуде тілді ширату жаттығуларын қолдану қажет. Оқушылар тақырыпты өздері таңдап, бір-бірін тыңдай отырып, әңгіме

құрастырады. Мұғалім оқушылардың бір-біріне кесел кетірмей, кезекпен сөйлеуін

қадағалайды және сабақтың өн бойында қызығушылықтарын сақтап тұруға атсалысады.

Тыңдауға оқытудың нәтижесі мұғалімнің сабақты ұйымдастыра білуіне, сөйлеуіне, техникалық оқыту құралдарын тиімді қолдануына, оқу кешені

авторларының барлық нұсқауларын орындауына, жұмыстағы шығармашылық әдіс-

тәсілдерді пайдалануда креативті жолдарды көре білуіне байланысты. Сонда ғана, жүйелі жүргізілген жұмыс оқушылардың шет тілін меңгерулеріне жағдай жасайды.

Шетел тілін оқытуда оқушылармен бірден сол тілде сөйлесіп, тілді тыңдап, түсінуге бағыттау маңызды. Шетел тілі ана тілімен қоса оқушының сөйлеу қабілетін

және жалпы дамуын ғана жетілдіріп қоймайды, оны өзін қоршаған айналасындағы адамдармен қарым – қатынас мәдениетіне де үйретеді. Оқушының шетел тілінде


36

сөйлеу қабілетін жетілдіру мектепте берілетін білім мазмұнының негізгі мақсаты болып табылады, оқулықпен және басқа оқушылармен қарым – қатынас барысында

меңгереді. Шетел тілін оқушыларға үйреткенде біз оларға басқа халықтың мәдениетіне, дүниежүзі мәдениетіне жол ашамыз. Оқушының түсінуі сөйлеушінің

сөзін тыңдау арқылы жүзеге асады. Ол қарым-қатынастың негізін құрайды және

айтылып жатқан сөзді тыңдап, түсіну оған логикалық жауап беруді қамтиды. Тыңдап түсінуде тыңдаушы ойды анализдеу операциясын, синтез, дедукция, индукция,

салыстыру, абстрактциялаулар, нақтылау, т.б. қызметтерін атқарады. Жаңа материалды түсіндіру, тыңдату және пысықтау оқушылардың

қызығушылықтары мен жас ерекшеліктеріне сай жоспарлы, жүйелі таңдалуы тиіс.

Шет тілін тыңдап, түсіну дағдыларын меңгертуде оқушының дыбыстар ағымын тани білуіне; тыңдалып отырған тілдік единицалардың мағынасын қабылдауына;

тыңдалып отырған мәтіндегі ең маңызды ақпаратты іріктей білуіне назар қою керек. Тыңдау және оны түсіну қарым – қатынастың негізін құрайды, тілдік – ауызша

коммуникацияны меңгеру - тыңдап, түсінуден бастау алады, өйткені мұнда бірнеше ой операциялары орындалады. Олар: тыңдалған дыбыстарды дифференциялау,

ойлау әрекетінде қорыту, тыңдау кезінде оларды есте сақтап ұстау, жобалап

болжау қабілетін іске асыру және қарым – қатынас ситуацияларын ескере отырып, тыңдалған аудио материалды түсіне білу.

Тыңдау процесінде әуелі тілдік форма беріледі, соны қабылдау арқылы оқушы мазмұнды ашады. Мұндағы іс-әрекет бағыты: тілдік формадан мазмұнға

қарай. Тыңдау, түсіну, оқу өзара тығыз байланысты. Тыңдап-түсіну дағдыларынсыз

шет тілін өз дәрежесінде, жетік меңгеру мүмкін емес.

Әдебиеттер тізім:

1 Бабинская П.К. «Практический курс методики преподавания иностранных языков», Тетра Системс, 2005. ─ 210 с.

2 Гальскова Н.Д., Гез Н.И. Теория обучения иностранным языкам.

Лингводидактика и методика: учеб.пособие для студ.лингв.ун-тов и фак. ин. яз. высш. пед.учеб.заведений/4-е изд.,М.: Издательский центр «Академия», 2007. – С.

161 – 189.

3 Гез Н.И. Типология упражнений и организация обучения аудированию в школе с преподаванием ряда предметов на иностранном языке// Иностранные

языки в школе. – 1985. - № 6, стр. 7-10.

4 Елухина Н.В. Основные трудности аудирования и пути их преодоления //

«Иностранные языки в школе». 1977. - № 1, стр. 38.

5 Зайцева Л. А. Требования к аудитивному материалу, содержащему неизученную лексику // Иностранные языки в школе. -1996. - № 3, стр.15.

6 Зимняя «Психология обучения иностранному языку в школе». - Издательство: Просвещение, 1991.- C. 65-67.

7 Колкер Я.М. Практическая методика обучения иностранному языку: учебное пособие / Я.М. Колкер, Е.С. Устинова, Т.М. Енамива. - М.: Издательский

центр «Академия», 2004. – С. 120 – 136.

8 Крицкая И.П. Некоторые синтаксические особенности материала для аудирования / иностранные языки в школе №4. 2005. стр. 12-14.

9 Мильруд Р.П. «Методика преподавания английского языка». - М., Дрофа 2005. – С.112 – 117.

http://lib.mgppu.ru/opacunicode/index.php?url=/editeurs/view/id:503/source:default


37

10 Рогова Г. В., Рабинович Ф. И., Сахарова Т.Е. «Методика обучения иностранному языку в средней школе» М., Просвещение 1991. – С. 134 – 141.

Аннотация

В этой статье излагается важность использования аудирования, как одного

из элементов обучения на уроках иностранного языка, с помощью которого учащиеся повышают навыки понимания и применения звуковых, языковых явлений

при общении. Ключевые слова: aудирование, активное слушание, экстенсивное

аудирование, интенсивное аудирование, обучение слушанию.

Abstract

This article outlines the importance of using of audition as one of the elements of training at lessons of a foreign language by means of which pupils increase skills of a

comprehension and application of the sound, language phenomena during communication.

Key words: listening comprehension (audition), active listening, extensive

listening, intensive listening, to train to listening.

IRSTI 16.01.11

S.Karabalina, A.Tleuova

Atyrau State University named Kh.Dosmukhamedov, Atyrau, Kazakhstan


DEVELOPING CRITICAL THINKING IN THE ENGLISH LANGUAGE LESSON

Аннотация

Цель данной статьи состоит в том, чтобы разделить теоретические и практические идеи по поводу развития критического мышления в контексте

обучения английскому языку. Во-первых, автор стремится ответить на три вопроса, а именно, что такое критическое мышление, зачем интриговать и развивать

критическое мышление в преподавании английского языка, и как создавать уроки,

включая в них элемент развития критического мышления. Так же эта статья вводит некоторые дополнительные понятия, которые окажутся полезными при разработке

урока в сфере критического мышления, такие как когнитивные и аффективные области, а также модель ABCD в качестве удобной основы для включения

необходимых компонентов в план урока. Ключевые слова: критическое мышление, преподавание английского

языка, план урока, ABCD модель, когнитивные и аффективные сферы, критические

стратегии мышления.

Every teacher must have heard at some point throughout their teaching careers the term “critical thinking”. This concept seems to be present daily in educational

speeches, articles and syllabuses. Moreover, there seems to be a general agreement on




38

the “correctness” of such term and its usage. For that reason, it might be strange for the reader to discover that little is known about critical thinking, what it is, what it counts and

how to incorporate it into our ELT lesson plans. The aim of this article is to share both theoretical and practical ideas about critical thinking and its application within English

language teaching and learning contexts. First, we seek to answer three fundamental

questions connected with the topic: 1. What is critical thinking?

2. Why to integrate and develop critical thinking in ELT? 3. How to create lessons with an element of critical thinking development? Then

some concepts concerning critical thinking development are introduced which

prove useful when designing a lesson. Finally, we suggest three objectives with a critical component in each for a particular lesson.

What is critical thinking? Critical thinking is not a new concept or practice. Most teachers might be

impressed to learn how critical thinking can be traced back many centuries ago. In fact, it has been

practiced from times immemorial, notably, by Socrates and Plato [1, c.2008]. Defining

critical thinking might seem difficult, especially because the term tends to be used repeatedly without actually reflecting on its true meaning. To begin with, we can state

that critical thinking is a quality able to be developed throughout life. But critical thinking is not a dimension just applicable to education (in the formal sense of the term). So what

it is? How can it be defined? “Critical thinking is self-guided, self-disciplined thinking

which attempts to reason at the highest level of quality in a fair-minded way. People who think critically consistently attempt to live rationally, reasonably,

emphatically. They are keenly aware of the inherently flawed nature of human thinking is not “survival thinking”, it requires careful and intentional development of specific skills in

processing information, considering beliefs, opinions, solving problems [5, c.174]. states that

“critical thinking means correct thinking in the pursuit of relevant and reliable knowledge

about the world. Another way to describe it is reasonable, reflective, responsible, and skillful thinking that is focused on deciding what to believe or do. A person who thinks

critically can ask appropriate questions, gather relevant information, efficiently and creatively sort through this information, reason logically from this information, and come

to reliable and trustworthy conclusions about the world that enable one to live and act

successfully in it”. Raymond S. Nickerson (1987) provides us with a whole list of abilities and attitudes which characterize the individual who thinks critically. This individual is

someone who: • organize thoughts and articulates them concisely and coherently;

• suspends judgment in the absence of sufficient evidence to support a decision;

• attempts to anticipate the probable consequences of alternative actions; • can learn independently and has an abiding interest in doing so;

• applies problem-solving techniques in domains other than those in which learned, to name just a few [3, c.289].

Why to integrate and develop critical thinking in the ELT? Critical thinking is associated with quality thinking and, if sufficiently developed,

provides lessons with a more skillful way of communicating with other people, acquiring

new knowledge, and dealing with ideas, beliefs, and attitudes. In all these areas language plays a crucial role. We may need to distinguish between the language as a


39

communicative vehicle in everyday situations and the use of the language beyond the survival level.

However, when a foreign language is taught/learned, even the survival language level may require more thinking of how to communicate in a foreign language. This is

because languages are culturally determined. And as cultures differ, so do languages.

Traditions and mentality reflect in the language, its vocabulary, grammar structure, modality, etc. When learning the target language, students need to accept

these cultural differences not as a deviations from the natural way associated, as they think, with their mother tongue but as a fully natural, though different, way of verbal

expression within a different cultural domain. Practicing thinking critically when trying to

identify similarities and differences in how one and the same cliché is put in words in another language makes

the learning process more enjoyable and culturally enriching even at the beginning level. One more aspect justifying and even requiring critical thinking introduction

in the ELT class arises due to the rapidly growing international student mobility trends and the use of English as the language of instruction in universities around the world.

Researchers argue that critical thinking is not as a natural skill as speaking or running, it

is a deliberately developed complex set of skills and features which takes years to acquire. Similarity, a foreign language acquisition needs years of persistent training. So

practicing both simultaneously saves time and provides a synergy effect: developing the former we improve the latter and vice versa [6, c.52].

Finally, critical thinking requires active and interactive learning. It does not

tolerate passive learning, taking new things and opinions as ready-made words of wisdom. In our experience, students tend to learn better by actively communicating with

each other in a particular academic content, especially if they are encouraged to apply critical thinking when comparing their views and ideas.Engaged in the interactive

activities while practicing both communicative skills and critical thinking, students have a better chance to improve their selfconsciousness, their understanding of their abilities

and limits and thus paving the road to self-improvement as learners, as future

professional, and as individuals. How to integrate critical thinking in a lesson plan?

So far we have focused our attention on exploring some theoretical aspects of critical thinking, but as every English language teacher knows, it might be hard to find

the way to apply and develop lesson plans that address critical thinking in viable and

realistic ways. As usual, there are different contexts and student characteristics that may influence the degree to which critical thinking can be introduced and developed, but we

firmly believe that the first steps are planning, experimenting and reflecting. Undoubtedly, writing a lesson plan helps to organize our thoughts and have a framework

that indicates how to take our students to certain “learning destinations”. In order to

develop plans that include the development of critical thinking some essential elements or components are typical for any lesson plans, yet some other components need to be

added and adapted in order to integrate a critical thinking element. After all, if we want to develop critical thinking in our foreign language class, we need to include some

specific lesson components onto the lesson plan, in addition to traditional components of the lesson description such as prerequisites, instructional objectives, supporting activities,

and assessment. Typically, language teachers are quite happy if their students learn

some linguistic structures including words and word collocations, as well as grammar


40

structures and practice them, first, in a more controlled exercise and later in the production of their own pieces of text, oral or written [4, c.101].

This traditional approach is known as PPP, which stands for Presentation – Practice – Production. The purpose of the initial stage called ‘Presentation’ is obviously to

expose the students to a new material which the students can remember, in other words,

retrieve, recognize later, and understand, i.e. being able to interpret and explain what they learned, first, though exercises known as ‘Practice’ and, later, apply what they

learned in a new context, a stage known as ‘Production’. Such transfer of knowledge typically from a teacher to a student may not require active learning.

With a critical thinking objective in mind, this is not enough. By including a critical

thinking objective, teachers are expected not only to plan a more inquisitive mode of learning new linguistic phenomena but also to engage their students in an interactive

activity focused on various issues which can be of interest to a particular group of students like world events or problems of personal character. This can be done by relying

on the students previous experience, by asking question for clarification in order to make the issue clearer, more accurate and precise, by comparing opinions, by identifying the

underlying factors, etc. All this has an effect on the quality of arguments and thinking,

thus becoming personal practice in using a foreign language and thinking critically at the same time.

Extra elements of a lesson with a critical thinking objective: ABCD Model for Writing Objectives:

ABCD Model provides a very convenient framework for the incorporation of all

necessary components when designing a lesson. Indeed, it is useful to write each objective in one clear sentence structured according to the ABCD model, where ‘A’ stands

for ‘Audience’, typically the students, ‘B’ for ‘Behavior’, i.e. lesson activities, ‘C’ for ‘Condition’ meaning the initial prerequisites for the lesson activities, and ‘D’ for ‘Degree’,

by which we mean certain measurable criteria for the acceptable student performance. Writing objectives using the ABCD model proves beneficial because in this way objectives

acquire such characteristics as being specific, observable, results oriented, and

measurable by either quantitative or qualitative criteria. Three examples of ABCD modeled lesson objectives will be provided when describing the lesson plan.

Cognitive and Affective Domains in Learning: There is a tendency among teachers, students and people in general, to believe

that there is only one type of learning, namely, the one which relies on cognitive activity.

Indeed, cognition as a mental process is crucial in learning, but this simplistic way of addressing such a complex phenomenon as human learning fails to recognize the role of

emotions and attitudes in learning identified and emphasized by Benjamin Bloom in his Taxonomy of educational objectives: the classification of educational goals published in

1956. The cognitive domain “involves knowledge and the development of intellectual

skills. This includes the recall or recognition of specific facts, procedural patterns, and concepts that serve in the development of intellectual abilities and skills.” The affective

domain “includes the manner in which we deal with things emotionally, such as feelings, values, appreciation, enthusiasms, motivations, and attitudes” [1, c.208]. So for the sake

of critical thinking development, it is crucial to consider the types of activities from the point of view of how they contribute both to the intellectual and to the affective

development.

Critical thinking strategies: In the past decade, learning/teaching strategies have come into light for teachers to take into account in lesson plans. However, we need to be


41

aware of specific critical thinking strategies if we declare our commitment to their developments when teaching anything, including foreign languages. Strategies related to

critical thinking can be classified in two categories: cognitive strategies and affective strategies. By these we should understand the way we address issues in question. For

examples, critical thinking development can take place if students are given the task

involving such critical thinking strategies as ‘Giving Reasons and Evaluating Evidence’, or ‘Recognizing Contradictions’, or ‘Distinguishing Relevant from Irrelevant Facts’, etc. As

the students, according to our lesson plan, are expected to discuss personal relations and attitudes, we suggest they also deal with the affective domain, involving such affective

strategies as ‘Exercising Fair-mindedness’ and ‘Developing Intellectual Humility’.

A lesson plan: reading a story and thinking critically Let us take a lesson which has been developed for university undergraduates in order to develop their reading

comprehension and speaking skills by applying some critical strategies relevant for the activities of the lesson. For that purpose we have chosen a humorous story of a failed

romantic relationship between a boy and a girl in a university context with the plot development around teaching/learning some elements of logic, namely, logical fallacies.

So there are two areas of speculation which we thought are open for our students to

practice communicative skills of reading, listening, and talking by applying some of critical thinking strategies. We thought that an exchange of ideas concerning the plot should be

supplemented by more complex activities related to the cognitive and affective domains as the students have an opportunity to learn some elements of the science of logic and

to think deeply about the factors which have an impact on the relationship developments.

We have planned three objectives, which incorporate critical thinking, for a two hour lesson and used the ABCD model in the description of the lesson objectives.

Objective #1: Given the introductory part of the story for reading ( C), students divided into small groups (A) will evaluate the main hero’s attitude to the girl and

compose (B) one clear and error-free paragraph per group of 60 words assessing the hero’s his plan to improve the girl’s intellectual skills (D).

Objective #2: Given one of the two following parts of the story for skimming and

scanning ( C) students divided into two groups (A) will interpret and explain to each other the fallacies of logic they learned about in their parts (four fallacies per group)

fostering understanding by asking questions for clarification; and elaborate a clear definition of a fallacy (B) in less than 30 words (D).

Objective #3: Having read the last part of the story ( C), the students (A) will fill

out the gaps with the correct names of appropriate logical fallacies (D) and justify their choice in the following discussion (B).

Thus the verbs we used to write the objectives (evaluate, compose, interpret and explain, elaborate, justify) can be attributed to different levels of the cognitive domain of

the revised Bloom’s taxonomy namely, the levels of Understanding, Analyzing,

Evaluating, and Creating. Final reflections

Incorporating critical thinking in lesson plans is a challenge which language teachers should experience in order to provide their students with a quality learning

experience. The important element to bear in mind is that critical thinking cannot be developed overnight, it is a process and as such there are many steps to be taken. We

understand that teaching contexts and routines can easily lead to frustration and a quick

discharge of innovative practices and that is why careful planning is required. A “trial and error” approach may be the best way to move towards the incorporation of critical


42

thinking as well as understanding that there is not one exclusive or “right” way to develop and promote it. Ultimately, each teaching and learning context provides the

teacher with some food for thought he/she will need to process by applying his/her own critical thinking when making changes in lesson plans. We also acknowledge that, ideally,

a move in this direction in a unit and in a curriculum design would be best, so that

students could benefit from the critical thinking component throughout their academic and non-academic lives, but we believe that changes can be made from inside the

classrooms and this may eventually lead to changes in educational policies. To conclude, we would like to quote William Graham Sumner [4, c.103]. When he mentions the

paramount influence of critical thinking within societies and among human beings: “The

critical habit of thought, if usual in society, will pervade all its mores, because it is a way of taking up the problems of life. Men educated in it cannot be stampeded by stump

orators… they are slow to believe. They can hold things as possible or probable in all degrees, without certainty and without pain. They can wait for evidence and weigh

evidence, uninfluenced by the emphasis or confidence with which assertions are made on one side or the other. They can resist appeals to their dearest prejudices and all kinds of

cajolery. Education in the critical faculty is the only education of which it can be truly said

that it makes good citizen”.

References: 1. Clark D. R. Bloom’s Taxonomy of Learning Domains. – London, 2012.-208p.

2. Elder L. A brief conceptualization of critical thinking.Retrieved August 21, 2012.

Access mode: http://www.criticalthinking.org/pages/defining-critical-thinking/410/. 3. Nickerson R. Critical Thinking. – New York, 1987. – P.287-305.

4. Paul R. and Elder L. The miniature guide to critical thinking.Concepts and tools.The Foundation for Critical Thinking. – Dillon Beach, 2009 – P.87-104.

5. Schafersman S. An introduction to Critical Thinking. – New York. 1991. -174p. 6. Vdovina E. Critical Thinking. – St.Petersburg. 2013.-52p.

Аңдатпа Осы мақаланың мақсаты ағылшын тілін оқыту контексінде сын тұрғысынан

ойлауды дамыту туралы теориялық және практикалық идеяларды бөлісу болып табылады. Біріншіден, автор үш сұраққа жауап беруге тырысады, атап айтқанда,

сыни ойлау деген не, неге қызықтырады және ағылшын тілін оқытуда сыни ойлауды

дамытады және сабақты қалай жасау керек, соның ішінде сыни ойлаудың даму элементі. Сондай-ақ, осы мақалада сыни ойлауда, мысалы, когнитивтік және

аффективтік аудандарда, сондай-ақ ABCD үлгісінде сабақ жоспарында қажетті компоненттерді қосудың ыңғайлы негізі ретінде сабақты дамытуда пайдалы болатын

кейбір қосымша түсініктер келтірілген.

Негізгі сөздер: сын тұрғысынан ойлау, ағылшын тілін үйрету, сабақ жоспары, ABCD үлгісі, танымдық және аффективті салалар, сыни ойлау стратегиясы.

http://www.criticalthinking.org/pages/defining-critical-thinking/410/


43

ҒТАМР 15.21.31

Г.Қ.Шұғаева, А.М.Исаева Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті,



ЖАСӨСПІРІМДЕР АРАСЫНДАҒЫ СУИЦИДТІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ

ФАКТОРЛАРЫ

Аңдатпа

Бұл мақалада жасөспірімдер арасындағы суицид мәселесі, оның психологиялық факторлары қарастырылады. Өзіне-өзі қол жұмсау (суицид) бүгінгі

күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Жасөспірім кезеңде суицидалдық мінез-құлықтың кейбір өзгешеліктері болады.

Негізгі сөздер: жасөспірім, суицид, стресс, мотив.

Бүгінгі таңда бізді ойландыратын өзекті мәселелердің бірі – бұл адамның өз-

өзіне қол жұмсауы (суицид). Соңғы кездері кейбір үлкендердің, жастарымыздың психологиялық күйзелісті (стресс) бастан кешіріп жүргенін жиі кездестіреміз.

Психологиялық ауруы асқына берсе, ол адамның өмірге деген құштарлығы

жойылады, өлімнен басқа мына әлемнің ешқандай проблемасы қызықтырмайды. Бұл дерттен айығуға ұзақ уақыт, психологиялық тұрғыдан көмек керек.

Өз-өзіне қол жұмсау әрекеттерге барудың негізгі психологиялық факторлары: көңіл-күйдің төмендігі, жақын адамның өлімі, жанұядағы келеңсіз

жағдайлар (түсініспеушілік, қызғаныш, алдану, т.б.), бопсалау, әлімжеттік жасау, қорқыту, қаражатқа байланысты қиыншылықтар, бақытсыз махаббат, сексуалдық

сәтсіздік т.б. Осы жағдайларды басынан кешкен жандар өз-өзіне қол жұмсап, сәл

қиындық кездессе кейбір жастарымыз шыны сияқты шытырлап сынып қалуға, ажалды еш үрікпей күтіп алуға әзір тұрады. Жүйкесі жұқарған ұрпақтың қатерлерге

қарсы тұра алмайтыны мәлім. Бүгінгі таңдағы өте салмақты мәселеге айналған осынау дертті әркім әрқалай қабылдап, өз алдына топшылайды. Бірі – заманның

өзгеруі десе, екіншілері – әлеуметтік жағдайдың қиындығынан, не болмаса,

денсаулықтың салдарынан деп таниды. Адамның өмірден баз кешіп, өзіне қол салуға баруының негізгі себебі

психикасының бұзылуынан деп жатады. Суицидтің белең алуына қарап, жалпы қоғам психикасының әлсірегенін сезуге болатындай. Бізде ақыл-ойы, жүйкесі

зақымданған адамдар ғана өз-өзін өлтіреді деген қате түсінік қалыптасып қалған. Ал

шындығына келсек, суицид оқиғасы психикасы бұзылып, ойлау жүйесі сыр берген жандардың арасында емес, керісінше дені сау адамдар арасында көптеп кездеседі.

Қоғамда кең айтылатын пікірге сүйенсек, психикасы сау адамдар өмірден түңіліп, қиыншылықтарға душар болғанда осындай қадамға барады. Мұндай жағдайлар

адам өмірінің кез келген кезеңінде байқалады. Соның ішінде жасөспірім кезеңін алып қарайтын болсақ, мұнда суицидалдық мінез – құлықтың кейбір өзгешеліктері

болады. Жасөспірмдер арасында ересек балаларға қарағанда өзін - өзі өлтіруге

әрекет жасау жиі кездеседі. Бірақ олардың азғана бөлігі өздерінің қойған мақсатына жетеді. Суицидалдық мінез – құлық бұл жаста көп жағдайда демонстративтік сипат,




44

сонымен бірге байбаламдық сипат алады [1]. А.Е.Личконың көрсеткеніндей, тек қана жасөспірімдердің 10 пайызы ғана шынайы өлгісі келетін ниет білдірсе, ал 90

пайызы көмекке шақырған жанайқайы. Балалар депрессиясының белгілеріне әрбір ұсақ- түйекке мән берушілік, іш

пысу мен шаршағандық сезімдері, айтқанды тыңдамау мен айқай – шу, жанжал

көтеруге дайын тұрушылық, ішімдік пен есірткіні пайдалану жатады. Депрессияның деңгейі көп жағдайда суицидалдық қорқыныштың шынайы

көрсеткіші болып келеді. Жалпы айтқанда, жасөспірмдер арасындағы суицидалды мінез – құлыққа өз құрбылары мен ата – аналары арасындағы жеке қарым –

қатынастардың да ықпалы әсерін тигізеді. [2]

Әр суицидтің шығу себебі бар. Бірақ көп жағдайлардағы себеп ондай адамдардың өмірдің қиыншылықтарын дұрыс түсінбеулерінде болады. Бұлар басты

себептері. Ал басқа себептердің барлығы осы басты себептерге тікелей тәуелді. Ренжу. Кейде жасөспірімдердің арасындағы суицид ата-анасына ренжудің

салдарынан болады. Бірақ сондай ардақты жандарға ренжіп өзін-өзі өлтіру де жан дүниесінде кемістігі бар адамның істейтіні болса керек.

Қателік. Өмір болғаннан соң қиындығы мен қызығы қатар жүреді.

Қателіктерге ұрыну барлығымыздың табиғатымызда бар нәрсе. Қандай қателік жасасақ та суицидпен шешімін табуымыз дұрыс емес.

Суицид (лат. өзін - өзі және өлтіру) – алдын-ала ойластырылып өзіне жасалған қастандық немесе өзін - өзі өлтіру. Американдық суицидолог Э.Шнейдман

суицид психологиялық қажеттіліктер фрустрациясының нәтижесінен болатын ауыр

жан күйзелісі ауруынан туындаған аутоагрессия түрінде көрінеді деген. [3] Шынында да, өз - өзіне қол жұмсаушылар кейбір өмірдегі қиын жағдайларды өте

ауыр қабылдайды: Бүгінгі таңда суицид тақырыбының өзектілігі сондай, соңғы уақыттарда

суицидтің болмысын, себебін, оның пайда болу шарты мен факторларын түсінуге, сонымен қатар оның алдын – алудың тиімді моделін қарастыруға зерттеушілердің

қызығушылығы арта түсті.

Тәуекел тобына енетіндер: 1. Қиын жасөспірімдер. Өзін - өзі жүзеге асыру және өзін - өзі бекіту

мәселелері жасөспірімдердің ортасында маңызға ие, ал алкоголь және нашақорлық заттарды пайдалану импульстердің аяқ астынан пайда болу мүмкіндіктері күшейтеді.

2. Тұқымқуалайтын суицид. Мұндай отбасының балалары өз туыстарының

өмірлік сценарийімен өмір сүруі мүмкін. 3. Мүгедек – балалар, өз денесінің кемтарлығынан зардап шегушілер.

4.Өзін - өзі бағалаулары төмен балалар, тез ренжігіш, депрессиялық күйге жеңіл түсетіндер. [4]

Жасөспірімдердің суицидке бейімділігін көрсететін белгілер: - үрейлі-ажиотажды мінез-құлық, асығыстық, мазасыздық тән; - ұзақ уақыт ұйқысының бұзылуы: катаклизмалар, катастрофалар, авария

немесе жыртқыш аңдарды жиі түсінде көруі; - аффект қысымы, сыртқы белгілеріне еш себепсіз агрессиялы іс-әрекеттер

жатады; - депрессия, апатия, сөйлемеу: жасөспірім еш нәрсе жасағысы келмейді,

міндеттерден бас тартады, уақытты мәнсіз өткізеді, мінез-құлқында бей-

берекетсіздік, ұйқышылдық көрінеді;


45

- өзінін қалыптаспағандығы үшін, өзі үшін ұялу, кінәні сезіну, өз-өзі сенімсіздік. Бұл синдром көңіл аударалық сотқар мінез-құлықпен көрінуі мүмкін;

- соматикалық эндокрин және жүйке-психикалық бұзылыстармен өтетін қиын пубертат кезең;

- алкоголь қолдану, токсикомания, нашақорлық.

Суицидалды жасөспірімнің сыртқы жағдайлары: - жайсыз отбасы: ауыр пихологиялық ауа-райы, ата-аналардың дау-

жанжалы, отбасындағы алкоголизм, ата-анадан айырылу; - жасөспірімнің қараусыз қалуы, жасөспірімге бағыт көрсетіп, жол сілтейтін

ересек адамның болмауы;

- жасөспірімнің отбасындағы жайсыз орны: шеттету, шектен тыс қамқорлық, қаталдық, жасөспірімнің әр әрекетіне сынай қарау;

- жасөспірімнің достарының болмауы, оқу тобында шеттетілуі; - оқуда, қарым-қатынаста, туыстар мен ересек адамдармен тұлғааралық

қарым-қатынасында сәтіздіктер кезегінің болуы. [5] Өзіне қол жұмсаудың мүмкін болатын мотивтері Көмек іздеу - өзіне қол жұмсауды ойлайтындардың көбісі өлгілері келмейді.

Өзін-өзі өлтіруді олар бірнәрсені алу үшін құрал ретінде пайдаланады (мысалы, өзіне назар аудару, сүйіспеншілік, махаббат, проблемалардан құтылу, үмітсіздік сезімінен

арылу...). Үмітсіздік - өмір мәнсіз, болашаққа үміт артуға болмайды. Өмірді жақсартуда

өзгерістер енгізуге еш үміттің жоқтығы.

Проблеманың көптігі – барлық проблемалардың шешілмейтіндей көрінетіндігі соншалықты, оларды бір-бірлеп шешуге ойды шоғырландыруға

мүмкіндіктің жоқтығы. Басқа адамға қатер төндіріп, жанын ауыртуға әрекет жасау – «Олар әлі

өкінеді». Кейде адам, өз-өзіне қол жұмсау арқылы ол өзімен проблемаларын алып кетіп, отбасына жеңілдік жасаймын деп ойлайды.

Батылдығы мен күшін көрсету – тек батыл және күшті адам ғана өз-өзіне қол

жұмсауға қабілетті деген ұғым қалыптасқан. [6] Қазіргі қоғамда тұлға жалғыз. Әсіресе сенімі, салт – дәстүрі, адамгершілігі,

қызығушылытары әр түрлі болып келетін ірі қалаларда. Тұлға қызығушылығы қоғам қызығушылығымен сәйкес келмей жатады, осыдан қиын өмірді жеңудегі

мотивтерінің бірі жойылады. Қоғам қызығушылығы болмайтын және тұлғаның өзіне

ауыр тиетін қайға үшін қайғырудың мәні болмайды. Қайғы үшін өмір сүрудің ешқандай мәні жоқ.

Осылайша, Т.А.Сорокин бойынша жалғыздық, тұлғаның қоғамнан бөлінуі, өмір ағысының жылдамдығы, діни сенімдердің төмендеуі мен қоғамның бүлінуі,

өмірдің тұрақсыздығы мен тең болмауы – бұлардың барлығы өзін-өзі өлтірудің

дамуына қолайлы әсер етеді. Мұндай жағдайда адам өзіне қол жұмсау үшін кішкене ғана жағымсыз оқиғаның өзі жетіп жатыр. [7] Сондықтан былай деп

қорытындылайды: «Өзін-өзі өлтірудің қайнар көзі – адамды жалғыздыққа ұшырататын бізді қоршаған ортаның жеткіліксіз ұйымдасуы болғанда, онда өзін - өзі

өлтірумен күресудің міндеті ұжымды тұлға жалғыздығын азайтатын, қызығушылықтары мен мақсаттары ортақ топ болатын оң бағытқа өзгертуі тиіс».

Мұндай ой – тұжырым тек қоғам ұжымына қатысты айтылып қоймаған, сонымен

қатар ол отбасыішілік, өндірістік, тұлғааралық және т.б. қатынастарға қатысты айтылған. Адам басына қайғы төнген кезде жақындарының, достарының,


46

жұмыстастарының дер кезіндегі қолдауы қайғысына ортақ болуы өте қажет және ауыр ойлар мен қайғыруы ұмыттыратын, не үшін өмір сүріп жатқандығын көрсететін

бір жұмыстың болуы маңызды. Анықталғандай, балалардың бақытсыздығына, олардың өз-өзіне қол салу

әрекеттеріне баруына көп жағдайда отбасындағы жайсыздық пен мектепте

түсінбеушіліктің орын алуы себеп болады. Балаларға жай ғана киімін, тамағын тауып беру аз, олар үнемі ата-ананың жылуын сезініп, жақсы көретінін біліп өсуі тиіс. Ал

әке-шеше өз дәрежесінде көңіл бөлмейтін бала ешкімге керексіздігін түсініп, психологиялық стреске тап болады. Әсіресе, 13-17 жас аралығындағы жасөспірімдер

өте әсершіл, кез-келген нәрсені жүрегіне тез қабылдағыш келеді. Түсіністік болмаған

жағдайда осы жас аралығындаѓы балалар түрлі жағдайларға ұрынып жатады. Олардың сабаққа құлқы болмай, өзге оқушылармен де қарым-қатынасы нашарлап

кетеді. Өзін ұстауы мен мінез-құлқында өзгерістердің орын алуы мұғалімді де, ата-ананы да алаңдатуы тиіс. Осы өзгерістерге бей-жай қарамай, психологтың көмегіне

жүгіну арқылы көптеген проблеманың алдын-алуға болады.


1 Төленияз Г.І. Ауытқушы мінез – құлық себептері // Ұлағат. 2003. - № 4. 2 Алексеева В. Суицид // Психология. Социология. Политология.

№10.2007ж. 3 Шамұратова Қ.Ш. Суицидтің алдын – алу бойынша психологиялық

қызметті ұйымдастыру. – О.: 2008ж.

4 Напрасная смерть: причина и профилактика самоубийств. Под. редакцией Д.Вассерман. Пер. с.англ. - М.: Смысл, 2005

5 Немов Р.С. Психологическое консультирование. - М.: 2003ж. 6 Нұрбаева Н. Балаларда ауытқушылықтың себептері мен факторлары //

Ұлағат. № 5.2004. 7 Абрамова Г.С. Практическая психология. – М.: 2003.

Аннотация В данной статье рассматривается проблема суицида среди подростков, его

признаки, мотивы и пути их решения. Суицид - исключительно человеческий акт. Люди, совершающие суицид, обычно страдают от сильной душевной боли и

находятся в состоянии стресса, а также чувствуют невозможность справиться со

своими проблемами. Изучение проблемы суицида среди молодежи показывает, что в целом ряде

случаев подростки решались на самоубийство в целях обратить внимание родителей, педагогов на свои проблемы и протестовали таким страшным образом

против бездушия, безразличия, цинизма и жестокости взрослых. Решаются на такой

шаг, как правило, замкнутые, ранимые по характеру подростки от ощущения одиночества, собственной ненужности стрессов и утраты смысла жизни.

Своевременная психологическая поддержка, доброе участие, оказанное человеку в трудной жизненной ситуации, помогли бы избежать трагедии.

Ключевые слова: подросток, суицид, стресс, мотив.


47

Abstract In this article the suicide problem among teenagers, his signs, motives and ways

of their decision is considered. A suicide - exclusively human act. The people making a suicide usually suffer from severe mental anguish and are in a condition of a stress and

also feel impossibility to cope with the problems.

Studying of a problem of a suicide among youth shows that in a number of cases teenagers decided on suicide for to draw the attention of parents, teachers on the

problems and protested in such terrible way against callousness, indifference, cynicism and cruelty of adults. As a rule, teenagers, closed, vulnerable on character, from feeling

of loneliness, own uselessness of stresses and loss of meaning of life make up the mind

to such step. Timely psychological support, the kind participation rendered to the person in a difficult life situation would help to avoid the tragedy.

Key words: Teenagers, suicide, stress, motive

IRSTI 14.15.15

N.B.Abdrakhmanova

Atyrau state university named Kh.Dosmukhamedov, Atyrau, Kazakhstan

[email protected]

LEARNING ASSESSMENT TYPES

Abstract In this article the literature of classroom different assessment is reviewed.

Several studies show firm evidence that innovations designed to strengthen the frequent

feedback that students receive about their learning yield substantial learning gains. The perceptions of students and their role in self-assessment are considered alongside

analysis of' the strategies used by teachers and the formative strategies incorporated in such systemic approaches as mastery learning.

Key words: assessment, levels of achievement, learning outcomes, self-

assessment, methods, approaches, reflective practitioners, problem-solving skills. Assessing students' progress is as necessary as planning engaging activities or

building lessons around core themes. Without assessment teachers have no way of

knowing what types of help their students need, and assessing students can also gauge

their progress through a course of study. This is true in ESL classrooms as well as in single-language settings. There are a wide range of options for ESL educators to choose

from when assessing their students' grasp of the English language. Diagnostic assessment is often undertaken at the beginning of a unit of study to assess the skills,

abilities, interests, experiences, levels of achievement or difficulties of an individual student or a whole class. Diagnostic assessment is intended to improve the learner’s

experience and their level of achievement. However, diagnostic assessment looks

backwards rather than forwards. It assesses what the learner already knows and/or the


48

nature of difficulties that the learner might have, which, if undiagnosed, might limit their engagement in new learning. It is often used before teaching or when a problem arises.

Summative assessment assists you to make judgments about student achievement at certain relevant points in the learning process or unit of study (e.g. end

of course, project, semester, unit, year) can be used formally to measure the level of

achievement of learning outcomes (e.g. tests, labs, assignments, projects, presentations etc.) can also be used to judge programme, teaching and/or unit of study effectiveness

(that is as a form of evaluation). Formative assessment is the practice of building a cumulative record of student

achievement usually takes place during day to day learning experiences and involves

ongoing, informal observations throughout the term, course, semester or unit of study is used to monitor students’ ongoing progress and to provide immediate and meaningful

feedback assists teachers in modifying or extending their programmes or adapting their learning and teaching methods is very applicable and helpful during early group work

processes. Informal assessment involves systematically observing and monitoring students

during in class learning and teaching experiences interacting with students to gain a

deeper knowledge of what they know, understand and can do circulating the classroom and posing questions, guiding investigations, motivating and quizzing students providing

opportunities for students to present or report upon their learning and teaching experiences collecting, analyzing, and providing feedback on in and out of class work

samples (e.g. how their group work projects are progressing).

Formal assessment involves the use of specific assessment strategies to determine the degree to which students have achieved the learning outcomes

assessment strategies including: essays, exams, reports, projects, presentations, performances, laboratories or workshops, resource development, artwork, creative design

tasks, quizzes and tests, journal writing, portfolio individual and/or collaborative tasks that usually attract a mark.

Peer assessment is becoming increasingly widespread in higher education as

educators seek to diversify assessment methods and engage students in the assessment process. In simple terms, peer assessment refers to students assessing their peers’ work

and providing grades and/or feedback. There are a range of terms to describe the process, such as, peer tutoring, peer instruction, peer assisted learning, and so on.

Topping (1998) defines peer assessment as, ‘an arrangement in which individuals

consider the amount, level, value, worth, quality, or success of the products or outcomes of learning of peers of similar status’ (Topping 1998: 250).

Kollar and Fischer (2010) contend that peer assessment is ‘an important component’ of ‘a more participatory culture of learning’ aiding ‘the design of learning

environments’, as well as being, ‘fundamentally a collaborative activity that occurs

between at least two peers’. Facilitating students to partake in some form of assessment interaction alters the balance of power and encourages some control over their own

learning, where, as Vickerman (2009) notes, peer interaction of any form engages students in the development of their own learning, not only academically, but cognitively

and emotionally. Researchers make a variety of claims about self-assessment and the central role

it plays in learning and academic achievement. Many of the claims are related to learner

autonomy, including increases in metacognitive engagement. Similarly, our focus on self-assessment reflects our interest in academic self-regulation, or the ways in which goal-


49

setting, planning, self-judgment and self-reaction can promote achievement (Zimmerman & Schunk, 2001). Studies of selfevaluation, or the correlation between self- and teacher

ratings, are reviewed. Studies of the effectiveness of self-assessment, in contrast, are scarce. Stallings and Tascione (1996) employed student self-assessment in high school

and college mathematics classes and found, among other things, that most of the

students checked their work more readily than students in previous classes who were not exposed to self-assessment practices. In a survey of undergraduates who had engaged in

self- and peer assessment, Hanrahan and Isaacs (2001) report that students see benefits of, as well as difficulties with, self- and peer assessment. Benefits included gaining a

better understanding of grading, developing critical thinking, developing empathy with

lecturers and becoming motivated to do better work in order to impress one’s peers. Some students reported difficulties with self- and peer assessment when they were ‘not

sure of standards’ (p. 59). Taken together, the studies by Stallings and Tascione, and Hanrahan and Isaacs provide support for the hypothesis that self-assessment can

promote the kinds of behaviors typical of self-regulated learners. However, not enough is known about what students actually do, think and feel when they are asked to self-

assess, to enable researchers to construct a useful theory of self-assessment or to

determine the most effective approaches to self-assessment in the classroom. Because, as Brookhart (2003) notes, ‘student perceptions are inextricably tied to the classroom

assessment experience and ultimately the meaning and use of the information it affords’, more evidence of how students perceive of and use self-assessment is needed.

It is recognized that the main goal of professional higher education is to help

students develop into “reflective practitioners” who are able to reflect critically upon their own professional practice.

Students in modern organizations must be able to analyze information, to improve their problem-solving skills and communication and to reflect on their own role

in the learning process. The need for lifelong learning in modern society will increase. It is more and

more realized that the acquisition of knowledge and skills cannot be restricted to the

phase of initial education; rather, it has to be a process continuing throughout one’s entire working life. Traditional testing methods do not fit such goals as lifelong learning,

reflective thinking, being critical, evaluates oneself, problem solving, etcetera. Alternatives in assessment have received much attention in the last decade and

several forms of more authentic assessment have been introduced in higher education.

The skill of self-, peer - and co-assessment is very important in the development of lifelong learning and the development into autonomous individuals. Assessment

procedures should not only serve as tool for crediting students with recognized certificates. Such procedures should also be used to monitor the progress and to direct

students, if needed, to remedial learning activities. Research (Beckwith, 1991) showed

that the nature of assessment tasks influences the approaches to learning which students adopt. The existing assessment approaches can have effects contrary to those desired.

The use of self-, peer- and co-assessment in higher education related to the first research question will be described as follows.

Self-assessment refers to the involvement of learners in making judgments about their own learning, particularly about their achievements and the outcomes of their

learning.


50

Self-assessment is not a new technique, but a way of increasing the role of students as active participants in their own learning, and is mostly used for formative

assessment in order to foster reflection on one’s own learning processes and results. Several studies obviously show that the ability of students to rate themselves

improves in the light of feedback or development over time. Moreover, students’

interpretations are not just dependent on the form of the assessment process, but on how these tasks are embedded within the total context of the subject and within their

total experience of educational life. In educational practice, we see that different instruments are used for self-

assessment. Harrington (1995) used three different self-assessments. One is simply

alisting of abilities with definitions and directions to indicate those areas you feel are your best or strongest. A second approach is to apply a Likert scale to a group of designated

abilities (“in comparison to others of the same age, my art ability is excellent, above average, average, below average, or poor”). Another approach is, for each ability, to

provide different examples of the ability’s applications on which individuals rate their performance level from high to low, and subsequently these are summed to obtain a

total score. The self-assessment forms Harrington described are cheaper and less time

intrusive than traditional ways of assessing students. Self-assessment is also important for successful language learning. McNamara

and Deane (1995) designed a variety of activities that foster self-assessment. Three of them are: writing letters to the teacher, keeping a daily language learning log, and

preparing an English portfolio. These activities can help students to identify their

strengths and weaknesses in English, to document their progress and to identify effective language learning strategies and materials. They also become aware of the language

learning contexts that works best for them and to establish goals for future independent learning. The idea of self-assessment for use in portfolio is described by

Generally, next to addressing the instruments used for self-assessment, the content could be addressed. At the content level, it is striking that self-assessments are

mostly used to foster skills and abilities, next to knowledge and that assessments are

used in a formative or diagnostic way. Since self-assessment is required to integrate into the students’ problem solving process, faculties have found that students show increasing

understanding of inter-relationships of ability, content, and context. Students take responsibility for their learning as a dynamic, continuing process. They gradually

internalize their practice of both problem solving and self-assessment abilities.

Overall, it can be concluded that research reports positive findings concerning the use of self-assessment in educational practice. Students in higher education are well able

to self-assess accurately, and this ability improves with feedback and development over time. Moreover, students who engage in self-assessment tend to score higher on tests.

Self-assessment, used in most cases to promote the learning of skills and abilities, leads

to more reflection on one’s own work, higher quality of products, responsibility of one’s own learning and increased understanding of problem-solving.

References:

1 Angelo T. A., Cross K. P. 2nd ed. Jossey-Bass; San Francisco: 2003. Classroom Assessment Techniques: A Handbook for Teachers.

2 Assessment Reform Group 2002, Assessment for Learning: 10 principles

research based principles to guide classroom practice, UK


51

3 Healey, M Reflections on engaging students in the process and product of strategy development for learning, teaching, and assessment: 2011

4 Topping , Classroom Assessment 1998, 250 5 Hanrahan and Isaacs Peer assessement, 2001

6 Zimmerman & Schunk, Self -assessement, 2001

МРНТИ 06.77.02

А.К.Джумаева, Н.Ә.Хасанова

Атырауский государственный университет им.Х.Досмухамедова, Атырау, Республика Казахстан

[email protected]

«ОСНОВНЫЕ ПРИНЦИПЫ И ОСОБЕННОСТИ ПОСТРОЕНИЯ СИСТЕМ

КОМПЕНСАЦИЙ В СОВРЕМЕННЫХ УСЛОВИЯХ»

Аннотация

В статье рассматриваются система оплаты труда работников, которая может формироваться тарифной, бестарифной или смешанной форме, которая исходя из

требований Трудового кодекса выделяется раздельная тарификация рабочих и

служащих и единая тарифная сетка. Ключевые слова: Единый тарифно-квалификационный справочник,

бестарифная система, раздельная тарификация, единая тарифная сетка, трудовой кодекс, грейды оплаты, оплаты труда.

Как свидетельствует мировой опыт, тарифная система, или система

компенсаций, является стержнем всей организации заработной платы в

организациях. Именно на основе подобных систем осуществляется учет в размерах оплаты сложности выполняемых работ, квалификации работников, условий труда, а

также иных объективных факторов дифференциации заработной платы. В отличие от развитых стран, где системы компенсаций разрабатываются

компаниями самостоятельно, в Республике Казахстан основную часть решения этой

задачи государство возложило на себя, разрабатывая и утверждая для практического применения выпуски Единого тарифно-квалификационного

справочника работ и профессий рабочих (ЕТКС) и Квалификационного справочника должностей руководителей, специалистов и других служащих (КС). Этот момент, в

частности, нашел отражение в Трудовом кодексе Республики Казахстан,

предписывающем работодателям устанавливать квалификационные требования к работникам и сложность определенных видов работ на основе указанных

справочников. В то же время кодексом определено, что система оплаты труда работников

может формироваться тарифной, бестарифной или смешанной систем. Бестарифная система при этом должна основываться на долевом распределении средств,

предназначенных на оплату труда в зависимости от критериев и на принципах

оценки профессиональных качеств работников и их вклада в конечный результат. Смешанная же система оплаты предусматривает применение как тарифной, так и


52

бестарифной систем. Кроме того, статьей 284 Трудового кодекса оговорено, что в коллективный договор должны включаться положения об установлении

межразрядных коэффициентов на предприятии и межразрядных коэффициентов соответствующей отрасли. [1].

Исходя из требований Трудового кодекса, можно очертить примерную

совокупность моделей тарифной оплаты, которые соответствуют его нормам. В первую очередь – это так называемая раздельная тарификация рабочих и

служащих (руководителей, специалистов и технических исполнителей). Она может быть представлена в виде тарифной сетки рабочих с совокупностью тарифных

коэффициентов и тарифных ставок и схем должностных окладов служащих.

Последние, как утверждают отдельные исследователи, выступают разновидностью тарифных ставок рабочих [2]. Характерной ее особенностью является полная

автономность тарифной оплаты рабочих от служащих. Наиболее наглядно тарифный вариант оплаты труда, основанный на раздельной тарификации

представлен на рисунке 1.

Рисунок 1 – Характеристика раздельной тарификации рабочих и служащих

Вторым вариантом оплаты по тарифу можно считать Единую тарифную сетку. Она, как отмечалось ранее, предусматривает сквозную тарификацию рабочих

и служащих (руководителей, специалистов и технических исполнителей). В настоящее время организации предпринимательского сектора вправе

самостоятельно устанавливать количество разрядов сетки, ее диапазон, величины

тарифных коэффициентов и т.д. Наконец, тарифная оплата может основываться на системе коэффициентов,

установленных к зафиксированному минимальному уровню оплаты труда в организации. Такая система, схожая с оплатой труда работников организаций,

финансируемых из бюджета, может быть применена только к категории служащих. Данное требование вытекает из того обстоятельства, что тарифная оплата рабочих

может быть основана на тарифных разрядах, определяемых выпусками Единого

тарифно-квалификационного справочника работ и профессий рабочих. Перечисленные модели тарифной оплаты труда работников являются

базовыми и на их основе предприятия материального производства могут разрабатывать свои собственные их модификации. К примеру, в последние годы

широкое распространение начала получать система тарифной оплаты, основанная

на оценке должностей. Она базируется на проведении классификации сложности работ по различным методикам и предусматривает расчет аналитической балльной

Раздельная тарификация рабочих

и служащих

Тарифные сетки рабочих Схемы должностных окладов

служащих


53

оценки должностей служащих и построение так называемых грейдов (уровней) оплаты [3].

На основе такой оценки определяется ценность определенной должности относительно других должностей, что, в конечном счете, позволяет установить

соответствующему работнику, занимающему такую должность, справедливую

оплату труда. Наряду с установлением справедливого (внутри компании) уровня заработной платы, проведение оценки позволяет на основе специальных

исследований рынка труда устанавливать каждому работнику конкурентоспособный (за пределами компании) размер оплаты. Подобная оценка должностей проведена и

внедрена в таких компаниях, как «Петро Казахстан», «Филипп Моррис Казахстан»,

«Карачаганак петролеум оперейтинг» и других. Оценка должностей – относительно новый для Республики Казахстан метод

классификации работ и поэтому требуется проведение исследований на предмет его соответствия требованиям действующего трудового законодательства. Дело в том,

что, к примеру, проведение оценки и установление грейдов применительно к рабочим всех профессий, на наш взгляд, не вполне соответствует требованиям

выпусков Единого тарифно-квалификационного справочника работ и профессий

рабочих. Опыт развитых в рыночном отношении стран убедительно свидетельствует о

широком распространении тарифных систем различных модификаций в организации оплаты труда работников, установленных в процессе переговоров

между работодателями и профсоюзами на разных уровнях. Поэтому очевидно, что

формирование рыночных механизмов регулирования заработной платы в целом, и тарифной оплаты, в частности, в Республике Казахстан, должно также

основываться на подобных подходах. В целом по Республике Казахстан оплата по тарифным ставкам и

должностным окладам занимает достаточно высокий удельный вес в среднем заработке работников.

За годы независимости отечественные предприятия и зарубежные

компании, работающие в Казахстане, накопили значительный опыт в построении эффективных тарифных системы оплаты труда. Как показало проведенное

исследование, в организациях на сегодняшний день используются различные модели оплаты по тарифным ставкам и должностным окладам. Выше отмечалось,

что, в Казахстане в качестве базовых сложились три варианта тарифной оплаты:

раздельная тарификация, единая тарифная сетка и система коэффициентов к минимальному уровню оплаты. На их основе предприятия реального сектора

экономики разрабатывают различные модификации систем оплаты по тарифу, учитывая свои специфические особенности.

Применение нескольких групп тарифных коэффициентов при оплате труда

рабочих, учитывающих специфику производимых работ, не противоречит требованиям действующего законодательства Республики Казахстан.

К числу отличительных особенностей организации заработной платы в нефтегазовом секторе экономики следует отнести и постоянный поиск новых

моделей усиления ее стимулирующей роли в достижении высоких конечных результатов деятельности. К их числу можно отнести разработку и внедрение на

предприятиях так называемой системы оценки должностей. Оценка должностей

осуществляется в целях установления значимости (ценности) или весомости отдельно взятой должности в общей совокупности должностей на предприятии.


54

Таблица 1 – Характеристика системы оценки должностей

Основное предназначение Определить ценность той или иной должности относительно других должностей в компании

Методы проведения Аналитические методы с применением балльной

оценки

Особенности проведения 1. Оценивается должность, а не человек,

занимающий эту должность 2. Оценивается сложность труда такой, какой

она есть, а не какой она была или будет

Сфера распространения 1. Весь персонал предприятия 2. Только служащие (руководители, специалисты

и технические исполнители)

Методики «Hay Management Consultant» «Watson Wayatt»

«Deloitte» и другие

Характер получения

информации

1. Анкетирование всех работников

2. Опрос руководителей структурных подразделений

3. Экспертные оценки

4. Комбинированные методы

Конечный результат Балльная оценка уровня сложности каждой

соответствующей должности и построение системы уровней оплаты труда (грейдов)

Дополнительные сферы

применения

1. Разработка должностных инструкций

2. Выявление необходимости в обучении и развитии работников

3. Базовая информация для разработки

организационной структуры

Именно такой подход осуществлен в АО «Карачаганак Петролеум

Оперейтинг» (КПО). Здесь заработная плата основана на системе установления грейдов (уровней сложности) и критериях анализа должностных обязанностей.

