ارزیابی سیاست های توسعه مناطق محروم سیستان و بلوچستان policy evaluation for poverty in sistan and baluchistan

١

درجه کارشناسی ارشد مدرك جهت دریافتپایان نامه برنامه ریزي توسعه منطقه اي در رشته

:با عنوان

ي توسعه مناطق محروم ایرانها و سیاست راهبردهاارزیابی

در دوره پس از انقالب اسالمی،

نمونه موردي استان سیستان و بلوچستان

: استاد راهنما آقاي دکتر محمد شیخی

: استاد مشاور

آقاي دکتر حجت اهللا عبدالملکی

: استاد داور آقاي دکتر علی خاکساري

: دانشجو

حسین کمیلی 1390تابستان

٢

٣

دانشگاه عالمه طباطبایی دانشکده علوم اجتماعی

جهت دریافت مدرك درجه کارشناسی ارشدپایان نامه سعه منطقه ايبرنامه ریزي تو در رشته

:با عنوان

ي توسعه مناطق محروم ایرانها و سیاست راهبردهاارزیابی

در دوره پس از انقالب اسالمی،

نمونه موردي استان سیستان و بلوچستان

: استاد راهنما آقاي دکتر محمد شیخی

: استاد مشاور

آقاي دکتر حجت اهللا عبدالملکی

: استاد داور لی خاکساريآقاي دکتر ع

: دانشجو

حسین کمیلی 1390تابستان

٤

تقدیم به

پدر و مادر عزیزم دغدغه هایشانکه حمایت ها و

؛ انگیزه بخش من است همواره

مردم نجیب سیستان و بلوچستان

و

اساتیدي اندك دارند "خودشان"جامعه "واقعی"که دل در گروه مسائل

....آنها می دانند را مکلف به حل "خودشان"و

٥

....سپاس خداي بی نیاز را

و همه اساتید و دوستان و عزیزانی که یاریگر من بودند

تاد گرانقدر اقاي دکتر محمد شیخی، مدیر گروه الزم است به طور خاص از زحمات اسحمایت هاي روحی و علمی محترم رشته برنامه ریزي در دانشکده علوم اجتماعی که

. ایشان به مثابه فردي دلسوز، همواره راهگشا بوده است تشکر و قدردانی نمایم

مشاوره همچنین از زحمات و راهنمایی هاي دلسوزانه جناب آقاي دکتر عبدالملکی که این پایان نامه را برعهده داشتند و نیز جناب آقاي دکتر خاکساري که با دقت، ایرادهاي این تحقیق را متذکر شدند و پیشنهاداتشان براي بنده مفید بوده است کمال تشکر را

.داشته باشم

أ

چکیده

در چنین مواردي است کهبیشتر و ه استمشاهده شد ،در مناطقی از کشورهاي مختلفپایداري فقر و محرومیت

؛بخ چشم می خوردنیز ري فقر، در مناطقی از کشور ایرانپدیده پایدا. فته استیااهمیت ومیت، مطالعه علل محر

ست که علیرغم تخصیص بخش قابل توجهی از اعتبارات ملی و ا منطقه اي ،استان سیستان و بلوچستان مثال

چنان توسعه نیافته ترین ، همدر مرزهاي آبی و خاکی و ترانزیت استانی و قابلیت هاي خوبی مثل توسعه بازرگانی

،هرچند این محرومیت در ابعادي بهبود یافته است لیکن به معنی جامع آن. منطقه کشور به حساب می آید

. ستپا برجاهمچنان

با مراجعه به اسناد و گزارش هاي مختلف، ،و مطالعات کتابخانه اي هش با استفاده از روش تحلیل ثانوياین پژو

ده است میزان تناسب سیاست هاي محرومیت زدایی اتخاذ شده تا پایان کري گوناگون، سعی اه و استناد به آماره

با انتخاب و تقسیم شاخص هاي نیز ه وبررسی کرد در منطقه و علل محرومیت شرایطبا را برنامه سوم توسعه

نه معطوف به سه گا اجراي سیاست هايو اثرات و منطقه محروم، نتایج دو دسته خانوار سنجش محرومیت در

. را در کاهش فقر و محرومیت بررسی نماید خانوار، منطقه و بخش اقتصادي

به شرایط منطقه و علل محرومیت می باشد و و راهبردها، نشانگر توجه نسبی سیاست ها ،پژوهشاین نتایج

در بهبود سیاست ها نبررسی شاخص ها نیز بیانگر بهبود نسبی شاخص هاي محرومیت منطقه و عدم توفیق ای

نوار مثل نرخ رشد جمعیت و اشتغال، سیاستهاي معطوف به خا است به این معنا که محرومیت خانوار وضعیت

در این میان، .هاي بخش کشاورزي نیز هست عدم کارآیی سیاست گرنشان خود، که اینوضعیت مطلوبی ندارند

مثل ایره مدیریت استان، خارج هستندمیزان توجه به علل فرهنگی کمتر بوده و علل ساختاري اي که از د

. جاي گذاشته اندر ناامنی هاي تحمیلی از بیرون مرزها، اثرات جبران ناپذیر خود را بخشکسالی هاي پیاپی و نیز

منطقه محروم، سیستان و بلوچستانکاهش فقر، محرومیت، محرومیت زدایی، : کلمات کلیدي

ب

فهرست مطالب

کلیات پژوهش: فصل اول 1.. ..........................................................................................................................................................................مقدمه 1-1 2... ................................................................................................................................................................بیان مساله 1-3 4................... ............................................................................................................................سواالت اساسی تحقیق 1-4 4.. ...........................................................................................................................................................اهمیت تحقیق 1-5 4....... ......................................................................................................................................................اهداف تحقیق 1-6 5................................... ............................................................................................................................تحقیق روش 1-7 7................. .............................................................................................................................محدودیت هاي تحقیق 1-8

ادبیات پژوهش و مبانی نظري: فصل دوم 9................................................................................................................. .............................................یم تعریف مفاه 2-1

9..... ............................................................................................................................................................ارزیابی 2-1-1 9... ............................................................................................................................................ارزیابی تاثیر 2-1-1-1 10 ......................................................................................................................................ارزیابی سیاست 2-1-1-2

11 ............................................................................................................................................................سیاست 2-1-2 11.. ................................................................................................................................سیاست منطقه اي 2-1-2-1

12......... ........................................................................................................................فقر، محرومیت، نابرابري 2-1-3 15 ..............................................................................................................انواع و اشکال فقر و محرومیت 2-1-3-1

17 ..........................................................................................................................منطقه توسعه نیافته یا محروم 2-1-4 20.... .............................................................................................................ل گیري محرومیت علل و روند شک 2-1-5

21..............................................................................................................................روند زیست محیطی 2-1-5-1 21.................................... ....................................................................................................روند اقتصادي 2-1-5-2 22................................... ......................................................................................فرهنگی -روند اجتماعی 2-1-5-3 23...................................................................................................................................................تله فقر 2-1-5-4

24.... ..........................................................................................................................................................مبانی نظري 2-2 24.................. ...................................................................................................................دیدگاه هاي اقتصادي 2-2-1

25....... ............................................................................................................................دیدگاه کالسیک 2-2-1-1 25. ............................................................................................................................دیدگاه نئو گالسیک 2-2-1-2 25.......... .............................................................................................................................دیدگاه کینزي 2-2-1-3 25........ .............................................................................................................................. ....دیدگاه رشد 2-2-1-4 26...................... ...................................................................................................راهبرد نیازهاي اساسی 2-2-1-5 27...................... ..................................................................................................دیدگاه تعدیل ساختاري 2-2-1-6 28........................ ...................................................................................................رویکرد توسعه انسانی 2-2-1-7 29..................................................................................................................دیدگاه محیط شناسان طبیعی 2-2-1-8

ت

30.. .....................................................................................................................................اجتماعی يدیدگاه ها 2-2-2 30........... .........................................................................................................................دیدگاه کارکردگرا 2-2-2-1 30............ ....................................................................................................ارگرا دیدگاه قدرت گرا یا ساخت 2-2-2-2 31............................. ..........................................................................................................دیدگاه مارکسی 2-2-2-3 31.................................... ........................................................................................................دیدگاه وبري 2-2-2-4 31.................................. ..................................................................................رویکرد توسعه اجتماع محور 2-2-2-5

32........... ..........................................................................................................................تجربه هاي داخلی و خارجی 2-3 32..... ..........................................................................................................................محرومیت زدایی در ایران 2-3-1

32...................................... .............................................................................................جایگاه فقرزدایی 2-3-1-1 32..................................... ............................................................................منطقه بندي مناطق محروم 2-3-1-2 35.... ............................................................................................................................ساختارهاي مرتبط 2-3-1-3 36...... ......................................................................محرومیت زدایی از زاویه اسناد، سیاست ها و قوانین 2-3-1-4

37......................................................... .............راهبردها و سیاست هاي کالن محرومیت زدایی 2-3-1-4-1 39...................................................... .....................برخی مواد قانونی مرتبط با محرومیت زدایی 3-1-4-2- 2

41...................... .............................................................................محرومیت زدایی در روستاهاي ایران 2-3-1-5 43................. ................................................................................................................................تجارب جهانی 2-3-2

44........................... ...........................................................................................تجارب عمومی در جهان 2-3-2-1 50........ ....................................................................................................................تجارب خاص کشورها 2-3-2-2

50......................................... ...................................................................................................چین 2-3-2-2-1 51........ ...................................................................................................................آمریکاي التین 2-3-2-2-2

56......... .......................................................................................................................................................جمع بندي 2-4 59...........................................................................................................................................................چارچوب نظري 2-5

)استان سیستان و بلوچستان(بررسی نمونه موردي : فصل سوم 63. ..............................................................................................................................................سیماي عمومی استان 3-1

63... ....................................................................................................................................ویژگی هاي طبیعی 3-1-1 64....... ....................................................................................................................ی استان جمعیتگی هاي ویژ 3-1-2 71........ ...............................................................................................................................................منابع آب 3-1-3 71............... ...............................................................................................................تقسیمات اداري و سیاسی 3-1-4 74....... .............................................................................................................و بین المللی موقعیت منطقه اي 3-1-5

76.................................. .........................................................................................وضعیت فقر و محرومیت در استان 3-2 78.. ...................................................................................انسانی استان در سطح ملی وضعیت شاخص توسعه 3-2-1 78......................................................................... ................................درجه توسعه یافتگی آبادي هاي استان 3-2-2 78...................................................................................... وضعیت شاخص هاي سنجش محرومیت در استان 3-2-3

79..................................................................................................... وضعیت شاخص هاي خانوار محروم 3-2-3-1 79................................................................................................... نرخ بیکاري در مناطق روستایی 3-2-3-1-1

ث

79..................... ............................................................................................................ضریب تکفل 3-2-3-1-2 80............................. ....................................................................نرخ بیسوادي در مناطق روستایی 3-2-3-1-3 80............................ ................................ بردار در مناطق روستایی هوضعیت تملک زمین افراد بهر 3-2-3-1-4 81............................. ........................................ وضعیت پوشش هزینه هاي ساالنه خانوار روستائی 3-2-3-1-5

82.............................. ........................................................................وضعیت شاخص هاي منطقه محروم 3-2-3-2 83................................ ............................................................................ تاییوضعیت راه هاي روس 3-2-3-2-1 86...... ............................................................................................وضعیت خدمات درمانی روستاها 3-2-3-2-2 87......................................... ......................................................وضعیت آب لوله کشی در روستاها 3-2-3-2-2 88......................... ..................................................................................وضعیت مسکن در روستاها 3-2-3-2-2

89.............................................. ..........................................................................................محرومیت زدایی در استان 3-3 90....................... ......................................................................................و منطقه معرفی اسناد سیاستی استان 3-3-1

91......... ....................................................................................محور شرق اي معرفی تفصیلی سند پایه 3-3-1-1 93...... .................................................................................................................................سیاست هاي استانی 3-3-2 96............................................... ...................................................................................وضعیت اعتبارات استان 3-3-3 97.............................................. ..............................................علل محرومیت و محدودیت هاي توسعه استان 3-3-4

لیل یافته هاي پژوهشتجزیه و تح: فصل چهارم 103......................... .............................................................................................................. ارزیابی نظري سیاست ها 4-1

103.... ...........................................................................................................سیاست ها نظريخاستگاه ارزیابی 4-1-1 104.. .............................................ارزیابی میزان توجه سیاست ها به شرایط منطقه و علل فقر و محرومیت 4-1-2

107 .....................................................................................................................................سیاست ها تجربی ارزیابی 4-2 107.. .......................................................................................ارزیابی اعتبارات تخصیص یافته در سطح استان 4-2-1

110...................... ........................اخص هاي فقر و محرومیت ارزیابی نتایج اجراي سیاست ها بر اساس ش 4-2-2 110.......... ...................................................کفل در روستاهاي استان تحلیل وضعیت بیکاري و بار ت 4-2-2-1 112...... ........................................................................تحلیل وضعیت بیسوادي در روستاهاي استان 4-2-2-2 112.............................. ................................تحلیل وضعیت تملک دارائی زمین در روستاهاي استان 4-2-2-3 113....... ..................................................تحلیل وضعیت پوشش هزینه هاي ساالنه خانوار روستائی 4-2-2-4 114.. .............................................................تحلیل وضعیت زیرساخت ها و خدمات رفاهی روستاها 4-2-2-5 117 .................................................................................تحلیل وضعیت مسکن خانوارهاي روستایی 4-2-2-6

نتایج و پیشنهادات: فصل پنجم

120....................... ...............................................................................................................................پژوهش خالصه 5-1 121 ......................................................................................................................................................خالصه یافته ها 5-2

121.. ...................شرایط منطقه و علل محرومیت خاستگاه نظري، میزان توجه سیاست ها به : يرظن یبایزرا 5-2-1 123................... ...................................................................................نتایج اجراي سیاست ها : یبرجت یبایزرا 5-2-2 124................................. .............................................................................................................................پیشنهادات 5-3

ج

124................ .............................................................................................................................پیشنهادات کلی 5-3-1 125...................................................................... ..........................................................سیاست هاي پیشنهادي 5-3-2

125........................................................................................................................... سیاست هاي بخشی 5-3-2-1 125........................................................................................................................... ي فضایی سیاست ها 5-3-2-2

125........................................ ..............................................................................................پیشنهادات پژوهشی 5-3-3

126............................... ......................................................................................................................فهرست منابع و مآخذ 126............... .....................................................................................................................................................منابع فارسی 129.................................................................. ...................................................................................................منابع التین 131............................... ........................................................................................................................................پیوست ها

ح

فهرست جداول 18....................................... .................. شاخص هاي محرومیت ساختاري در مناطق رو به افول، 1جدول شماره 35...... ...........................مطالعات شناسایی مناطق محروم ایران در دوره پس از انقالب اسالمی ، 2جدول شماره 35................................................................................................ شاخص هاي محرومیت مناطق ، 3جدول شماره 37...... ......................................قبل و بعد از انقالب : وضعیت خدمت رسانی به روستاهاي ایران ، 4جدول شماره احکام برنامه، راهبردها و سیاست هاي مرتبط با محرومیت زدایی در اسناد باالدستی و برنامه هاي ، 5جدول شماره

38................. ........................................................................................................................... توسعه پس از انقالب 43................................. 68-78درصد خانوارهاي شهري و روستایی زیر خط فقر نسبی در دهه ، 6جدول شماره 57............................. جمع بندي نظریات و دیدگاه ها درباره فقر، محرومیت و محرومیت زدایی ، 7جدول شماره 58.......................................................................................................................... انواع محرومیت ، 8جدول شماره 58........................................... انواع تقسیم بندي هاي مربوط به سیاست هاي محرومیت زدایی ، 9جدول شماره

58............................................................ جمع بندي شاخص هاي منتخب سنجش محرومیت ، 10دول شماره ج 59................................................................ جمع بندي سیاست هاي محرومیت زدایی منتخب ، 11جدول شماره 65...................................... ت شهري و روستایی استان و مقایسه آن با میانگین کشوريجمعی، 12جدول شماره 65....... مقایسه متوسط نرخ رشد ساالنه جمعیت مناطق شهري و روستایی استان با کل کشور، 13جدول شماره 65........................................................ ..........جمعیت نقاط شهري استان در سال هاي مختلف ، 14جدول شماره 67......... میانه و میانگین سنی استان سیستان و بلوچستان بر حسب نواحی شهري و روستایی، 15جدول شماره 68.............................. .......................................بعد خانوار روستائی استان به تفکیک شهرستان ، 16جدول شماره 70............................................................................. آبادي هاي استان بر حسب اندازه جمعیت، 17جدول شماره 71............................................. ................................................. 1385تقسیمات سیاسی استان، ، 18جدول شماره 76.............................................................. 1375 –اطالعات مربوط به شاخص توسعه انسانی ، 19جدول شماره 76.................... ...... 86تا 83مقایسه شاخص توسعه انسانی استان با کل کشور در سال هاي ، 20جدول شماره 77...................... 75و 74وضعیت شاخص مزیت تولید و رفاه اجتماعی استان طی سال هاي ، 21جدول شماره 77.............................................................. شاخص هاي سنجش درجه توسعه مناطق روستایی ، 22جدول شماره

79................................... توزیع جمعیت شاغل و بیکار روستایی استان طی سال هاي مختلف، 23ه جدول شمار 80......................................................... در مناطق روستایی نرخ بیکاري و ضریب تکفل استان ، 24جدول شماره 80................................................ اي استان به تفکیک شهرستان روستاهبررسی وضعیت سواد ، 25جدول شماره 80........................................... ناتسچولب و ناتسیسمتوسط نرخ بیسوادي در روستاهاي استان ، 26جدول شماره بر اساس مقیاس تعلق به اشخاص حقیقی در روستاهاي استانبهره برداري هاي کشاورزي م، 27جدول شماره 81................ ............................................................................................................................. 1382زمین در سال دي و مقایسه اي روستایی استان بر حسب انواع منابع تامین درآممتوسط درآمد ساالنه خانواره، 28جدول شماره

81................................................................................................................ در سال هاي مختلف آن با کل کشوران و مقایسه نی و غیرخوراکی خانوارهاي روستایی استخوراکی، دخاسالیانه متوسط هزینه هاي ، 29جدول شماره

82................................................................................................................. در سال هاي مختلف آن با کل کشور

خ

روستایی در استان بر حسب انواع منبع متوسط در آمد ساالنه یک خانوار به تفکیک شهري و، 30جدول شماره 82....................................................................................................................... تامین درآمد در سال هاي مختلف

طی انوار روستایی در استان متوسط مجموع هزینه هاي ساالنه خوراکی و غیرخوراکی یک خ ، 31جدول شماره 82................... ............................................................................................................................. سال هاي مختلف

83..... به تفکیک شهرستان 1385دسترسی روستاهاي استان به راه بر اساس سرشماري سال ، 32جدول شماره 84.......................................... 1387طول انواع راه هاي روستایی استان به تفکیک شهرستان ، 33جدول شماره 86..... ....................................................... روستاهاي داراي خانه بهداشت به تفکیک شهرستان، 34جدول شماره 87........................................................... روستاهاي داراي آب لوله کشی به تفکیک شهرستان، 35جدول شماره متر در 80اتاق و کمتر و واحدهاي مسکونی با زیربناي کمتر از 2خانوارهاي ساکن در ، 36جدول شماره

88.......................................................................................... 1385هرستان، مناطق روستائی استان به تفکیک ش 90................................................................................................... معرفی اسناد سیاستی استان ، 37جدول شماره

91............................................................... عوامل موثر در تدوین استراتژي توسعه محور شرق ، 38ماره جدول ش 92...................................................... انواع اهداف مورد نظر در تدوین طرح توسعه محور شرق ، 39جدول شماره 94........................... قسمتی از راهبردها و سیاست هاي استانی بر اساس اسناد سیاستی استان ،40جدول شماره 97................................................. 79تا 74رتبه استان در بودجه هاي سنواتی طی سال هاي ، 41جدول شماره 97..... 1385تا 1378استانی نسبت به کل کشور در سال هاي مقایسه رتبه استان در بودجه، 42جدول شماره 97.................................. 1376تا 1367سهم استان از اعتبارات عمرانی کشور طی سال هاي ، 43جدول شماره 98.......................... ....................علل محرومیت استان بر تفکیک اسناد و گزارش هاي استانی ، 44جدول شماره 105....................................... ، مقایسه سیاست هاي محرومیت زدایی استانی با علل محرومیت 45جدول شماره 107............................ اعتبارات دارایی هاي سرمایه اي کشور و استان طی برنامه سوم توسعه، 46جدول شماره

107....... سوم توسعهبرنامه اول تا هزینه اي استان طی اعتبارات دارائی هاي سرمایه اي جمع ، 47ل شماره جدو جمع اعتبارات تملک دارائی هاي سرمایه اي استانی طی برنامه هاي اول، دوم و سوم توسعه، 48جدول شماره

108.............................................................................................. ........................................... به تفکیک شهرستانمبلغ اعتبارات عمرانی تخصیص یافته به روستاهاي استان طی برنامه هاي توسعه و نسبت ، 49جدول شماره

108................................................................................... ........................... اعتبارات از کل بودجه برنامه در استان 113..................................... وضعیت متوسط پوشش هزینه هاي کشاورزان روستایی در استان ، 50شماره جدول

د

فهرست نمودارها 6............................................................................................................. ..، مراحل انجام پژوهش 1نمودار شماره 61 .............................................................................................................مدل مفهومی پژوهش ،2نمودار شماره 67...................................... .............................. 1385هرم جمعیتی استان به تفکبک زن و مرد ، 3نمودار شماره 78............................ ................تغییرات درصد شاخص هاي فقر استان طی برنامه هاي توسعه ، 4نمودار شماره

100............................. .............صورت بندي کلی پایداري فقر در استان سیستان و بلوچستان ، 5شماره نمودار 111............................................................................. تغییرات درصد بیکاري روستائیان استان ، 6نمودار شماره

111................................................................ ، تغییرات درصد ضریب تکفل در روستاهاي استان 7ماره نمودار ش 112............................................................................. ، تغییرات درصد بیسوادي روستائیان استان 8نمودار شماره

113....................................................................... 1385، وضعیت تملک زمین روستائیان استان 9مودار شماره ن 114....................................... هاي کشاورزان روستایی در استان وضعیت متوسط پوشش هزینه، 10نمودار شماره 114........................................................ 1385، وضعیت پخشایش جمعیت در روستاهاي استان 11نمودار شماره 115........................................ ..........................، تغییرات درصد روستاهاي داراي آب لوله کشی 12 نمودار شماره 116....................................... .............................رات درصد روستاهاي داراي خانه بهداشت ، تغیی13 نمودار شماره 116...................................... ................ 1385، وضعیت دسترسی آبادي هاي استان به انواع راه 14 نمودار شماره

فهرست نقشه ها

64. ........................................................................................................ وضعیت توپوگرافی استان ، 1ه نقشه شمار 69. ................................................................1385نحوه پخشایش جمععیت در آبادیهاي استان ، 2نقشه شماره 72................ .................................................................................... 1385، نواحی همباران استان 3نقشه شماره 73 ......................................................................................1385تقسیمات اداري سیاسی استان - 4نقشه شماره 75 .............................................................موقعیت منطقه اي و بین الملی بندر چابهار و استان - 5نقشه شماره 85 ............................................................................................... 1385وضعیت راه هاي استان - 6نقشه شماره

١

:فصل اول

کلیات پژوهش

١

مقدمه 1- 1از اصلی ترین انگیزه هاي شکل گیري انقالب اسالمی در ایران، برقراري عدالت و ریشه کنی فقر و یکی

متجلی شده است و هم پس از پیروزي انقالب کامال بارز و ه است که هم در بیانات رهبرانمحرومیت بودحرکت هاي آنها از جمله نشان داد؛انقالب به صورت عینی و عملی خودش را در قالب حرکت هاي اجتماعی

. است جهادي جوانان در مناطق دورافتاده کشور در سال هاي اول پس از پیروزينگیزه هاي مثبت صورت گرفته لیکن نتایج اقداماتی با ا ،چه بسا .نیستاما انگیزه اصالح براي اصالح کافی

این نکته ابدا به منزله . ند چون دقت و بررسی کافی در آنها صورت نگرفته استشابمعکوسی در پی داشته که درهمه جاي هستند قضاوت کلی درباره نتایج اقدامات توسعه اي کشور در مناطق محروم نیست، پدیده هایی

