คุณค่าวรรณคดีไทยว่าด้วยเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน - ThaiJO

บทคดยอ บทความนมจดมงหมายเพอสอสารขอเทจจรง วเคราะหคณคาและแสดงความคดเหนเกยวกบเสภาเรองขนชางขนแผน ซงเปนวรรณคดทเปนมรดกทางวฒนธรรม ทงน เพอใหสงคมไดรบคณคาและคณประโยชนตอไป การศกษานเปนการน าเนอหาขอมลจรงมาส ารวจและวเคราะหอยางเปนระบบ ผลการศกษา พบวา เสภาขนชางขนแผนม คณคาซงจ าแนกได ดงน 1 . ทางดานวรรณศลป ไดแก การใชภาษาค าเจรจา การใชภาษาทท าใหเกดภาพพจน การใชค าใหเกดจนตภาพ การใชภาษาทรวบรดของกว 2 . คณคาทางดานวฒนธรรม จ าแนกไดดงน 2.1 ขนบธรรมเนยมประเพณและพธกรรม ไดแก การเกด การโกนจก การบวชเรยน การแตงงาน การท าศพ ประเพณการท าบญในวนสงกรานต ประเพณการฟงเทศนมหาชาต ความเชอในเรองไสยศาสตร ความเชอในเรองความฝน 2 .2 ความเปนอยคานยม จ าแนกเปนลกษณะบานเรอน ลกษณะครอบครว การตอนรบ หลกความสามคค คณคาทกลาวมาเปนหนาทของทกคนทตองรกษาวรรณคดใหทรงคณคา ควรแกการอนรกษไวในฐานะเปนต าราไทยคดศกษา เพราะประกอบดวยความรในทางอกษรศาสตร ประวตศาสตรและสงคมศาสตร ทงยงคงความเปนเอกลกษณและวฒนธรรมคกบชาตตลอดไป สวนองคความรใหมม ดงน ประการแรก

Academic Article; Received: 2019-11-09; Revised: 2020-05-31; Accepted: 2020-07-14.

คณคาวรรณคดไทยวาดวยเสภาเรองขนชางขนแผน The Values of Thai Literature on Epic Poem of

Khun Chang Khun Phaen

กรนษฐ ชายปา1, พงพร ศรแกว2, ศวพร จตกล3 Koranit Chaipa1, Pingporn Srikaew2, Siwaporn Jatikul3

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตพะเยา Mahachulalongkornrajavidyalaya University, Phayao Campus

Corresponding Author, E-mail: [email protected]

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย | วารสารทผานการรบรองคณภาพจาก TCI (กลมท 2)

402 Journal of SaengKhomKham Buddhist Studies Vol. 5 No. 2 | July – December 2020

การเปนศาสตรและศลปของบรรพชน ประการทสอง การบรณาการความเชอดานศาสนาและวฒนธรรมอยางลงตว และประการทสาม ความรวมสมยของเนอหา

ค าส าคญ: ขนชางขนแผน; คณคาวรรณคด; วรรณคดไทย

Abstract This article aims to communicate the fact and to analyze the values and ideas of the epic poem of Khun Chang Khun Phaen, Thai literature as the cultural heritage, towards readers. Also, it is to propagate the values and benefits of the poem to society. It studies from original text and analyze systematically. The result is that the epic poem values as follows: 1) literature or language usage of poetry such as using the words to communicate, interpret, imagine, and summarize the meanings; 2) values of culture: firstly, customs and rites that consist of the rite for newborn, shaving rite of the topknot on the head, ordained tradition as a monk or novice for learning; wedding ceremony, funeral ceremony, merit ceremony on the occasion of the Songkran Festival, listening to the story of Gautama Buddha as Vessantara Jataka, superstition, belief of dream; second, the lifestyle and values that consist of construction of house, family residential building, welcome ceremony, teaching of harmony, etc. As mentioned above, it is responsible for all to maintain the literature as a valuable Thai Studies text due to it is comprised of the knowledge of liberal arts, history, and social sciences. Also, it is for nurturing the identities and cultures of the nation forever. The body of knowledge is comprised of three aspects: 1) science and arts of ancestors; 2) integrated beliefs of religion and culture; 3) contemporary content.

Keywords: Khun Chang Khun Phaen; Values of Thai Literature; Thai Literature

กรนษฐ ชายปา และคณะ I Koranit Chaipa, et al.

403 วารสารบณฑตแสงโคมค า ปท 5 ฉบบท 2 | กรกฎาคม – ธนวาคม 2563

บทน า วรรณคดไทยเปนเรองราวทถายทอดมมมอง แงคดและความรสกของผเขยนทตองการสอใหผอานไดรบรทราบและเปนการสะทอนสภาพบรบทของสงคมในยคสมยนน ๆ สงเหลานแฝงอยในวรรณคดทผอานตองมจนตนาการจงจะสามารถลวงรเรองราวทผ เขยนตองการสอ อยางไรกตาม เนอหาของวรรณคดเปนวรรณศลปทสอดแทรกวฒนธรรมประเพณมากมาย การศกษาครงนไดเลอกศกษาวรรณคดเสภาเรองขนชางขนแผน เพอตองการวเคราะห คณ คาด าน วฒ นธรรม ทเกยวของกบพระพทธศาสนา แนวทางการด าเนนชวต ความเชอเรองกฎแหงกรรม นอกจากน ยงสอดแทรกความภกดตอสถาบนพระมหากษตรยตงแตโบราณจนถงปจจบน อยางไรกตาม วถชวตในสงคมบางประการในวรรณคดอาจถกวจารณวา มเนอหาไมเหมาะสมหรอมบทอศจรรยเกนไป ท าใหเปนตวอยางทไมด ดงนน ผทสนใจศกษาวรรณคดจ งควรศกษาอยางละเอยดลออและคดวเคราะหอยางมเหตผล ดงตวอยางของการเสภาเรองขนชางขนแผนในประเดนตอไปน