Пересмотр заработной платы осуществляется в виде общего увеличения, основанного на исследованиях оплаты труда по анализу данных конкурентов и

консалтинговых организаций, а также в зависимости от изменения величины прожиточного минимума. То есть учитываются как рыночная ситуация в оплате

труда, так и воспроизводственная функция заработной платы за счет индексации

прожиточного минимума [4].

Таблица 2 – Структура грейдов в АО «Карачаганак петролеум оперейтинг»

Грейд ОБЩЕЕ ОПИСАНИЕ

1 Управление крупными и/или наиболее важными подразделениями организации

2 Управление большими и/или важными подразделениями


55

организации

3 Управление средними / вспомогательными подразделениями организации

4 Ответственность за небольшие и/или вспомогательные

подразделения организации, старшие специалисты

5 Координирование сложных видов деятельности; старшие

специалисты

6 Координирование деятельности средней сложности; специалисты, старшие служащие

7 Координирование небольших и вспомогательных групп/проектов;

специалисты, старшие служащие

8 Старшие техники, мастера; младшие специалисты; служащие

9 Техники, старшие операторы; младшие служащие

10 Операторы, младшие техники; вспомогательный состав

11 Младшие операторы; вспомогательный состав

Примечание: разработано автором по источнику 5

Как видно, в данном случае абсолютное большинство грейдов (9 из 11) предназначены для оценки сложности труда служащих, и только 2 – для рабочих.

Такое положение, как представляется, находится в противоречии с действующими в Республике Казахстан правилами. Дело в том, что действующие выпуски Единого

тарифно-квалификационного справочника работ и профессий рабочих

предусматривают их тарификацию по 8 разрядам. Например, в соответствии с выпуском 6 ЕТКС (разделы: «Бурение скважин», Добыча нефти и газа»)

предусматривается тарификация профессии «Вышкомонтажник» с 3 по 8 тарифный разряды. Поэтому трудно представить положение, при котором рабочие данной

профессии, тарифицируемые по 6 разрядам, могут быть отражены в двух грейдах [6].

Таким образом, обобщая вышеизложенное, можно констатировать, что в

нефтегазовом секторе экономики сложились различные варианты формирования базовой (тарифной) оплаты труда работников. Обращает на себя то обстоятельство,

что именно в данной отрасли получили распространение передовые методы оценки сложности работ, основанные на проведении аналитических исследований в данном

направлении. Это позволяет устанавливать обоснованные величины фиксированной

оплаты в зависимости от комплекса факторов.

Список литературы: 1 Трудовой кодекс Республики Казахстан. О введении в действие Трудового

кодекса Республики Казахстан. – Алматы: Центральный Дом Бухгалтера, 2007. – 168

с. 2 Яковлев Р.А. Оплата труда в организации. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.:

МЦФЭР, 2005. – 528 с. – (Библиотека журнала «Справочник кадровика», 6-2005). 3 Берешев С. Организация заработной платы на предприятиях Казахстана:

основные тенденции и характерные особенности. - // Kazenergy. – 2007. – № 1. – С. 50-52.

4 Внедрение новой системы оплаты труда в компании «Петро Казахстан». /

Материалы второй казахстанской конференции по управлению человеческими ресурсами «Мотивация персонала. Социальные аспекты бизнеса». – Астана, 2006.


56

5 Материалы казахстанской конференции «Управление человеческими ресурсами в нефтегазовом секторе». – Алматы, 2011.

6 Единый тарифно-квалификационный справочник работ и профессий рабочих. Выпуск 56. Разделы: Железнодорожный транспорт и метрополитен,

автомобильный и городской электрический транспорт, морской и речной транспорт.

– Алматы, 1996. – 140 с.

Аңдатпа Мақалада Еңбек кодексінің қойылған талаптарынан жұмысшылар мен

қызметкерлердің бөлек тарифтендіру және біріңғай тарифтік кесте болып бөлінетін

тарифтік, тарифсіз және аралас түрінде қалыптасатын жұмысшылардың еңбек ақы жүйесі қарастырылды.

Негізгі сөздер: Бірыңғай тарифтік-квалификациялық анықтама, тарифтік емес жүйе, бөлек тарификациялау, бірыңғай тарифтік кесте, еңбек кодексі, еңбек

ақы грейді.

Abstract

In the article examined system of remuneration of labour of workers, that can be formed to the tariff, бестарифной or mixed form that coming from the requirements of

the Labour code is distinguished separate tariffing of workers and office workers and single tariff net.

Key words: The single tariff-qualification Handbook, tariff-free system, separate

billing, unified tariff, the labour code, grades payment of remuneration

ҒТАМР 15.31.31

М.Е.Нигиметова


[email protected]

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ ОЙЛАУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Аңдатпа

Бұл мақалада мектеп жасына дейінгі балалардың логикалық ойлау

мәселелері қарастырылады. Білім беру жүйесінің басты мақсаты - жас ұрпақты үнемі өзгеріп жатқан қоғамда, белсенді өмір сүруге дайындау. Қазіргі заманғы қоғамның

дамуы қарқынды, сондықтан білім беру процесінің басты міндеті - балаларға терең білім беру және замандағы болып жатырған өзгерістерге тез бейімделуге мүмкіндік

беретін қасиеттерді тәрбиелеу. Мектепке дейінгі жастағы балалардың логикалық ойлауын дамытудың тиімді

дидактикалық құралдарын іздестіру осы міндеттің ажырамас бөлігі болып табылады.

Ойлау - бағдарлау, зерттеу, танымдық және трансформациялық сипатта болатын әрекеттер мен операциялардың жүйесін ұсынатын теориялық және тәжірибелік


57

қызметтің ерекше түрі. Баланың ой-өрісін дамыту сенсорлы танымға, тілге, практикаға қатысты зерттелуі керек. Бала объектілерді қолданып, заттарды

қабылдау арқылы ойлайды. Негізгі сөздер: ойлау, логикалық ойлау, мектепке дейінгі балалар, бейнелі

ойлау, таным, ақыл-ой.

Мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің басты міндеті - баланың жеке

басының дамуын жан-жақты жоғары деңгейде қамтамасыз ету. Өйткені, осы кезеңде баланың бұдан кейінгі бүкіл өміріне негіз болатын жеке тұлғаның қасиеттері,

психикалық өзіндік ерекшеліктері қалыптасады. Мектепке дейінгі балаларда ойлау

қабілетін дамыту мәселесі жалпы білім беру саласында маңызды орынға ие болатын мәселелердің бірі болып табылады, себебі, ойлау қабілетінің даму деңгейі баланың

келешекте мектепте оқытудың нәтижелілігіне ықпалын тигізеді. Мектепке дейінгі балаларда өз өмір тіршілігі мен күнделікті іс-әрекетінде әр алуан мәселелерді шешіп

отыруына тура келеді. Осындай мәселелер мен күрделі істерді шешу жолында кездесіп отыратын қиыншылықтар қоршаған ортамызда бізге әлі де беймәлім

құбылыстар мен сыры ашылмаған нәрселердің көп екендігін көрсетеді. [1]

Баланың ақыл ой дамуының тарихын зерттеу, әрине, үлкен теориялық және практикалық қызығу туғызады. Ол ойлаудың табиғатын және оның дамуының

заңдылықтарын терең тануға апаратын негізгі жолдардың бірі. Айналадағы дүниедегі заттар мен құбылыстар еш уақытта жеке-дара

ұшырамайды. Олар бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста, байланыста болып

отырады, бірақ осы байланыс, қарым-қатынастың барлығы бірдей әр уақытта адам санасында сәулелене бермейді. Ойлау – сыртқы дүние заттары мен

құбылыстарының байланыс қатынастарының адам миында жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі. [2] Бір сөзбен айтқанда, ойлау - сыртқы дүниедегі

болмыстың жалпы жанама жолмен біздің санамыздагы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір тәжірибесі мен практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде пайда

болып, тікелей сезім үрдісінің шеңберінен әлдеқайда асып түседі. Ойлау дегеніміз -

әлеуметгік жағдаймен ұштасқан, тілімен тығыз байланысты психикалық үрдіс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі нәрселердің жалпы және жанама бейнеленуі. Бұл

бейнелену адам ойының талдау және біріктіру әрекеттері арқылы танылады. Ал мектепке дейінгі балаларда қабылдауы дүниедегі жеке-жеке нақты заттарды ғана

қабылдайтын болса ойлауда кісі олардың арасыңдағы қатынас, байланыстарды

танып-білуі керек. [3] А.Н.Леонтьев «Логикалық ойлау» ұғымына нақты анықтама

берген. Логикалық ойлау дегеніміз – логика заңдылықтарын пайдалана отырып, ой-пікірлерді тұжырымдарды қолдануға негізделген ойлаудың бір түрі. Баланың

логикасын дамыту ұғымдарын өсіру, оқу-тәрбие үрдісіндегі ұдайы жүргізілетін

жұмыс. [4] Мектепке дейінгі балалардың ойлау үрдісіне тоқталсақ, ойлау – тіл дамуы

және ғылыми ұғымдарды меңгеру бірлігінде дамиды. Баланың сау психикасының ерекшелігі – танымдық белсенділігі.

Ақыл-ой жағынан бала қаншалықты пәрменді болса, ол сонша көп сұрақтар қояды және оның сұрақтары соншалықты алуан түрлі болады. Бала заттың бейнесін

ғана емес, оның қимыл-қозғалыстары туралы да ойлайды. [5] Бейнелі ойлау – 6

жасар бала ойлауының негізгі түрі. Әрине, ол жекелеген жағдайларға логикалық ойлауды да орындай алады, бірақ та бұл жаста көрнекілікке сүйенген оқыту


58

басымырақ болады. Ойлауды түпкілікті зерттеу оның әр түрлі процестерін, жақтарын, кезеңдерін яғни абстракциялар және жалпылаулар, түсініктер және

ұғымдар, пайымдау және ой қорытындыларын арнайы талдауды, бөліп алуда талап етеді. Алайда ойлаудың шынайы процесі осы барлық жақтар мен кезеңдердің бірлігі

мен өзара байланысын қосады. Ойлаудың дамуының нақты тарихы, әсіресе оның

алғашқы қадамдары, оның пайда болуын,-ол қалай болуы керектігін, мүмкін әлі жазылмаған шығар–адамда ойшылдық қалай дамиды, кішкентай бала қалай

ойлаушы тірі жанға айналады деген тарихтың маңызды заңдылықтары ашылуы керек. [6]

Жан Пиаже ойлау психологиясында беделі мойындалған тұлға болып

табылады. Пиаже ойлауды зерттеудің жаңа әдісін ойлау дамуының заңдылықтарын және қызмет етуін зерттеуге бағытталған клиникалық әңгімелесу әдісін ұсынады. [7]

Психологтың ойынша әңгімелесу баланың ойлауын зерттеуге мүмкіндік береді, өйткені ересектің сұрақтарына баланың берген жауаптары зерттеушіге ойлаудың

тірі үдерісін ашады. Ж. Пиаженің ойынша әңгімелесу әдісі келесі талаптар бойынша жүзеге асырылуы тиіс: ересектің сұрақтары баланың тәжірибесінен бөлек болуы

тиіс. Білімдерге, дағдыларға, іскерліктерге қатысты сұрақтарды қоюға

болмайды; әңгімелесу эксперимент ретінде ұйымдастырылуы тиіс. Зерттеуші балаға сұрақ қойғанда ойлаудың факторларымен себептері жайында қайсыбір болжамын

тексереді, ал жауабын алғанда ол сол болжамды дәлелдейді не жоққа шығарады. Сол себепті клиникалық әңгімелесу әдісінде сұрақ қоюдың қатаң, стандартты реті

болмайды. Олар баланың жауаптарына байланысты және зерттеушімен

верификацияланатын болжамның түрленуіне сәйкес икемді өзгеріп отырады. [8] Ж.Пиаженің ойынша, бала ойлауының дамуы – бұл эгоцентризмнен

децентрацияға ұласатын ой операцияларының алмасуы. Зерттеуші ол үдерістің үш кезеңін көрсетеді: субъекті мен объектінің теңдестірілуі, өзін және қоршаған әлемді

ажырата алмаушылық; эгоцентризм – дербес ұстанымы бойынша әлемді тану, пәнге қатысты әртүрлі көзқарастарды реттей алмаушылық; Децентрация – дербес

көзқарасын объектіге қатысты басқа да ықтималды көзқарастармен реттеу. [9]

Пиаженің бала ойлауының эгоцентрлігі жайлы феноменді ашуы оның ең үлкен жаңалығы болды. Эгоцентризм – бұл құбылыстар мен объектілер тек дербес

көзқарасының тұрғысында қарастырылатын, қоршаған әлемге қатысты иеленген субъектінің ерекше танымдық ұстанымы. Бала ойлауының дамуы өзара байланысқан

үш бағытта жүзеге асады. Біріншісі – әлемнің объективті және субъективті қабылдау

түріне ажыратылуы. Екіншісі – субъектінің ақыл-ой ұстанымының шексізденуінен ықтималды ұстанымдардың қатарын реттеуге дейін ақыл-ой ұстанымының дамуы.

Үшінші бағыт ойлаудың дамуын жеке заттарды қабылдаудан олардың арасындағы байланыстарды қабылдауға қозғалыс ретінде сипаттайды. [10]

Ж.Пиаженің зерттеулері баланың сөйлеуі мен ойлау туралы және оның

логикасы мен дүниетануы туралы ілімнің дамуында тұтас дәуірді құрайды. Олардың тарихи мәні өте зор. Ж. Пиаже өңдеп ғылымға енгізген баланың сөйлеуі мен

ойлауын клиникалық зерттеу әдісінің көмегімен балалар логикасының ерекшеліктерін әдеттен тыс батылдықпен, тереңдікпен және кең тұрғыда жүйелі

зерттеуді тұңғыш рет мүлдем жаңа сипатта жүргізді. Л. С. Выготский ересек адам ойымен салыстырғанда, бала ойлауының сапалы өзінділігінің жинағын құрастырып,

тұратын басқа ерекшеліктерімен байланыстағы бала ойлауының эгоцентристік

сипатына көңіл бөлген. [11]


59

Қ.Жарықбаев, Ө.Озғанбаев «Жантану негіздері» оқулығында: «Ойлау», «Ойлану» ұғымдары - әрқайсысымыз жиі айтатын «ақыл» деген сөздің синонимі….

Ақыл - ойлау процесіндегі ұғымдылық пен тапқырлыққа байланысты көрінетін қасиет, ойлану үшін білім керек, бірақ, білімі бардың бәрі бірдей ақылды боп келе

бермейді. Ақылдылық білімді тәжірибе жүзінде дұрыс пайдалана білумен

байланысты - деп ойлауда дамытуды білімнің маңыздылығын айқындап береді.[12] Қазіргі уақытта мектепке дейінгі балалардың психологиялық және

физиологиялық даму ерекшеліктері баланы мектепке дайындау, белгілі бір дағдыларды игеруге бейімдеу тұрғысынан заманымыздың көкейкесті мәселелерінің

бірі болып отыр. Мектепке дейінгілердің өз-өзіне қызмет ету дағдыларын меңгеруі -

өнегелі, жігерлі, дербестік, және табандылық сияқты қасиеттерін тәрбиелеудің тиімді жолы.

Мектепке дейінгі балалардың ойлану әрекеті тікелей сезімдік таным үрдістерімен ғана емес тілмен де, сөйлеумен де тығыз байланысты. Осындай

ерекшелік адам психикасының жануарлар психикасынан сапалық өзгешелігін көрсетеді. Жануарлардың қарапайым ойы нақтылы әрекетке байланысты, ол

жанама, абстракты ой бола алмайды.

Мектепке дейінгі балалар сөйлеу, дыбысты тіл нәтижесінде нәрселер мен құбылыстардың мәнді, түрақты белгілерін ой арқылы бейнелей алады. Бұл ретте тіл

- адам ойының заттық қабыршағы болып табылады. Адамның ойы әрбір нәрсенің сипаты мен қасиеттерін сөз арқылы ажыратып көрсете алады. Сөйтіп заттар мен

құбылыстарды әртарапты танып білуге мүмкіндік туады. [13]ы

Тәрбиеші мектепке дейінгі балаларға білім беру, ой-өрісін кеңейту, тілін жетілдіру арқылы ойлауын да дамытады. Бірақ әзірше жасы кіші кезінен бастап-ақ

балаларды, оқу материалын түсініп және игеріп ңана қоймай, қызықтыратын мәселелеріне өздері жауап табуға үйрету керек. Мұны балалар алғаш тәрбиеші

көмегімен, содан кейін өз бетімен істейтін болады. Тәрбиеші алғашқы күннен бастап балаларды ойлай білуге үйретіп, материалды түсіндіруге асықпай, баланың

өзінің ойлауына мүмкіндік берген жөн. Ал бірақ баланың өзі түсіне алмаған, басы

ашылмаған бірде-бір сұрақ қалмауы қажет. Материалдың бірте-бірте қиындай түсуің сақтай білудің маңызы орасан зор. [14]

Ойлаудың жүйелі түрде қалыптасуы тек оқу процесінде ғана емес, жеке тұлғаның жан-жақты дамуына да көмегін тигізеді. Ойлау мәдениеті жеке тұлғаның

туа біткен қасиеті болып табылмайды, ол таным процесі барысында қалыптасады.

Ойлау аппаратының дамуы арқылы адамның танып-білу мүмкіндігі ұлғаяды,қарастырылып отырған мәселенің түп мәніне тереңірек үңілуге мүмкіндік

алады. Ақыл-ой еңбегі мәдениеті-ойлау мәдениеті-сыншыл ойлау мәдениеті. [15] Осылайша, оқу бағдарламаларына сәйкес білімді меңгеру оқушыдан күрделі ақыл-ой

еңбегін, жақсы есті дамыған қиялды және оқуға шығармашылық тұрғыдан келуді

талап етеді.

Әдебиеттер тізімі: 1 Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы:Мектеп, 1982.–280б.

2 Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. – Алматы: Кітап, 2002. – 415б. 3 Аймауытов Ж. Психология. – Алматы, Рауан, 1995. – 312б.

4 «Бала мен балабақша» журналы №6, 7 2012ж.

5 «Бала тәрбиесі» журналы №12, 2009ж. 6 «Отбасы және балабақша» №2,3 ,2011ж.


60

7 «Ұстаздар ұясы» Павлодар 2004ж 8 В.С.Мухина «Мектепке дейінгі балалардың психологиясы» 1975

9 «Мектепке дейінгі білім» №1(7) қаңтар/ақпан 2007ж 10 «Мектепке дейінгі білім» №5(17) қыркүйек/қазан 2008ж.

11 Балаңыз мектепке дайын ба? Балалар әдебиеті, 2006 ж

12 Мектептегі психологиялық әдістемелік құрал, Астана 2005 жыл 13 Логикалық ойлау қабілетін дамыту №11, 2008, 53-54 бет

14 Ерментаева А.Р. «Субъектілікті дамыту тренингі» 2007 жыл 15 Гурова Л.Л Психологи мышления. М., 2005. 136 с.

Аннотация В этой статье рассматриваются вопросы логического мышления у

дошкольников. Основной целью системы образования является подготовка молодого поколения к активной жизни в условиях постоянно меняющегося

общества. Развитие современного общества носит динамичный характер, и ключевой

проблемой образовательного процесса является передача таких знаний детям и

образование таких качеств, которые позволили бы им успешно адаптироваться к подобным изменениям. Поиск эффективных инструментов дидактического развития

логического мышления детей дошкольного возраста является неотъемлемой частью этой задачи. Мышление - это особого рода теоретическая и практическая

деятельность, предлагающая систему включенных в нее действий и операции

ориентировочно-исследовательского, познавательного и преобразовательного характера. Развитие мышления ребенка необходимо изучать в его отношении к

чувственному познанию, к языку, к практике. Ребенок думает, действует с объектами и воспринимает объекты.

Ключевые слова: мышление, логическое мышление, дети дошкольного возроста, образное мышление, познание, ум

Abstract In this article is considered questions of logical thinking at preschool children. A

main goal of an education system is training of younger generation for active life in the conditions of constantly changing society. Development of modern society has dynamic

character, and a key problem of educational process is transfer of such knowledge to

children and education of such qualities who would allow them to adapt to similar changes successfully. Search of effective didactic development tools of logical thinking of

preschool children is an integral part of this task. Thinking is the special type of theoretical and practical activities offering the system of the actions included in her and

operation of approximate and research, informative and converting character.

Development of thinking of the child needs to be studied in his relation to sensory perception, to language, to practice. The child thinks, acting with objects and perceiving

objects. Key words: thinking, logical thinking, preschool children, creative thinking, mind


61

ҒТАМР 14.09.03

Л.Е.Койшигулова, А.Нурмаганбетова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті,


[email protected]

ҒҰМАР ҚАРАШТЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ТӘЛІМ-ТӘРБИЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Еліміз тәуелсіз мемлекет болып қалыптасуы жолында тарихи күрделі кезеңдерді басынан өткерді. Бұл жағдай біздің рухани өмірімізден де елеулі орын

алды. Халқымыздың сан ғасырлық құнды рухани қазынасын санамыздан жойып ала жаздадық. Бұл жағдай қазіргі таңдағы өскелең ұрпақтың туған халқының

мәдениетінен, әдебиетінен, салт-дәстүрінен ажырап, бай мұраларымыздың ұмытылуына әсер етті. Қазақ ғылымының қай саласында болмасын, зерттеушілер

халқымыздың рухани мұрасына, әсіресе, оның тәлім-тәрбиелік, танымдық асыл

қазыналарына тереңдей еніп, талдап, зерделеп көрсетеді. Тәуелсіз ел атанып, рухани-мәдени дамудың жаңа сатысында саяси-әлеуметтік экономикалық және

мәдени өрлеуі тұсында әлемдік қауымдастық шеңберіне енуге ұмтылуына орай, халқымыздың сан ғасырлар бойы жинақталған рухани мұраларын жаңғырту мен

оларды жүйелі түрде зерттеу Қазақстанның мәдени дамуының алғы шарты болып

отыр. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың басшылығымен, елімізде «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын қабылдануы қазақ халқының тағылымы мол

рухани мұрасының, жаңаша тарихи танымдық бағыт-бағдарын айқындауға мүмкіндік береді.[1]

Кеңінен танылмаған тарихи-мәдени мұраларды этнопсихология, этнопедагогика, этнология ғылымдары салалары тұрғысынан зерттеп, қазақ

халқының сан ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық рухани мұралары зерделеніп,

әлемдік руханиятпен ұштастыру осы кезеңдегі қоғамдық ғылымдардың міндеті. Заман талабына сай, жаңа тарихи ой-сананың қалыптасу тұсында салт-дәстүр, тіл

мен дін және әдет-ғұрып сабақтастығынан құралған тұтас ұлттық дүниетаным зерттелуде. Халық ауыз әдебиеті мұралары, Қорқыт, әл-Фараби, М.Қашқари,

Ж.Баласағұни сынды ойшылдардан бастау алып, ХХ ғасырдың басындағы қазақ

зиялыларына дейінгі жалғасқан тарихи мұралардың танымдық, тәлімдік-ғибраттық маңыздылығы педагогика ғылымы тұрғысынан жүйелі зерттеуді қажет етеді.

ХХ ғасырдың бас кезінде озық қызметімен танылған халқымыздың біртуар ұлдары, қазақ зиялылары А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев,

М.Дулатов, Х.Досмұхамедов, М.Шоқай, М.Жұмабаев, Б.Майлин сынды тұлғалармен

замандас, педагогика тарихында өзіндік орны бар белгілі қоғам және мемлекет қайраткері, ағартушы-педагог, ғалым, ақын Ғұмар Қараштың (1875-1921)

шығармашылығын саралау, ғылыми тұрғыдан сараптау және оны бүгінгі ұрпаққа жеткізу зерттеу еңбегіміздің басты мақсаты. «Мәдени мұра» мемлекеттік

бағдарламасын басшылыққа ала отырып, саяси қуған-сүргін құрбан болған Ғұмар Қараштың педагогика саласында көптеген құнды еңбектерін ғылыми тұрғыдан

жүйелеуді орынды деп санаймыз. Ғ.Қараш еңбектері тәлім-тәрбиелік идеялар мен

ұлттық құндылықтарды сақтауда, оны дамытуға өзіндік үлесін қосқандығы сөзсіз. Рухани мәдениетімізді жағырту, тұтас отандық педагогика тарихын қалыптастыру


62

және осы ғылым саласындағы Ғұмар Қараштың өзіндік орнын айқындау арқылы, тарихи мұраларды одан әрі қордаландыра түспекшіміз.

Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстанда саяси-құқықтық, қоғамдық, ағартушылық-педагогикалық және философиялық ой-пікірдің дамуына өзінің

өлшеусіз үлесін қосқан ірі тұлғалардың бірі - Ғұмар Қараш. Ол туралы соңғы

жылдары ғана баспасөз беттерінде бірнеше мақалалар, шығармалар жинағы басылды. Көп жылдар бойы оның педагогикалық-ағартушылық қызметі,

философиясы терең, өте көкейтесті мәселелерді көтерген еңбектері шаң басып, кітап қоймаларының түкпір-түкпірінде қажетсіз болып жатты. Халық тарихымен

оның рухани мұрасына балта шапқан коммунистік партияның біржақты идеологтары

Ғ.Қараштың есімін жазуға да, айтуға да тыйым салды. Ғ.Қараштың саяси көзқарасының өсіп-жетілуіне 1905-1907 жылдардағы

бірінші орыс революциясы өлшеусіз әсер етеді. Орталық Ресейде болып жатқан әлеуметтік наразылықтар мен жұмысшылар табы ереуілдері ұлттық езгінің

тепкісінде жүрген қазақ халқын да бейжай қалдырмаған. Ол татар тілінде шығып тұрған «Ульфат», «Шура» сияқты мерзімді баспасөздерде бірнеше мақалалар

жариялап, онда қазақ қоғамының көкейкесті мәселелерін шешудің жолдарын

қарастырады. [2]. Ғұмар білім алған аясы медресесінен бастап, өмірін ғылым жолында өткерді:

араб, парсы, түрік, орыс тілдерін білді, бай кітапханасы болған. Ғ.Қараштың өзінің тіркеу парағында «қырғыз тілінде білімі жоғары, ал орыс тілінде сауатты»,- деп өз

қолымен жазған. Бұған қарағанда Ғ.Қараш ауыл медресесімен шектелмей, жоғары

мектепте тиянақты білім алған. Мұны айту себебіміз, мұсылман елдеріндегі білім беру жүйесінің өзіндік

ерекшелігінде. Ислам елдерінде білім берудің бастауыш жүйесі - ібтидай, орта басқыш мектептер - рушдия, ал жоғары мектеп - ғалия аталған белгілі. Кей

жағдайда соңғысы «медресе» атала береді. Ғ.Қараш дүниетаным, іс-әрекет тұрғысынан жәдидтік қозғалыстың егіз қатар

өмір сүрген бағыттарының алғашқысына жатады. Ол елде тұрмыс қалпы мен

құрылыс қалпында үйлеспеушілік орын алған кезде қызметке араласады. Ғұмардың бұл кезеңдегі өмірі туралы бірқатар дерек замандастарының естеліктерінде: «Мен

оны жас кезімнен-ақ мұғалім бола бастағаннан бері білемін»,-деп жазады ақынның тумасы әрі шәкірті кейін ҚазМУ-де араб тілінен сабақ берген Хакім Әжікеев [3].

Халыққа қызмет етуді өмірінің мақсат-мұраты санаған азамат ақын 1918

жылы елге нақты қызмет ету, әлеуметтік, ағартушылық өмірге белсене араласу жолына ойысады. Сөйтіп, туған елі Жәнібекке келеді. Ордадағы педтехникумда

сабақ береді. 1918 жылғы 24 қыркүйекте болған Бөкей губерниясы мұғалімдерінің съезіне және 1918-1920 жылдарда өткен сол губерния кеңестерінің І, ІІ, ІІІ, ІV

съездеріне делегат болып қатысады. Ғ.Қараштың 1920 жылы 21 маусымда ІІ Бөкей

губерниялық партия конференциясында пленум мүшесі болып сайлануы, үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісі болып бекітілуі-ағартушы қайраткерге халықтың үлкен

сенім артқандығын көрсетеді. Ол кез Ғұмардың Шәңгерейге жиі қатынап, жаңа пікірге ауа бастаған кезі екен. Ғ.Қараш жәдид оқуды ол күнде медресе деп

аталатын өз мектебіне енгізіп, пән сабақтарын жүргізіп, әсіресе, орыс тілі, табиғат, жаратылыстану пәндеріне өте көңіл бөледі екен. Баста татар мұғалімдерін ұстап,

орыс тілінде содан оқытып, кейін орыс мұғалімін де ұстаған кезі де болды.

Ғ.Қараш оқу ісінде хат таныту әдістерін үйретіп, қараны дұрыс таныту жолын, онымен қатар мағынасына түсініп, өлеңді мәнерлеп оқуға, сөздерді әнге


63

салып оқып, әнге үйретуді, соған жаттықтыруды тапсырып отырған. Пән сабақтары ішінде жаратылыстану, табиғаттану, география сабақтарының оқыту әдістеріне

тоқталып, оларды түсіндіріп оқытуды тапсыратын. «Бұл пәндер дінде жоқ, дін бұзатын пәндер» деуші молдаларды құранда құдайдың өзі «жер дүниені кезіңдер,

ондағы әрбір жаратылыстың таңғажайып нәрселеріне ой жүгіртіп қараңдар» деген

емес пе? Ал енді бұлай болса, «бір адам қанша жаһанкез болса да дүниенің бір бұрышын айнала алмайды, жағрафия ғылымын білгендер дүниені кезіп айналып

шыққан болады да, жаратылыс ғылымын білгендер әр заманда жаратылыстың тірлікке құбылыс жағдайларының өзгеше болатын себептерін үйде отырып-ақ көріп,

біліп отырады» деуші еді [4].

Ғ.Қараштың ағартушылық, жасампаздық қызметінің алғашқы кезеңінен бастап оның дүниетанымында зор төңкеріс жасаған адам - Жәңгір хан немересі,

қазақ әдебиетінің ХХ ғасыр басындағы көрнекті тұлғаларының бірі - Шәңгерей Бөкеев. Нұғыман Манайұлы «Ғұмардың оянуына бірінші себеп 1905 жылғы төңкеріс,

Ресей мұсылман оқығандары арасындағы жәдидшілік қозғалыс болған болса, екінші жағынан оның оянуына қамшы болып тікелей жетекші болған Шәңгерей»,-дейді [5].

Н.Манайұлы осы пікірмен Ғұмардың ағартушы, қаламгер азамат ретінде

қалыптасуында шешуші рол атқарған басты-басты үш себепті де қамтып өткен. Рас, Ғұмардың саяси бетіне, пікіріне үлкен өзгеріс кіргізген 1905 жылғы революция

екендігін айтады [6]. Алайда, бұл қозғалыстың Ғұмар тектес жаңашылдар үшін саяси мәнінен гөрі

ағарту, рухани саладағы реформаларға мүмкіндік берген маңызы басым еді. Оның

педагогтік қызметі 1905-1906 жылдар аралығында үш дүркін өткізілген түрік зиялылары съездерінде талдап жасалған бағдарламамен дөп түсіп жататынын

байқау қиын емес. Қазақстан Республикасы одақ құрамына автономиялы республика болып

енгеннен бастап саяси құрылымында, оқу-ағарту, мәдениет салалары елеулі жаңалықтарға толы болды. ХХ ғасырда өмір сүрген қазақ зиялы қауымы

өркендеуімізге үлес қосты. Осындай зиялылардың бірі, қоғам қайраткері, ағартушы

Ғұмар Қараштың есімін атауға болады. Қазақ халқының өзге ұлттармен бірдей деңгейде білім алып, оқу-ағарту

барысында иық тіресіп отыру үшін білімді ұрпақ өсіріп, сондай-ақ, жас буынның өз дәрежесінде білім алу қажеттілігін нақты дәлелдермен келтіргендігі көрсетілді. [7].

Ғ.Қараштың алғашқы педагогикалық және ағартушылық ой-пікірлері 1909

жылдан бастап көрінді. Ғұмардың еңбектерін зерделегенде педагогика ғылымына қосқан үлестеріне назар аударуға тура келеді.

а) Ғұмар Қараштың еңбектеріндегі негізгі мәселелер - ана тілінің аясын кеңейту, тіл тазалығы, ғылым білімді дамыту, мұғалімдерді оқытуға жол салды.

ә) Балаларды оқытудың, мектеп ашудың мәнін ашып көрсетті.

б) Ұлттық баспасөзді жандандырды. в) Еліміздің егемендігі үшін күрескен әлемдік аренадағы саяси қоғам

қайраткері ретінде танылды.

Әдебиеттер тізімі: 1 «Мәдени мұра » Мемлекеттік бағдарлама 2003ж.

2 Кенжалиев И. "Ғұмар Қараш туралы кейбір тың мәліметтер" //

Ақиқат.1995. - № 4. Б. - 73 – 74 б.б. 3 Тәжімұратов М. "Біз білмейтін Ғұмар Қараш"//Ана тілі. 1998, 18 сәуір.


64

4 "Поэты пяти веков. Казахская поэзия ХҮ - начала ХХ вв". Вст. ст., сост., биогр. спр. и прим. М.М.Магауина. Пер. с каз. - Алма-Ата: Жазушы, 1993. -

336 с. 5 Қамзабекұлы Д. "Мұсылман ағартушылығы" // Ақиқат. 2004, № 9.

- 18 -24 б.б.

6 Жаксылыков А. Образы, мотивы и идеи с религиозной содержательностью в произведениях казахской литературы. Типология, эстетика, генезис: Монография.

- Алматы: Қазақ университеті, 1999. - 422 с. 7 Қамзабекұлы Д. Мұсылман ағартушылығы //Ақиқат. 2004, № 9.

- 18 -24 б.б.

Аннотация

В данной статье представлены подробные сведения о жизни и деятельности Гумара Караша, принявшего непосредственное участие и оставившего глубочайший

след в сложных исторических событиях XIX века. Рассматриваются вопросы: воспитания, родного языка, развития науки, подготовки педагогических кадров в

трудах Гумара Караша.

Ключевые слова: независимость, просветительско-педагогическая деятельность, нравственные ценности, система образования.

Abstract

This article provides detailed information about the life and activities of the

Gumar Karash, who took a direct part and left the deepest mark in the complex historical events of the XIX century. Examines the questions: education, native language, science,

teacher training in the writings of Second Karasha. Key words: independence, educational and pedagogical activity, moral values,

educational system

IRSTI 14.01.45 M.Nazerke

Atyrau state university named Kh.Dosmukhamedov,

Atyrau, Kazakhstan

[email protected]

TEACHING WRITING AS A TYPE OF SPEECH ACTIVITY

Abstract

As the title implies the article describes the consideration of the issue of teaching letter and written speech in the general education school, the nature of these types of

speech activity and their characteristics. Key words: written speech communication, speech activity, psychological and

linguistic features, grammatical skill, speech etiquette.

In recent years, the role of writing in learning a foreign language is gradually

increasing, and, in a sense, the letter is beginning to be seen as a reserve in improving the effectiveness of teaching a foreign language. One cannot ignore the practical



65

importance of written speech communication in the light of modern means of communication, such as e-mail, the Internet and others. In the latter case, the letter as a

type of speech communication develops on the basis of only authentic material. Foreign internships for students, graduate students and young scientists assume

the ability to record in a foreign language, compose and complete a questionnaire,

answer questionnaire questions, write an application for admission to study or work, write a short or expanded autobiography, write personal or business letters using the

form speech etiquette of native speakers, including the form of business etiquette. Writing and written speech in the methodology of teaching a foreign language

are not only a means of teaching, but more and more as a goal of teaching a foreign

language. A letter is a technical component of written speech. Written speech along with speaking is the so-called productive (expressive) type of speech activity and is expressed

in the fixation of certain content by graphic signs. The psychophysical basis of written speech is the interaction of the motor, visual and auditory-analytical analyzers. The

reliance on all analyzers in training gives a much greater effect. According to psychologists, the material heard is assimilated by 10%, seen by 20%, heard and seen

by 30%, recorded by 50%, by pronouncing by 70%, while learning another by 90%.

Psychologists believe that oral speech is the basis of written speech. Both speaking and writing can be traced from the intention (what to say) to the selection of the necessary

means (what words are necessary, how to combine them in the utterance), and before the realization of the idea by means of language orally or in writing. [1]

Despite the fact that the role of written speech has been much spoken and

written lately, the letter as a productive kind of foreign speech activity still occupies a rather modest place in the lesson on foreign language. Analyzing the mechanisms of the

functioning of the types of speech activity, psychology, the Methodists come to the conclusion that there are similarities and differences between writing and speaking. Thus,

N.D. Galskova notes the similarity of the so-called internal speech mechanism, i.e. internal plan of the future text [2, p. 37]. With a written and oral utterance, the same

transitions between externally expressed and internally pronounced linguistic forms

function. In the process of writing, a transition is made from a word spoken aloud or to himself, to the word apparently. When speaking, from the word spoken to himself, to the

word spoken aloud. Not denying the similarity between writing and speaking, E.Solovova

distinguishes a number of differences between them [3]. A written statement is a

monologue, built quite fully. In the absence of direct communication, the writer unfolds the utterance in order to avoid misunderstanding of his thoughts. In this regard, the

letter contains additional information, definitions that specify the characteristics. We strive to present the information consistently and logically, clearly and concisely, because

there will be no possibility to change anything, to repeat and to explain what has been

written. As you know, the letter is closely connected with reading. In their system there is

one graphical system of language. If you correctly determine the goals of writing and written speech, consider the role of writing in the development of other skills, use

exercises that are completely appropriate for the purpose, perform these exercises at the appropriate stage of training, then oral speech gradually becomes richer and more

logical.

The letter plays an auxiliary role in developing a grammatical skill, when performing written tasks from simple copying to tasks that require a creative approach,


66

which creates the necessary conditions for memorization. Without reliance on the letter, it is difficult for students to retain in their memory lexical and grammatical material.

The whole system of language and conditionally-speech exercises, performed in writing, refers to the educational written speech. Written statements, compositions,

creative dictations, drawing up plans and theses for communication on a given topic,

writing personal or business letters, that is, written stories on given situations, refer to communicative written speech. In other words - this is a written speech exercise on the

studied or related topic of conversational practice. Written speech is regarded as a creative communicative skill, understood as the

ability to present in writing their thoughts. To do this, one must have spelling and

calligraphic skills, the ability to construct and arrange in writing a speech work composed in internal speech, as well as the ability to choose adequate lexical and grammatical

units. The teaching of written speech includes various kinds of speech exercises:

speech exercises for teaching writing; writing and speech exercises for working with printed text; writing and speech exercises, conditioned by the process of reading,

listening and speaking.

Written speech exercises for working with printed text, in addition to the exercises known to all, can contain, as E.A. Maslyko [4] thinks, the following:

- rewrite the text, excluding from it minor words and sentences; - write a written message to a potential, real or imaginary addressee, using the

content of the letter;

- prepare a plan-summary of the oral presentation, using a selection of texts on the topic or problem.

In reading (viewing, familiarizing, studying) interest is, in the opinion of E.A. Maslyko, written exercises like:

- find in the text and write out the necessary information; - make a written review of the topic or problem, using different sources in a

foreign language;

- make annotations for the articles of the special journal (collection); - by analogy with the article (its structure), prepare material for the intended

publication in a special journal; - in the process of reading the literature (texts), make written notes for

subsequent work with the material.

In the perception of foreign speech by ear (listening), students can make notes: 1. compose a summary of the audio text according to a preplanned plan (for

keywords); 2. make notes to the printed reference signals while listening to the audio text;

3. in accordance with the given communicative situation (task), extract

information from the audio text and write it down. You can use free dictation. In this case, the teacher reads audio text on

paragraphs, students write down what they remember; to facilitate the assignment, a plan or keywords are given in advance.

In the perception of a written speech, students draw up a list of questions to be discussed with a real or imaginary interlocutor, abstracts, select a written lecture on

cards, draw up code books, tables for oral communication on a particular topic (problem)

or situation.


67

The practice of writing allows you to arrange the transcription of printed text or audio text from memory, according to plan or make written suggestions for solving a

particular issue or a specific problem. The cycle of lessons on the topic concludes with homework (self-dictation - a written retelling of a part of the text or the entire text).

The ability to present your thoughts in a written language in a foreign language

should be developed consistently and constantly. There are a number of reproductive and productive exercises solving this problem. For example, exercises offered by the

German methodologist Gerhard Neiner [5], are composed in a certain sequence from simple to complex, from reproduction to drawing up one's own opinion, position. All

exercises are performed in writing. Interest, in our opinion, is, for example, such tasks:

- restore the beginning and end of history; - restore the dialogue on individual "guiding" replicas;

- change the appearance of the text (message to the conversation, dialogue to the description);

- describe the ambiguous situation in different texts and dialogues; - explain the contradiction between textual and illustrative information;

- answer the letter with a letter, telephone conversation with a conversation,

etc.; - choose keywords that lead to a certain pre-known result, and others.

As G. Neiner believes, for creative writing can be used business texts of an informational nature. Students are asked questions of a personal nature. The distinctive

features of these exercises are that they are carried out by all means in writing, in

content are of a speech creative or semi-creative nature, interesting and fascinating for both students and teachers. Poems of famous poets are played, monograms are used,

collectively funny stories are written, and letters are sent to fictional characters. As E.I. Passov [6], one should remember about such a reserve as a homework,

which, regardless of the goal, the trainees perform first of all in writing, beginning with the recording of words and ending with a retelling or a message on the topic. All that

must be said in the lesson must first be recorded in writing. E.I. Passov believes that the

letter should be dealt with, because the time spent pays off. Based on the foregoing, I can conclude that the final result of a literate and

properly planned approach to teaching in the field of letter learning is a high level of literacy of students, fluency in the language and style of presentation, the ability to

consistently convey both your own thoughts and perceived from external sources.

Аңдатпа

Тақырыпқа сай, бұл мақалада жалпы білім беретін орта мектептегі жазбаша және жазба сөз мәселесін талқылау, осы сөйлеу әрекет түрлерінің өзгешелігі және

олардың ерекшеліктері сипатталады.

Негізгі сөздер: жазба сөз, сөйлеу әрекеті, психологиялық және тілдік ерекшеліктер, грамматикалық қабілеттілік, сөйлеу әдебі.

Аннотация

Как следует из названия, в статье описывается рассмотрение вопроса об обучении письму и письменной речи в общеобразовательной школе, о характере

этих видов речевой деятельности и их особенности.

Ключевые слова: письменная речь, речевая деятельность, психологические и языковые особенности, грамматический навык, речевой этикет.


68

References:

1 Rogova G.V., Rabinovich F.M., Sakharova G.E. The method of teaching foreign languages in high school. - Moscow: Education, 1991.

2 Galskova N.D., Gez N.I. The theory of teaching foreign languages - Moscow:

"Akademiya" Publishing Center, 2004. 3 Solovova E.N. Methods of teaching foreign languages: a basic course of

lectures. Moscow: Education, 2002. 4 Maslyko E.A. Handbook of the teacher of a foreign language. - Minsk, 2004.

5 Neuner G. Methoden des fremdsprachlichen Deutschunterrichts. - Kassel, 1992.

6 Passov E.I. A lesson of a foreign language in high school. - Moscow, 1988.

ҒТАМР 14.39.05

Л.Е.Койшигулова, Г.Кагазова

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті,


[email protected]

ЖАНҰЯДАҒЫ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Қазақстан Республикасы тәлім тәрбие тұжырымдамасында: «тәрбиенің

негізгі мақсаты – дені сау, ұлттық сана – сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар – ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі

қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу» - деп көрсетілген. [1] Осыған байланысты, жас ұрпақтың жеке тұлғасын қалыптастыру – қазіргі кездегі тәрбие

мен білім берудің басты көкейтесті мәселелерінің бірі болып табылады.

Осы орайда, Қазақстан Республикасы «Білім туралы» заңында Елбасымыздың «Болашақ», «Дарын» бағдарламаларында, «Қазақстан – 2030» атты

Қазақстан халқына Жолдауында, «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында» білім беру

саласындағы мемлекеттің саясаттың басты принциптері ретінде жеке адамның

білімділігін ынталандыру және дарындылығын дамыту, білім берудің дамытушы сипатын арттыру мәселелері айқындалып, басымды міндеттер қатарына қойылған.

Бұл міндеттерді жүзеге асырудың бір жолы – оқушылардың тұлғасын қалыптастыруда мектеп пен жанұяның ынтымақтастық жұмысын дамытудың және

оның тиімді әдістемесін жасау болып табылады.

Бұл жөнінде ежелден – ақ ұлы ойшылдарымыз Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Ұлы Абай ерекше толғанған, сондықтан еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін

дамытуды үнемі көтеріп отырған Д.Кішібеков, Р.Н.Нұрғалиев жеке тұлғаның дамуы – қоғамдық қатынастардың нәтижесі деген философиялық тұжырым жасаған.

Оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру үшін, ол күн сайын жанұя мүшелері арасындағы ең жарасымды, ең әділетті қарым – қатынастардың куәсі болуы қажет.

Жанұя мүшелері бір-бірімен тату – тәтті, өзара түсінікте болса, одан адамгершілік

пен әділеттің, көрінісі айқын сезіліп тұрады. Жанұяның бірлігі мен ынтымақтастығы оның құрамындағы адамдардың бір – біріне деген қамқорлығынан, тіпті бірыңғай


69

саяси көзқарасты ұстануымен, соған орай, ерлі – зайыптылық және ата – ананың сезімін терең түсіне білулерінен байқалады.

Жанұя мен мектептің ынтымақтастығының негізгі міндеті – баланың тұлғасын қалыптастыруға, жарқын сезімдер мен нұрлы мұраттарға тәрбиелеу және адамдар

арасында өмір сүре білуге үйрету. Бұл қасиеттедің барлығы – негізінен жанұя мен

мектепте, яғни жан иелерін тәрбиелеп шығаратын ортада дамып, қалыптасып нығаяды.

Жанұя – адамның эмоциясы, уайымы, көзқарасы мен қатынасынымен байланысты емес, ол - ерекше феномен. Жанұя феноменінің бір жолы оның

құрылымын, тарихи уақыт талабына сай өзгеруін және бір отбасының өмірлік

циклын логикалық түсіндірілуі. С.И.Голод (1998) пікірінше отбасы феноменінде құрылымдық өріс ерлі-зайыптылар және ата-ана мен бала қатынасы деп

қарастырады. Жанұя – неке негізінде немесе қан жағынан туыстас шағын топ, олар өзара көмек көрсету, жауапкершілік алу және тұрмыстық жалпылылықта

байланысады (Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В., 1990). Отбасы балаға ықпал етеді, оны қоғамдық өмірге жетелейді. Отбасының тәрбие институтты ретінде маңызы

онда бала өз өмірінің маңызды бөліктерін өткізеді және де тұлға ретінде

қалыптасуына ықпал ету ұзақтығы жағынан басқа тәрбие институттарына бой бермейді.

Жанұя қарым-қатынасында, олардың ішінен келісім, өзара түсінстік, бірінің екіншісіне бойсынуы, бірінің екіншісін құптауы сенімді қарым-қатынасының қазіргі

кездегі басты ерекшелігі әр тұлғаның мейлі балалары, мейлі ересектері болсын,

мағлұмат байлығы (информационное богатство) болып, өзара қарым-қатынас осы мағлұмат алмасу кезінде өте тығыз орнығыуы ықтимал. Өзара мағлұмат алмасу

отбасы мүшелерінің рухани кемелденуіне алып келсе, мұндай отбасының болашағы бар. Отбасы мүшелеріне қарым-қатынас арқылы біріктіретін, өзара туысқандық

байланыстарын нығайта түсетін аса маңызды сфера мақсаты. Отбасын материалдық қамсыздандыру мақсатындағы бірлесіп еңбек ету,нәтижесіне ортақтасу, бөлісу.

Мұндай қарым-қатынас алдымен, отбасы иелері әке мен шеше ортасында

түсіністікпен орнаса, соның өзі балаларға өнеге болатыны өмірден белгілі. Бұдан басқа әке мен ұл анасы мен қызы, бір туғандардың бірлесіп, бір мақсатта еңбектенуі

өзара түсіністікті нығайтатын ас маңызды қарым-қатынас екені педагог, психолог ғалымдар тарапынан дәлелденген.

Қарым-қатынас барысындағы біреудің екінші бір адамға әсерін, не болмаса

өзара қарым-қатынас нәтижесіндегі сипатта болғанымен, ішкі тетіктері (механизмдері)адамның психикалық ахуалына, сезімі, ой-санасына, қылық жорығы,

жүріс-тұрысына тікелей, жанама, сөз арқылы әсер ету болып саналады. Жоғарыда айтылып кеткендей отбасындағы, бала мен ата-ана арасындағы

қарым-қатынас түрін қарастырамыз. Яғни жас ерекшелік жағынан жеткіншек пен

ата-ана арасындағы қарым-қатынас. Жеткіншек жас кезеңі адам тұлғасының қалыптасыуында маңызды кезең

болып табылады. Дәстүрлі түрде бұл кезең тәрбиелік қатынасқа қиындықтар тудырытын кезең болып табылады. Ғылыми білімдер жүйесінде жеткіншектерді

зерттеумен байланысты мәселелер кешеніне көп көңіл бөлінеді, мәселелер әртүрлі деңгейде және мазмұнда болады. Осы жас кезеңдегі даму көздері, жағдайлары және

механизмдерін танып білу тұтастай дамудағы онтогенетикалық заңдылықтарды

ашуға негіз бола алады. Қазіргі кездегі зерттеулер жеткіншектік жастың ерекшеліктері мен қасиеттері жайлы үлкен материалдар жинақталды, ол өз


70

кезегінде осы маңызды психикалық кезеңнің ерекшеліктерін қазіргі қоғамның жағдайларында зерттеуге қажетті базаның пайда болуына ықпал етті. Мәдениеттің

нақты-әлеуметтік шарттарына, дәстүрлеріне сәйкес бұл өтпелі кезең әртүрлі мазмұнда әрі, әртүрлі ұзақтықта орындалуы мүмкін. Қазіргі таңдағы қоғам

жағдайларына сәйкес бұл кезең шамамен 10-11 жастан 14-15 жасқа дейінгі

аралықты қамтиды. Жалпы, балалардың мектептегі орта буында оқуымен сәйкес келеді.

Жеткіншектік жас кезеңнің психологиясы тақырыбы әрдайым өзекті болып табылады. Бірақ жеткіншектердің әрбір ұрпағы осы кезеңді басынан өткізеді және де

қоғам дамуының тарихи жағдайларына сәйкес өз мәселелерін өз бетінше орындауға

тырысады. Жеткіншек үлкендерден өзінің есейгенімен,өзбетілігімен санасуын әр сала

бойынша талап етеді. Қыздар киім киюде, не өзін күтуде, ұл бала тиісті міндеттерді өз еркімен,орындағысы келеді. Осыған әуелгі кезде туған-туысқандары қарсы

шығады. Бұлардың қарсы шығатын себебі, баласына сенім білдіргісі келмегенен емес,оны «бала» деп бәлендей істі не тапсырманы бүлдіріп алады ғой деуінен. Бірақ

жеткіншек осыған түсінбей «мені бала деп сенбей отыр»,- дейді. Егер осындай

қатынас көп созылса, жеткіншек пен үлкен адамдар арасында түсінбеушілік туып, бала ызаланып, ерегесуге, не негативті халде болып, үлкендер не айтса да соны

орындамауға тырысады. Екі арадағы қайшылықты кім жеңеді деугенде, жеткіншектің талабы жаңа

болғандықтан, сол жеңеді деуге болады. Осындай екі арадағы түсінбеушілікті неміс

психологы К.Левин «ойлық бөгет» деп атаған. Мұны солай деуінің себебі жеткіншек пен үлкендер арасында түсінбеушілік болып, бөгет салынған соң, енді үлкендердің

сөзіне құлақ аспайды. Сондықтан жеткіншекке тіл алдыру үшін алдымен сол бөгетті жою керек, ал бөгетті жою оңай емес.

Жеткіншектің үлкендерді түсінбеуі, кейін оны жан-жалға, не сергелдеңге апарып соғады. Мұндай оқиғалар, әсіресе қалалық жерлердегі семьяларда жиі

кездеседі. Көпшілік жұрттың мақсата үлкендердің абыройын төкпей,тіпті осылардың

өзі жауапты болғанда да,қайткенде де арашалау болып табылады. Жалпы алғанда жеткіншектің үлкендерге қоятын талабын түгел қате деуге

болмайды: біріншіден, үлкендер өзінің өмір баяанын мысал ретнде келтіріп, «біз жас кезімізде мынадай болып едік..» деп, өзі сол кезде қандай болса, баласы да

сондай болуы тиіс десе,қателескен болар еді. Себебі үлкендердің жас кезі мен

жеткіншектің қазіргі жас кезіндегі жағдайлар мен талаптар бір емес. Екіншіден, бір кісінің үйренген,не қиыншылықты жеңуге қолданған тәсілдерді өзгелердің игілігіне

барлық жағдайда сіңе бермейді. Бала ересектермен қарым-қатынастың белгілі бір кезеңінде жағымды

эмоциялық қатынаста тапшылықты сезінсе немесе осындай қатынаста қандай да,

бір ауытқулар байқалса, оның дамуында тежеушілік пайда болады. Жеткіншектік шаққа аяқ басқан баланың жеке басының қалыптасуындағы

түбегейлі өзгерістер сана-сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен анықталады, осының арқасында бала мен ортаның арасындағы бұрынғы қатынас бұзылады.