و نمی توان عدم حصول ... ي جهانی به حساب می آیند مثل شهرنشینی و جهان مشترك اند و اصوال روندها .دانست داخلی موفقیت در آنها را نتیجه سستی سیاست ها و اقدامات

لوچستان سیستان و ب به عنوان دانشجو در دانشگاهبه چند سال قبل و زمانی برمی گردد که ،1انگیزه این تحقیقهمواره این ،زاهدان و بازدید از برخی روستاهاي محروم استان ي شهرمشاهده مناطق حاشیه ا .حضور داشتم

، همچنان فراوان اعتباراتصرف انقالب و پیروزي گذشت سال ها از که چرا با را به ذهن متبادر می نمودسوال رها به نمایان است؟ آیا اعتبارات به درستی هزینه می شوند؟ آیا راهکادر این استان جلوه هاي فقر و محرومیت

؟ !!در عمق محرومیت تاریخی منطقه است یا مشکل و درستی انتخاب شده اند همین در کالس هاي دوره کارشناسی ارشد برنامه ریزي منطقه اي نیز موید ، برخی مباحث مطرح شدهاز طرفی

در بسیاري از مشکل آفرین بوده است و ،در برخی موارد، آزمون و خطاهاي برنامه ریزان در کشور مطلب بود که . و نحوه مدیریت و اجراي طرح ها و برنامه ها موارد نواقص و کاستی هاي مدیران

مراجعه کردم و مشاهده نمودم که هیچ "دفتر مناطق محروم ریاست جمهوري" به پیشنهاد اساتید مختلف، بههمچنان ر وجود ندارد واین مرکز در روستاهاي کشو سال فعالیت جهادي 20بررسی کارشناسانه اي درباره حدود

فقدان یک تحلیل جامع از . پاسخی براي برخی سواالت اولیه درباره رویکرد نظري این اقدامات وجود نداشتاینکه آیا اقدامات و تالش هاي انجام گرفته تحت عنوان محرومیت زدایی را می توان واقعا به منزله محرومیت

.بیشتر کرد را براي تالش،نگیزه ام ا زدایی و بهبود وضعیت مردم دانست یا خیر،هرچند مطالعه فقر و فقرزدایی مثل سایر موضوعات مرتبط با توسعه، به دلیل و اما تحدید موضوع تحقیق؛

لیکن باز هم یکی از سواالتی که یک تحقیق باید در ابتدا پاسخ ؛ماهیت شان، بین رشته اي و چندرشته اي استرباره چه زمینه ها و عرصه هایی نیست؟ تا بتواند به این ترتیب توقع خود و بدهد این است که موضوع تحقیق د

خصوصا در عرصه مطالعه فقر که بسیار بسیار گسترده . خواننده تحقیق را از نتایج تحقیق مشخص و معین نمایدمحرومیت بیشتر تبیین اولیه مفهوم فقر و نگاه مفهومی، تا در :باید گفت این تحقیقه این ررباد. و متنوع است

پیش نمی رود و بنا ندارد نظریات و تعاریف مختلف این زمینه را نقد و بررسی عمیق نماید چون تعریف فقر و محرومیت در یک حد کلی و نه عمیق براي هدف تشخیص سیاست هاي فقرزدایی و بررسی آنها کفایت

این تحقیق به مباحث . را مدل سازي کند این تحقیق قصد ندارد روش خاصی از بررسی سیاست ها. می کند

بایستی نحوه شکل گیري مساله در ذهن پژوهشگر کامال شرح داده . ت لیکن این یک نقص استبه این شکل در پایان نامه ها رایج نیس ذکر انگیزه تحقیق 1. گرفته است شود که خواننده پژوهش بفهمد با کدام سیر و کدام نحوه توجه به مسائل، این مساله و این موضوع پژوهش، جلب نظر کرده و مورد گزینش قرار

. ژوهش برابري کند چون اولین ویژگی یک پژوهش، مورد نیاز و ضروري بودن آن استاین مطلب می تواند از حیث ارزش، با اصل پ

٢

همچنین این تحقیق به بررسی پیامدهاي فقر و . کمی و روشی اندازه گیري فقر و محرومیت کاري نداردها که بتوان آنها را این تحقیق در باب سیاست هاي توسعه نیز تنها به بخشی از سیاست. دمحرومیت نمی پرداز

.ردازدسیاست محرومیت زدایی نامید می پی و ادبیات نظري تحقیق پرداخته به مبان در فصل دوم،. پس از این فصل که کلیات تحقیق را ارائه می نماید

تعریف مفاهیم، انواع و اقسام آنها، دیدگاه هاي مکاتب مختلف درباره مفهوم فقر و محرومیت و ؛شده استدر جهان، نوع نگرش و سیاست هاي محرومیت زدایی، انواع سیاست ها و تجارب مختلف محرومیت زدایی

محرومیت زدایی در ایران و نهایتا جمع بندي و چارچوب نظري تحقیق در دو بخش تعریف محرومیت و تعریف خانوار یت در این بخش به تفکیک در سه قسمتشاخص هاي تعریف محروم. محرومیت زدایی ارائه شده است

از دیگر مباحث اثرگذار بر فرآیند تحقیق در این . شده اندمحروم، روستاي محروم و منطقه محروم استخراج مخاطبِ ،فصل می توان به تعریف منطقه محروم و توزیع فقر و محرومیت اشاره کرد که با استفاده از این مطلب

هدف بررسی آثار سیاست ها، به طور خاص روستائیان و نقاط روستایی در نظر گرفته شده است و بررسی .بیشتر مدنظر قرا گرفته است ،بط با ایشانسیاست هاي مرت

نمونه موردي تحقیق که استان سیستان و بلوچستان است از جهات مختلف مرتبط با تحقیق ،در فصل سوماز تحقیق است که شامل ارزیابی تجزیه و تحلیل یافته هاي به دست آمده فصل چهارم شامل . معرفی شده است

. نتیجه گیري کلی تحقیق ارائه شده است جمع بندي و و در فصل پنجم،. ارزیابی تجربی می باشد نظري و بیان مساله 3- 1

با روند توسعه مبتنی ها به دلیل قدرت سیاسی و اداريتوسعه خارج از قاعده برخی شهرطی سال هاي گذشته، فزایش توان محیطی و خود پایه ا ،بر توان هاي محیطی تناقض داشته و البته این قدرت و توسعه خارج از قاعده

.ه استتوسعه هاي بعدي مناطق گردیددر سال هاي رونق اقتصادي که ناشی از افزایش ناگهانی تولید، صادرات و بهاي نفت بود کماکان بدون وجود طرح و برنامه براي رشد و توسعه مناطق، همراه با تمرکز بیش از حد قدرت در درجه اول در تهران و به دنبال آن

این امر . محل سرمایه گذاري هاي بیشتر و رشد توسعه ناهمگون با سایر نقاط کشور شدند ،جمعیتی بزرگترمراکز . به سرعت موجب ایجاد عدم تعادل منطقه اي و کشش غیر منطقی جمعیت و سرمایه در این نقاط شد

در این نظام . می باشد از عوامل دیگر رشد و توسعه غیر متقارن مناطق، استقرار نظام حکومتی بخشی در کشورگیرد و مسوولین منطقه اي یا وجود ندارند و یا فاقد اختیارات الزم قدرت تامه در اختیار مسوولین بخشی قرار می

تصمیمات بخشی خواسته و یا ناخواسته عدم . براي اداره و تنظیم برنامه ها و فعالیت هاي منطقه خود می باشند . دارد و بر توسعه ناهمگون مناطق دامن می زند تعادل هاي منطقه اي را به دنبال

تفاوت برخورداري و توسعه در قسمت هایی از کشور به حدي است که در نیم قرن اخیر هر ساله تعداد قابل توجهی از روستاهاي کشور از پهنه سرزمین حذف گردیده و بخش هاي قابل توجهی از منابع مالی شامل

نابع آب و سرمایه هاي انسانی بال استفاده رها شده و جمعیت این نقاط سربار زیرساخت ها، اراضی کشاورزي، ماین جریان خاص نقاط روستایی نبوده و در شرایطی که رشد متوسط جمعیت . شهرهاي بزرگ کشور شده اند

درصد عبور کرده بود بسیاري از شهرهاي مهاجر فرست و حتی داراي رشد منفی جمعیت بوده اند که 5شهري از )19، 1386طرح مطالعاتی شناسایی مناطق محروم،. (دورنماي مطلوبی را ارایه نمی کند

٣

بررسی اعتبارات تخصیص یافته در سال هاي مختلف به استان سیستان و بلوچستان از یکسو و جایگاه این لیرغم استان در شاخص هاي مختلف توسعه اي از سوي دیگر این سوال را به ذهن متبادر می کند که چرا ع

گزارش (صرف اعتبارات نسبتا مناسب، فاصله استان با سایر استان ها به نحو مناسبی کاهش پیدا نمی کند؟ )1379ه بودجه سیستان و بلوچستان، درباره الیح بررسی بودجه استانی

با بررسی. مدیریت استضعف در ،سیاست هاي نادرست و دوماحتمال وجود که به ذهن می رسد پاسخیاولین شاهد مجموعه اقداماتی با ،اجمالی اقدامات صورت گرفته در مناطق محروم کشور به خصوص نقاط روستایی

آیا اتخاذ این رویکرد سوال اینجاست که .خدمات رفاهی در این مناطق هستیمجهت گیري بهبود زیرساخت ها و محرومیت دامات منجر به کاهشا این اقآی در سیاست هاي محرومیت زدایی به منزله محرومیت زدایی است و

در مناطق محروم کشور شده اند؟ ه شهري و روستایی، چباید دقت کرد که عدم درك صحیح از وضعیت و مرحله فقر در ایران، چه در سطح ملی و ی محمد مهدي، ئارا( .اتخاذ سیاست هاي یکجانبه و ناموفق و غیرهدفمند می تواند حتی به تعمیق فقر بیانجامد

شناخت جنبه هاي اقتصادي سیاست هاي کاهش "توسلی و صمدي در مطالعه خود تحت عنوان )396 :1384اینکه چه گروه هایی مورد هدف . ، پس از تعیین شدت و درجه فقر، انتخاب درست اهداف را مهم می دانند"فقر

از سواالتی است که به ؟ شامل آن گروه ها به یک میزان استهستند و آیا میزان کمک ها براي همه خانوارهاي به عقیده ایشان، عدم دقت در هدف گیري مخاطب . عقیده ایشان باید پاسخ دقیق و مصرحی داشته باشد

مثال در مواردي. سیاستهاي کاهش فقر، باعث افزایش هزینه ها و امکانات مورد نیاز براي کاهش فقر می شودبخشی از منابع آن یا در مواردي،) یارانه هاي مصرفی ثلم(ثروتمندان هم از اجراي سیاست ها منتفع شده اند

)75: 1378توسلی و صمدي، ). (مثل مالیات هاي غیرمستقیم(سیاست ها توسط خود فقرا تامین شده است آنچه که مسلم است، شاخص هاي توسعه در استان سیستان و بلوچستان همچنان گواه عدم کاهش فاصله استان

رویکرد اتخاذ در این منطقه به حساب آورد و لزوم پایداري فقرمر را می توان به منزله با سطح ملی است، این اآیا سیاست هاي به کار گرفته شده در استان به . مناسب براي محرومیت زدایی، بیش از پیش اهمیت می یابد

؟ ن منطقه چطورگی ها و بافت خاص ایعلل محرومیت و فقر توجه داشته اند؟ به شرایط خاص منطقه اي و ویژکدام دسته از عوامل باعث پایداري فقر می شوند؟ عوامل ساختاري و کالن یا عواملی که مربوط ویژگی هاي

؟ یا ترکیبی از هر دو نوعو نطقه است فرهنگ زندگی مردم م : اساسی تحقیق سوال هاي 4- 1 ست؟چی مختلف کشورهاي جاربت و بحث این نظري ادبیات در محروم مناطق محرومیت زدایی راهبردهاي - از پس بلوچستان و سیستان استان و ایران در محروم مناطق محرومیت زدایی هاي سیاست و راهبردهاي -

؟ است بوده چه انقالبو به علل شده تدوین مناطق، شرایط با متناسب ایران در محروم مناطق محرومیت زدایی راهبردهاي آیا -

اند؟ محرویت توجه داشته است؟ بوده چه مذکور راهبردهاي انتخاب نظري مبناي - است؟ بوده چقدر موردنظر اهداف به راهبردها یابی دست میزان -

٤

اهمیت تحقیق 5- 1 حاضر، از این جهت که تحقیق دایی در ایران، نشان دهنده این است کهدرباره فقر و فقرزمطالعات و بررسی ها

؛ در نوع خود، توجه نموده است "خاص منطقه"ریشه ها و عوامل فقر در یک براي اولین بار به طور مشخص به نتایج این تحقیق می تواند از این جهت که برنامه ریزان و سیاستگذاران ملی . ي به حساب می آیدمطالعه جدید

به علل اصلی و استانی را به تامل دوباره درباره عمق سیاست ها و بازنگري سیاست ها از زاویه میزان توجه آنها . قابل توجه باشد ،نماید منطقه دعوتفقر و محرومیت و آن هم متناسب با شرایط بومی

هر چند کارهاي عمیق و خوبی در زمینه علل پدیده هاي اجتماعی وجود دارد لیکن مطالعه این تحقیق می تواند تحقیق در دسترس دانشجویان و به طور خاص در زمینه مطالعه فقر و فقرزدایی، نقاط شروع مختلفی را براي

مطالعه ساختارهاي بازتولید کننده : پژوهشگران عالقه مند به حوزه مطالعات فقر و فقرزدایی قرار دهد از جمله اثرات ویژگی هاي طبیعی بر پایداري فقر و ،با ویژگی هاي قومی و طایفه اي خاص يروستاها فقر و نابرابري در

ي فرصت هاي مناسب توسعه در کنار نمونه هاي نمایان فقر و محرومیت در محرومیت، مطالعه علت قرارگیرو نحوه گذر از این گره ها، مطالعه مناسبات فقر و ) مثل جنوب کرمان یا سیستان و بلوچستان(برخی مناطق

مطالعه اولویت بندي اقدامات و راهکارهاي خاص محرومیت و امنیت، مطالعه فقر و محرومیت در نقاط مرزي، هر و موارد دیگري که ، مطالعه راهکارهاي مناطق محروم دچار خشکسالیمناطق محروم با ویژگی هاي خاص

. کدام می تواند موضوع یک یا چند تحقیق باشند اهداف تحقیق 6- 1

:هدف اصلی در کشور آنها اجراي اثراتبررسی مناطق محروم و یابی ابتناء نظري راهبردهاي محرومیت زداییارز

: فرعی افاهد مناطق محروم در سایر کشورهاي جهان محرومیت زداییآشنایی یا تجارب و ادبیات نظري - ارزیابی میزان کارآمدي و اثربخشی راهبردهاي محرومیت زدایی در استان سیستان و بلوچستان - تحقیق روش 7- 1

کلی گردآوري و تحلیل اطالعات یا این تحقیق از حیث هدف در نوع تحقیقات کاربردي جاي می گیرد و راهبردبه طور دقیق تر می توان روش این تحقیق را توصیفی از نوع . آن توصیفی می باشد نه آزمایشی "روش"همان

اسنادي یا تحلیل ثانویه دانست که از اسناد و داده هاي مختلف به منظور ارائه تحلیل و تبیین استفاده نموده . است

مدارك و آمارهاي رسمی مقاالت و کتب مختلف، شامل اسناد کتابخانه اي، ،این تحقیقاسناد مورد استفاده در آمارهاي سرشماري هاي عمومی و ساالنه، مصوبات هیئت دولت، اسناد باالدستی چون ضوابط مثل کشور

آمایش سرزمین، قانون اساسی، سیاست ها و برنامه هاي توسعه جمهوري اسالمی ایران، گزارش هاي رسمی رگان هایی مثل مرکز پژوهش هاي مجلس شوراي اسالمی، معاونت برنامه ریزي ریاست جمهوري، دفتر مناطق ا

.می باشد... محروم ریاست جمهوري، معاونت برنامه ریزي استانداري سیستان و بلوچستان و

٥

: جامعه آماري و حجم نمونه 7-1- 1یافته کشور می باشند که بر اساس آخرین منطقه بندي کلیه استان هاي کمتر توسعه ،جامعه آماري این تحقیق

مناطق کمتر توسعه یافته کشور، محروم ترین و کمتر توسعه یافته ترین استان کشور یعنی سیستان و بلوچستان بررسی شاخص هاي مختلف توسعه اي نیز موید همین مطلب است چنانکه . به عنوان نمونه انتخاب شده است

)مرکز آمار ایران. (مچنان در آخرین رتبه از وضعیت شاخص توسعه انسانی کشور قرار داردسیستان و بلوچستان هسیاست ها، راهبردها وآمارهاي مورد بررسی و استناد در این تحقیق به دلیل محدودیت دسترسی به اطالعات،

. می باشد کشور م توسعه اقتصادي اجتماعیسوامه برن پایانغالبا تا حضور تعداد بیشتري از این گویاي ،طی سالهاي مختلف ،وارهاي فقیر زیر خط فقر در کشوربررسی وضعیت خان

این الزاما به معناي بیشتر بودن شدت فقر در این مناطق البته ( جمعیت در مناطق روستایی کشور می باشدکثریت جمعیت آن با توجه به شرایط خاص استان که همچنان انیز و درمورد استان سیستان و بلوچستان )نیست

در روستاها زندگی می کنند و نقاط روستایی آن، از فقر و محرومیت بیشتري برخوردار هستند، گروه %) 55حدود (و به .می باشدمتوجه مناطق روستایی و خانوارهاي ساکن در این مناطق ،هدف مورد بررسی در این تحقیق

معطوف به مناطق روستایی استان مد نظر قرار ردهاي سیاست ها و راهب) بیشتر(، ها همین خاطر در ارزیابیاین انتخاب البته به لحاظ نظري در چهارچوي نظري تحقیق و با تعریفی که از محرومیت و سیاست . گرفته است

.هاي محرومیت زدایی ارائه می شود، مجددا مورد دفاع قرار می گیردحسب (ساله 10یا 5اي مختلف در بازه هاي زمانی براي ارزیابی تجربی سیاست ها از مقایسه آماري شاخص ه

، بهعدم تطبیق سال ها در برخی مقایسه ها .شده استدر دوره پس از انقالب استفاده ) دسترسی به اطالعات . می باشد محدودیت اطالعات موجود دلیل

چون براي سال هاي پس از انقالب می باشد ولی يارزیابی سیاست ها چند دوره مورد نظر در این تحقیق، هراین است لذا وجود داشتهمتن هاي سیاستی وجود ندارد و صرفا مجموعه اي از اقدامات پس از انقالب، ابتدایی

با همزمان( 1367سال منجر به انتخاب بازه زمانی پس از ،استان سیستان و بلوچستان محدودیت در رابطه بابرنامه هاي توسعه با سرشماري هاي اجراي سال هاي عدم هماهنگی. شده است )طرح منطقه اي محور شرق

. عمومی نیز از دالیل عدم تطبیق کامل سال هاي مرجع آماري در تحقیق می باشددر فصل دوم ساخته و "محرومیت"، چارچوب مفهومی اي براي ي سنجش محرومیتبراي انتخاب شاخص ها

هماهنگی دارند گزینش شده ،با دیدگاه منتخبشاخص هاي مختلفی که ،پرداخته شده است که بر اساس آنآن بوده و شدت نشان دادن تغییرات وضعیت فقر و محرومیت و نه اندازه گیري میزان ،از آنجایی که هدف .اند

هاي رایج و عمومی که در اسناد مختلف براي این هدف مورد استفاده قرار گرفته اند است لذا حداقلی از شاخصاز جمله مطالعات طرح شناسایی مناطق کمتر توسعه یافته ؛یه مد نظر قرا گرفته استبه عنوان فهرست اول

و طرح پژوهشی برنامه ریزي منطقه اي و ضرورت بازنگري قطب هاي توسعه کشور با تاکید بر ) 1386(کشور .که درجه توسعه یافتگی آبادي هاي استان را اندازه گیري نموده است) 1387(سیستان و بلوچستان

ستی و یا گزارش هاي مستندبه مجموعه اي از اسناد سیا ،محرومیت در استان جمع بندي علل قسمتدر به عنوان مبناي استانداري سیستان و بلوچستان در سال هاي مختلف مراجعه شده و علل ذکر شده در این اسناد

مطروحه همه عللکامل قریبا تضمن اینکه به دلیل شباهت ؛مد نظر قرار گرفته اندجمع بندي علل محرومیت

٦

جایی براي انتخاب و ، و اتفاق نظر نانوشته اي که در این جهت وجود دارد مذکور، در اکثر اسناد و مطالعات .و این کار جمع بندي علل را بسیار آسان نموده است ه استباقی نماندعلل تحلیل

:شده است نمایش داده ،ذیلدر نمودار ،ي پژوهشاجرا و فرآیند مراحل این

، مراحل انجام پژوهش1نمودار شماره

شده است، دو مسیر جداگانه براي پژوهش از ابتدا در پیش گرفته داده نشاننیز 1شماره همانطور که در نمودار وه ، مداخالتی را در نحکه نتایج مسیر نظري در مراحل مختلف پژوهش ؛شده است، مسیر نظري و مسیر میدانی

. داده است صورتمسیر میدانی اجراياز طریق مقایسه سیاست ها و شرایط البته در این نمودار بخشی از قسمت سنجش ابتناء نظري سیاست ها که

.منطقه با شرایط نظري سیاست هاي مورد اتخاذ صورت گرفته است نشان داده نشده استا یعنی سنجش میزان انطباق سیاست ها با شرایط و بر اساس نمودار فوق، بخشی از ارزیابی نظري سیاست ه

شامل ارزیابی تجربی سیاست ها یعنی ،علل محرومیت در منطقه، یکی از خروجی هاي این فرآیند و بخش دیگرکه هدف اصلی تحقیق و به ترتیب دو سوال اصلی . سنجش نتایج اجراي سیاست هاي محرومیت زدایی می باشد

.تحقیق را در برمی گیرند

٧

: محدودیت هاي تحقیق 8- 1 : محدودیت ها و موانع تحقیق را از دو جنبه می توان بررسی نمود

اجرایی، مثل همه تحقیقاتی که نیاز به همکاري دستگاه ها و سازمان هاي رسمی دارند، عدم از حیث ) الف حساب می آید که این مطلب دسترسی کافی و مناسب به اطالعات مورد نیاز از جمله محدودیت هاي تحقیق به

با توجه به حساسیت هاي خاص و گاه غیرعادي اي که دستگاه متولی توسعه و امنیت استان سیستان و . ، مضاعف شده بوداعمال می نماید) استانداري(بلوچستان

بیشتر اقتصادي است و البته سیاست هاي ،حیث نظري، با توجه به اینکه جنس سیاست هاي کالناز ) ب ، لذا توانمندي اینجانب براي در آنها مشهود است ستانی نیز رویکرد بخشی دارند و ضعف جنبه هاي فضاییا

بررسی نظري سیاست ها با توجه به رشته تحصیلی ام کافی نبود و این خودش را در پژوهش نیز نشان داده . است

محدودیت دیگري بود که در یافتن ،توسعه اي بیشتر اسناد رابطه با عدم دسترسی به مطالعات پشتیبان در . می نمود ترسیاست ها کار را دشواراصلی ریشه هاي نظري و جهت گیري هاي خاستگاه ها و

به طور کلی کمبود مطالعات صورت گرفته درباره استان سیستان و بلوچستان و به تبع آن کم بودن تعداد افراد از محدودیت هاي بسط امکان کشور، اي علمی و دانشگاهی خبره و مطلع از وضعیت این استان در میان چهره ه

.هاي نظري این پژوهش بودهمچنین عدم انجام تحقیق مشابه در انجام یک ارزیابی همه جانبه کامل و روشمند، در سطح و زمینه مشابه و

.متناسب با این پژوهش، یکی از عوامل محدود کننده به حساب می آید

٨

:ل دومفص مبانی نظري

پژوهش

٩

اولین گام در انجام یک پژوهش، ارائه تعریف دقیق و علمی از مفاهیم مرتبط با آن پژوهش می باشد، بررسی ادبیات نظري مرتبط با تحقیق نیز در کنار تعریف مفاهیم، تصویري کامل از جایگاه آن پژوهش در ذخیره علمی