เนอเรอง ความเปนมาของเสภาเรองขนชางขนแผน

เสภาเรองขนชางขนแผนเปนวรรณคดไทยทม เคาโครงการใชขบเสภามาตงแตกรงศรอยธยาเปนราชธาน ซงแตงภายหลงแผนดนสมเดจพระรามาธบดท 2 สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพทรงกลาวถงมลเหตของการขบเสภาไวในต านานเสภาวา ประเพณการขบเสภามมลเหตมาจากการเลานทานใหคนฟง ตอมาจงไดคดกลอนเลานทานและไดขบเปนล าน าขนเพอใหไพเราะกวาการเลานทานธรรมดา จงกลาย เปนการขบเสภาขนมา หลกฐานในกฎมณเฑยรบาลสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถเม อป พ .ศ. 2011 ตอนทกลาวถงพระราชกจประจ าวนของพระมหากษตรยวา “หกทมเบกเสภาดนตรเจดทมเบกนยาย” แสดงถงการขบเสภาเปนทนยมเลากนมาตงแตสมยนนหรอกอนหนานน ขนไป ในตอนปลายสมยกรงศรอยธยานยมขบเสภาเรองขนชางขนแผนมาก เพราะถอวาสนกและเปน เรองจรง ดนตรท ใ ชป ระกอบ เป นกรบ ต อม าในสม ยพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาล ย ได น าป พ าท ยม าบ รรเล งประกอบการขบเสภา บรรเลงเพลงหนาพาทยและแทรกเพลงรองส งเห ม อ น ก ารแ ส ดงล ะค ร ใน ส ม ยพ ร ะบ าท ส ม เด จ พ ร ะจ อ ม เก ล าเจาอยหวไดใชปพาทยเครองใหญใน



การบรรเลงประกอบการขบเสภาและใหความส าคญแกวงปพาทยเทา ๆ กบการขบเสภา จงเรยกวา เสภาเครองทรง ตอมารชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวมการน าเสภาทรงเครองมาประกอบการร าและมบทเจรจาเชนเดยวกบการแสดงละคร จงเรยกเสภาชนดน วา ละครเสภาหรอเสภาร า (บรรเทา กตตศกด และกมพชนาฎ เปรมกลม , 2524) ส าหรบวตถ ประสงคในการขบเสภาเรองขนชางขนแผนเพอใหความบนเทงแกคนคกในยาม ค าคน จากน น จ งแพรหลายออกมานอกคก โดยน ามาใชขบในงานประเพณมงคลและไดพยายามทจะน าเอาสงตาง ๆ ทมอยในเรองขนชางขนแผนออกมาแสดงให เห น วา มความส าคญอยางไร เคาโครงเรอง เส ภ า ขน ช าง ขน แผ น เป นวรรณคดไทยทมเคาโครงเรองเลาตอกนมา เปนเรองชวตรกสามเสาของชายสองหญงหนง คอ ขนชางกบขนแผนและหญงสาวชอวา นางพมพลาไลยหรอวนทอง ทงสามคนเปนเพอนเลนกนต งแต วย เยาว ช วตฝ ายหญ งดเหมอนจะไรหลกทพงพง เพราะสงคมยคนนนยมใหผหญงเปนชางเทาหลง นางวนทองถกยอแยงเพราะเรองชรกระหวางขนชางกบขนแผน ในทสดกถกต ด ส นล งโทษ ประห ารเน อ งจ าก

ตดสนใจไมไดเพราะไมรจะอยกบใคร ในยคสมยนนยดถอจารตประเพณการใหหญงมสามเดยว วนทองจงเปนตวละครหญงทมคณสมบตตามคตนยมของสงคมไทย คอ ความจงรกภกดตอสาม กตญญรคณ รกลก รจกใหอภยและยอมรบชะตากรรมของตนโดยไมตอตานหรอซดทอดผอน (รนฤทย สจจพนธ, 2545) สภาพชวตของวนทองมทงสขและทกข จนเปนวรรณคดอมตะตราบ เท าท ก วนน อ ย าง ไรก ตาม วรรณคดเปนหนงสอทมภาษาไพเราะ สล ะส ล วย อ าน แล ว เก ด อ ารม ณสะเทอนใจและยกระดบจตใจผอานใหสงขน (สายสมร ยวนม , 2539) จากคณลกษณะดงกลาวนวรรณคดไทยเส ภาเร อ ง ข น ชาง ขนแผนจ ง เป นวรรณคดทมคณคา มเนอหาทเปนคตสอนใจ เปนแนวทางในการด าเนนชวต ทงในแงรฐศาสตรและสงคมศาสตร จงไดรบยกยองวา เปนยอดวรรณคดประเภทกลอนสภาพ วเคราะหคณคาของเสภาเรองขนชางขนแผน 1. ด าน วรรณ ศลป การใชภาษาในเสภาเรองขนชางขนแผนมลกษณะเดนทางวรรณศลปหลายลกษณะ ไดแก 1.1 การใชค าเจรจา ค าเจรจาของตวละครในเรองนแสดงใหเหนถงบคลกภาพ อารมณ อปนสยของ