Жеткіншектің жеке басындағы басты және өзіне тән жаңа құрылым оның өзі туралы енді бала емеспін дейтін түсініктің пайда болуы болады,ол өзін ересекпін деп сезіне

бастайды, ересек болуға және өзіне жұрттың осылай деп қарауына ұмтылады.

Бүгінде тәрбие берудің ауқымы кең, талабы жоғары. Соған сай заман талабы бүгінгі отбасына үлкен жауапкершілік пен жоғары білімділікті жүктеп отыр. Жеке


71

тұлғаның қалыптасуына ықпалы ерекше болғандықтан, отбасы тәрбиесіне философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық және педагогикалық

зерттеулерде ерекше көңіл бөлінген. Біздің қоғам үшін әр кезеңде, әр отбасында өсіп келе жатқан өрімдей ұл-

қыздардың дені сау, рухани әлемі бай, құштар болып өсуі, сонымен қатар туған

халқы мен Отанына адал болып өсуі ең жоғары тілек, биік мақсат болып келген. Оның қуат алар қайнар бастауы – отбасы.


1 Н.Назарбаев Қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл –

ауқатының артуы. «Егемен Қазақстан», 11-қазан, 1997. 2 М.Жұмабаев. Педагогика. Алматы. «Рауан», 1993. 154-б.

3 Хухлаева О. Активные формы групповой работы с родителями / О. Хухлаева // Школьный психолог. – 2006, №19.

4 Г.Асанова «Отбасы – бастапқы тәрбие мектебі» Қазақстан мектебі №1, 2007 ж.

5 А.Жумадуллаева. «Отбасы некелік тәрбие негіздері» Алматы 2007 ж

143б

Аннотация В статье говорится об особенностях формирования личности в семье.

Особую роль в формировании личности в семье играют теплые взаимоотношения

между членами семьи. Семейное воспитание позволяет ребенку получить первые знания о том мире, в котором ему предстоит жить, представление о том, что такое

хорошо и что такое плохо. Благодаря воспитанию в семье, ребенок получает начальные навыки общения в коллективе. Родители должны являться примером для

воспитания. Ключевые слова: воспитание, семья, пример, конфликты, подростковый

период, взаимоотношения.

Abstract

In the article features of formation of the person in a family are considered. A special role in the formation of the individual in the family is played by warm relations

between family members. Family education allows the child to get first knowledge about

the world in which he must live, what is good and what is bad. Thanks to the upbringing in the family, the child receives initial communication skills in the team. Parents are an

example for a child. Key words: upbringing, family, example, conflicts, teenagers, relations


72

ҒТАМР 14.15.15

А.А.Ертаев Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті,


[email protected]

ОҚУШЫЛАРДЫҢ БІЛІМІН БАҚЫЛАУ МІНДЕТТЕРІ МЕН БІЛІМДІ ТЕКСЕРУ

ТҮРЛЕРІ, ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ФОРМАЛАРЫ

Білімді бақылаудың негізгі мақсаты – оқушылардың білім алудағы

жетістіктерін анықтау, білімін тереңдету және болашақта оқушыларды қоғамдық іс-әрекетке қосылудың алғышарттарын жасау. Бұл мақсат ең алдымен оқушылардың

оқу материалын меңгеру сапасын анықтаумен тығыз байланысты. Екіншіден басты мақсаттың айқындылығы өзін-өзі бақылау мен өзара бақылауды қабылдауды

үйренумен және өзін-өзі бақылау мен өзара бақылау қажеттілігін қалыптастырумен

байланысты. Үшіншіден, бұл мақсат оқушылардың орындалған жұмысқа деген жауапкершілігін, ынтасын арттыру тәрізді жеке тұлғалық қасиеттерін тәрбиелеуді

жоспарлайды. Егер оқушының білімін анықтаудың аталған мақсаттарын жүзеге асырса,

онда бақылаудың мынадай міндеттерін ажыратуға болады: бақылаушы, білім

беруші, диагностикалық, болжамдық, дамытушы, бағыттаушы, тәрбиелік. Енді осы міндеттерді толық ашайық.

Бақылаушы міндет. Бұл міндет оқушының білімін, ақыл-ой дамуының деңгейін, білім еңбегінің ұтымды дағдыларын анықтау.

Бақылаудың көмегімен білім, білік, дағдыны болашақта меңгерудегі алғашқы деңгейін, оларды игерудің тереңдігі мен көлемін оқып білуді анықтауға

болады. Жоспарланған және нақты нәтижелерді салыстыру, мұғалімның қолданатын

оқу құралдарының, әдіс-тәсілдерінің тиімділігін орнықтыру. Білім беруші міндет. Білім мен білікті және оларды жүйелендіруді дамытатын

міндет. Бақылау кезінде оқушылар өздерінің алған білімдерін қайталап, бекітеді.

Олар өткенді қайталап қана қоймай, алған білімдерін жаңа материалды өткен кезде

пайдалана алады. Бақылау, оқытылып жатқан материалдың негізгісін, бастысын бөліп алуға көмектеседі және бақыланып жатқан білім мен білікті анағұрлым нақты

әрі айқын етеді. Сонымен қатар, бақылау білімді жалпыландырып, жүйелейді. Диагностикалық міндет. Бақылаудың диагностикалық міндетінің мәні –

оқушы білімінің қателіктері, нені білмейтіндері, нені ескермейтіндігі туралы ақпарат

беру және оқу материалын меңгерудегі оқушы қиындықтарының себептерін, қателіктерінің түрін және санын анықтау. Диагностикалық бақылау нәтижелері

арқылы оқыту методикаларының әлдеқайда интенсивті түрін таңдап алуға болады, оқу құралдары мен тәсілдерінің мазмұнын болашақтағы жетілуін нақтылауға

болады. Болжамдық міндет. Бұл міндет оқу-тәрбие процесі туралы болжамдық

ақпарат береді. Бақылау нәтижесінде оқу процесінің белгілі бір үзіндісінің жүруін

болжауға болады: келесі оқу материалын меңгеру үшін нақты бір білім, білік, дағды жеткілікті қалыптасты ма деген сияқты.


73

Танымдық әрекеттегі қабылдау жүйесіндегі белгілі кемістіктер немесе бүгінгі қателіктерді түзеп, оқушының алдағы уақыттағы мінез-құлығының үлгісін

қалыптастыру үшін болжамның нәтижелері қолданылады. Болжам, оқу процесін болашақта жоспарлау және іске асыру үшін дұрыс

қорытынды алуға көмектеседі.

Дамытушы міндет. Оқушының шығармашылық қабілеттерін дамытуда танымдық белсенділіктерін ынталандыру үшін бақылаудың маңызы зор. Бақылау

процесінде оқушының сөйлеу мәдениеті, назары, ойлау қабілеті, беріктілігі және есте сақтау қабілеті дамиды. Бақылау қызығушылық, қабілеттілік, қажеттілік,

ерекшелік тәрізді жеке тұлғалық қасиеттердің дамып, сыртқа шығуына септігін

тигізеді. Бағыттаушы міндет. Бұл міндеттің мәні – бір оқушымен немесе топпен

жұмыс атқарғандағы оқу мақсатының қандай жетістіктерге жеткендігі, яғни оқу материалы қаншалықты меңгерілген және танылғандығы туралы мәлімет алу.

Оқушылардың кемшіліктерін, қателіктерін аша отырып, бұл міндет білім мен білікті мейлінше жетілдіруге жұмсалатын күштің бағытын көрсетеді. Бақылау

оқушыға өзін жақсы тануға және өз білімі мен мүмкіндіктерін бағалауға көмек

береді. Тәрбиелеуші міндет. Оқушыларды білімге, тәртіпке, ұқыптылыққа,

шынайылыққа тәрбиелеу – тәрбиелеуші міндеттің маңызы. Тексеру – тапсырманы орындау барысында өз-өзін анағұрлым бапйыпты және жүйелі бақылауға түрткі

болады. Ол үнемі еңбекке дағдысын, тұрақты ерікті тәрбиелеудің шарты болып

табылады. Бақылаудың міндеттерін көрсету, оқыту процесіндегі рөлі мен маңызын

ашады. Оқыту процесінде бұл міндеттер түрлі дәрежеде және байланыста білінеді. Жүзеге асырылған осы міндеттер бақылауды әлдеқайда тиімді етеді және

оқыту процесінің өзі де тиімді болады. Сонымен, білімді бақылау оқыту процесінің ажырамас бөлігі болып

табылады. Бақылаудың бірнеше әдіс-тәсілдері бар, олардың ішінен ең негізгілерін

қарастырайық. Ауызша тексеру. Бақылаудың мақсаты мен тексерілетін материалдың

мазмұнына байланысты ауызша тексеру әр түрлі ұйымдастырылады. Тексеруге қойылған мақсаттар арасынан мыналарды бөліп алуға болады: үй жұмысының

орындалуын тексеру, жаңа материалды игеруге дайындықтарын анықтау,

түсініктілік және жаңа материалды игеру дәрежесін тексеру. Мазмұнына байланысты тексеру алдынғы өткен сабақ бойынша немесе бөлек бөлімдер және тақырыптар

бойынша жүргізіледі. Ауызша тексеру әдісінің екі негізгі бөлімі бар:

- тексеру сұрақтарын және олардың тапсырмаларын құрастыру;

- қойылған сұрақтарға оқушының жауабы. Тексеру сұрақтары мен тапсырмаларды құрастыру - ауызша тексерудің

басты элементі болып табылады. Сұрақтардың сапасы олардың мазмұнымен, оқушының жауап беру кезінде ақыл-ой әрекетімен немесе сөйлеу мәнерімен

анықталады. Сұрақтарды құрастыру барысында осы курстың негізгілерін немесе

оқушылармен қиын қабылданатын немесе алдағы тақырыптарды, бөлімдерді

меңгеруге қажет білімдерді тексеру көзделеді. Бақылаудың түрі сұрақтардың таңдалуына әсер етеді: сұрақтардың мазмұнын нақтылау үшін, ағымдық бақылау


74

үшін оқытылатын материалдың алдыңғысымен байланысын талдау, ал тематикалық және қорытынды бақылау үшін – алдағы бөлімдерді ерекшелеу және олармен іс

жүргізу тәсілдері. Егер ауызша бақылау оқушылардың шығармашылық белсенділігін және өз бетінше жұмыс істеуін жылдамдатса, онда ол тиімді деп есептеледі.

Сұрақтардың сапасы оқушылардың жауап беру кезіндегі ақыл-ой әрекетінің

мінезімен анықталады. Сол үшін тексеру сұрақтарының ішінен есте сақтау қабілетін (оқылғанды бейнелеу), ойлануын (жалпыландыру, салыстыру үшін), тіл байлығын

белсендендіретін сұрақтарды ерекшелеп алады. Алған білімдерін тәжірибеде қолдануда проблемалық сұрақтардың мәні зор.

Ауызша бақылаудың сапасы, сұрақтардың таңдалуына, қойылуына және

жүйелілігіне байланысты: 1) әр сұрақтың мақсаты және логикалық соңы болуы қажет;

2) сұрақтар барынша қысқа, сығылған және нақты болуы қажет. Ауызша бақылаудың екінші бөлімі оқушылардың жауаптары болып

табылады. Дидактикалық әдебиеттерде оқушылардың білім сапасын анықтаудың екі шарты ерекшеленген.

- оқушыға ешкім кедергі келтірмейді (көпшілік және мұғалім жауаптарды кейін

талқылайды) - оқушылардың интеллектуальды күшінің жақсы жұмыс істеуін қамтамасыз ететін

орта құру. Оқушыны сұрақтарға нақты жауап бермей, сұрақтан ауытқып кеткен

жағдайда ғана бөлуге болады. Оқушыны бағалау кезінде жауаптардың

дұрыстығына, толықтығына, сөйлеу мәнеріне және мазмұндық жүйелілігіне мән беріледі.

Сабақтың кез-келген кезеңінде ауызша тексерудің түрлері қолданылады. Қай түрін қолдану сабақтың маңыздылығы мен логикасына байланысты таңдалады.

Жазбаша – графикалық жұмыстарды тексеру. Екінші кең қолданатын бақылау әдісі жазбаша-графикалық жұмыстарды тексеру болып табылады. Бұл

әдістің өзінің сапалық ерекшеліктері бар: ауызша тексеруге қарағанда мынадай

ерекшеліктері бар: уақыттың үнемделуі, тексерілетіндердің барлығын қамтиды. Жазбаша жұмыстар:

- теориялық материалдар бойынша білімдерді тексеру; - оны есеп шығаруда қолдана білу;

- қалыптасқан біліктерді бақылау үшін қолданады.

Жазбаша – графикалық әдістердің негізгі 4 кезеңі бар: дайындық, ұйымдастыру, өткізу, нәтижелерді талдау. Дайындық кезеңінде: бақылаудың

мақсатын бөліп алу, бақылау объектісінің мазмұнын бөліп алу, бақылау тапсырмаларын құру. Бұл кезеңде оқу-әдістемелік құралдар мен журналдағы

тексеру жұмыстарының үлгілері көмектеседі.

Тексеру жұмысын ұйымдастыру барысында оқушыларға тапсырмалардың түрлері, жұмысты қалай атау және жұмысты орындау уақыты айтылады. Сол арада

оқушының өз бетінше жұмыс істеуін қадағалау. Оқушылардың жауаптарын белгілі бір жүйе (сызба) бойынша талдаса, ол

анағұрлым тиімді болады. Мұқият өткізілген талдау кемістіктерді терең зерттеуге, әрбір оқушының жетістіктерін білуге, типтік қателіктерді ерекшелеуге, оқушылардың

негізгі қиындықтарын және олардың пайда болуы мен оларды жою тәсілдерін

анықтауға мүмкіндік береді.


75

Практикалық және зертханалық жұмыстарды тексеру. Бұл әдістің көмегімен оқушылардың алған білімдерін практикалық тапсырмаларды орындау

кезіндегі әр түрлі кестелерді, формулаларды, сызбалық және өлшеу құралдарын қолдану қабілеттері туралы мәлімет алуға болады.

Мұғалім оқушыдан тек қана нәтиже немесе тәжірибелік жұмыстың жоспары

мен нәтижесі көрсетілген есеп беру қағазын алады. Сондықтан, оқушылардың дұрыс іс-әрекетін қалыптастыру үшін тексеру тапсырмасында оны орындау алгоритмі

көрсетіледі. Барлық жұмыстар тексеріледі, Бірақ әр түрлі бағаланады, шолу жұмыстарының нәтмжесі бойынша бағалар қойылады, ал жаттықтырушы жұмыстар

бойынша жақсы бағалар қойылады.

Осылайша мұғалімнің сәтті таңдалған бірнеше бақылау әдістері арқылы оқушылардың білімдерін объективті бағалауға, белгілі бір уақыт аралығындағы

атқарылған іс пен алған білімдерді бақылауға мүмкіндік береді. Яғни, бүгінгі күні білім беру жүйесі түбегейлі жаңаша ойлауға негізделген

іргелі реформалар кезеңіне қадам басты. Мұндай жағдайларда білім алушыны өмір сүруге дайындау үшін академиялық білім, функционалдық дағдылар, жеке тұлғалық

қарым-қатынастар мен құзыреттіліктер жеткіліксіз. Мүлдем жаңа сапа – мета

білімділік, мета құзыреттілік қажет. Ал, оқушының іс-әрекетін өз деңгейінде бақылау және оны дұрыс объективті түрде бағаламайынша, сапалы білімнің дұрыс

нәтижесіне қол жеткізу мүмкін емес.


1 Қадырқұлов Р.А., Рысқұлбекова А.Д. Информатика: Оқулық. Жалпы білім беретін мектептің 7-сынып мұғалімдеріне арналған әдістемелік құрал. Алматы:

Алматы кітап баспасы, 2017. – 78 бет. 2 Кузнецов А. А., Бешенков С.А., Ракитина Е.А. Современный курс

информатики: от элементов к системе // Информатика и образование. - №1. - 2004 3 2017-2018 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы орта білім

беретін ұйымдарында оқу процесін ұйымдастырудың ерекшеліктері туралы:

Әдістемелік нұсқау хат. – Астана: Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2017. – 340 б.

Аннотация

В этой статье, как студенты могут эффективно отслеживать и оценивать

содержимое аудитории в соответствии с содержанием обновленного контента, методы и формы контроля знаний учеников в обучении.

Ключевые слова: образование, обучение, умение, методы

Abstract

In this article, how students can effectively track and evaluate the content of the audience in accordance with the content of the updated content, methods and forms of

control of students' knowledge in teaching. Key words: education, training, skill, methods


76

ҒТАМР 06.81.12

Л.Е.Койшигулова, А.Аимова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті,


[email protected]

ӘЙЕЛ БАСШЫЛАРЫНЫҢ БАСҚАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

К.А.Абульханова – Славскаяның функционалды-динамикалық бағытына сәйкес, өмірлік жетістіктер мен табыстылық әлеуметтік өлшемдер мен критерийлер

негізінде бағаланады. [1] Алайда, бұл жетістік критерийлері, өмірлік құндылықтар мен мақсатқа тәуелді. Сондықтан да, жетістік бағалауда өмірге қанағаттану немесе

қанағаттанбаудан шығу қажет. Біздің қоғам әлі де тұрақтылықтан аулақ, қоғамда әйелдің лидерлік тұрпатын білдірулеріне үлкен мүмкіндіктер бар. Біздің қоғамда

әйел парадоксты жағдайда душар болды: оған отбасының барлық жауапкершілік

артылып қойды, ал бұл ретте ер адамдар отбасылық жауапкершіліктен аулақ болды. Әйелдерде отбасыдан тыс жерде қызмет етуіне, іскерлік қызмет жөніндегі

мүмкіндіктерге үміт болмады. Қазір бізге мәдениеттің батыстық үлгісі еніп жатыр және бұрын болмаған іскерлік әйел типі пайда болды. Алайда барлығының өз өтеуі

бар жаңаша рольде әйелдер ер адамға тән құндылықтарды қабылдай отырып

дәстүрлі әйелдік құндылықтардан бас тартуларына тура келді. «Отбасы, үй махаббат» құндылығы мен еркіндік өсу құндылықтары арасында қарама-қайшылық

туындайды. Табыс баспалдағымен өрлеу қиын әрі қауіпсіз іс ретінде саналды. Іскер әйел өзіне және оны қоршаған ортаға оның нақ өз ісімен айналысып жатқандығын

дәлелдеп отыруы қажет. Бизнес-әйелдердің жүйкелерінің тозуының шамамен 1/3-іне олардың жұмыстағы басшылық етулері мен үйдегі атқарушы рольдері әсер етеді. [2]

Басқарушы әйелдің әлем танушылық позициясының спецификасы шынайы

жетістіктерге, табысқа, ойлары мен мақсаттарын шынайы өмірде жүзеге асыруға, және конструктивті өмірінің субъекті бастауларына бағытталған. Басқарушы әйелдің

тұлғалық әлемтанушылық позициясының тұтас-мәнді компоненттері келесі ерекшеліктерді қамтиды [3]:

1. Басқарушы әйелдің құндылықтарының бейімделуінен айырмашылық оның

махаббаты, қарым-қатынасын жүзеге асыруда, денсаулығынан алған эмоционалды жайлылығымен ерекшеленеді. Және ол сонымен қатар, эмоционалды және тәндік

жайлылықты қамтамасыз етуі мүмкін. Денсаулық құндылығын адам өзі талпынған тұоғалық қуатты үндеумен ресурсы ретінде және психологиялық тұрғыда

қарастыруға болады. Және ол тәндік және гармониялық байланысты тепе-тең

ұстауды қамтамасыз етеді. Мүмкін бұл жетімді құндылықтар оның мүмкіндіктерімен байланысты шығар. Құндылықтар мен құндылық мақсаттарын араластыруға келісу

және бір жағынан алыстағы армандаған болашағын келесі тәсілдермен түсіндіруге болады. Басқару саласында қызмет істемейтін адамдарда құндылық жетістігінің даму

механизмі өте төмен деңгейде, себебі әдетте қоршаған ортасы олардың дамуына қосымша әсер етеді. Сондықтан құндылық жүйесінің ерекшеліктері көп жағдайларды

талпыныстың төмен деңгейімен байланысты. Мүмкін басқарушы әйелдерге тұлғалық

ресурстармен құндылық мақсаттар мен құндылық жетістіктер жеткіліксіз болар.


77

2. Басқарушы әйелдердің базалық ойлары адамды бағындыра ала алмайтын позициясы айналшықтап тұрады және өміріне шешуші әсер етеді. Оларға өмір

белгілі бір тапсырма секілді. Олардың еркінсіз жүзеге асатын оқиғалар заңдылығы. Барлық болып жатқан оқиғалар кездейсоқтық жүйесі болып табылады. Бірақ әдетте

бұл кездейсоқтық емес. Ол адамның ақылына, логикасына қонғысыз басқарылатын

белгілі бір әділ мәнге ие. Басқарушы әйелдің әлем танушылық позициясының оперативті компоненті келесі категориялармен сипатталады. Олар жинақтылық,

логиякалық орналасу, түсінісу мен нәзіктілік, қиындықтарға төтеп беру, өзіндік пассивті рөл, сынақтар және жайлылықа талпыну. Әйел адамға кәсіби жетістікке,

табысқа жетуге бір қатар қасиеттер көмектеседі. «Әйел» стилінің басшылығы

біркелкі емес қасиеттерінің үйлесімділігімен түсіндіріледі. Қаталдық пен мейірімділік, сабырлық пен талап етушілік, жұмсақтық пен еріктік. Басқарудың әйелдік стилінің

спецификасын талдай отырып әр адам өзінің басшысын өзінше қабылдайтынын ұмытпау қажет. Бірақ көптеген пікірлер толықтай басқарушы қызмет атқарады. [4]

Әйел өзінің қызметкерлерін басқаруда әдетте ұжымындағы моральдық психологиялық климатқа назар аударады. Үнемі ұжымда қолайлы, жағымды жағдай

жасауға тырысады. Қол астындағы қызметкерлермен үнемі қатынасқа түсіп отырып,

оларды белсенді жұмыстарына қатысқан жағдайда марапаттауға тырысады. Қызметкерлерді өзіндік бағалауын көтереді, билікке қатысты ақпараттармен алысып

отырады. Менеджер әйелдерге ақыл айту, үйрету тән. 3. Басқарушы әйелдер ішкі топтағы ұжымдық шешім қабылдауға қатысты

шарттарға өте қатал тәртіппен қадағалайды. Басқарушы әйел өзінің

қызметкерлеріне қарым-қатынасын төмендегідей сипаттайды: «Ойлап әрекет жаса, қатылықты оймен үйлестіру, интуициян болсын». Қиын жағдайларда менеджер

әйелдер дағдарыстан шығу жолын стратегиясын қызметкерлердің жазалау мотивациясы арқылы құрайды. Басқарушы әйел қызметкерлерін жазалау жағдайы

туындаған жағдайда мүмкін болатын шешімдердің барлығын қарап шығады. Бірінші рет ескерту жасап, риза еместігін сөзбен жеткізеді. Алайда кейбір әйелдер

қызметкерлері өздерінің міндеттерімен дұрыс орындай алмай жүрген болса қатігез

жазаны да ойлап табуы мүмкін. 4. Басқарушы әйелдің ерекше қасиеті эмоционалдылық болып табылады.

Әйелдердің көпшілігі барлық нәрсені жүрегіне жақын қабылдайды. Тым эмоционалдылық әйелге басқаруға кедергі тудырады. Менеджер әйел шешім

қабылдаған кезде көбінесе өзінің интуициясы мен түйсігін тыңдайды. Тек осы

қасиеттер іскерлік қызметі басқарушы әйелдің шығармашылық мінез-құлқын қалыптастыруға көмектеседі. Бұл қасиеттер дұрыс шешім қабылдауға және

жұмыстың табыстылығын бағалауға көмектеседі. Конфликтті жағдайларды басқару кезінде, әйел адам конфликтті терең түсінуге тырысады.

5. Әйел ер адамға қарағанда өзінің де өзгелердің де қателерін жақсы

бақылайды: әдетте, ол өз пікірін жақсы құра алады. Ол іс пен ойын-сауықты ажырата алады. Іскерлік әйелдің мансаптық өрлеуіндегі бөгеттердің біріне мәселе

жаһандық көзқарас, дамыған консерватизм, эмоцияларға бой алдыру жатады. Аталғандар іскерлік әйелге үлкен кесірін тигізеді. Сондықтан әрқашан да ер адамнан

кеңес сұралады.


78

Әдебиеттер тізімі: 1 Абульханова – Славская К.А. «Социальное мышление личности:

проблемы и стратегии исследования // Социальная психологии в турдах отечественных психологов: Сб. СПБ.: Питер, 2000

2 Найзағараева Е, Жүсіпалиева А. «Гендерлік теңдік негізіндегі саяси

сараптама» // Ұлағат, 2003, №1, 23-26 б. 3 Матвеева Т.Н. Социально-психологические условия формирования

имиджа успешного руководителя женщины. Автореферат. Москва, 2005. 4 Шаповалов В.К. Профессиональная карьера. Ставрополь: Ставрополь

сервис школа, 1999. 147 б.

5 Хвостов А. Гендерные особенности организационного поведения// Вопросы психологии. 2004. - №3.-с. 29-37

6 Вейнингер О. Пол и характер, М., 1992, 140б

Аннотация Представления о месте и роли женщин в современном обществе является

актуальным вопросом. Тема гендерного равноправия в действительности имеет

вопросы. В статье анализируются гендерные отличия в стилях управления руководителей мужчин и руководителей женщин. Рассматриваются стремления

женщин к руководящим должностям, их жизненные ценности и установки. Ключевые слова: руководитель, лидер, женщина руководитель,

стремление к успеху, жизненная позиция.

Abstract

The idea of the place and role of women in modern society is a topical issue. the issue of gender equality is indeed a matter of concern. The article analyzes gender

differences in management styles between men and women leaders. The author considers women's aspirations to leadership positions, their life values and attitudes.

Key words: leader, woman leader, striving for success, life position.

IRSTI 14.15.15

Э.Жумабаева

Atyrau state university named Kh.Dosmukhamedov,

Atyrau, Kazakhstan

[email protected]

THE DIFFERENCES BETWEEN LEADERSHIP AND MANAGEMENT

Over the recent decades, the UK government has defined new working roles and

responsibilities for headteachers and senior staff to drive up not only educational

standards [5], but also to enhance the reputations of their schools [11]. As a result, the UK’s school leaders have come to lead their schools through the practice of educational

management and educational leadership. “Leadership and management entail a unique set of activities or functions”, as stated by Lunenburg [8,p.1]. However, evidence from



79

research suggests that school leaders experience complexities in finding the balance between the functions of management and leadership [2]. In order to clarify this issue,

hence, it is important to understand some differences between the functions of leadership and management.

Western research suggests that although leadership and management are

different in their nature, (Kotter, 1990a; 1990b, as cited in [8], nevertheless both concepts may overlap each other in relation to the notion of 'administration' [4]. This

view is supported by, Kotterman [7], who argues that both practices are the same, because they are involved (a) setting direction, (b) encouraging people and (c) aligning

resources. Commenting on the above, it seems that management and leadership are

similar, because their functions entail working with people to effect change through certain activities. However, Zaleznik (1977, as cited in [8], stated that only a leader

advocates (a) change, (b) new approaches, and (c) movement [9]. Indeed, the leadership process creates change, which is firstly recognized in implementing new

leadership strategies. In contrast, management process advocates (a) stability, (b) implementation, (c) order, and (d) effectiveness, [6]. For example, Young & Dulewicz

summarize the view towards change, as follows: “conceptualizing what needs to be done,

aligning people and resources, taking an active role, creating success” [13,p.18]. Another example is seen in Figure 1 (see below), it although provides the broad

conceptual differences of both practices.

Figure 1. Comparisons between Leadership and Management [8].

Category Leadership Management

Thinking Process

Focuses on people

Looks outward

Focuses on things

Looks inward

Goal Setting Articulates vision

Creates the future

Sees the big picture

Executes plans

Improves the present

Sees the details

Employee Relations

Empowers

Colleagues

Trust and develop people

Controls

Colleagues

Directs and coordinates


80

Operation

Does the right things

Creates change

Serves colleagues

Does things right

Manage change

Serve colleagues

Governance

Uses influence

Uses conflict oriented on

collective methods of

interaction

Acts decisively

Uses authority

Avoids conflict

Acts responsibly

In emphasizing the difference between leadership and management, it is clear

that today’s leaders influence groups and individuals by directing their efforts towards desired objects [10], while managers deal with the budget of an organization, (Kotter,

1990, as cited in [7]). This derived distinction is important, but Bush claims that the most important is when two practices are closely in line with the expectation of the

purposes of their organization [3]. More recently, he summarized in the following

quotation [3, p.391): “Unless this link between purpose and management is clear and close, there is a

danger of ‘managerialism’, “a stress on procedures at the expense of educational purpose and values”.

The above quotation provides a clear view towards the leadership and

management functions. Therefore, a broad view of the difference between leadership and management is clear. This suggests that the practices of leadership and

management should be oriented towards the school’s purpose, because the activity of the leaders and managers within the school is carried out for the sake of its

achievements. Hence, the aim of the organization lies at the core of the structure of both

management and leadership, but the realization of this will be depend on the combination of their skills and competency. Managers will encourage the school’s aim by

the effective planning, organizing, staffing, and controlling processes (Fayol,1916, as cited in [9], while the leader will do school leading through their vision [1] and

distribution of roles in different settings (Day et al., 2004, as cited in [12]). Thus, several conclusions can be drawn from both the statements presented

above and from the information in Figure 2.2.

The first difference is that both practices have different approaches in relation to leading people. The second difference is viewed in the lack of vision and influence in the

concept of management. This suggests that a manager comes to change (success) through their position (authority), while the leader comes to the change by relying on

their colleagues. For this, the leader will support, encourage, and care about people

through empowering trust between everyone. As Bennis (2007, as cited [9,p.14]) declares that “managers are people who do things right and leaders are people who do


81

the right thing”. Thus, this statement is one of the clearest notions of the difference between leadership and management.

Education sector provides its managers with legitimate authority to lead, but there is no assurance that they will be able to lead effectively considering many

educational complexities and changes. The complexities and changes are coming from

the government, education policy makers because of globalization and competition between nations. This short research has revealed that educational institutes, such as

schools, colleges and universities need both strong and strategic leadership and strong and effective management for optimal effectiveness. In today’s complex, dynamic

workplace, modern and technological education needs leaders who could solve not only

the organizations’ difficulties, but also could inspire and persuade organization members. Education also needs managers to assist in developing and maintaining a smoothly

functioning workplace. However, for this, the functions of both practices must be adapted and evaluated by creative leaders.

Conclusion Education sector provides its managers with legitimate authority to lead, but

there is no assurance that they will be able to lead effectively considering many

educational complexities and changes. The complexities and changes are coming from the government, education policy makers because of globalization and competition

between nations. This short research has revealed that educational institutes, such as schools, colleges and universities need both strong and strategic leadership and strong

effective management for optimal effectiveness. In today’s complex, dynamic workplace,

modern and technological education needs leaders who could solve not only the organizations’ difficulties, but also could inspire and persuade organization members.

Education also needs managers to assist in developing and maintaining a smoothly functioning workplace. However, for this, the functions of both practices must be adapted

and evaluated by creative leaders. References:

1 Bush, T., Bell. L., and Middlewood, D. (2010). The principles of educational

leadership & management (2nd ed.). London: Sage Publications Ltd. 2 Bush, T. (2008). From management to leadership: Semantic or meaningful

change? Educational Management Administration & Leadership, 36(2), 271-288. 3 Bush, T. (2007). Educational leadership and management: Theory, policy, and

practice. South African Journal of Education, 27(3), 391-406.

4 Coleman, M. (2005). ‘Theories and practices in Leadership: An introduction’ in Coleman. M. and Earley, P. (ed.), Leadership and Management in education:Cultures,

Change +Context. Oxford: OVP. 5 Hall, D. J. (2013). The strange case of the emergence of distributed leadership

in schools in England. Educational Review, 65(4), 467-487.

6 Hafford-Letchfield, T., Leonard, K., Begum, N., & Chick, N. F. (2008). Leadership and management in social care. London: Sage. Publications Ltd.

7 Kotterman, J. (2006). Leadership versus management: what's the difference?. The Journal for Quality and Participation, 29(2), 13.

8 Lunenburg, F. C. (2011). Leadership versus management: A key distinction—at least in theory. International Journal of Management, Business, and

Administration, 14(1), 1-4.

9 Northouse, P. (Ed.) (2016). Leadership. Theory and practice (7th ed.). London: SAGE Publication Inc.


82

10 Popovici, V. (2012). Similarities and differences between management and leadership. Annals-Economy Series, 2, 126-135

11 Supovitz, J. (2015). School leadership lessons from england: Over the past 15 years, england has carried out a three-stage effort that shored up school leadership

ranks,

an area that Traditionally has been remarkably thin in the U.S. Phi Delta Kappan, 97 (3), 38.

12 Spicker, P. (2012). "Leadership": A perniciously vague concept. International Journal of Public Sector Management, 25(1), 34-47.

13 Young, M., & Dulewicz, V. (2008). Similarities and differences between

leadership and management: High-performance competencies in the british royal navy. British Journal of Management, 19(1), 17-32.

Abstract

Education sector provide its managers with legitimate authority to lead, but there is no assurance that they will be able to lead effectively. Educational institutes, such as

schools, colleges and universities need both strong and strategic leadership and strong

and effective management for optimal effectiveness. In today’s complex changes modern and technological education needs leaders, who could not only solve the organizations’

difficulties, but also could inspire and persuade organization members. In so doing, education also needs managers to assist in developing and maintaining a smoothly

functioning workplace. The western research shows that for the effective management of

the education, the functions of both practices must be adapted and evaluated by creative leaders.

Key words: education, leadership, management, strategic, effectiveness. Аннотация

Сектор образования предоставляет своим руководителям законные

полномочия для руководства, но нет уверенности в том, что они смогут эффективно

управлять. Учебные заведения, такие как школы, колледжи и университеты сегодня нуждаются как в сильном и стратегическом лидерстве, так и в сильном и

эффективном управлении для обеспечения оптимальной эффективности. При сегодняшних изменениях и реформах, современное и технологическое образование,

безусловно, нуждаются в лидерах, которые могли бы не только решать проблемы

организаций, но и могли вдохновлять и убеждать членов организации. При этом образование нуждается и в менеджерах, чья роль в обеспечении развития и

поддержания плавно функционирующего рабочего места. Западные исследования показывают, что для эффективности управления образовательным сектором

функции обоих практик должны быть адаптированы и оценены творческими

лидерами. Ключевые слова: образование, лидерство, управление, стратегическое,

эффективность.


83

ҒТАМР 14.09.23

А.У.Мұханбетжанова, Б.Х.Жалмұханова, А.Лукпанова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті,


[email protected]

БАЯНДЫ БІЛІМ БЕРУ - ЖАҢА ЖҮЙЕ ҚАЖЕТТІЛІГІ

Аңдатпа Мақалада орта білім беру мазмұнын жаңарту шеңберінде білім беру

үдерісінің құрылымы мен мазмұнына енгізілген өзгерістер, жаңартылған бағдарламаның жұмыс жүйесі, оқу жоспары, критериалды бағалау басшылығы

қарастырылған. Негізгі сөздер: білім берудің жаңартылған мазмұны, коммуникативті

қарым-қатынас, жеке, жұппен, топта жұмыс, критериалды бағалау, функционалдық

сауаттылық.

«Өркениеттің шынайы белгісі – мемлекеттің тәрбиелеп шығарған азаматы» деп Елбасы атап көрсеткендей, білімге бағытталған инвестиция – ең қайтарымды,

ең игілікті іс болып табылады.

Ел экономикасының қарқынды дамуы білім беру жүйесіне тікелей байланысты. Тәуелсіздігімізді баянды ету жолында дербес мемлекетімізде білімнің

маңызыдылығы жоғары бағаланып, барынша қолдау көрсетілуде. Елімізде орта білім беру мазмұны жаңарту шеңберінде білім беру үдерісінің құрылымы мен мазмұнына

өзгерістер енгізілуде. Жаһандану заманында жас ұрпақтың жаңаша ойлау қабілетін, белсенділігін

арттыру, білімге деген құштарлығын ояту басты мақсат. Қоғамда азаматтың тек

қана білім алуы жеткіліксіз, ең маңыздысы — сол алған білімін күнделікті өмірде тиімді қолдана білуі. Сол себепті, қазір оқушылардың функционалдық сауаттылығын

арттыруға басымдық беріліп отыр. Білім беру жүйесіне енгізілетін реформа, ең алдымен, оқушыларға сапалы білім беруді, болашақта олардың әлемдік бәсекеге

қабілетті болуын қамтамасыз етуді көздейді.

Білім берудің жаңартылған мазмұнының мақсаты: ✓ әр баланың түрлі пәндерді оқуына көмектесіп және ойдың қырағылығын

дамытып, ойын еркін жеткізуге; ✓ оқушылардың ынтымақтастықпен бірігіп жұмыс жасауына;

✓ шығармашылық қабілеттерін дамуына;

✓ тұлғалық сипаттамаларын қалыптасуына, Бұл олардың жасөспірім кездерінде және ересек өмірлерінде керек болады, өз

деңгейіне қол жеткізуге мүмкіндік береді; ✓ оқушылар қабылдап,сараптап,жинақтап,бағалап үйренеді;

✓ зерттеу жұмыстарын жүргізу, тәжірибе жасау, АҚТ –ны қолдану, ✓ коммуникативті қарым-қатынасқа түсу, жеке, жұппен, топта жұмыс жасай

білу дағдылары қалыптасады.

Сонымен бірге білім беру мазмұнын жаңарту бағдарламасы «Мәңгілік ел» құндылықтарына негізделген. Ертеңінен үміт күткен


84

Мәңгілік еліміздің ұрпағы білімді, білікті болу үшін нақты жоспар, нақты қадам керек. Былайша айтқанда, қазақстандық патриотизм, азаматтық

жауапкершілік, еңбек, шығармашылық талпыну керек. Жаңартылған бағдарламаның жұмыс жүйесі жаңа мазмұндағы оқу

бағдарламасы, оқу жоспары, критериалды бағалау басшылығы, үлестірме

материалдарға негізделеді. Әр мұғалім тиімді оқу мен оқыту тәсілдерімен таныса отырып, өзінің педагогикалық қызметіне белсенді оқу қағидаттарын енгізеді. Оқу

мен оқытудағы әр іс-әрекет мақсатқа жетуге бағытталатынын түсінді. Егер ұстаз тәжірибесінде үйреніп жатқан белсенді әдіс-тәсілдерді тиімді қолдана білсе,

оқушылардың сын тұрғысынан ойлау қабілеттері дамып, білімнің қажеттілігін

түсінеді. Яғни, «Не үшін?», «Қалай?», «Неліктен?» деген сұрақтарға жауап іздей бастайды.

Жаңартылған білім беру бағдарламасы Тілдік қызмет дағдыларын дамытуға (тыңдау, айту, оқу, жазу) баса назар аударылып отыр. Оқу кезеңінен жазба тілге

дейінгі оқытудың бірізділігін жүзеге асыруды көздейді. Жаңартылған білім беру бағдарламасындағы қарым-қатынас құрудың маңызын түсіну және сабаққа арналған

тілдік мақсаттарды белгілеу көзделген.

Жаңартылған білім беру бағдарламасының ерекшелігі спиральді қағидатпен берілуі. [1]

Бағалау жүйесі де түбегейлі өзгеріске ұшырап, критериялық бағалау жүйесіне өтеді. Критериалды бағалау кезінде оқушылардың үлгерімі алдын ала

белгіленген критерийлердің нақты жиынтығы мен өлшенеді. Оқушылардың пән

бойынша үлгерімі екі тәсіл мен бағаланады: қалыптастырушы бағалау және жиынтық бағалау. Бұл бағалау жүйесінің артықшылығы, баланың ойлау қабілетін

дамытып, ғылым мен айналысуына ықыласын туғызады.Қалыптастырушы бағалау күнделікті оқыту мен оқу үдерісінің ажырамас бөлігі болып табылады және тоқсан

бойы жүйелі түрде өткізіледі. Қалыптастырушы бағалау үздіксіз жүргізіле отырып, оқушылар мен мұғалім арасындағы кері байланысты қамтамасыз етеді және балл не

баға қоймастан оқу үдерісін түзетіп отыруға мүмкіндік береді. Жиынтық бағалау оқу

бағдарламасынның бөлімдерін (ортақ тақырыптарын және белгілі бір оқу кезеңін (тоқсан, оқу жылы, орта білім деңгейі) аяқтаған оқушының үлгерімі туралы ақпарат

алу мақсатында балл және баға қою арқылы өткізіледі. Қалыптастырушы бағалау және жиынтық бағалау барлық пәндер бойынша қолданылады. Оқушылардың оқу

жетістіктерін нақты айқындалған, бірге даярланған, оқу үдерісінің барлық

қатысушыларына алдын ала белгілі, бастауыш білім берудің мақсаттары мен мазмұнына сай критерийлермен салыстыруға негізделген бағалау үдерісі

жинақталған.[2] Критериалды бағалау оқыту, тәлім-тәрбие беру және бағалаудың өзара

байланысына негізделген. Бұл бағалау жүйесінің оқушы үшін ерекше екендігі

тәжірибе барысында байқалады: ✓ Қалыптастырушы бағалау шынайылыққа бағытталады;

✓ Оқушының өзбетімен жұмыс жасап, тұжырым жасауына ықпал етеді; ✓ Мұғалім үшін қай оқушының қандай деңгейде екендігін байқауға

мүмкіндік береді; ✓ Оқушының өзара бір-бірін бағалауын қалыптастырады;

✓ Ата-ана өз баласының қай оқу мақсатынан төмендігіне көз жеткізіп , сол

бойынша жұмыс жасауға мүмкіндік жасап отыр;


85

✓ Әр мұғалім қалыптастырушы бағалау тапсырмаларын жасау арқылы өздерінің кәсіби бағытта дамуына қол жеткізетіндігі.

✓ Ұстаз үшін ең маңызды мақсат-әр сабағын түсінікті, тартымды, тиімді өткізу.Оны жүзеге асырудың бір жолы – оқушыларға білім беру, тәрбиелеу

барысында кеңінен қолданылып келген, оқушылардың білім сапасын көтеруге

жағдай жасайтын, сабақты тиімді ұйымдастыруға, сабақ уақытын ұтымды пайдалануға, оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытуға көп көмегін тигізеді. Жаңа

сабақты өтпес бұрын тақырыбын проблемалық ой тудыра отырып хабарлап, оқушы жаңа сабаққа ерте еніп, ұмтылып жауап іздейді, талпынады, қызығушылығы

артады.Үнемі сұрақ қою жүйесімен жұмыс жасау білімді меңгерту барысында оқушы

деңгейін шығармашылық сатыға көтереді. Бұл - сабаққа жан бітіріп, шығармашылық серпіліс тудырады. [3]

Ата-ана үшін де бұл бағдарлама бір жағынан алаңдаушылық тудырса, екінші жағынан қызығушылық та тудырып отыр. Ата-аналар мәжілістерінде әр оқушының

қалыптастырушы бағалау нәтижесін есеп беру бетшесі арқылы таныстырудың өзі ата-ана мен мұғалімдердің арасында ынтымақтаса жұмыс жасауға ықпал ететіндігін

көрсетуде. Кері байланыс бетшесінде алған мәліметтерін, жазған ұсыныстарына

қарай отырып, ата-ананың бағдарлама мақсатын түсінгендігін байқауға болады. Бағдарламаның тағы бір тиімді жағы балалар үшін ата-анасының, отбасының

тәрбиесі аса маңызды. Бес күндік оқу жүйесі балалардың сенбі, жексенбі күнгі демалыс уақытында ата-анасымен бірге болуына көп мүмкіндік береді. Сондай-ақ,

балалардың шығармашылық қабілетін арттыруға, қосымша білім алуына, әсіресе,

спортпен, өнермен айналысуына көбірек уақыт беріледі. [4] Әр мұғалім әзірленіп жатқан жаңа мазмұнды бағдарламаны игеруі маңызды.

Бұл бағдарлама мұғалімнің шеберлігін шыңдайтын, жас ұрпақтың білімі нәтижелі болуға жұмыс атқаруға белсенді түрде атсалысуға жетелейді.

Әдебиеттер тізімі

1 Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңы (баптары бойынша

түсіндірмелерімен) және оны жүзеге асыру жөніндегі негізгі құжаттар.//Егемен Қазақстан газеті. 1 тарау.1бап.24 тармақ. 15 тамыз.2007ж.

2 Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. - http://www.edu.gov.kz

3 ҚР Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары.

Жалпы бастауыш білім. –2012. -136 б. 4 Педагогика: оқулық /Абай атындағы Ұлттық Педагогикалық

Университетінің педагогика кафедрасының авторлар ұдымы. – Алматы: Print – S, 2003. – 304 б.

Аннотация В статье рассмотрены изменения, внесенные в структуру и содержание

образовательного процесса в рамках обновления содержания среднего образования, система работы обновленной программы, учебный план, руководство

критериального оценивания. Ключевые слова: обновленное содержание образования,

коммуникативное взаимоотношение, индивидуальная, групповая работа, работа в

группе, критериальное оценивание, функциональная грамотность.


86

Abstract The changes brought in a structure and maintenance of educational process

within the framework of updating of maintenance of secondary education, system of work of the renewed program, curriculum, guidance of criterion evaluation, are

considered in the article.

Key words: updated content of education, communicative communication, individual work, group work, group work, evaluation on the basis of criteria, functional

literacy.

ҒТАМР 14.07.09

Н.Т.Иманғалиева, Б.С.Аюпова


[email protected]

БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ЖАҢА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ

Аңдатпа Мақалада білім беру жүйесіндегі технологиялардың шеберлігіне қойылатын

талаптар және пайдалану қағидалары туралы айтылған.Технология кезеңдері, инновациялық жүйе, бастауыш білім беру саласы жаңа ғылыми, тәжірибелік білімді

зерттеу және оларды меңгеру мен іске асыруды инновациялық тұрғыдан

қарастыруға болатындығы. Негізгі сөздер: инновация, жаңашылдық, технология, педагогика.

«Инновация» термині ғылымға ХІХ ғасырда енді. ХХ ғасырдың екінщі

жартысында инновация әлеуметтік өзгерістердің жалпы үрдістерінің сатысы ретінде

қаралып, оның негізігі элементтері атап көрсетілді: «жаңашылдық», «жаңашыл», «бағалаушылар». Үрдістің сындарлы, өзгермелі мерзімін қандай да бір жаңа

енгізілмелерге сәйкес «бағалаушылардың» іс-әрекетіндегі өзгерістер айқындайды. Жаңашылдық – нағыз құрал, ал инновация осы құралды меңгеру үрдісі.

Сауатты түрде таңдап алынған жаңашылдық барынша мүмкін дәрежеде жаңа енгізілімнің табысқа жетуіне кепілдеме беруі тиіс. Инновациялық үрдіс деп

жаңалықты жасау, меңгеру, пайдалану және тарату бойынша жүргізілетін кешенді

іс-әрекетті айтады. Бүгінгі жағдайда жаңа ғылыми, тәжірибелік білімді жасау және оларды меңгеру мен іске асыруды инновациялық тұрғыдан қарастыруға болады. [3]

Жаңа педагогикалық технологиялардың жіктелуі

Оқушы іс-әрекетін белсендіруге негізделген

педагогикалық технология

Оқыту үрдісін тиімді ұйымдастыру және басқаруға негізделген педагогикалық технология

Оқу материалын дидактикалық-әдістемелік жетілдіруге негізделген педагогикалық технология

– Тірек белгілері мен тірек конспектілері негізінде

-Бағдарламалап оқыту; -Саралап оқыту

-Дидактикалық бірліктерді ірілендіру (П.Э.Эрдниев);


87

оқыту технологиясы – (В.Ф.Шаталов); – Ойын технологиясы; – Проблемалық оқыту технологиясы; Жаңа ақпарат-коммуникативтік технологиясы; – Тренингтік технология; – Интеграциялау технологиясы; – Өздігінен даму технологиясы – (М.Монтессори); – Дамыта оқыту технологиясы – (Л.С. Выготский),

Л.В.Зенков, Д.Давыдов).

технологиясы (В.В.Фирсов, Н.П.Гузик); -Жекеше оқыту технологиясы (А.С.Границкая,В.Д.Шадриков) -Оза отырып оқыту технологиясы(С.Н.Лысенкова); -Топтық және ұжымдық оқыту технологиясы (И.Д.Первин, В.К.Дьяченко); -Компьютерлік оқыту технологиясы; -Модульдік оқыту технологиясы;

-Мультимедиялық технология; -Жобалау технологиясы.

-«Мәдени диалог» технологиясы; -Ойлау іс-әрекетін кезеңімен қалыптастыру теориясын жүзеге асыратын технологиясы (М.Б. Волович); -Сатылай кешенді талдау технологиясы (Н.А.Оразахынова); -Бейнетехнология.

Жаңа педагогикалық технологияны қолдана отырып, оқытуда төмендегідей

басты ұстанымдарды ескеру қажет.

Жаңа педагогикалық технологияны пайдалану арқылы оқу материалдарын оқытуды бір жүйелікпен үздіксіз жүргізу.Оқу-тәрбие үрдісінде оқытуда пәнаралық

байланыстардың болуы. Оқытуда туындаған экологиялық, экономикалық, әлеуметтік проблемаларды т.б анықтап, оны түсіндіруде өзара байланыстылығын ашу. [4]

Оқу-тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияларды қолданудың өзіндік ерекшеліктері бар. Инновациялық білім берудің нәтижесінде оқыту мен

тәрбиелеудің соңы әдіс-тәсілдерін инновациялық-педагогикалық технологияны

меңгерген, психологиялық-педагогикалық диогностиканы қабылдай алатын және нақты тәжірибелік іс-әрекет үстінде өзіндік даңғыл жол салуға икемді, шығармашыл

педагог, зерттеуші жағаша мұғалім болып шығады. Бастауыш білім – үздіксіз білім берудің баспалдағы. Мұғалімнің негізгі

ұстанған мақсаты - білімнің жаңа үлгісін жасап, белгілі бір көлемдегі білім мен білік

дағдыларын меңгерту, оқу мен тәрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі жаңа әдіс - тәсілдерін іздестіру, жаңа технологияларды сабаққа тиімді пайдалана білуі, бір

сөзбен айтқанда - оқу үрдісін дамыту. Бұған Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында айтылған «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған

елдің тығырыққа тірелетіні анық» деген пікірі нақты дәлел. Бүгінгі таңда алдымызға

қойып отырған басты мақсат – оқушыларға тек білім, білік дағдыларын меңгерту ғана емес, өзін - өзі дамытуға ұмтылатын, ақылды, алғыр, ой - өрісі кең, ақпарат

көздерін өз бетімен қолдана алатын, талантты жастарды тәрбиелей отыра, еліміздің мүддесіне қызмет етуге бағыт-бағдар беру. Үнемі дамып, өзгеріп отыратын баланың

ішкі болмысы мен табиғатын қалыптастыруда мұғалімнің ықпалы ерекше. [1] Маңыздылығы:

• Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық

технологияларды қолдану арқылы оқушылардың қызығушылығын арттыру, олардың

бойына жалпы азаматтық құндылықтарды үйлестіре дарыту заңдылығының қазіргі жаңа-өркениетті қоғамға өту кезеңінде айрықша мәнге ие болып отырғандығы;


88

• өскелең ұрпақты жеке тұлға ретінде қалыптастыру үшін олардың бойына

ұлттық адамгершілік құндылықтарды дарыту құралы - бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияларды қолдану арқылы

оқушылардың қызығушылығын арттыруға үнемі жағдай тудырып отырудың тиімділігі;

• Н.Нұрахметов «Инновация» білімінің мазмұнында, әдістемеде,

технологияда, оқу-тәрбие жұмыстарының түрлерінде, тәсілдерінде, оқу-тәрбие

жұмысын ұйымдастыруда, мектеп жүйесін басқаруда көрініс табады» дейді де, автор өзінің жіктемесінде инновацияны, қайта жаңарту кеңістігін бірнеше түрге бөледі:

Жаңа технологияны жүзеге асыру, тиімділігіне қарай пайдалану үшін, әр мұғалім өзінің алдында отырған оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып,

педагогикалық мақсат - мүддесіне байланысты, өзінің шеберлігіне байланысты

таңдап алады. Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалім белсенділігі, шығармашылық ізденісі, өз мамандығына деген сүйіспеншілігі, алдындағы

шәкірттерін бағалауы ерекше орын алады. Біздің зерттеуіміз көрсеткендей-ақ, инновациялық үрдіс ғылыми

жаңалықтарды, идеяларды әлеуметтік, соның ішінде білім берудегі жаңашылдыққа алып келетін барлық әдіс-тәсілдердің жиынтығы болып табылады. Сондықтан да,

ғылыми идеяларды жаңалыққа айналдыратын және осы үрдісті басқару жүйесін

қалыптастыратын іс-әрекетті инновациялық іс-әрекет деп атаймыз. Білім берудің негізгі бөлігі - оқушының өз бетінше жұмыс жүргізе алуында болып

отыр. Бірақ мұның өзі оқу үрдісінің ұйымдастырылуы мен оқыту әдістемесінің жетістіктерімен сабақтас болмақ. [2]

Қорыта айтқанда, бастауыш сыныптарда инновациялық технологияларды

пайдалану-бүгінгі күн талабы. Оқытудың жаңа технологиялары шәкірттердің білімді саналы түрде ұғынуына, ойлау және сөйлеу қабілеттерін дамытуға оң ықпал етеді.

Ал мұның өзі шәкірттердің білімді саналы түрде меңгеруіне, шығармашылықпен жұмыс істеуіне, ақыл- ойын дамытуға мүмкіндік беретін әдіс-тәсілдер мен жұмыс

түрлерін іздестіруді қажет етеді.