رائه تعاریف مختلف از مفاهیم مرتبط با پژوهش و بررسی دیدگاه هاي مختلف، بشر به ما می دهد؛ این فصل با ا .گذاردمی در پیش رو مبناي نظري پژوهش را

تعریف مفاهیم 2-1 2ارزیابی 2-1-1

، 4، بررسی3در مواجهه با مفهوم کلی ارزیابی با کلمات مشابه دیگري نیز مواجه می شویم، از جمله تحلیلی، ناظرند که در جستجوي تعیین سیستماتیک و هدف مند روای ییهارزیابی ها به فرآیندا. 5ارزشیابی و تخمین

یت چنان این امر شامل تحلیل اجرا و مدیر. الب اهدافش در حد امکان می باشندکارآیی و اثرات یک فعالیت در قی باشند و ویژگی هاي ممحققین قلمرو و روش ارزیابی بر اساس سواالتی که مد نظر . فعالیت هایی نیز می باشد

. )Papaconstantinou George & Polt Wolfgang,1997: 10( .سنجش سیاست تغییر می نمایند .باشند) پیشینی(7آینده نگر، جاري و یا )پسینی( 6ارزیابی ها می توانند گذشته نگر

)Konstantinos&Erfosini,2003 : 389( ید اطالعات مفیدي که دانش و فناوري ما را براي حل مشکالت تول :ارزیابی عبارتست ازدر نهایی مساله

منعکس ،اعتبار علمی یک ارزیابی برنامه. اجتماعی مان افزایش داده و کیفیت زندگی مان را بهبود می بخشدهر چند اعتبار علمی اولین نوع اعتباریست که یک ارزیابی . کننده میزان تبعیت ارزیابی از اصول علمی است

بایستی داشته باشد لیکن از نظر علوم کاربردي، ارزیابی برنامه همچنین بایستی از درجه باالیی از اعتبار برنامه اعتبار ذي مدخالن بازتاب میزان اعتقاد آنها به طرح ارزیابی براي توجه جدي به . ذي مخالن هم برخوردار باشد

هر دو اعتبار علمی و ذي مدخالن را کسب می ،یک ارزیابی ایده آل. نگاه ها، دغدغه ها و نیازهاي ایشان استیک استراتژي اصلی براي دستیابی به ارزیابی . چالش ارزیابی، دستیابی به معدلی از هر دو نوع اعتبار است. کند

تئوري برنامه یک شاکله سیستماتیک از . مطلوب، ارزیابی کل نگر یک برنامه در چارچوب تئوري برنامه استبه طور معمول چه (و مفروضات توصیفی ) چه عملی باید صورت بگیرد(مدخالن مفروضات تجویزي ذي

,Alkin M.C. (دنبوده و ضمنی باشدر برنامه است هرچند صریح ) فرآیندهایی مورد انتظار است که رخ بدهد

2004 : 135( . تفاده قرار می گیردموضوع مهم در ارزیابی، معیاریست که براي قضاوت در مورد برنامه ها و سیاست ها مورد اس

فایده، روش هاي - تکنیک هاي هزینه: ابزارها و روش هاي مختلفی براي ارزیابی مورد استفاده قرار می گیرد براي هر نوع سیاستی که باشد به هر حال . اقتصادسنجی، مطالعه موردي، پیمایش هاي عمیق و مرورهاي دقیق

هاي کمی و کیفی مورد استفاده قرار گیرند تا همه ابعاد روشن است که بایستی ترکیبی از روشها و تکنیک )Papaconstantinou George & Polt Wolfgang,1997: 12. (مختلف ارزیابی پوشش داده شوند

٢ Evaluation ٣ Analysis ٤ Assessment ٥ Estimation ٦ ex-post ٧ ex-ante

١٠

8تاثیرارزیابی 1- 1- 1- 2 ه و مدیریت پیامدهاي خواست) پیش بینی، ارزشیابی و انعکاس(ارزیابی اثرات اجتماعی عبارتست از فرآیند تحلیل

هاي ها و سایر فعالیت ها، پروژه ها، طرح ها، برنامه سیاست(یا ناخواسته بر روي محیط انسانی از طریق مداخالت و فرآیندهاي تغییرات اجتماعی به حدي که بتواند یک محیط انسانی و بیوفیزیکی پایدارتري را ایجاد ) اجتماعی

اثرات : گیرد شامل ند که همه آثار انسانی را در برمیدان می یا چارچوبیهمچنین آن را به عنوان چتر .نمایداي، اثرات شناختی، اثرات توسعه ، اثرات بر اجتماعات، اثرات فرهنگی، اثرات مردم)تحلیل منظر(زیبایی شناختی

ها، اثرات نهادي، آثار اقتصادي و پولی، ارزیابی جنسی، اثرات بر سالمتی، حقوق ذاتی و بومی، اثرات بر زیرساخت، ارزیابی فقر، اثرات روانشناختی، موضوعات مربوط به ...)حقوق بشر، حکمراویی، دموکراتیزه نمودن و (سیاسی )Vanclay Frank,2002:2.(گردشگري و سایر اثرات بر جامعه، آثار بر )دسترسی و مالکیت منابع(منابع

ت و اصوال ارزیابی هاي پسینی با یک الزم است در همین جا ذکر شود که این تحقیق از نوع ارزیابی پسینی اس طراحی از قبل صورت می پذیرند لذا اطالعات مربوطه را در طول اجراي برنامه یا سیاست، کنترل و تولید

می نمایند، قابلیت در نظر گرفتن گروه هاي کنترل و سایر موارد مورد نظر در یک روش سیستماتیک را دارا ن طراحی پیشینی قبل از تدوین سیاست ها وجود نداشته است لذا نمی توان آن ولی در این تحقیق چو. هستند . سیستماتیک به حساب آورد و در حقیقت باید آن را یک تحلیل یا بررسی نامید ارزیابیرا یک

ارزیابی سیاست 2-1-1-2

یگیري شده جا -که امري سیاسی است-تحلیل سیاست یک امر شناختی است که درون فرآیند سیاست سازي در ارزیابی سیاست، )Dunn N.William, 1996 : 39. (است و از دسته بزرگی از روش ها استفاده می نماید

و دوم بر اساس چهارچوب نظري اي که مبتنی بر هاها مبتنی بر اهداف آن خروجی هاي خود سیاست اوال مبنا، )Tarek Ali Fadaak,1984: 139( .منطق بحث سیاست هاي این حوزه می باشد در نظر گرفته می شود

یکی شکاف : ست، دو سنجه تعریف نموده ایک برنامه یا سیاست براي ارزیابی کلی اثربخشی هدفمنديپارك است شکاف هدفمندي معرف نقص در هدفمندي در کل نمونه که 10و دیگري خطاي هدفمندي 9هدفمندي

در حالیکه خطاي هدفمندي معرف نقص ست یا خیر یعنی اینکه اساسا نمونه مورد بررسی درست انتخاب شده اتحلیلگران Park,2002:134). (در هدفمندي ارائه شده براي دسته اي از ذي نفعان هدف گرفته شده می باشد

برونداد ماهیت مسائل سیاستی،: مقدور می دانند ا نگاه به پنج عرصه مهم، سیاست ها، انجام سیاست سازي را بارزش این بروندادها در حل مسائل، سیاستهاي جایگزین موجود یا جدید و پیامدهاي ی،سیاست هاي فعلی و آت

پاسخ به این موارد، ما را به قطعی اجرا گردد تا مسئله حل شود، که و سیاستی که بایستی به طور احتمالی آنها،ست ها و اجراي سیاست ها اطالعاتی درباره مسائل سیاستی، آینده سیاست ها، اقدامات سیاستی، بروندادهاي سیا

)Dunn N.William, 1996 : 40. (می رساند

٨ impact ٩ targeting gap ١٠ targeting error

١١

برونداد سیاست . 13و اثرات 12بروندادها: ن دو نوع از پیامدها فرق بگذاریمسیاستها، بایستی بی11در رصد ره آوردهايهزینه .ها عبارتند از کاالها، خدمات یا منابعی که توسط گروه هاي هدف یا سایر ذي نفعان تحصیل شده اند

هاي رفاه بر سرمایه و میزان خدمات غذایی که توسط میانساالن تحصیل شده است از نمونه هاي بروندادهاي اما اثرات سیاستی عبارتند از تغییرات حقیقی در رفتار یا رویکرد که منتج از بروندادهاي سیاستی . سیاستی اند

گروه . الزاما همان ذي نفعان نیستند ،گروه هاي هدف ،مانیبد است که مهم، در رصد بروندادها و اثرات .باشندهاي هدف افراد، اجتماعات یا سازمان هایی هستند که سیاست ها و برنامه ها براي اثرگذاري بر آنها طراحی

. شده اند در حالیکه ذي نفعان، گروه هایی هستند که نتایج سیاست ها براي آنها نافع یا ارزشمند بوده است)Dunn N.William, 2007: 276(

گذاري سیاست 2- 2-1ساخته و پرداخته ،انتخابی است که به منظور انجام برخی روش هاي عمل در حقیقت سیاستبا داشتن تئوري،

. و لذا سیاست عمومی آن چیزي است که حکومت برمی گزیند تا کارهایی را انجام بدهد یا انجام ندهد. می گرددبه صورت سیاست می تواند . مختلف به انحاء مختلفی فهمیده می شود در عمل، یک سیاست توسط مجریان

–یا وسیعتر، به صورت فلسفی –مرتبط با یک مشکل یا فعالیت مشخص –در حد تکنیکی هاي مختلف، . شود فهم –شامل دسته اي از آرزوها و مقاصد

ست می خواهد انجام بدهد مهم است اما چگونه یک سیاست، به نفع فقرا قلمداد می شود؟ آیا آنچه که یک سیا؟ دریافت سیاست به نفع فقرا منتفع می شود یا آنچه که می خواهد نهایتا به آن برسد؟ و چگونه فقر مزمن از یک

کلی این است که سیاست هاي به نفع فقرا آنهایی هستند که مستقیما هدفشان کاهش فقر می باشد چه از سیاست هاي به نفع فقرا و لذا .ا و چه از طریق کاهش آسیب پذیري فقراطریق بهبود دارایی ها و یا ظرفیت ه

آنچه که حائز اهمیت است این . طبق تعریف عبارتند از آن سیاست هایی که منجر به بهبود وضعیت فقرا بشوند است که سیاست هاي به نفع فقرا نبایستی صرفا از منظر مقاصدشان مورد بررسی قرار بگیرند بلکه آنچه که

)Chronic poverty report 2009: 25. (نهایتا به گروه هاي مختلف فقرا می رسد هم اهمیت دارد

سیاست منطقه اي 2-1-2-1. استهاي منطقه اي کاهش نابرابري هاي منطقه اي و ایجاد خوداتکایی رشد درون مناطق اهداف سیاست

و دو نوع سیاست را که مورد توجه بوده است هودفرآیند سیاست هاي منطقه اي را در کانادا بررسی نم 14لیتویک : شناسایی نمود

که دولت فدرال به استانها و افراد با هدف اطمینان از بهره مندي از حداقل سطح : سیاست هاي جبرانی) الف .خصوصی یا عمومی کاالها کمک می نمود

یف نواقصی که در تخصیص منابع دولت فدرال درگیر تغییرات ساختاري براي تضع: سیاست هاي تحولی ) ب . دستیابی مناطق به پتانسیل هاي اقتصادي ي برايوجود دارد بوده و نیز تشویق راه هاي جدید

١١ outcomes ١٢ outputs ١٣ impacts ١٤ lithwick

١٢

پرفسور لیتویک . تحول شامل فرآیندهاي دراز مدت است درحالیکه موارد جبرانی ماهیتی کوتاه مدت دارندیکی به مناطق به عنوان : رابر هم پافشاري می نمایند همچنین بر این باور است که مجددا دو جنبه متضاد در ب

مناطقی ضرورت مستقل و خودمختار می نگرد فلذا سیاست هاي منطقه اي بایستی بر راهبردهاي درون منطقه گزینه دیگر مناطق را از نظر اقتصادي به هم وابسته می داند لذا سیاست هاي مربوط به یک . اي تاکید نمایندبه دیگر مناطق به حساب آید لذا راهبردهاي بین منطقه ) پیوندها و رخنه ها(ه عنوان سرریزهاي منطقه بایستی ب

)kia Amir, 1985: 29. (جزئی مهم در این مفهوم هستنداي آرمانگرایانه ترین رویکرد مربوط به سیاستگذاري اقتصادي منطقه اي متوجه ایجاد چارچوبی فضایی براي توسعه

لیت دولت ایجاد چنان کنترل ها و محرك هایی است که اطمینان الزم براي توزیع فضایی لذا مسوو. ملی استتاکیدات سیاست منطقه اي متناسب با . رشد اقتصادي همراه با اهداف مشخص عدالت و کارآیی را تامین نماید

)Stilwell b. Frank, 1972 : 9. (مرحله توسعه تفاوت می نمایدتست از همه کوشش هاي آگاهانه و عمدي که از سوي حکومت براي ایجاد تغییر سیاستگذاري منطقه اي عبار

در توزیع فضایی پدیده هاي اقتصادي و اجتماعی، از قبیل جمعیت، درآمد، درآمدهاي دولت، تولید انواع کاالها و بق این مطا. خدمات، تسهیالت حمل و نقل و سایر زیرساخت هاي اجتماعی و حتی قدرت سیاسی انجام می شود

تعریف بسیاري از سیاستگذاري ها را که معموال منطقه اي به شمار نمی آیند می توان منطقه اي دانست مثال هیچ . سیاستگذاري در زمینه هاي حمل و نقل، انرژي، بازرگانی، مسائل پولی وبانکی، ارتباطات و علوم

اجتماعی اثر جدي داشته است نباید منطقه سیاستگذاري اي را حتی اگر بر توزیع فضایی پدیده هاي اقتصادي و . اي دانست مگر آنکه این هدف به روشنی بیان شده باشد و بخشی از تالش ها رسما در این جهت بوده باشد

)16: 1376هنسن و همکاران، ترجمه اجاللی، (است اما این هرچند اهداف سیاستهاي آشکار منطقه اي از جایی به جاي دیگر و در زمانهاي مختلف متفاوت

از حیث کارآیی اقتصادي، (کاستن از شکاف میان مناطق : سیاست ها نوعا یکی از اهداف زیر را دنبال می نمایند ، توزیع مجدد یا تغییر الگوي رشد جمعیت و فعالیت اقتصادي در فضا، توسعه )ثبات سیاسی و یا عدالت اجتماعی

کاهش بیکاري و اشتغال با بهره وري پایین و باالخره از مناطق مرز منابع و ارتقاء تخصیص منابع از طریقسیاستگذاري منطقه اي از یکسو بازتابی است از آنچه در . طریق گسترش بخش هاي با رشد سریع و کارفرمایی

برهه خاصی از زمان در جامعه و اقتصاد ملی می گذرد و از سوي دیگر انعکاسی است از فلسفه اقتصادي و )16- 20: 1376هنسن و همکاران، ترجمه اجاللی، . (ن دوره و این دو در تعامل با یکدیگرنداجتماعی غالب آ

هدف دستیابی به برابري و عدالت اجتماعی از طریق سیاستگذاري توسعه در مناطقی بود که از کوشش هاي ملی )359: 1376هنسن و همکاران، ترجمه اجاللی، (. ق و رفاه عقب مانده بودندبراي تحقق رون

فقر ، محرومیت و نابرابري 3- 2-1

تعاریف بسیار ممکن است لیکن همین مفهوم با ي فقر از جمله مفاهیمی است که تعریف آن براي هر فردوجه تشابه تعاریف در این است که اکثر مختلف مطرح شده است که متفاوت و متنوعی از سوي اندیشمندان

اقتصادي و با توجه به جنبه اقتصادي مساله مطرح کرده اند و به طور کلی اندیشمندان، این مفهوم را با یک دید

١٣

ه که در زیر به آن چند مورد چندان زیاد نبوددر ز ف فقر بین اندیشمندان مختلف به جدامنه ي تغییرات در تعری : اشاره می گردد

آداب و رسوم که است اي فقر عدم دسترسی به نیازهاي اساسی«: فقر را چنین تعریف کرده است آدام اسمیتدر تعریف دیگري فقر به معنی پایین . ».مملکت که براي افراد قابل احترام است، داشتن آن را ضروري می داند

افراد، خانواده ها و گروه ها در یک جمعیت را «: تاونزند معتقد است .بودن درآمد فرد از متوسط درآمد جامعه استراي دستیابی به رژیم هاي غذایی، مشارکت در فعالیتها، و شرایط زندگی که در هنگامی می توان فقیر نامید که ب

فقر را معموال برآورده نشدن «در تعاریف دیگر .».داشته باشند آن جامعه مرسوم و معمول است، کمبود منابع .یان نموده اندب» نیازهاي اساسی بشر به حد کفایت و یا فقدان شدید کالري

فقیر «: میت از حداقل یک زندگی قابل قبول در نظر جامعه معرفی می کند و معتقد استآسایش، فقر را محروآمارتیاسن فقر را محرومیت در .»کسی است که از حداقل یک زندگی قابل قبول جامعه عصر خود محروم باشد

.تدایی تعریف می کندتحقق حداقل قابلیتهاي ابفقر گرسنگی است، فقر نداشتن : را اینگونه تعریف می کندفقر ) 2005(در جدیدترین گزارشهاي بانک جهانی

فقر دسترسی نداشتن به مدرسه و ناآشنایی با . سرپناه است، فقر بیمار بودن و عدم توانایی مراجعه به پزشک استفقر از دست . فقر نداشتن شغل، هراس از آینده و هر روز زنده ماندن فقط براي همان روز است.خواندن است

.داشتن آزادي استفقر بی قدرتی، فقدان بازنمایی و ن. دك بخاطر دسترسی نداشتن به آب پاکیزه استدادن کو )15: 1386قدیرنیا فیروز، (

و دیگر به قر به معنی دستمزد و درآمد پاییننخست ف :تعریف به هم مرتبط مطرح شده است فقر همواره در دووضع تغذیه، سرپناه، پوشاك و آموزش در درجه اول اهمیت قرار عواملی چون . ی معناي شرایط فالکت بار زندگ

لیکن در مرحله بعد، نیازهاي بهداشتی و گذران اوقات . دارد که فقدان حل آنها منجر به فقر مطلق می شوداز سوي دیگر احساس . و در مراحل بعدي، جداماندگی و انزواي اجتماعی رخ می دهد. فراغت مطرح می گردد

.ي روحی و روانی فقرا می شودباخودبیگانگی مطرح شده و نهایتا همه عوامل منجر به فشارهابی قدرتی و )102: 1375پیران پرویز، ( :ازکیا و غفاري در کتاب جامعه شناسی توسعه، تعریف فقر را در دو قالب بیان می کنند

ي خرید موادغذایی الزم براي برآوردن دارا بودن سطح معینی از میزان درآمد الزم برا: تعریفی معیشتی از فقر)1 .نیازهاي تغذیه اي

ناتوانی در برآورده ساختن حداقل نیازهاي «از نظر آنان فقر یعنی :تعریف فقر به مثابه ي محرومیت نسبی)2 .اشدمی ب» عدم ارضاء حداقل نیازهاي یک انسان«یا » انسان

چیز به معناي وابستگی است و فقیران واقعی کسانی فقر بیش از هر «: ژان البن، فقر را چنین تعریف می کند .»ی قدرتهستند بی پایگاه و منزلت، بی طبقه و ب

از دیدگاه تحلیل عدالت اجتماعی فقر را باید به صورت محرومیت از قابلیتهاي اساسی در نظر گرفت نه صرف یت به ویژه محرومیت اجتماعی از این نقطه نظر مفهوم محروم. پایین بودن درآمد که ضابطه متعارف فقر است

نیز به زمانی که مردم از مشارکت کامل در زندگی مدنی، اجتماعی و اقتصادي باز داشته می شوند و یا به وقتی به قدري نامناسب است که آنان را ) شخصی، خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی(که دسترسی به درآمد و دیگر منابع

و بنابراین گردد دگی و کیفیت زندگی مورد قبول جامعه محروم می کند، باز می از برخورداري از استانداردهاي زن

١٤

مقوله هاي اجتماعی که به ویژه در . پدیده اي وابسته به جامعه، دوره تاریخی، افراد و گروه هاي اجتماعی استلیت هاي کشورهاي در حال توسعه می تواند به عنوان معیارهاي محرومیت مورد توجه قرار گیرد شامل فعا

؛ محرومیت از حضور در زندگی )یا خدمات با کیفیت باال(اقتصادي؛ بازار کار؛ خدمات نظیر سالمت و آموزش اجتماعی یا جمعی؛ محرومیت از فعالیت در امور سیاسی، فرایندهاي مشارکتی و ابزار می باشد بنابراین محرومیت

)17: 1386قدیرنیا فیروز، . (تنابع اسبه معناي فقدان هر نوع فرصت و عدم دسترسی به معدم امکان دستیابی به حداقل «از مفهوم فقر آمده، ) 1990(تعریفی که در گزارش توسعه بانک جهانی

این تعریف به دلیل عمومی و کلی بودن خود می تواند از سوي . است» استانداردهاي الزم براي زندگیبه نوبه ي خود سبب عدم دقت آن می گردد، زیرا اکثر کارشناسان پذیرفته شود، اما کلی بودن تعریف

فقر به صورت ناکافی بودن فرض کنیم . وجود ندارد» حداقل استانداردها«تقریباً هیچ توافقی درباره ي نیازهاي اساسی چیستند؟ و ارضاي : این تعریف بالفاصله به دو سوال می انجامد شود،نیازهاي اساسی تعریف

نیاز اساسی . براي پاسخ دادن به هر یک از این پرسشها به تعاریف مختلفی می رسیمآنها تا چه حد کافی است؟ ممکن است آن چیزهایی باشد که براي حفظ بقا الزم است یا ممکن است به صورت متوسط استاندارد زندگی

درباره . دمی تواند از مقدار کم تا مقادیر زیاد تغییر کن "کافی"همچنین معناي . جامعه یی مشخص تعریف شوداینکه فقیر کسی است که بقاي او مورد تهدید قرار گرفته مخالفتی وجود ندارد ولی درباره غیر این کمتر می شود

)11: 1373فقر، محرومیت و شیوه هاي مبارزه با آن، . (موافقت عمومی یافتنجش از فقر و بنابراین بحث اصلی در مطالعات مربوط به محرومیت زدایی، تعیین شاخص هایی قابل س

هر چند برخی فقر . محرومیت و ارائه یک تعریف دقیق تر و نتیجه گیري هاي منطقی از آن تعریف استمصرف، درآمد و (ابعاد اقتصادي را ترکیبی از اشکال مختلف و به هم پیوسته محرومیت دانسته اند شامل

) وضعیت و جایگاه(اجتماعی -، فرهنگی)اديحق، نفوذ، آز(، سیاسی )سالمت، آموزش، تغذیه(، انسانی )دارایی ها Pro-poor Growth : Key( .تنداست که همه داراي ارتباطات درونی هس) امنیت و آسیب پذیري(و حمایتی

Policy Messages,مطالعات انجام شده گویاي وجود نه یک تعریف بلکه گروهی از لیکن )١٦ :٢٠٠٦ه را در این نکت. ومیت را به طور مستقیم و متقابل دارندتعاریف هستند که خود شکل یا اشکالی از محر

.به صورت مترادف به کار گرفته شده اند» فقر و محرومیت«حاضر اینجا بگویم که در تحقیقدر مجموع همان گونه که مالحظه شد در تعاریف فوق به طور کلی با دو دسته از تعاریف روبرو هستیم؛ تعاریفی

تعریف این پدیده می پردازند و آنرا عدم توانایی در برآورده ساختن نیازهاي اساسی و یا که با مبناي اقتصادي بهحداقل زندگی قابل قبول جامعه معرفی می کنند و تعاریفی که به ابعاد انسانی و اجتماعی فقر توجه می کنند و

.کنندها و استعدادهاي شخصی تعریف می فقر را عدم توانایی در بروز قابلیتها، آزاديناي فقدان قدرت عبه م بلکه فقر. مد نظر قرار نمی دهد فقر قابلیتی صرفا درآمد که ضابطه شناسایی فقر بوده را

اساسی و توانایی در دستیابی به آزادي هاي فرد یا جامعه در حفظ حریم و حرمت انسانی و حفظ عزت نفس، عدمن نگاه، تالش دارند تا زمینه هاي پیدایش فقر را کاهش برنامه هاي مبتنی بر ای. حداقل آموزش تعریف می شود