ตวละครอยางชดเจน มความหมายลกซง ในตอนบทรกไดแสดงความรกทหวานชน หากเปนค าตดพอกใชถอยค าอยางเผดรอน ค าเจรจาทกตอนจงนาสนใจ ดงตอนทขนแผนตดพอนางวนทองเปนค าเจรจาทกลาวเสยดแทง ไมออมคอมวกวน เปนค าเหนบแนมทสมเหตสมผล แตไมหยาบเกนไป เปน

ค าเจรจาทแสดงอารมณความโกรธทแฝงอยในศลปะการประพนธอนแยบยลของกว (เอกรตน อดมพร, 2544) ดงขอความทขนแผนตดพอนางวนทองทแสดงความนอยเนอต าใจและร าลกถงความอาลยอาวรณ ในตอนท 17 ขนแผนขนเรอนขนชางไดนางแกวกรยา ความวา

นจจาเจาวนทองนองพอา พจ าหนาเนอนองไดทกแหง นจจาใจชางกระไรมาแปลกแปลง เอามอคล าแลวยงแคลงอยคลบคลาย เจาลมนอนซอนพมกระทมต า เดดใบบอนชอนน าทไรฝาย พเคยวหมากเจาอยากพยงคาย แขนซายคอดแลวเพราะหนนนอน

(ฉบบหอพระสมดวชรญาณ)

ขอความตอไปน เปนตอนทนางวนทองตอบโตกบขนแผน โดยเลนค าสตยกบสด ค าวาสด เปนมาตราตวงเทากบ 25 ทะนาน และถงหนงมความจ 20 ทะนาน (นอยกวาสด 5 ทะนาน) นางวนทองวา ทแทถงดอกหาใชสดไม จงมความหมายวา ขนแผนไมรกสตย

ไมเทยงตรงเพราะยงขาดไป 5 ทะนาน แตขนแผนโตวา เพราะวนทองแสนงอนสดจงหลดจากมอ คอ เสยสตยเหมอนกน ซงเปนค าตอบโตทคมคายเทาทนกน ดงค าประพนธในตอนท 17 ความวา

วาพลางนางปดพานหมากหก น าตาตกลกไปเสยจากท ยนบงฉากแคนแสนทว ชะดแลวเจาขาขอบใจ ความสตยสารพนจะสจจง ทแทถงดอกหาใชสดไม น าลายคายขากจากปากไป กลบกล ากลนไดเจาดจรง ขนแผนแคนค าแลวตอบนาง ชะชางพไรไดทกสง เปรยงแปรนแสนคมคารมจรง อยานงนะวนนไดฟงกน


1.2 การใชภาษาภาพ พจน ไดแก การใชค าเปรยบเทยบ

ภาษาทท าใหเกดภาพพจน (Figures of Speech) คอ ภาษาทมความเปรยบ



(มงขวญ ทองพรหมราช, 2546) ท าใหส านวนกลอนเกดความไพเราะ มกจะเปรยบเกยวกบรปรางหนาตาหรอคณสมบตพ เศษของตวละคร เชน เหตการณตอนทสมภารม วดปาเลไลย ก าลงลองวชาอยกบเณรแกว โดยให

เณรแกวกนชานหมากของสมภารม จากนน สมภารมกใชสากตหวเณรแกว ปรากฏวา หวของเณรแกวไมเปนอะไร กวจงเปรยบหวเณรแกววา แขงราวกบหน ดงค าประพนธในตอนท 3 พลายแกวบวชเณร ความวา

เณรแกวรบแลวกนชานหมาก ขรวตอยดวยสากแทบหวบน ไมแตกไมบบดงทบหน ทานขรวหวเราะดนคากคากไป เจาเณรหมนปรนนบตพดว ทานขรวกยงมความรกใคร แตฝกสอนทดลองจนวองไว มน าใจก าเรบทกวนมา (ฉบบหอพระสมดวชรญาณ)

นอกจากน กวยงใชอปมากบตวละครขนชาง ซงมศรษะลานเหมอน

นกตระกรม มใบหนาเหมอนลงคางในปา ดงปรากฏในตอนท 3 ความวา

จะกลาวถงขนชางเมอรนหนม หวเหมอนนกตระกรมลานหนกหนา เคราคางขนอกรกกายา หนาตาดงลงคางทกลางไพร


ในห ลายตอนท แสดงการเปรยบเทยบไดอยางคมคาย เปนขอคด

ทตความไดอยางมแงมม ดงค าประ พนธในตอนท 17 ความวา

วนทองหมองแมนเหมอนแหวนเพชร แตกเมดกระจายสนเปนสองสาม จะผกเรอนกไมรบกบเรอนงาม แมจงหามหวงเจาเพราะเจบใจ

ฯลฯ เตาเตยดอกอยาตอใหตนสง มใชยงจะมายอมใหเหนขน หงหอยฤๅจะแขงแสงพระจนทร อยาปนน าใหหลงตะลงเงา


1.3 การใชค าใหเกดจนตภาพ กวเลอกใชค าทท าใหผอานเกดภาพเคลอนไหวตามเหตการณในเรองไดอยางชดเจน ผอานสมผสไดทงรป เสยง กลนและรส เหมอนอยรวมใน