Сауат ашу сабағы

Күні:22.01.2018

Сынып: 1 «А»

Мұғалімдер:Аюпова Б

Қатысқандар саны: 21

Қатыспағандар саны:

Сабақтың тақырыбы Табиғатқа саяхат. Ж дыбысы мен әрпі.

Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаттары

(оқу бағдарламасына сілтеме)

1.1.9.1 Сөздегі дыбыс түрлерін (дауысты,

дауыссыз, жуанжәнежіңішкедауыстылар)

ажырату және дұрыс дыбыстау

1.2.4.1 Мұғалімнің көмегімен қарама-қарсы

мағыналы,мәндес, көп мағыналы сөздердің

мағыналарын ажырату

Сабақтың мақсаттары Барлығы: Жаңа білімді меңгереді.


89

Көбі: Тақырыпты түсініп, тыңдап, жетекші

сұрақтар арқылы талқылайды.

Кейбірі: Алған білімді өмірде қолдана алады.

Жетістік критерийлері Айтылған сөздер мен сөйлемдердің көпшілігін

дұрыс қайталай алады.

Нақты сөйлеу арқылы, мәселені түсінгенін

көрсете алады.

Құндылықтарды дарыту Оқушыларды бір-біріне деген құрмет көрсетуіне

тәрбиелеу.

Пәнаралық байланыс Математика, дүниетану пәндері

АКТ қолдану дағдылары Аудиожазба , таныстырылым.

Тілдік құзыреттілік Жалау-флаг

Сабақ барысы

Сабақтың жоспарланған

кезеңдері

Сабақтағы жоспарланған іс-әрекет Ресурстар

Сабақтың басы

Ынтымақтас

тық атмосферасын

қалыптастыру

5 минут

— Балалар, біздің бүгінгі сауат ашу сабағымыз ерекше

өтеді. 4 топ болып берілген тапсырмаларды

орындайсыңдар. Әр дұрыс жауаптарыңа жұлдызша

беріліп отырады..

Бұл сабағымыздың ережесі бар, сол ережелерді есімізге ұстап орындауымыз қажет. Ережелер :

1.Тыныштық сақтаймыз.

2. Сұрақтарға дұрыс жауап береміз

3. Бір-бірімізді тыңдаймыз.

4. Өз ойымыздын ашық айтамыз.

5. Жауап толық болмаған жағдайда топ

мүшелері толықтырады

1.«Сұрақты қағып ал» әдісі арқылы допты лақтыру

әдісі арқылы өткен сабағымызды еске түсіріп қайталап

алайық. Мен сендерге допты лақтырып сұрақ қоямын

сендер сұраққа жауап беріп отырасыңдар. Олай болса

Шаттық

шебері


90

5мин

ойынымызды бастайық.

- Дыбыс дегеніміз не? - Дыбыстар нешеге бөлінеді ? - Қандай болып бөлінеді ? - Дауысты дыбыстар қалай айтылады? - Дауыссыз дыбыстар қалай айтылады? - Әріп дегеніміз не?

-Дауысты дыбыстарды қандай текшемен белгілейміз?

-дауыссыз дыбыстарды қандай текшемен белгілейміз?

Өткен сабаққа шолу.

- Өткен сабақта біз қандай дыбыс, қандай әріппен

таныс болдық?

- Ә дыбысы қандай дыбыс?

жаңғақ

Сабақтың ортасы

Білу

5 минут

Қызығушылықты ояту . Суреттерді құрастыру

Оқушылар алдарыңыздағы суреттерге назар аударыңыздаршы.Қандай әріпке ұқсайды?Сол суреттерді құрасытырып көрейік -Дұрыс айтсыздар Ж дыбысына ұқсайды Жаңа сабақтың мақсаты Ж дыбысы туралы түсінік беру қорытынды шығару Дескрипторы

Текше

Қима қағаздар


91

Түсіну

10 минут

Ж дыбыс туралы өздері қорытынды шыға алады

- Балалар, қоңыз қандай дыбыс шығарады? Бірге

айтамыз. - Ж - ж - ж -

1. Ж дыбысын дыбыстату. Ж - дауыссыз дыбыс. Оны көк текшемен белгілейміз.

Тәж Морж Көжек жолбарыс Тұжырым:Ж дыбысы сөздің басында ортасында кейде сөздің соңында кездеседі Уәж лаж мұқтаж осы сөздерде ж дыбысы сөздің соңында кездеседі оқулықпен жұмыс Жаға жасыл жылтыр Жаса жайлау жауын Жалау жақсы жарыс Жасау жаман Жарас Дескриптор -Сөздерді буындап қатесіз оқи алады -Жиі кездесетін сөздерді тұтас қатесіз оқиды Жазылым. Дәптермен жұмыс. — Ж әрпінің баспа түрімен таныстыру. — Ж әрпінің элементтерін жазып көрсету. — Ж әрпін ауада жазу. — үлгі бойынша ж дыбысының кіші және бас әрпін бастырып жазу.

ҚБ1.1.9.1 Сөздегідыбыс түрлерін (дауысты, дауыссыз,

жуанжәнежіңішкедауыстылар) ажырату және

дұрысдыбыстау

Жұптық жұмыс

Атауы дауысты дыбыстан басталатын суреттерді тауып,

боя. Бос торкөзге сөздің алғашқыәрпін жаз

Слайд

Тақта

Буындарды

орналастыра-

тын кесте,

кеспе әріптер

Оқулық

Жазу дәптері


92

Қолдану

5 минут

Топтық жұмыс

Талқылау

5 минут

Сергіту 2 мин

Ол қандай дауысты дыбыс?

Дескриптор

- атауы дауысты дыбыстан басталатын суреттерді

анықтайды;

- суреттің тұсына сәйкес әріпті жазады;

- дауысты дыбыстарды түріне ажыратады.

Сергіту сәті Айгөлек https://www.youtube.com/watch?v=pMvxkWVgMMw Топтық тапсырма ҚБ 1.2.4.1 Мұғалімнің көмегімен қарама-қарсы мағыналы, мәндес, көп мағыналы сөздердің мағыналарын ажырату І топ ІІ топ Жылдам-жай жоғары-төмен Жарық-қараңғы жуан-жіңішке ІІІ топ IV топ Жақсы-жаман жоқ-бар Жуас-пысық жұқа-қалың Дескриптор -Берілген сөздерге қарсы мағыналы сөздер тауып жазады Мақсатқа қол жеткіздік пе? Қалай қол жеткіздік деп ойлайсыздар? (топтық жұмыс арқылы)

А 3 қағазы,

маркер

видио

Жинақтау

1 минут

Балалар бүгін қандай дыбыспен таныстыңдар?

Ол қандай дыбыс екен?

жұлдызшалар


93

Ол сөздің қай жерлерінде кездеседі?

Бүгінгі сабақтың мақсатына жетік деп ойлайсыздарма?

Ендеше алдарыңыздағы жұлдызшаларды санайық .Кім

көп жұлдыз жинады екен?

Рефлексия

2 минут

Балалар, бүгінгі сабақты түсінген болсаңдар

стикерлеріңді бағдаршамның жасыл көзіне ал егер

кейбір түсініксіз жерлері болса сары көзіне ал егер

мүлдем ештеңе үйренбеген болсаңыздар қызыл көзіне

жапсырыңыздыр.

Бағдаршамның

суреті,стикер

Дифференциация –

оқушыларға көбірек

қолдау көрсетуді қалай

жоспарлайсыз? Қабілеті

жоғары оқушыларға

қандай тапсырмалар

қоюды жоспарлап

отырсыз?

Бағалау – оқушылардың материалды меңгеру деңгейін

тексеру жоспарыңыз?

Пәнаралық

байланыс

Денсаулық

және

қауіпсіздік

техникасының

сақталуы

АКТ

Құндылықтарм

ен байланыс

(тәрбие)

Қолдау көрсету.

Қабілеті жоғары

оқушылар айтылған

сөздер мен

сөйлемдердің көпшілігін

дұрыс қайталай алады.

Оқушылар өздері жасаған бет-бейнелеріне қарап бір-

біріне көңіл- күйлерін айтады. (қуанышты, көңілді,

көңілсіз, ашулы)

Өнер, ана тілі

сабағы

Оқушыларды

бір-біріне

деген құрмет

көрсетуіне

тәрбиелеу.

Әдeбиeттep тiзiмi:

1 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. – Астана, 2004. -134. 2 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасы білім және ғылым

қызметкерлерінің ІІІ съезінде сөйлеген сөзі / Егемен Қазақстан, 13 қазан 2004. 3 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау

қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы / Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың

Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 1 наурыз 2006.

4 Корнетов Г.Б. Педагогические парадигмы базовых моделей образования: Учебное пособие для студентов педагогичсеких специальностей и слушателей

системы повышения квалификации работников образования. – М., 2004. 5 Нұрахметов Н. Жаңаша оқыту талаптары // Қазақстан мектебі. -1997. -

№1. -13-18 беттер.


94

6 Қабдықайырұлы Қ., Монахов В.М., Оразбекова Л.Н. Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясы. –Алматы: РБК, 1999. -149 б.

7 Педагогика: оқулық /Абай атындағы Ұлттық Педагогикалық Университетінің педагогика кафедрасының авторлар ұдымы. – Алматы: Print – S,

2003. – 304 б.

8 Бұзаубақова К.Ж. Инновациялық педагогикалық негіздері. – Алматы: Білім, 2009. – 424 б.

9 Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. –М.: Педагогика, 1989. -192 с.

10 Шаталов В.Ф. Педагогическая проза. –М.: Педагогика.-198с.-540 б.

Аннотация В этой статье рассказано о требованиях, предъявляемых к мастерству

технологии в системе образования и о положениях использования. Периоды технологии, инновационная система, исследование практической деятельности,

новые науки в отраслях начального образования, что можно управлять и рассматривать с инновационной точки зрения.

Ключевые слова: инновация, новизна, технология, педагогика.

Abstract

The article outlines the requirements for the skills of the technology in the education system and the principles of use. Technological stages, innovation systems,

primary education, the creation of new scientific, practical knowledge and the innovative

approach to their learning and implementation. Key words: innovation, innovation, technology, pedagogy.


95

МРНТИ 14.07.07

А.У.Муханбетжанова, А.Т.Сейткалиева, Н.В.Векессер Атырауский государственный университет им.Х.Досмухамедова

Атырау, Республика Казахстан

[email protected]

СОЦИАЛИЗАЦИЯ ДОШКОЛЬНИКОВ В УСЛОВИЯХ

ДЕТСКОГО САДА

Аннотация

Социализация – это процесс, который сопровождает человека всю жизнь и начинается практически с рождения. В этой статье рассказано о процессе

социализации ребёнка, о том, чему ребёнок учится в его ходе, а также о проблемах, которые нередко возникают во время взаимодействия со сверстниками, и о том как

педагоги могут помочь ребёнку преодолеть эти проблемы.

Ключевые слова: социализация детей, коммуникативная компетентность, социокультурная среда, активизация, детская индивидуальность.

В последнее время проблема социального развития ребенка очевидна.

Проблемы личностного развития волнуют не только педагогов, но и родителей,

которые обеспокоенны тем, что нужно сделать, чтобы ребенок, входящий в этот мир, стал уверенным, счастливым, добрым и успешным. Сложный процесс

формирования личности нельзя предоставлять воле случая. Надо помочь ребенку адаптироваться в мире людей, усвоить нормы нравственного поведения; научить,

не только отстаивать свою точку зрения, но и принимать чужую; учитывать желания, вкусы, чувства других людей; достойно выходить из конфликтных

ситуаций; обрести уверенность в себе, адекватно оценивать собственные

возможности. Современная стратегия социально-личностного развития дошкольников

ориентирует дошкольное учреждение и семью на формирование духовно- нравственных и социальных ценностей и принятых в обществе правил и норм

поведения в интересах самого себя, семьи, общества, на формирование

позитивного отношения к окружающим людям, что в конечном итоге приведет к правильному становлению личности дошкольника. Образовательный стандарт

нового поколения ставит перед педагогами новую цель - создание условий для всемерной поддержки самораскрытия детей, их позитивной социализации. [1]

В новых социальных условиях, с изменением социального статуса

дошкольного детства, успешная социализация зависит от взрослых, в стенах детского сада, где дети получают первый опыт широкого эмоционального и

практического взаимодействия со взрослыми и сверстниками, способствующий раскрытию детской индивидуальности, развитию социальных, интеллектуальных,

физических качеств, инициативности, самостоятельности, успешной подготовке к обучению к школе, а в дальнейшем и ко взрослой жизни.

От личностно - развивающего и гуманистического сотрудничества педагогов

и родителей будет зависеть, какими вырастут наши дети, как они смогут социализироваться в современном обществе, и как сложится их дальнейшая жизнь


96

и предстоит переосмыслить задачи социального развития, направленных на: - развитие положительного отношения ребёнка к себе, другим людям,

окружающему миру, коммуникативной и социальной компетентности детей; - создание условий для формирования у ребёнка положительного

самоощущения – уверенности в своих возможностях, в том, что он хороший, что его

любят; - формирование у ребёнка чувства собственного достоинства, осознания

своих прав и свобод (право иметь собственное мнение, выбирать друзей, игрушки, виды деятельности, иметь личные вещи, по собственному усмотрению использовать

личное время);

- воспитание положительного отношения ребёнка к окружающим людям – уважения и терпимости к детям и взрослым независимо от социального

происхождения, расовой и национальной принадлежности, языка, вероисповедания, пола, возраста, личностного и поведенческого своеобразия, уважения к чувству

собственного достоинства других людей, их мнениям, желаниям, взглядам; - приобщение детей к ценностям сотрудничества с другими людьми:

оказание помощи при осознании необходимости людей друг в друге, планировании

совместной работы, соподчинении и контроле своих желаний, согласовании с партнёрами по деятельности мнений и действий; - развитие у детей чувства

ответственности за другого человека, общее дело, данное слово; - создание коммуникативной компетентности ребёнка – распознавание

эмоциональных переживаний и состояний окружающих, выражение собственных

переживаний; - формирование у детей социальных навыков: освоение различных способов

разрешения конфликтных ситуаций, умений договариваться, соблюдать очерёдность, устанавливать новые контакты.[2]

Социальную ситуацию развития можно нивелировать за счет создания образовательной среды и участия родителей в образовательной деятельности, в

том числе посредством создания образовательных проектов на основе выявления

потребностей и поддержки образовательной инициативы. Дошкольники, в казалось бы, самый беззаботный период детства, проходят,

по мнению ученых, один из сложнейших путей в своем развитии. Окружающий мир стремительно входит в жизнь ребенка, наполняя ее все новыми и новыми знаниями

и открытиями. Это особенно важный период, так как именно в этом возрасте

начинается социализация детей в обществе. Они учатся взаимодействовать с окружающим их миром, контролировать свои действия и эмоции, развивается их

практическое мышление. Дошкольники начинают отождествлять свое «Я» и отдельное «Общество», где-то к шести годам эта позиция окончательно

закрепляется в их сознании.

Первое знакомство с социальной жизнью, ее закономерностями и причинно-следственными связями происходит в образовательной среде детского сада, где все

окружающие детей люди играют каждый свои роли. Это и родители, и педагоги-воспитатели и сами дети - сверстники дошкольника. В детском саду, помимо

общественного окружения, расширяется и предметный мир ребенка, за пределами дома он видит множество новых, созданных человеком вещей, узнает об их

свойствах и применении. Кроме того, в дошкольном образовательном учреждении,

помимо впитывания всего нового, у ребенка появляется возможность раскрыть и проявить свою индивидуальность. Специальные же методы обучения детей -


97

психолого-педагогические приемы - направленно активизируют его социальное познание.[3]

Для активизации социального познания дошкольник должен пройти и пережить особо важные ступени социализации. В этом ему помогают взрослые и

воспитатели в детском саду, которые в игровой форме, используя специальные

методы и приемы, обучают детей. 1. Ребенку нужно понять и освоить так называемые социальные дистанции и

пространство. Чтобы поведение дошкольника было корректно, воспитатели играют с детьми в игры, цель которых – обучить чувству социальной дистанции при

общении с другими людьми, продемонстрировать виды эмоциональных

взаимоотношений. 2. Понятие события, того, что когда-то произошло. Педагоги намеренно

создают в детском коллективе события и учат детей выделить главное из заданной ситуации, выразить свое отношение, дать свою эмоциональную оценку

происходящему, что в совокупности дает стимул для формирования эмоционального и волевого развития дошкольников.

3. Большое влияние на детей дошкольного возраста оказывают значимые

для них взрослые. Обычно это родители, ближайшие родственники, друзья семьи или воспитатели, все те, с кем ребенок хорошо знаком и кому он доверяет. Выбрав

для себя значимого взрослого, ребенок тянется к нему, ищет общения, разделяя с ним свои мысли, мнения и рассуждения.

4.Очень важны для детей ролевые игры, в которых они играют социальные

роли взрослых, так они расширяют уже знакомые им социальные рамки, давая возможность примерить бытовые или профессиональные роли, развивать

воображение, модулируя будущее. 5. Экскурсия во взрослую жизнь, в школу, является традиционным

мероприятием. Детям дается возможность побыть в школьной среде, увидеть учителей и школьников, классы, столовую, спортивный зал. Такая экскурсия

подготовит дошкольника к его новому социальному статусу и дальнейшей

социализации в школе, к успешному входу в новый для него коллектив. Практика показывает, что дети школьного возраста, пройдя этап первой

социализации в детском саду, уже заметно отличаются в своем поведении от дошкольников. Они становятся активными участниками жизни общества; участвуют

в жизни коллектива, занимаются в группах, откликаются на просьбы или

предлагают свою помощь сами, дают и слушают советы, интересуются жизнью взрослых из своего окружения. Все это следствия постепенной и грамотной

активизации социального познания с помощью взрослых: познания себя, окружающего мира и взаимодействие с ним.[4]

Обобщая вышеизложенное, можно констатировать, что социализация детей

сегодня - это процесс, направленный на вхождение ребёнка в социокультурную среду современного общества, которое требует инициативных молодых людей,

способных найти своё место в жизни, восстановить духовную культуру и традиции, нравственно стойких, социально адаптированных, способных к саморазвитию и

постоянному самосовершенствованию. В связи с этим проблема социально-личностного развития - развитие

ребёнка во взаимодействии с окружающим его миром - становится не просто

актуальной на данном современном этапе, но и одной из самых важных.


98

Cписок литературы: 1. Голованова Р.Ф. Социализация и воспитание ребенка: Учебное пособие

для студентов высших учебных заведений, 2004г. 2. Сертакова Н. М. «Игра как средство социальной адаптации

дошкольников». 2009г.

3. Солодянкина О.В. «Социальное развитие ребенка дошкольного возраста». 2006г.

4. Взаимодействие дошкольного учреждения с социумом: пособие для практических работников ДОУ. – М.: АРКТИ, 2003

Андатпа Әлеуметтендіру – адам баласы дүниеге келгеннен басталатын және бүкіл

өмірі бойына жетелейтін үрдіс. Бұл мақалада баланы әлеуметтендіру үрдісі жөнінде, баланың нені үйренетіні, сонымен қатар, қатарластарымен өзара әрекеттесу кезінде

туындайтын мәселелер туралы және педагогтардың бұл мәселелерді шешуде балаға қандай көмек көрсететіні туралы баяндалған.

Негізгі сөздер: баланы әлеуметтендіру, коммуникативтік құзыреттілік,

әлеуметтік-мәдени орта, белсендіру, балалардың жекелігі.

Abstract Socialization is a process that accompanies a person all his life and begins almost

from birth. This article tells about the process of socialization of the child, about what the

child is learning in his course, as well as about the problems that often arise during interaction with peers, and about how teachers can help a child overcome these

problems. Key words: socialization of children, communicative competence, socioeconomic

crisis, activism, child personality.


99

ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ

ЭКОНОМИКА И ПРАВО

МРНТИ 06.71.17

А.Мусаева, Э.Аманжолова


[email protected]

КОНТРАКТНАЯ СИСТЕМА В СФЕРЕ ЗАКУПОК: ОСОБЕННОСТИ ОРГАНИЗАЦИИ НА ПРИМЕРЕ КОМПАНИИ АТЫРАУСКОЙ ОБЛАСТИ

В связи с завершением перехода экономики Казахстана рыночным

отношениям динамичное развитие в последнее десятилетие получили процессы

заключения контрактов между фирмами на поставку товаров и услуг. Контракт играет основную роль в современном гражданском обороте. Посредством

контрактов происходит создание, перемещение и распределение материальных и нематериальных благ, выражающиеся в виде выполнения работ, оказания услуг,

передачи вещей, денег, и т.п. Широкое применение контрактов в течение уже

нескольких тысяч лет объясняется и тем, что договорные отношения являются наиболее гибкой правовой формой, которые охватывают различные по сути

общественные отношения. Однако значение процесса заключения контракта не исчерпывается только

реализацией на практике принципа свободы. Существенное значение имеют процесс составления контракта и момент его заключения как для прав

и обязанностей сторон, так и для всего договорного правоотношения в целом. [1]

Поэтому изучение процесса составления, заключения контрактов в сфере закупок, с учетом существенного расширения сферы его применения, повышения значения,

придаваемого моменту составления и заключения действующим законодательством, представляет исключительную актуальность.

Объектом исследования стало ТОО «CTCS Logistics» – логистическая

компания, ведущая свою деятельность в г.Атырау. Предметом исследования выступают контракты, процесс их составления, заключения и ведения

претензионно-исковой работы. Для тщательного анализа построения контрактной системы на предприятии

проведен контрактный аудит (аудит закупок) – оценка контрактной инфраструктуры

и внутренних бизнес-процессов в ТОО «CTCS Logistics». Контрактный аудит представляет собой последовательность процедур и действий, направленную на

подтверждение обоснованности, правильности и законности заключения контракта, проверку его исполнения и оценку его конечных результатов. [2,3] Для

определения уровня контрактной системы нами предлагается использовать таблицу, в которой мы оцениваем уровень системы управления контрактами в

целом, уровень применения техники и технологии, не остаются без внимания и

кадровое обеспечение, также определяется уровень автоматизации, управления



100

затратами, обращается внимание на проекты развития контрактной системы в дальнейшем.

По результатам контрактного аудита построили и заполнили таблицу 1.

Таблица 1 - Уровень развития контрактной системы и критерии их оценки

Тип Критерий оценки Уровень развития логистической системы

Базовый Средний Продвину

тый

Высший

1.Система

управления

контрактами

Описаны и оптимизированы

бизнес-процессы

+

Внедрены регламенты

+

Внедрена система

BSC

+

2.Техника и технология

контрактной системы

Используется

современная

техника

+

Используется

современное оборудование

+

Используются

современные технологии

+

3.Кадры

Имеется

высококвалифи-цированный

персонал

+ +

Проактивная система мотивации

+

Система роста и

кадровое развитие

+

4.Автомати-зация

Полнофункциональ

ная ERP-система

+

(1С:Пред-

приятие)

Специальное

программное обеспечение

+

Система бизнес-

аналитики (BI)

+

Сквозная управленческая

отчетность on-line

+

5.Проекты

развития

Проектный офис,

стратегический

план контрактной

+


101

службы

Инвестиции в управление

контрактами

+

Управление требованиями

контрактов

+

Система управления контрактами на исследуемом предприятии построена на

основе системы менеджмента качества. В общих стандартах менеджмента качества предприятия для операций, связанных с закупками, отведен 7 раздел, в котором

прописаны процедуры: • ПР 7.2-01 Порядок ведения договорной работы [4]

• ПР 7.2-02 Порядок ведения претензионно-исковой работы [5]

По результатам контрактного аудита на предприятии ТОО «CTCS Logistics» были выявлены основные проблемы:

В блоке системы управления контрактами работа системы BSC – сбалансированной системы показателей – находится на начальном этапе, т.е. сбор

информации происходит только с помощью Microsoft Excel и Word. В настоящее время в распоряжении разработчиков BSC имеются следующие программные

продукты: ARIS 7.0, Microsoft Office Business Score

Card Manager 2005, Business Studio 2.0, которые можно использовать предприятию для стратегического планирования.

На этапе подготовки к построению BSC необходимо разработать стратегию, определить перспективы и принять решение, для каких организационных единиц и

уровней нужно разработать сбалансированную систему показателей. Важно всегда

помнить, что BSC – это концепция внедрения существующих стратегий, а не разработки принципиально новых стратегий. Необходимо сначала завершить

разработку стратегии, а потом приступать к созданию сбалансированной системы показателей.

При определении подразделений, для которых будет разрабатываться

Balanced Score Card, нужно учитывать следующее: чем больше подразделений предприятия управляются стратегически с помощью одной BSC, тем лучше можно

каскадировать (декомпозировать, передавать) важные цели с верхнего уровня на нижние.

Рассмотрение различных перспектив при формировании и реализации стратегии является характерной чертой концепции сбалансированной системы

показателей и ее ключевым элементом. Формулирование стратегических целей,

подбор показателей и разработка стратегических мероприятий по нескольким перспективам призваны обеспечить всестороннее рассмотрение деятельности

компании. Что получает предприятие в результате описания стратегии и

последовательной ее реализации при помощи методологии Balanced Score Card?

Первое – и самое важное – концентрация усилий на стратегически важных для компании направлениях. Определена главная цель компании, намечены средства ее

достижения (стратегические цели), произведено каскадирование целей по подразделениям. Вторым результатом, соответственно, является наличие

стратегических целей и у каждого подразделения – то есть всем понятно, что нужно


102

делать. Третий результат – возможность четкого понимания результативности действий. Наличие у каждой цели показателей ее достижения позволяет каждому

участнику процесса понимать свою роль в реализации стратегии компании. И, наконец, четвертый результат – контроль и управляемость процесса реализации

стратегии «сверху вниз». Компания, в руках своих руководителей, становится

эффективным инструментом достижения поставленной цели. Как правило, основная проблема, с которой сталкиваются предприятия,

решившие внедрить у себя данную методологию реализации стратегии, не в том, как автоматизировать создание дерева целей и показателей или построение

стратегической карты, а в том, как в автоматическом режиме постоянно

обеспечивать BSC свежими данными и поддерживать ее в рабочем состоянии. Без этого невозможен оперативный контроль за реализацией стратегии. Например,

можно воспользоваться механизмом сбора значений показателей при помощи рассылок, реализованным в программном продукте Business Studio 2.0). Средством

сбора значений показателей, не содержащихся в информационной системе, служат файлы Microsoft Excel, автоматически рассылаемые исполнителям и импортируемые

затем в систему.

Для каждого физического лица, являющегося ответственным за внесение значений показателей в систему, формируется динамическое письмо с инструкцией

по заполнению отчетной таблицы. Система Business Studio 2.0 находит все показатели для данного физического лица и формирует файл Microsoft Excel,

содержащий таблицу с показателями, за внесение значений которых данное

физическое лицо является ответственным. К письму прикрепляется данный файл, и затем эти письма с файлами рассылаются по электронному адресу (E-mail)

физического лица, хранящегося в справочнике системы. Далее физические лица заполняют файлы фактическими значениями

показателей и помещают их в определенную папку на файл-сервере или присылают администратору системы. Система автоматически считывает файлы из папки и

загружает в свою базу данных.

На этом этап сбора значений показателей заканчивается. Сбалансированная система показателей, как и любой другой инструмент

управления, должна корректироваться по мере развития компании и изменения внешнего окружения. Среда, в которой действует предприятие, как правило, очень

динамична, что приводит к корректировке стратегических целей. А это в свою

очередь требует постоянной актуализации показателей достижения данных целей. Однако в большинстве случаев этого не происходит, что делает сбалансированную

систему показателей деятельности в лучшем случае неработоспособной, а то и просто вредной.

Собранные значения показателей должны быть предоставлены

заинтересованным лицам для анализа. Для этого система содержит набор преднастроенных отчетов, которые при необходимости можно изменить или

дополнить новыми. Плановые и фактические значения отдельных показателей представлены в отчетах BSC в динамике за несколько периодов. Период анализа

пользователь может выбрать в системных настройках Business Studio 2.0. [6] В блоке автоматизации выяснилось, что не используются современные

технологии.

На современном рынке автоматизированных систем предлагается комплекс услуг по разработке системы показателей эффективности деятельности учреждений

https://medsoftlab.wordpress.com/effectivny_contract/


103

различного профиля и внедрению модуля «Автоматизированная система управления эффективным контрактом», которая включает:

• выстраивание системы управления эффективностью и качеством «с

нуля»;

• экспертизу системы менеджмента;

• разработку комплекса индикативных показателей эффективности;

• подготовку соответствующей нормативной базы;

• автоматизацию процесса управления эффективным контрактом. Основными целями внедрения модуля «Автоматизированная система

управления эффективным контрактом» являются:

• снижение трудозатрат на сбор и обработку данных для расчета

показателей эффективности;

• систематизация данных для различных отчетов, в том числе мониторинга исполнения показателей эффективности на информационной панели руководителей

(АРМ главного врача). К возможностям программного модуля «Автоматизированная система

управления эффективным контрактом» можно отнести:

• загрузку в программный модуль утвержденных предприятием показателей эффективности по всем сотрудникам учреждения;

• автоматизированный сбор из существующих в информационных систем

данных для подсчета показателей эффективности;

• автоматический расчет показателей эффективности с учетом собранных

данных;

• выведение заполненных печатных форм в необходимом разрезе данных: по учреждению, отделениям, сотрудникам;

• интеграция с программными модулями «Автоматизированное рабочее

место юриста», «Автоматизированное рабочее место регистратора», «Автоматизированное рабочее место экономиста», «Автоматизированное рабочее

место работника контрактной службы». [7]

Таким образом, можно сделать вывод, что на предприятии «хромает» автоматизация управления контрактами. Вся система управления построена через

программу «1С: Бухгалтерия – Управление производственным предприятием», многие модули которой еще в разработке, что создает определенные трудности,

отсутствует специальное программное обеспечение контрактной системы, соответственно на низком уровне, почти обывательском Система бизнес-аналитики

(BI) и Сквозная управленческая отчетность on-line.

На предприятии «CTCS Logistics» не разработан стратегический план контрактной службы, который должен касаться форм и способов поддержания

существующего уровня структурного подразделения, его развития в условиях постоянно изменяющейся внешней среды. При стратегическом планировании

формулируются только глобальные цели и стратегии, соотносимые с отрезками

времени от 10 до 20 лет. Таким образом, принятие во внимание и исполнение вышеперечисленных

рекомендаций по совершенствованию управления контрактами, приведет к эффективной работе контрактной службы ТОО «CTCS Logistics».

https://medsoftlab.files.wordpress.com/2017/01/prikaz-mz-rf-n421.pdf

https://medsoftlab.wordpress.com/doctor/

https://medsoftlab.wordpress.com/doctor/

https://medsoftlab.wordpress.com/queue/

https://medsoftlab.wordpress.com/economist/


104

Список литературы: 1 Бочкарев А.А. Планирование и моделирование цепи поставок: Учеб.

пособие. – М.: Изд-во «Альфа-Пресс», 2008. – 192 с. 2 Ткаченко Д.П., Кожухов В.Л. Правовые основы контрактного аудита

[Электронный ресурс] // URL: http://xn----7sbbaj7auwnffhk.xn--p1ai/article/2970 (Дата

обращения 28.03.2018) 3 Керимов, А.К. Финансовые фьючерсные контракты: Учебное пособие / А.К.

Керимов; Финуниверситет. - М.: Финуниверситет, 2013 - 80 с. 4 Документы системы менеджмента качества ТОО «CTCS Logistics»: ПР 7.2-

01 Порядок ведения договорной работы

5 Документы системы менеджмента качества ТОО «CTCS Logistics»: ПР 7.2-02 Порядок ведения претензионно-исковой работы

6 И.Лощилина BSC (Сбалансированная система показателей) и Business Studio [Электронный ресурс] // URL: http://www. businessstudio.ru /procedures/

strategic/ bsc strategy formula / (Дата обращения 28.03.2018) 7 Автоматизация ведения эффективного контракта [Электронный ресурс] //

URL: https://medsoftlab.online (Дата обращения 28.03.2018)

Аңдатпа

Бұл мақалада Атырау облысының логистикалық компаниясында жүргізілген келісім-шарт аудитінің нәтижелері сипатталған. Кәсіпорындағы келісім-шарт жүйесін

жетілдіру бойынша аудит нәтижелері туралы ұсыныстар берілді.

Негізгі сөздер: келісім-шарт, сатып алу қызметі, жабдықтаушылар, келісім-шарттар бөлімі, келісім-шарттарды басқару.

Аннотация

This article describes the results of a contract audit conducted in a logistics company in the Atyrau region. Recommendations on the results of the audit for

improving the contract system at the enterprise are suggested.

Key words: contract, procurement, suppliers, contractual service, contract management.

МРНТИ 06.73.65

А.Р.Тажиденова, Т.В.Розметов

Атырауский государственный университет имени Х.Досмухамедова, Атырау, Республика Казахстан

а[email protected], [email protected]

СОСТОЯНИЕ И ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ РЫНКА СТРАХОВЫХ УСЛУГ В КАЗАХСТАНЕ И ЗА РУБЕЖОМ

Аннотация

В данной статье авторы рассматривают основные тенденции развития

страхового рынка и особенности организации страховой деятельности в Республике Казахстан. Описывают практику применения организационно-правовых форм при

http://отрасли-права.рф/article/2970

https://medsoftlab.online/

mailto:а[email protected]



105

создании страховых обществ разных стран. Показывают деятельность страховщиков и страховых посредников в промышленно развитых странах мира, таких как США,

Германия, Великобритания, Италия, Испания, Франция и Швейцария. Ключевые слова: страхование, страховой рынок, суброгация, страховые

полюсы, брокеры, агенты, андеррайтер. -

Современная мировая экономика в значительной мере подвержена рискам,

накопление которых неизбежно влечет существенные экономические потери. Общество вынужденно использовать страхование для решения проблем снижения

экономических последствий от стихийных бедствий, промышленных аварий и

катастроф, обеспечения интересов семей и отдельных граждан при наступлении непредвиденных неблагоприятных событий.

Уникальность механизма страхования состоит в том, что он способен не только выполнять функцию защиты имущественных интересов предприятий и

граждан, но и решать многие макроэкономические задачи государства. Страховая деятельность отличается своеобразием, обусловленным

характером услуг, предлагаемых страховыми организациями. Современные

социально-экономические условия требуют создания целостной страховой системы, обеспечивающей дальнейшее развитие страхового рынка с учетом прогрессивных

тенденций и требований международных стандартов. Страховой сектор призван охватить широкий круг вопросов, решение которых связано со стабильным

развитием страны [1].

В соответствии с Законом РК «О страховой деятельности» страхование представляет собой комплекс отношений по защите законных имущественных

интересов физического или юридического лица при наступлении страхового случая или иного события, определенного договором страхования, посредством страховой

выплаты, осуществляемой страховой организацией за счет своих активов. Страхование - это один из способов обеспечения экономической

безопасности и устойчивого материального благополучия, разумная

предусмотрительность. Поэтому в самом широком значении «страхование» означает защиту своих условий существования от возможных неблагоприятных последствий

чего-либо. В этой связи, возникает необходимость регулирования государством отношений в сфере страхования на законодательной основе. Конституция РК,

Гражданский кодекса РК, иные нормативные правовые акты формируют фундамент

законодательства РК о страховании и страховой деятельности [2]. Наиболее подробно регламентируется страхование и страховую деятельность в РК Законом РК

от 18.12.2000г. № 126 – II «О страховой деятельности». Страховой рынок – это особая социально-экономическая среда,

определенная сфера экономических отношений, где объектом купли-продажи

выступает страховая защита, формируются спрос и предложение на нее. Объективная основа развития страхового рынка-необходимость обеспечения

бесперебойности воспроизводственного процесса путем оказания денежной помощи пострадавшим в случае непредвиденных неблагоприятных обстоятельств.

Страховой рынок можно рассматривать также как форму организации денежных отношений по формированию и распределению страхового фонда для обеспечения

страховой защиты общества, как совокупность страховых организаций

(страховщиков), которые принимают участие в оказании соответствующих услуг [2, c.7].


106

Обязательным условием существования страхового рынка является наличие общественной потребности на страховые услуги и наличие страховщиков,

способных удовлетворить эти потребности. Взаимодействие сторон, заинтересованных в заключении страховых

соглашений и достижении результативности страховых операций, происходит на

страховом рынке. Страховой рынок представляет собой сферу денежных отношений, где объектом купли-продажи является «специфический товар» -

страховая услуга, формируются предложение и спрос на нее. Объективной предпосылкой существования страхового рынка является наличие пользователей

(заказчиков) страховой услуги, имеющих непосредственный страховой интерес, и

исполнителей, способных удовлетворить их потребности. Страховая деятельность – деятельность страховой (перестраховочной)

организации, связанная с заключением и исполнением договоров страхования (перестрахования), осуществляемая на основании лицензии уполномоченного

органа в соответствии с требованиями законодательства Республики Казахстан либо без лицензии в соответствии с законодательным актом Республики Казахстан о

взаимном страховании [3].

В соответствии с Гражданским кодексом РК выделяют формы страхования (табл. 1).

Таблица 1 - Формы страхования

Признак Формы страхования

по степени обязательности добровольное и обязательное

по объекту страхования личное и имущественное

по основаниям осуществления

страховой выплаты

накопительное и не накопительное

Необходимо отметить, что в целях лицензирования страховой деятельности законодательными актами может быть предусмотрена иная классификация [4].

Для организации и осуществления государственного регулирования и лицензирования страховой деятельности страхование подразделяется на отрасли,

классы и виды. Страховая деятельность страховой организации осуществляется по

отрасли «страхование жизни» и отрасли «общее страхование» (табл. 2). В международной практике общепринятыми являются пять базисных

принципов страхования, закрепленных в английском праве. К ним относятся:

• наличие имущественного интереса;

• наивысшая степень доверия сторон;

• наличие причинно-следственной связи между убытками и событиями, их вызывающими;

• выплата возмещения в размерах реального убытка;

• суброгация – передача страховщику, выплатившему страховое

возмещение, права требования к лицу, ответственному за причиненный ущерб.


107

Экономическая сущность страхования проявляется в таких функциях, как рисковая, предупредительная, распределительная, сберегательная, контрольная

[5]. В широком смысле слова страховой рынок представляет собой всю

совокупность экономических отношений по поводу страхования. В узком смысле

страховой рынок – совокупность страховых обществ. Структура страхового рынка, в нашем представлении, приведена в виде следующей схемы (рис) [6].

Таблица 2 - Отрасли страховой деятельности

Отрасли Классы в добровольной форме страхования

Страхование

жизни

Страхование жизни

Аннуитетное страхование

Страхование к наступлению определенного события в жизни

Страхование жизни с участиемстахователя в

инвестиционном доходе страховщика

Общее

страхование

Страхование от несчастных случаев

Страхование на случай болезни

Страхование автомобильного транспорта

Страхование воздушного транспорта

Страхование железнодорожного транспорта

Страхование водного транспорта

Страхование грузов

Страхование гражданско-прававой отвественности

владельцев автомобильного транспорта


владельцев воздушного транспорта


владельцев водного транспорта

Страхование займов


108

Ипотечное страхование

Страхование гарантий и поручительств

Страхование от прочих финансовых убытков

Страхование судебных расходов

Роль страховых организаций заключается в формировании оптимального

страхового и финансового потенциала и умелого использования страховых технологий с тем, чтобы обеспечить достаточные условия для устранения

наступивших убытков и потерь в виде страховых выплат населению и хозяйствующим структурам. В таких условиях управление страховым бизнесом

базируется на двух противоположных подходах: с одной стороны, государственное

регулирование процессов страхования, с другой – свободное рыночное страховое пространство [7].

Деятельность страховщиков и страховых посредников в промышленно развитых странах мира осуществляется в разных организационных формах, а

именно: в виде акционерных компаний, обществ взаимного страхования,

государственных и смешанных страховых организаций, частного предпринимательства и товариществ, кооперативных страховых организаций,

совместных предприятий, корпораций «Ллойд», бюро автостраховщиков. В США и Германии, например, преобладают акционерные общества, во

Франции – общества взаимного страхования, в Великобритании наряду со страховыми корпорациями функционируют ассоциации взаимного страхования.

Прочные позиции на страховом рынке Великобритании занимают страховые

посредники, выступающие в организационных формах товариществ и частного предпринимательства. В Италии и Испании довольно широко практикуется

кооперативное страхование, в Германии, Великобритании, Франции, Японии функционируют страховые компании с участием государственного капитала

(например, «Гермес» – в Германии, «Кофасе» – во Франции), деятельность которых

в основном ограничивается внешнеэкономической сферой [8]. Но в каких бы организационных формах не выступали страховщики, их

деятельность регулируется определенными нормативными актами и обычно контролируется специальными органами государственного страхового

надзора. Такие органы имеются в Великобритании, Германии, Франции и других

странах. Страховому рынку характерна высокая доля страховых платежей (премий) в

валовом национальном продукте. Так, в США, Великобритании и Японии она составляет более 8%, в Швейцарии – 7,5%, в ФРГ и Нидерландах – около 6% ВНП.

Анализ состояния и тенденций развития страхового рынка США и стран Европейского Сообщества (ЕС) позволяет отметить процессы активной

концентрации страхового капитала и интернационализации страхового дела.

Процесс интернационализации особенно широко охватил европейский страховой рынок [9].


109

Рисунок 1 - Структура страхового рынка

Страны, входящие в ЕС, поэтапно устраняют различия в законодательстве своих стран, регулирующем страховую и финансовую деятельность страховых

компаний, гарантии и льготы страхователей. В частности, директивами ЕС рекомендовано странам, входящим в Сообщество, создать национальные бюро

автостраховщиков и применять согласованные нормы при возмещении убытков при ДТП.

Большинство видов страхования проводится в добровольной

форме. Обязательным во всех странах ЕС является страхование гражданской ответственности владельцев (водителей) автотранспортных средств, а в некоторых

странах, например, в Германии – страхование экологических рисков. К другим видам обязательного страхования относят гражданскую ответственность

нанимателей при строительстве зданий, профессиональную гражданскую

ответственность в фармацевтике, ядерной энергетике и др. Особое внимание во всех промышленно развитых странах уделяется уровню платежеспособности и

надежности страховых компаний, определяемому как превышение их активов над принятыми обязательствами. Порядок оценки и требования к уровню

платежеспособности страховой компании устанавливаются отдельно по общим и долгосрочным видам страхования. В понятие надежности компании входит не

только возможность выполнить взятые ею обязательства, но и готовность их

выполнить. В США законодательное регулирование страхования отнесено к сфере

компетенции штатов, а законодательные нормы, например, по обязательному страхованию, действующие на всей территории страны, весьма ограничены и носят

в основном рекомендательный характер. Общие нормы страхования в США и

Великобритании определяются главным образом из судебных прецедентов и страховых традиций.

В законодательных актах Великобритании, Германии, Италии, Франции и других стран ЕС, регламентирующих страховую деятельность, еще имеются


110

некоторые отличия, но в соответствии с директивами совета ЕС, эти страны обязаны адаптировать национальное законодательство к общим положениям

единого страхового союза в рамках ЕС. В частности, это относится к страхованию гражданской ответственности владельцев (водителей) автотранспортных средств

[10].

Страховой рынок Швейцарии отличается динамичным развитием страхового дела. Для швейцарского страхового рынка характерно тесное переплетение

национального и иностранного капиталов. Страховые организации часто представляют собой транснациональные корпорации с обширными зарубежными

интересами. Швейцарские организации занимают стабильные позиции в области

страхования на мировом страховом рынке (на него приходится более 50 % всех поступающих из-за границы премий). Внутри страны более 50% валовых премий

дает личное страхование. В Швейцарии самый высокий показатель по сбору страховых премий на

душу населения. Страховые полисы швейцарской семьи – самая крупная статья семейного бюджета. Большое развитие получило и страхование в сфере

предпринимательской деятельности. Для страховых организаций характерна

активная инвестиционная деятельность на рынке капиталов. Таким образом, страхование, являясь объективной экономической

категорией, предполагает определенную систему ее функционирования, целостность которой обеспечивается главным образом за счет единства

функциональных связей ее звеньев.

Список литературы:

1 Маянлаева Г.И. Страховой рынок Республики Казахстан: теория, практика и императивы развития: автореферат диссертации на соискание ученой степени

д.э.н. – Алматы, 2012. – 46 с. 2 Республика Казахстан. Закон от 18 декабря 2000 года №126-II. О

страховой деятельности

3 Кодекс Республики Казахстан от 01.07.1999 года №409-I. Гражданский кодекс Республики Казахстан (особенная часть)

4 Андреев Ю.Н. Имущественное страхование: теория и судебная практика. - М.: Ось-89, 2013.

5 Сплетухов Ю.А., Дюжикова Е.Ф. Страхование: Уч. пособие - М.: ИНФРА -

М., 2012. 6 Телибекова И.М. Договор обязательного страхования ответственности

работодателя за причинение вреда жизни и здоровью работника. - Астана, 2007 (автореферат).

7 Мынбаев Н.Б. Правовые основы государственного регулирования

страхования в РК - Алматы, 2005 (автореферат) 8 Страховое дело: учебное пособие; под общ. ред. М.А. Зайцевой, Л.Н.

Литвиновой. – Минск: БГЭУ,– 286 с. 9 Гекко М.Н. Договор Страхования по законодательству Республики

Казахстан - Алматы, 2007 (автореферат). 10 Сембеков А.К. Устойчивое развитие страхового рынка в Республике

Казахстан: теория, методология и приоритеты: автореф. дис. д.э.н. – Караганда,

2006. – 48 с.


111

Аңдатпа Бұл мақалада авторлар, Қазақстан Республикасындағы сақтандыру

қызметінің ұйымдастыру ерекшеліктерімен сақтандыру нарығының дамуындғы негізгі тенденцияларды қарастырады. Әр түрлі елдердегі сақтандыру қоғамдарын

құру кезінде құқықтық-ұйымдастыру нысандарын қолдану тәжірибесі сипатталды.

Негізгі сөздер: сақтандыру, сақтандыру нарығы, суброгация, сақтандыру полюстері, брокерлер, агенттер, андеррайтер.

Abstract

In this article authors consider the main tendencies of development of the

insurance market and features of the organization of insurance activity in the Republic of Kazakhstan. Describe the practice of organizational and legal forms in the creation of

insurance companies in different countries. Key words: insurance, insurance market, subrogation, insurance poles, brokers,

agents, underwriter.

ҒТАМР 06.81.12

Э.М.Адиетова, А.Ж.Мукашева Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті,



ӨҢДІРІСТЕРДІҢ ТРАНСҰЛТТАНУЫНЫҢ ДАМУ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ ЖӘНЕ

ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

Аңдатпа

Отанымыздың қазіргі кезде экономикалық жетістіктерімен, жаңа саяси құрылымымен экономикалық қарқынды өсу кезеңінде. Экономикалық өсімнің

тұрақтануы және шикізат ресурстарын экспорттау арқылы ұлттық экономика дағдарыстан өтіп, соңғы жылдарда экономикалық өсім қарқынын үлкейді.

Негізгі сөздер: Трансұлттық корпорация, экономика, жаһандық экономика, ұлттық инновациялық жүйе, Отандық өнім, Дүниежүзілік сауда ұйымы,

экономикалық даму, ынтымақтастық ұйым, стратегиялық бағдарлама.

ХХI ғасырдың өзімен ала келген басты жаңалығы жаһандану үрдісі болды.

Осы жаһандану үрдісінің қарқынды жүрілуі дамыған мемлекеттерде шаруашылық капиталдың жаңа ұйымдастыру формаларының туындауына алып келді. Әсіресе

мұнда капиталдың топтасуы мен интеграциялануын, тіпті кіші фирмалардың алып шаруашылық корпорацияларға, аса ірі өнеркәсіптік, банктік, саудалық, қаржы -

өнеркәсіп топтары мен кешендерге айналуын атауға болады. Осындай алан - асыр кезеңмен бірге Қазақстан нарықтық жүйелі экономикаға беталды.

Бұл кезеңде кез-келген мемлекет үшін осы үрдісті бақылаумен бірге өз

ұлттық экономикасының дамуына дұрыс бағытқа апарар экономикалық саясатты



112

таңдау үшін маңызды болды. Өйткені осы мемлекеттердің өндірістік көлемі, тұтынуы, экспорт, импорт типті ұлттық табыс деңгейі алып трансұлттық күштердің

қызметтеріне тікелей байланысты болды. Яғни жаһандану үрдісінің негізгі және қозғаушы күші болып саналатын ТҰК басты рольді атқарады. ТҰК-лардың осылай

қарқынды дамуы салалардың біртұтастануын және өндірістің трансұлттану үрдісін

қалыптастырды. Өндірістің трансұлттануы яғни өндірістің ұлттық шекарадан тыс шығуы немесе бір жағы инвестор болса екінші жағы инвестицияны қабылдаушы ел

болып нәтижесінде бір жағы ұтылып жатса екінші жақ ұтылады немесе тіпті екі жаққада тиімді болуы мүмкін.

Өндірістің трансұлттануы маңызы мен салдары әрбір елдің ерекшелігіне

байланысты әртүрлі деңгейде жүрілуде. Нақтырақ айтқанда әлемде бүгінгі күні өндірістің трансұлттануының деңгейімен бірге оның әлеуметтік – экономикалық

салдарынан экономикалық маңызды реформалар жасап жетістіктерге жеткен елдер аз емес. Көптеген елдер үшін қалыптасқан тәжірибелер бар [1].

Отанымыздың қазіргі кезде экономикалық жетістіктерімен, жаңа саяси құрылымымен экономикалық қарқынды өсу кезеңінде. Экономикалық өсімнің

тұрақтануы және шикізат ресурстарын экспорттау арқылы ұлттық экономика

дағдарыстан өтіп, соңғы жылдарда экономикалық өсім қарқынын үлкейді. Өткен жылғы экономикалық өсу қарқыны 5% құрады. Жалпы алғанда, ұлттық

экономикамыз 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызға өсіп отырды. Бұл өте үлкен жетістік және жоғары қарқын болып саналады. Сонымен бірге үлкен

жауапкершілік болып саналмақ өйткені еліміз алдыға қойған үлкен мақсатты

стратегия бәрімізге айқын. «Қазақстан-2050» стратегиясы және ҚР үдемелі индустриалдық –

инновациялық дамуының 2010-2016 жылдарға арналған бағдарламалары негізіндегі көптеген мақсатқа жету барысында ішкі қаржыландырудың мүмкіндіктерінің

шектеулі жағдайында, экономиканы трансформациялауда үкіметтің әр түрлі бағдарламалары негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін,

сыртқы капиталды тарту және тиімді пайдалану мәселелері өте маңызды орын

алмақ. Тіпті жоғарыда аталмыш бағдарламаны қысқа мерзім ішінде қайта өзгертіп жеделдетілген деп атауымыздың өзі экономикамыздың жүйе ретінде қайта көтеру

қажеттілігін көрсетеді [2]. Тәуелсіздік жылдарының басында еліміз үшін ТҰҚ-лар капиталы немесе

өндірістің трансұлттануы дағдарыстан шығу үшін, экономиканы бір серпінге келтіру

үшін маңызды болды. Қазіргі кезде бұл үрдіс өндірістің трансұлттану деңгейін көтеру тіпті оның әлеуметтік – экономикалық салдарының жағымдылығын арттырудыталап

етеді. Қазіргі кезде отыз дамыған бәсекегеқабілетті елдер қатарына кіруді мақсат тұтқан отанымыз Қазақстан үшін шетелдік капиталды тарту мен пайдалану саясаты

маңызды орын алып отыр.

Ішкі қаржылық мүмкіндігінің шектеулі жағдайында сыртқы капиталды тарту құрылымын қамтамасыз ету мен ішкі нарықта оны тиімді пайдалану мемлекеттің

даму стратегиялық бағдарламаның негізгі параметрлеріне жету рычагы бола алады. Қазіргі таңда қарқын алған өндірістің трансұлттану үрдісі жетуге тиісті

әлеуметтік-экономикалық салдардың жағымсыз жақтарын жою және жағымды нәтижелерін арттыру жолдарын әзірлеуге негіз болатын жан-жақты зерттеулерді

талап етеді.


113

Сонымен бірге жалпы сипаттағы таңдаумен бірге оның факторлары мен негіздерін, ТҰК негізгі феноменімен қатар олардың кең таралған теориялық және

тәжірибелік маңызы сияқты ары қарай терең зерттеуді талап етеді. Өндірістің трансұлттануын біз халықаралық еңбек бөлінісінің қызметі,

әлемдік шаруашылықты түрлендіру нәтижесі деп түйіндейміз. Өндірістің

трнасұлттануының рөлі әлемдік табыстарды қайта бөлу, еңбекті бақылау әдісі, немесе басқаша айтқанда еңбекті әлеуметтік ұйымдастыру әдісі ретінде зерттеледі.

Өндірістің трансұлттануы жүйесінің рөлін, біздің ойымызша , оның едәуір жоғары деңгейдегі жүйеге қосылғыштағы арқылы түсінуге болады және түсіну керек.

Біздің зерттеуіміздің нәтижесінде қазіргі кездегі өндірістің трансұлттануының

ең негізгі сипаттары ретінде келесідей тұжырымдар жасауға болады: - Әлемдік экономикада ТҰК мен құрылымдардың сандары мен активтерінің

қарқынды өсуі осы үрдісінің әлдеқайда жылдамдатты; - ТҰК-лардың жаһандық корпорацияларға айналуы;

- Әлемдік шаруашылығының инерұлттануы үрдісінің жаңа этапы: ТҰК-дың негізгі және еншілес компанияларда өндірілетін өнімдерге қойылатын сапалық

талаптарға қарамастан мемлекттер мен кәсіпорындардың өндірістік үрдіс пен

ғылыми-техникалық прогресстің интерұлттануынада халықаралдық еңбек бөлінісінде өздерінің тартылу мәселесі;

- Шаруашылық өмірді интерұлттанудың формасы ретінде ТҰК-дың шеңберінде халықаралық өндірістің дамуы кіреді. Бұған халықарлық ішкіфирмалық

кооперациялауға қатысатын негізгі және еншілес компаниялар өндірістерінде

жатады; - Еншілес компанияларда жекелеген артықшылықтар берді;

- Жаңа сапаға көшудегі өндірістің трансұлттануының жаңа жоғары деңгейі; - Өндірістің трансұлттану үрдісінің ТҰК-дың қызметінің нақты субъектілерін

халықаралық экономикалық қатынастарға айналдыру көлеміне тікелей байланысты; - Шаруашылық құрылымды ұйымдастырудың жаңа формасы өндірістің

трансұлттануын қалыптастырады [3].