)392: 1384ارائی محمد مهدي، . (داده یا از بین ببرندنبود تعریف واحدي از محرومیت به معنی آن نیست که نتوان این پدیده را به هیچ روي محدود و باید گفت، ي مشخص و گویا را بیان می کند، قابل محرومیت همان گونه که در ذهنیت هریک از ما تصویر. تعیین کرد

١٥

اما نکته در اینجا آن است که محرومیت را می توان با توجه به چندین گروه از . تعریف و مرز پذیر استمحرومیت می تواند به صورتی مستقل در چارچوب . پارامترهاي گوناگون به صورتی انعطاف پذیر تغییر داد

تعاریفی که به این . یا در ترکیبی کما بیش پیچیده از آن ابعاد تعریف شودهریک از این پارامترها یا ابعاد، و .با توجه به ظرف مکانی و ظرف زمانی تغییر می پذیرند حد محرومیت به دست می آیند بازترتیب از مفهوم وا

رد نظر در عمل ما با تعریفی دینامیک و پویا از محرومیت روبرو می شویم که هر بار بنا به شرایط دقیق مو. تحقیق در کوتاه، میان یا درازمدت تعریف می گردد و هر بار جنبه یا جنبه هایی خاص در آن برجسته می شود

اهمیت این تعریف پذیري دینامیک بویژه در آن است که به محقق امکان می دهد پیامدهاي هر تعریف را د که لزوماً با تعاریف دیگر محرومیت سنجیده و استراتژي ها و راهکارهاي خاص آن تعریف را به میان آور

.بنابراین دینامیسم تعریف محرومیت در نهایت به سود کاربردي شدن آن است. خوانایی ندارنداستانداردهاي مناسب زیست تعریف زیست محیطی محرومیت را می توان عدم دسترسی به حداقل شرایط و در

مکان مشارکت حداقل در تعیین موقعیت و تصمیم عدم ارومیت سیاسی را مح، تعریف سیاسیمحیطی و در .محدوده ي معین جغرافیایی یا ملی تعریف می کنیم گیري هاي سیاسی در یک

م براي عدم دسترسی به درآمد الزکه مهمترین وجه محرومیت نیز دانسته می شود می تواند تعریف اقتصادي - عدم برخورداري از حداقل شرایط اجتماعی نگیفره -تعریف اجتماعیتأمین حداقل زندگی به حساب آید و در

فکوهی ناصر، . (ه و تأمین حداقل نیازهاي فرهنگیفرهنگی براي پذیرفته شدن به عنوان یکی از اعضاي جامع1376 :23-25(

گرچه فقر از برخی جهات با نابرابري در درآمد و مصرف ارتباط دارد ولی فقر نابرابري نیست و همواره همبستگی ایعنی ممکن است در یک جامعه، از نابرابري هاي اقتصادي کاسته شود و . ت بین این دو پدیده وجود نداردمثب

الگوهاي زندگی و درآمد و مصرف گروه هاي اجتماعی به هم نزدیک گردد اما به دلیل کاهش تولید ناخالص )1382:266انی محمد رضا، رضو. (فقر عمومی بیشتر شود عنیملی، سطح زندگی در کل جامعه پایین بیاید ی

انواع و اشکال فقر و محرومیت 2-1-3-1

:در یک یا چندین شکل مشاهده نمود محرومیت را می توان در آن واحد : محرومیت مادي و معنوي

ي را در رفع هر نیاز به ترتیب نیاز بعدترتیب طبقه بندي شده است که در هرم مزلو پنج پله نیازهاي انسانی به محرومیت مادي شکلی از محرومیت است که در آن دسترسی و امکان ارضاي نیازهاي رده . قرار می دهد اولویت

در حالی که محرومیت معنوي . به صورت نسبی یا مطلق وجود نداشته باشد) فیزیولوژیکی و تأمین(ي اول و دوم اي بعدي نتوانند به صورت نسبی را می توان در اشکالی مشاهده کرد که با وجود ارضاي دو رده نخستین، رده ه

در هر دو این موارد، ما نه با درجه هاي محدود و مشخص بلکه با طیفی روبرو هستیم که . یا مطلق ارضا شوند .می تواند به صورت پیوسته میان ارضاي مطلق و نارضایی مطلق گسترده باشد

:محرومیت کمی و کیفی در شکل . داشت و آن در شکل کمی و کیفی محرومیت است در سنجش محرومیت باید به نکته اي مهم توجه

کمی ما با نبود یا کمبود مطلق یک یا چند شاخص برخورداري، روبرو هستیم مثالً کمبود یا نبود تعداد معینی

١٦

اما در شکل کیفی، . تخت بیمارستانی، تخت هتل، کالس دبستان، کتابخانه، نسبت به میزان معینی از جمعیتمثالً درجه بندي کیفی بیمارستان، . آن شاخص ها با سنجش کیفی محرومیت همراه می گردد کمبود یا نبود

. هتل، کالبدهاي آموزشی و فرهنگی

: محرومیت عینی و ذهنی ) مثالً خط فقر یا ضریب جنینی(شکل محرومیت ممکن است عینی باشد، یعنی بتوان آن را با تعیین معیارهایی

منشأ ذهنی داشته باشد، در این حالت ما با گروهی از احساس ها و کنش هاي دونیز می توان. مشخص کردفرد یا گروه اجتماعی با . اجتماعی روبرو هستیم که با مفهوم عمومی رضایتمندي و شرایط آن پیوند دارد

.ي که از وضعیت خود دارد، خود را محروم می پندارد»تصور«ي که از محرومیت یا فقر دارد و با »تصور« :محرومیت مطلق و نسبی

درنووسکی و اسکات در کتاب شاخص . این دو مفهوم بیش از مفاهیم دیگر در تعریف محرومیت عنوان شده اندتغذیه که بر : سطج زندگی تالش نموده اند نیازهاي اساسی مور دنظر براي فقر مطلق را اینگونه تعریف کنند

رپناه که بر اساس کیفیت مسکن و تراکم جمعیت در آن و اساس کالري و پروتئین دریافت شده می باشد، س) 299: 1384زاهدي مازندرانی، (می باشد... سالمتی که بر اساس میزان مرگ و میر اطفال، تسهیالت پزشکی و

مشخص در هریک از مقاطعش، مشخصاتی براي آن تعیین لق شکلی است که بنا بر هر جامعهمحرومیت مطرا » حداقل استانداردهاي زندگی«یا » حداقل معیشت«می توان به نحوي از انحا با این مشخصات. می گردد

قابل محاسبه کرد، و به این ترتیب می توان خط فقري را تعیین نمود تا افراد و گروه هاي اجتماعی زیر آن را در که در ارتباط با محرومیت نسبی، برعکس نه در ارتباط با یک خط فقر مطلق، بل. محرومیت مطلق به حساب آورد

بنابراین می توان گروه یا . مجموعه ي منزلت ها و رده هاي رفاه در جامعه اي معین تشخیص داده می شودفردي را کامالً تصور کرد که بر مبناي معیارهاي مترادف، محروم به حساب نیاید، اما در جامعه اي خاص به

محرومیت نسبی باشد و در عین حال از رفاه باالیی نسبت دالیلی که می توان آنها را پیش بینی کرد، در وضعیت فقر نسبی حاکم بر جامعه به معناي برآورده ) 27-25: 1376فکوهی ناصر، ( .به جامعه اي دیگر برخوردار باشد

نشدن بخشی از حداقل نیازهاي مصرف افراد یا خانوارهاست که ممکن است از پایین بودن سطح درآمد یا از مروري بر اندیشه . (اي درآمدي سرچشمه گرفته باشدیع آن در سطح ملی یا در هر یک از گروه هنابرابري توز

)1: 1375هاي اقتصادي پیرامون فقر و فقرزدایی، : محرومیت موقت و دائم

شکل موقت حالتی است که در . محرومیت را می توان با تکیه بر واحد زمان در دو شکل گوناگون مشاهده نمودبراي . دوره ي زمانی مشخص، وضعیت استثنایی داشته و بخش اندکی از آن دوره را تشکیل می دهدطول یک

ممکن است خانواده اي را وارد ... مثال حوادث گوناگون در طول زندگی مانند بیکاري، طالق، مرگ همسر ورا می سازد و حتی اگر اما محرومیت دائم در یک دوره زمانی مشخص، قاعده . دورانی از محرومیت و فقر نماید

.این دو شکل قابل تبدیل به یکدیگرند. خروج از محرومیت نیز انجام گیرد، حالت استثنایی خواهد داشت . نیز دسته بندي نمود... قومی، جغرافیایی و می توان در اشکال دیگري از جمله نژادي، هنوز محرومیت را

١٧

: فقر و محرومیت ساختاري :قر ساختاري در مناطق درحال تغییر رو به افول را این چنین برشمرده استفریدمان مشخصه هاي ف

شاخص هاي محرومیت ساختاري در مناطق رو به افول – 1جدول شماره شاخص ها عرصه ردیف

اقتصادي 1امرار معاش کشاورزي خانواده و یا کشت تجاري محصوالت صادراتی در غیاب مالکان از طریق اجاره،

نرخ پایین / بهره وري پایین بر واحد زمین یا نیروي کار/ اشتراکی یا قواعد دستمزديمحصول دهی /مناطق معدنی قدیمی/ پراکنده بودن دارایی هاي کشاورزي / گذاري سرمایه

استفاده از منابع 2خال پاسخ هاي / کاربري زمین مطابق محیط فیزیکی ضعیف عمل می کند که شامل نوع زمین است

و تخریب و ) خاك ها، جنگل ها، معادن(پایه بالقوه ضعیف منابع / غییرات در تقاضاهاي بازارمناسب به ت /تکنولوژي عقب مانده و سطح پایین مهارت ها/ فرسایش تدریجی آنها

مردم شناختی 3پتانسیل نرخ باالي انفجار جمعیتی از مهاجرت هاي انتخابی رو به / نرخ باالي باروري و مرگ و میر

در ذخیره نیروي کار منطقه که منجر به نابودي دراز مدت ذخیره سرمایه انسانی منطقه خواهد بیرون /نرخ هاي باالي وابستگی / شد

الگوهاي فرهنگی 4 اجتماعی

افزایش آگاهی جهان بیرون به شناختی از عدم صالحیت الزم / محله گرایی مبتنی بر مرزهاي سنتیبی / محوریت تامین و تضمین به خاطر مرز باریک بقاء / ح خود براي اعمال مفید و سازنده و اصال

اخالق در مسائل بی اخالقی هاي خانوادگی / نرخ باالي بی سوادي / عاطفگی و تقدیر گرایی گسترده

ساختار فضایی 5

هاي حاشیه اي واقع در مناطق کوهستانی با جدایی نسبی در ارتباطات از یکدیگر و از جهان مکانالگوي پیشینی اسکان روستاها یا تغییر نوع کشت با درجه باالیی از توزیع واحدهاي منفرد / نبیرو

/مکان هاي مرکزي معدود و تدارك ناکافی خدمات مرکزي / کشاورزي

استاندارد زندگی 6

امید به زندگی / نرخ باالي مرگ و میر نوزادان / مشکالت سالمتی و تغذیه / بینوابودن عمومی مردم سکونت زیر / خال ابزارهاي الزم براي تغییرات عمده در وضعیت زندگی / هاي زیاد بدهکاري/ م ک

شکاف در آمدي درمقایسه با ) اغلب نسبی(افزایش مطلق / بیکاري هاي ناخواسته / وضع استاندارد /مناطق هسته اي اصلی و مناطق در حال تغییر رو به باال

/عدم توانایی براي حمایت از افراد حاضر در سطح مناسبی از زندگی / جمعیت موجود کم و بسته به پتانسیل توسعه 7)FRIEDMAN JOHN,1966 : 88 (

16محرومیا 15منطقه توسعه نیافته 4- 2-1در (، عقب مانده17براي مناطق محروم عالوه بر تعابیر محروم و توسعه نیافته، تعابیر دیگري مثل جامانده از توسعه

نیز به کار برده ... و 23، دور افتاده 22، فقیر21، به حاشیه رانده شده20، پیرامونی19کمتر توسعه یافته، 18)حال افولمی شود که البته برخی از این تعابیر تفاوت هاي فنی با یکدیگر دارند ولی غالبا به لحاظ نوع پدیده شبیه هم

.د و شرایط خاص خود را دارا هستندفاوتنهستند، برخی به لحاظ منشا پدیده و برخی به لحاظ مرحله توسعه مت ١٥ Underdeveloped ١٦ Deprivated ١٧ Lagged, Depressed ١٨ Backward ١٩ Less-Developed ٢٠ Periphery ٢١ Marginalized ٢٢ Poor ٢٣ Remote

١٨

داراي مشکل در جهان این گستره تعابیر، خود نشانگر گستره مطالعات مختلفی است که درباره اینگونه مناطقِمنطقه کمتر "و "منطقه محروم"در ادبیات رسمی مطالعات این مناطق در ایران، دو تعبیر . انجام شده است

. ستندبیشتر رایج ه "توسعه یافته راستی منطقه محروم کجاست؟ منطقه اي که محرومین در آن زندگی می کنند که می شود به آن گفت

جداي اینکه چه خانواده هایی با چه -که به لحاظ برخی ویژگی هاي محیطییا منطقه اي "منطقه محرومین" ، رسد می توان بین این دومی توان آن را محروم نامید؟ به نظر می - ویژگی هایی در آن زندگی می کنند

.تفاوت هایی قائل شدبه طور کلی توزیع فقر و نابرابري در دو سطح بین فردي و بین منطقه اي قابل تفکیک است بارل معتقد است،

اول، : که از جهت نحوه توزیع در محیط جغرافیایی درون یک کشور می توان در سه مقیاس آن را مشاهده نمودو سوم، نابرابري بین مناطق که برخی بهره مند از دوم، فقر و نابرابري درون شهرها تایی،فقر در نواحی روس

از فقر و بیکاري رنج اند و برخی دیگر که در حاشیه اند وسطوح باالي درآمدي و تمرکز فعالیت هاي اقتصادي (Bar-El,2006:132-135). می برند

لل و پیامدهاي آن هم همینطور است، فقرا نیز یک ست و عدرست مثل ماهیت خود فقر که گوناگون و متنوع اشناخت و درك فقرا به اندازه ي )١٩٩٨:٦,Fighting poverty in Asia and the Pacific( .گروه همگن نیستند

در . میلیارد در حوزه هاي روستا زندگی می کنند 9/0یک چهارم فقراي دنیا در حدود . درك فقر اهمیت داردگروه هاي فقیر عمدتا یا در نواحی روستایی زندگی می کنند یا داراي منشأ روستایی ال توسعه کشورهاي در ح

آدلمان و )5: 1373فقر، محرویمت و شیوه هاي مبارزه با آن، . (بوده و در حاشیه شهرها زندگی می کنندسن خان ح )55: 1375بهشتی محمدباقر، ( .رابینسون نیز در تحقیقات خودشان بر این مطلب صحه گذاشته اند

براي طراحی سیاست هایی که شانس کمک موثر به فقراي روستایی را باال ببرد تمرکز محمود نیز معتقد است : سیاستگذاري بر چهار گروه عمده ذیل ضروري است

.زمین داران کوچک که اراضی خودشان را کشت می کنند - .ینداجاره کاران بی زمین که اراضی دیگران را کشت می نما - .کارگران بی زمین که به اشتغال فصلی یا بلندمدت در بخش هاي زراعی یا غیر زراعی متکی هستند -شریف زاده و حبیب حسن خان محمود، ترجمه. (هر سه گروه قبلی می باشند زنان که شامل جزئی از -

)267: 1381، پورقدرت درباره پیش بینی سطح توسعه گالوپ و ساچ بحث نموده اند که جنبه هاي جغرافیایی می توانند با

در بسیاري از کشورها، مناطق مشخص . اقتصادي هم در بین کشورها و هم در درون کشورها اثر داشته باشندیابد که نیروي اهمیت مکان در رابطه با فقر زمانی بروز می. جغرافیایی داراي فقر بسیار باالي استثنایی هستند

گیري مناطق فقیر را به جاي افراد تواند هدف کمی دارند که این می 24جابجایی) ي تولید(کار و سایر فاکتورها (Park,2002:128-129) .فقیر توجیه نماید

و هم در طول مجموعه اي از ) جابجایی جغرافیایی(نیروي کار شامل تغییرات محل کارگران هم در در طول فضاي فیزیکی ) mobility(جابجایی ٢٤

جابجایی شغلی . تواند به جابجایی هاي فواصل کوتاه و بلند تقسیم شود همچنین به داوطلبانه و اجباري جابجایی جغرافیایی می. )جابجایی شغلی(مشاغل است از یک شغل به یک شغل بهتر یا (یا عمودي ) مثال در طبقه گسترده اي از مشاغل گسترده که به لحاظ اقتصادي اجتماعی مشابه هم اند(می تواند افقی باشد

). تربد

١٩

و استدالل می کند که در متراکم، متوسط و عقب افتاده؛: هنسن یک طبقه بندي سه گانه از مناطق ارائه داده طق متوسط بر زیرساخت اقتصادي، و در مناطق عقب افتاده مراحل اولیه توسعه، سیاست گسترش زیربناها در منا

. یک مطالعه موردي که در مکزیک انجام شده این نظر را تایید می کند. بر زیر ساخت اجتماعی متمرکز شود 25نخست اینکه معلوم شده سرمایه گذاري زیربنایی دولت بر این مبنا منجر به افزایش تولید ناخالص منطقه اي

)GRP (ت و دوم اینکه تاکید بر زیرساخت اقتصادي در مناطق متوسط و توجه مبرم به زیر ساخت شده اساجتماعی در مناطق عقب افتاده تاثیر مطلوبی بر شکاف درآمدي بین مناطق خواهد داشت لذا الزامی براي موازنه

ون می دانیم در این نکته آخر به ویژه مهم است چ. بین رشد و حداقل رساندن اختالف درآمد نخواهد بودتسهیالت و خدمات اجتماعی چون (کشورهاي در حال توسعه، شکاف بین مناطق از حیث شاخص هاي اجتماعی

ریچاردسون و همکاران، . (به مراتب بیش از اختالف آنها از نظر درآمد سرانه است...) بیمارستان و مدرسه و )31: 1373ترجمه اجاللی،

مثال . ر توسعه یافته در هر جایی شاخص هاي خاص خود آن تعیین می شودبراي تعریف مناطق محروم و کمتی است که داراي منظور از مناطق عقب افتاده به طور کلی مناطقدر یک مطالعه درباره مناطق عقب افتاده هند،

: ند ویژگی هاي زیرا ي بسیار پایینغلبه روستایی، کمبود کارکردها و تسهیالت شهري و داراي بهره وري کشاورز) الف ) هم مهارت هاي افراد و هم استعداد منابع طبیعی(پایه ضعیف منابع ) ب مقیاس کوچک بازار و تقاضاي موثر ناکافی متناسب با اندازه کلی جمعیت ) ج سطح پایین استانداردهاي زندگی) د دور از مراکز اصلی توسعه یافته منطقه یا کشور) ه اجتماعی نسبت به مناطق همسایه -در جنبه هاي فرهنگیتفاوت هاي قابل توجه ) و

(Bandyopadhyay,1989:737-745) مناطق را از حیث نسبتی که بین شدت فقر و تعداد فقرا در یک محدوده جغرافیایی می تواند ) 2006(گیلرمو

: برقرار باشد به سه دسته تقسیم بندي نموده است :فقر پایین مناطقی با نرخ فقر باال اما چگالی -اینها داراي خال صرفه هاي ناشی از مقیاس که ناشی از خروجی هاي انباشتی است هستند و احتمال توسعه

لذا سیاست بایستی بیشتر بر کاهش مستقیم فقر تمرکز شود و نیز . اساسی پویایی هاي اقتصادي در آنها نیستاستفاده از برنامه . اطق پویاتر مفید هستند استفاده نمایندبرنامه هایی که می توانند از مهارت ها که براي سایر من

بازتخصیص کارگران در بین مناطق امکان بهره مندي از منابع مکملی که در مکان . در سطح انبوه، جابجایی نیروي کار منافع اقتصادي مهمی را در پی دارد

صنایع جدید را ایجاد می ها امکان استفاده از فناوري هاي جدید و رشد هاي جدید کشف شده اند را می دهد حال آنکه بازتخصیص نیروي کار در بین بخشهستند در سطح فرد، جابجایی امکان بهبود وضعیت اقتصادي را براي آنهایی که مهارت ها یا آرزوهایشان هماهنگی ضعیفی با کار یا محلی که در آن . کند

. می نمایدافزایش و حفظ سطح باالیی از جابجایی نیروي کار، امکان تخصیص کارآتر منابع را فراهم . ایجاد می نماید. هاي فیزیکی و ذهنی فیزیکی و توانمندي موانع فردي شامل مکان. فردي و سیستمی: اند موانع جابجایی نیروي کار به طور ساده شامل دو دسته مشخص

.هاي آموزشی و نیز قوانین و تدابیر مختلف سیاسی و حتی موانع ناشی از رویدادهاي تاریخی موانع سیستمی نیز شامل فرصت (Oxford Encyclopedia of Economic History)

٢٥ Gross Regional Product

٢٠

سنتی انتقال پول نقد یا سایر اولویت هاي سالمت و آموزش، تحقیق و توسعه بخش کشاورزي و پرداختهاي . مربوط به خدمات زیست محیطی، مناسب ترین موارد براي چنین شرایطی خواهند بود

:ی فقر باال مناطقی با نرخ فقر پایین اما چگال -اند، در اینگونه مناطق اغلب در شهرها یا نواحی روستایی نسبتا متراکم، نیروهاي انباشتی قبال ایجاد شده

هایی که با هدف تقویت رشد انتخاب شده اند شانس وفرصت خوبی براي رسیدن به فقرا و ایجاد کاهش سیاستئن بود که گروه هاي ثروتمند جریان منابع را مشکل اصلی این است که نمی توان مطم. جدي در فقر هستند

به همین دلیل، مکانیزم هاي خود هدف گیر مثل مواردي که در آرژانتین و کلمباین تحت عنوان . ازآن خود نکنندبه این معنی که طرح هاي سنتی انتقال پول نقد . برنامه هاي نیروي کار مورد انتظار بوده است مناسب هستند

.ددار مورد هدف بوده است کامال مناسب اند و طرز اجرا بسته به شرایط فرق لمبیا و مکزیکومثل آنچه که در ک : مناطق با نرخ فقر باال و نیز چگالی فقر باال -

این مناطق پتانسیل استفاده از پروژه هاي با مزیت صرفه هاي ناشی از مقیاس را دارند به شرطی که سطح نشت سرمایه گذاري هاي زیرساختی مثل جاده هاي روستایی می تواند مثال . نها کم باشدمنابع به نفع غیر فقرا در آ

(Guillermo,2006:15-16) .خوبی براي انواع پروژه هاي مناسب براي چنین مناطقی باشد

علل و روند شکل گیري محرومیت 5- 2-1اختاري اي از قبیل بزرگ بودن ، مشکالت س"مدارهاي توسعه نیافتگی در اقتصاد ایران"در کتاب دکتر عظیمی

را علل توسعه وابستگی اقتصادي و فقدان تحرك در تولید بخش خدمات در اقتصاد ایران نسبت به بخش تولید،: فقر و راهبردهایی براي کاهش آن "حسین آسایش در مقاله ) 123: 1371 عظیمی،( .نیافتگی اقتصاد ما می داند

، علل فقر و نابرابري را به طور کلی به شش دسته تاریخی، جغرافیایی، "نبررسی پدیده فقر و محرومیت در ایرافرهنگی، اقتصادي، اجتماعی و سیاسی تقسیم بندي می نماید و تاکید می کند که علت را نباید تنها در بیرون

. 1: بندي نموده اندتقسیم برخی علل فقر را در دو سطح کلی و ساده) 5: 1376آسایش حسین، .(جستجو کردفرآیندهایی در سطح . 2نیروهاي کالن اقتصادي که بر توزیع درآمد بین جمعیت در مقیاس باال اثر می گذارند و

:Dearing Eric & Wade Christine,2005. (خانواده که بر رفاه اقتصادي افراد خانواده اثر می گذارندباید توجه داشت که بسیاري از «: که و سوندرام با تفکیک بین علل فضایی و ساختاري بیان می کند )100لذا منظور از . ها، پیامدها و مشخصه هاي نابرابري عمدتا به لحاظ ماهیت ساختاري هستند تا فضایی علت