เหตการณดวย เชนตอนนางทองประศรสงใหบาวไพรจดเตรยมขาวของเครองใชและอาหารอยางโกลาหลเพอใชในการบวชของพลายแกว ดงค าประพนธตอนท 3 ความวา



บางคนออกมาหาขมน โขลกสนแลวไปเอามาอกหวา ออแมเอยไมเคยฤๅไรนา ยอมผาซดอยดไมด เอาน าสมพรมแกแลเหนสก พนทกขแลวหนอหวรอร ชวยกนผกราวขงผงทนท แหงดเขาไตรไวบนพาน ฝายพวกแมครวทตวยวด หงตมเรวรวดอลหมาน หนาด าคล าไหมใกลเชงกราน บางซาวขาวสารใสกระทะ


จ ะ เห น วา ก ว ใ ช ค าส น ๆ เขาใจงาย บรรยายเหตการณและพฤตกรรมของตวละคร นอกจากน ยงใชการบรรยายพธการบวชอยางยนยอ รวดเรว สอดคลองกบความคดและความตองการอยากบวชเรยนของ

พลายแกว ท งยงสอดคลองกบการตดสนใจทรวดเรวของนางทองประศร และเมอนางทองประศรพาพลายแกวไปขอให สมภารบญ ชวยบวชเณ ร สมภารบญกจดการบวชใหอยางฉบไว ดงค าประพนธตอนท 3 ความวา

แลวหนหนามาสงแกเณรคง เองนมนตพระสงฆลงไปลาง ปเสอสาดอาสนะกะททาง โกนหวเจาพลายพลางแลวพามา ครนแลวลงมาศาสาใหญ พระสงฆลงไปอยพรอมหนา พลายแกวอมไตรไปวนทา ขรวบญใหบรรพชาเปนเณรพลน


1.4 การใชค ากะรดทด เมอนางทองประศรทราบวา เณรแกวตองการไปเรยนวชาทวดปาเลไลย สพรรณบร ครนนางฝากฝงเณรแกวแกสมภารวดปาเลไลยแลว นางกอ าลา

กลบ ซ งกวใชกลอนเพยงสองวรรคเทานน ไมฟมเฟอย นางทองประศรกเดนทางกลบถงบานทเขาชนไก ดงค าประพนธตอนท 3 ความวา

ทองประศรฟงขรวหวเราะรา พอเณรจ าไวหนาเอาใจใส ฝากลกแลวกลาคลาไคล กลบถงเขาชนไกกขนเรอน


จากท กลาวมาน จะเหนไดชดเจนวา เสภาเรองขนชางขนแผนมคณคาทางวรรณ ศลป เปนอยางย ง

เพ ราะก วม ก ล ว ธการแต ง ในก ารแส ด งอ อ ก ท า งอ า ร ม ณ ได อ ย า งเหมาะสม ท าใหผอานเกดอารมณ



คลอยตาม ใชภาษาไพเราะ มความนาสนใจ 2. ดานวฒนธรรม เสภาเรองนมจดเดนทส าคญทสด คอ คณคาทางวฒนธรรม ซงเปนมรดกทบรรพบรษไดถายทอดไว ไดแก 2.1 ป ร ะ เพ ณ พ ธ กรรม ความเชอ กวจะเนนพฤตกรรมของตวละครทมสวนรวมในพธกรรมนน เปนส าคญมากกวาใหความส าคญของพ ธก ร รม ซ งป จ จ บ น คณ ค าท างวฒนธรรมเหลานยงคงรกษาไวเชนเดม ถอเปนมรดกทบรรพบรษสรางสรรคไว

ในเสภานมเรองราวเกยวกบชวต ไดแก การเกด การโกนจก การบวช การแตงงาน การท าศพ ประเพณเกยวกบเทศกาล ไดแก วนสงกรานต การเทศนมหาชาต ในท น จะน ามากลาวพอสงเขป ดงน 2.1.1 ก ารคล อดลก ในสมยกอนผท าคลอด คอ หมอต าแย จงมความเชอและพธกรรมทตองปฏบตตามค าสงของหมอต าแย ดงค าประพ น ธตอนท 1 ก า เน ด ขน ชางขนแผน ความวา

หมอต าแยแยงแยเขาครอมทอง แมนางเทพทองเขาขมสง ตวสนหวนไหวมใครลง หมอต าแยวาตรงแลวขมมา ยายคงโกงโคงโขยงขม เสยงผลดนอนลมไปจมฝา ลกรองแงแงแมลมตา พอชางเผอกเขามาถงวนนน


2.1.2 การโกนจก เมอเดกชายอาย 13 ป และหญงอาย 11 ป กจะมพธโกนจก ดงค าประพนธ

ในตอนท 24 ก าเนดพลายงาม ความวา

นยนตากลมคมข าดด าขลบ ใครแลรบรกใครปราศรยถาม ทองประศรดใจไลฤกษยาม ไดสบสามปแลวหลานแกวก จะโกนจกสกดบขนสบค า แกท าน ายาจนตมตนหม พวกเพอนบานวานมาผาหมากพล บางปดปเสอสาดลาดพรมเจยม