Қазіргі таңда әлемдік тәжірибе елдер тек өзінің ерекшелігіне ғана сүйене отырып, өндірістің трансұлттану потенциалын пайдаланып, экономикалық дамуды

қамтамасыз ете алмайды деп пайымдаймыз. Басқа елдердің тәжірибелерін механикалық түрде қолдана салу орынсыз болып саналады. Сонымен бірге,

өндірістің трансұлттануы үрдісінің түрлі нұсқалдары бойынша қалыптасқан бай

зияткерлік базаны да елемеуге болмайды. Бәсеке мен ынтымақтастық - қазіргі жағдайда өндірістің трансұлттануына

тән ұғымдар болып саналады. Бұлар, егер де қатысушылардың әрбірінің экономикалық жетістіктері мен артықшылықтарына сүйенетін болса, оң нәтиже

береді. Бұдан компаниялар үшін мынадай шешімі жасауға болады: ынтымақтастық

саласында, сөзсіз, мүмкіндіктер мен боашақтар бар, оларды тек орынды пайдалану қажет.

Осыдан түйіндейтініміз ынтымақтастық жасаудың артып келе жатқанын атап өте отырып, кез-келген трансұлттық құрылым өз әсер ету аймағын кеңейтуге

тырысатынын атап өту керек, және бұны ол ортаның белгілі бір шекараларда қарсылығына тап болғанға дейін жасай беретін болады.

Қазіргі ТҰК-ларға бәсекелестерге түрлі қысымдар жасау тән, тіпті шектелген

іскер тәжірибесін қолдануға дейін барушылық тән. Бұндай бәсеке қарсы тәжірибе


114

ұлттық және аймақтық деңгейлерде қарсылық көрсету үшін және шамалы да болса қайшы зардаптарын әлсірету үшін ескерілуі тиіс.

Сонымен, трансұлттық құрылымдардық қызметі, нарықтық экономикадағы барлық шаруашылық субъектілердің қызметтері де қарама-қайшы мүдделердің

үздіксіз күресімен, оң және теріс жағдайлар мен өндірістік үрдістердің көрінуімен

байланысты болады. Өндірістің трансұлттануына бүтіндей елдер мен аймақтар қарсылық білдіруде және де экономикалық факторлар бұндай жағдайларда жиі

түрде саяси зардаптар тудыруда. Трансұлттық құрылымдардың әлеуметтік орнықтылығы мәселелері бойынша

көптеген ашық сұрақтардың болуын және оның экономикалық тиімділікпен үйлесуін

атап өту қажет. Мысалы, жас әйелдер үшін жұмысқа қанағаттанушылықтың қажетті компоненті балалар мекемелерімен қамтамасыз етілушілік болып табылады, бұл

жағдайда компанияның осындай жағдайды қанағаттандыруға байланысты шығындары осы қызметкерлердің өнімділігінен түсетін «пайдадан» анағұрлым асып

түсуі мүмкін. Сол себепті компания бұндай жағдайға бара бермейді. Бұдан шығындарды қысқарту мен пайданы барынша арттыруға ұмтылудан, шекті

өнімділікке ұмтылудан да қуатты қандай ынталандырулар бар екендігі түсініксіз

болып қалуда. Гипотеза ретінде мынаны ұсынуға болады: бұндай ынталандыру болып трансұлттық құрылымның барынша аз қайта құрылымдалуы немесе

ұүлдырауы кезінде өмір сүру циклының ұзақтығын ұлғайтуға тырысуы болып саналады [4].

Қорытындылай келе төмендегідей тұжырымдар жасауға болады:

- Трансұлттық құрылымдардың барлығының негізгі мақсаты – болып табылатын өнім сапасын жақсарту, өндіріс тиімділігін арттыру, кірістерді арттыру

бұл өз кезегінде әлеуметтік жүйеге әсер ете алатын стратегиялар көмегімен көбірек іске асырылады;

- Трансұлттық құрылым аясында мүдделерді келістіру, экономикалық тиімділік пен әлеуметтік әділеттілік арасындағы қайшылықты шешу үшін шешуші

мәнге өзін-өзі дамыту уәждемесімен сырттан мәжбүрлеуді ауыстыру ие болады;

- ТҰК үшін экономикалық тиімділік пен әлеуметтік тұрақтылық белгілерімен толықтыру маңызды болып келе жатыр. Трансұлттық құрылымдардың өмір сүру

ұзақтығын дамыту және арттыру мақсатында экономикалық тиімділікпен қоса «экологиялық қауіпсіздікті және әлеуметтік тұрақтылықты» қамтамасыз етуіне

байланысты болмақ.


1 Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан-2030» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы.

2014. – 12 желтоқсан //http:www.akorda.kz/kz/page_poslanie-presenta-republiki-

kazakstan-lidera-natsii-nursultana-nazarbaueva-narodu-kazakhstana-(02.02.2013); 2 Шет мемлекеттерің Ұлттық біліктілік жүйесін және Қазақстан

Республикасының қолданыстағы біліктілік жүйесіне аналитикалық шолу жасау// www.edu.kz./ analiticheskiy_obzor_nsk_;

3 Назарбаев Н.Ә. өзінің «Әлеуметтік – экономикалық модернизация – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Жолдауы, Ғылым мен білім саласын

жетілдіру жүйелері;

http://www.edu.kz./


115

4 Программа «30 корпоративных лидеров Казахстана» разработана в соответствии с Указом Президента Республики Казахстан от 13 апреля 2007 года №

314 «О мерах по модернизации экономики Республики Казахстан».

Аннотация

В целях развития и увеличения срока службы транснациональных структур он будет связан с обеспечением «экономической безопасности» и «экологической

устойчивости». Ключевые слова: Транснациональная корпорация, экономика, глобальная

экономика, национальная инновационная система, внутренний продукт, Всемирная

торговая организация, экономическое развитие, организация сотрудничества, стратегическая программа.

Abstract

In order to develop and extend the service life of transnational structures, it will be linked to ensuring "economic security" and "environmental sustainability".

Key words: Transnational corporation, economy, global economy, national

ҒТАМР 61.51.13

Р.К.Сабирова, М.Қ.Хайруллиев, Б.Е.Тапанов

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті,


[email protected]

ҚАЗАҚСТАННЫҢ МҰНАЙГАЗ СЕКТОРЫН ӘРТАРАПТАНДЫРУДЫҢ БАСТЫ

БАҒЫТТАРЫ

Аңдатпа Мақалада экономиканы әртараптандырудың теориялық жақтары

қарастырылды. Әртараптандыру түсінігі жан-жақты талқыланып, түрлі себептерге

байланысты қолдану аясы нақтыланды. Мұнайгаз саласын әртараптандырудың негізгі бағыттарындағы басты

басымдықтарға назар аударылды. Негізгі сөздер: әртараптандыру, экономика саласы, мұнайгаз секторы,

стратегия, бәсекеге қабілеттілік

Әртараптандыру қызметі- тек бір өнімді жиі өндіру құрылымы негізінде

шығарылатын өнiмнiң кең аталымымен көп бейінді өндiрiске біржақты көшу. Әртараптандыру идеясының ұзақ тарихы бар.

Әртараптандыру заманауи ерекшеліктеріне ие болмастан бұрын, ішкі фирмалық белгілермен және сыртқы жағдайлардың әсерінен өзгеріп жаһандық

стратегия фирмасының бөлігі ретінде күрделі даму жолынан өтті. Осы эволюция

тарихын төрт кезеңге бөлуге болады. Олардың әрқайсыларына мынадай негiзгi


116

элементтердiң қалыптасуы болды: тауар жиынтығы; өндіріс жиынтығы; өндірістік жиынтық және қызмет саласы; елдер жиынтығы.

Әртараптандыру қызметінің қарқынды дамуы жаңа салалар мен тауар нарықтарының көптеп пайда болуына, сұраныстың жылдам өзгеруіне, нарықтық

экономиканың серпінді өсуіне себеп болды. Осы жағдайларда өндірісті

әртараптандыру, оның басқа нарықтарда ұлғаюы арқылы сол нарықта сатуды төмендеуіне мүмкіндік береді. Жалпы алғанда бұл әртараптандырылған кәсіпорын

жоғары мамандандырылғандармен салыстырғанда, неғұрлым тұрақты және өзі үшін қызметтің жаңа бағыттарына еніп, өнімдерінің ауқымын кеңейте отырып бәсекеге

қабілетті болады.

Әр түрлі себептерге байланысты қазір әртараптандыру қайтадан кеңінен қолданылады. Алдыңғы қатарда әртараптандыруды жүзеге асыруы үшін

тәуекелдікке бара алатын, басқарушы құрылымдары барынша кең, iскерлік ойлай алатын адамдар шығады [1].

Әртараптандыру (diversifying) тек бiреуіне ғана барлық капитал жұмсауларды шоғырландырудың орынына, көп тәуекелдi активтермен иелiкте

байқалып қалады. Сондықтан әртараптандыру активтің бір түріне байланысты сiздiң

тәуекелге ұшырамауыңыздың алдын алады [2]. Мысалы, бизнесте тәуекелді әртараптандыруды қарастырайық. Сіз қандай да

бір жобаға бар ынтаңызбен қаражат салуға ниеттендіңіз деп болжайық. Алдағы бірнеше жыл ішінде өнімнің жаңа түрлеріне байланысты қаншалықты көзі

үлкен табысқа ие боламын деп ойлайсыз. Егер сіз жаңа өнім шығаратын

компаниялардың біріне қаржы құйсаңыз, онда сіздің инвестицияңыз әртараптандырылмайды, топтастырылады.

Инвестицияларды әртараптандыру қор нарығындағы сияқты, тікелей инвестициялар арқылы жеке инвесторларға жасалуы мүмкін. Сіз өндірістегі

инвестицияңызды осылай әртараптандыра аласыз. • Әрқайсысы тек бір жаңа препарат өндіретін бірнеше компанияларды

қаржыландыру.

• Көптеген әр түрлі препараттар өндіретін бір компанияны қаржыландыру. • Көптеген акцияларға иелік ететіп, көп препарат шығаратын өзара қарыз

қорын қаржыландыру [2]. Қаншалықты стратегиялық шаруашылықтың көлемі өскенімен,

фирма қызметінің әртараптандырылуы туралы мәселенiң шешiмiнде оның

басқарудағы шығын ескерiлу керектігін айтуға болады. Бұл ретте барынша жоғары пайда алынатын әртараптандыру жолымен жоғары шығындар алады. Бұл ретте

әртараптандыру жолымен алынатын жоғары шығын көп жоғары пайданы көрсетпеуі мүмкін.

Яғни, әртараптандыру стратегиясын таңдау пайдалылығын салыстыру

кезінде әртараптандырудың және қосымша шығынын басқаруға байланысты. Мұндай бағалаулар үшін В.А. Солдаткин бірнеше факторға негізделген матрицалық

тәсілді ұсынды: нарықтың өсу қарқыны - кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - тәуекел деңгейі (Сурет 1) [3].

Мұнай-газ ресурстарын игеру процесінде табиғи-ресурстық факторлары елеулі әсер етеді, олардың арасында көмірсутек кен орындарының сарқылуы және табиғи

саралауды атап өткен жөн. Зерттеу процесінің ерекшеліктері мұнай-газ ресурстарын

шаруашылық айналымына тартуға мүмкіндік берді, басты факторларының бірі - іздеу процестері әсер ететін, көмірсутек шикізаты кен орындарының барлау және әзірлеу,


117

мұнай-газ ресурстарын сарқылуы болып табылады, жалпы игеру процесініңсерпінін ғанаанықтайды емес, сонымен қатар мұнай-газ өңірлерінде әлеуметтік-

экономикалық даму проблемаларының пайда болуы [4,5].

Сурет 1 –Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін матрица таңдау әртараптандыру стратегиясы

Кен орындарында көмірсутек шикізатын игеру тәжірибесін талдау, белгілі бір

кезеңдердібөліп көрсетуге мүмкіндік береді, көбінесе негізделген табиғи қасиеттері

бар. Кен орнын игеруіне қарай көмірсутегі қорларының экономикалық сипаттамалары бірте-бірте тозады, бұл өз кезегінде, жер қойнауын пайдалану

субъектілерінің мінез-құлық әсер етеді. Белгіленген процестер жекелеген кен орындарын меңгеру үшінғана емес, сондай-ақ олардың топтарының деңгейінде

және мұнай-газ провинцияларда білінеді [6]. Көмірсутектер қорлары жер қойнауында – мұнай-газ секторы активтердің

маңызды құрамдас бөлігі. Басқа да көптеген экономика секторларынан

айырмашылығы, мұнай-газ секторының активтерінің өзгерісі, соның себебінен жер қойнауындағы көмірсутегі қорларын табиғи сарқылуы. Оның үстіне, бұл өзгерістер

айқын динамикалық сипаты алып жүреді. Көмірсутек шикізатын алудың кен орындарын игерудің ерекшелігі қосымша

табыс рента сипатында болып табылады. Мұнай игеруші секторындағы табиғи

саралау сипаттамаларын объектілерін табиғи ресурстардыпайдалану болған кезде жер қойнауы шектеулі, объективті экономикалық жағдайлар мен алынатын

кірістерсаралауға әкеледі. Бұл жағдайда дифференциалдық кірістер орнықты бола бастайды және ренталық сипатқа айналады (кесте 1).

Мұнай және газ аймағы шеңберінде шикізат аумағының шекарасы ішінара немесе толық болуы мүмкін, алынатын қосымша табыс мөлшері, құрамдас бөліктің

ренталық шартталған болуы,мұнай және газ ресурстарын игеру шамасына қарай

өзгереді. Рента өзгермейтін шама болып табылмайды: қорларды өндіру және тау-кен-

геологиялық жағдайлардың нашарлауы оның табысының азаюына әкеледі.Бұл жағдайда экономикалық рентаның "табиғи" қарқыны жөнінде (табиғи-ресурстық

құрамдас бөлігі), себебі, ол көбіне-көп геологиялық нысандардың табиғи


118

қасиеттерінің дайындалуына себепші болғандығын айтады. Бастапқы кезеңде іздеу және барлау үшін қосымша табыс алу жағдайы құрылады.

Ең көп таза қосымша табыс саласы келісілген бәсекелестік құрамдас бөліктің жетілу сатысында мұнай-газ аймағы (тұрақты өндіру кезеңі) қалыптасады.

Тау-кен-геологиялық шартын өндіру нашарлау ықпалы экономикалық рента

динамикасына жағымсыз әсерін тигізеді.Ірі аса тиімді кен орнын дамытуға көшу кезінде аз және күрделі нысандар кен орнын игеру шығыныкөбейеді, бұл

операциялардың азайуына, келісілген бәсекелестік құрамдас бөлігктің қосымша табысының азайуы мен із-түзсіз жоғалуына әкеледі[7].

Кесте 1 - Мұнай-газ аумақтарында мұнай газ өндірудің түрлі кезеңдерін игеру

Көрсеткіш Іздеу және барлау

кезеңі

Өсіп келе жатқан табыс

кезеңі

Тұрақты табыс кезеңі

Табыстың құлдырау кезеңі

Қорлар әзірленетін

құрылымы

Пайдалы кен-орнын

іздеу

Ірі кен орындарын

игеру және

жоғары тиімділігі бар

қорларды тарту

Тиімділігі жоғары кен

орындарын

белсенді игеру, сарқылуы үздік

нысандар

Сипаттамасының нашарлауы:

қорлар әзірленетін

құрылымын қиын алынатын және

тиімділігі төмен қорлар көбірек

орын алады

Табыс Өсуі Максималды

және құлдырау

бастамасы

Құлдырау

Өндірістік

инфра-құрылым

Өндірістік

инфра құрылымды

дамытудың

бастамасы

Негізгі инфра

құрылым іс жүзінде

құрылды

Құрылды

Ұйымдық

құрылымы

секторы ҰҚ

Көптеген

ұйымдас-

тырушы-лық нысандары

Тігінен

интеграцияла

нған компаниялар

ұстанымын күшейту

Үстем жағдайға

ие ТБМК

Тәуелсіз ҰК және

шағын өз

позициясын қайта күшейтеді

Үлестік

шығындар

Жоғары төмендейді төмен Өседі

Пайда Жоқ немесе

төмен

Өсуде Ең жоғары Төмендеуі

қалыпты (жалпы

қабылданған өнеркәсібінің

басқа да салалары үшін)

Экономика

лық рента (табиғи-

Жоқ Өсуде Ең жоғары,

соңында- ренталық табыс

Төмендеуі


119

ресурстық бөлігі)

үлесінің төмендеуі

Экономика

лық тиімділігі

Пайданы

күту

Ауқымын

үнемдеу әсері

Ауқымын

үнемдеу әсері

Ұйымдық және

технологиялық инновацияларды

мамандандыру

әсері (бәсекелестіктің

рөлін арттыру)

Ірі кен орындарында басым өндіру үздік нысандардың біртіндеп сарқылуына

және көп шығынды кен орындарын әзірлеуге көшуге әкеледі. Негізгі инфрақұрылым үшін қажетті мұнай-газ ресурстарын аймағын әзірлеу

құрылған болатын, көпшығынды қалпына келтірілмейтін қорларды жасау ісі туындайды. Кен орындарын пайдалану экономикалық тиімділігі- белсенді

технологиялық және ұйымдастырушылық инновацияларды пайдалануға негізделе,

жұмыс істеп тұрған инфрақұрылым орналасу нысанына байланысты болып келеді. Дебиттік ұңғымалардың жоғары үлес салмағы, үлестік шығындардың өсімі және

операциялардың пайдалылығының азаюы байқалады. Мұнай және газ аймағын одан әрі дамытуға үлкен кен және жоғары қорларды ресурстық базасын және тау-кен

арттыру өтеу мерзімі шығындардың жалпы шығыны байқалады [8]. Объективті өзара әрекеттестік шаруашылық бірлігі негізі ретінде мұнайгаз

өндіру саласында экономиканың мұнай-газ сектор активтері қатысады (дәлірек

айтқанда, олардың табиғи-ресурстық бөлігі). Активтердің ерекше қасиеттері қарастырылып отырған экономика секторына ұйымдық құрылым қалыптасуына

елеулі әсер етеді. Мұнай-газ аймағын игеру - мұнай-газ секторының өзгертілген ұйымдық құрылымымен жүреді.

Табиғи факторлардың, даму активтердің мұнай-газ секторының кем

есептелуі: олардың экономикалық көрсеткіштерді әзірлеуге, табыстардың ренталық динамикасына әсері, ұйымдық құрылым сонымен қатар экономикалық тиімді мұнай-

газ ресурстарын игеру төмендеуіне және өңірдің мұнай-газ қорына, салықтық түсімдеріне, бірақ толық емес ішінара өтеу қорын қалыптастыруға, шикізат

базасының даму мәселелері және т. б. тұтастай алып келуі мүмкін.

Мұнай-газ ресурстарын игеру үрдісі, айтарлықтай өндіруші аймақтың әлеуметтік-экономикалық жүйесінің дамуына әсерін көрсетеді.Әдетте, мұнай-газ

аймақтарының экономикасында көмірсутек ресурстарын айтарлықтай мөлшерде өндіруге негіздеу - бұл қалпына келмейтін ресурстарды игерумен байланысты болып

келеді. Шаруашылық қызметтің күшейту процесінде өмір сүру жағдайлар өңірлерінде мұнай-газ ресурстарын игеруде-маңызды өзгерістер орын алуда. Ең

алдымен, бұл құрылымдық өзгерістер экономикадағы және өңірдің әлеуметтік

саладағы, көлік жүйесін дамыту, қоршаған ортаның жай-күйін өзгерту, көші-қон ағындарын күшейтумен байланысты болып табылады.

Тұрақты даму тұжырымдамасы мән мәтіндегі, кез келген аумақ әлеуметтік-экологиялық-экономикалық жүйе, оның қауіпсіз дамуын үш компоненті ретінде

экономикалық, экологиялық және әлеуметтік қауіпсіздік ретінде біріктіруді

болжайды,-деп қабылданады. Осыны негізге ала отырып, әлеуметтік-экологиялық-экономикалық қауіпсіздік аумағының мәні экологиялық-экономикалық тұрақты

дамудан, сонымен қатар, әлеуметтік және экономикалық қоғам мүшелерінің


120

қажеттіліктерін қанағаттандырудан, оңтайлы еңбек шығындары мен табиғатты қорғау қоры және қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етуден байқалады.

Қазіргі кез келген шешім шартында осындай жекелеген аумақтарда қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қабылданған, реттелуге тиіс мемлекеттік басқару

ұйымдары үшін осы бағыт бойынша мәні ретінде қызметті былайша бөліп көрсетуге

болады: - біріншіден, анықтау мен мониторинг ықпалы әлеуметтік-экологиялық-

экономикалық ретінде келешекте жүйенің қысқа мерзімді аумағында тұрақты дамуын әлсіретеді ;

- екіншіден, экономикалық саясат пен институционалдық қайта құруларды

қалыптастыру, жоюшы немесе жеңілдететін зиянды әсер ететін осы ықпалдардың бірыңғай бағдарламасы шеңберінде экономикалық реформа талаптарын ескере

отырып, ҚР тұжырымдалған тұжырымдамасын дамытуға көшу[9]. Ауқымды өнеркәсіптік игеру аумағында мұнай-газ өндіру, экономикадағы

елеулі өзгерістер және әлеуметтік салада ең алдымен халықтың тұратын аумағына қатысты болып келеді. Мұнай-газ аймақтардың әлеуметтік-экономикалық жүйе

арасындағы объективті факторлар туындаған мәселелер шектеулігі (сандық)

аумағында және жаңғыртылмаған көмірсутек ресурстары. Жалпы экономика және әлеуметтік сала қызмет ету мәселелері, сондай-ақ одан әрі келешекте мұнай-газ

аймақ дамыту көбінесе мұнай-газ өндіру өңірлік жүйесінің "тәуелділік" дәрежесімен анықталады(мұнай-газ секторының экономикадағы аймақ рөлімен). Өңірлерде

экономиканың орта және жоғары бастаушы даму деңгейінің негізгі әсер етушісі

мұнай-газ секторы қосымша дамыту күшін пайдалана отырып, өз қалпына келу әлеуетін және сыртқы отын-энергетикалық ресурс көздерінен әлсірету тәуелділігі

болып табылады[10].

Әдебиеттер тізімі: 1 Жукова, Т.В. Диверсификация производства как один из современных

методов развития российской экономики / Т.В. Жукова // Новые технологии. 2010.

№3. С. 134–136 2 Ефимычев, Ю.И. Диверсификация как способ повышения производительности

труда и эффективности производства / Ю.И. Ефимычев // Вестник Нижегородского госуниверситета им. Н.И. Лобачевского. 2007. №3. С. 168–170.

3 Солдаткин, В.А. Развитие диверсификационной деятельности предприятий

аграрной сферы экономики / В.А. Солдаткин // Экономист. 2009. №12. С. 68–87 4 Киинов Л. Будущее начинается сегодня. Роль НК «КазМунайГаз» в

развитии нефтегазового сектора Республики Казахстан//Нефть и газ Казахстана. Нефтегазовая вертикаль. Специальный выпуск. - 2002. - №15. - С.36.

5 Надиров Н.К. Новые подходы к решению проблем добычи нефти и ее

переработки/Научно-технологическое развитие нефтегазового комплекса. Доклады третьих международных научных надировских чтений. – Алматы-Шымкент, 2005. –

С.21-31. 6 Каргажанов З.К. Платежи за пользование минерально-сырьевыми

ресурсами // Комплексное использование минерального сырья. - 1993. – №4. - С. 25-30.

7 Егоров О.И. Экономические проблемы переработки углеводородных

ресурсов. Сборник «Научно-технологическое развитие нефтегазового комплекса».


121

Доклады вторых международных научных надировских чтений. - Кызылорда, 2004. - 313-323.

8 Годовой отчет АО «НК «Казмунайгаз» за 2007 г. – Астана: Акарман, 2008. – С.175.

9 Алимбаев А.А. Формирование кластерообразующих структур в экономике

Казахстана/ В кн. Проблемы формирования среднего класса и развитие кластерной модели в Казахстане. Избранные труды. – Караганда, 2005. - Т.3. - С. 217-242.

10 Егоров О.И. Нефтегазовые ресурсы как фактор устойчивого развития экономики в условиях рынка. – Алматы: АНТЕЙ. – 1999. – С. 69-70.

Аннотация В статье рассматриваются теоретические аспекты диверсификации

экономики. Были всесторонне рассмотрены понятие диверсификации и сферы применения.

Были подчеркнуты приоритетные основные направлений диверсификации в нефтегазовой отрасли.

Ключевые слова: диверсификация, сфера экономики, нефтегазовый

сектор, стратегия, конкурентоспособность

Abstract In theory, theoretical aspects of diversification of economics are considered.

There has been a growing concern about the diversification and application of this approach.

The main priorities are the diversification of the oil refineries in the oil and gas industry.

Key words: diversification, sphere of economy, oil and gas sector, strategy,

competitiveness

ҒТАМР 10.63.01.

Ә.О.Турдалиев, С.Ә.Өтеғалиева Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті,

Атырау, Қазақстан Республика


ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӘСІПТІК ОДАҚТАР ЖӘНЕ

ОЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ СТАТУСЫ

Аңдатпа Мақалада елімізде және әлемде кәсіподақтардың қалыптасу кезеңдері

туралы баяндалады. Қазіргі заманғы қоғамдық бірлестік ретінде, кәсіподақтардың

қағидаттары, негізгі функциялары және құқықтық мәртебесі зерделенген. Авторлар әлемдік тәжірибеге сүйене отыра, жоғарыдағы қоғамдық бірлестік жұмысын

жетілдіру жолдарын ұсынады. Негізгі сөздер: Азаматтық қоғам, Құқықтық мемлекет, Кәсіптік одақтар,

Үкіметтік емес ұйымдар, Қоғамдық бірлестіктер.




122

Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті дамытпай демократияны, керісінше демократияны одан ары қарай дамыту үшін азаматтық қоғамды мен

құқыктық мемлекетті жетілдіруіміз қажет. Сонда бұлар қазіргі демократия теориясы мен практикасында бұлар бір-бірінен ажырағыссыз, эволюциялық ұғымдар. Біреуі

екіншісіз өмір сүруі мүмкін емес және олардың эволюциялық жолмен дамуынан

басқа жол жоқ. Азаматтық қоғамның институттарына мемлекеттен тыс, үкіметтік емес ұйымдар мен қоғамдық қозғалыстар, бірлестіктер, бұқаралық ақпарат

құралдары жатады. Ол өзінің дамуында құқықтық мемлекет пен демократияға барынша ықпал жасайтын институттардың бірі.

Азаматтық қоғамның мемлекеттік, үкіметтік емес, қоғамдық бірлестіктерден

тұратындығы белгілі. Оның сондай институтарының бірі кәсіподақтар. Кәсіподақтардың негізгі мақсаты еңбек қатынастары және одан туындайтын басқа

да қатынастар саласындағы жұмысшылардың мүддесін қорғау. Кәсіптік одақтар - азаматтардың өз кәсіптік мүдделерінің ортақтығы негізінде өз мүшелерінің еңбек

ету, сондай – ақ басқа да әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен мүдделерін білдіру мен оларды қорғау, еңбек жағдайларын жақсарту үшін ерікті түрде құратын

дербес, тіркелген жеке мүшелігі бар қоғамдық бірлестіктер. Үлкен кәсіпорындарда

адамның санына байланысты дербес кәсіподақ ұйымы және оның аппараты болады. Өзінің пайда болған кезінен бастап-ақ қызметі мен құрылымы бойынша

өзгеріп, екі жүз жылдық тарихында кәсіби одақтар ерекше қоғамның құбылысы ретінде қабылданып келеді. Ең алдымен, кәсіби одақтар өзінің ұжымдық құқықтары

мен мүдделерін қорғауға арналған жұмыскерлер ұйымы ретінде пайда болды.

Кәсіподақтар Батыс Еуропа мен АҚШ-та өзара көмек қоғамдары ретінде 18 ғасырдың аяғында пайда болды. Францияда жұмысшы қоғамдары, АҚШ-та жұмысшы

қауымдастықтары құрыла бастады. Германия мен Еуропаның басқа да елдерінде 19 ғасырдың 30 – 40 - жылдары құрылған жұмысшы қауымдастықтары жұмыскерлердің

еңбек ету жағдайларын, жалақысы, тұрмысы, мәдениеті, демалысы, тағы басқамұқтаждары салаларындағы мүдделерін қорғауды көздеді, олар нақты

істерімен өздерінің дербес саяси күш екендігін көрсетті. Дамыған елдерде

кәсіподақтар 19 ғасырда заңдастырылды[1.323 б]. 1905 жылы кәсіподақтардың одақаралық органдары – Орталық бюролар

құрылды. Аса ірі халықаралық орталықтары: Кәсіподақтардың дүниежүзілік федерациясы, Ерікті кәсіподақтардың халықаралық конфедерациясы және

Дүниежүзілік еңбек конфедерациясы.

Ресейде кәсіподақтар 1905-1907 жылғы төңкеріс кезінде қалыптаса бастады. Қазақстанда да кәсіподақтар осы кезеңде құрыла бастады [2.28 б]. Қазақстан

арқылы өтетін Орынбор – Ташкент, Орынбор –Самара темір жолының, Қарағанды, Орал кеніштері мен кәсіпорындары жұмысшыларының әкімшілік алдына

экономикалық талаптар қою үшін ұйымдасуы кәсіподақтардың алғашқы үлгілері еді

[3.585 б]. Қазан төңкерісінен кейін кәсіподақтардың рөлі түбегейлі түрде өзгерді. Олар жартылай жария ұйымдардан жұмыскерлердің ірі бірлестіктеріне айналды.

Кәсіподақтардың міндеттері мен қызметтеріне жаңа сапалық сипат берілді. КСРО кәсіподақтарының мақсаттары, ұйымдық құрылымы, күллі

практикалық жұмысы “пролетариат диктатурасының орнауы” жағдайына бейімделіп белгіленді, оларға “коммунизм мектебі” болу, билік жүргізуші саяси ұйымға

көмектесу міндеті жүктелді. Кәсіподақтар қозғалысы бұқаралық сипатқа ие болды.

1921 жылы 25 – 28 қаңтарда Орынборда кәсіподақтардың Қазақ өлкелік 1-кеңесі болып өтті. Осы кеңесте Кәсіподақтардың бүкілодақтың орталық кеңесінің

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%81_%D0%95%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%9A%D0%A8

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F

https://kk.wikipedia.org/wiki/1905

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%8B%D0%BD%D0%B1%D0%BE%D1%80

https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A2%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BD&action=edit&redlink=1

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%8B%D0%BD%D0%B1%D0%BE%D1%80

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D0%B0%D0%BB

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BD

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%A1%D0%A0%D0%9E



123

(ВЦСПС-тің) Қазақ бюросы құрылды. Бюроның ұйымдастыру, экономика және нормалау бөлімдері болды. 1921 жылы 17 – 22 қазанда Орынборда Қазақстан

кәсіподақтарының 1-конференциясы өтті. Оның жұмысына 47 делегат қатысты[4.351 б].

Кәсіподақтар кеңестік қоғам тарихындағы барлық кезеңдерде сан-салалы

жұмыс жүргізіп, Кеңестік жүйедегі алға қойылған нақты міндеттерді шешуге белсене ат салысты.

1957 жылы қаңтарда КСРО Жоғapы Кеңесі Төралқасы “Еңбек дауларын қарау тәртібі туралы ережені” бекітті. Бұл ереже бойынша, фабрика-зауыт жергілікті

комитеттеріне (ФЗМК), бір жағынан, жұмысшылар мен қызметшілер, екінші жағынан,

өндіріс әкімшіліктері арасындағы еңбек дауларын тікелей қарау құқығы берілді. 20 ғасырдың 60-жылдары мемлекет әлеуметтік сақтандыру және еңбек заңдарының

сақталуын, еңбек қорғау мен қауіпсіздік техникасын мемлекеттік қадағалау кәсіподақтарға жүктелді. Еңбек пен жалақы мәселелері жөніндегі мемл. шешімдер

кәсіподақтардың қатысуымен қабылданды. Олар Кәсіподақтардың бүкілодақтың орталық кеңесі мен кәсіподақтардың республика кеңестері арқылы заң шығару

бастамашылығы құқығын пайдаланды. Мысалы, зейнетақы, жұмыс күнін қысқарту

туралы заңдар, еңбек дауларын қарау тәртібі туралы ережелер, жалақысы аз жұмысшылар мен қызметшілерге жалақыны көбейту туралы, жұмысшылар мен

қызметшілердің ұжымдық бау-бақша шаруашылығы туралы қаулылар кәсіподақтардың бастамашылығымен немесе белсене қатысуымен қабылданды.

Әкімшілік кәсіподақтардың фабрикалық, зауыттық, жергілікті комитетінің

келісімінсіз, өз бастамасымен жұмысшылар мен қызметшілерді жұмыстан шығара алмайтын, тұрғын үйлерді бөлу, тағы басқатуралы шешім қабылдай алмайтын

болды. Кәсіподақтар әкімшіліктің еңбек туралы заңдарды және еңбек қорғау жөніндегі нормаларды жүзеге асыруына бақылау жүргізді; олардың техникалық

және құқықтық инспекциялары қызметін атқарды. Жұмысшылардың, қызметшілердің, ұжымшар еңбекшілерінің әлеуметтік сақтандырылуын басқару

қызметі кәсіподақтарға жүктелді, шаруашылық есептегі санаторийлер

мен демалыс үйлерінің бәрі солардың қарауына берілді. Кеңестік дәуірде бастауыш кәсіподақ ұйымдары кәсіподақтардың негізі

болатын. Олар өндірістік принцип бойынша құрылды. Олардың әрқайсысы бір кәсіпорында, кеңшарда, ұжымшарда, мекемеде жұмыс істейтін немесе бір оқу

орнында оқитын кәсіподақ мүшелерінен тұрды. Әрбір кәсіподақ халық

шаруышылығының бір немесе бірнеше саласының жұмысшылары мен қызметшілерін біріктірді. Әрбір салалық кәсіподақтың өзінің съезінде сайланатын жеке Орталық

кәсіподағы болды. Салалық кәсіподақтардың көбісінде өздерінің республикалық, өлкелік, облыстық, қалалық және ауданы комитеттері болды. Республикаларда,

өлкелерде, облыстарда одақаралық органдар – кәсіподақ кеңестері жұмыс істеді.

Кәсіподақтардың съездері олардың жоғары органы болып есептелді. КСРО-ның барлық кәсіподақтарының жұмысына Кәсіподақтардың бүкілодақтың орталық

кеңесі басшылық етті, ол КСРО кәсіподақтарының съезінде сайланды және соған есеп берді. КСРО кәсіподақтары Дүниежүзілік кәсіподақтар федерациясының

қызметіне қатысты, 128 елдің кәсіподақ орталықтарымен байланыс жасап тұрды. КСРО ыдырап, егеменді ТМД елдерінің нарықтық экономикаға көшуі жағдайында

кәсіподақтар тоталитарлық жүйенің құрамдас бөлігі болған ұйымдардан дербес

қоғамдық құрылымдарға айналды. Жаңа кәсіподақтар, көбінесе, кәсіптік белгісіне қарай құрылуда.

https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%92%D0%A6%D0%A1%D0%9F%D0%A1&action=edit&redlink=1



https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A4%D0%97%D0%9C%D0%9A&action=edit&redlink=1

https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D1%81&action=edit&redlink=1

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%9C%D0%94


124

Қазіргі күні кәсіптік одақтар қызметкерлер өмірінде үлкен рөл атқарады. Кәсіптік одақтар қызметкерлер құқықтары мен мүдделерін сақтауға ерекше

кепілдердің бірі болды және болып табылады. Түрлі-деңгейдегі кәсіптік одақтар еңбек және әлеуметтік қатынастармен байланысты, түрлі салалардағы олардың

ұсынуы мен қорғауын қамтамасыз етеді және қызметкерлер мүдделерін

қалыптастырады және тұжырымдайды. Кәсіптік одақ бұл - қызметкерлердің құқықтары мен мүдделерін жарғылық

тапсырмаларға сүйене отырып ұсынатын және қорғайтын қоғамдық бірлестік. Кәсіптік одақтар - өз мүшелерінің еңбек, және тағы да басқа әлеуметтік-

экономикалық мүдделерін ұсынуға және қорғауға арналған, олардың кәсіби

мүдделерінің ортақтығы негізінде, азаматтармен ерікті түрде құрылатын өздік, бекітілген жеке мүшелігі бар қоғамдық бірлестіктер.

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі мерзімде азаматтық қоғамның институттарының дамуында жаңа кезең пайда болды. 1993 жылы 9 сәуірде №

2107-ХІІ «Кәсіптік одақтар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды [5]. Заңда Қазакстан Республикасындағы кәсіптік одақтар Қазақстан

Республикасындағы кәсіптік одақтар (кәсіподақтар) дербес, тіркелген жеке мүшелігі

бар қоғамдық бірлестіктер, оларды дерінің кәсіптік мүдделерінің ортақтығы негізінде өз мүшелерінің еңбек ету, сондай – ақ басқа да әлеуметтік-экономикалық құқықтары

мен мүдделерін білдіріп, қорғау, еңбек жағдайларын қорғау мен жақсарту үшін ерікті түрде құратындығы көрсетілген.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасында кәсіподақтардың құқықтық

статусы Қазақстан Республикасы Конституциясымен (5, 23 баптары.) [6], Еңбек туралы заңдар кодексімен[7], Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы, халықтың

зейнетақымен қамсыздандырылуы туралы заңдармен, басқа да заңдармен айқындалады.

Кәсіподақтар өзінің қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңнамасы және халықаралық актілер мен келісімдерде

бекітілген өзге де заң нормалары шеңберінде, өздері қабылдаған жарғыларға

сәйкес, мемлекет органдар мен саяси, қоғамдық ұйымдардан тәуелсіз жағдайда жүзеге асырады. Олармен өзара қарым-қатынастарын әріптестік пен құрметтеушілік,

сұхбаттастық пен ынтымақтастық негізінде құрады. Кәсіподақтардың құқықтарын шектейтін немесе олардың заңда көзделген құқықтарын жүзеге асыруына кедергі

жасайтын қандай да болсын араласушылыққа тыйым салынады. Кәсіподақ өз

мүшелерінің мемлекет және шаруашылық құрылымдармен, қоғамдық бірлестіктермен, кәсіпкерлермен қарым-қатынасындағы құқықтары мен мүдделерін

білдіріп, қажет болған жағдайда бұларды қорғауға жәрдемдеседі. Ұжымдық шарттар мен тиісті деңгейдегі тарифтік келісімдер жасасады; олардың арасындағы жекелей

және ұжымдық еңбек дауларын шешуге көмектеседі. Кәсіподақ пен жұмыс беруші

арасындағы даулар бойынша түпкілікті шешімдерді сот шығарады. Қазақстанда, негізінен, федерацияға біріккен.

Кәсіподақ бірлестіктері–қоғамдық бірлестіктерге жеке мүше болатын азаматтар тарапынан қоғамдық кәсіби көзқарастары бойынша өз еркімен құрылған

өз бетінше әрекет ететін қоғамдық бірлестіктер. Кәсіподақтардың негізгі міндеті өз мүшелерінің еңбек және әлеуметтік-экономикалық құқықтарын қорғау және еңбекті

қорғау мен еңбек жағдайын қорғау болып табылады. Кәсіподақтар еңбек құқының

арнайы субьектісі болып табылады. Бір жағынан кәсіподақ құрудың жалпы құқықтық режимі, олардың құқықтық субьектілігі, негізгі мендеттері мен құқықтары,

https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95%D0%B3%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D1%96_%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B&action=edit&redlink=1










https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95%D2%A3%D0%B1%D0%B5%D0%BA_%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D0%B7%D0%B0%D2%A3%D0%B4%D0%B0%D1%80&action=edit&redlink=1

https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95%D2%A3%D0%B1%D0%B5%D0%BA_%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D0%B7%D0%B0%D2%A3%D0%B4%D0%B0%D1%80&action=edit&redlink=1

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82%D1%83%D1%86%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82%D1%83%D1%86%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82


125

сондай-ақ оларды іске асырудың кепілдіктері Қазақстан Республикасындағы қоғамдық бірлестіктер туралы заңдылығының жалпы ережесінен туындайды, ал

екінші жағынан-кәсіподақтар жүйесінің кейбір звеноларының статусы мен өкілеттігі-структурасы анықталады, оның ішінде алғашқы кәсіподақ комитеттерінің, салалық,

аумақтық басқа да кәсіподақ органдарының өкілеттігі мен статусы. Кәсіподақтың

міндеттері мен онң функциясының еңбекті қоғамдық ұйымдастыру мәселелерімен байланысты екені белгілі. Экономикалық қайта құру жағдайында кәсіподақтардың

еңбек құқығы субьектісі ретіндегі ролі артуда, себебі құқықтың аталған саласы еңбекті ұйымдастыру мен оның жағдайын реттеумен, жалданушы еңбектің еңбек

құқықтарын заңдылық мүдделерін қорғаумен байланысты. Кәсіптік одақтар

қызметкерлердің еңбек және әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен мүдделерін ұсынудың және қорғаудың маңызды кепілдердің бірі болды және болып қалады.

Бұрын кәсіптік одақтың негізгі функциясына түрлі материалдық және әлеуметтік игіліктерді бөлу болатын. Осы функциясы арқылы

елге танымал да болды. Еңбекшілердің арасында демалыс жолдамаларын бөлуімен танылды. Ал қазіргі кезде кәсіптік одақтың негізгі мақсаты бұл - қызметкерлердің

еңбек және әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен мүдделерін ұсыну және

қорғау болып табылады. Кәсіптік одақтың жұмысы келесі принциптер бойынша құрылған:

- еріктілік, азамттардың кәсіптік одақ мүшелігіне ерікті түрде өз еркін білдіруді жорамалдайды;

- дербестік, кәсіптік одақтардың заңды тұлға ретінде құқықтық қатынастар

субъектісі болуын көрсетеді; - азаматтардың бейкоммерциялық бірлесу сипаты;

- кәсіподақ мүшелігінің белгіленуі; - кәсіптік одақтарғы бірлескен кезде азаматтардың кәсіби және өндірістік

мүдделері бойынша ортақтығы; - өз мүшелері құқықтары мен мүдделеріне өкілдік және қорғау.

Қай заманда болмасын, әр түрлі қыр жағынан жұмыскерлердің еңбек құқығын

қорғау әрдайым ең күрделі және соңына дейін шешілмеген мәселелердің бірі болып қалады. Жұмыскерлердің, яғни еңбекшілердің еңбек құқығын қорғау мәселелері

әсіресе нарықтық қатынас жағдайындағы әлеуметтік мәні зор. Елімізде жалдамалы жұмыскерлердің еңбек құқығын қорғаудың әділ және тиімді жүйесін құру қажеттілігі

туындап отыр.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 12 және 76 баптарына сәйкес, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, тану, сақтау

мемлекеттің міндеті болып табылады. Адамның ар – намысы, қадір – қасиетіне қолсұғылмаушылық ҚР Конституциясының 17-ші бабымен бекітілген[6]. Адамның

қадір – қасиеті деп адамның саналы түрде қоршаған орта айғақтарын адамгершілік

құндылықтар және санаткерлік сапа тұрғысынан сезінуін айтамыз. Адамның қадір – қасиеті оның қоғамдағы жағдайымен, өмірлік бейнесімен, кәсібилігімен, басқа да

жағдаяттарға деген мүддесімен байланысты. Адамның қадір – қасиеті оның әлеуметтік құндылықтарына қарамастан қорғалады және ешқандай жағдай оны

басуға кедергі бола алмайды [6]. Адам қадір – қасиетінің мемлекет тарапынан қорғалуы жеке өмірге

мелекеттік органдар, оның лауазымды тұлғалары, сонымен қатар басқа да

азаматтар тарапынан қолсұғылмаушылық негіздері анықтамасынан көрінеді.


126

Адамның жеке басының бостандығына деген құқық кез келген әрекетпен айналысу, белсенділік таныту немесе мәжбүрлеу мен шектеуден бас тартуды білдіреді.

Адамның қадір-қасиетіне деген қол сұғылмаушылық ҚР Конституциясының 17-бабында бекітілген. Адамның қадір-қасиетінің астарында адамның өзінің және

оның айналасындағылардың зияткерлік және өнегелі қасиеттерінің құндылықтарын

меңгеру айғағы жатыр. Адамның қадір-қасиеті оның қоғамдағы алатын орнына, өмір салтына, іскерлігіне, қызығушылықтары мен басқа да жағдайларға байланысты

болады. Кез келген адамның қадір-қасиеті оның әлеуметтік құндылықтарына қарамай заңды қорғалуға жатады.

Мемлекеттің адамның қадір-қасиетін біреудің озбырлық жасауынан қорғап

отыруы - мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың және басқа да азаматтар тарапынан жүзеге асады. «Қадір-қасиет», «ар-ұждан» ұғымдары,

әлеуметтік маңызды әрекеттердің жүзеге асуымен байланысты болып келетін, этикалық нормалардың негізінде түсіндіріледі [8]. Олар, азаматтық-құқықтық және

қылмыстық-құқықтық әрекеттердің, қадір-қасиеті пен ар-ұжданына қол сұғылған тұлғаға қатысты қолдануға мүмкіндік береді. Сондықтан, мемлекеттің қылмыстық

заңнамасы адамның қадір-қасиетіне қарсы жасалған қылмыстың құрамын қарастыра

келіп, тұлғаның аты және оның мүліктік емес қызығушылықтарын қорғайды. Конституция мен өзге заңнамалар, заңды әрекеттер мысалы, әр түрлі тергеу

әрекеттері, тексерулер, тінту әрекеттері мен арест т.б. барысындағы адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылықтың міндеттемелерін қатаң белгілейді.

ҚР Конституциясының 17-бабы бойынша: «Адамның қадір-қасиетіне қол

сұғылмайды. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не

жазалауға болмайды». Мәжбүрлеу және өзге жауыздық, айуандық пен қадір-қасиетті құртатын жаза түрлеріне қарсы Конвенцияны Қазақстан Республикасы 1998

жылы бекітті [9.366-369 бб]. Ол бойынша, кез келген әрекет ретінде мәжбүрлеу, қасақана жасалған ауыртпалық пен қайғы әкелген адам, өзінің жасаған әрекеті

үшін, міндетті түрде жауапқа тартылуы тиіс. Әркімнің жеке өміріне қол

сұғылмаушылық. Атап айтқанда, мемлекет адам мен азаматтың құқықтары мен

бостандықтарын қорғауға кепілдік береді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың ұсыныстары мен ойларын «Қазақстанның әлеуметтік

жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай жиырма қадам» [10] атты

мақаласында баяндады, сонымен қатар 2012 ж. 14 желтоқсандағы Қазақстан халқы Жолдауында «Қазақстан – 2050» стратегиясы – мемлекеттің құрылған жаңа саяси

бағыты, елдің әлеуметтік-экономикалық жаңғыртылуын қамсыздандыруға бағытталуы, қоғамның әлеуметтік өзгеріс басымдылық шеңберінде, мемлекеттің ең

негізгі саясат бағыты ретінде әлеуметтік еңбек қатынас тиімді үлгісін құру болып

табылады [11]. Сонымен Мемлекет басшысы 2013 жылғы 28 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Бас Кеңес Федерациясы кәсіподақтарының Мәжілісінде сөз

сөйлеп, Қазақстан кәсіподақтары – бұл әлеуметтік еңбек қатынастағы тұрақтылық тірегі, негізгі элементі, - деп тұжырымдады [12]. Еңбекшілердің құқығын қорғау, өз

кәсіптерін ашу, «Электрондық еңбек биржасы туралы» Заңды 2018 жылдың 1 сәуіріне дейін қабылдау керектігіне басты назар аударылады. Осыған сәйкес, еңбек

кітапшаларын электрондық форматқа көшіру, жұмыс өтіліне сай зейнетақы

тағайындау заңдастырылуы қажет екендігі туралы мәселелері де 2018 жылы 10


127

қаңтарда Елбасының «Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына Жолдауында атап өтілген болатын[13].

Әр түрлі құқық саласында кездейсоқтық емес, тең қалыпта еңбек құқығында да субъектілердің құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделерін қорғау

маңызды орын алады. Оның мағынасын асыра бағалау күрделі. Құқық нормасын

шығара отырып, мемлекет қабылданған құқықтық шарамен қорғалатын құқықтарды, бостандықтарды және заңды мүдделерді қорғаудың қажетті кепілдіктерін,

құрылымын және тәсілдерін қарастыруға міндетті. Субъективті құқық, көрсетілген тұлғаға, бірақ бұзылған қажетті қорғау құралдарымен қамсыздандырылмаған,

«ресми құқық» болып қана есептеледі. Мемлекеттік қорғау құралдарымен

қамтамасыз етілмеген, заң құқығында жарияланған жеткілікті шара ретінде шартты және дәл орындалуына мүмкіндік туғызбайтын, құқықтық нормасында орналасады.

Құқық қорғау шараларымен қамтамасыздандырылмаған субъективтік құқықтарды жүзеге асыру «арнайы өкілеттік берілмеген қоғам мүшелері тарапынан ерікті түрдегі

сыйласуға сенім арту және осының салдарынан беделді мемлекеттік билік пен қоғам мүшелері санасында орын алған мораль тұрғысынан қамтамасыз етілген құқық

сипатына ие болады». Қорғалу объектісіне (құқығы, бостандығы және заңды

мүдделері) тән ерекшеліктері оның жүзеге асырылу тәсілдері мен сипатына әсер етпей қоймайтындығында күмән жоқ. Сол себепті жұмыскерлердің еңбек

құқықтарын қорғау мәселесін құқық нормасын жүзеге асыру, сондай-ақ жалдамалы жұмыскерлердің еңбек құқықтарын қорғау үшін арнайы құрылған кәсіби одақтар

тұрғысынан зерттеу мақсатқа сай және объективті деп танылады. Осыған

байланысты еңбек қарым-қатынасы субъектілерінің әрекеттеріне императивті әсер етудің төмендеуі мен келісім-шарт қарым-қатынасының кеңеюі шарты сақталғанда

еңбек заңнамасы нормаларымен көрсетілген қорғау құралдарының жағдайы қызығушылық тудырады. Ол үшін еңбек қатынастарын реттейтін құқықтың жүзеге

асырылуы мен субъективті құқық бұзылған жағдайда оны қорғау арасындағы өзара байланысты анықтау қажеттілігі туындады.

Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев аудандарда кәсіби

одақтардың белсенді жұмыс атқару қажеттілігіне және олардың әлеуметтік серіктестік шегінде мүдделі тарапмен қарым-қатынас жасау маңыздылығына ерекше

назар аударған. Кәсіби одақтардың негізгі міндеті болып жұмыс беруші мен жұмыскердің арасында туындаған мәселені уақытылы шешу, ал оны жүзеге асыру

үшін кәсіби одақтар ұйымы, мекемелері барлық тараптармен тығыз

ынтымақтастықта болуы қажет. Осы ретте, Президент жұмыскерлердің еңбек құқықтарын қорғауға бағытталған әлеуметтік сұхбаттың жаңа нысаның жетілдіру

маңызын ерекше атап өтті. Кәсіби одақтардың белсенділік деңгейінің жеткіліксіздігін және олардың бүгінгі күні жұмыскерлердің еңбек құқықтарын қорғаудағы рөлін

куәландырады, сондай-ақ, осы мәселені заманға сай және түбегейлі шешу

қажеттілігін ерекше атап өтеді. Ең бастысы – кәсіби одақтар қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық және еңбек құқықтары саласындағы ұлттық және халықаралық

нормалардың бұзылуы нәтижесі болып табылатын әлеуметтік шиеленіске қарсы тұрулары қажет. Осы ретте, оларәлеуметтік дамудағы халықаралық тәжірибеде

жалғыз құрал ретінде қолданылатын, әлеуметтік әділдікті жан-жақты қамтамасыз ету арқылы қазіргі заман талаптарына сай кәсіби одақтардың белсенді қызмет

атқару жолын әлеуметтік шиеленіс деңгейін түсіру тәсілін пайдалана алады. Осыған

орай, мемлекеттің маңызды міндеті болып Қазақстан Респубилкасындағы әлеуметтік-еңбек қарым-қатынастарын реттейтін құқық стандарттарын еңбек


128

заңнамасының бұзылуы сирек кездесетін өзге алдыңғы қатардағы Европа елдерінің деңгейіне дейін жеткізу және енгізу.

Жоғарыда көрсетілгендей, Қазақстан Республикасындағы қоғамдық институттар арасында кәсіби одақтар ерекше орын алуы қажеттілігіне байланысты

2014 жылдың 27 маусымында «Кәсіби одақтар туралы» ҚР Заңы қабылданды[5].