نابرابري فضایی، مطالعه توسعه نامناسب در فضا است که با الگوهاي خاصی از ارتباط بین متغیرهاي مختلف اجتماعی در یک منطقه مشخص می شود و به شناخت نابرابري -قتصادياي و ا فضایی، زیست محیطی، توسعه

. تواند علی یا اتفاقی و یا هر دو حالت باشد ارتباط بین متغیرها می. کند کمک میجهانی است چون هم در کشورهاي توسعه . نابرابري فضایی هم یک مشکل جهانی و هم منحصر به فرد است

وسعه دیده شده است و منحصر به فرد است چون هر نوعی از توسعه نیافتگی یافته و هم در کشورهاي در حال تحتی درون یک کشور . ریزي و توسعه خودش مورد رسیدگی قرار بگیرد بایستی در زمینه خاص اهداف برنامه

)Sundaram,1983:5(. »ممکن است انواع توسعه نیافتگی تفاوت داشته باشندروند طبقه بندي نمود را براي تحلیل بهتر می توان در چندین جاد محرومیتي ایمکانیسم هابا این همه، لیکن

این . چنین تفکیکی ممکن نیست ،تفکیک آنها صرفاً با دالیل روش شناختی قابل توجیه است و در واقعیت که

٢١

نقش اما در هریک از موارد و اشکال محرومیت می توان . روندها تقریباً همیشه به صورت گروهی عمل می کنند :تژي و راهکارهاي مناسب را برگزید یک یا چند روند را برجسته تر ساخته و بنا بر مورد، استرا

روند زیست محیطی 1- 1-5- 2و بالفصل خود تأثیري مستقیم بر محرومیت دارد و می محیط زیست چه در شکل کالن و چه در شکل خُرد

روندهاي زیست محیطی یا طبیعی اند یا .کار گرفته شود تواند به عنوان عاملی اساسی در محرومیت زدایی نیز به ان دستیابی به منابع طبیعی ازشرایط اقلیمی مناسب و حاصلخیزي خاك و امکمثال . تصنعی و ساخته دست بشر

موقعیت جغرافیایی همان گونه که می دانیم حتی در . ویژگی هاي طبیعی موثر در توسعه یک منطقه اندجمله در حال توسعه نیز اجتماعی در پی توجیه عقب ماندگی عمومی کشورهاي -اقتصادي، سیاسی بعضی تئوري هاي

یک واقعیت انکار ناپذیر آن است که شرایط مناسب زمین و اقلیم امروز تا اندازه زیادي با تقسیم بندي . بوده اندی، نظیر آتشفشان ها، زلزله ها، در همین راستا، سوانح طبیع. کشورهاي در حال توسعه و توسعه یافته انطباق دارد

سیل ها، و طغیان رودخانه ها، گردبادها و غیره از جمله مواردي هستند که به طور دائم سبب افزایش فقر و . ی گردندمحرومیت در کشورهاي در حال توسعه م

اده ي غیر استف. می توانند هم در شکل کالن دیده شوند و هم در شکل خُرد ي ساخته دست انسان هاگرایش هامنطقی و ناصحیح از زمین ها و روند نادرست رشد شهرها و صنعتی شدن اثرات بسیار سوئی بر طبیعت باقی می

در خُرد ترین . گذارد که پیامد آنها فقیرتر شدن جمعیت هاي محروم بویژه در کشورهاي در حال توسعه استکن هاي شهري در چند دهه ي اخیر، غالباً شکل گیري خاص مس. زیستگاه باید به مسکن نیز توجه داشتشکل

بدون توجه به عنصر انسانی و مشکالت تراکم جمعیت هاي بزرگ در مکان هاي محدود جغرافیایی انجام گرفته بنابراین . است و خود به معضلی اجتماعی و دلیلی در کنار سایر دالیل محرومیت شهري تبدیل شده است

ر محرومیت موثر بند تحول آنها می تواند به صورت مثبت یا منفی چگونگی وضعیت کالبدي مسکن ها و روبانک جهانی منطقه آمریکاي التین در کتاب نابرابري در آمریکاي التین بحث )11: 1376فکوهی ناصر، ( .باشد

هاي معدنی و مردم بومی و نموده است که موسسات خاصی که در دوران سلطه اروپائیان اقدام به استثمار ثروتکردند منجر به !) مثل کشت شکر با نیروي کار برده(حصوالت خاص کشاورزي متناسب با اقلیم منطقه م

شده است 1800نابرابري هاي بسیار زیاد در دسترسی به زمین، آموزش و قدرت سیاسی حداقل در تا اواخر دهه )Guillermo, 2006:2( .تو لذا این امر، اثرات معکوسی را بر رشد و نابرابري در دراز مدت گذاشته اس

روند اقتصادي 2- 1-5- 2در گذار از جامعه ي سنتی به جامعه ي صنعتی، و در شکل خُردتر در گذار از روابط روستایی به روابط شهري که آن را در معناي اقتصادي می توان گذار به اقتصاد کاالیی و بازار نیز نامید، محرومیت در مرحله ي اول به سرعت

این یکی از تناقض هاي مهمی است که در بحث توسعه و رشد جامعه ي صنعتی وجود داشته . یابدگسترش می ، مباحث پایان ناپذیري در مورد این مسائل وجود داشت، می دانیم که 19و 18در اقتصاد سیاسی قرن . است

س سیاست هاي تأمین مالتو. مالتوس و بویژه ریکاردو نظري بسیار منفی نسبت به آینده ي این جامعه داشتنداجتماعی را محکوم می کرد زیرا آنها را دلیل اصلی رشد فقر و تعداد روز افزون فقرا می دانست، ریکاردو با تدوین نظریه ي ارزش اضافی خود بر آن بود که هرچند جامعه ي صنعتی ثروت زاست اما این ثروت لزوماً در

سودجویی سیري ناپذیر سرمایه داري، فقر هر روز گستره بخش کوچکی از جامعه متمرکز شده و به دلیل منطقمارکس نیز به دنبال همین نظریات که تئوري جنگ طبقاتی خود را تدوین کرد و بر آن . ي بیشتري خواهد یافت

٢٢

بود که جامعه ي صنعتی اکثریتی از فقیران و محرومان به بار می آورد که اقلیت ثروتمند را سرنگون خواهند کس آدام اسمیت نظریه ي کامالً متفاوتی داشت و بر آن بود که افزایش ثروت خواه ناخواه به توزیع بر ع. ساخت

رویدادهاي پس از . آن در گستره هایی هرچه بزرگتر خواهد انجامید و کل جامعه از آن رفاه بیشتري خواهد یافت . یت بوده تا با ریکاردوآن نشان داد که الاقل در چارچوب کشورهاي توسعه یافته حق بیشتر با اسم

نمی توان انکار کرد که امروزه در کشورهاي در حال توسعه رشد اقتصادي و افزایش ثروت، از آنجا که نتیجه ي جایگزینی مکانیسم هاي بازار به جاي مکانیسم هاي سنتی بوده اند، تمام کسانی را که نتوانسته اند به موقع خود

. ر میان محرومان اقتصادي قرار داده اندرا با وضعیت جدید منطبق کنند، ددر روند گذار از جامعه ي سنتی به جامعه ي صنعتی، کالبدهاي اقتصادي بیش از سایر کالبدهاي اجتماعی دچار دگرگونی و نابودي شدند، چون همان گونه که گفتیم تغییر در بسیاري موارد ابتدا در جنبه ي اقتصادي آغاز شد و

کشاورزي و اشکال سنتی آن قبل از سایر اشکال متحول . جتماعی و سیاسی گسترش یافتسپس به حوزه هاي اشدند و از آنجا که نه امکان حفظ کالبدهاي سنتی وجود داشت و نه حتی امکان تلفیق واقعی و درازمدت

اما . کالبدهاي صنعتی با کالبدهاي جدید، فقر و محرومیت روستایی به صورت پدیده اي عمومی و حاد درآمددیگر کالبدهاي اقتصادي سنتی نیز در کشورهاي در حال توسعه به درون شهرها کشیده شده و در آنجا مستقر

.شدند، اما اغلب نتوانستند درآمد چندانی داشته باشند و شاغالن آنها در انبوه محرومان شهري جاي گرفتندحال توسعه تقریباً به همان صورتی انجام در مجموع شکل گیري محرومیت در گذار اقتصادي، در کشورهاي در

با این وجود تفاوتی اساسی نیز . در کشورهاي توسعه یافته انجام گرفته بود 19و 18گرفت که در طول قرون اجتماعی، - میان این دو وجود داشت و آن اینکه شکل گیري کالبدهاي جدید در همه ي زمینه هاي اقتصادي

بر اساس حرکتی طبیعی و درون جوش و ناشی از نیازهاي واقعی جامعه، بلکه به سیاسی و غیره در گروه اخیر نهصورت تصنعی و به فشار خارجی و در بسیاري موارد در فرآیندهاي استعماري و خشونت آمیز انجام گرفت و

)12: 1376فکوهی ناصر، ( .بالطبع پیامدهایی خاص خود را نیز داشتبیکاري در روستاها به می دانند،بیکاري را حال توسعه کشورهاي دری فقر درعامل اصلبسیاري از اقتصاددان ها

,Guillermo(. خاطر محدود شدن سرمایه گذاري ها و در شهرها به خاطر به کار گیري تکنولوژي سرمایه بر علت بیکاري و کم کاري در کشورهاي درراستی . البته باید توجه داشت که بیکاري علت واسط است )2006:5

این تکنولوژي ها در . از تکنولوژي غربیاستفاده :برخی معتقدند شاید تنها پاسخ این باشدحال توسعه چیست؟ تکنولوژي غربی . اقتصادي کشورهاي در حال توسعه ندارند-ماهیت خود بد نیستند اما تناسبی با شرایط اجتماعی

مه هاي اجتماعی و فراوانی سرمایه، توسعه در شرایط وجود نیروي کار صنعتی ماهر و وسیع، مزدهاي باال، بی )Guillermo, 2006:16(. یافته است

فرهنگی -روند اجتماعی 3- 1-5- 2تجربه ي چند دهه ي اخیر نشان داده است که در فرایند عمومی گذار از جامعه سنتی به جامعه ي مدرن، تغییر

ع می زند و اکثراً با واکنش شدیدي از جانب فرهنگی بزرگترین ضربه را به جوام -ارزش ها و الگوهاي اجتماعیبحران هاي هویتی که در بسیاري از جوامع اسالمی در طول دو دهه ي گذشته مشاهده . آنها نیز روبرو می گردد

این بحران ها در اغلب موارد ناشی از محرومیت هاي اجتماعی . کرده ایم نمونه اي از این گونه واکنش هاسته عینی و چه ذهنی، و سرانجام چه مادي و چه معنوي بوده اند و تنها در ترکیبی چه مطلق و چه نسبی، چ

پیچیده و پویا از کنش ها و واکنش هاي این گونه محرومیت ها و اثرات متقابل آنها بر یکدیگر قابل تحلیل

٢٣

-اجتماعیگذشته از واکنش عمومی در برابر تغییر که ناشی از بی اعتنایی به ارزش ها و الگوهاي .هستندفرهنگی پیشین هر جامعه اي است، اصل اساسی در شکل گیري محرومیت هاي اجتماعی از کار افتادن

تغییر خانواده ي گسترده به خانواده ي هسته اي، . مکانیسم هاي محرومیت زدایی سنتی در این جوامع می باشدو 60(و پیر ) ساله 25تا 18(جوان بالفاصله اثر خود را با افزایش میزان محرومیت نسبی در رده هاي سنی

افزایش رشد ثروت، باعث افزایش نابرابري و ایجاد طبقات اجتماعی نابرابر در رده هاي . نشان می دهد) بیشترتمرکز قدرت سیاسی به تمرکز . گوناگون می شود که احساس محرومیت نسبی را به سرعت افزایش می دهد

قومی نشان می دهد - را به صورت فشار بر اقلیت هاي گوناگون فرهنگی قدرت فرهنگی می انجامد که اثر خودو سرانجام پدیده ي مهاجرت به دلیل ایجاد قطبهاي جاذب اشتغال و ثروت، گروه هاي نژادي گوناگونی را به

در مهاجرت هاي اجباري سیاهان به آمریکا در طول چند قرن، مهاجرت نیمه اجباري اعراب (میل خود یا به اجبار در کنار یکدیگر قرار می دهد و گرایش هاي طبیعی به بیگانه ترسی و قوم ) این قرن به فرانسه 70-60دهه ي

شمرده می شود، در وضعیت » پست«مداري، سبب می شود که نژاد اقلیت یا نژادي که به رغم اکثریت عددي، )13: 1376فکوهی ناصر، ( .محرومیت قرار گیرد

: 26تله فقر 4- 1-5- 2یا مفاهیم 29اسکار لوئیس، فقر مزمن 28نورکس، فرهنگ فقر 27خن از تله فقر رابرت چمبرز، دور باطل فقرس

مشابه، غالبا زمانی به میان می آید که با پدیده پایداري فقر در یک منطقه یا به نوعی بازتولید فقر، مواجه شده است و تبدیل فرهنگ آن منطقه هستیم، به نوعی که تقریبا می شود گفت، فقر تبدیل به ویژگی دائمی و

. اقدامات مختلف نیز نمی توانند حلقه محکم فقر را بشکنندنورکس عواملی مثل کمبود سرمایه، کمبود درآمد و پس انداز و بهره وري کم را بازتولید کننده یکدیگر دانسته،

سیب پذیري که با ترکیب یکدیگر تله خوشه نامساعد انزوا، بی قدرتی، نارسائی جسمی، فقر و آ 5رابرت چمبرز از ووالرد و کالسن، با استفاده از تحلیل چند متغیره ، )39: 1376چمبرز، (فقر و محرومیت را خلق می کنند نام برده

اندازه بزرگ اولیه بعد خانوار، سطح ضعیف : تغییرات درآمدي خانوارها، چهار گونه تله فقر را شناسایی نمودند . ره مندي اولیه پایین از دارایی ها و سطح اولیه پایین دسترسی به مشاغلآموزش اولیه، سطح به

یی ها حد مشخص بهره مندي پایه از دارا افرادي که داراي مقداري کمتر از یک آدلتو با تحقیقاتی دریافت، .ند نمی توانند در طول زمان پیشرفت نمایند و در تله فقر به دام می افتندهست

)Julian May & Ingrid Woolard, 2007 : 2( نظریه پردازان و سیاست گزاران در هنگام تبیین نارسائی هاي اجتماعی، فرهنگ را متغیر مستقل به حساب

. شاید به همین خاطر است که برخی نظریه پردازان فقر را با رفتار و یا محاسبه منطقی ربط می دهند. می آورند محصول نواقص رفتاري و اجتماعی در افراد است که ظاهرا باعث این مکاتب بحث می کنند که فقر بیشتر

خاطر پایداري فقر در برخی ه هرچند ب. می شود درون جامعه سنتی کمتر به لحاظ اقتصادي قابل رشد باشند که بیان می دارد، خود افراد فرهنگی را خلق همناطق، رویکرد رفتارگرا توسط تز فرهنگ فقر تقویت شد

نند، حفظ می کنند و به نسل هاي بعدي منتقل می کنند که با سایر نواقص اجتماعی و رفتاري تقویت می ک ٢٦ Poverty Trap ٢٧ The Vicious Circle of Poverty ٢٨ Poverty Culture ٢٩ Chronic Poverty

٢٤

مابه ازاي فرعی این نگاه در سیاست دولت کمک هاي نقدي به افراد داراي توان جسمی و ذهنی براي . می شودقر و کمک به انواع مختلفی مدت طوالنی و ایجاد نوعی فرهنگی وابستگی به کمک هاي دولت و دائمی سازي ف

.از مشکالت اجتماعی استدر حالیکه لوئیس بحث نموده است . ناشی از مباحثات انسان شناسانه اسکار لوئیس می باشد "فرهنگ فقر"تز

که فقر به طور فرهنگی امري خود تقویت کننده است، نکته مهمی را فراموش نموده است که رخداد این امر نقش فرهنگ در رابطه با فقر بایستی در زمینه فرآیندها و . ساختاري جامعه می باشد مستقیما درون شرایط

. مکانیزم هاي فرهنگی فهمیده شودمجموعه اي از ایده هاي تولید شده بین نسلی "برطبق نظر اورالندو پترسون، فرهنگ به طور کلی باید به عنوان

بیق دادن خود هم به صورت کلی و هم مرتبط با حوزه و نشریافته اجتماعی درباره چگونه زندگی کردن و تطایده "عالوه بر این مطلب، پترسون بحث نموده است که این . تعریف و فهمیده شود "هاي خاصی از زندگی

. درباره حیات و نحوه زندگی به طور پویا در تعامل با عوامل ساختاري و شرایط پیامدهاي رفتاري هستند "هاري بحث نموده اند که فقر بیشتر راجع است به عوامل ساختاري ذاتی و نیز عوامل اقتصادي حامیان مکتب ساختا

یا تعداد قابل توجه محیط هاي نهادي به هم مرتبط که به گروه هاي مشخصی نسبت به سایر گروه ها و عموما به پایدارسازي همین محیط هاي نهادي متعدد است که گرایش. بر اساس جنس، طبقه یا نژاد خدمات می دهند

موانع اقتصادي قابل توجه براي گروه هاي مختلف را ایجاد می نماید، این نوعی تبعیض مبتنی بر نژاد و جنس به طور کلی فرض نموده است 30نظریه عدم تطبیق فضایی. است که بدترین موانع و مشکالت را خلق می نماید

قدرت . است... آتر از نژاد و مزیت نسبی بسیار کار که مکان و دسترسی نسبی به مشاغل براي گروه هاي بدونتبیینی متغیرهاي فرهنگی بایستی به عنوان مکانیزم هاي فرهنگی و نه ارزش هاي نادرست و رفتارهایی که

عالوه، میزان کارآیی مکانیزم هاي فرهنگی تنها وابسته به زمینه ه ب. بدون تغییر باقی می مانند به حساب بیایندخی ساختاري است که شرایط محیطی گروه هایی که با مزایاي مختلف اقتصادي و اجتماعی در آن عوامل تاری

)٢٥-٢٠ :٢٠٠٤,Jordan Gregory(. گ ها در خأل ایجاد نمی شوندفرهن. می زنند زندگی می نمایند را رقم ينظر مبانی 2-2

خی رویکردهایی که در استراتژي هاي در این بخش، دیدگاه هاي مبتنی بر نظریات و مکاتب مختلف در کنار بر .توسعه مطرح هستند آورده شده اند

: دیدگاه هاي اقتصادي 2-2-1چه ارتباطی بین متغیرهاي اقتصاد کالن که بعضا به عنوان متغیرهاي سیاست گذاري نیز مورد استفاده قرار

مطرح می شود و ارتباط آن با سیاست می گیرند و فقر وجود دارد؟ فقر پدیده ایست که در مقوله اقتصاد خرد هاي کالن اقتصادي، نیاز به شناخت کافی ازجریان تاثیر سیاست هاي کالن اقتصادي بر مشخصه هاي

طبیعی است هر سیاستی اثراتی بر خانوارها دارد ولی برآیند این تاثیر و چگونگی . اقتصادي و اجتماعی خانوار داردمثال اگر سیاستی در سطح کالن موجب تغییر قیمت هاي نسبی به سود . ستتوزیع آن در میان خانوارها مهم ا

٣٠ spatial mismatch

٢٥

بخش کشاورزي شود و بیشتر فقرا نیز در این بخش قرار داشته باشند انتظار می رود که این سیاست ها موجب : نظریات مختلف این ارتباط را به گونه هاي مختلف تبیین میکنند) 171: 1377سوري، . (کاهش فقر نیز بشود

: دیدگاه کالسیک 1- 2-1- 2معتقد است توزیع برابر ،اسمیت. پیش شرط اقتصاد کالسیک، رقابت کامال آزاد و عدم دخالت دولت است

در نقطه اوج رونق اقتصادي، . درآمدها موجب افزایش دستمزدها، افزایش تولید و تحقق رشد اقتصادي می شوداشت سرمایه می شود که این نیز به نوبه خود موجب توقف رشد کمبود منابع باعث کاهش دستمزدها و توقف انب

بر خالف ریکاردو .جمعیت و توقف سوددهی و نهایتا رکود می گردد که نتیجه این امر بیکاري و فقر خواهد بودریکاردو ) 191: 1375پروین سهیال، . (اسمیت، توجه خود را بیشتر معطوف به توزیع در آمد کرد تا رشد اقتصادي

در میان چهره هاي اقتصاد . ندن سرمایه را عامل اصلی فقر می داو فقدا ، بازده نزولی زمینیز افزایش جمعیتناو طرفدار رشد متعادل بین بخش کشاورزي و صنعت . کالسیک، مالتوس بیش از دیگران به فقر اندیشیده است

فایت سرمایه براي بهبود شرایط تولید بود وفقر روستائیان را بیش از عدم حاصلخیزي زمین ها ناشی از عدم کدر مجموع او معتقد بود، رشد جمعیت باعث کاهش دستمزدها می شود چون عرضه نیروي کار زیاد . می دانست

مارشال بهره وري را عامل بهبود فقر ) 4: 1375مرروي بر اندیشه اقتصادي پیرامون فقر و فقرزدایی، (. می شود .ل دستمزد بودو مخالف تعیین حداق می دانست

: دیدگاه نئو کالسیک 2- 2-1- 2از دیدگاه مارشال، ساختار تولید . این افراد، حل مسائل مربوط به رشد را به عهده ساز و کار قیمت ها گذاشتند

اون نشان داد که با افزایش . وابسته به کشاورزي و کمبود سرمایه مهمترین عامل فقر و محرومیت می باشندمروري بر اندیشه اقتصادي پیرامون فقر و . (د و درآمد افزایش خواهد یافت و فقر کم می شودبهره وري، دستمز

نئوکالسیک ها معتقدند بیشترین فقر و فشار بر طبقات فقیر در مراحل توسعه در مرحله )4: 1375فقرزدایی، . انتقال رخ می دهد

: دیدگاه کینز 3- 2-1- 2ه اقتصاد همواره رابطه تعادلی بین پس انداز و سرمایه گذاري را در حالت کینز معتقد بود تضمینی وجود ندارد ک

یعنی ممکن است سرمایه گذاري با پس انداز برابر باشد ولی همزمان قشر وسیعی از . اشتغال کامل بدست آوردي و دیگري به عبارتی فقر می تواند از دو عامل نتیجه شود، یکی دالیل ساختار. نیروي بیکار وجود داشته باشند

نظریه دورهاي باطل فقر نورکس نیز بر اساس ) 59: 1386فیروزنیا، . (تقاضاي ناکافی که حاصل آن بیکاري استمدل کینزي بود، او معتقد بود درآمد پایین منجر به ظرفیت کم پس انداز شده و از طرف دیگر این خود نتیجه

یه ناشی می شود و کمبود سرمایه نیز نتیجه ظرفیت سطح پایین بهره وري است و تا حد زیادي از کمبود سرما )8: 1375مروري بر اندیشه اقتصادي پیرامون فقر و فقرزدایی، . (پایین پس انداز است

: دیدگاه رشد 4- 2-1- 2اگرچه اقتصاددان هاي کالسیک مثل آدام اسمیت، جان استوارت میل و دیوید ریکاردو مطالبی در این باره

در عصر جنگ جهانی، تجارب اجتماعی اي که . ددان هاي بعدي از آن فاصله گرفتندنوشتند لکن اقتصاکشورهاي تازه مستقل شده ارائه نمودند نیازمند پیشنهادات تخصصی دانشمندان علوم اجتماعی به منظور افزایش

.چالش شدند ها آماده مواجهه با این بسیاري از نسل اقتصاد دان. استانداردهاي زندگی متناسب با غرب بود

٢٦

مراحل رشد "کتاب معروف خود 1960موثرترین دفاع از این نظریه مربوط است به والت روستو که در سال تی عروستو پنج مرحله را برشمرده است که یک اقتصاد به منظور صن در آن کتاب، . را منتشر نمود "اقتصادي

.ادل صنعتی شدن شده بوددر آن زمان، تعریف توسعه مع. شدن باید از آنها عبور نمایدیک اقتصاد توسعه یافته عبارت بود از آنکه بخش پیشرو اقتصادي آن از کشاورزي به تولید و به خدمات و به

بر طبق نظریه مراحل توسعه، کلید فرآیند . سطح باالیی از سرمایه گذاري و تغییرات تکنیکی تغییر یافته باشدکالبدي و فیزیکی قرار دارد که امکان تغییرات ساختاري را در اقتصاد توسعه در سطح باالیی از سرمایه گذاري