เมอเดกโกนจกเรยบรอยแลว พอแมจะน าไปฝากกบพระเพ อฝก อบรมนสยและเรยนวชาความรจาก

การบวชเรยน เปนสาม เณร ด งค าประพนธในตอนท 3 ความวา



พระสงฆองคใดวชาด แมจงพาลกนไปฝากทาน ใหเปนอปชฌายอาจารย อธษฐานบวชลกเปนเณรไว


2.1.3 ก า ร แ ต ง งาน การแตงงานสมยกอนชายหนมหญงสาวจะพบหนากนในงานเทศกาลตาง ๆ เมอเกดความพงพอใจกน ฝายชายจะใหพอแมสงเถาแกมาพดจาสขอกบพอแมฝายหญง เมอฝายหญงไมปฏเสธกจะตกลงเรองสนสอดทองหมนหาฤกษแตงงาน ฝายชายตองไปปลกเรอนหอในบรเวณบานฝายหญง พอถงวน แต ง งาน เจ าบ าวจ ะยกขบ วนขนหมากไปยงบานเจาสาว มดนตรปพาทยครน เครง พอขบวนถงบานเจาสาวจะมคนมากนขนหมากไว ยงไมอนญาตใหเจาบาวขนเรอนบานจนกวาจะเสยเงนกอน พอขนหมากขนบนบานจะมเดกผหญงถอขนหรอพานหมากออกไปตอนรบ ตอจากนนจ งเป ดขนหมากเพอตรวจใหครบตามทตกลง

กนไว พอเสรจพธเชญขนหมากแลวกมการเลยงอาหารผมารวมงาน ตอนเยนมพธซดน าโดยนมนตพระสงฆมาเจรญพระพทธมนตทเรอนหอ เมอพระสงฆเจรญพระพทธมนตจบแลวมการสวมมงคลคใหแกบาวสาว พระสงฆเจรญชยมงคลคาถา (บทชยนโต) พรอมกบซดน ามนตให หล งจากนน เจาบ าวเจาสาวไปเปลยนเครองแตงตว ตอนกลางคนเจาบาวจะตองมาเฝาหอ มดนตรขบกลอมเรยกวา กลอมหอ เมอครบ 3 วน จงสงตวเจาสาว พอไดฤกษสงตว พอแมเจาสาวกจะสงสอนลกสาวเกยวกบการครองเรอน การปรนนบตสามและห น าท ของภรรยา ด งค าประพนธตอนท 7 พลายแกวแตงงานกบนางพม ความวา

โอเจาพมนมนวลของแมเอย เจาไมเคยใหชายเสนหา รอยชงจงฟงค ามารดา นคเคยของเจามาแตปางแลว รอยคนพนดลไมดลใจ จ าเพาะเจาะไดเจาพลายแกว แมเลยงไวมใหอนใดแพว แตแนวไมเปรยะหนงไมตองตว ครนเตบใหญจะไปเสยจากอก แมวตกอยดวยเจาจะเลยงผว ฉวยขกค าท าผดแมคดกลว อยาท าชวชนเชงใหชายชง เนอเยนจะเปนซงแมเรอน ท าใหเหมอนแมสอนมาแตหลง เขานอกออกในใหระวง ลกนงนอบนบแกสาม อยาหงหวงจวงจาบประจานเจน อยากอเกนกอนผวไมพอท



แมเลยงมาหวงวาจะใหด จงเปนศรสวสดสขทกเวลา (ฉบบหอพระสมดวชรญาณ)

2.1.4 ก ารท าศพ การท าศพในเรองนมพธกรรมหลายอยางคลายกบปจจบน เรมจากการอาบน าศพ มดตราสงและพระสงฆสวดพระอภธรรมกอนถงวนเผาศพ จะมก ารต งศพ ไว 3 วน ระห วางน น ม

มหรสพและจดดอกไม ไฟพะเนยงประทดพลเมอครบ 3 วน จงเผา ในงานศพมกมญาตพนองของผตายบวชเพ ออท ศสวนกศล ให ผ ตาย ด งค าป ระพ น ธ ใน ตอน ท 2 พ อ ข น ช างขนแผน ความวา

ฝายวาวงศาคณาญาต ตกใจหวดหวาดรองเหวยหวา พากนร าไรอยไปมา ครนคลายโศกากพรอมกน อาบน าศพแลวทาขมน ผาขาวหมสนตราสงมน เขาไมไวในเรอนใหญนน ค าสวดทกวนหลายคนมา

ฯลฯ ครนเสรจกชกทงสองศพ เวยนประจบแลวตงในเมรใหญ ปกลองคร าเครงโหมงเหมงไป ค าจดดอกไมไฟพะเนยง ประทดพลผลตงอยผงผาง จงหนกรวดวางครางสงเสยง โปงปบตบราวปวปาวเปรยง จอหนงตงเรยงเลนครนไป


2.1.5 ป ร ะ เ พ ณการท าบญ ใน วนสงกรานต วนส ง กรานตถอเปนวนขนปใหมของไทย ซงตรงกบเดอน 5 ในทางจนทรคต ในเสภาเรองขนชางขนแผนตอนพลายแกวบวชเณรกลาวถงการท าบญตามประเพณของชาวเมองสพรรณ กอนจะ

ถงวนสงกรานต 1 วน ชาวบานพากนขนทรายเขาวดและรวมกนกอพระเจดยทราย ตอนบายจงมการฉลองพระเจดยทรายโดยนมนตพระสงฆน าเจรญพระพทธมนต ดงค าประพนธในตอนท 3 ความวา

ทนจะกลาวเรองเมองสพรรณ ยามสงกรานตคนนนกพรอมหนา จะท าบญใหทานการศรทธา ตางมาทวดปาเลไลย หญงชายนอยใหญไปแออด ขนทรายเขาวดอยขวกไขว กอพระเจดยทรายเรยรายไป จะเลยงพระกะไวในพรงน