Аталған жаңа заң әлі де болса толық жетілмеген, еңбек-ғалымдары тарапынан және тәжірибедегі заңгерлер тарапынан сынға ұшырады. Бұл заңшығарушы биліктің

өкілдері, ғылыми интеллигенция және құқықтанушылар алдында жалдамалы жұмыскелердің еңбек құқықтарын әсерлі қорғауды қамтамасыз ету мақсатында

кәсіби одақ туралы заңды модернизациялаудағы концепцуалдық қатынасты қайта

қараудың объективті қажеттілігін туындатады. Кәсіби одақ өзінің мүшелеріне қолдау көрсетуде күш жұмылдырушы, ерікті қозғалыс бола тұра, ұзақ уақытқа арналған

болашақ талаптарын жаңартушы, үнемі даму бағытын ұстанатын ұйым болуы қажет. Жұмыскерлер өкілдерімен әлеуметтік және экономикалық мәселелерді ортаға салу,

әлеуметтік-еңбек қатынастарынан туындайтын мәселелерді реттеу жұмыс берушілер үшін кәсіпорынды қалыпты басқару процесінің бір бөлігі болуы керек. Жұмыс

берушілер және жұмыскерлер өкілдерінің арасындағы әлеуметтік сұхбат қоғамдық

механизмнің өмірлік маңызды бөлігі ретінде қарастырылуы қажет, онсыз қоғам тура және кемшіліксіз қызмет ете алмайды. Кәсіби одақ қызметінің маңызы, біріншіден,

ол табиғатынан толықтай демократиялық болуы тиіс. Кәсіби одақ, жұмыскерлердің ерікті түрде құрған ұйымы болып табылады және жұмыскерлер үшін құрылады, тек

олар ғана кәсіби одақтың мақсатын, нысанын және қызметін анықтай алады.

Германия, Жапония, Швеция, Швейцария елдеріндегі кәсіби одақтың көпжылдық тәжірибесінің үлгісі қазақстандық кәсіби одақтарға жұмыскерлердің

заңды мүдделерін дұрыс әрі әсерлі өкілдік ету және қорғау, сонымен қатар кәсіби одақ мүшелерінің алдында ғана емес, сондай-ақ қоғам алдында өзінің беделін

сақтауға көмектеседі, оның жақсы жақтарын ала білу керек.


1 Мухтарова А.Қ. Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы. Алматы.1999. 2 Қазақстан коммунтстік партиясы тарихының очеркі. Алматы 1985.

3 Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). (5 томдық) 3 т. Алматы. 2002.

4 Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). (5 томдық) 4 т. Алматы.

2002. 5 «Кәсіптік одақтар туралы» ҚР Заңы 1993. – 9 сәуір № 2107-ХІІ.

6 Қазақстан Республикасы Конституциясы.1995 жыл 30 тамыз. 7 Қазақстан Республикасы Еңбек кодексі. 11.2015. №414-V ҚРЗ

8 Алибаева Г. Сущность оргазинационная структура исполнительной власти.

//Фемида.1998. №1. 9 Адам құқығы саласында халықаралық ынтымақтастық: Документтер мен

материалдар. – М.: 1995. 10 Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ

Еңбек Қоғамына қарай жиырма қадам». 2012. – 10 шілде. 11 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2050» Қазақстан халқына Жолдауы.

14 желтоқсан. 2012 жыл.

12 Қазақстан Республикасының Бас Кеңес Федерациясы кәсіподақтарының Мәжілісі стенограммасы. 2013. – 28 қаңтар. Астана 2013.


129

13 Назарбаев Н.Ә. «Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері». Қазақстан халқына Жолдауы. 2018. – 10 қаңтар.

Аннотация

В статье освещается этапы становления профессиональных союзов в мире и

Республике Казахстан. Раскрывается принципы, основные функции профессиональных союзов современности как общественного объединения и их

правовой статус. Авторы излагают свой предложения по совершенствования работы данного общественного объединения учитывая опыт зарубежных организации.

Ключевые слова: Азаматтық қоғам, Құқықтық мемлекет, Кәсіптік одақтар,

Үкіметтік емес ұйымдар, Қоғамдық бірлестіктер.

Abstract The article highlights the stages of the formation of trade unions in the world and

the Republic of Kazakhstan. The principles, the main functions of the modern trade unions as a public association, and their legal status are disclosed. The authors state

their proposals on improving the work of this public association and taking into account

the experience of foreign organizations. Key words: Civil society, Legal state, Trade unions, ungovernmental

organizations Public association.

ҒТАМР 11.15.24

А.М.Бержанов ҚР Бас Прокуратура жанындағы Құқық қорғау органдары академиясының

I курс магистранты Астана, Қазақстан Республикасы

[email protected]

ТЕРРОРИЗМ МЕН ЭСКТРЕМИЗМГЕ ҚАРСЫ КҮРЕСТІҢ ӨЗЕКТІЛІГІ

Аңдатпа

Осы мақалада терроризм мен эсктремизмге қарсы күрестің жолдары қарастырылған.

Негізгі сөздер: терроризм, эсктремизм, террористік актілер, терроризм мен эсктремизмге қарсы күресу.

Бүкіл әлемнің саяси, мәдени, рухани, әлеуметтік және экономикалық жағдайына ықпал етіп отырған экстремизм мен терроризм ХХІ ғасырдың ең бір

өзекті мәселелерінің біріне айналып отыр. Террорлық актілерге итермелейтін қайшылықтар уақыт өткен сайын өсе түсуде және де бір ғана аймаққа, бір ғана

мемлекетке тән нәрсе болмай отыр. Түрлі топтар осыны пайдалану арқылы саяси-экономикалық мәселелерді шешуге тырысуда.

Экстремизм мен терроризмкеше мен бүгінғана пайда болған құбылыс емес.

Оның ертеден келе жатқан тарихи тамыры терең. Қазіргі лаңкестік әрекеттердің мәнін түсінуде адамзат тарихындағы діни көзқарастар мен саясаттарды ғылыми

https://e.mail.ru/[email protected]


130

жағынан зерттеудің маңызы ерекше. Өйткені ол, осы кездегі діни экстремизм мен терроризмнің саяси-әлеуметтік негіздерін анықтауға жәрдемдеседі.

Терроризм және экстремизм өздерінің қылмыстық мақсаттарын орындау үшін барлық объектілерді пайдаланады, соның ішінде әлемде ең қымбат – адам

өмірін, оның денсаулығын жәнеқоғамдағы күнделікті іс-қимылды жою болып

табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес «Қазақстан

Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі,

құқықтары мен бостандықтары»[1].

Қазақстан Республикасының Президенті - елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан - 2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты

Қазақстан халқына Жолдауында басым міндеттердің бірі ретінде экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимылды айқындап, мәселенің өткірлігіне назар аударылған:

«Біз әлемдік қауымдастықтың ядролық терроризм қатеріне қарсы тұрудағы күш-жігеріне қолдау жасаймыз. Біз жаһандық қауіпсіздікті нығайту ісінде маңызды роль

атқарамыз, халықаралық терроризмге, экстремизмге және есірткінің заңсыз

айналымына қарсы күресте әлемдік қауымдастықты қолдаймыз. Мемлекет пен азаматтар радикализмнің, экстремизмнің және терроризмнің барлық түрлері мен бой

көрсетулеріне қарсы біртұтас шеп құруға тиіс. Діни экстремизм қаупі ерекше алаңдаушылық тудырып отыр. Қазақстандағы экстремизм мен терроризмде

идеялық емес, қылмыстық негіз бар.

Бұл – біздің еліміздегі бейбітшілік пен тұрақтылыққа шабуыл. Бұл – біздің мемлекеттігіміз бен азаматтық кемелдігіміздің мықтылығының сынға түсуі. Біз діни

радикализм мен экстремизмнің пайда болуын бейтараптандыру мақсатында заңдарымызды жетілдіруіміз керек. Біз терроризмге қарсы заңдарды да жетілдіруге

тиіспіз. Мемлекет қайдан бой көтерсе де, радикализм мен экстремизмнің жолын кесу керек. Біз қоғамда, әсіресе, жастар арасында діни экстремизм профилактикасын

күшейтуіміз керек.

Үкіметке менің Әкімшілігіммен бірлесіп, Діни экстремизммен және терроризммен күрес жөніндегі мемлекеттік бағдарлама дайындауды тапсырамын.

Сөйте тұрып, мен ұлтты да сақтандырғым келеді. Экстремизммен күрес әйтеуір жазықтыны іздеп табуға айналып кетпеуге және дінмен күреске жалғасып кетпеуге

тиіс»[2].

Бірқатар жағдайларда әдебиеттерде «экстремизм» және «терроризм» ұғымдарының араласуына жол беріледі. Бұл әлі күнге дейін әлемдік тәжірибеде

«терроризм» және «экстремизм» ұғымдарына бірыңғай түсіндірмесі жоқтығын айғақтайды, ол осы екі диалектикалы өзара байланысты, қауіптілігі бірдей, бірақ

даму құрылымы және салдары бойынша айырмашылықтары бар, әлеуметтік

құбылысқа қарсы тұру мәселесін шешуге қандай да бір жалпы тәсілдерді әзірлеуді аса қиындатады.

БҰҰ-ның сарапшылары әдетте террористік актілер алдында қарсылық пен қақтығыстың кіші күш көрсету формалары көрініс табатындығы жөнінде ойға келеді.

Алайда, осы уақытқа дейін оны ертерек алдын-алу жүйесі жоқ. Бұның басты себебі «экстремизм» және «терроризм» ұғымдарының халықаралық және ұлттық дәрежеде

де бір-бірінен айырмашылығының айқындалмауы болып табылады.

Сонымен қатар, тәжірибеде экстремистердің басқаша ойлаушыларға қатысты зорлық әрекеттерін едәуір жиі көп жағдайларда саяси экстремизмнің шарасыз серігі


131

ретінде шығатын терроризм деп атайды. «Терроризм» ұғымына тоқталып өту қажет. Өйткені бұл термин «экстремизм» ұғымына қарағанда, бірқатар құқықтық, оның

ішінде халықаралық құжаттарда көрініс тапқан[3]. Қазіргі таңда дүниежүзілік қоғамдастық терроризмнің қаншалықты қатерлі

екендігіне, оның зұлымдық істерінде шек болмайтындығына көз жеткізді. Терроризм

адамға деген аяушылық сезімнен жұрдай, ол қоғамда қалыптасқан заң нормаларын, халықаралық құқықты мойындамайды, мемлекеттік шекаралар оны тоқтата

алмайды. Терроризм айдаһары қашан да болған және өз қарсыластарына ұдайы арамзалықпен соққы беріп отырған. Алайда дәл қазіргі кездегідей ашық та

ауқымды болып көрген емес.

Адамдар тарихында терроризм жүздеген, мыңдаған жылдар бойы орын алып келеді. Өздерінің саяси мақсатына жетудің ең жаңа түрлері мен қаруланып

жасақталған қазіргі терроризмді негізгі үш топқа бөлуге болады. Біріншісі – халықаралық терроризм. Оның мемлекеттік немесе географиялық

шекарасы жоқ. Бұндай топтар әлемнің кез келген нүктесінде қызмет ете алады. Өздерінің өкілдерін, жақтастарын қажет деп тапқан мемлекетке орналастырып

терроршылар кадрларын мұқият тексеруден өткізеді, психологиялық дайындықтар

өткізуде террористік актілерді ұйымдастырудың бай әдіс-тәсілдерін үйретеді. Екіншісі – ішкі саяси терроризм. Ішкі саяси терроризм ең алдымен

басқарушы элитаның жүргізіп отырған ресми мемлекеттік саясатына келіспеушіліктен, соған қарсылық ретінде туады. Ішкі терроризм басқарушы биліктің

әділетсіз әлеуметтік экономикалық саясатына жауап ретінде жүзеге асырылады.

Оның мақсаты – өз тобының саяси, әлеуметтік, экономикалық мүдделерін іске асыру.

Үшіншісі – қылмыстық терроризм. Террористер өздерінің жеке бастарының қамы үшін немесе азғана тұйық топтың талабы үшін террористік әрекеттерге

барады. Терроризм және сепаратизм дегеніміз бар болғаны адамзаттың жасырын

дертінің сыртқы көрінісі ғана екенін барынша айқын сезінуге тиіспіз. Сондай-ақ бұл

дерт жеке-жеке емдеуге көнбейді, ол барша елдер мен қауымдастықтардың ұжымдық жұмылуын қажет етеді. Ол аз болса, бұл дерт біреулерден белгілі

дәрежеде құрбандықты, келесілерден ерікті ынтымақтастық пен татуластықты талап етеді. Терроризмнің қоғамға қауіпті басқа кеселдерден ерекшелігі – оның кесірінен

етеңеден бейхабар бейбіт халықтың зардап шегуі, сондай-ақ бұл лаңды алдын ала

болжау мүмкіндігінің өте аздығы. Сондай-ақ терроризм мәселесіндегі, оның белгілері мен онымен күресу

жолдарын айқындаудағы әлем мемлекеттерінің арасындағы бірауыздылықтың болмауы, біреудің «терроршы» дегендерін біреулер «қаһарман, еркіндік күрескері»

ретінде қабылдауы «терроризм» деген жалғыз сөздің астарына талай мәселені

бұғып жатқандығынан хабардар етсе керек. Терроризм бүгінгі таңда адамзат қоғамы үшін экологиялық қауіпсіздік, адамзат қауіпсіздігі сияқты ғаламдық мәселелердің

біріне айналды. Сондықтан да терроризм мәселесін шешу адамзат қауіпсіздігі үшін қажетті шара. Терроризмнің ұғымын беру, онымен күресудің халықаралық-құқықтық

негізін орнату, терроризмнің алдын алуға байланысты сақтандырушылық, жедел іздестіру және басқа да сұрақтарды шешу бүгінгі күнгі өзекті мәселе болып саналуы

тиіс[4].

Мемлекеттердің терроризмнің жолдары мен мүмкіндіктерін жоюға қарсы әрекет ету мәселесі қандай көп жақты болса, терроризм құбылысының өзі де сондай


132

көп жақты. Бұл мәселенің ең қиын жері, терроризмнің қоғамдық өмірдің құбылысы ретінде саяси сипат алуы. Міне сол сиппат терроризммен күресті жүзеге асыруда

қиындық туғызады. Сондықтан да, террористік актілерге жауап ретінде әр түрлі мемлекеттердің іс-әрекеттерінің бағасына бірыңғай белгілердің жоқ екені кездейсоқ

емес.

Террористік әрекеттің негізгі міндеттерінің бірі-халықтың арасында наразылық тудыру. Бір жағынан террористердің әрекеттері биліктің заңдылығына

тікелей қыр көрсетеді. Сондықтан оларға қарсы дер кезінде қарсы әрекет жасалынбаса, онда тек террористер ғана емес, саяси оппонеттер мен тіпті халықтың

өзі мемлекет биллігінің тиімсіздігі мен дәрменсіздігіне көз жетеді. Осындай жағдай

болмас үшін террористермен күресудің әдістерін қолдана білу керек және күресу әдісінің табиғатына талдау жасай білу керек. Терроризммен күрес тек арнайы

қызметтің немесе құқық қорғау органдарының міндеті емес, ол мемлекеттің, қоғамның міндеті, яғни оны жеңу үшін бүкіл қоғам ат салысу тиіс. Терроризм

мәселесінде жай және тез арада жеңетін оңай шешімдер жоқ. Терроризмге қарсы шаралар жүйесі, кешенді және орынды қолдану тиіс.

Терроризмге қарсы күрестегі әдістерді 5 негізгі топқа бөлеміз:

1) Құқықтық әдіс – мемлекет терроризммен тиімді күресу үшін, оның алдын-алу үшін заң күшін пайдаланады. Әрине, құқықтық шаралар терроризмнің тамырын

жоя алмайды, бірақ онымен күресуде көмекші құрал болып табылады. Терроризммен тиімді күресу мемлекеттің бұл саладағы құқықтық базасына

байланысты. 2001 жылы 11 қыркүйектегі оқиғадан кейін дүниежүзінде терроризмге

қарсы күресте заң шығару жандана түсті. Терроризмге қарсы күресте құқықтық әдістің функциясы қылмыскерді жазалау ғана емес, сонымен бірге мемлекеттің

мүддесі мен азаматтардың бұзылған құқықтарын қалпына келтіру мақсатында қызмет етіп, әрқайсысының жауапкершілік деңгейін анықтау.

2) Функционалды әдістер – бұл терроризмге қарсы күресте мемлекеттің қарулы күштерін пайдалануы. Террористерге қарсы әскери күштерді қолдану

әрдайым тиімді бола бермейді. Өйткені, қазіргі әскери қару-жарақтың қиратқыш

күшінің көп болуына байланысты, оны халық көп шоғырланған жерде қолдану мүмкін емес. Сонымен қатар әскери бөлімдер партизандық әдіске

бейімделмегендіктен, әскер арасында адам шығыны көп болуы мүмкін. 3) Саяси әлеуметтік әдістер. Терроризммен күресуде саяси шараларға

мыналар жатады:

- шиеліністі жағдайды келіссөздер арқылы шешу, - жағдайға байланысты тактикалық саяси жұмсақтыққа бару,

- террористерге толық немесе ішінара амнистия жариялау, - терроризмді қолдайтын мемлекеттерге дипломатиялық қысым жасау.

Ал әлеуметтік әдістерге мыналарды жатқызуға болады.

- кедейшілікті азайтатын шаралар. - халықты жұмыспен қамту.

4) Экономикалық әдістер – терроризммен күресте оның қаржылай-ақшалық аспектісіне көңіл бөлу керрек. Терроризммен күресте мынадай экономикалық

сипаттағы шаралар қолданылуы тиіс. - Террористік ұйымдардың ақша жинауға және мемлекеттің немесе жеке

тұлғалардың террористік ұйымдарға ақша аударуына тыйым салу,

- Террористерді қолдайтын мемлекеттерге санкция салу немесе бойкот жариялау,


133

- Террористік қорларды бақылау, - Террористерді қамауға алатын мәліметтер үшін ақшалай сыйақы

тағайындау және т.б. 5) Превентивті әдіс – Криминологиялық тұрғыдан алғанда қылмыстың

алдын-алу үшін, оның ішінде терроризмді, оны тудыратын себептерді жою керек.

Терроризмді алдын-алу үшін мемлекет барлық шаралар қолдануы тиіс. Олар айқын және қатаң контртеррористік заңдарды қабылдау, мемлекет тарапынан

террористік әрекетке жауап қайтару, әлеуметтік шиеленістің ссебептерін жоятын шараларды қолдану, яғни оның салдарымен емес, себебін жою, террористік

насихатқа-қарсы насихат жасау, барлау қызметінің тиімділігі және т.б.

Жоғарыда көрсетілген шаралар потенциалды террористердің террористік әрекетке баруына бөгет бола алады. Превентивті әдістерді функциясына қарап

мынадай түрлерге бөлуге болады. 1)Террористік актіні болжау, 2)Террористік әрекеттен қорғау, 3)Террористікәрекетті болдырмау, 4) Терроризмді тамырымен

жою, 5)Террористерді іздеу және табу, 6)-Оларды тәрбиелеу[5]. Қоғамдық өміріміздің барлық салаларына ене отырып, экстремизм қазіргі

уақытта кеңінен қанат жайып, Қазақстанның егемендігіне, мемлекет тұтастығы мен

ұлттық қауіпсіздігіне, сондай-ақ, қоғамдық тәртіпке қауіп төндіруде. Экстремистер дінді мемлекеттік жағдайды тұрақсыздандыру, конституциялық құрылымды құлату

мақсаттарында қолданбақ болу жағдайлары да кездеседі. Экстремизмнің кеңінен таралуы салдарынан қоғамның имандылық

қағидаттарына, мәдени, діни, ұлттық құндылықтарына нұқсан келуде. Мемлекет,

қоғам мен жеке тұлғалар үшін аса үлкен қауіп туғызып отырған бұл феномен заң ғылымдарының, оның ішінде криминология мен қылмыстық құқықтың зерттеу

объектісіне айналуы орынды. Сондықтан экстремизмге әлеуметтік-құқықтық баға беріп, мазмұны мен көрініс табу нысандарын белгілеп, оның идеологиялық қайнар

көзін, Қазақстан Республикасы аумағында пайда болуы мен белсенді түрде әрекет етуіне ықпал етуші факторларды зерделеу қажет.

Қазіргі уақытта экстремистік қылмыстардың ең маңызды және ерекше белгісі

экстремистік қаржыландыру және материалдық-техникалық жабдықтау деңгейінің, әсіресе, ұйымдасқан қылмыстық және экстремистік құрылымдар қызметін қаржылық

негізде қосу есебінде, сонымен қатар халықаралық террористік және экстремистік ұйымдардың қаржылық көмек көрсетулері негізінде артуы болып табылады. Ал

экстремистік әрекеттердің қарқындылығы оны қаржыландыру және материалдық-

техникалық жабдықталу жағдайымен тікелей байланысты екендігін ұмытпаған жөн. Экстремизммен күресу мемлекет деңгейінде, қоғамның әрбір мүшесінің

қатысуымен, үлес қосуымен жүргізілетін кешенді шара. Экстермизм көріністерінің алдын алуға бұқаралық-ақпарат құралдарының алар орны ерекше. Олардың

мазмұндылығы, сапалығы ешкімнің көңілінде талас тудырмайды.

Кез келген әлеуметтік құбылыс ретінде жалпы қылмыстылықтың оның ішінде экстремизге байланысты қылмыстардың дамуына ықпал етуші ішкі және сыртқы

себептер бар. Сыртқы себептерге жаһандану, геосаяси факторлар, заңсыз көші-қонды жатқызамыз. Ішкі себептер ретінде елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдай,

мемлекеттік немесе ұлттық идеологияның жоқтығы, қоғамдағы отбасы институты рөлінің төмендеуі, білім беру жүйесіндегі кемшіліктер, рухани негіздердің өзгеруі,

азаматтардың билік беделіне, заңға және қауіпсіздіктеріне деген сенімдерінің

аздығы, азаматтардың діни сауаттылығының төмендігі мен адамдардың психологиялық денсаулық жағдайлары [6].


134

Жалпы экстремизм мәселесі әлемдегі көптеген мемлекеттері үшін ең өзекті болып табылады және бұл мемлекеттердің саяси және экономикалық даму

деңгейіне қатысы жоқ. Әлемдік тәжірибеде экстремизм әлеуметтік, экономикалық, саяси, діни, экологиялық және басқа да мақсаттарды шешу тәсілі ретінде әрбір

қоғамда, мемлекетте жандана алады, соның ішінде экономикалық дамыған және

саяси тұрақты елдер де бар. Экстремизмнің жандану себептері әр қоғамға және мемлекетке ерекше тұрғыдан әртүрлі болуы мүмкін. Жандану себептері субъективті

және объективті жағдайларға тәуелді болады. Әлбетте экстремизмнің жандануы мен таралуының базистік шарттары бар және олар іс жүзінде барлық қоғамдар мен

мемлекеттерге тиесілі.

Терроризм мен экстремизм әртүрлі көріністе көптеген елдер мен олардың азаматтарының қауіпсіздігіне барған сайын қауіп төңдіруде. Ол саяси,

экономикалық, моралдык шығындар әкеледі, қалың көпшілікке күшті психологиялық қысым жасайды, жазықсыз адамдардың өмірін әкетеді.

Дегенмен, ешқандай керемет дамыған экономикалық және әскери қуат, ешқандай жоғары ақы алатын және жаңа заман технологиясымен жабдықталған

арнайы қызмет органдары террорға қарсы тұра алмайды, егер де өздерінің

туыстары мен жақындары, отбасы ошағының тыныштығын сақтауға мүдделі, өз Отанының патриоты болып табылатын жеке адамдардың көмегі болмаса. Біздің

мемлекетіміздің қауіпсіздігін қорғау – әрбір азаматтың конституциялық борышы. Бұл мәселені шешуге, меншік нысанына қарамастан барлық ұйымдар, мекемелер

мен кәсіпорындар көмектесуге міндетті. Сонымен қатар руханият, шығармашылық

және ғылыми интеллигенция, Бұқаралық ақпараттар құралдарының позициясы да өте маңызды. Бейбітшілік және қауіпсіздік жағдайында демократиялық

Қазақстанның әрі қарай өркендеудегі қажетті шарты ретінде экстремизм және терроризммен күресуі ғана емес, оған қоса, оны алдын алуға қатысты азаматтық

позициясы болып табылады. Терроризм мен экстремизмнің бар болуы және жандануының себептері

әртүрлі болуы мүмкін. Біріншіден, халықтың басым бөлігінің кедейлігі мен пана таба

алмауы. Екіншіден, терроризм және экстремизм құбылыс ретінде жандануы мен көрініс табуы мемлекеттің саяси жүйесінде орын алып отырған қарама-

қайшылықтарды басқа тәсілдермен шешуге жол берілмегенде пайда болады. Ал террордың нысаны мен әдісі бұл жағдайда қамтылған билік саясатына қарсы әрекет

ету құралы ретінде шығады. Одан басқа терроризм және экстремизм жандану

себептерінің бірі, адамдардың әлеуметтік психологиясының қиындықтарында жасырынып отыр. Олардың көргенсіз санасында көп ғасыр бойы түрлі тарихи

факторлармен түсіндірілетін, мысалы, ұлттық-этникалық немесе діни қудалау салдарынан әлемде теңдікті және әділеттілікті орнату мақсатында өзінің мықты

қарсыласын қандай да бір дипломатиялық тұрғыда жеңе алмайтынын біліп,

терроризмді бұл мақсатқа жету жолында күресу құралы ретінде таңдайды.

Әдебиеттер тізімі: 1 Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда

республикалық референдумда қабылданды http:// adilet.zan. kz/ kaz/ docs/ K950001000

2 «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси

бағыты Қазақстан Республикасының Президенті - елбасы Н.Ә. Назарбаевтың


135

Қазақстан халқына Жолдауы, Астана қ., 2012 жылғы 14 желтоқсан. http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1200002050

3 Н.Еламанов «Экстремизм» және «терроризм» ұғымдарының арақатынасы. ҚР Заң шығару институтының Жаршысы. №1-2 (29-30), 2013. – 288, 289 б.

4 Мұрат Л. Терроризммен күрестегі халықаралық ынтымақтастық маңызы,

іске асыру тетіктері. Мемлекеттік басқару қызметі. Ғылыми талдау журналы. 3/2011. – 148-150б.

5 ДүйсенбаеваГ.Ж., Сартаева Ш.Ш Халықаралық терроризм тенденциясы және онымен күресу әдістері. Қазақстанның ғылыми әлемі №3-6 (49-52), 2013. –

287-288б.

6 Райбаев Д.К. Діни экстремизмге байланысты қылмыстарды ескертудің қылмыстық-құқықтық және криминологиялық проблемалары. Философия докторы

(PhD) дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы. Қарағанды, 2016. – 163б.

Аннотация На этой статье рассматриваются пути борьбы против терроризма и

экстремизма.

Ключевые слова: терроризм, экстремизм, террористические акты, борьба против терроризма и экстремизма.

Abstract

The ways against terrorism, extremism, terrorist attacks are considered in this

article. Key words: Terrorism, extremism, terrorist attacks, fight against terrorism and

extremism.

МРНТИ 06.61.53

Е.Сабырбеков


[email protected]

ИССЛЕДОВАНИЕ СОВРЕМЕННЫХ ТЕНДЕНЦИЙ И ЗАРУБЕЖНОЙ ПРАКТИКИ СТРАТЕГИЧЕСКОГО ПЛАНИРОВАНИЯ СЕЛЬСКИХ ТЕРРИТОРИЙ

С распадом социалистической системы экономика сельских территорий Казахстана пережила структурный кризис, вызванный разрывом межотраслевых

связей. Переходный период сопровождался диспропорциями между потребностями и производством основных видов продукции, требуемых для сбалансированного,

устойчивого развития. Поэтому в Казахстане одной из важных государственных задач является возрождение села путем совершенствования политики развития

сельских территорий, способствующей поиску новых путей развития сельской

местности.

http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1200002050


136

В 2010 году в Казахстане была завершена программа развития сельских территорий и сейчас эта работа продолжается в рамках Прогнозной схемы

территориально-пространственного развития страны до 2020 года. В населенных пунктах с высоким потенциалом развития развивают сельскую инфраструктуру,

расширяют доступ к поливной воде, программам микрокредитования и натурным

грантам, организуется обучение навыкам предпринимательства. В этих целях важнейшим инструментом устойчивого развития сельских территорий является

стратегическое планирование на локальном уровне, которое предусматривает вопросы согласования групповых интересов в обществе; идентификации проблем и

потенциалов развития территорий, а также иных имеющихся ресурсов; определения

целей и задач развития; разработки подходов и направлений долгосрочного развития на основе выбора вариантов наиболее эффективного использования

потенциалов и ресурсов; формирования программ и проектов. Как известно, стратегическое планирование предусматривает разработку

сценариев прогноза на основе согласования интересов власти, агробизнеса и населения, выявление текущих и потенциальных проблем, формирование

стратегических и текущих целей и задач развития сельских территорий,

формирование программ и проектов развития сельских территорий. Реализация мер, направленных на развитие сельских населенных пунктов в

Казахстане осуществляется в рамках действующей программы «Занятость-2020», развития регионов до 2020 года, агропромышленного комплекса, образования,

здравоохранения, отраслевой программы «Ақ бұлақ», проекта «С дипломом в село».

В целях решения вопросов устойчивого развития сельских территорий начата реализация Программы «Занятость – 2020» [1]. Так, по данной программе

начата реализация нового направления «Развитие сельских населенных пунктов», в рамках которой предусматривается проведение реконструкции и ремонта объектов

коммунальной сферы, инженерно- транспортной и социальной инфраструктур в сельских населенных пунктов, имеющих средний или высокий потенциал

социально-экономического развития. Реализация данного направления направлено

на улучшение условий проживания в сельской местности, создание дополнительных рабочих мест и повышение занятости населения.

Одним из важных инструментов региональной политики Казахстана в достижении социальной стабильности является и реализация мер по обеспечению

социальных гарантий, повышению доходов граждан путем вовлечения их в

активные программы содействия продуктивной занятости, а также оказанию социальной помощи уязвимым слоям населения. Концептуальными положениями

программы «Занятость – 2020» предусматриваются реализация мер по повышению занятости населения посредством организации курсов профессионального обучения

кадров, создания социальных рабочих мест, организации молодежной практики для

выпускников высших учебных заведений и колледжей, проведения мероприятий, ведущих к росту деловой активности в сельской местности за счет предоставления

образовательных услугкак начинающим, так и действующим предпринимателям, а также выдачи микрокредитов для развития или расширения бизнеса.

В настоящее время в Казахстане государственная политика в области развития сельских территорий предусматривает также и развитие «полюсов роста»

через создание опорных сельских населенных пунктов, вокруг которых будет

формироваться модернизированная социальная и жизнеобеспечивающая инфраструктура, созданы производства по переработке сельскохозяйственной


137

продукции, логистическая система. На данный момент в рамках программы «Развитие регионов» осуществляется финансирование строительства и

реконструкции коммунально-инженерной инфраструктуры опорных сельских населенных пунктов. [2]

Для развития стабильных сельских производств, необходимо учитывать и

лучший международный опыт, обеспечивая создание благоприятных условий для привлечения инвестиций в сельские территории. В качестве примера можно

привести опыт Беларуси, где для инвесторов, вкладывающих средства в развитие сельскохозяйственного производства и сельских территорий, предусмотрен ряд

льгот. Кроме того, по законодательству данной Республики субъекты

хозяйствования в сельской местности не платят налоги на прибыль, недвижимое имущество, расположенное в сельской местности.

Международная практика показывает, что создание государством соответствующих социальных условий и стандартов проживания населения в

сельской местности параллельно создает предпосылки для развития частного предпринимательства, торговли, привлечения инвестиций, в том числе для

строительства жилья и притока кадровых ресурсов. [3]

Исторический опыт стран Европейского союза в развитии сельских территорий своими экономическими и организационными подходами, накопленными

знаниями и практическими навыками может оказаться важным и полезным для Казахстана.

Стратегическое планирование появилось в Европе и США. Его методами

стали пользоваться государственные органы управления с начала 70-х годов при разработке, планировании и реализации комплексных социально-экономических

программ развития на основе наиболее эффективного использования имеющихся ресурсов. Стратегическое планирование на уровне сельского районного

образования в ЕС - это систематический процесс, с помощью которого местные сообщества (при участии всех заинтересованных лиц) создают картину своего

будущего, исходя из местных ресурсов, внешних и внутренних условий и

определяют этапы и мероприятия достижения намеченных целей. Разработанная Европейским Союзом модель «LEADER» имеет ключевое

направление в развитии сельских территорий. Программные периоды данной модели предусматривают преемственность мероприятий, реализация которых на

соответствующих территориях позволяет решить имеющиеся проблемы при

ограниченных ресурсах и стимулировать дальнейшее развитие территорий. С конца 1980-х годов в ЕС разработан механизм LEADER, позволяющий

использовать специальные средства для принятия мер, представляющих особый интерес для стран-членов. Это инициативы сообщества, конкретные инструменты

структурной политики ЕС, направленные на поиск решений проблем, существующих

на всей европейской территории (комиссия ЕС, 1993). Одна из этих инициатив была объявлена в качестве новой экспериментальной формы осуществления развития

сельских районов ЕС. LEADER (французская аббревиатура, которая расшифровывается как «Связи

между действиями для развития экономики сельского хозяйства») является инициативой ЕС. Это метод и программный инструмент для поддержания действий

по развитию сельской местности на местном уровне, направленных на

переосмысление сельских территорий и создание новых рабочих мест. Первая Программа LEADER была запущена в странах-членах Европейского союза в 1991 г.


138

Благодаря эффективности содействия развитию и популярности в сельских сообществах, LEADER до сих пор применяется в странах ЕС. Инициатива

насчитывает 26 лет успешной реализации в тысячах сельских районов. Происхождение и развитие инициативы было подробно описано Барком и Ньютоном

(1995) и Мозли (1995).

Эта инициатива состоит из трех этапов программирования. Инициатива "LEADER I" (комиссия ЕС, 1990) была утверждена в марте 1991 года на

первоначальный период в два с половиной года. По всему ЕС была начата серия из 217 пилотных программ для проверки обоснованности этого нового подхода.

В июне 1994 года был создан «LEADER II» (комиссия ЕС, 1994), который

сохранил те же основные критерии, что и предыдущая программа, подчеркивая инновационный характер проектов. Число бенефициаров было существенно

увеличено по всему ЕС до 998 человек, 906-по территориальной логике и еще 92-по тематической или секторальной логике. Это представляет собой увеличение по

отношению к «LEADER I» в затронутой европейской поверхности, которая увеличилась с 0,36 до 1,41 млн. км2, а также затронутого населения, которое

увеличилось с 41,3 до более чем 50 млн.

14 апреля 2000 года комиссия утвердила руководящие принципы нового этапа (2000-2006 годы) под названием «LEADER +» (Комиссия ЕС, 2000). Этот

термин подчеркивает его главную цель: стимулировать и апробировать первоначальные действия в области развития, которые могли бы ориентировать

сельскую политику ЕС. На этом третьем этапе продолжается постепенное

увеличение европейского финансирования, превысив 2 000 миллионов евро. Эти европейские фонды, предназначенные для этой инициативы, должны

были совместно финансироваться различными странами-членами. В основном осуществлялось за счет средств Министерств сельского хозяйства и местных и

автономных администраций. К этому государственному финансированию следует добавить частное финансирование, которое присутствовало во всех

производственных проектах, субсидируемых инициативой.

В первоначальных европейских бюджетах «LEADER II» соотношение между европейским, национальным государственным и частным финансированием

составляло 39,9 : 27,3 : 32,8. Окончательные бюджеты показали значительный рост частного финансирования, и соотношение изменилось до 33.4: 28.1: 38.5. Таким

образом, европейские фонды оказали более сильное воздействие, чем ожидалось,

на национальные государственные фонды и частные фонды, почти на 200, а не на 150%.

Метод LEADER характеризуется семью основными аспектами: подход, подход "снизу-вверх", создание нового партнерства, инновационный характер его

действий, многоотраслевой характер, введение в сети и транснационального

сотрудничества, а также управление и финансирование (AEIDL, 1999). Одним из аспектов является особенно оригинальным, и во многих

государствах-членах, таких, как Испания, он связан с подлинным и революционным нововведением: созданием партнерств в качестве структур местного

самоуправления. Это стратегический элемент, который ознаменовал собой отличие LEADER от других типов программ, различие, которое заключается в том, чтобы

основываться на стремлениях и проектах, исходящих из местности (MacSharry,

1992).


139

Другие аспекты, хотя и важные, вращаются вокруг этого создания партнерства. Зонально привязанный подход определяет сферу его действия,

ограниченную максимум 100 000 жителей и наделенную однородностью и социальной сплоченностью. Благодаря своему новаторскому характеру его

направления деятельности были направлены на поиск новых решений проблем

сельских районов. Подход "снизу-вверх" приводит к привлечению местных агентов; многосекторальный характер вводит его в поиск взаимосвязей между действиями

программы в области развития, а сетевое взаимодействие и Транснациональное сотрудничество направляют часть его усилий на создание связей с другими

сельскими территориями. Наконец, управление и финансирование позволяют

децентрализовать решения, дающие партнерству содержание и местное присутствие.

LEADER считается последним большим шагом в эволюции развития сельских районов в ЕС, ознаменовав начало новой концепции политики развития сельских

районов на основе зонального подхода, создания местных правительственных структур и децентрализованной администрации.

Эта инициатива продемонстрировала актуальность создания местных

партнерств через местные активные группы. В настоящее время группы завоевали доверие государственных администраций и, помимо разработки своих собственных

программ развития, сотрудничают с этими администрациями в развитии всех динамичных инициатив своих соответствующих территорий. Таким образом,

программа LEADER в лице местных инициативных групп стала ключевым элементом

в формировании и ориентации европейского развития сельских районов и создании эффективного местного институционального потенциала, ведущего к подлинному

эндогенному развитию. В Казахстане же основным недостатком попыток внедрения местного

самоуправления явилось то, что оно осуществлялось фрагментарно, без предварительной выработки целостной модели местного самоуправления [5].

На сегодняшний день законодательную базу местного самоуправления в

Республике Казахстан составляют Конституция Республики Казахстан и Закон Республики Казахстан «О местном государственном управлении и самоуправлении в

Республике Казахстан». Также в соответствии с программой «Развитие регионов» реализуется приоритет по оказанию финансовой поддержки местному

самоуправлению [6], в рамках которого реализация проектов осуществляется

только в тех сельских населенных пунктах, которые имеют высокий или средний экономический потенциал. Также к выработке предложений по определению

проектов, которые будут реализовываться в рамках финансовой поддержки местного самоуправления активнопривлекается местное население.

Анализ существующих в сельских округах планов развития, показывает, что

из них больше половины не являются программными, то есть представляют собой набор слабо связанных друг с другом мероприятий или, вообще, являются списками

намерений деятельности акиматов в текущем году или на ближайшие 2-3 года. При этом все они исходят из современного состояния местных образований,

пролонгируя его в будущее. Это означает, что на местном уровне совершенно неразвита такая важная процедура и техника управленческой деятельности как

планирование. Проблемно-аналитический, целевой и ресурсный блоки, как

правило, отсутствуют. Вопросы развития учитываются только на терминологическом уровне.


140


1 Постановление Правительства Республики Казахстан от 31 марта 2011 года № 316 «Об утверждении Программы Занятость-2020»

2 Постановление Правительства Республики Казахстан от 26 июля 2011 года

№ 862 «Об утверждении Программы «Развитие регионов» 3 Солтангазинов А.Р. Региональная политика обеспечения устойчивого

развития сельских территорий [Электронный ресурс] // Вестник инновационного евразийского университета. – Павлодар, 2012. – URL: https:// articlekz.com/

article/13257

4 Javier Esparcia Pérez The LEADER Programme and the Rise of Rural Development in Spain [Электронный ресурс] // URL:https:// www.uv.es/~javier /index_

archivos/ Esparcia%20-%20LEADER%20in%20Spain%20-%20Sociologia%20 Ruralis%20-% 202000. pdf

5 Концепция развития местного самоуправления в Республике Казахстан, утвержденная Указом Президента Республики Казахстан от 28 ноября 2012 года

6 Бейсембаева Г.М., Мусина А.Ж., Сартова Р.Б. Развитие местного

самоуправления в Республике Казахстан на современном этапе [Электронный ресурс] // Вестник инновационного евразийского университета. – Павлодар, 2012. –

URL:https://articlekz.com/article/15411

Аңдатпа

Бұл мақала ауылдық жерлерді стратегиялық жоспарлаудың заманауи үрдістері мен шетелдік тәжірибелерін зерттеуге арналған. Қазақстандағы ауылдық

елді мекендерді дамытуға бағытталған шаралар сипатталған. Еуропалық Одақтың - LEADER стратегиялық жоспарлау модельдерін, сондай-ақ Беларусь тәжірибесін

зерттеу ұсынылады. Негізгі сөздер: ауылдық аумақтарды дамыту, аймақтарды дамыту, ауылдық

елді мекендерді дамыту, стратегиялық жоспарлау, жергілікті өзін-өзі басқару.

Abstract

This article is devoted to the study of modern trends and foreign practices of strategic planning of rural areas. Measures aimed at the development of rural settlements

in Kazakhstan are described. It is proposed to study the models of strategic planning of

the European Union - LEADER, as well as the experience of Belarus. Key words: development of rural territories, development of regions, rural

areas, strategic planning, local self-government.

https://articlekz.com/article/15411


141

МАТЕМАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ И ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ

ҒТАМР 29.35.01.

Ж.М.Рашбаев


СЫЗЫҚТЫҚ ЕМЕС ТЕҢДЕУЛЕРДІ (СЕТ) ШЕШУДІҢ МАШИНАЛЫҚ

КЕЙБІР ӘДІСТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Ғылым мен техниканың әртүрлі салаларында кездесетін практикалық

есептердің негізі нақты нысандармен байланысты-өндірістік үрдістер және табиғат құбылыстары, физикалық заңдылықтар мен экономикалық қатынастар, әлеуметтану

мен биология, медицина саласында дәрі-дәрмек әрекетін зерттеуін, тиімдестіру есептерінде төңіректету,статистикада ең кіші квадраттар әдісімен бағалау

үрдістерінде СЕТ шешу жиі кездеседі. Демек, СЕТ шешуге байланысты қолданбалы

есептердің бүтін бір классы шығады екен. СЕТ түбірлерін берілген дәлдікпен анықтау күні бүгінге дейін өз қиындығын жоймаған, қолданбалы талдаудың

маңызды есептерінің бірі болып табылады. Қолданбалы есептердің математикалық моделін құру және оның сандық

шешуідің бір күрделі кезеңі. Оларды шешудің негізгі әдісі - компьютерді пайдаланатын сандық әдістер. СЕТ түбірлерін табудың соңғы кездерде жасақталған

машиналық «жаңа» әдістері: «Алтын қима» (Фибоначчи) хордалар (false position),

Ньютон (Nuton) әдісінің түрлендірген – Эйткен - Стеффансон), қиюшылар (secant), хордалар әдісінің идеясына негізделген Мюллер, түбірді экспоненциалды

функцияны түрінде іздестіретін Риддер (Ridder’s ), квадраттық интерполяция негізіндегі Брента (Brent) және полиномдарды пайдалануға негізделген Лаггер Laguerre’s ) әдістері.

Қазіргі уақытта сандық әдістердің осындай мол жиынтығы бола тұрғанмен кез келген СЕТ немесе СЕТЖ шешуге жарамды жалпы көзқарас жоқ. Сондықтан

әрбір жеке (дербес) жағдайда теңдеуді зерттеп,оның ерекше лігіне қарай әртүрлі сандық әдістердің идеяларын бір біріне ұштастырып, қиыстырып есеп талабына

сәйкес алгоритм құру керек. Теңдеуді шешудің жинақты, орнықты, шапшаң, үнемді

және дәл алгоритмін құру (әрине, мұның талаптардың бәрін қанағаттандыру мүмкін бола бермейді) ғылыми негізделген өнер. Міне, осыған байланысты қазіргі таңда

СЕТ шешу үрдісінде ғылыми зерттеумен қатар математикалық өнерге жақын болып барады. Қолданбалы математикалық есептерге сандық әдістерді қазіргі тұрғыдан

қарастыруды жаңа жетілдірілген алгоритмдер дайындауды талап етеді. Қазіргі көптеген алпауыт компьютерлік фирмалардың танымал

программалық өнімдері осы талаптарды қанағаттандыратын көпшілік жағдайда СЕТ

түбірлерін берілген дәлдікпен анықтайтын арнайы функциялары (root, solve және т.б.) бұл жұмысты әжептәір жеңілдетті, түбірлерді іздеу әдістерін жетілдіруде.

Қазіргі қолданыстағы белгілі және танымал сандық әдістердің кейбіреулерін қарастырайқ. Бір айнымалыға тәуелді СЕТ:


142

(1)

жуық шешімін зерделеу қарастырамыз.

Теңдеудің шешімін іздегенде төңіректелген түбірге бастапқы жуықтау нақты

есеп үшін оның қойылуынан немесе физикалық мағынасынан алынады. Егер мұндай

деректер болмаса графиктік немесе аналитикалық тәсілмен жуықтап анықтаймыз. Қазіргі қолданбалы математикалық дестелерде (әсіресе Maple, Mathcad MatLab

жүйелерінде) функция графигін шапшаң және үлкен дәлдікпен тұрғызуға мүмкіндік бар. Ал, түбірлерді төңіректету есебінін шешудің математикалық негізі Больцано-Вейерштрасс теорамасына негізделген: егер

а) ; b) , ) болуы, [a;b]

кесіндісінде түбірдің бар және жалқы болуына қажетті және жеткілікті.

Міне, осы іргелі теореманы (1) теңдеудің ),( аралығындағы түбірлерін

төңіректетуге компьютерді пайдаланғанда қолдануға болады. Түбірлерді

төңіректетудің машиналық алгоритмі және С++ тіліндегі програмалық коды [5] келтірілген, ал барлық түбірлерді төңіректетіп және дәлдеуге Рыбаков әдісі

қоданылады. СЕТ шешудің машиналық әдістерінің математикалық негізі қалаушысы Больцаноның кесіндіні қақ бөлу (бисекция) әдісінен шыққан, Больцано әдісі сандық

әдістердің алқисасы, әдісітің тарихи және теориялық маңызды мәні бар, бірақ баяу

жинақтылығына байланысты практикада қолдана бермейді. Әдістің негізгі идеясын пайдаланатын бірақ жақсы жинақталатын басқа да әдістер бар [2]. Топтың басқа

әдістері де осы негізгі идеяға негізделген, бірақ олар әртүрлі «айла» тәсілдермен алгоритм жинақтылығын шапшаңдығың арттыруды, жетілдірулеру,

«жақсартуларын» пайдаланады. Больцано әдісімен түбірді іздеу дәлдігі функция

ерекшелігіне тәуелсіз, ол итерация санымен ғана анықталады, бірақ бір үлкен кемшілігі өте баяу жинақтылығы. Мысалы, теңдеуінің

I дәлдіпен шешімі iter=15 итерациядан кейін х=0,5197

1.2 .«Алтын қима» (Фиббаначи) әдісі . Больцано әдісі жинақтылығының шапшаңдығы тым баяу.Сондықтан бұл

әдісті бір есеп шығару үрдісінде функцияның түбірін жоғары дәлдікпен бірнеше рет

есептеу қажет болған жағдайларда басқа бұдан шапшаңырақ жинақты әдісті пайдаланған жөн. Ондай тәсілдердің бірі машиналық «алтын қима» немесе

Фибаначчи әдісі. Оның Больцано әдісінен айырмашылығы: түбірді қамтитын [a;b] кесіндісін «алтын қиманы» анықтайтын, с нүктесімен ұзындықтары тең емес екі

бөлікке бөлеміз[.2]

«Алтын қима» әдісінің компьютерде іске асыруға болатын машиналық

алгоритмін құрайық. Белгілеулер бірыңғай болу үшін нүктелерді 21 x,x , ал функция

мәндерін 21 y,y арқылы белгілейік. Сонда, «алтын қима» алгоритмі

Бастапқы берілгендерді енгіземіз: есептеу дәлдігі epsilon, кесіндінің басы a

және соңы b нүктелерінің координаттары; a нүктеcінде fa=f(a) функция мәнін есептейміз;


143

«Алтын қима» с-нүктесінің координатын анықтап, с=a+ (1-Fib)*(b-a) осы с нүктесінде функция мәнін есептейміз:fc=f (c);

Егер kk ab

теңсіздігі орындалсасқажетті дәлдікпен анықталған

түбірдің мәні, алгоритм соңына өтеміз, йтпесе, келесі әрекет fa*fc<0 шартын

тексереміз, егер орындалса,b= c, әйтпесе a=c қабылдап, 4-қадамға өтеміз; Функция түбіріңің с мәні және оның осы нүктедегі fc мәні шығарамыз

«Алтын қима» әдісі ,бисекция әдісінің жетілдірілген түрі. Мұнда

, - алтын қима саны

Мысалы, теңдеуінің шешімі

iter=16 итерациядан кейін х=0,5197

1.3 Бейімделген Брент( Brent) әдісін жетілірудің бір нұсқасы

Риддері әдісініңшапшаң жинақтылығы мен Больцано әдісініңәмбаптығын

ұштастыруға, қиыстыру идеясы Брентәдісінде іске асырылған. Брент әдісінің

ықшамдалған нұсқасыасы екі қадамды. Түбірді төңіректететін бастапқы қос нүктеден екі қадамда тағы да түбірді қамтитын екі нүкте анықталады. Жалпы идея:

түбірге жақын бір нүкте емес түбірге жақын бірақ оның екі жағында жататын,екі нұктені анықтау. Бұл жинақтылықты едәуір шапшаңдатады Бұданбасқа әдісте

жинақтылықтың шапшаңдығы сызықтықтан кем болмайтын қамтамасыз ететін тексеру шарты енгізілген. Алгоритм

Бастапқы екі a және b нүктелерімен түбірді сызықтық жуықтатамыз:

Бұл жаңа екі нүктенің біреуі. Екінші нүкте sgn fc=f(с),байланысты

анықталады: егер fa*fc>0 болса, онда А(а,fa) және C(c,fc) нүктелері арқылы қиюшы жүргіземіз,оның ОХ өсімен қиылысу нүктесінің координаты :

есептелінеді және келесі тексерулер жүргізіледі: d<=(c/ b)/2 болуы керек, әйтпесе d=(c+b)/2 деп қабылданады.Бұл сызықтық шапшаңдықтан кем емес жылдамдықты

қаматамасыз етеді, d>=c+ eps болуы керек, әйтпесе d=`c+ eps қабылдаймыз.,

себебі d түбірдің екі жағында жатыр. fd=f(d) есептейміз, мұнда fc*fd <0 болады түбір[c;d] кесіндісімен төңіректетілді( ең жақсы жағдай) оныңүстіне с және d

нүктелері бастапқы a және b нүктелеріне қарағанда түбірге жақынынырақ орналасқан.. Демек, бұл қадамда жинақтылықтың шапшаңдығы квадраттық.


144

2.Егер fa*fc<0 болcа ( fc*fb>0) C(c,fc) және B(b,fb) арқылы рі арқылы қиюшы жүргіземіз::

Жоғарыдағы шарттарды тексереміз

2.1егер болса

2,2 егер болса d

fd=f (d) есептейміз, егер fc*fd <0 түбір [с; d], әйтпесе [a; d] кесіндісімен

төңіректетіледі; Осыдан кейін барлық әрекеттер қажетті дәлдікке жеткенше қайталанады.

Баяндалған әдіс квадраттық, жинақтылықты қамтамасыз етеді және де басқа квадраттық әдістерге қарағанда шапшаңырақ. Брент әдісінің алгоритмін келесі

мысалда іске асырайық: [0;1] аралығындағы теңдеуінің түбірін дәлдікпен

анықтау керек.

Шешу.

және

[0;1]

A(0;2) және B(1;4) нүктелерімен сызықтықтық жуықтатсақ (интерполяцияласақ):

с=

Функция кемімелі және [0;1] демек график дөңес.

Оның нүктелері хордадан жоғары, с нүктесі түбірдің сол жағында. Оң жақ жуықтатуды табу үшін: ) A(0;2) және

С(0,2222; ) нүктелері арқылы қиюшы жүргіземіз:


145

Мұнда біріншіден артық емес және

мәнінен кем емес, демек алгоритмнің екі шарты да орындалады.

Сондықтан түбір (0,2222-;0,8757)cондықтан түбірді төңіректетілуі келесі

қадамда [0,2222;0,8757] аралықты осы әрекеттерді қайталаймыз және

Осылай iter =4 итерциядан кейін түбір [0.51977; 0.51978] аралықта

төңіректіледі берілген дәлддікпен анықталған түбірді root=0,5197 анықталды. Ал

мұндай дәлдікті Больсано әдісі iter=15 итерациядан, «алтын қима әдісі iter=16. және қиюшылар әдісі iter=8 итерациялардан кейін жетеді. Бұдан Брент әдісі

Больсано, «алтын қима» және қиюшылар әдістеріне қарағанда әлдеқайда шапшаңырақ екенін байқаймыз. Брент әдісінің алгоритмінің Borland С++ ортасында

программалалық коды:

#include<iostream.h> #include<math.h>

#include<conio.h> double fun(double x)

{ return x*x*x*-6*x*x +12*x-15;}

double main(){ clrscr(); int k=0; double a,b,eps; double fa,fb,fc,fd, c,d,root;

cin>>a>>b>>eps ; fa=fun(a); fb=fun(b); while (fabs(b-a)>eps) {c=(a*fb +b*fa )/(fb-fa); fc=fun(c); k++;

if(fa*fc>0) {d=(a*fc+c*fa)/(fa-fc); if(d>(a+b)/2) d=(a+b)/2;

if(d< (c+eps)) d=c+eps ;fd=fun(d); } else {a=b; d=(b*fc+c*fb)/(fa-fc);

if( d< (a+b)/2 ) d=(c+a)/2; if(d< (c-eps)) d=c-eps; fd=fun(d); } }

if(fc*fd<0)root=(c+d)/2 else oot=(a+d)/2; cout<<"root="<<root;

Сонымен қорытынды: Брент әдісі Больцано әдісіне қарағанда әмбаптығы мен

нәтижелілігі және Риддер әдісінің шапшаң жинақтылығы ұштастырылады. Сондықтанда, Брент әдісі сызықтық емес теңдеулерді шешудің сандық әдістерінің

ішіндегі ең бір тиімдісі, оны пайдаланатын машиналық root функциясы өте сенімді. Аралықты төңіректету әдісін пайдаланғанда негізгі күрделілік әрбір итерацияда

түбірдің қандай аралықта жатқанын анықтау. Егер «жанау» типті түбір болса мұндай тәсілмен анықталмайды. Функция үзіліссіз және туындысы таңбасын сақтау

керек. Мұндай шектеулер ерекше көңіл аударатын шарттар. Ал, егер әрбір рет

қажетті аралық табылса, әдіс жинақты болатындығына күмән жоқ. Сондықтан түбірді төңіректету аралық әдістері ғылыми жинақты деп аталады. Ал, қиюшы.