.نماید فراهم میدومار به ابزاري واجب و حتمی براي محاسبه سطح سرمایه گذاري مورد نیاز براي عبور از -مدل رشد هارود

مدل ها و تئوري ،زمان لذا نتیجتا در آن. تجمیع سرمایه کلید عبور از مراحل توسعه بود. مراحل توسعه تبدیل شد .ها بر علیه بازار به عنوان مکانیزم تخصیص منابع جهت گیري داشتند

(GDP) از زمانیکه فقر به عنوان یک مشکل درآمدي دیده شد، استراتژي هایی مثل رشد تولید ناخالص داخلی .و توزیع درآمد متمرکز شدند به عنوان ابزار کاهش فقر توصیه شدند و تحقیقات راجع به فقر بر ارتباط بین رشد

، 1995این سوال مطرح بود که آیا منافع رشد اقتصادي به فقرا بیش از هر کس دیگري می رسد؟ در سال وارونه را به عنوان بحثی که می رفت آینده تحقیقات راجع به فقر را (U) سیمون کوزنتس فرضیه نعل اسب

.مشخص نماید مطرح نمودتواند منجر به افزایش نابرابري ها گردد و لذا فقر را افزایش دهد اما در دراز قتصادي میسخن این بود که رشد ا

دومار عمال به طور ضمنی یا صریح -و این نیز مثل مدل هارود. ها به سمت کاهش خواهد رفت مدت نابرابريزیع درآمد در بین فرض کرده است که نابرابري براي رشد خوب است چون سطح سرمایه گذاري را بوسیله بازتو

هر چند امروزه . دهد ثروتمندانی که تمایل کلی بیشتري به پس انداز و لذا سرمایه گذاري دارند افزایش می .زند ادبیات مربوطه مشخص نموده است که نابرابري اولیه به رشد بعدي آسیب می

کار دانشمند فرانسوي فرانسیس اي هم توسعه یافتند مثال به عالوه تئوري هاي رشد ملی، تئوري هاي منطقهپس از آن ادبیات گسترده اي با استفاده از مفاهیم قطب رشد ایجاد . 1950پرو درباره قطب هاي رشد در سال

ایده اصلی این ادبیات این باور است ... . شدند مثل مراکز رشد، قطب هاي توسعه، مناطق پیشرو، مراکز جذب وریع تري را از طریق صرفه هاي ناشی از مقیاس در اقتصاد ایجاد می کند و فعالیت اقتصادي متمرکز رشد س که

) Morales,2002:8-10( .شود لذا منجر به تسلط و وابستگی سایر مناطق می : دیدگاه نیازهاي اساسی 5- 2-1- 2

وام با و تعدیل درآمد ت بعد از مدل هاي با جهت گیري رشد حداکثر، مدل هایی از رشد با جهت گیري اشتغالمدل هاي تعدیل توام با رشد . یکی از راهبردهاي عملی آنهاست استراتژي نیازهاي اساسی مطرح شدند که رشد

بر افزایش دارائی هاي فقرا، تعدیل درآمد از طریق نظام مالیاتی یا تخصیص کاالهاي مستقیم براي فقرا و به در این . ا به نفع گروه هاي فقیر تاکید دارندحداکثر رساندن نرخ رشد تولید و تغییر جهت سرمایه گذاري ه

. استراتژي افزایش بهره وري نیروي کار و کاهش فقر از طریف تامین نیازهاي اساسی قشر فقیر اتفاق می افتدنقش . این راهبرد عالوه بر تامین نیازهاي مصرفی، تامین خدمات عمومی اساسی را هم مدنظر قرار می دهد

پروین سهیال، (. از طرفداران این راهبرد می توان به استرتین اشاره نمود. میت می یابددولت در این راهبرد اه1375 :205(

٢٧

: ساختاري دیدگاه تعدیل 6- 2-1- 2مقابله با تورم، آزادساري اقتصادي و خصوصی سازي، افزایش مالیات و : اهداف سیاست هاي تعدیل عبارتند از

خش عمومی، افزایش نرخ رشد اقتصادي و سپردن روند تخصیص حذف یارانه هاي مصرف و کاهش مخارج ب )32: 1384مصلی نژاد غالمعباس، (قیمت و نظام بازار منابع به ساز وکار

او عواید اولیه از منابع که مستقیما از . خانم استیوارتس بین توزیع درآمدهاي اولیه و ثانویه تمایز قائل شده استت بدست می آیند و عواید ثانویه که ناشی از انتقال عواید اولیه هستند تمایز قائل فرآیندهاي تولیدي کار و انباش

. می شود. این تمایز به ما کمک می کند که توجهمان را مستقیما به نقش بالقوه تعدیل در کاهش فقر جلب نماییم

از طریق درگیري مستقیم درجاییکه فقرا به لحاظ اقتصادي فعال باشند، پتانسیل افزایش درآمدهاي اولیه آنها همچنین مزایاي این امر می تواند تا برخی فقراي غیرشاغل که . شان در فرآیند تعدیل ساختاري مهیاست

ولی اگر فقرا از حیث اقتصادي غیرفعال . عایدات اعضاي شاغل در فامیلشان را دریافت می کنند نیز توسعه یابدا معنی کمک به آنها از طریق عواید ثانویه و با افزایش درآمدهاي آنها باشند یا عواید فامیلشان به آنها نرسد، تنه

. و انتقال مصارف خواهد بودمزیت راهبردي اي که در کاهش فقر بوسیله بهبود عواید اولیه است این است که می تواند تا حد زیادي با

انتقال دستمزد هاست، کامال مواجه با لیکن در مقابل، راهبردي که متکی بر . اهداف تعدیل ساختاري پایدار بماندعالوه . این مشکل است که منابع براي چنان طرح هایی در شرایط سختی به محدودترین حالت خود می رسند

اگر طرح هاي انتقاي فعلی . بر این، طرح هاي انتقالی می توانند منابع را از اهداف تعدیل ساختاري منحرف کنندالح قرار بگیرند چه بسا بهتر به نفع فقرا باشند ولذا منابع به طور کلی حفظ در فرآیندهاي تعدیلی مورد اص

. خواهند شد و تضاد بالقوه فیمابین انتقال و محدودیت هاي مالی کاهش می یابد :عبارتند ازختاري اتعدیل سدیدگاه پنج رهیافت براي کمک به فقرا تحت

افزایش دسترسی آنها به دارایی هاي تولیدي .١ بازدهی آنها در دارایی ها افزایش .٢ بهبود فرصت هاي شغلی آنها .٣ تضمین دسترسی آنها به آموزش و خدمات بهداشتی .٤ تکمیل منابع آنها با انتقاالت .٥

چهار رهیافت اول قصدشان افزایش درآمدهاي اولیه فقراست در حالیکه مورد پنجم درآمدهاي ثانویه آنها را . افزایش می دهد

:یی ها افزایش دسترسی به دارا .1مالکیت دارایی هاي تولیدي نقش حیاتی را در وارد کردن مردم به تعدیل گرهاي درآمدي ایفا می کند که

با افزایش دسترسی فقرا به دارایی هاي تولیدي، عواید .یک اصل از راهبرد بازتوزیع همراه با رشد استبرنامه تعدیل ساختاري قرار بگیرد می تواند این رهیافت اگرکه نتواند محور یک. اولیه آنها افزایش می یابد

. با اهداف آن پایدار بماند به نحویکه برونداد و بهره وري آن در طی فرآیند افزایش یابد

٢٨

: افزایش بازدهی دارایی ها .2عواید اولیه فقرا با افزایش بازدهی دارایی هایی که در اختیا آنهاست افزایش می یابد به ویژه با افزایش

این رهیافت می تواند در دل مداخالت سیاستی . ت بروندادها و بهره وري و کاهش قیمت ورودي هاقیم . خاص یا مقیاس هاي گسترده تر تحت تعدیل ساختاري به منظور بی اثر کردن اغتشاشات بازار اجرا گردد

: بهبود فرصت هاي اشتغال .3فقرا باشد، افزایش دستمزدهاي وي یا اگر فقیري مالک دارایی هاي تولیدي کمتري نسبت به سایر مثل (هرچند مقادیر افزایش دستمزدها . دسترسی او به اشتغال می تواند تنها راه افزایش عواید اولیه باشد

قانون حداقل دستمزدها . ممکن است با اهداف تالش هاي تعدیلی در تضاد باشد) قانون حداقل دستمزدهاتر فقرا در کشورهاي درحال توسعه نفع برساند بلکه می تواند منجر به صرفا اینگونه نیست که معموال به بیش

لذا اثر یک سیاست براي افزایش درآمدهاي نیروي کار در میان فقرا در طول دوره . کاهش اشتغال گرددممکن است براي تضمین اینکه فقرا از توسعه . تعدیل بایستی افزایش دسترسی آنها به اشتغال تولیدي باشد

سود می برند افزایش جابجایی شغلی و جغرافیایی آنها ضروري باشد به خصوص در بخش هایی که اشتغالبه عالوه، براي . کاالهاي قابل تجارت تولید می نمایند که ممکن است منتج از برنامه تعدیل ساختاري باشد

. دبهبود بازار نیروي کار در چنان سطحی، طرحهاي ضربتی اشتغال نیز ضروري خواهند بو : تضمین دسترسی به خدمات آموزش و بهداشت .4

سرمایه . سرمایه انسانی فقرا می تواند با تضمین دسترسی آنها به خدمات آموزشی و بهداشتی حفاظت شود. گذاري با چنان مداخالتی در بین فقرا منجر به بازدهی هاي به صورت بهره وري و درآمد بیشتر می گردد

ارکت خواهند داشت ولذا به طور جزئی از عواید درآمدهاي ثانویه برخوردار البته آنها نیز در مصرف مش . خواهند شد

: تکمیل منابع با انتقال .5رهیافت هاي قبلی آن فقرایی را یاري می دهد که هم از نظر اقتصادي فعال هستند و هم بتوانند در تولید

از نظر اقتصادي فعال به حساب نمی آیند یا در اما در بسیاري از موارد، فقرا . کاالهاي تجاري درگیر باشندمثال دختربچه -حتی در خانوارهاي شاغل، برخی از اعضاي خانواده. بخش غیرقابل تجارت گیر افتاده اند

در چنان مواردي، انتقال درآمد یا مصرف می تواند تنها . ممکن است در منابع خانواده شریک نباشند - ها )٥-٣ :١٩٨٧,Demery Lionel & Addison Tony( . ابزار موثر کمک باشد

: دیدگاه توسعه انسانی 7- 2-1- 2شواهد تجربی مشخص نمود که افزایش سرمایه گذاري در میزان سرمایه فیزیکی یک 1980تا 1970از دهه

نجر طوالنی شدن مساله م. کشور الزاما تضمینی براي افزایش استاندارد زندگی ساکنان آن را در پی نداشته استبه غرق شدن بسیاري از کشورهاي در حال توسعه شد و پارادایم هاي قبلی توسعه هیچ پاسخ رضایت بخشی

.لذا به مرحله تغییر رسیدیم. براي ارائه نداشتندگزارش 1980در سال . توجه ها به سمت سرمایه هاي انسانی به عنوان کلید فراموش شده توسعه تغییر یافت

نی مفهوم فقر را به سرمایه گذاري در امور سالمت و آموزش به عنوان اجزاء اصلی توسعه جهان بانک جهااین رویکرد جدید به فقر، رهیافت نیازهاي اساسی نام گرفت که تمرکزش . استراتژي هاي کاهش فقر توسعه داد

.بر برآوردن نیازهاي اساسی انسان مثل غذا، سالمتی، آموزش و درآمد بود

٢٩

گرش هاي نسبت به توسعه به طور بسیار قابل توجهی نسبت به نگاه هایی که در دهه ن 1980در طول دهه گونه ایکه نقش ایده ها و دانش را در ه تئوري رشد بومی، مدل رشد سولو را بسط داد ب. بود تغییر یافت 1950

جدید رشد، افزایش بجاي تقلیل بازده نهایی صرفا به سرمایه فیزیکی در مدل سولو، تئوري . اقتصاد دربر بگیردتري که بین رشد و سالمت و آموزش تعامالت پیچیده. بازده را به صورت گسترش سرمایه انسانی معرفی نمود

)Morales,2002:10-13( .کشف شد، یک عرصه جدید از سیاست گذاري هاي توسعه اي را بوجود آوردتئوري توسعه . اي گذارده است دهاي منطقهتغییري که در نوع نگاه به توسعه ایجاد شده اثراتی را بر اقتصا

عمده . یک انگیزه جدید را نسبت به اولویت هاي توسعه محلی ایجاد نمود 31(CED) اقتصادي اجتماع محورحرف اصلی این نظریه عبارتست از اینکه ابزارهاي دستیابی به توسعه درون خود منطقه یا اجتماع قرار دارند ولی

.بر منابع درون خود اجتماعات است، به خصوص آدمهاCED تاکید. فیزیکی نیستند آنها صرفا منابع طبیعی یادر آمریکاي شمالی و اروپا، رویکرد توسعه اقتصادي CED جین مارك فونتان پس از مرور گسترده ادبیات

شفته و یک استراتژي جامع و چند جانبه براي احیاء مجدد اجتماعات آ: اجتماعات را چنین تعریف نموده است سازمان ها و نهادهایی که به صورت دموکراتیک توسط اجتماع ها، اي از طریق توسعه منابع و همکاري حاشیه

دارند تا را به حرکت وا می) مردم، مال، تجربه و تخصص تکنیکی و دارایی ها(آنها منابع محلی . شوند کنترل میهت امکان ایجاد و مدیریت ابزارهاي جدید و یا توسعه با مشارکت منابع بیرونی براي هدف توانمندسازي اعضا ج

.بکار گرفته شوند) کسب و کار، نهادها و سازمانهاي تخصصی، مهارتها و حرفه ها(یافته اقتصادي اجتماعی . اتفاق افتاد 1990در سال UNDP یکی از تحوالت مهم در تفکر توسعه با انتشار گزارش توسعه انسانی توسط

توسعه انسانی به . مفهوم توسعه انسانی: ویکرد کل گرایانه را نسبت به توسعه معرفی می نمایداین گزارش یک رگسترش انتخاب هاي مردم اشاره دارد چنانکه آنها بتوانند نوع زندگی اي که دلیلی براي ارزشمند بودنش دارند را

اد نماید که مردم بتوانند همه با این نگاه، توسعه عبارتست از فرآیندي که محیطی را ایج. دنبال نمایند . استعدادهاي خودشان را توسعه بدهند

البته این . دورنماي قابلیت ها: پارادایم توسعه انسانی، رویکرد جدیدي را نسبت به تحلیل مقوله فقر ایجاد نمود ورد استفاده مفهوم توسط آمارتیاسن در کتاب فقر و زنان وي ارائه شد ولی از زمانی که م 1981نگاه ابتدا در سال

قرار گرفت به یک جایگزین پذیرفته شده جهانی براي رویکردهاي قبلی نسبت به UNDP توسعه انسانی توسط، فقر بایستی به عنوان محرومیت از قابلیت هاي اصلی دیده شود تا بر طبق گفته سن. ه فقر تبدیل شد مقول

مثال اصلی ور که انسان ها می توانند باشند یا انجام دهند،بازه اي از ام عبارتست از قابلیت. کمبود نسبی درآمددسترسی به منابع براي . 3آموزش . 2یک زندگی سالم و طوالنی . 1: هاي نوع بشر عبارتند از ترین قابلیت

)Morales,2002:15( .مشارکت در حیات اجتماع. 4برخورداري از یک سطح زندگی شایسته و سان طبیعیدیدگاه محیط شنا 8- 2-1- 2

نرخ رشد . این گروه معتقدند که افزایش جمعیت و تخریب محیط زیست دو عامل مهم موثر بر فقر هستندهر چه جمعیت . جمعیت در جهان سوم باالست و تنها درصدي از جمعیت روستاها به شهرها مهاجرت می کنند

)55: 1384قدیرنیا، . (گردددر روستاها بیشتر شود تخریب محیط زیست و در نهایت فقرشدن بیشتر می

٣١ Community-based Economic Development

٣٠

: دیدگاه هاي اجتماعی 2-2-2 : دیدگاه کارکردگرا 1- 2-2- 2

دیدگاه . دیدگاه کارکردگرایانه و دیدگاه قدرت گرایانه: دو دیدگاه نظري اولیه در باب فقر و محرومیت وجود دارد اضافه می کند که نابرابري اجتماعی کارکردگرا فقر و محرومیت را بازتاب نابرابري اجتماعی می داند اما فورا

اگر از کارکردگرایان پرسیده شود چرا گروهی از ویژگی . امري طبیعی، مفید و داراي کارکردهاي مثبت هستهاي الزم براي سود بردن از موقعیت ها و فرصت هاي زندگی بی بهره اند و گروهی با بهره و شمار کمتري

دي برخی از کارکردگرایان در اثبات نارسائی هاي فر. فردي جستجو می کنندبسیار بهره مند؟ پاسخ را در دالیل و محرومیت، از چرخه محرومیت سخن به میان آورده اند و کوشیده اند نشان دهند فقرا به عنوان تنها دلیل فقر

که به مفهوم دژراندو از نخستین کسانی است . که چگونه فقر پدران و مادران، زمینه ساز فقر فرزندان آنان استبعدها اسکار لوئیس نیز مفهوم فرهنگ فقر را با همین نگاه معرفی . چرخه یا دور فقر و محرومیت اشاره می کند

هفت سالگی می رسند در ایستارها - او مدعی است کودکان محالت فقیرنشین هنگامی که به شش. نموده استنگ فقر چنان حل می شوند که از نظر روانی و ارزش هاي بنیادین خرده فرهنگ محیط خویش یعنی همان فره

دیگر براي بهره گیري از شرایط در حال تغییر و دگرگون کردن وضع خود آماده نیستند و لذا به سرنوشت پدران تمام کارکردگرایان و معتقدان به چرخه محرومیت، . خویش دچار و تبدیل به فقرا و محرومان آینده خواهند شد

ی جامعه را مطرح یع نابرابر قدرت، فرصت و امکانات می گریزند و خصایص تاریخی و کنونآگاهانه از مفهوم توز )102: 1375پیران پرویز، (. نمی کنند

دقیقا در پی آن است که براي تبیین فقر، بر نگرش ها ورفتارهاي افراد فقیر 32نظریه داروینیسم فقر اجتماعیاطر برخورداري از خصایص و رفتارهایی چون فرار از کار سخت، بر اساس این نظریه، فقیران به خ. متمرکز گردد

حتی در برخی دیدگاه هاي . فقیر می باشند... ولخرجی، داشتن خانواده نابسامان، تقدیرگرایی، عدم آینده نگري و قدیرنیا،. (این نظریه، فقر به ضریب هوشی پایین، خصایص ژنتیکی و نظایر آن براي تبیین فقر اشاره شده است

1385 :48( اسکار لوئیس را که در بخش تله فقر به آن اشاره مختصري شد نیز می تواند در 33نظریه چشم انداز فرهنگی فقر

همین دسته نظریات کارکردگرا جاي بگیرد چون او نیز از مجموعه ویژگی هایی مختص مدل زندگی فقرا به . عنوان فرهنگی که فقر را بازتولید می نماید نام می برد

: 34دیدگاه قدرت گرا یا ساختارگرا 2- 2-2- 2. درست در نقطه مقابل کارکردگرایان، نظریه قدرت گرایانه قرارد دارد که به شاخه هاي مختلفی تقسیم می شود

این دیدگاه گرچه مشکالت فردي اقلیتی از فقرا را که سبب تداوم فقر در خانواده هایشان می گردد را نادیده نمی بر اساس این نظریه، جامعه انسانی . عه را مسوول محرومیت و فقر اکثر تهیدستان معرفی می کندگیرد لیکن جام

. بر پایه مکانیسم هاي قانونمند در هر مرحله تاریخی به طبقات مشخصی جان می بخشدمدل . 36و مدل قدرت گرایانه مدلی است کالن نگر 35مدل کارکردگرایانه در واقع مدلی است خُردنگر

بهداشت نامناسب، تحصیالت ناتمام، تغذیه . ردگرایانه در واقع آثار فقر را با خود فقر اشتباه گرفته استکارک ٣٢ Social Darwinism Theory of Poverty ٣٣ Cultural Perspective of Poverty ٣٤ Structural Theory of Poverty

٣١

نابهنجار و زندگی در آلونک، همگی نتیجه فرآیندي است که فقر ومحرومیت نام دارد و خود زاده سازمان . هره مندي از امتیازات استاجتماعی و بازتولید ویژگی هاي آن براي حفظ سلسله مراتب و قشربندي و ب

در سطح کالن، ساختار جامعه قرار دارد که از تاریخ آن جامعه و ارتباطات جهانی و نظام حاکم بر آن و در سطح خرد، به جنبه هاي آمپریک . فرآیندهاي منطقه اي و تناقضات ناشی از این برخوردها ناشی می شود

دو سطح را برعهده دارد که دربرگیرنده روابط، نهادها، سازمان ها پیوند این 37سطح میانه. پدیده توجه می شود )105: 1375پیران پرویز، (. ا به واقعیات خرد متصل می سازدو مکان هاي جغرافیایی است که ساختار جامعه ر

و 39حوربه مردم م 38کاالمحورا تغییر نگاه ساختارگراها به نوعی دنباله رو نظریه مارکسیسم هستند، این دیدگاه ب )50: 1386قدیرنیا،.(با تاکید بر توانایی و ظرفیت انسانی براي تغییر، مطالعات فقر را دگرگون نموده است

: دیدگاه مارکسی به فقر 3- 2-2- 2مارکس فقر را در یک جامعه سرمایه داري فقط بر حسب نظامی از نابرابري ها که محصول اقتصاد سرمایه داري

او عامل اصلی فقر طبقه کارگر را در زیرساخت هاي اقتصادي نظم سرمایه داري .است قابل درك می دانستوسترگارد و رسلر . مالکیت خصوصی عامل اساسی پیدایش فقر و نابرابري از نظر مارکس است. جستجو می نمود

ازمند نیز فقر و نابرابري را محصول مالکیت خصوصی بر عوامل تولید می دانند از نظر مارکس، فقرزدایی نی ) 337: 1384قاسمیان، . (تغییرات ساختاري و به هم خوردن مناسبات قدرت به نفع فقرا و طبقات فرودست است

:دیدگاه وبري 4- 2-2- 2وبر استدالل می کند که پایگاه طبقاتی هر کس به موقعیت او در بازار بستگی دارد و هر کس بسته به میزان

لذا گروه هاي ناتوان که قدرت رقابت در بازار را ندارند جزء فقرا به . دقدرتش روي عملکردهاي بازار اثر دار )51: 1384قدیرنیا، . (حساب می آیند در این دیدگاه طبقه اجتماعی بیشترین اثر را در بروز فقر دارد

: 40رویکرد توسعه اجتماع محور 5- 2-2- 2به نظر این . ود رفاه ارتباط برقرار می نمایداین دیدگاه بین میزان سرمایه اجتماعی فرد در یک جامعه و و ج

دیدگاه، وقتی مردم احساس می کنند که در جامعه مشارکت دارند و در ان جامعه ارزشمند محسوب می اجتماع به هم پیوسته که در آن اعتماد و ارزش . شوندکیفیت زندگی انها و احساس رفاه ایشان افزایش می یابد

با . متی و آموزش بهتر، جرائم کمتر و فرصت هاي شغلی بیشتري برخوردار استهاي مشترك وجود دارد از سال مشارکت افراد فقیر در فرآیندهاي تغییرات سیاسی، اجتماعی و اقتصادي و تضمین اینکه منافع شان را بدست

)67: 1386قدیرنیا، . (می آورند این امر محقق می گردد

٣٥ Microscopic ٣٦ Macroscopic ٣٧ Messoscopic ٣٨ Goods-centered ٣٩ People-centered ٤٠ Community-based Development

٣٢

تجربه هاي داخلی و جهانی 2-3 حرومیت زدایی در ایران م 1- 2-3 جایگاه فقر زدایی 1- 3-1- 2

نگرش اسالمی به مساله فقر در ایران در جاي جاي قانون اساسی مورد توجه قرار گرفته و امحاء فقر اقتصادي به عنوان مثال در اصل .تاکید قرار گرفته است قانون اساسی مورد 43و 31، 30، 29، 28، 21، 10، 3در اصول