นมนตสงฆสวดมนตเวลาบาย ตางฉลองพระทรายอยองม แลวกลบบานเตรยมการเลยงเจาช ปงจสารพดจดแจงไว


จากนน ทกคนจะรบกลบบานเพอไปเตรยมท าอาหารคาวหวานและน ามาถวายพระในเชาวนสงกรานต ซงในวนนทกคนจะแตงกายอยางประณตสวยงาม น าอาหารทเตรยมไวและธปเทยนไปวดเพอไหวพระรบศลและฟง

ธรรม จากนน จงท าบญตกบาตรแกพระสงฆ เมอพระสงฆฉนภตตาหารเสรจแลวกจะใหพรและกรวดน าเปนอนเสรจพธ ตอจากนน อาจมการรองร าท าเพลงเพอเฉลมฉลองตามอธยาศย ดงค าประพนธตอนท 3 ความวา

ครนพระสงฆฉนเสรจส าเรจพลน ทานสมภารมนนกยถา อนดบรบสพพโมทนา สปปรษสกากกรวดน า ตางคนยนดปรดา เสรจแลวกลบมาอยคลาคล า เสยงแซซองบางรองเปนล าน า บางฟอนร าฉลองทานส าราญครน


2.1.6 ป ร ะ เ พ ณการฟงเทศนมหาชาต ประเพณนเปนการฟงเทศนเรองมหาเวสสนดรชาดก ซงถอวา เปนมหาชาตทยงใหญทสดของพระพทธเจา มทงหมด 13 กณฑ มการเตรยมเครองบชา โดยใชไมไผสานเปนกระจาดส าหรบใสเครองกณฑ ซ งประกอบดวยขนมผลไมต าง ๆ อาหารแห ง นอกจากน ยงมหมากประจ ากณฑ ผาไตรและเครองสงเคด

(ไทยธรรมทถวายพระสงฆ เชน ตเตยง) ส ารบทใสหมากประจ ากณฑนนมกจะมพานรองใสเงนบชากณฑทเรยกวา เงนตดกณฑเทศน และใสหมากพลไวดวย พานรองนนจะตกแตงอยางสวยงาม โดยน ามะละกอดบ ฟก เผอกหรอมนมาแกะสลกเปนรปตาง ๆ จากนน จงยอมสใหสวยงาม เชน หมากประจ ากณ ฑ ของนางพ มพ ล าไลย ด งค าประพนธตอนท 3 ความวา

อยมาประกาสปตศก ทายกในเมองสพรรณนน ถงเดอนสบจวนสารทยงขาดวน คดกนจะมเทศนดวยศรทธา พระมหาชาตทงสบสามกณฑ วดปาเลไลยนนวนพระหนา ตาปะขาวเถาแกแซกนมา พรอมกนนงปรกษาทวดนน

ฯลฯ



แกะเปนราชสหสงหอด เหยยบหยดยนอยดเฉดฉน แกะเปนเทพนมพรหมนทร พระอนทรถอแกวแลวเหาะมา แกะรปนารายณทรงสบรรณ ผาดผนเผนผยองลองเวหา ยกไปใหเขาโมทนา ฝงขากรบไปทนท


จะเหนได วา ประเพณและพธกรรมทปรากฏในวรรณคดเรองนลวนเกดจากความเลอมใสศรทธาในพระพทธศาสนาของชาวเมองสพรรณ บร และแสดงใหเหนถงความเชอในเรองการท าบญ หากท ามากกจะสงผลใหผท ามชวตทเปนสขทงภพนและภพหนา 2.1.7 ความเชอในเรองไสยศาสตร ในสมยกอนมความ

เชอ เรองคาถาอาคม การอยยงคงกระพน การลองหน การเสกเปา ทงน เพอใชปองกนภยหรอออกศกในยามสงครามหรอตองการผกจตผหญงทชนชอบ ซงโบราณาจารยถอวา พระ คอ ครของการเรยนรของสงคมยคกอนและสงคมปจจบนกยงมความเชอเรองไสยศาสตรเชนเดยวกน ดงค าประพนธตอนท 3 ความวา

ความรนอกนไมมแลว กรกเณรแกวจะยกให อยคงปลนสะดมมถมไป เลยงโหงพรายใชไดทกตา

ฯลฯ เจาอตสาหศกษาวชาการ เขยนอานทองไดแลวไตถาม ต ารบใหญพชยสงคราม สรยจนทรฤกษยามกรอบร อยยงคงกระพนลองหน ภาพยนตรผกใชใหตอส รกทงเรยนเสกเปาเปนเจาช ผกจตรหญงอยไมเคลอนคลาย

ฯลฯ กจะใหวชาสารพด ใหชะงดเวทมนตรพระคาถา ทวงทเองจะดดงจนดา แลวคายชานหมากมาใหเณรกน


2.1.8 ความเชอในเรองความฝน ครงหนงนางวนทองฝนตอนใกลสวางวา นางกบนางสายทองวายน าขามแมน า เมอไปถงฝง นางสาย

ทองไดยนบวทองให นางรบบวทองมาชนชมดวยความยนด นางสายทองท านายวา นางพมจะได คครองโดยความชวยเหลอจากนาง แมวานางวน



ทองจะแสดงความไมเชอในค าท านายของนางสายทอง แตไมนานนางกไดค ค ร อ งก บ พ ล ายแ ก วด วย ค วาม