Мюллер немесе Ньютон әдістері төңіректік жинақты деп аталады. Бұл әдістердің жинақтылығы бастапқы жуықтауларды таңдауға тәуелді. Риддер және Брента

әдістерінің жинақтылығының шапшаңдығы қиюшы немесе Мюллер әдістеріне

жақынырақ. Сондықтан түбірді анықтауда ерекшелігі болмаса Риддер және Брента әдісін пайдаланған жөн.


146


1 Вержбицкий В.М.Основы численных методов ,Москва,2013 2 Герберт Шилдт С++ Базовый курс Москва,+Санкт-Петербург+Киев 2014

3 Молчанов И.Н. Машинные методы решения прикладных задач «Наукова

думка», Киев, 1987 4 Рашбаев Ж. М. Сандық әдістер Атырау «ЖАО», 2013

5 Рашбаев Ж.М. Сызықтық емес теңдеулерді шешудің машиналық әдістерін математикалық негіздеу. «Қазіргі білім беру кеңістігіндегі физика-математика

ғылымдарының ролі» атты V Халық аралық ғылыми-теориялық конференцияның

материалдар Жинағы, 6-7 сәуір, 2017 ж.

Аңдатпа Мақалада қолданбалы математикалық есептерді шешудің кейбір сандық

әдістерінің жетілдіру қазіргі ұрғыдан қарастырылған. Мащиналық әдістерді жетілдірілген алгоритмдерінің BorlandC++ ортасында программалық коды

әзірленген. СЕТ сандық шешудің Брент әдісімен анықталған нәтижелері

(жинақтылығының шапшаңдығы және дәлдігі) Больцано, «алтын қима» және қиюшылар әдістерімен салыстырып, оның басқа әдістерге қарағанда шапшаңырақ

екені мысалмен нақтыланған Негізгі сөздер: сызықтық емес теңдеу, жуықтату, төңіректету, түбір,

жинақтылық, дәлдеу, итерация

Abstract

In the article some modern numerical methods of the solution of applied mathematical tasks are considered, algorithms are modified and machine codes of

programming in the environment of Borland of C ++ are developed. Speed of convergence and accuracy of result of an algorithm of the adapted Brent's method are

compared with results of Bolzano, "Golden ratio" and Secant Methods, on a concrete

example advantage of Brent's method is defined. Key words: non-linear equation, interpolation, local, root, meet, exact, iteration


147

ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР

ЭКОЛОГИЯ И ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ

МРНТИ 34.33.33

Г.Г.Джунусова Атырауский филиал ТОО «КазНИИРХ»


[email protected]

ЗАПАСЫ И БИОЛОГО – ПРОМЫСЛОВАЯ ХАРАКТЕРИCТИКА ЖЕРЕХА

(ASPIUS ASPIUS L) В Р.ЖАЙЫК

Жайык-Каспийский бассейн является рыбо хозяйственным водоемом где ведется промысел полупроходных видов рыб.

Рыбный промысел в р. Жайык разделен на два периода: весеннюю и

осеннюю путины. Весной изымается основная часть нерестовой части популяции полупроходных видов рыб, и меньше осенью. По промысловому запасу жерех

занимает 6 место среди других промысловых рыб. В р.Жайык жерех представлен 2 формами – полупроходной и жилой.

Последняя не многочисленна, жизненный цикл ее проходит в среднем течении реки Жайык. Полупроходная форма поднимается в реки только на нерест. Начало

нереста колеблется по годам в зависимости от наступления нерестовых температур

(5,2 - 7°) и не зависит от характера весеннего паводка в реках[1]. В р.Жайык основной нерест проходит в третьей декаде апреля или первой –

третьей пятидневках мая.В мае уже прекращается нерестовый ход жереха и начинается осенний ход в октябре-ноябре. Нерестится жерех на участках реки с

перекатами, сильным течением, каменистым грунтом глубиной от 0,3 до 2,0 м.

Икра развивается при температуре 14 – 15°С примерно 8 дней. Переход на личиночный этап наблюдается на пятый день и продолжается 26 дней. Переход на

первый мальковый этап происходит через 35 дней после вылупления[2]. Проведенные научные исследования в 2017 г. показали, что нерестовая

часть популяции жереха была представлена особями длиной от 36 до 51 см и

массой от 564 г до 2242 г. Качественные характеристики у самок несколько выше, чем у самцов. Доля самок в уловах не превышала и 47,8 %.

Анализ проведенных научных исследований показал, что половозрелые особи жереха мигрировали к местам нерестилищ в возрасте от 3 до 7 лет но

основная часть нерестовой популяции состояла 4-5 леток (72,6%). (таблица 1).

Таблица 1 – Основные биологические показатели жереха в р. Жайык 2017 г.

Возраст Длина, см,

(мин-

макс)

Средняя

длина, см

Масса, г

(мин-

макс)

Средняя

масса, г

Количество,

экз

%

3 36-41 38,5 564-1263 928,9 13 5,8

4 38-47 41,0 617-1420 1005,3 72 31,9


148

5 40-50 43,9 695-1911 1269,8 92 40,7

6 42-51 45,6 1165-2004 1520,6 48 21,2

7 51 51,0 2242 2242,0 1 0,4

Итого 226 100

Многолетние данные по возрастнойструктуре популяции жереха показали,

что в 2009 г. в реку мигрировали старше возрастные группы – до 11 лет. В

последующие годы возрастной ряд жереха уменьшился от 7 до 10 лет. В 2017 году средний возраст жереха составил 4,8 года, что показывает о продолжающем

омоложении стада популяции. В уловах не встречаются старше возрастные группыв 2012 г, 2014 г, 2016 г, и 2017 г., что говорит об интенсивном промысле в р.Жайык

(таблица 2).

Таблица 2 – Динамика возрастного состава жереха за ряд лет %.

Возраст

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

2 - - - - 1,1 1,9 - - - 3,8 -

3 6,8 3,5 3,8 6,3 8,2 36,3 12,7 9,1 3,9 23,6 5,8

4 51,7 53,3 20,6 13,9 24,2 31,9 30,2 28,8 26 31,1 31,9

5 23,3 31,2 46,8 26,6 35,7 24,2 28,6 19,7 24,6 28,4 40,7

6 7,2 8,5 13,7 33,0 20,3 5,7 12,7 31,8 29,2 12,0 21,2

7 7,2 2,9 10,0 17,7 9,3 - 6,2 7,6 11,7 1,1 0,4

8 1,7 0,6 1,8 2,5 1,1 - 4,8 3,0 3,6 - -

9 0,8 - 1,3 - - - 3,2 - 1,0 - -

10 1,3 - 1,3 - - - 1,6 - - - -

11 - - 0,6 - - - - - - - - Средний возраст

4,7 4,6 5,3 5,5 5,0 3,9 5,1 5,1 5,3 4,3 4,8

Соотношение полов в популяции жереха непостоянно, в отдельные годы

(2009, 2010,2011,2012,2015, 2016 гг.) самки преобладали над самцами. Исключение составил только 2007 год. В 2017 году доля самцов превышала и составила 52,2%.

Такое чередование половых соотношений зависит от численности

промыслового запаса жереха[3,4]. Многолетняя динамика соотношения полов жереха представлена в таблице 3.

Таблица 3 – Динамика соотношения полов жереха в р.Жайык , %

Пол Годы

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Самки 33,9 43,7 63,5 52,6 75,8 71,9 49,2 43,9 66,5 63,3 47,8

Самцы 66,1 56,3 36,5 47,4 24,2 28,1 50,8 56,1 33,5 36,7 52,2


149

В многолетнем аспекте биологические характеристики промыслового жереха колеблются. В последние годы масса и длина за 2007 – 2017 гг. не были

постоянными. В 2014 году средние размеры и масса жереха снизились до - 39,8 см, - 931,5 г. Максимальные размеры и масса наблюдались в 2011 г.-44,5 см, -1300 г.

Многолетняя динамика биологических показателей жереха представлена в таблице

4. Таблица 4 – Динамика биологических показателей жереха в р.Жайык за

2007 – 2017 гг.

Годы Средняя

длина, см

Средняя

масса, г

Упитанность

по Фультону

Средняя

АИП тыс.шт

Средний

возраст


экз

2007 43,3 1200 1,44 112,0 4,7 236

2008 41,4 1050 1,43 96,2 4,6 350

2009 43,5 1010 1,32 110,3 5,3 169

2010 44,6 1230 1,30 120,7 5,5 79

2011 44,5 1300 1,46 116,4 5,0 182

2012 40,5 998 1,4 61,1 3,9 157

2013 41,7 1102 1,42 54,49 5,1 63

2014 39,8 931,5 1,39 - 4,8 54

2015 43,1 1139 1,40 60,0 5,3 281

2016 39,0 1207,5 1,45 57,7 4,3 183

2017 43,5 1403,0 1,50 67,4 4,8 226

Таким образом по сравнению с предыдущими годами (2007-2017) у жереха средняя длина и масса тела несколько увеличились но уменьшился возрастной ряд

нерестующих рыб. Основная часть нерестовой популяции вступает в промысел

ввозрасте 4-6 лет. Отсутствие в неводных уловах старше возрастных групп говорит об интенсивном промысле жереха.


1 Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб. М.: Пишевая

промышленность,1966. 376с. 2 Рыбы Казахстана: Том- 2: Издательство «Наука» Каз.ССР 165-167 с

3 Чугунова Н.И. Руководство по изучению возраста и роста рыб. - М.: Изд-во АН СССР, 1952. – 163 с.

4 Засосов А.В. Динамика численности промысловых рыб. - М.:Пишевая

промышленность, 1976. – 312 с.

Аннотация В данной работе приведены материалы по запасам и биологическим

характеристикам жереха. Показано что длина и масса тела и возраст жереха колеблются по годам. Выявлено, что нерестовая часть популяции жереха состоит из

разновозрастных группно обеспечивают промысловый запас особи пятилетнего

возраста. Ключевые слова: р. Жайык, жерех, масса, длина, возраст.


150

Abstract To hired materials are driven on supplies and biological descriptions of chub. It is

shown that length and body weight and age of chub hesitate on years. It is educed, that spawning part of population of chub consists of разновозрастных groups but provide

the commercial supply of individual of five-year age.

Key words: chub, mass, length, age Жайык.

ҒТАМР 37.01.94

Р.Абдинов, О.Бимырза Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті,



АТЫРАУ ҚАЛАСЫНЫҢ КӘРІЗ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ

Аңдатпа Бұл ғылыми мақалада Атырау қаласынның ақаба сулары мен олардың ағу,

тазарту жүйелері туралы мәліметтер айтылады. Су желілерінің ұзындығы, жұмыс жасап тұрған су тазарту стацияларының саны, олардың суды булану аймағына

айдалуы мен осы жауапты мекеме жайлы айтылған. Ағын суларды арнайы су айдындарына жіберер алдында тазарту үшін жүргізілетін шаралар кешені мен

тазарту әдістері көрсетілген.

Негізгі сөздер: Ақаба сулар, дренаждық жүйе, кәріз жүйесі, су тазарту имараты, канализациялық сорғы, сорғы станциялары, механикалық тазалау,

биологиялық тазалау, физика-химиялық тазалау, залалсыздандыру.

Ақаба сулар - тұрмыстық қоқыстар және өндірістік қалдықтармен ластанып,

елді мекендер аумағынан арнаулы канал жүйелері арқылы сыртқа шығарылатын сулар. Ол тұрмыстық (мысалы: аурухана, асхана, монша, жеке пәтерлерден тағы

басқа шығарылған сулар), өндірістік (мысалы: кен байлықтарын өндіру кезінде жер астынан айдап шығарылған, жылу агрегаттарын суыту кезінде пайдаланылған тағы

басқа сулар) және атмосфералық (жаңбыр және қар мен мұздан еріген тағы басқа

сулар) болып бөлінеді. Ақаба суларды тазарту механикалық (судағы тез тұнатын немесе су бетіне қалқып шығатын заттарды техникалық құралдармен арылту, ол

үшін көбіне қиыршық тасты, құмды сүзгіні пайдаланады), биологиялық (микроорганизмдердің көмегімен органикалық заттарды суда жақсы еритін

минералды не қарапайым затқа дейін ыдырату), физикалы-химиялық (ақаба суды ластағыш заттардан коагуляция, адсорбция және хлорлау арқылы тазарту) сияқты

әдістермен жүзеге асырылады [1].

Қаладағы ақаба сулар - бұл адамның тіршілік қызметі және тамақ дайындау секілді тұрмыстық үдерістер нәтижесінде тұрғын үйлерден келіп түсетін сулар.

Кейбір жағдайларда осындай су өнеркәсіптік және нөсерлік ағындылармен толығуы мүмкін [2].

Ағын суларды тазалау – ағын суларды зиянды заттардан тазалау және

жойып өңдейді. Ластану тазартылған ағын суларды күрделі өндіріске жіберіледі.



https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%9B%D0%B0%D0%B1%D0%B0


151

Онда басқа өндіріс сияқты шикізат (ағын су) және дайын өнім (тазартылған су) бар. Ағын суларды тазалау әдістерін механикалық, физико-химиялық және биологиялық

деп бөледі. Олардың барлығы бірдей қолданылса онда ағын суларды тазалау және залалсыздандыру комбинирленген деп аталады. Осы немесе басқа әдістерді қолдану

нақты жағдайда ластану сипатымен және қоспалардың зияндылығының

дәрежесімен анықталады [3]. Атырау облысы аумағында геологиялық барлау, мұнай-газ кәсіпшілігі,

өнеркәсіп, ауыл шаруашылық, құрылыс, энергетикалық, көлік, коммуналдық-шаруашылық кәсіпорындары мен мекемелері бар. Олардың заң мерзімді іс-

әрекетінің нәтижесінде әртүрлі сипатта сұйық, қатты, жартылай қатты және газ

түрінде қалдықтар құралды. Облыста бар қалдықтармен жұмыс реттелмеген. Қалдықтардың үлгісі және

саны жөнінде нақты есеп жоқ. Атырау қаласының экологиялық шиеленісушіліктің басты көздері болып ірі өнеркәсіп кәсіпорындары, олардың өндіріс қалдықтары,

әсіресе ластанған ағынды су түріндегі сұйық қалдықтары табылады [4]. Қала халқының орталықтандырылған сумен қамтылуы 99,1 пайызды

құрайды немесе 277 055 адам, оның ішінде Атырау қаласы 100 пайыз 222 299 адам,

Құлсары қаласы 96 пайыз 54 756 адам, жалпы халық санынан алғанда 57 038 адам. Атырау облысының 2 қаласының су желілерінің ұзындығы 1265 шақырымды

құрайды, бұл желілер коммуналдық теңгерімде[5]. Атырау қаласын сумен жабдықтау «Атырау Су Арнасы» КМК-мен іске

асырылады, Жайық өзені су көзі болып табылады. «Атырау Су Арнасы» КМК-ның

теңгерімінде 911 шақырым су желісі, қуаты 120 мың шаршы метр бір су тазарту имараты, 1-ші және 2 көтеру сорғы станциясы, 4 сүзгі станциясы, 7 таза су

резервуары. 2000-2002 жылдары Атырауда салынған дренаждық жүйе бойынша қысқаша

анықтаманы берді. Атыраудағы дренаж жүйесінің жалпы ұзындығы 11 км 842 метрді, өздігімен ағатын дренаж – 7 км 842 метрді құрайды, қалғандары – тірек

коллекторлары. Нөсерлі кәріз жүйесінің ұзындығы - 4 км 11 метр. Ең негізделген

жүйе Привокзальныйда салынды. Бұл 4 191 м дренаж желісі, 3 км-дан астам нөсерлі кәріз жүйесі, арынды коллектор, сорғы станциясы және т.б. Сонымен қатар,

Сарыарқа ықшамауданында, Авангардтың 2-ші және 3-ші ықшамаудандарында, қазіргі ХҚКО маңындағы Бірінші учаскеде, Драма театр маңында, мешіт маңындағы

Құлманов көшесінің бойында, Восток маңында, Азаттық даңғылы бойында, Сәтпаев

даңғылы бойында шағын дренаж жүйелері салынды Кәріз суларын тазалау қондырғысы 40 жылдан бері кідіріссіз жұмыс істеп тұр. Ол тәулігіне 30 мың текше

метр ақаба суды тазалайды. Алайда, қаланың өсуіне байланысты мұнда күніне 70 мың текше метр су тасымалданады[6].

Су желілерінің жалпы ұзындығы 3519,4 шақырым, бұл желілер коммуналдық

теңгерімде. Сондай-ақ, облыс бойынша 64 су тазарту имараты, оның ішінде Атырау қаласында бір дана су тазарту имараты және 63 су тазарту имараты аудандарда

орналасқан. Қалаларда жеке су есептегіш құралдармен қамтылу 99 пайызды құрайды. Облыс бойынша 123 қызмет көрсетуші мекеме және кәсіпорын бар, оның

ішінде 3 базалық су беруші мекеме (КМК) [7]. Атырау қаласы бойынша 295,1 шақырым кәріз желісі, 57 дана жалпы қуаты

күніне 25 мың шаршы метр/тәулігіне кәріз сорғы стансасы және кәріз тазарту

имараты бар. Сондай-ақ, 2 кәріз тазарту имараты, оның ішінде 1 кәріз тазарту имараты, қуаты 6,8 мың шаршы метр/тәулігіне, Махамбет ауданында және 1 кәріз


152

тазарту имараты қуаты 4,8 мың шаршы метр/тәулігіне Индер ауданында орналасқан.Аудандар бойынша кәріз желілерінің ұзындығы 156,35 шақырым, 2 кәріз

тазарту имараты және 44 дана кәріз сорғы стансасы бар. Кәріз желілерінің жалпы ұзындығы 466,62 шақырымды құрайды. Сыртқы канализация желілері қаланың

барлық негізгі көшелері бойымен өтіп жатыр. Қаланың оң жағалау бөлігіндегі негізгі

коллекторлар сарқынды сұйықты канализациялық тазарту құрылғыларына тасымалдайды, қаланың сол жағалау бөлігіндегі коллекторлар сарқынды сұйықты

табиғи буландыру далаларына тасымалдайды. Қаланың оң жағалау бөлігіндегі канализациялық тазарту құрылғыларында сарқынды сулар механикалық

қосындылардан, құм мен лайдан тазартылады.

77 канализациялық сорғы станциялары (КСС) кіреді.Оның ішіндегі ең ірілері:

• «Лесхоз» шағын ауданындағы 2-КСС;

• Махамбет-Уәлиханов көшелерінің қиылысындағы 10-КСС;

• Азаттық даңғылы бойындағы 14-КСС;

• Құнанбаев көшесі бойындағы 17-КСС;

• Сатпаев даңғылы бойындағы 18-КСС; СМП-136

• С.Датов көшесі бойындағы 33-КСС.

Канализациялық сорғы станциялары орташа есеппен жыл сайын 12 млн. текше метрге, тәулігіне 33 мың текше метрге жуық сарқынды суларды айдайды [8].

Ағынды суларды тазалау- тұрмыстық және өнеркәсіптік суларды арнайы су айдындарына жіберер алдында тазарту үшін шаралар кешені жүргізіледі . Ағынды

суларды тазалау арнайы тазарту құрылғыларында жүзеге асырылады.

Тазалау процесі 4 кезеңге бөлінеді:

• Механикалық

• Биологиялық

• Физика-химиялық

• Залалсыздандыру Су тазалаудың механикалық әдісі: сорып тастау және тұндыру ағын суларды

гидроциклонда тазалау, сүзгілеу, микросүзгілеу. Ағын суларды тазалауда судан минералды және органикалық қоспаларды шығару үшін механикалық тазалау

қолданылады. Механикалық тазалау жаңа станцияларында торда өткізуден, құм аулаудан, сорып тастаудан және сүзгілеуден тұрады. Механикалық тазалау алдын

ала ағын суларды тазалаудың бірінші сатысы болып табылады. Ол осы сулардан 90-

95%-тен 20 мг/л тартылған заттарды алуға мүмкіндік береді [9]. Биологиялық әдіс әсіресе тұрмыстық қалдық суларды тазалауға

пайдаланады. Органикалық қалдықтар микроорганизмдер көмегімен зиянсыз түрге айналады. 250 мын халықы бар қалаға 15-20 гектар жерге биологиялық сүзгі жасап,

астындағы қабатына қиыршықтас немесе ірі құмт төсеп үстіне биологиялық

заттардан жұқа жапқыш сияқты қабат жасап, оған көзге ілінбейтын ұсақ организмдерды орналастырады. Ластанған суды осы организмдер мен қиыршақ тас

қабаттарынан өткізіп тазалайды Биологиялық әдіс микроорганизмдердің қатысуымен екі процес жүреді:аэробты және анаэробты үрдістер. Аэробты және

анаэробты биохимиялық тазалаудан тұрады. Аэробты биохимиялық тазалау -

өндірістік және тұрмыстық пайдаланылған сулардың микроорганизмдер әсерінен тотығуы нәтижесінде (оттегінің қатысуымен) органикалық заттарын минералдау.

Анаэробты биохимиялық тазалау оттегінің жоқ немесе жеткіліксіз жағдайында


153

жүреді. Бұл жағдайда судағы оттегінің көзі ретінде құрамында оттегі бар аниондар қызмет етеді [10].

Физико-химиялық әдістер ағынды суды майды дисперсті, каллоидтық және еріген заттардан тазарту үшін қолданылады. Физико-химиялық әдістерге

радиациялық, ион алмасу, тотығу-тотықсыздану және т.б. әдістер жатады.

Радиациялық тазалауда иондалған сәулелену әсерінен улы заттар залалсызданады. Ион алмасу арқылы тазалауда суды тек ластатқыштардан ғана тазартып қоймайды,

сондай-ақ қайта пайдалану үшін бағалы химиялық қосылыстарды жеке іріктеп, жинап та отырады. Бұл әдісте ластаушылармен ион алмасу реакциясына түсетін

иониттер (балшықты минералдар, фторапатиттер, ион алмасу шайырлары)

қолданылады. Суды залалсыздандыру - судың ауру тудырғыш микроорганизмдерден (оба,

тырысқақ, іш сүзегі, жұқпалы гепатит т.б.) тазалануы. Көптеген жылдар бойы ішетін суды хлордың көмегімен залалсыздандырып келді. Хлорлау арқылы

залалсыздандыру басқа залалсыздандыруға қарағанда өте тиімді болып табылады. Қазіргі кезде сонымен қатар суды озонменде өңдейді. Зарарсыздандырғаннан кейін

ағынды сулар су қоймасына төгіледі.

Қаладағы бүкіл кәріз қалдықтар «Атырау Су Арнасы» КМК тазарту құрылғылары арқылы өтеді. Төгілген сарқынды сулар көлемі «Атырау Су Арнасы»

ұсынған мәліметтер бойынша, Атырауда 11,6 миллион текше метрді құраған. Тіпті, арнайы қалдықтарды тазартудың бүкіл циклінде – оларды резервуарларға құяды,

содан соң бұл қоймалжыңды тұндырып, шөктіріп, булану алаңына (су жинауыш

тоғандарға) қысыммен айдайды. Тазартудың стандартты процесі төрт кезеңге бөлінеді: механикалық, биологиялық, физикалық-химиялық және дезинфекция.

Булану алаңы 520 гектар, 70 жыл бұрын салынған резервуарлардың қабырғалары ғана бетонмен қорғалған. Бүгінгі таңда Атырау қаласының сумен жабдықтау және су

бұру жүйелері қаланың, қала маңайындағы поселкелер мен аудандарның 270 мыңнан астам халқына қызмет көрсетеді. КМК өз қызметін айқындылық,

қолданыстағы заңнамалар талаптарын бұлжытпай орындау және барлық

тұтынушылар үшін сумен жабдықтау және су бұру қызметтеріне тең қолжетімділік беру ұстанымы негізінде құрып отыр. Қаладағы сумен жабдықтауды және суды

әкетуді қамтамасыз ету болғандықтан компанияның айтарлықтай күш-жігері ескірген құрылғыларды жаңартуға бағытталған. Осы үшін арнайы ресурстар және

қызметкерлер бөлінеді. Мұндай жұмыс судың тұтынушыға тоқтаусыз және қауіпсіз

берілуін қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, сорғы станцияларын және канализацияны жетілдірудің де маңызы өте зор, өйткені, қаланың экологиялық жағдайы соларға

байланысты. Құрылғыларды оңтайландырудан басқа, олардың жұмыс істеуін қадағалау жүргізіледі, бұл тиісті техникалық жағдайды үзбей сақтауға бағытталған.

Әдебиеттер тізімі: 1 Жанқанбаев Ж.Ж. «Экология негіздері». Алматы: оқулық. 2009ж.-79 б.

2 Баешов А.«Экология және таза су проблемасы». Алматы:оқулық. 2003 ж.-224 б.

3 Оспанова Г.С., Бозшотаева Г.Т. «Экология». Алматы: оқулық. 2002ж. - 45 б.

4 «Атырау» энциклопедиясы, Алматы. 2006ж. -12б.

5 «2016-2020 жылдарға арналған Атырау облысының аумақтық даму» бағдарламасы.


154

6 Единый экологический интернет ресурс // Портал new. ecogosfond.kz (http://new.ecogosfond.kz/kz/nacionalnyj-doklad) Қаралды: 16.01.2018.

7 Официальный сайт РГП «КАЗГИДРОМЕТ» // Сайт www. kazhydromet.kz (http://www.kazhydromet.kz/ru/monitor_beluten_archiv2015) Қаралды: 16.01.2018.

8 Официальный сайт КГП "Атырау Су Арнасы" //Сайт www.suarnasy.kz

(http://www.suarnasy.kz/kz/index.php/2012-05-17-04-26-25/2012-05-17-05-51-30.html) Қаралды: 18.01.2018.

9 Сатаева Л.М. «Ақаба суларды тазарту технологиясы».-Шымкент. 2007ж. - 137 б.

10 Айқара Ғ. Атырауда кәріз суын тазарту станциялары // Портал atr.kz

(http://atr.kz/archives/32105) Қаралды: 01.02.2018.

Аннотация В научной статье, сообщается сведение о сточных вод и о системе очистки

воды города Атырау. Сообщается количество действующих водоочищаюших станций, длина канализационных систем и их закачка в зоны испарения и также

учреждение, ответственное за все это. Указaны методы очистки сточных вод и

мероприятии проводимые перед отправкой их в водоемы. Ключевые слова: Сточные воды, дренажная система, канализационная

система, водоочищаюшие сооружения, канализационные насосные, насосная станция, механическая очистка, биологическая очистка, физико-химическая

очистка, дезинфекция.

Abstract

The scientific article reports information about wastewater and about their leak and purification system water the city of Atyrau. Says about number of operating water

purification stations, length of sewer systems and their injection into the evaporation zonte, also the institution responsible for all this. Provided the methods of wastewater

treatment are and the event held before sending them to the water reservoirs.

Key words: Sewage, drainage system, sewage system, water cleaning facilities, sewage pumping stations, pumping plant, mechanical cleaning, biological cleaning,

physical and chemical cleaning, disinfection.

http://new.ecogosfond.kz/kz/nacionalnyj-doklad

http://www.kazhydromet.kz/ru/monitor_beluten_archiv2015

http://www.suarnasy.kz/

http://www.suarnasy.kz/kz/index.php/2012-05-17-04-26-25/2012-05-17-05-51-30.html

http://atr.kz/archives/32105


155

МРНТИ 61.51.21

Л.Р.Байдаулетова, А.С.Буканова, Г.А.Оразова

Атырауский государственный университет им.Х.Досмухамедова,


[email protected], [email protected], [email protected]

ТЕХНОЛОГИЧЕСКИЕ СПОСОБЫ ПОЛУЧЕНИЯ НЕФТЕХИМИЧЕСКОЙ ПРОДУКЦИИ

Аннотация: Важность развития нефтехимии в Казахстане неоспорима.

Привлекательной для широкого развития в республике нефтехимию делают наличие хорошей сырьевой базы и темпы развития экономики. Многие

производители рассматривают различные методы, способствующие

удовлетворению возрастающих потребностей в пропилене. Ключевые слова: нефтехимия, нефтепереработка, пропилен,

нефтехимическая продукция, крекинг, сжиженные газы.

На данный момент в нефтеперерабатывающей промышленности существует

необходимость своевременной модернизации и обновления используемых технологий для их соответствия непрерывно меняющимся качеству и видам сырья,

а также производства более качественных продуктов с соблюдением норм меняющегося законодательства в области охраны окружающей среды. В настоящее

время специалисты понефтепереработке располагают целым рядом технологических вариантов, которые помогут решить данную задачу. Одними из

наиболее известных технологических разработок являются гидрокрекинг шлама,

установки каталитического крекинга ККФ с максимальным выходом пропилена и алкилирование на твердом катализаторе. Другим важным вопросом в сфере

нефтепереработки является эффективность энергопользования и сокращение выбросов СО2. Сейчас особое внимание данному вопросу уделяется со стороны

европейских специалистов по нефтепереработке. При высоких ценах на сырую

нефть очень важно сократить потребление энергии даже в тех регионах, где первоначально энергия считалась относительно недорогой. Сокращение выбросов

СО2 также является растущей проблемой во многих регионах. Методами решения данной проблемы являются использование более чистых топлив и более

эффективный процесс переработки. Если попытаться определить, где будут

главным образомприменяться технологии нефтепереработки в ближайшие годы, наблюдается растущая тенденция повышения степени интеграции с нефтехимией,

например, увеличение производства пропилена и ароматических соединений [1]. Безусловно, существуют причины проведения данного вида интеграции: как

в нефтеперерабатывающей, так и в нефтехимической промышленности необходимо решить важные вопросы. В обеих промышленностях энергозатраты являются

высокими, и имеется необходимость строго следовать экологическим нормам.

В течение последних лет мир все быстрее становится единым глобальным рынком, в результате чего производители должны стремиться оставаться высоко




156

конкурентоспособными с целью своего процветания. Легкие олефины относятся к числу базовых продуктов нефтехимии. В 2016 г мировое производство этилена

достигло 173 млнтн, а мировое производство пропилена уже превышало 70 млн тн в год. Постоянный рост потребности в легких олефинах по большей части

определяется быстрым увеличением потребления полиэтилена и полипропилена, а

также расширение сферы их технологического применения. В связи с устойчивым ростом потребления олефинов необходимы надежные источники дешевого и

доступного сырья для их получения и эффективные технологии их производства [2].

Большая часть выпуска пропилена полимерного и химического сортов

(PG/CG) приходится на долю установок пиролиза, где пропилен – побочный продукт производства этилена. Установками термического крекинга вырабатывается более

60% такого пропилена. Нефтеперерабатывающими FCC-предприятиями выпускается 34%. При дегидрогенизации или метатезисе пропана производится 3% пропилена

(в данном случае пропилен является целевым продуктом). Давайте остановимся на этом более детально [2]. В настоящее время разработано несколько технологий

получения пропилена:

1. Повышение выхода пропилена в процессах пиролиза газового сырья и создание более селективных некаталитических процессов его получения. Переход

от традиционного термического к окислительному пиролизу пропана позволяет значительно повысить селективность образования пропилена [3,4].

2. Совместное (сопряженное) окисление пропана и этилена. Процесс может

быть организован таким образом, что этилен в нем практически не расходуется, то есть фактически выступает в роли катализатора образования пропилена. Это

позволяет рассчитывать на возможность создания высокоселективной технологии получения пропилена непосредственно из пропана, являющегося относительно

дешевым и доступным сырьем, также корректировать соотношение этилена и пропилена в процессах их совместного получения [4].

3. Возможность значительного повышения концентрации пропилена в

продуктах при совместном (сопряженном) окислении этилена и метана. Этот процесс также позволяет корректировать соотношение этилена и пропилена при их

совместном получении. Но особенно интересным и востребованным он может стать в том случае, если будет освоена промышленная технология окислительной

конденсации метана в этилен, поскольку, используя то же исходное сырье – метан –

можно будет конвертировать часть этилена в пропилен [5]. 4. При термическом дегидрировании пропана получается пропилен с

невысоким выходом, так как крекинг пропана с образованием метана и этилена протекает легче, чем реакция дегидрирования. Каталитическое дегидрирование пропана проводят в присутствии катализаторов – оксидов металлов: , Mo ,

, и . Промышленные процессы осуществляют при температуре ~ 873

К. Дегидрирование ведут в реакторах с неподвижным слоем катализатора. В связи с интенсивным отложением кокса на катализаторе и необходимости его

периодической регенерации, как правило, устанавливают в ряд несколько реакторов (не мене трех) [6].

5. Крекинг в псевдоожиженном слое катализатора (FСС) и технологии,

разработанные на его основе глубокий каталитический крекинг и каталитический пиролиз. Примером интеграции нефтеперерабатывающих и нефтехимических

производств может служить крупнейший текущий проект компании Saudi Aramco-


157

Sumitomo Chemical, реализуемый в г. Рабиг, Саудовская Аравия. Схемы интеграции нефтеперерабатывающих и нефтехимических установок позволяют осуществить

производство дополнительного количества дешевого этилена и пропилена [7]. 6. Получение пропилена из этилена и бутенов с использованием процесса

ОСТ (технологии конверсии олефинов) фирмы Lummus. Селективность процесса

ОСТ по пропилену обычно превышает 98%. Получение пропилена «для полимеризации» и, необходимости, продукта, обогащенного изобутаном, или МТБЭ путем облагораживания малоценных фракций продуктов пиролиза или бутеновых

фракций через селективное гидрирование и процесса Меta-4. Предлагаемый

комплекс даст особую прибыль там, где спрос на бутадиен слабый, а на пропилен – большой [8].

7. Получение пропилена из природного газа через метанол. Эта технология позволяет получать пропилен из сырья, альтернативного нефтяному, и делает

источники пропилена независимыми от пиролизных установок и установок ККФ [9].

8. Жесткий крекинг в сочетании с дополнительным паровым крекингом за пределами лифт-реактора [10];

9. Крекинг с рециклом части науглероженного катализатора и др. 10. Использование специальных присадок к катализаторам, способствующие

повышению выхода легких олефинов в результате вторичных реакций крекинга

олефинов бензиновых фракций на бутилены и пропилен. Одна из таких присадок под маркой «SuperZ» выпускается фирмой Intercat (США). Ее использование обеспечивает суммарный выход углеводородов – – 33%, а пропилена до 13%

[10].

В целях расширения сырьевой базы нефтехимии и более квалифицированного использования побочных продуктов нефтепереработки

совмещение некоторых процессов того и другого направления актуальны. Таким образом, в настоящее время возможности нефтепереработки многих

стран мира для удовлетворения растущих потребностей за счет увеличения

объемов добычи нефти практически исчерпаны. Следует отметить, наряду с производством целевой продукции перед нефтеперерабатывающей

промышленностью стоит проблема использования нефтяных заводских газов, которые являются экологически чистым высококалорийным топливом и ценным

сырьем для нефтехимического производства. Потребность в пропилене растет с

высокой скоростью и традиционные способы его получения не могут удовлетворить эти растущие потребности. Применение новых технологических методов может

частично ликвидировать дефицит пропилена производством его из парафиновых дистиллятов, газойля и остаточных продуктов. Развитие нефтехимической

промышленности означает создание в перспективе собственных производств по

выпуску синтетических каучуков для резинотехнической и шинной промышленности, химических волокон, различных композиционных и полимерных

материалов.

Список литературы: 1 Сафин З.И. Комплексная оценка НПЗ и заводов по перерработкенефтей и

природных битумов / З.И.Сафин,Кемалов Р.А.


158

2 Henz H. Re-invent FCC / H. Henz // Hydrocarbon Processing – 2004-№9-41-48.

3 Zabetakis M. G. Flammability characteristics of combustible gases and vapors // Washington U.S. Dept of the Interior. BureauofMines .1965. 121

4 Арутюнов В.С., Крылов О.В. Окислительные превращения метана. Москва:

Наука. 1998. R. Burch and Eleanor M. Crabb.Homogeneous and heterogeneous contributions to the oxidative dehydrogenation of propane on oxide catalysts. Appl.Catal.

A, 1993, 100(1), 111-130 5 Черных С.П., Мухина Т.Н., Бабаш С.Е., АмеличкинаГ.Е.,Адельсон С.В.,

Жагфаров Ф.Г. // Катализ в промышлености.2001. № 2. С. 13. 14. Knight J., Mehlberg

R. // Hydrocarbonprocessing. 2011. № 9.С. 91. 15 6 «Промышленные процессы целевого каталитического дегидрирования

пропана в пропилен» И.А Макарян, М.И Рудакова, В.И Савченко. Адельсон С.В., Вишнякова Т.П., Паушкин Я.М. Технология нефтехимического синтеза. – М.: Химия,

1985, 607с.Катализинефтехимия, 2006, No14 1 УДК541.64:541.124.7:547.315.2 © 2006

7 Knight, J. Maximize propylene from your FCC unit / J. Knight, К. Mehlberg //

Hydrocarbon Processing. – 2011. – № 9. – С. 91-95. 8 Булкатов А.Н. Основные направления развития технологий для произ-

водства этилена и пропилена // Нефтепереработка и нефтехимия. 2008. №2. С. 8-9. 9 Арутюнов В.С., Басевич В.Я., Веденеев И.В. Прямое газофазное окисление

природного газа при высоких давлениях в метанол и другие оксигенаты. // Успехи

химии, 1996. – Т. 65. – № 3. – С. 211. 6. Шелдон Р.А. Химические продукты на основе синтез-газа. – М.: Химия, 1987. – 248 с. 7. Fox J.M, Chen T.P., Degen B.D. An

Evaluation of Direct Methane Conversion Processes./// Chem. Eng. Prog. – 1990. – V. 86. – P. 42.

10 New FCC catalyst // Hydrocarbon Processing. –2006. – № 3. – С. 29 – 35

Аңдатпа

Қазақстанда мұнай химияны дамытудың маңыздылығы талас тудырмайды. Республикада мұнай химиясын кеңінен дамытуды жақсы шикізат қорының болуы,

экономиканың қарқынды дамуы тартымды ете түседі. Көптеген өндірушілер пропиленге деген өсіп келе жатқан сұранысты қанағаттандыратын әдістер

қарастыруда.

Негізгі сөздер: мұнайхимиясы, мұнай өндеу, пропилен, крекинг, нефтехимиялықөнімі, сұйытылғангаздар.

Abstract

The importance of developing petrochemicals in Kazakhstan is undeniable. The

presence of a good raw-material base and the pace of economic development make the petrochemistry attractive for wide development in the republic. Many producers consider

various methods promoting satisfaction of the increasing needs for propylene. Key words: petrochemistry, oil processing, propylene, cracking, the liquefied

gases, petrochemical production.


159

МРНТИ 34.33.33

Т.Н.Камиева Атырауский филиал ТОО «Казахский научно – исследовательский институт

рыбного хозяйства»


kamieva [email protected]

СОСТОЯНИЕ ПОЛУПРОХОДНЫХ ВИДОВ РЫБ В Р.ЖАЙЫК

В настоящее время состояние запасов полупроходных видов рыб в р.Жайык нестабильное и колеблется в сторону снижения запасов.

В р.Жайык обитают практически все экологические группы рыб относящиеся

к 5 семействам: осетровые, карповые, сомовые, окуневые и щуковые [1]. По количеству видов преобладают карповые, составляющие более 80%.

Промысловое значение в р.Жайык имеют 12 видов полупроходных рыб: сазан, судак, жерех, лещ, вобла, сом, густера, красноперка, берш, линь, карась и

щука. На протяжении многих лет в р.Жайык сохраняется видовой состав рыб, пути

миграции, нерест и скат молоди с нерестилищ. Пополнение запасов полупроходных видов рыб происходит за счет

естественной молоди. В р.Жайык размножение полупроходных видов рыб проходит выше промысловой зоны протяженностью 150 км от моря. Нерестилища

расположены на затопляемых участках береговой линии реки, затонах, старицах, т.е. на мелководьях, где развита подводная растительность.

После нереста весной личинки и молодь всех видов рыб скатываются с

нерестилищ в русло реки Жайык и далее нагуливаются до половозрелого состояния в предустьевом пространстве[2]. Ежегодное пополнение запасов рыб в р.Жайык

дают возможность прогнозировать предельно допустимые уловы рассчитанные по итогам проведенных исследований.

Анализ многолетних исследований показал, что в условиях, непостоянного

гидрологического режима и значительного пресса рыболовства структура популяции рыб не остается неизменной, а непрерывно изменяется,

приспосабливаясь к новым условиям среды. Это дает возможность считать структуру и численность популяций рыб одним из индикаторов устойчивого

развития. Наиболее заметные изменения в популяции основных промысловых видов

рыб р. Жайык происходят за последние годы (2015-2017)[3]. В эти годы заметно снизилась численность нерестовой части популяции

полупроходных видов рыб (рисунок1).


160

Рисунок 1. Лимит и вылов рыбы в р. Жайык с предустьевым пространством

Такое падение численности промысловых видов рыб связано: - с ухудшением гидрологического режима водоема в связи со стабильно

невысокими и кратковременными весенними паводками*

- значительным переловом в связи с незаконным оборотом рыбных ресурсов, объемы которых не поддаются статистике и никак не учитываются при

определении научно-обоснованных величин изъятия; - с переловом за счет любительского рыболовства, объемы которых в

настоящее время тоже никак не поддаются учету, не смотря на то, что

утвержденные лимиты «предельно допустимых объемов изъятия» должны быть предельными и учитывать все виды изъятии, как законные, так и незаконные;

- несовершенство режима рыболовства, главным образом, проведение так называемого «морского» промысла также базируется на нерестовой части

популяций рыб. Результаты научных исследований по многолетней качественной

характеристики показали некоторые изменения в возрастной структуре популяции

полупроходных видов рыб. На протяжении 4 – х последних лет (2014- 2017) в р.Жайык уже не

встречаются старшевозрастные группы воблы, сазанаи сома. Старше возрастные группы воблыдо 10 лет встречались в реке в ранние

годы (2008 по 2013) и далее в последующие годы (2014-2017) практически в уловах

присутствовали рыбы в возрасте 7 лет (таблица 1).

Таблица 1. Динамика возрастного состава воблы за 2007 - 2017 гг., %

Возраст Годы

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

2 - - - - - 8,1 0,51 0,7 - 1,55 0,3

3 17,9 13,7 15,2 3,1 4,5 8,1 17,3 7,4 15,79 61,4 17,6

4 43,4 33,3 41,2 16,8 17,9 21,2 36,1 26,9 53,51 22,8 53,7

5 32,1 29,0 32,2 34,1 29,7 32,4 29,5 38,6 22,37 7,51 13,8

6 5,3 13,1 10,8 27,7 28,1 15,6 12,2 19,3 6,14 4,15 12,7

7 1,3 7,3 0,6 11,2 12,5 7,7 3,07 5,7 2,19 2,59 1,9

8 - 2,4 - 5,5 6,2 5,6 1,04 1,4 - - -

9 - 0,6 - 1,4 1,1 1,3 0,28 - - - -

10 - 0,6 - 0,2 - - - - - - -

Средний возраст

4,3 4,8 4,4 5,5 5,5 4,9 4,5 4,9 4,3 3,5 4,1


161

У сазана возрастной ряд старше возрастных групп закончился еще в 2010 году и далее в последующие годы (2011-2017) в реку Жайык на нерест мигрировали

производители не старше 10 лет (таблица 2).

Таблица 2 - Динамика возрастного состава сазана за 2007 – 2017 гг., в %

Возраст

Годы

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

1 - - - - 1,6 - - - - - -

2 1,4 - 0,7 5,1 1,6 3,6 - - 4,0 4,88 4,3

3 3,7 0,8 6,1 4,3 0,6 7,3 3,8 - 6,3 8,94 14,7

4 17,7 10,2 20,3 10,3 8,0 18,2 3,8 - 23 9,76 34,5

5 21,5 23,6 25,2 12,8 11,8 36,4 22,1 20 17,8 12,20 12

6 18,1 27,6 15,8 17,9 25,1 21,8 28,7 40 19 24,39 16,4

7 19,5 16,5 13,9 22,2 31,0 9,1 16,9 40 17,8 17,07 7,8

8 8,8 14,2 8,6 13,7 14,4 3,6 14,3 - 8,6 11,38 6,9

9 2,3 6,3 4,4 2,6 4,3 - 10,4 - 2,3 8,94 1,7

10 1,9 0,8 3,4 2,6 1,6 - - - 1,2 2,44 1,7

11 0,9 - 1,3 4,3 - - - - - -

12 1,4 - 0,3 1,7 - - - - - -

13 1,4 - - 1,7 - - - - - - -

14 0,9 - - 0,8 - - - - - - -

15 0,5 - - - - - - - - - - Сред-ний воз-раст

6,1 6,2 5,8 6,5 6,4 5,1 6,0 6,2 5,3 5,9 4,9

Старше возрастные группы сомадо 11-12 лет встречались в реке Жайык в 2008-20013 гг. В настоящее время на нерест мигрируют особи рыб в возрасте не

превышая 8 лет (таблица 3).

Таблица 3 – Динамика возрастного состава сома за 2008 – 2017 гг., %

Возраст Годы

2008 2009 2011 2013 2014 2015 2016 2017

2 - - 1,3 13,7 15,0 - - -

3 7,5 1,7 2,6 27,5 29,8 3,7 12,5 -

4 32,6 5,2 2,6 23,5 25,5 11,1 16,6 5,3

5 15,0 15,5 17,8 9,8 17 26,0 37,5 10,5

6 20,0 25,9 19,1 7,8 2,1 51,8 25,0 39,5

7 7,5 24,1 32,9 5,9 6,4 7,4 4,2 39,5

8 7,5 12,6 13,2 3,9 2,1 - 4,2 5,2

9 2,5 8,6 6,6 3,9 2,1 - - -

10 2,5 4,7 1,3 2,0 - - - -

11 2,5 1,7 2,6 2,0 - - - -

12 2,8 - - - - - - -

Средний

возраст

5,7 6,42 6,6 4,43 4,0 5,4 5,0 6,2


162

Заметно снизилась плодовитость у воблы и сазана. Результаты многолетнего анализа показали, что и за период с 2007 по 2013

гг. средняя абсолютная плодовитость воблы изменялась от 28,9 до 44,6 тыс. икринок. В 2017 г. плодовитость уменьшилась до 29,8тыс. икринок.

Многолетние данные по плодовитости сазана показали, что за 2007– 2017 гг.

наблюдались резкие колебания. Наибольшая плодовитость сазан зафиксирована в2007 г -510,1тыс.шт икринок, а в 2017 г. плодовитость снизилась до 362,8тыс. шт.

икринок. Так же следует отметить, что на снижение численности промысловых рыб

повлияла водность реки Жайык. В настоящее время биоресурсы р. Жайык находятся

под влиянием водного стока р.Жайык. Частая повторяемость маловодных летр. Жайык привела к нарушению условиям естественного воспроизводства

полупроходных видов рыб. В последние десятилетияр.Жайык является маловодной рекой. Годовой

объем водного стока реки Жайык не превышал6 км³, снизилась и скорость течения, вместе с тем участились восточные ветровые явления приводящие к выгону воды из

моря в реку т.е. моряна. В эти маловодные годы урожайность молоди снижалась. В

2016 и 2017 гг. водность реки Жайык увеличилась до 8,7км³/год. Однако малочисленность производителей рыб не обеспечивает пополнение запасов

полупроходных видов рыб на должном уровне (рисунок 2).

Рисунок 2 Многолетний объем водного стока р.Жайык

Таким образом, анализ проведенных исследований показал, что состояние запасов полупроходных видов рыб в р.Жайык не стабильное и находится под

воздействием природных и антропогенных факторов.В нересте не участвуют повторно нерестующие особи рыб, у воблы, сома и сазана снизилась плодовитость

икры. Такие изменения возможно могут повлиять в дальнейшем на общие запасы

полупроходных видов рыб в р.Жайык.

Список литературы: 1 Рыбы Казахстана: Том- 2: Издательство «Наука» Каз.ССР 165-167 с., Т-1.

С.219.,

2 Покатная миграция молоди рыб в реках Волга и Или. Изд. «Наука». М.- 1981.С.19.

3 Фондовые многолетние материалы Атф ТОО «КазНИИРХ»., 2015-2017 гг.


163

Аннотация В данной работе представлен анализ материалов по возрастной структуре

полупроходных видов рыб в р.Жайык. Выявлено, что у воблы, сома и сазана уменьшился возрастной ряд и снизилась плодовитость. Приводятся сведения о

маловодности р.Жайык и влияние на биоресурсы.

Ключевые слова: Р.Жайык, вобла, сазан, сом, возрастная структура, плодовитость, водность

Abstract

In hired the analysis of materials is presented on the age-related structure of semicommunicating types of fishes in р.Жайык. It is educed, that for a caspian roach,

sheat-fish and сазана the age-related row diminished and fecundity went down. Information over is brought about the shallowness of р.Жайык and influence on

bioresources. Key words: Р.Жайык, caspian roach, сазан, sheat-fish, age-related structure,

fecundity, hydraulicity

ҒТАМР 34.39.41

Х.Қ.Құспанғалиева, С.С.Маден, Д.И.Тулепова Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті,



ЦИТРУС АҒАШТАРЫНЫҢ АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫ ҮШІН ПАЙДАСЫ ЗОР

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Аңдатпа

Бұл мақалада цитрус өсімдіктерінің қазіргі таңда алатын орны ерекше екені айтылады. Соның ішінде адам денсаулығы үшін пайдасы зор. Сондай-ақ,

компьютермен жұмыс жасауда цитрус өсімдіктері маңызды роль атқарады.

Негізгі сөздер: грейфруттар, калалон, фитонциттер, каротиноид

Лимон бізге сонау Үндістан мен Қытай жерлерінен келген екен. Кезінде экзотикалық болған бұл жеміс қазірде елімізде орнығып, халқымыздың көңілінен

шығып жатыр.

Басқа өсімдіктерге қарағанда шынында да, цитрус өсімдіктерінің тұқымынан тамырына дейін өзгеше. Лимонның немесе апельсиннің бір тұқымын ексең үш өркен

өсіп шығады. Бұл табиғи құбылысты – полиэмброния деп аталады. Қандай да бір катализмге ұшырамауы үшін бұл бір ғажайыптық, өркеннің біріншісі, тіптен екіншісі

өліп қалғанда үшіншісі қалады. Сондай-ақ цитрустар басқа жеміс беретін ағаштарға қарағанда жемісін ерте береді. Мысалы: алма, алмұрт телігеннен кейін алтыншы,

жетінші жемісін берсе, ал цитрустар телігеннен кейін үшінші жылы жеміс береді.

Қылқан жапырақтылар сияқты мәңгі жасыл өсімдіктер.


164

Әрине, әрбір жапырақтың өмірі мәңгі емес, олар екі үш жылда қылқанжапырақтылар тәрізді біртіндеп түсіп отырады. Жапырақсыз цитрустар

тіршілік етпейді, өйткені жапырақ олар үшін «жасыл киім» ғана емес, әрбір секундта тыныс алу мен қоректену мүшесі болып табылады. Жапырақтары көп болған сайын

цитрустар қарқынды өсіп, өнеді. Сондай-ақ жемісті де көп береді.

Қошқыл жасыл түсті жапырақтары цитрус ағаштарының ешқандай аурумен ауырмайтындығын білдіреді. Үлпілдеген ашық жасыл жапырақ санының көптілігі мол

өнім беретіндігінің нышаны. Жапырағы беймезгіл қай уақытта тастайды, егер ағашқа жарық жеткіліксіз болса, ауа мен топырақта ылғал жетіспей құрғап қалса және де

тыңайтқыш керекті мөлшерде жетіспесе. Жапырағының сарғаюының өзі

жағдайының болмағандығының белгісі. Жарықтың мол болуы да жапырағын ұсақтатып жібереді. Егер ашық аспан астында немесе жарығы мол оранжереяларда

өсірген цитрусты кәдімгі орташа жарықтағы бөлмеге өсірсеңіз келесі шыққан жапырақтары үлкен болып өседі. Цитрустардың жапырақтары мен бұтақтары үнемі

өседі ме? Жоқ, олар сатылап өседі. Оны периодты немесе толқынды өсу дейміз. Толқынды өсу бір-екі айда қайталанады.

Әрбір кез өсуін тоқтатқанда жаңа жас өркендер тыныштық күйді сақтайды,

бұл кезде жапырақтары мен сабақтары ересектену периодына өтеді. Негізінен цитрустардың қарқынды өсуі ақпан айларында басталады. Егер өсімдікке жарық,

ылғал, қорек жетіспесе онда периодты өсу аралығындағы демалыс ұзара түседі. Бір өсімдіктің бір бұтағы өсіп, екінші бұтағы өсуін тоқтатып тыныштық күйге көшуі

мүмкін, бұл қалыпты жағдай. Цитрустардың өсуі уақыты әртүрінде әрқалай, мысалы:

мандариндер – 4-6 ай, апельсиндер 4-7 ай, лимондар 6-10 ай созылады. Цитрус өсімдіктері жылына 40-60 см өседі. Бойының биіктігі сортына, түріне сондай-ақ

қолайлы жағдайларына байланысты. Ең қысқа өсетіні калалондар мен мандариндер1,5-3,5м; кәдімгі орташа бойлы лимондар 4-7 м (мерей сорты 2,5 м-ден

артық өспейді); Ең биік болып өсетіндер помпельмустар, грейфруттар және апельсиндер 8-12 м-ге дейін барады. Ең үлкен ағаштың гүлін көктемде санайтын

болсақ, оның 1000 000 дана гүлі болады екен. Егер осы гүлдердің барлығы

түйнектейтін болса әрбір данасы орта есеппен 70 г болғанда, онда жалпы өнім 47 т-ға жеткен болар еді. Бірақ мұндай салмақты ешқандай ағаш көтере алмас.