براي تامین استقالل اقتصادي جامعه و ریشه کن کردن فقر و محرومیت و برآوردن : ده است کهتاکید ش 43نیازهاي اساسی انسان در جریان رشد، با حفظ آزادگی او، اقتصاد جمهوري اسالمی بر اساس ضوابط زیر استوار

: می گردد زش و پرورش و امکانات الزم براي مسکن، خوراك، پوشاك، بهداشت، درمان، آمو: تامین نیازهاي اساسی) الف

تشکیل خانوادهتامین شرایط و امکانات کار براي همه به منظور رسیدن به اشتغال کامل و قرار دادن وسایل کار در اختیار ) ب

)قانون اساسی( .همه کسانی که قادر به کارند ولی وسایل کار ندارندنیز با هدف محرومیت زدایی در ایران انجام شده است مثال از ابتداي انقالب تا کنون اقدامات بسیار متعددي با هدف ) ره(کل گیري نهاد جهاد سازندگی در کشور، بعد از پیروزي انقالب اسالمی، به فرمان امام خمینی ش

ی و مبارزه با فقر در اندیشهنوسازي و توسعه روستاها نشان دهنده اهمیت و جایگاه اساسی محرومیت زدایدر زمینه فقرزدایی و رفع محرومیت در نواحی روستایی، علیرغم هرچند عدم حصول نتیجه کافی .اسالمی است

سابقه زیاد برنامه هاي توسعه روستایی و نیز حجم هزینه ها و سرمایه گذاري هاي انجام شده، ناشی از نارسایی زایش فقر و در حاشیه قرار اف. در محتواي سیاست ها و راهبردهاي توسعه روستایی و فقرزدایی در کشور است

گرفتن جامعه روستایی از آثار و پیامدهاي انتخاب رویکرد نوسازي از دوره قبل از انقالب بوده است که صنعتی بعد از انقالب اسالمی، برنامه هاي توسعه روستایی و محرومیت زدایی در . شدن و شهرنشینی را دنبال می کند و خدمات رسانی بوده که هرچند در بهبود وضع کلی نواحی روستایی تاثیر کشور صرفا با رویکرد رفاه اجتماعی

داشته ولی به علت فقدان جامعیت الزم و هدفمند نبودن، نقش چندانی در بهبود وضع فقرا در نواحی روستایی )271: 1382رضوانی محمدرضا، . (نداشته است

منطقه بندي مناطق محروم 2- 3-1- 2 به کنترل آن براي هایی برنامه و داشته وجود ریزان برنامه بین در محرومیت افزایش ندرو به نسبت آگاهی گرچه حل با راه آشنایی عدم بدلیل تر مهم آن از و محرومیت عوامل شناخت عدم دلیل به لیکن است درآمده اجرا

. است م نگردیدهفراه مناطق این براي رونق رهیافت و محرومیت باطل دور و گرداب از فرار ، آن عوامل حذف خورد بر اي و سلیقه یافته اختصاص اعتبارات نبودن دار جهت برخوردار، و محروم استانهاي مرز بودن نامشخص

از مطالعاتی طرح یک قالب موضوع در که گردیده موجب زدایی، محرومیت مسأله با کارگزاران و مسئوالن کردن امور معاونت در ریزي، برنامه بحث » کشور محروم طقمنا شناسایی« شروع جریان در و 1361 سال زمستان هدف. شود مطرح داشت، مسئولیت و استانی نظارت اعتبارات توزیع در که وقت بودجه و برنامه سازمان مناطق

محروم استانهاي بین عادالنه نحو به اعتبارات و توزیع محرومیت میزان تعیین براي ضرایبی تدوین طرح این مرحله پایان در اولیه، هاي شاخص در متعدد نظر و تجدید مطالعاتی مرحله چهار طی از سپ طرح این. بود

٣٣

هیأت تصویب به محروم هاي شهرستان عنوان تحت را هاي کشور استان از شهرستان 41 شد موفق چهارم اولین قعوا در که ، 1363 سال بودجه قانون 6 تبصره الف بند همین مرحله، مطالعات اساس بر. برساند دولت

.رسید اسالمی شوراي مجلس تصویب به بود محرومیت زدایی جهت در مشخص حرکت که باعث شد دانستند وارد فوق طرح به مجلس نمایندگان عمدتًا و کارشناسان برخی که اشکاالتی و ایرادات

و شاخص یاسمق تعریف، مرحله هر در و. نماید طی را مطالعه مرحله هفت حدود ، 1371 سال تا مزبور طرح بخش 176 ششم مرحله در و جغرافیایی بخش 160 پنجم مرحله در. گردد ارائه محروم مناطق از جدید

عنوان دهستان به 280 هفتم مرحله در و جغرافیایی بخش 212 مرحله، همین دوم فاز در سپس و جغرافیایی .گردیدند اعالم محروم مناطق

به وقت و بودجه برنامه سازمان قبلی مطالعات و تعاریف جمهوري، ستریا نهاد در محروم مناطق دفتر تأسیس با. بود» محروم روستاي«آن اجرایی واحد که گردید مطرح زدایی محرومیت از جدیدي تعریف و شد نهاده کناري بین اعتبارات عمومی، بر عالوه متعددي هاي تبصره و ردیفها قالب در ساله هر زدایی، محرومیت اعتبارات سهم بانکی، بخشودگی تسهیالت تعرفه برقراري طریق از آن از غیر. است شده تقسیم محروم جغرافیایی نقاط

شده سرازیر مناطق مزبور به توجهی قابل منابع ساله هر مناطق، آن در شاغل نیروهاي به امتیاز دادن مالیاتی، )11: 1383، سرمایه اي دارایی هاي تملک طرحهاي اعتبارات( . است

تر تر و صحیح تر انجام شود می بایست محدوده مناطق را کوچک دقیق ،منظور آنکه شناخت مناطق محرومبه فرض کرد چرا که هر چقدر تجانس محدوده مورد ارزیابی بیشتر و همگنی عناصر متشکله آن افزونتر باشد، نتایج

ر و اطالعات نیاز و تقسیمات آماري در مورد حدود منطقه با توجه به اینکه آما. حاصله قابل اطمینان تر است. موجود با تقسیمات کشور مطابقت دارد، امکانی جز استناد به محدوده هاي تقسیمات کشوري وجود ندارد

. بنابراین اگر بخواهیم حدود منطقه را از استان کوچکتر فرض کنیم به شهرستان، دهستان و بخش می رسیمتر است چون از دیدگاه هایی ردار است و تعریف آن به مراتب مشکلتعریف محرومیت از پیچیدگی بیشتري برخو

بعضی محرومیت را در فقر اقتصادي و برخی در فقر فرهنگی می دانند، عده . بسیار متفاوت به آن نگاه شده است . دانند اي مهاجرت را شاخص اصلی و برخی بحران هاي سیاسی را مهمترین شناسه محرومیت می

شد تجربه هاي پیشین این حقیقت را روشن ساخته که سیاست هاي اقتصادي در بعد ملی و همانطور که گفتهمنطقه اي توسعه اي ناهماهنگ و نابرابر را شکل داده و هیچگونه پیوندي میان امکانات و پتانسیل هر منطقه و

وردار و محروم عناوینی در چنین زمینه اي از توسعه الجرم استان برخ. برنامه هاي اجرا شده وجود نداشته استاست که نمایانگر برخورداري و یا محرومیت نیست و این عناوین را شاید بتوان با احتیاط در مورد یکی دو شهر

)23-22، 86-85طرح مطالعاتی شناسایی مناطق محروم، . (عمده این استانها صادق دانست : هاي مختلف توسعه را نشان می دهد جدول زیر مراحل مختلف شناسایی مناطق محروم در دوره برنامه

٣٤

مطالعات شناسایی مناطق محروم ایران در دوره پس از انقالب اسالمی-2جدول شماره توضیحات عنوان دوره برنامه سال تصویب ردیف

شهرستان محروم 41تعیین مرحله چهارم قبل از برنامه اول 1363 1 اهش مقیاس به بخشک مرحله پنجم قبل از برنامه اول 1364 2 بخش محروم 212تعیین مرحله ششم قبل از برنامه اول 1367 3 دهستان در بخش هاي برخوردار به فهرست مناطق محروم 295اضافه شدن - برنامه اول 1369و 70 4 دهستان محروم 1424تعیین - برنامه اول 1372 5 روستاي محروم 18406تعیین - برنامه دوم 1373 6 بخش توسعه نیافته یا کمتر توسعه یافته 500شهرستان و 100تعیین - برنامه سوم 1380 7 تعیین فهرست مناطق کمتر توسعه یافته جهت اعمال معافیت هاي مالیاتی - برنامه سوم 1382 8 انجام طرح شناسایی مناطق کمتر توسعه یافته کشور توسط سازمان برنامه - برنامه چهارم 1386 9

در مناطق کمتر توسعه یافته کشور به ترتیب توسعه نیافتگیفهرست تعیین - برنامه چهارم 1388 10 مقیاس هاي مختلف شهرستان، بخش و دهستان

شاخص هایی که خصوصیات زیر را داشته در آخرین مطالعه مربوط به شناسایی مناطق کمتر توسعه یافته کشور

توسعه یافتگی داشته، قابل اندازه گیري و احصا و ثبت سراسري باشند، نشان از کمتر :باشند جمع آوري شده اندشاخص جمع آوري و 106که . براي اندازه گیري و اعالم آن مرجع رسمی وجود داشته باشد و نسبتا با ثبات باشد

: شاخص به صورت دقیق تعریف شدند 25نهایتا شاخص هاي محرومیت مناطق – 3جدول شماره

میتشاخص هاي محرو شاخص هاي دهستان شاخص هاي بخش شاخص هاي شهرستان ردیف

نرخ بیکاري نرخ بیکاري نرخ بیکاري 1 نرخ بی سوادي نرخ بی سوادي نرخ بی سوادي 2 تراکم خانوار در واحد مسکونی تراکم خانوار در واحد مسکونی تراکم خانوار در واحد مسکونی 3 ل شغلیبار تکف بار تکفل شغلی نرخ مهاجرت 4

نسبت مراکز بهداشتی و درمانی به تعداد نقاط بار تکفل شغلی 5 نسبت مراکز بهداشتی و درمانی به تعداد روستاها )شهر و روستا(جمعیتی

نسبت مراکز بهداشتی و درمانی به تعداد نقاط 6 انسبت پزشکان به تعداد روستاه نسبت پزشکان به تعداد نقاط جمعیتی )شهر و روستا(جمعیتی

آموزشگاه راهنمایی تحصیلی به تعداد نقاط نسبت نسبت پزشکان به تعداد نقاط جمعیتی 7 جمعیتی

راهنمایی تحصیلی به تعداد آموزشگاه نسبت روستاها

تعداد روستاهانسبت آموزشگاه متوسطه به نسبت آموزشگاه متوسطه به تعداد نقاط جمعیتی آموزشگاه راهنمایی تحصیلی به تعداد نقاط جمعیتی نسبت 8

نسبت کتابخانه عمومی یا کانون پرورش فکري نسبت آموزشگاه متوسطه به تعداد نقاط جمعیتی 9 کودکان و نوجوانان به تعداد نقاط جمعیتی

نسبت کتابخانه عمومی یا کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان به تعداد نقاط جمعیتی

فکري کودکان نسبت کتابخانه عمومی یا کانون پرورش 10 نسبت تاسیسات ورزشی به تعداد روستاها نسبت تاسیسات ورزشی به تعداد نقاط جمعیتی و نوجوانان به تعداد نقاط جمعیتی

نسبت روستاهاي برخوردار از گاز نسبت روستاهاي برخوردار از گاز نسبت تاسیسات ورزشی به تعداد نقاط جمعیتی 11

مند از دفاتر پستی به تعداد نسبت روستاهاي بهره زنسبت روستاهاي برخوردار از گا 12 روستاها

مند از دفاتر پستی به تعداد نسبت روستاهاي بهره روستاها

نسبت شرکت تعاونی روستایی به تعداد روستاها نسبت شرکت تعاونی روستایی به تعداد روستاها مند از دفاتر پستی به تعداد روستاها نسبت روستاهاي بهره 13 نسبت شعب بانک به تعداد روستاها نسبت شعب بانک به تعداد نقاط جمعیتی نسبت شرکت تعاونی روستایی به تعداد روستاها 14

٣٥

نسبت روستاهاي داراي آب آشامیدنی سالم به کل نسبت شعب بانک به تعداد نقاط جمعیتی 15 روستاها

نسبت روستاهاي داراي آب آشامیدنی سالم به کل روستاها

ت روستاهاي داراي آب آشامیدنی سالم به کل نسب 16 روستاها

نسبت جمعیت تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی به کل جمعیت

نسبت جمعیت تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی به کل جمعیت

نسبت جمعیت تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی به 17 چگالی جمعیت چگالی جمعیت کل جمعیت

فاصله مرکز دهستان از مرکز استان فاصله مرکز بخش از مرکز استان نسبت شهرنشینی 18 فاصله مرکز دهستان از نزدیکترین فرودگاه فاصله مرکز بخش از نزدیکترین فرودگاه چگالی جمعیت 19 فاصله مرکز بخش از ایستگاه راه آهن فاصله مرکز شهرستان از مرکز استان 20 رین فرودگاهفاصله مرکز شهرستان از نزدیکت 21 فاصله مرکز شهرستان از ایستگاه راه آهن 22 ها سرانه درآمد شهرداري 23 سرانه مالیات دریافتی 24 )استان(تولید ناخالص سرانه غیرنفتی 25

)27 :1386طرح مطالعاتی شناسایی مناطق محروم، ( : با محرومیت زدایی در ایران ساختارهاي مرتبط 3- 3-1- 2

مان با مراحل تدوین برنامه اول توسعه اقتصادي و اجتماعی و فرهنگی جمهوري اسالمی ایران و توجه ویژه همزنظام به رفع مشکالت مناطق محروم پس از جنگ تحمیلی دفتر امور مناطق محروم کشور زیر نظر مستقیم

رفع محرومیت از مناطق رئیس جمهور تشکیل گردید تا با پیگیري انجام امور حوله هماهنگی الزم در جهتی مقررات اداري و چارت رسم شرح وظایف مصوب دفتر امور مناطق محروم کشور در .محروم را بعمل آورد

:می باشد زیر استخدامی به شرحشناسایی موانع و مشکالت اجرایی در عمران مناطق محروم و تهیه راه حل هاي اساس با همکاري -

دستگاههاي ذیربط ي و برنامه هاي دراز مدت با تبادل نظر دستگاههاي اجرایی و ارائه ان به مراجع ذیربطتهیه طرحها -بازدید و سرکشی به مناطق محروم به منظور ارتباط بیشتر با مسئوالن و بررسی مشکالت آنان جهت -

انعکاس به ریاست محترم جمهوري ر مناطق محرومایجاد هماهنگی الزم بین فعالیت دستگاههاي دولتی و نهادها د - بررسی و ارائه گزارشهاي الزم از پیشرفت برنامه ها در مناطق محروم به ریاست محترم جمهوري -انعکاس مسایل و مشکالت مطروحه از جانب مسئولین مناطق محروم به دستگاههاي اجرایی ذیربط و -

)6: 1383قبادي فرهاد، ( پیگیري امور تا حصوي نتیجهدر نهاد ریاست جمهوري و مستقیما زیر نظر رئیس جمهور تشکیل و 1368حروم در آبان ماه دفتر امور مناطق م

این دفتر مسوولیت نظارت و هماهنگی بر فعالیت هاي عمرانی و . رسما فعالیت خود را آغاز کرد 1369از سال عالوه بر سایر ) سال 19طی ( 1387تا سال . اشتغالزایی در مناطق دور افتاده روستایی کشور را بر عهده دارد

میلیارد ریال اعتبارات عمرانی تخصیص یافته به مناطق محروم می 14011اعتبارات و طرح هاي عمرانی، مبلغ روستا با پوشش جمعیتی در 16065پروژه عمرانی و زیربنایی در بیش از 43364باشد که با این اعتبار، تعداد

برق رسانی، تامین فضاي آموزشی، ،آشامیدنی لوله کشی، راه میلیون نفر در زمینه هاي تامین آب 13حدود )1: 1388گزارش دفتر مناطق محروم، (. ات مخابراتی به انجام رسیده استساخت خانه بهداشت و نیز خدم

٣٦

همچنین آمارهاي منتشره توسط همین دفتر، مربوط به مقایسه وضعیت روستاهاي محروم کشور در قبل و بعد از : می باشد از طریق این دفتر ز رشد چشمگیر ایجاد زیرساخت ها و خدمات رسانی به روستاهاانقالب حاکی ا

وضعیت خدمت رسانی به روستاهاي ایران، قبل و بعد از انقالب – 4جدول شماره قبل از انقالب عنوان زمینه ردیف

)1357تا پایان سال ( بعد از انقالب

)1387تا پایان سال ( 51,141 4,337 ي برقآبادي هاي دارا 1

روستاهاي داراي آب 2 30,227 4,700 آشامیدنی

108,141 8,000 )کیلومتر(احداث راه روستایی 3

آسفالت راه روستایی 4 72,436 200 )کیلومتر(

9,585 0 روستاهاي داراي طرح هادي 5

روستاهاي داراي خانه 6 17,358 2,500 بهداشت

روستاهاي داراي ارتباط 7 50,272 312 براتیمخا

74,252 25,213 تعداد مدارس روستایی 8و به ) ره(و جهاد سازندگی نیز از جمله ساختارهایی هستند که با دستور امام خمینی ) ره(داد امام خمینیکمیته ام

در برنامه سوم، با یک تقسیم کار جدید، کمیته امداد صرفا مسوول امور .منظور محرومیت زدایی شکل گرفتند . حمایتی اقشار محروم و آسیب پذیر و بهزیستی مسوول امور توانبخشی معلولین شد

:قوانین اسناد، سیاستها و منظرمحرومیت زدایی از 4- 1- 2-3به انضمام که "در کشور جمهوري اسالمی ایران فقرزدایی"اولین گزارش در دوره برنامه دوم توسعه با عنوان

از سوي سازمان برنامه و بودجه تهیه و ارائه گردید اما به تصویب هیات 1375اه در تیرم متن الیحه پیشنهاديبه – "برنامه مبارزه با فقر و افزایش درآمد خانوارهاي کم درآمد"دومین گزارش با عنوان . دولت وقت نرسید

و برنامه ریزي در دوره برنامه سوم توسعه از سوي سازمان مدیریت 1379در مهرماه سال -انضمام متن مصوبهدر دانشگاه علوم بهزیستی و توان بخشی برگزار 1379کشور تهیه و و در اولین همایش فقر در ایران در بهمن

سومین . گردید ارائه و مورد نقد و بررسی قرار گرفت و متن مصوبه پیشنهادي به تصویب هیات دولت نرسید 95به استناد ماده "ش فقر و هدفمندکردن یارانه هاسند کاه"گزارش در دوره برنامه چهارم توسعه با عنوان

قانون برنامه چهارم توسعه از سوي سازمان مدیریت و برنامه ریزي کشور و وزارت رفاه و تامین اجتماعی در ماده، 14این سند شامل . تهیه و به تصویب هیات وزیران رسیده و ابالغ گردیده است 1384مردادماه سال

کمی، سیاست هاي اجرایی، شاخص ها، منابع مالی مورد نیاز و دستگاه هاي اجرایی متولی اهداف کیفی، اهداف )350: 1384قاسمیان سعید، . (می باشد

٣٧

راهبردها و سیاست هاي کالن محرومیت زدایی 4-1- 3-1- 2نجم و در ذیل بخشی از سیاست هاي ابالغی مقام معظم رهبري براي برنامه هاي توسعه از برنامه دوم تا پ

احکام مرتبط با سیاست هاي مذکور در برنامه هاي توسعه که مرتبط با موضوعات برقراري عدالت و رسیدگی به اقشار و مناطق محروم و نیازمند کشور تشخیص داده شده اند و نیز مفاد مرتبط با همی نعرصه در برخی اسناد

: آمده است .. باالدستی نظام از جمله ضوابط آمایش سرزمین و احکام برنامه، راهبردها و سیاست هاي مرتبط با محرومیت زدایی - 5جدول شماره

در اسناد باالدستی و برنامه هاي توسعه پس از انقالب )سال به ترتیب(منبع سیاستعنوان راهبرد یا

ق راهبردهاي توسعه مناط ایجاد ظرفیت هاي تولیدي و زیربنایی در نواحی خاص نظیر جنوب شرق کشور 1365مصوب شوراي اقتصاد

راهبردهاي توسعه مناطق ایجاد کانونهاي توسعه در مناطق محروم 1365مصوب شوراي اقتصاد

راهبردهاي توسعه مناطق اولویت توسعه معدنی در مناطق محروم 1365مصوب شوراي اقتصاد

بردهاي توسعه مناطق راه گسترش خدمات در برخی کانون هاي توسعه جهت پوشش منطقه اي مثل زاهدان 1365مصوب شوراي اقتصاد

راهبردهاي توسعه مناطق خاك و آب حیث از محدودیت داراي مراکز در صنعتی فعالیت گسترش 1365مصوب شوراي اقتصاد

راهبردهاي توسعه مناطق اتخاذ بازرگانی به عنوان فعالیت محوري در مناطق سواحل جنوبی کشور 1365مصوب شوراي اقتصاد

ا.ا.برنامه اول توسعه ج )6تبصره (محروم بخشهاي در مسکن و صنعتی کشاورزي، امور در پرداختی وامهاي کارمزد تقلیل براي الزم تسهیالت ایجاد1368

ا.ا.برنامه اول توسعه ج )6تبصره (برنامه پایان تا محروم بخشهاي در تولیدي مشاغل براي مالیاتی تخفیف اعطاي1368

ا.ا.برنامه اول توسعه ج )6تبصره (گاز تلفن، برق، بها، آب: قبیل از عمومی خدمات و عمرانی امور در عوارض تخفیف1368

در فوق موارد شده تمام قیمت از قسمتی بخشودگی اعطاي و سازمانی هاي خانه واحداث زمین سازي آماده در اولویت رعایت )6تبصره (محروم بخشهاي

ا.ا.برنامه اول توسعه ج1368

ا.ا.برنامه اول توسعه ج )6تبصره (غیردولتی و دولتی دستگاههاي کار شرایط و ضوابط تسهیل1368

ا.ا.برنامه اول توسعه ج )6تبصره (محروم بخشهاي نیاز مورد انسانی نیروي نگهداري و وجذب تأمین جهت در مناسب روشهاي اتخاذ1368

ا.ا.برنامه اول توسعه ج )6تبصره (محروم بخشهاي در عمومی امور و زیربنایی امور - تماعیاج امور طرحهاي اجراي و درانتخاب اولویت رعایت1368

:ذیل موارد اجراي طریق از تخصصی هاي درزمینه خصوص به انسانی نیروي خودکفایی به دستیابی .محروم بخشهاي در التعلیم واجب افراد کلیۀ قراردادن آموزشی پوشش تحت -1

.معلم تربیت مراکز و نمونه مدارس و مختلف مقاطع در روزي شبانه مدارس رشگست و ایجاد -2 نیروي تربیت منظور به آنان مجاور شهرهاي یا محروم بخشهاي شهري مراکز در عالی آموزش مراکز گسترش و ایجاد -3

)6صره تب( .دانشگاهها پذیرش در محروم بخشهاي سهمیۀ افزایش همچنین و منطقه هر نیاز مورد انسانی

ا.ا.برنامه اول توسعه ج1368

٣٨

تأسیس جهت در جوان داروسازان ترغیب و کشور محروم بخشهاي و روستایی مناطق نیاز مورد داروهاي تأمین منظور به

مرا این به ساله ده بازپرداخت با و الحسنه قرض عنوان به ریال میلیارد ده مبلغ موظفند کشور بانکهاي مذکور مناطق در داروخانه معرفی متقاضیان به پزشکی آموزش و درمان بهداشت، وزارت تأیید با ریال میلیون ده حداکثر تا مورد هر ازاي به و داده تخصیص

)16تبصره ( نمایند پرداخت مزبور شده

ا.ا.برنامه اول توسعه ج1368

فضاهاي توسعۀ و بهداشت اشتغال، ادایج: خاصه مختلف هاي زمینه در روستاها و محروم مناطق به بیشتر کمک و توجه بذل فرهنگی و آموزشی

سیاستهاي کلی برنامه دوم 1372ا .ا.توسعه ج

سیاستهاي کلی برنامه دوم اي هاي منطقه هاي اشتغال با رعایت استعدادها و اولویت ایجاد زمینه 1372ا .ا.توسعه ج