ชวยเหลอของนางสายทอง ด งค าประพนธตอนท 3 ความวา

สายทองฟงนองบอกนมต ประจกษจตรคดความไมกงขา เคยไดสงเกตไวแตไรมา แกวตาอยาประหวนพรนใจ ซงฝนวาไดดอกบวชม จะไดคสสมพสมย ชายนเหนทไมใกลไกล คงจะไดโดยพลนมทนชา ซงฝนวาพเดดดอกบวสง คงจะไดพงแมไปภายหนา ถากะไรไดเหมอนดงจนดา แมเมตตาสายทองใหไดด


จะเหนวา ประเพณ พธกรรมและความเชอทปรากฏในเรองเสภานมอทธพลตอความเปนอยและการด าเนนชวตของผคนในยคนนอยางมาก กวจงไดน าเหตการณและประสบการณทพบเหนมาถายทอดไว ซงแสดงใหเหนวา เรองเหลานไมสามารถแยกออกจากชวตของมนษยไดแมแตในยคปจจบน 2.2 ด านความ เป น อยคานยม 2.2.1 ค วาม เป น อย คานยม ในเรองนจะเหนลกษณะการสรางบานเรอนทตองดฤกษยามและมการท าขวญเสา บานของขนชาง เปนลกษณะบานเศรษฐ ซงนาจะเปนเรอนสามหลง ชานนอกแลนถงกน

หลงหนงหนหนาเขาหาสองหลง มหอกลางส าหรบนงเลนและรบแขก มนอกชานตอระเบยงเปนทวางกระถางไมดดไมดอก แสดงใหเหนถงศลปะการจดสวนในบาน โดยยกไมดอกไมใบขนระเบยง มกระถางเลยงปลาเงนปลาทองบรเวณระเบยง ตกแตงประดบประดาดวยแอกไถกระดง พรวน ฯลฯ ลกษณะครอบครวฐานะของภรรยาในสมยกอนตองพงพงสามเปนหลก เชน วนทองอยกบขนชางในฐานะท ได ค วาม ร ก ความ ค มครอ ง เป นหลกฐานมนคง เมอจะจากขนชางไป วนทองถงกบสะอน ดงค าประพนธตอนท 17 ความวา

มาถงเตยงเคยงขางขนชางหลบ พอมนตรเสอมนางกลบหวนละหอย จะจากเจาเหมอนดงวาวขาดลมลอย อยาหมายคอยเลยวาเมยจะเปนตว กมกอดเทาผวเหนมวนง โอสนบญจรงพอทนหว จะปลกสกเทาไรไมไหวตว มานอนมวทงเมยเสยอยางไร



ฯลฯ วนทองกอดผวเหนมวนง สนบญจรงแลวพอทนหว หวนไหวใจนางระรกรว กมดมวลมจบหลบผอยไป


2.2.2 การตอนรบการรบแขก ในสมยกอนใชเชยนหมากรบรองแขก หลงจากเชอเชญใหนงแลว

กจะถามสารทกขสขดบ ดงค าประพนธตอนท 6 พลายแกวเขาหองนางสายทอง ความวา

ครนถงเรอนศรประจนเขาทนใด ดใจกาวขนบนเคหา ศรประจนครนเหนขนชางมา กตอนรบเรยกหาเขามาพลน แลวปราศรยไตถามฉนเพอนบาน เสอกพานหมากเชญกนหมากนน ธระอะไรวาไปอยาเกรงกน แมนนอยดดอกฤๅนา


2.2.3 ห ล กธรรมความสามคค (การลงแขกสรางบาน) ความสามคคจะเหนจากการชวยเหลอซงกนและกนในงานบวช งานแตงงาน งานศพ งานเทศนมหาชาต ฯลฯ ซงแสดงใหเหนวา คนไทยสมยนนมน าใจ

ชวยเหลอซงกนและกน ดงตอนปลกเรอนของพลายแกวกบนางพมสามารถปลกเสรจภายใน 1 วน ท งน เพราะความสาม คค ชวย เหล อก น ด งค าประพนธตอนท 7 ความวา

ครานนจงโฉมเจาพลายแกว ครนถงก าหนดแลวจงนดหมาย บอกแขกปลกเรอนเพอนผชาย มายงบานทานยายศรประจน ใหขดหลมระดบชกปกเสาหมอ เอาเครองเรอนมารอไวทนน ตสบเอดใกลรงฤกษส าคญ กท าขวญเสาเสรจเจดนาท