Табиғаттың заңы бойынша гүлдердің 50-70%-ы түйнеген жағдайда жемісінің салмағы, көлемі кіші болады. Бұл құбылыс «Саны бар да, сапасы жоқ» деген

заңдылықты дәлелдейді. Орташа есеппен әрбір цитрус ағашы жылына 5-6 мың дана

жеміс, яғни ол 350 кг өнім береді. Табиғаттың заңы бойынша әрбір цитрус ағашы өзін артық күш түсуден сақтап тұрады. Мысалы, алма, алмұрт ағаштары сақтық

шарасын периодты түрде жеміс салғанда реттеп отырады (бір жылы көп жеміс салса екінші жылы аз салады, кейде тіптен салмауы да мүмкін). Ал цитрус ағаштарында

олай емес, олар жыл он екі ай жеміс беретіндіктен биологиялық механизмі басқаша,

өзін -өзі реттейді (бір бұтағы гүлдеп тұрса, бір бұтағы түйнеп, үшінші бұтағында жеміс пісіп тұрады). Гүлдерінің 1/10 бөлігін түсіреді, егер артық гүлдері кеш түсетін

болса, онда өсімдіктің қоректік заттары босқа жұмсалғандықтан түйнеген бөлігі жай өніп, кеш піседі. Сондықтан бүршік ету стадиясында артық гүлдерін жұлып тастаған

абзал. Он жапыраққа бір жеміс. Цитрустардың пісуінің өзі бір керемет құбылыс. Біздер алма, алмұрт

ағаштарының жылына бір жаз, күз айларында пісіп жемісін беретініне үйренгенбіз.

Ол екі-төрт айға созылады. Ал цитрустарды мүлдем басқаша. Олардың екі керемет биологиялық ерекшеліктері бар: біріншіден, сорты мен түріне қарай пісіп жетілуі 5-


165

12 айға созылады. Мандариндер 5-6 айда, лимондар 7 айда, апельсиндер 8 айда пісіп жетіледі. Екіншіден, алма, алмұрттар піскеннен кейін жинап алмасаң түсіп,

жемісі шіріп кетеді, ал цитрустардың жемісін жұлып алмасаң түспейді. Бірақ мандарин, апельсиндер қабығы қасаңдап ісініп, жұмсақ бөлігі құрғаңқырап дәмі

өзгереді. Бірақ, лимондардың құрамы өзгермейді. Лимон жемісі бұтақта екі жылдан

артық ілініп тұра береді, бұл мерзімде ол қызықты өзгеріске ұшырайды. Сап сары жемісі ақырындап жасылға айналып, көлемін ұлғайтады. Бірнеше айдан кейін

қайтадан піскен болып түсін сары түске айналдырады. Цитрустар бұтақта ұзақ келесі өнімге дейін ілініп тұра береді. Цитрустарға сары, қызыл сары рең беріп

тұрған қабығының құрамындағы «А» дәруменінің негізі – каротиноидтар. Лимонға

қарағанда апельсиннің қабығында каротиноидтар көп, сондықтан олар ашық қызыл –сары түсті. Цитрустардың жемісінің ортасындағы жұмсақ бөлігіне қарағанда,

қабығында каротиноид мөлшері көп, мұны білетін әйелдер цитрус қабығынан тәтті де, дәмді мармелад жасайды [1].

Кез келген цитрустардың жапырақтарының құдыреті сонда, олар ұшқыш және тамшы ретінде комплексті заттар – фитонциттерді үнемі боліп тұрады. Ол

қоршаған ортасын көптеген ауру тудыратын микроорганизмдерден тазартады. Одақ

кезіндегі ғалым, академик Б.Т.Токиннің эксперименттік зерттеуінде апельсин мен лимон жапырақтарынан бөлінген фитонциттердің қарапайым микроорганизмдерді

бірнеше минутта тіпті секундта жойғандығы зерттеліп дәлелденді. Лимон ағашының жапырағы фитонцитті қасиеті бар эфир майын бөледі. Апельсин, мандарин, лимон

ағаштары өсіп тұрған ортаның ауасы стерилденгендігі көптеген ғалымдардың

зерттеулерінде дәлелденген. Ауада фитонциттер көрінбейді, егер цитрус ағаштарына жанып тұрған шырпыны апарсаң, жапырағынан ауаға ұшып шығып

жатқан будақтаған бұлт сияқты санитарды байқауға болады. Бөлмеде цитрус ағашын өсірумен айналысатын адамдар вирусты аурулармен ауырмайды. Сондай-ақ

цитрус ағаштары ағзаның еңбекке қабілеттілігін жоғарлатады, көңіл-күйіңізді жақсартады, күрделі операцияларды жасағанда сәттілік тудырады. Компьютер және

күрделі техникалармен жұмыс жасайтын адамдарға өте пайдалы. Қазіргі таңда

жапондықтар компьютер алдына кактустарды емес лимон, апельсин, мандарин ағаштары өсірілген құмыраны қояды [4].

Цитрус өсімдіктерінің емдік қасиеттері өте зор. Ол әсіресе тұмаумен, туберкулезбен, өкпе ауруымен ауырған кезде өте пайдалы. Науқас адамдарды

цитрус өсіріп отырған жылыжайға әкеліп, бір сағаттай демалдырса жапырақтардан

бөлінген фитонциттер адам ағзасындағы барлық микроорганизмдерді тез арада жоюына көмек береді. Қан қысымы жоғары адамдарға да бұл цитрус өсімдігінің

әсіресе лимонның тигізетін пайдасы зор. Лимон дегеніміз «Лу-Мунг» деген сөзден шыққан. Мұны Қытай тілінен аударғанда «дәрілік жеміс» деген сөз. Дәріні қалай

болса солай ішуге болмайтыны сияқты лимонды да қалай болса солай ішуге

болмайды. 1 айда немесе 2 айдың ішінде 10 күн үзбей ішу керек. Сонда артеросклероз, қан қысымы, сары ауру, өкпеге су жиналу, бүйрекке тас пайда болу,

асқазан және тыныс жолдары ауруына қарсы пайда береді. Лимонда витаминнің барлық түрі бар. Әсіресе С витамині өте көп. Лимон ағашының жапырағын

антибиотик ретінде пайдалануға болады [9]. Лимон ағашының жапырағын антибиотик ретінде пайдалануға болады.

І. Құлақ есту нашарлағанда: 1 апта күнде лимонның 1 бөлігін қабығымен

жеу керек. ІІ. А) Қатты бас ауырғанда лимон қабығымен маңдай мен шекені сүрту.


166

Егер температураңыз болса жылытыңыз. Б) Лимонның жоғарағы жағынан дөңгелек етіп кесіп шекенің екі жағына

жабыстырып қою керек. ІІІ. Бір дана лимонды 10 минут жәй отта қайнатып шырынын

(соковыжымалкадан) шығарып стақанға құйып 1 ас қасық глицерин және де

жақсылап араластырып стақан толғанша бал салу. Дайындалған сиропты жөтелге 1 шай қасықтан таңертең, түсте, кешке пайдалану керек. Шайға салғандағы көрініс

ағзаның ішкі бөліктерінде де жүреді, яғни асқазан, қан тамырларында шлак тұрмауына үлкен үлес қосады. Цитрус жемісінің қабығын турап кептіріп қыстық киім

арасына салса, күйе (моль) келмейді. Косметикалық қасиетте аз емес, маска жасап

бетке пайдаланса теріні әрлендіреді [5]. 1. Еліміз үшін субтропиктік аймақтарда өсетін өсімдікті Атырау жеріне

жерсіндіретін болсақ ол үлкен жетістік. 2. Лимон жемістерін сырттан сатып алуды доғарып, өз-өзімізді қаржыландыра отырып, үкімет тарапынан қолдау көрсетілсе

өркениетке, молшылыққа, мәдениетке өз еңбегімізбен жетеріміз хақ. 3. Цитрус ағашы таптырмайтын санитарлар: а) көңіл-күйіңді көтеріп, денсаулығыңды

жақсартады. б) Компьютер алдына кактус емес цитрус ағашын қою керек, ол тек

әдемілік емес, ортаның бактерия, вирустарын бірнеше минутта,тіпті секундта жояды. в)Көң, өсімдік қалдықтарын тиімді пайдалануға үйретеді. 4. Цитрус өсімдігін

өсіру барысында салауатты өмір салтын қалыптастыра отырып цитрус ағашын өсірумен айналысқан әрбір адам міндетті түрде табиғат сұлулығын көре білуге,

қажырлылыққа (күтіп баптау барысында), өзгелерге қамқор болуға, қоршаған

ортаның экологиясына өз үлесін қоса алатындығына және төзімділікке тәрбиеленеді деп сенеміз.


1 Дадкин В.В «Цитрусовый сад на вашем окне» Москва «АСТ-Пресс»2016 г 2 Алтымышев А.А. «Природа целебные средства» Москва Профизмат1991г.

3 «Методика определения запасов лекарственных растений» Москва 1986г.

4 Землинский С. Е « Лекарственные растения СССР» 1995г. 5 Кукенов М.К. «Лекарственные растения Казахстана и их использование»

Алматы. 1997г. 6 Мухитдинов И.М. Паршина Г.Н. «Лекарственные растения» Алматы изд.

КазНУ им. Аль-Фараби.

7 Д.Г. Хейссайон «Все о комнатных растениях» Москва изд. Кладезь-Букс. 2006г

8 Соколов П.Д. Рациональное использование растительных ресурстов и их охрана // Раст. Ресурсы. 1981ж.

9 Кукенов М.К. и др. Лекарственные растения Казахстана и их

использование. Алматы.1997ж. 10 Кукенов М.К. Ресурсы официальных и перспективных лекарственных

растений Юго-Востока Казахстана.Автореф. Дис.Докт.Биол. Наук.Ташкент.1984ж. 11 Кукенов М.К. Ресурсы лекарственных растений Казахстанского Тянь –

Шаня. Алма Ата. 1989ж. 12 Худайбергенов Э.Б. Солодки Казахстана. Алма Ата.1987ж.

13 Павлов Н.В. Растительное ресурсы Южного Казахстана.М.1987ж.

14 Ресурсы лекарственных растений Восточног Казахстана.Алма Ата. 1984ж.


167

15 Кукенов М.К. Изучение растительных ресурсов флоры республики Казахстан.// Ихв.АН МН-АН РК. 1996ж.

Аннотация

В этой статье говорится что настоящее время особое место в цитрусовых

растений. В том числе и полезным для здоровья человека. А также работа за цитрусовых растений играет важную роль при работе с компьютером.

Ключевые слова: Грейпфрут, калалон, фитоноциты, каротиноиды

Abstract

This article States that at present, a special place in citrus plants. Including useful for human health. As well as citrus plants plays an important role in working with the

computer. Key words: Grapefruit, Calalone, Phytonocytes, Carotinoids

МРНТИ 34.33.33

Т.А.Утеулиев Атырауский филиал ТОО «Казахский научно – исследовательский институт

рыбного хозяйства»


[email protected]

ЗАПАСЫ, ПРОМЫСЕЛ, БИОЛОГИЯ ВОБЛЫ (RUTILUS RUTILUS CASPICUS) И ЛЕЩА (ABRAMIS BRAMA ORIENTALIS BERG) В Р.ЖАЙЫК

В настоящее время в Жайык-каспийском бассейне полупроходные виды рыб являются традиционными объектами промысла. Соотношение промысловых рыб в

уловах колеблется и их запасы определяются урожайностью молоди. Жизненный цикл типичных полупроходных рыб связан с рекой, где

происходит их размножение, и опресненными участками моря – районами нагула

молоди и взрослых рыб. Нерестилища расположены на затопляемых участках береговой линии реки,

затонах, старицах, т.е. на мелководьях, где развита подводная растительность. После нереста весной личинки и молодь всех видов рыб скатываются с нерестилищ

в русло реки Жайык и далее по течению в предустьевое пространство. Покатная

миграция молоди полупроходных рыб растянута и может продолжаться до августа. В последние годы состояние биоресурсов Жайык – Каспийского бассейна

находится под влиянием природных и антропогенных факторов. Уменьшились запасы и снизились промысловые уловы полупроходных видов рыб и значительно

воблы с 1098,2 т (2013 г) до 498,51 т (2017 г) и леща с 3697 т (2013 г) до 1528,6 т (2017 г).

Снижение численности воблы и леща произошло за счет сокращения

масштабов естественного воспроизводства и, соответственно, уменьшения доли старшевозрастных групп.



168

Вобла (Rutilus rutilus caspicus).Вобла полупроходная рыба, обитающая в основном в солоноватоводных районах Северного Каспия. Для размножения

заходит в р. Жайык. Весенний ход воблы начинается после вскрытия льда в конце марта – начале апреля при температуре воды 2-4°С. Нерест проходит в ериках,

протоках и в русле реки. Нерестится вобла при температуре 8-9°С. По

литературным данным предельный возраст воблы 11-12 лет. [1]. Анализ проведенных научных исследований в 2017 г. показал, что в

р.Жайык пик нерестовой миграции воблы проходил в апреле. К местам нерестилищ производители воблы мигрировали с высокими размерно – весовыми показателями:

длина тела достигала от 17 до 28 см (средняя 22,5см) и массой 74 –556г (средняя

315,0 г) (таблица 1).

Таблица 1 - Биологические показатели воблы в р. Жайык в 2017 г.

Виды

рыб

Длина, см Масса, г Коэффициент

зрелости

Коэффициент упитанности

Доля самок,

% мин мак

с средняя мин макс средняя

Фультон Кларк

Самцы 17 27 22,0 76 498 287,0 3,4 1,84 1,66 91,7 Самки 17 28 22,5 74 556 315,0 12,1 1,78 1,47

Оба

пола

17 28 22,5 74 556 315,0 7,75 1,81 1,57

В 2017 году нерестовая часть популяции воблы представлена возрастными

группами от 2 до 7 лет. В текущем году половое созревание воблы наступало с 3-4 - летного возраста с размерами от 17 – 23см. Значительная доля особей (71,3%)

приходилась на 4-леток. Доля 3-леток в текущем году снизились и составила 17,6%

против 61,4% в 2016 г., что говорит об интенсивности промысла. В то же время, наблюдается пополнение стада, что может в дальнейшем увеличивать запасы

воблы (таблица 2).

Таблица 2 - Основные биологические показатели воблы р.Жайык в 2017 г.

Анализ полового состава показывает, что в нерестовый период в уловах

преобладали самки. Такое соотношение полов воблы наблюдалось и в предыдущие

Возраст Длина

,см (мин-

макс)

Средняя

длина, см

Масса г

(мин-макс)

Средняя

масса, г


экз

%

2 17 17,0 91 91,0 1 0,3

3 17-21 18,8 74-185 118,5 64 17,6

4 19-23 20,2 104-200 145,4 195 53,7

5 21-25 23,4 122-309 235,6 50 13,8

6 24-27 25,7 200-487 334,4 46 12,7

7 27-28 27,5 287-498 556,0 7 1,9

Итого 363 100


169

годы (2007-2016), что связано с тем, что самцы мигрировали в более ранний период еще подо льдом (таблица 3).

Таблица 3 – Динамика соотношения полов воблы в р. Жайык за

2007– 2017 гг., %

Пол Годы

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Самки 96,0 90,9 77,9 77,2 91,0 90,1 74,8 56,8 75,0 90,4 91,7

Самцы 4,0 9,1 22,1 22,8 9,0 9,9 25,2 43,2 25,0 9,6 8,3

Плодовитость у самок воблы ежегодно варьирует и не остается постоянной и повторяет среднюю многолетнюю величину. В 2017 году плодовитость у самок

снизилась до 29,4 тыс. икринок по сравнению с 2016 г (35,4 тыс. икринок) но оставалась на уровне 2014 г. (29,0 тыс.икринок).

Весной в период весеннего хода самки воблы мигрировали на 4 стадии

зрелости гонад и лишь 1,4 % на II – III стадии. По мере роста нерестовой температуры икра дозревает до 5 стадии зрелости (таблица 4).

Таблица 4 – Плодовитость воблы по возрастным группам за 2007–

2017 гг., тыс. икринок

Годы Возрастные группы Средняя

АИП 3 4 5 6 7 8 9 10

2007 20,4 26,7 26,2 41,1 - - - - 28,7

2008 28,9 28,8 32,4 46,8 - - - - 35,0

2009 - 27,3 20,9 26,8 24,1 - - - 24,8

2010 14,5 23,4 24,4 35,0 42,6 63,6 71,7 97,8 33,9

2011 17,7 23,2 28,1 31,6 44,3 55,4 59,3 - 32,0

2012 - 24,8 24,9 33,6 42,2 53,3 65,1 - 36,7

2013 13,1 24,1 30,3 39,6 48,1 66,9 97,8 - 30,7

2014 10,6 19,9 22,7 32,8 40,7 68,1 - - 29,0

2015 16,4 23,5 30,6 32,3 42,3 - - - 30,2

2016 18,8 24,1 31,6 38,5 45,0 - - - 35,4

2017 18,7 27,0 35,5 38,0 - - - - 29,8

Лещ (Abramis brama orientalis Berg). Лещ является основным объектом промысла в Жайык-Каспийском

бассейне[2]. Весной осваивается примерно 30 % уловов, остальная часть улова - в

осенний период.

Весной производители леща мигрируют к местам нерестилищ половозрелыми и достаточно подросшими от 22 до 38 см, и массой от 183 до950г, при средних


170

показателях 30см и 566,3 г. Такие высокие размерно – весовые показатели показывают о хорошем состоянии популяции леща (таблица 5).

Таблица 5 - Биологические показатели леща в р. Жайык в 2017 г.

Пол Длина, см Масса, г Коэффициент

зрелости

Коэффициент упитанности

Доля само

к,

% ми

н

мак

с

средн

яя

ми

н

мак

с

средн

яя

по

Фультону

по

Кларк

Самц

ы

22 38 30,0 18

3

950 566,5 2,2 1,73 1,60

48,1

Самк

и

22 37 29,5 18

6

740 463,0 8,8 1,79 1,57

Оба пола

22 38 30,0 183

950 566,3 5,5 1,76 1,58

В нерестовой миграции участвуют возрастные группы от 3 до 10 лет но основная часть популяции леща составляет молодую группу в возрасте 4-5 лет

(75,6%), что является хорошим показателем в пополнении запасов этого вида (таблица 6).

Таблица 6 - Основные биологические показатели леща р.Жайыкв 2017 г.

Возраст Длина,

см

(мин-макс)

Средняя

длина, см

Масса, г

(мин-

макс)

Средняя

масса, г


экз

%

3 22-24 22,6 183-293 221,5 9 2,0

4 22-28 24,4 191-356 259,4 118 26,9

5 24-30 26,4 226-494 321,6 214 48,7

6 25-32 28,8 230-552 425,0 74 16,9

7 30-32 30,5 295-676 537,0 10 2,3

8 31-34 32,7 565-698 631,5 4 0,9

9 33-36 34,3 608-740 656,0 7 1,6

10 35-38 36,3 860-950 834,0 3 0,7

Итого 439 100

Сравнивая многолетнюю возрастную структуру нерестового стада леща,

можно сделать вывод, что средний возраст нерестового стада леща изменялся в

пределах от 3,9 лет (2011, 2012гг.) до 5,0 лет (2017г.) К местам нерестилищ самки и самцы мигрируют одновременно но

численность их ежегодно колеблется[3,4]. За последние годы (2008-2012 гг.) в уловах преобладали самки. В 2017 году

доля самок составила меньшее количество - 48,1% (таблица 7).


171

Таблица 7 – Динамика соотношения полов леща в р.Жайык, %

Пол Годы

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Самки 49,3 52,5 51,6 50,7 53,4 52,6 56,3 51,5 53,8 53,4 48,1

Самцы 50,7 47,5 48,4 49,3 46,6 47,4 43,7 48,5 46,2 46,6 51,9

Анализ материалов индивидуальной абсолютной плодовитости в многолетнем аспекте показывает значительные колебания у рыб старших возрастных групп. В

2017 г. наименьшая средняя плодовитость была у трёхлеток –33,7 тыс. икринок, наибольшая у семилеток –140тыс. икринок, при средней 51,3тыс. икринок (таблица

8).

Таблица 8 – Плодовитость леща по возрастным группам за 2007 –

2017 гг., тыс. икринок

Годы Возрастные группы Средняя

АИП 2 3 4 5 6 7 8 9 10

2007 - 41,16 53,48 75,53 106,32 98,51 92,4 95,0 - 64,8

2008 - 33,13 55,64 80,11 93,60 126,86 119,5 - 224,84 85,2

2009 - 39,33 40,72 57,47 59,47 72,65 - - - 48,9

2011 19,0 36,66 41,19 50,14 67,8 78,25 - - 45,2

2012 27,2 42,7 43,2 46,50 38,8 44,0 48,4 - - 40,4

2013 - 36,9 40,0 52,90 52,29 91,4 100,1 - - 61,8

2014 - 27,8 43,0 55,3 65,2 70,4 76,4 - - 58,8

2015 - 32,3 39,2 50,6 58,4 79,5 90,8 - - 56,5

2016 - 33,5 38,2 45,8 51,3 60,7 95,7 - - 54,2

2017 - 33,7 46,7 63,1 82,7 140,0 - - - 51,3

Относительная плодовитость леща различных возрастов не претерпела существенных изменений и в 2017 г. колебалась от 147до 201икринок на 1 г массы

рыбы. Таким образом, анализ приведенных данных показал, что в р.Жайык

созданы благоприятные условия для естественного воспроизводства воблы и леща.

В последние годы на нерест заходят молодые особи рыб, что говорит о хорошем пополнении запасов, но вместе с тем старше возрастные группы в возрасте 8-9 лет

отсутствуют, что показывает об интенсивном промысле крупных рыб. Сокращение численности рыб старшевозрастных групп предопределила снижение плодовитости

и вместе с тем снизилась численность скатывающейся молоди, что отразилось на

запасы воблы и леща.

Список литературы: 1 Рыбы Казахстана. Т.2 – Алматы: Наука, 1987. – С.50-63.

2 Рыбы Казахстана. Т.3 – Алматы: Наука, 1987. – С.128-140. 3 Никольский Г.В. Теория динамики стада рыб. – М.: Пищевая

промышленность, 1974. – 448 с.

4 Никольский Г.В. Экология рыб. – М.: Высшая школа, 1974. – 376 с.


172

Аннотация В данной статье проанализированы характерные особенности снижения

уловов воблы и леща. На основе проведенных исследований определены биологические характеристики и даны сравнительные многолетние материалы.

Представлены результаты научных исследований, по определению

возрастной структуры и плодовитости воблы и леща. Ключевые слова: Р.Жайык, вобла, лещ, длина и масса тела, плодовитость,

возраст.

Abstract

The characteristic features of decline of catches of caspian roach and bream are analysed in this article. On the basis of undertaken studies biological descriptions are

certain and comparative long-term materials are given. The results of scientific researches are presented, on determination of the age-

related structure and fecundity of caspian roach and bream. Key words: Р.Жайык, caspian roach, bream, length and body weight, fecundity,

age.

ҒТАМР 26.21.02

Р.Ш.Абдинов, Ж.Шекебайқызы


[email protected]

АТЫРАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫ

Аңдатпа Мақалада Атырау қаласының және облысының тұрақты даму мәселелері,

Қазақстан Республикасы Біріккен Ұлттар Ұйымының (ББҰ) Тұрақты даму мақсаттарын (ТДМ) орындау барысы қарастырылған. Осы жұмыста Атырау өнірінің

жалпы сипаттамасы, экологиялық проблемалары, демографиялық көрсеткіштер

және статистика мәліметтерін салыстырмалы түрде талдау жасалған. Негізгі сөздер: Тұрақты даму, Атырау облысы, қала, демография,

статистика, талдау, экологиялық проблемалар, халық денсаулығы, ауа ластануы.

БҰҰ Саммитінде (2015 ж. 25-27 қыркүйек) Біріккен Ұлттар Ұйымының Мүше-

мемлекеттері негізінде ТДМ жатқан 2030 жылға дейінгі Тұрақты даму саласындағы күн тәртібін қабылдады. Ресми түрде Күн тәртібі Мыңжылдық Даму Мақсаттарының

әрекеті аяқталған соң, 2016 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енді, 2030 жылға дейін әрекет етеді және барлық елдерге қолданылады. Күн тәртібінің мақсаты

әділетті, құқықтарға негізделген, тең құқықты әрі инклюзивті әлем құру болып табылады. Ол мүдделі тараптарды тұрақты әрі инклюзивті экономикалық дамуды

ілгерілету, әлеуметтік даму және қоршаған ортаны қорғау жолында әйелдерді,

балаларды, жастар мен келешек ұрпақтарды қоса барлығы үшін ортақ пайдаға бағытталған ынтымақтастыққа міндеттейді. Ол мемлекеттердің халықаралық құқық


173

бойынша әрекеттегі міндеттемелеріне сәйкес жүзеге асырылады. Бұл жаһандық күн тәртібін жүзеге асыру барлық деңгейлерде қазіргі заманның мәселелерін шешу үшін

тұрақты дамуға және ұжымдық әрекеттерге қатысты кешенді тәсілдемені талап етеді, бұл орайда ең басты міндет «ешкімді артта қалдырмау» мен негізгі

айқындаушы ерекшелік ретінде теңсіздік пен кемсітушілік мәселесін шешу болып

табылады. Кейбір ұлттық үкіметтер, мекемелер мен ұйымдар жаңа күн тәртібін өздерінің даму жоспарларына, стратегиялары мен келешеккөріністеріне айналдыра

да бастады. МДМ дамудың кедейлікті қысқарту, ана мен баланың денсаулығын жақсарту,

гендерлік теңдік, ғасыр ауыруларымен күрес, бастапқы білімге және экологиялық

тұрақтылыққа көптеп қол жеткізу сияқты маңызды салаларын қамтиды. Қазақстан кедейлікті қысқарту, бастапқы білімге қол жеткізу және әйелдердің құқығын қозғау

сияқты МДМ қойған кейбір бастапқы мақсаттарға әлден-ақ қол жеткізгендіктен, үкімет «МДМ плюс» шақыру қағазы, демек ұлттық басымдықтарды, ұлттық

статистиканы, тиісті мемлекеттік бағдарламаларды талдауға негізделген, сондай-ақ басқа елдердің тәжірибесінің негізінде Қазақстан үшін икемделген қосымша

мақсаттар бойынша өзіне міндеттемелер қабылдады [1].

Тұрақты даму бөлек қала, аудан немесе бір мемлекет шеңберінде экономикалық өсу ғана емес қоршаған ортаға экологиялық жүктемесін азайтып,

максималды түрде қоғам қажеттіліктерін пайдаланғанда тұрғындар денсаулығына шығынды азайта отырып ұрпаққа толыққанды жеткізу болып табылады. Зерттеу

жұмысының мақсаты Атырау облысы тұрғындар денсаулығы жағдайына әлеуметтік

экономикалық және экологиялық факторлар аясында сипаттама беру. Зерттеу материалдары мен тәсілдері Статистикалық мәліметтерді талдау

арқылы қоршаған орта жағдайы мен Атырау облысы тұрғындар денсаулық көрсеткіштеріне шолу. Зерттеу нәтижелері Қарқынды дамып жатқан ҚР экономикасы

дамудың жаңа кезеңдерін өткеруде. Заманауи жүйелі бағдарламаларды қолданудың арқасында, дамушы елдердің тізіміне ілініп отыр.

Бірақ, осындай үдемелі жағдай өзінің кемшіліктерін де көрсетуде. Қазақстан

Республикасының экономикалық жағдайы, нарықтағы шикізат бағасына тікелей байланысты. Мынандай тәуелділік, ең ауқымды және маңызды экономикалық

саланы - мұнай және газ өндірісін қамтуда. Елімізде жұмыс атқарып жатқан көптеген мұнай-газ кен орындары жаңа заманның талаптарына сай жұмыс қарқындылығын

үдетуде. Бұл үрдіс, экологиялық жағдайға айтарлықтай зиянын тигізеді. Атырау

облысы ірі мұнай және газ кен орнымен ерекшеленеді [2]. Атырау облысының әлеуметтік экономикалық даму динамикасы Қазақстан

Республикасы Президентінің стратегиялық қағидаларына сәйкес келеді және аймақтың бәсекеге қабілетті тұрақты дамуына негіз бола алады. Облыстағы

экономикада басым сала энергетикалық, құрылыс материалдары, агроөндіріс пен

балық өндіру саласы жақсы дамыған. Өндірістегі барлық ішкі өнімінің жартысына жуығы өнеркәсіп саласы болып табылады.

Атырау облысы өндіріс көлемі бойынша республикада бірінші орында тұр. Осы негізде тұрақты дамуға жаңа базалар құрылуда: әлеуметтік инфрақұрылымды

жақсарту, жаңа жұмыс орындарын құру, жергілікті тұрғындарды максималды жұмыспен қамту, қадрлар дайындау жұмысы атқарылуда.

Алайда облыс республикадағы экологиялық қолайсыз аймақ қатарында

ерекше аталады. Аймақтағы экологиялық жағдайды табиғи климаттық, антропогендік факторлар мен мұнай-газ өндірісінің қарқынды дамуын


174

қалыптастырады. Әлемдік деңгейдегі мәселелердің бірі - мұнай өндірісінен пайда болатын қалдық өнімдерінің қоршаған ортаны ластауы. Осыған орай, бұл мәселені

шешуге, бүгінгі таңда үлкен назар аударылуда. Себебі, жоғарыда айтылып кеткен ластаушы көздер қоршаған ортаға әсерімен қатар, адам ағзасында туындайтын

қайтымсыз әсерлерге, түрлі ауруларға шалдықтырады.

Атырау облысында мұнай кәсіпшіліктері процесінде атмосфераға бөлінетін қатты бөлшектер, күкіртті ангидрид, көміртегі тотығы, көміртегі, азот оксиді мен

көмірсутектер пайда болады [3]. Облыста ауа бассейні меркаптандар буымен ластанды осы себебтен экологиялық жағдай күрт қиындап кетті. Басқа қаланың

едәуір ластаушы көзі ол автокөлік болып табылады. Мұнаймен бірге көп мөлшерде

ілеспе қабаттық су және газ өндіріледі бірақ лайықты түрде жойылмайды. Мұнай өнімдерінің біраз бөлігі пайдалану кезінде теңізде түседі.

2016 жылғы еліміздің кәсіпорындары тұрақты көздерімен атмосфералық ауаға 2271,6 мың тонна ластаушы заттар шығарылған, бұл 2015 жылға қарағанда

4,2 пайызға кем. Тұрақты көздердің тазалау имараттарымен келіп түскен ластаушы заттардың

барлық көлемінен 92,4 пайызы тұтылды және залалсыздандырылған болатын.

Ластаушы спецификалық заттардың негізгі түрлері шығарындыларының көптеген көлемі күкірт қос тотықтары – 767,4 мың тонна, көміртек тотықтары –

473,0 және азот оксидтері – 246,6 мың тоннаға келеді. Атмосфералық ауаға ластаушы заттардың негізгі шығарылындары барлық

шығарындыларының 80,8 пайызын құрайтын өнеркәсіп кәсіпорындарымен жүзеге

асырылған үлесі (Сурет 1) [4].

Сурет 1 - 2016 жылы ластаушы заттардың шығарындылары (мың тонна)


175

Суретте анық байқалуда, Атырау облысы Қазақстан Республикасы бойынша

ластаушы заттардың шығарындылары 167,1 мың тонна құрайды, алдымызда тек Қарағанды және Павлодар облыстары тұр.

2018 жылы Атырау қаласының Бегельдинов көшесінде күкіртті сутектін шекті

рұқсат етілген концентрация 251 есе асқаны анықталған, ал жалпы 2017 жылы Атырауда ауа ластанғаны 357 тіркелген оның ішінде 75 экстремалды жоғары күкіртті

сутектпен. Атмосфераның жерүстілік қабатының көрсеткіштері елдімекенді

жерлерде 2010 – жылдың 11 айындағы көрсеткіш бойынша гамма сәулелену

0,11 – 0,13 мкдыбыс/сағ. құраған. Бұл жалпы алғанда 2009 – жылғы көрсеткіштермен салыстырғанда шамалас шыққан, яғни өзіндік фон еш өгеріссіз

деген сөз. Радиоактивті ластану көлеміне бақылау жүргізу (атмосфераның жерүстілік қабатына) Атырау облысы бойынша «Атырау» метеорологиялық

станциясында жүргізілді. Атмосфераның жерүстілік беткі қабатындағы радиоактивті ластану Атырау облысы бойынша 2010 – жылдың 11 айындағы

көрсеткіш орташа тәуліктік тығыздық 1,4 бк/м 2 құраған. Бұл көрсеткіш

шектеулі рауалдық деңгейден аспаған. Радиоактивті түсім тығыздығы 2009 – жылғы көрсеткіштермен салыстырғанда еш өзгермеді деп айтуға болады [5].

Салыстырмалы түрде Атырау облысының радиациялық гамма-фоның қазіргі таңда жай-күйі туралы ақпарат. Атмосфералық ауаның ластануының гамма

сәулелену деңгейіне күнсайын жергілікті 3 метеорологиялық стансада (Атырау,

Пешной, Құлсары) және Құлсары қаласындағы 1 автоматты (Құлсары №7) бекетте жүргізілді (Сурет 2). Облыстың елді-мекендері бойынша атмосфералық ауа

қабатының жерге жақын қабатына орташа радиациялық гамма-фонның мәні 0,07 – 0,21 мк3в/сағ. шегінде болды. Облыс бойынша радиациялық гамма-фонның орташа

мәні 0,12 мк3в/сағ., яғни шекті жол берілетін шамаға сәйкес келеді. Облыс халқысының көп бөлігі мұнаймен және оны қайта өңдеу өнімдерімен сондай-ақ

басқа да уытты және канцерогенды химиялық заттармен байланысады, олар

қоршаған ортаға және халыққа зиянды әрекет әкеледі. Сондықтан, халық денсаулығының жай-күйіне, бұл аймақтың қолайсыз экологиялық жағдайын анықтау

үшін терең кешенді ғылыми зерттеулер әзірлеу керек [6].


176

Сурет 2 - Атырау облысының аумағындағы радиациялық гамма-фон мен радиоактивті түсулердің тығыздығын бақылау метеостансаларының орналасу

сызбасу

Бірақ, ауаға күнделікті ластауыш және канцерогенді заттар тасталып

жатсада Қазақстан Республикасының Статистика комитетінің мәліметтері бойынша Атырау облысы демографиялық көрсеткіштері тұрақты және жоғарлап келеді.

Мысалы: халық саны 2000-ші жылдардан бастап жыл сайын 10 мың адамға өсуін

көрсетіп тұр. Туылғандар саны жыл сайын 6-8 мыңға өсуде. Өлгендер саны 2007-ші жылдан бастап аздап болса да бірақ төмендеді. Осыдан табиғи өсім 2004-ші жылдан

бастап 5-10 мыңға көтеріліп келе жатыр. (Сурет 3.1). Атырау облысы негізгі көрсеткіштерінің демографиялық динамикасы 3.1 және 3.2 суреттерде көрсетілген

[7].

Сурет 3.1 - Демографиялық көрсеткіштер


177

Сурет 3.2 - Демографиялық көрсеткіштер

Республика бойынша халықтың сырқаттанушылығы (100 000 адамға шаққанда, өмірінде алғаш тіркелген аурулардың саны) көрсеткіштері бойынша

Атырау облысында ең төмен көрсеткіштер байқалып отыр (Сурет 4) [8].

Сурет 4 - Халықтың сырқаттанушылығы (100 000 адамға шаққанда, өмірінде алғаш тіркелген аурулардың саны)

Статистикада көп көрсеткіштер бойынша Атырау облысы тұрақтылықты көрсетіп отыр. Бірнеше саладан ҚР басқа облыстарына қарағанда өте жақсы

мәліметтер келтірілген. Мысалы: Табиғи өсімінің коэффициенті, мектепке дейінгі мекемелер саны, колледждер саны, халықтың нақты ақшалай табыстары, жұмыспен

қамтылған адам, бір қызметкердің орташа айлық жалақысы, жалпы өңірлік өнім,


178

өнеркәсіптік өндірісінің көлемі, электрмен жабдықтау, газ бу беру және ауа баптау, ауыл шаруашылығы өнімдерінің (қызметтерінің) жалпы шығарылымы, негізгі

капиталға инвестициялар, құрылыс жұмыстарының көлемі, тұрғын үйлерді жалпы көлемін іске қосу, бөлшек сауда айналымы.

Осы көрсетілген «жоғары» көрсеткіштер көбінесе мұнай-газ өндіру

саласымен тығыз байланысты. Әлеуметтік-экономикалық факторларға демографиялық көрсеткіштер,

халықтың көші-қоны, жұмысқа орналасу, мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру, тұтыну және өндіріс үлгілері жатады. Егер Экономика әлеуметтің дамуымен

экологиялық тұрақтылық саласында белсенді жұмыстар жүргізбесе, онда қоршаған

ортамен адам өмірінің тұрақтылығына қол жеткізу мүмкін емес. Жоғарыда айтылғандай, Атырау қаласының және Атырау облысында қоршаған ортаның

ластануы яғни,-топырақ, ауа және судың ластануы, табиғи ресурстардың тұрақсыз пайдаланылуы тіркелген. Тұрғындар шектеулі және сапасыз су, коммуналдық

қызметтер, зиянды химиялық заттарды тұту, ағын суларын кәдеге жарату секілді қиындықтарды бастан өткеруде.

Қаланың тұрақты дамуы билік органдарының қоршаған ортаны сақтау үшін

қажетті өндіріс пен тұтыну құрылымын, тасымалдау және кәдеге жарату жүйелерін басқару қабілетіне байланысты. Жергілікті билік органдары экономикалық,

әлеуметтік және экологиялық инфрақұрылымды салу, пайдалану және қызмет көрсетуді қамтамасыз ете алады. Тұрғын үй, әлеуметтік және физикалық

инфрақұрылымға ерекше назар аудару қажет. Атқарушы билік пен барлық мүдделі

тараптардың, соның ішінде мемлекеттік құрылымдардың, жеке сектордың және жеке тұлғалардың өзара іс-қимылы қажет.

Өндірістік қалдықтар экологиялық нашарлауын тудырады: сулы қабаттарға, жағалау маңындағы аудандардың, орман және басқа да нәзік экожүйелерге зияны

тиеді. Жағалаудағы аудандардағы урбанизация жағалау мен теңіз экожүйелерінің жылдам нашарлауына алып келеді. Сондықтан елді мекендердің орнықты дамуын

қамтамасыз ету үшін қалалық даму үрдістерін бақылау маңызды. Тұрақты

урбандалған әлем құрудағы негізгі міндеттердің бірі - қаланың даму қажеттіліктерін табиғи орта мүдделерімен үйлестіру. Атап айтқанда, сулы қабаттардыжәне басқа да

тұщы су ресурстарын, жағалау аймақтарын ластану жер үсті көздерінен, өнеркәсіптік кәсіпорындардың қолайсыз әсерлерінен және елді мекендерден қорғау

қажет. Қаланың тұрақты дамуы үшін бірінші кезекте қала құрлысының тығыздығы,

ауа ластануының азаюы, өсімдіктерді қорғау биологиялық және гидрологиялық балансында маңызды рөл атқарады.

Осыған байланысты мыналар қажет: - қазір бар ластануды барынша азайту және қолданыстағы, салынып жатқан

және жобаланған өндірістік объектілерден қоршаған ортаның ластану мүмкіндігін

төмендету бойынша шаралар қабылдайды; - қоршаған ортаны ластаушы өнеркәсіп объектілерін халықтың мекендеу

орындарынан алыстағы өнеркәсіп аудандарына оңтайлы орналастыру; - қалалық жоспарлау, тұрғын үйге арналған алаңдарды, ойын алаңдарын,

саябақтарды, спорттық және демалыс аймақтарын таңдау мәселелерін белсенді түрде шешу;

- табиғи ресурстарды игеру және консервациялау үшін жағалау аймағын

басқарудың кешенді жоспарларын әзірлеу және енгізу;


179

- жобалау және жүзеге асырылуы, қоршаған ортаны қорғау, қала және облыс тұрақты дамуына, әйелдердің қажеттіліктері мен басымдықтарына назар

аудара отырып, балалардың, жастардың, мүгедектер мен қарттар, кедей халықтың кеңінен қатысуын қамтамасыз ету;

- кедейлердің өмір сүру жағдайларын жақсарту үшін, дұрыс

макроэкономикалық саясат жүргізу, яғни жұмысты еркін таңдау және әлеуметтік қызметтерге қолдары жетуі үшін, оларды жұмыспен қамту, білім беру және кәсіптік

оқыту. Айтылған әрекеттерді қолға алу, бұл қазіргі таңда бірінші мақсат. Әрекеттер

іске асса, Атырау облысы тұрақты дамуы бір жолға түседі. Ол тұрақты даму жолы.


1 Қазақстандағы Мыңжылдық Даму Мақсаттары. [Электрондық ресурс] (пайдалану күні: 29.03.2018ж.) http://www.kz.undp.org/content/ kazakhstan/kk/home/

mdgoverview.html. 2 Грановский Э.И. Проблемы устойчивого развития г. Атырау и Атырауского

региона: Аналитический обзор. – Алматы: КазгосИНТИ, 2003. -31с.

3 Сериков Т.П., Сагандыкова Р.Р., Югай В.М., Ескужиева А.Б. Об охране окружающей среды в условиях добычи нефти и газа на

предприятиях ОАО «Казахойл - Эмба» // Нефть и газ. – 2001. - № 1. – С.83-87. 4 Ресми статистикалық ақпарат / Жедел деректер (жедел ақпарат,

бюллетендер) / Қоршаған орта. [Электрондық ресурс] (пайдалану күні:

05.04.2018ж.) www.stat.gov.kz /. 5 Бисенбиева О.Р., Есенаманова Ж.С. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ

Хабаршысы № 4 (31) 2013, -С.57-58. 6 Қазақстан Республикасы қоршаған орта жай-күйі жөніндегі ақпараттық

бюллетнь. 2017 жыл. ҚР Энергетика министрлігі «Қазгидромет» РМК Экологиялық мониторинг департаменті. 2018. – 354с.

7 Атырау облысының 1991-2016 жж. негізгі әлеуметтік-экономикалық

көрсеткіштердің серпіні. [Электрондық ресурс] (пайдалану күні: 10.04.2018ж.) http://stat.gov.kz/faces/atyrau/reg_main/regDinamo?_afrLoop=9113985972238514#%4

0%3F_afrLoop%3D9113985972238514%26_adf.ctrl-state%3Dnqb60uq1d_51. 8 Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің деректері

бойынша. [Электрондық ресурс] (пайдалану күні: 24.04.2018ж.) stat.gov.kz/

getImg?id=ESTAT082757.

Аннотация В статье рассматривается некоторые аспекты устойчивого развития

Атырауской области. Обзор проведенных работ Республикой Казахстан в

глобальных целях Устойчивого развития Организации Объединенных Наций. В работе также рассматривется сопоставление статистических данных с реальными

экологическими и другими социальными проблемами региона. Ключевые слова: Устойчивое развитие Атырауской области, города,

демография, статистика, анализ, экологические проблемы, здоровье населения, загрязнение воздуха.

http://www.kz.undp.org/content/%20kazakhstan/kk/home/%20mdgoverview.html

http://www.kz.undp.org/content/%20kazakhstan/kk/home/%20mdgoverview.html

http://stat.gov.kz/faces/publicationsPage/publicationsOper/homeNumbersConstruction?_afrLoop=13820593366342630



http://www.stat.gov.kz/


180

Abstract The article deals with some aspects of sustainable development of Atyrau region.

Review of the work carried out by the Republic of Kazakhstan in the global sustainable development goals of the United Nations. The paper also considers the comparison of

statistical data with real environmental and other social problems in the region.

Key words: Sustainable development of Atyrau region, cities, demography, statistics, analysis, environmental problems, public health, air pollution.


181

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР • СЕРИЯ ГУМАНИТАРНЫХ НАУК

СЕРИЯСЫ

ГУМАНИТАРЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР

ГУМАНИТАРНЫЕ И СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ НАУКИ

М.С.Касенов Райымтөбе обаларындағы археологиялық зерттеулер .... 3 А.Т.Садықова Көркем шығармалардағы тарих тағылымы..................... 11

Ш.А.Азамат Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердің этномәдени сипаты...............................................................................

15

ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ БІЛІМ БЕРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ

ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ И ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ

A.Sultangubiyeva Translation peculiarities of the film title....................... 21 А.Н.Онғарбай, А.М.Аруова Баланың жеке тұлғасын

қалыптастырудағы жанұяның ролі.........................................................

26 Б.Қ.Тыныбаева, Ф.М.Мәтеш Шет тілі сабағында тыңдауға оқыту әрі

мақсат, әрі құрал...................................................................................

32 S.Karabalina, A.Tleuova Developing critical thinking in the english

language lesson......................................................................................

37

Г.Қ.Шұғаева, А.М.Исаева Жасөспірімдер арасындағы суицидтің психологиялық факторлары...................................................................

43

N.B.Abdrakhmanova Learning assessment types................................... 47 А.К.Джумаева, Н.Ә.Хасанова «Основные принципы и особенности

построения систем компенсаций в современных условиях»..................

51

М.Е.Нигиметова Мектепке дейінгі балалардың логикалық ойлауының ерекшеліктері........................................................................................

56

Л.Е.Койшигулова, А.Нурмаганбетова Ғұмар Қараштың еңбектеріндегі тәлім-тәрбие мәселелері.................................................

61

M.Nazerke Тeaching writing as a type of speech activity.......................... 64

Л.Е.Койшигулова, Г.Кагазова Жанұядағы жеке тұлғаның қалыптасу

ерекшеліктері.......................................................................................................... А.А.Ертаев Оқушылардың білімін бақылау міндеттері мен білімді

тексеру түрлері, әдістері және формалары............................................. Л.Е.Койшигулова, А.Аимова Әйел басшыларының басқару

ерекшеліктері........................................................................................ Э.Жумабаева The differences between leadership and management.......

А.У.Мұханбетжанова, Б.Х.Жалмұханова, А.Лукпанова Баянды

білім беру - жаңа жүйе қажеттілігі........................................................ Н.Т.Иманғалиева, Б.С.Аюпова Бастауыш білім беру жүйесінде жаңа

инновациялық технологияларды пайдалану...........................................

68

72

76 78

83

86


182

А.У.Муханбетжанова, А.Т.Сейткалиева, Н.В.Векессер социализация дошкольников в условиях детского сада..........................

95

ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ

ЭКОНОМИКА И ПРАВО

А.Мусаева, Э.Аманжолова Контрактная система в сфере закупок:

особенности организации на примере компании Атырауской области....

99

А.Р.Тажиденова, Т.В.Розметов Состояние и тенденции развития рынка страховых услуг в Казахстане и за рубежом................................

104

Э.М.Адиетова, А.Ж.Мукашева Өңдірістердің трансұлттануының

даму тұжырымдамалары және әдістемелік

негіздері...................................................................................

111

Р.К.Сабирова, М.Қ.Хайруллиев, Б.Е.Тапанов Қазақстанның

мұнайгаз секторын әртараптандырудың басты бағыттары.................................................................................

115

Ә.О.Турдалиев, С.Ә.Өтеғалиева Қазақстандағы кәсіптік одақтар және олардың құқықтық статусы...........................................................

121

А.М.Бержанов Терроризм мен эсктремизмге қарсы күрестің өзектілігі. 129

Е.Сабырбеков Исследование современных тенденций и зарубежной практики стратегического планирования сельских территорий..............

135

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР • СЕРИЯ ЕСТЕСТВЕННЫХ НАУК

СЕРИЯСЫ

МАТЕМАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ И ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ

Ж.М.Рашбаев Сызықтық емес теңдеулерді (сет) шешудің машиналық кейбір әдістерінің ерекшеліктері............................................................

141

ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАР

ЭКОЛОГИЯ И ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ

Г.Г.Джунусова Запасы и биолого – промысловая характериcтика жереха (Аspius Аspius l) в р.Жайык........................................................

147

Р.Абдинов, О.Бимырза Атырау қаласының кәріз жүйелерінің қазіргі

жағдайы................................................................................................

150 Л.Р.Байдаулетова, А.С.Буканова, Г.А.Оразова Технологические

способы получения нефтехимической продукции..................................

155 Т.Н.Камиева Состояние полупроходных видов рыб в р.Жайык............. 159

Х.Қ.Құспанғалиева, С.С.Маден, Д.И.Тулепова Цитрус ағаштарының адам денсаулығы үшін пайдасы зор ерекшеліктері...........

163


183

Т.А.Утеулиев Запасы, промысел, биология воблы (Rutilus Rutilus Caspicus) и леща (Abramis Brama Orientalis Berg) в р.Жайык...................

167

Р.Ш.Абдинов, Ж.Шекебайқызы Атырау облысының тұрақты дамуы....................................................................................................

172


184

Х.ДОСМҰХАМЕДОВ АТЫНДАҒЫ АТЫРАУ МЕМЛЕКЕТТІК

УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫНА ЖАРИЯЛАНАТЫН ҒЫЛЫМИ МАҚАЛАЛАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

1. ҒТАМР 2. Автордың (лардың* аты-жөні 3. Автордың (лардың) ** жұмыс орны 4. Электрондық пошта 5. Мақаланың тақырыбы 6. Мақаланың мәтінінде жазылған тілде және ағылшын тіліндегі аңдатпа 7. Негізгі сөздер 8. Мақаланың толық мәтіні

Мақалалар Times New Roman шрифтінде (12 кегль) білдіреді, *.doc,

*.docx мәтіндік редакторында басылып шығарылады, беттің барлық жағынан 3 см қалың шеттері болуы қажет. Шегініс 1,0 см, жол аралығы біртұтас. Сілтемелер тік жақшаларда пішімделеді. Ешқандай бет түсіндірмелеріне жол берілмейді. Беттер нөмірленбейді. Кестенің негізгі мәтінінде, сызбаларда, мәтіннің фотосуреттерінде рұқсат етіледі. Формулалар Equation Editor редакторында орындалуы керек. Мәтінде халықаралық жүйеде қабылданған қысқарту бірліктері, физикалық, химиялық және математикалық шамалар мен терминдер және т.б. қолданылады.

Мақаланың электронды нұсқасы бөлек файлда болуы тиіс. Файл атауында бірінші автордың тегі көрсетілуі міндетті (мысалы, Құсниденовтің мақаласы). Қолжазбаның толық көлемі, оның ішінде аңдатпа, әдебиеттер, кестелер және сызбалар 10 парақтан аспауы тиіс.

9. Қолданылған әдебиеттер ГОСТ 7.1-2003 сәйкес жасалуы керек 10. Автор (авторлар) туралы ақпарат. Жеке бетте автор (лар) туралы

толық ақпарат көрсетіледі: толық аты-жөні, жұмыс орны, лауазымы, электронды поштасы, телефон нөмірі.

11. Мақаламен бірге ғылым кандидаты немесе ғылым докторының мақалаға берген рецензиясы қоса беріледі.

ТРЕБОВАНИЯ К НАУЧНЫМ СТАТЬЯМ

ПУБЛИКУЕМЫМ В ВЕСТНИКЕ АТЫРАУСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМ.Х.ДОСМУХАМЕДОВА

1. МРНТИ 2. Ф.И.О. автора (-ов)* 3. Место работы автора (-ов) ** 4. Электронная почта 5. Название статьи 6. Аннотация на языке текста публикуемого материала и на английском

языке 7. Ключевые слова 8. Полный текст статьи Статьи представляют в напечатанном в текстовом редакторе *.doc,

*.docx шрифтом Times New Roman (12 кегль) с полями по 3 см со всех сторон листа. Абзацный отступ 1,0 см, межстрочное расстояние - одинарное. Сноски оформляются в квадратных скобках. Не допускаются постраничные сноски. Страницы не нумеруются. Допускаются в основном тексте схемы, таблицы, рисунки, фотографии по тексту. Формулы должны быть выполнены в редакторе Equation Editor. В тексте допускаются лишь принятые в международной системе единицы сокращения мер, физических, химических и математических величин и терминов и т.п.

В электронном варианте каждая статья должна быть в отдельном файле. В имени файла необходимо указать фамилию первого автора (например, Кусниденов статья). Общий объем рукописи, включая аннотацию, литературу, таблицы и рисунки, не должен превышать 10 страниц.

9. Использованная литература должна быть оформлена согласно Гост 7.1-2003

10. Сведения об авторе (авторах). На отдельной странице указываются полные сведения об авторе (-ах): ФИО полностью, место работы, должность, адрес электронной почты, номер телефона.

11. К статье прилагается одна внешняя рецензия за подписью кандидата или доктора наук по специфике статьи.

Х.Досмұхамедов атындағы

Атырау мемлекеттік университетінің

Хабаршысы Вестник

Атырауского государственного

университета имени

Х.Досмухамедова

Отв. за выпуск, редактор

Г. Қайырғалиева

Технический редактор,

компьютерная верстка С. Батыргалиева

Подписано в печать

25.03.2018 Формат 60х84/8

Усл.-печ. л. 25,75 Тираж 300 экз.

Заказ 1 Цена договорная

Издательство Атырауского

государственного университета

имени Х.Досмухамедова

060011, г. Атырау,

пр. Студенческий, 212 Тел. /712-2/ 27 63 03 Факс /712-2/ 27 63 23

Отпечатано в типографии издательства Атырауского

государственного университета имени

Х.Досмухамедова


185

Издается с 1996 годаrmebrk.kz/journals/4614/47943.pdf · 2018-06-14 · Атырау қаласы және Махамбет ауданы. Іv том. Атырау, 2013.

Documents