ฯลฯ ศรประจนแกเรยกบาวขา ใหยกส ารบมาทงคาวหวาน เลยงดสบสนคนท างาน อมแลวไปบานดวยทนใด


จากเนอหาบทความทกลาวมาท งหมด แสดงให เหนถงคณคาของเสภาขนชางขนแผน ทางดานวรรณ

ศลปการใชถอยค าทพรรณนาใหเกดนาฏการ อารมณ ความร สกท ก วถายทอดออกมาสอใหผอานเกดความ



รสกคลอยตาม นบเปนวรรณคดทมวรรณศลปท เลอคณคา นอกจากนน ยงใหคณคาทางดานวฒนธรรม เพราะเปนเหมอนต ารบเรยนหลกในวชาดานสงคมศาสตร องคความรใหม จากการศกษาเสภาเรองขนชางขนแผน ท าใหไดองคความรหลายประการ ซงสามารถสรปประเดนได ดงน ประการแรก ศาสตรและศลปของบรรพชนทใชศลปะการประพนธเปนเครองมอในการสบทอดเรองราว เลาเหตการณทเปนวถชวตชาวบานใหอนชนรนหลงไดรบทราบ ในแงของการใชภาษาตองยอมรบความเปนกวของผแตงค าประพนธทมความชาญฉลาดในการเลอกใชค าใหเกดจนตนาการตามตวละคร ซงมลกษณะของจนตกวทถายทอดใหเกดรสของวรรณคดชดเจน ประการทสอง การบรณาการความเชอดานศาสนาและวฒนธรรมอยางลงตว ในเรองนไมอาจปฏเสธไดวา เปนวรรณคดทถายทอดสภาพความเป น อ ย ร วม ถ งข น บ ธรร ม เน ย มประเพณตงแตการเกดกระท งตาย ครบทกรสชาตของชวต ดงนน จงกลาวไดวา เสภาเรองขนชางขนแผนเปนต าราไทยคดศกษา ทงในดานอกษรศาสตร ศกษาศาสตร ประวตศาสตร ส ง ค ม ศาส ต ร ร วม ถ ง ร ฐ ศ าส ต ร

เนองจากไดบนทกรายละเอยดวถชวตของคนไทยครบถวน ตงแตระบอบการปกครอง ระบบสงคมทสามารถอางองในฐานะขอมลเชงปฐมภมไดเปนอยางด ประการทสาม ความรวมสมยของเนอหา คณคาประการหนงของเสภาเรองน คอ การเปนนยายระดบชาวบานอยางแทจรง เพราะนอกจากการบนทกรายละเอยดวถชวตคนไทยสมยกอนไวแลว ยงเลาเรองราวความจรงอนเปนธรรมชาตของสามญชน เชน เรองความสมพนธทางเพศทไมปดบงเสยทเดยว แตจะใชถอยค าอปมาอปมยพอเขาใจได ดงนน ผอานจงควรเปดใจกวาง ยอมรบเนอหาบางตอนถงเรองราวเหลานทเปนการรวมสมยใหเขาถงวถปถชนชาวบาน ดวยเหตผลทกลาวมาน เสภาเรองขนชางขนแผนจงเหมาะสมทเปนวรรณคดทเลอคา อนเปนสมบตสวนรวมของคนไทยทงปวง (กสมา รกษมณ , 2531) ทตองรกษา ห วงแห นแล ะสบทอด คณ ค าน ไ วตลอดไป

สรป ในท ศนะของผ เ ข ยน เม อศกษาเรองนแลวเหนวา นกวชาการหลายทานทกลาวถงคณคาของขนชางขนแผนมาทงหมดเปนสงทนาสนใจ เปนส งกระตนเตอนคนไทยยคใหมไมใหลมวฒนธรรมอนเปนสมบตของ



ชาตและชวยกนรกษาไวใหคงอย ทงน ไมควรคดวา เสภาเรองขนชางขนแผนเปนหนงสอทคร าคร โบราณหรอเปนตวอยางทไมดในเรองศลธรรม เพราะในความเปนจรงเรองนเปนต าราไทยคดศกษาในแงการศกษาเรองราวในอดตของบรรพชน โดยเฉพาะเนอหาดานการด ารงชวต วฒนธรรมทางสงคม ความเปนอยของคนไทย การประกอบอาชพ ความเชอและประเพณทดงามไวใหคนรนลกหลานไดสบสานความเปน ไทยไวตลอดกาล ด งน น อง ค

ความรท ไดจากการอานจงสามารถน ามาประยกตใชในการด าเนนชวต ทงในแงมมมองดานปรชญาและหลกค าสอนทางพระพทธศาสนาทสอดแทรกเอาไว โดยน าตวละครและเหตการณมาเปนครท าหนาทสอนประสบการณใหกบผอาน จงกลาวไดวา เสภาเรองขนชางขนแผนเปนต าราไทยคดศกษาทนาสนใจอกต าราหนงในวงการวรรณ คดและผทสนใจศกษาพนฐานความเปนชาตไทย

บรรณานกรม กสมา รกษมณ. (2531). ลกษณะเฉพาะของวรรณคดสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลา

เจาอยหว 200 ป พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว. กรงเทพมหานคร: มหาวทยาลยศลปากร.

บรรเทา ก ตต ศกด และก มพ ชนาฎ เป รมกลม . (2524 ) . วรรณ คดมรดก . กรงเทพมหานคร: ไทยวฒนาพานช.

ม งขวญ ทองพรหมราช . (2546) . ขน ชางขนแผน ตอนพลายแกวบวชเณร . กรงเทพมหานคร: ทองพลการพมพจ ากด.

รนฤทย สจจพนธ. (2545). มใชเปนเพยง “นางเอก”. กรงเทพมหานคร: ประพนธ สาสน.

สายสมร ยวนม. (2539). คณคาของเสภาขนชางขนแผน. สารสถาบนภาษาไทย. 3 (1), 97-103.

ส านกหอสมดแหงชาต. (ม.ป.ป.). เสภาเรองขนชางขนแผน ฉบบหอพระสมดวชรญาณ. สบ คนเม อ 8 พฤศจกายน 2562, จาก https://vajirayana.org/ขน ชางขนแผน-ฉบบหอพระสมดวชรญาณ

เอกรตน อดมพร. (2544). วรรณคดสมยกรงรตนโกสนทร. กรงเทพมหานคร: พฒนาการศกษา.

คุณค่าวรรณคดีไทยว่าด้วยเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน - ThaiJO

Documents