سیاستهاي کلی برنامه دوم گسترش و بهبود نظام تأمین اجتماعی 1372ا .ا.سعه جتو

1374برنامه دوم توسعه عمران تولید وآموزش، بهداشت اشتغال، باالویت وروستاها محروم مناطق به عنایت وامتیازات تسهیالت سایر و مالیاتی عوارض، بخشودگیها، سوبسیدها، درقالب عمومی دربودجه دولت انتقالی کمکهاي دادن جهت

1374برنامه دوم توسعه زدایی ومحرومیت ونیازمند رپذی آسیب اقشار از حمایت راستاي در

1374برنامه دوم توسعه کشور وروستایی محروم مناطق انسانی نیروي تربیت و رشد براي وکافی الزم هاي زمینه نمودن فراهم براي تاکید 1374برنامه دوم توسعه طق محرومدر منا گذاریها وسرمایه بنائی زیر گذاریهاي سرمایه براي مالیاتی تخفیف یا بخشودگی اعطاي

1374برنامه دوم توسعه محروم درمناطق بویژه و مولد دربخشهاي بیشتر اشتغال فرصتهاي ایجاد 1374برنامه دوم توسعه )قیمت گذاري( باشد بیشتر شهري ازمناطق نباید وروستائی محروم درمناطق طبیعی وانحصارات عمومی کاالهاي قیمت

دولت کوچک، اقتصادي ازبنگاهاي وحمایت اشتغال ایجاد ، ومحرومیت فقر کاهش اجتماعی، عدالت تأمین هب کمک منظور به کشور، دراقتصاد وخصوصی تعاونی دولتی، بخشهاي درسهم تعادل ایجاد اساسی، قانون 44و43 اصول اجراي درجهت است مکلف

تسهیالت پرداخت ازطریق ،)اشتغالی خود( اشتغالزا هايطرح اجراي وهمچنین تعاونی بخش اقتصادي هاي فعالیت سهم افزایش د آور عمل رابه الزم هاي حمایت بانکی قیمت ارزان

1374برنامه دوم توسعه

: درروستاها اي منطقه تعادلهاي وایجاد محروم روستاهاي توسعه منظور به 1374م توسعه برنامه دو ...انجام امور زیربنایی، اشتغال زایی، اعمال ضریب محرومیت، و

و کاهش فاصله میان » عدالت اجتماعی«هاي مربوط به رشد و توسعۀ اقتصادي به سمت و سوي تمرکز دادن همه فعالیت .درآمد درآمدهاي طبقات، رفع محرومیت از قشرهاي کم

سیاستهاي کلی برنامه 1378ا .ا.سوم توسعه ج

حرومان و مستضعفان و مبارزه با فقر و حمایت از نهادهاي عمومی و ایجاد نظام جامع تأمین اجتماعی براي حمایت از حقوق م هاي مردمی با رعایت مالحظات دینی و انقالبی مؤسسات و خیریه

سیاستهاي کلی برنامه 1378ا .ا.سوم توسعه ج

سیاستهاي کلی برنامه توجه به توسعۀ متکی بر منابع داخلی و رفع محرومیت خصوصاً در مناطق روستایی کشور 1378ا .ا.سوم توسعه ج

به و پرورش و آموزش وزارت انسانی نیروي ساختار واصالح تنظیم براي سوم برنامه طی در شود می داده اجازه دولت به براي را الزم مقررات کشور، یافته توسعه کمتر یا نیافته توسعه مناطق خصوص به و نیازمند مناطق در انسانی نیروهاي کارگیري

پاداش پرداخت یافته، توسعه کمتر یا نیافته توسعه مناطق در کار ساعات کاهش بازخرید، انتقال، و نقل زمینۀ در انگیزه ایجاد کند اجرا و وضع الزم، موارد سایر و کار اضافه

1379برنامه سوم توسعه

با الزم طرحهاي ورزشی، و شیآموز ، اي مشاوره حقوقی، مالی، هاي زمینه در زنان اجتماعی مختلف خدمات از گیري بهره براي در جامعه محروم گروههاي و یافته توسعه کمتر یا نیافته توسعه مناطق سرپرست بی و خودسرپرست زنان براي شدن قایل اولویت

از پس تا کند منعکس دولت یا اجرائی دستگاههاي به مورد برحسب و تهیه غیردولتی، سازمانهاي تشکیل از حمایت زمینه شوند اجرا ذیربط دستگاههاي یقطر از تصویب

1379برنامه سوم توسعه

:یافته توسعه کمتر مناطق در اشتغال ایجاد منظور به شود می داده اجازه دولت به نامه آیین طبق نمایند، می گذاري سرمایه به اقدام مناطق دراین که گذارانی سرمایه براي دولتی عوارض و حقوق از معافیت - الف

تصویب به بودجه و برنامه سازمان و اجتماعی امور و کار و صنایع و دارائی و اقتصادي امور هاي وزارتخانه نهادپیش به بنا اي .بگیرد نظر در برنامه اجراي سالیان طول در رسد می دولت هیأت

تعاونیهاي ندگان،کن تولید خدمات تعاونیهاي و تعاونیها و خصوصی بخش گذاران سرمایه به اعطائی تسهیالت سود از قسمتی -ب

1379برنامه سوم توسعه

٣٩

.کند پرداخت را اشتغالی خود طرحهاي و طبیعی منابع از برداري بهره و عشایري روستائی، تولید کمتر مناطق سهم که شود تقسیم طوري باید آنها اجرائی هاي نامه آیین و سنواتی هاي بودجه قالب در اعطائی تسهیالت -ج

.باشد شده مناطق این اشتغال کمبود جبران برنامه پایان در که بصورتی باشد بیشتر آنها بیکاري شاخص نسبت به یافته توسعه

گذاریهاي سرمایه براي ویژه به مناسب تسهیالت تأمین با روستایی محیط در مردمی و خصوصی گذاریهاي سرمایه از حمایت 1379برنامه سوم توسعه نیافته توسعه قمناط براي اعطایی تسهیالت سود از بخشی پرداخت و زا اشتغال

سیاستهاي کلی برنامه ها خصوصاً در مناطق روستایى کشور رفع محرومیت 1382ا .ا.چهارم توسعه ج

هاى مناسب تولید و تنوع بخشى و گسترش ارتقا سطح درآمد و زندگى روستاییان و کشاورزان و رفع فقر، با تقویت زیرساخت ژه صنایع تبدیلى و کوچک و خدمات نوین، با تاکید بر اصالح نظام قیمت گذارى محصوالتهاى مکمل به وی فعالیت

سیاستهاي کلی برنامه 1382ا .ا.چهارم توسعه ج

و عمومى نهادهاى از حمایت و فقر با مبارزه و مستضعفان و محرومان حقوق از حمایت براى اجتماعى تأمین جامع نظام ایجاد .انقالبى و دینى مالحظات رعایت با مىمرد هاى خیریه و موسسات

سیاستهاي کلی برنامه 1382ا .ا.چهارم توسعه ج

هاى باال و پایین درآمدى درآمد و محروم و مستضعف و کاهش فاصله بین دهک هاى کم مهار تورم و افزایش قدرت خرید گروه هاى مناسب جبرانی جامعه و اجراى سیاست

سیاستهاي کلی برنامه 1382ا .ا.ه جچهارم توسع

سیاستهاي کلی برنامه در آمد و نیازمند هاى کم حمایت از تأمین مسکن گروه 1382ا .ا.چهارم توسعه ج

دهکهاي فاصله کاهش اقتصادي، و اجتماعی نابرابریهاي کاهش اجتماعی، ثبات و عدالت استقرار منظور به است، مکلف دولت هدفمند و کارآمد تخصیص طریق از فقرا، توانمندسازي و محرومیت و فقر کاهش زنی و کشور در درآمد عادالنه توزیع و درآمدي اجرا به و تهیه ذیل محورهاي با را اجتماعی عدالت و فقرزدایی جامع هاي برنامه پرداختی، هاي یارانه و اجتماعی تأمین منابع

تحقق براي لوایح تهیه همچنین و مقررات بازنگري به نسبت قانون، این تصویب از پس ماه شش مدت ظرف و بگذارد :نماید اقدام ذیل سیاستهاي

.اثربخشی و فراگیري -جامعیت ابعاد در اجتماعی، تأمین جامع نظام تعمیق و گسترش) الف .درآمدها عادالنه توزیع باز هدف با مالیاتی، سیاستهاي اعمال) ب

کامل پوشش براي اجتماعی، حمایتهاي خدمات نظام ماندهیسا و متناسب توانمندسازي هاي برنامه تبیین و فقر خط تعیین) ج ثبت و پیگیري و نسبی فقر خط و مطلق فقر خط بین جمعیت پوشش براي اجتماعی، تأمین نظام و مطلق فقر خط زیر جمعیت پایین دهک سه درآمد میزان همچنین فقر، خط زیر جمعیت فقر، خط وضعیت بر اجتماعی و اقتصادي هاي برنامه آثار مستمر

خرید قدرت افزایش طریق از درآمدي پایین دهک سه به اجتماعی و اقتصادي هاي برنامه آثار جبران و فقر شکاف و درآمدي .آنان

توسط کامل بصورت توسعه چهارم برنامه دوم سال پایان تا حداکثر را مطلق فقر خط زیر خانوارهاي کلیه است موظف دولت .قراردهد پوشش تحت و شناسایی اجتماعی تأمین منظا متولی نهادهاي و دستگاهها

1384برنامه چهارم توسعه

توسعه کمتر مناطق در ویژه به کشور، سطح در اشتغال و گذاري سرمایه براي انگیزه ایجاد منظور به شود می داده اجازه دولت به طرحهاي در گذاري سرمایه متقاضیان سهم با ناسبمت تسهیالت شده، اداره وجوه طریق از و سنواتی بودجه لوایح قالب در یافته،

.کند تأمین را مذکور تسهیالت کارمزد و سود از قسمتی نیز اشتغالزاو 1384برنامه چهارم توسعه

صدور قبیل از کشور یافته توسعه کمتر مناطق نیاز مورد انسانی نیروي نگهداشت و جذب تأمین براي الزم مقررات اجراي و وضع 1384برنامه چهارم توسعه رفاهی اقدامهاي و آموزشی خدمات خرید قانون این) 9( شماره جدول قالب در تخدامیاس مجوزهاي

پیش جمعیت و فعالیت سهم با متناسب اجتماعی خدمات و آب منابع تأمین ویژه به بنایی، زیر هاي شبکه و ساختها زیر توسعه یابد تحقق مدت بلند در آنها اقتصادي بازدهی که چند هر کشور، تهیاف توسعه کمتر استانهاي و مناطق براي شده بینی

ضوابط کلی آمایش 1383ا . .ا. سرزمین ج

شرایط بهبود و ساختها زیر و فعالیت استقرار ابزار از استفاده با کشور سطح در جمعیت ترکیب و توزیع در نسبی تعادل ایجاد و استراتژیک مناطق در جمعیت ارادي استقرار و مرکزي جمعیت کم مناطق و جنوب شرق، محور در امنیتی و اجتماعی اقتصادي، فعالیتی و جمعیتی بارگذاریهاي گونه این در مختلف مناطق و ها عرصه محیطی توان به توجه با توسعه، قابلیت داراي کانونهاي

ضوابط کلی آمایش 1383ا . .ا. سرزمین ج

اجتماعی ابعاد بر تأکید با بومها، زیست تحمل ظرفیت و محیطی توان منابع، با متناسب فعالیت و جمعیت توزیـع به بخشی تعـادل مناطق در توسعه نیاز مورد اجتماعی و فیزیکی ظرفیتهاي ایجاد بر تمرکز و شمالی و غربی مناطق در دولت اي توسعه وظایف

ضوابط کلی آمایش 1383ا . .ا. سرزمین ج

٤٠

: ذیل شرح به کشور، مرکزي جمعیت کم مناطق جنوبی شرقی، : کشور مرکزي جمعیت کم مناطق و جنوبی شرقی، مناطق در – الف

.باجمعیت متناسب اجتماعی خدمات توسعه و فعالیتها استقرار سازي زمینه براي مناطق این بنایی زیر هاي شبکه توسعه - 1- الف مراکز از اي مجموعه ایجاد منظور به کشور شرق و فارس خلیج عمان، دریاي سواحل حاشیه جمعیتی مراکز تقویت - 2- الف

و مرکزي دشتهاي معدنی ذخایر جنوب، حوزه انرژي منابع از برداري بهره انداز چشم به توجه با مناطق، این در توسعه گسترش .گردشگري و بازرگانی ترانزیتی دیدگاه از مناطق این توان و دریایی صنایع و شیالت سرزمین، جنوبی

و تسریع راستاي در) عمان دریاي ویژه به( جنوب سواحل در اي حاشیه و دهافتا دور نواحی در نقاطی تجهیز و تعیین - 3- الف .کشور حنوبی و شرقی نواحی ترانزیتی هاي شبکه در تحرك ایجاد هدف با نواحی، این در توسعه بسط

کویري مناطق پایدار توسعه به ویژه توجه - 4- الف مناطق این توسعه سطح افزایش و زندگی شرایط بهبود براي مرزي مناطق یشآما بر خاص تأکید

کشور مرزهاي امنیت ارتقاي منظور به ضوابط کلی آمایش

1383ا . .ا. سرزمین ج توانمند بر تاکید با ملی سطح در آن اصلی شاخصهاي در تعادل قراري بر و کشور مختلف مناطق در اجتماعی تأمین و رفاه توسعه

اساس بر اجتماعی رفاه ارتقاي و فقر کاهش جبرانی سیاستهاي اجراي و پذیر آسیب گروههاي اجتماعی -اقتصادي يساز مردم مشارکت

ضوابط کلی آمایش 1383ا . .ا. سرزمین ج

به خطر، معرض در اجتماعی گروههاي و یافته توسعه کمتر درمناطق وجوانان زنان براي ویژه به بهداشت، و آموزش گسترش ناسالم نسلهاي تولید از جلوگیري و انسانی منابع کیفیت ارتقاي منظور

ضوابط کلی آمایش 1383ا . .ا. سرزمین ج

و اقتصادي فعالیتهاي سایر توسعه براي محدودیتهایی با مواجه درمناطق گاز و نفت بر مبتنی صنعتی فعالیتهاي توسعه بر تاکید و عمان دریاي و فارس خلیج سواحل کشور، شرقی جنوب یافته توسعه کمتر مناطق جمله از استراتژیک، اهمیت از برخوردار

آنها توسعه امکان و پتروشیمی و گاز نفت، هاي فرآورده و مواد انتقال خطوط به توجه با کشور غرب یافته توسعه کمتر مناطقضوابط کلی آمایش

1383ا . .ا. سرزمین ج

اجتماعى و کاهش فاصله میان درآمدهاى طبقات و رفع توسعه اقتصادى بر پایه عدالت هاى مربوط به رشد و تنظیم همه فعالیت محرومیت از قشرهاى کم درآمد

سیاستهاي کلی برنامه 1387ا .ا.پنجم توسعه ج

توسعه روستایى، گسترش کشاورزى صنعتى، صنایع روستایى ارتقاء سطح درآمد و زندگى روستاییان و کشاورزان با تهیه طرحهاى گذارى محصوالت کشاورزى قیمت و خدمات نوین و اصالح نظام

سیاستهاي کلی برنامه 1387ا .ا.پنجم توسعه ج

سیاستهاي کلی برنامه هاى بازرگانى خارجى کشور سواحل جنوبى و جزایر با استفاده از ظرفیت هاى اقتصادى در مناطق مرزى و گسترش فعالیت 1387ا .ا.پنجم توسعه ج

سیاستهاي کلی برنامه .اجتماعى و خدمات بیمه درمانى فراگیر و کارآمد و گسترش کمى و کیفى نظام تأمینتأمین بیمه 1387ا .ا.پنجم توسعه ج

سیاستهاي کلی برنامه حمایت از اقشار محروم و زنان سرپرست خانوار 1387ا .ا.پنجم توسعه ج

درآمد جامعه توسعه بخش تعاون با هدف توانمندسازى اقشار متوسط و کم درصد برسد 25پایان برنامه پنجم سهم تعاون به به نحوى که تا

سیاستهاي کلی برنامه 1387ا .ا.پنجم توسعه ج

:برخی مواد قانونی مرتبط با محرومیت زدایی 4-2- 3-1- 2

جذب نیروي انسانی در مناطق دو دسته کلی می توان در را در ایران یت زداییمرتبط با محروم ونیقانمواد : محروم و تسهیالت مربوط به فعالیت در مناطق محروم تقسیم بندي کرد

: در مناطق محروم "نیروي انسانیجذب "مرتبط با تسهیالت براي قوانین) الف جذب مناطق محروم، محرومیت از تسهیالت زندگی، هاي بدي آب و هوا، شامل تسهیالت مربوط به فوق العاده

تغییر محل خدمت، مناطق مرزي و هزینه مسکن و معافیت مالیات حقوق کارکنان، هزینه سفر کارکنان غیر یکماه پاداش، یکماه مرخصی اضافی، حق تقدم براي گزینش معلمان، پرداخت ماهانه خدمت براي اعضاي بومی،

... و برابر خدمت قضایی، خدمت کمتر از دو سال براي پزشکان ونهضت سوادآموزي، احتساب د

٤١

: در مناطق محروم "ها فعالیت"قوانین مرتبط با تسهیالت براي ) ب

شامل دو درصد درآمد صادرات نفت خام و گاز طبیعی، معافیت صد درصد ده ساله از درآمد مشمول مالیات،براي قلمرو 1381ه گذاري، تامین اعتبار حداقل معادل اعتبار معافیت از حقوق و عوارض دولتی براي سرمای

جغرافیایی بهره مند نشده از توسعه، بخشودگی دو درصد سود اعطاي تسهیالت از حساب ذخیره ارزي، اعمال تسهیالت مناطق محروم در نواحی صنعتی روستایی، خدمت مشموالن وظیفه در مناطق محروم براي دستگاه

برخی گونه هاي آبزیان در مناطق محروم، تلقی وجوه پرداختی بین شرکت هاي شهرك هاي صید هاي اجرایی،استثناء ممنوعیت ایجاد مهمانسرا و زائرسرا، پرداخت هزینه برگزاري دوره صنعتی به عنوان کمک بالعوض،

، اعطاي تکمیلی براي معلمان مدارس غیردولتی، سرمایه گذاري از طریق سازمان گسترش و نوسازي صنایعتسهیالت براي سرمایه گذاري در تاسیسات گردشگري، توسعه و احداث مراکز آموزشی از پنج درصد عوارض

قوانین و مقررات مربوط به برقراري تسهیالت ( . شهرداري به کاالها و خدمات، قانون مالیات بر ارزش افزوده . )1388براي مناطق محروم و کمتر توسعه یافته،

، طرح هاي مناطق محروم در کلیه زمینه 71-74قانون بودجه طی سنوات 3هاي اجرایی تبصره در آئین نامههاي صنعتی، کشاورزي، صنایع روستایی، صنایع دستی، بهره وري از معادن، بهداشتی و درمانی، حمل و نقل،

وستایی و فرهنگی هنري، ورزشی و آموزشی، طرح هاي زیربنایی آب و خاك، مناطق جنگ زده، محروم رعشایري، طرح هاي ایثارگران و خسارت دیدگان ناشی از حوادث غیرمترقبه با رعایت اولویت مورد توجه قرار

.گرفته استاز تسهیالت اعتباري تخصیصی % 40دستگاه ها و نهادهاي ذیربط موظف گردیده اند تا هکلی ،بر این اساس

اختصاص ) مصوب هیات وزیران(ان هاي محروم کشور قانون بودجه را جهت فعالیت بخش ها و دهست 3تبصره داده و سازمان برنامه و بودجه نیز موظف است کارمزد و سود طرح هاي مناطق محروم کشور مشمول این بند را

)50: 1375، نظري بر چگونگی تشکیل تعاونی هاي تولیدي( .پرداخت نماید% 70به میزان . ایان نامه ارائه شده استمتن کامل فهرست این قوانین در پیوست پ

:حرومیت زدایی در روستاهاي ایران م 5- 3-1- 2تحقیق به طور ویژه به محرومیت در روستاها توجه می نماید، بررسی برخی اقدامات انجام شده از آنجا که این

منابع آنچه که از بررسی . در رابطه با محرومیت زدایی در روستاهاي کشور به طور خالصه ارائه می گردد مختلف علمی و آمارهاي موجود در رابطه با مناطق روستایی به دست می آید این است که در مقایسه مناطق

نشانه هایی مثل نرخ . روستایی و شهري، جمعیت بزرگتري از خانوارهاي روستایی در زیر خط فقر قرار دارند می تواند موید وجود گونه هاي مختلف فزاینده شهر نشینی و مهاجرت هاي وسیع از روستاها به شهرها نیز

به عنوان نمونه آمارهایی که وضعیت تعداد خانوراهاي زیر خط فقر . مطلق و نسبی فقر در روستاهاي کشور باشدمقایسه در دوران دهساله پس از جنگ و در دوره دو برنامه توسعه اول و دوم در مناطق روستایی و شهري را

:آورده شده است نموده است

٤٢

68-78در دهه زیر خط فقر نسبیشهري و روستایی درصد خانوارهاي - 6جدول شماره

)درصد(خانوارهاي روستایی )درصد(خانوارهاي شهري سال خط دوم خط اول خط دوم خط اول

1368 21,7 7 21,1 9,6 1369 19,1 5,8 23,7 9,6 1370 20,8 6,5 24,7 9,7 1371 19,5 5,2 24,4 9,3 1372 18,7 5,2 23 9,3 1373 17,9 4,4 21,7 7,3 1374 18,8 4,5 23,4 8,4 1375 19,4 4,4 2 7,4 1376 17,7 3,7 21,3 6,7 1377 18,7 4,4 21,8 7,4 1378 18,3 4,1 22,7 7

)192: 1384مصلی نژاد، (ي اتخاذ شده و اثرات آنها در مناطق راهکارها علل ایجاد یا افزایش فقر و در مطالعه اي) 1385(قدیرنیا فیرروز

: روستایی کشور را بررسی نموده است علل فقر، راهکارها و اثرات اجراي آنها در مناطق روستایی کشور – 7جدول شماره

اثرات راهکارها راه کارهاي اجرا شده علل ایجاد یا افزایش فقر پایین تر بودن درآمد از سطح استاندارد .1 تورم .2 ینظام مالیات .3هر واحد (نبود کار و اشتغال مولد .4

درصد بر 0,2افزایش در بیکاري، )تعداد فقراي روستایی می افزاید

توزیع ناعادالنه درآمد .5حاکم بودن قیمت جهانی بر بازار .6

داخلی

به ازاي (افزایش قیمت مواد خوراکی .7افزایش هرواحد در قیمت مواد

درصد بر تعداد 0,065خوراکی، میزان )تایی افزوده می شودفقراي روس

محدودیت توان فعالیت و تولید .8 کمبود سرمایه انسانی .9

کمبود سرمایه فیزیکی .10

سرمایه گذاري در توسعه و عمران .1 روستایی

امر جاده سرمایه گذاري دولت در .2 سازي

سرمایه گذاري دولت در امر تحقیق .3 و ترویج کشاورزي

سرمایه گذاري در امر آبیاري .4 سرمایه گذاري در امر بهداشت .5 افزایش نرخ دستمزد کشاورزي .6 افزایش مالیالت بخش خصوصی .7 توزیع عادالنه درآمدها .8 تامین نیازهاي اولیه با سوبسیدها .9

اختصاص درآمدهاي خمس .10طرح هاي برق سرمایه گذاري در .11

رسانی

یک درصد افزایش این نوع سرمایه گذاري باعث کاهش . مثبت .1 .درصد شده است 0,05فقر به میزان

سرمایه گذاري باعث کاهش فقر به یک در صد افزایش. مثبت .2 .درصد شده است 0,027میزان

یک در صد افزایش سرمایه گذاري باعث کاهش فقر به . مثبت .3 .درصد شده است 0,024میزان

یک در صد افزایش سرمایه گذاري باعث کاهش فقر به . مثبت .4 .درصد شده است 0,024میزان

ایش سرمایه مثبت ولی تاثیر کمتري داشته چون یک در صد افز .5 .درصد شده است 0,001گذاري باعث کاهش فقر به میزان

یک در صد افزایش سرمایه گذاري باعث کاهش فقر به . مثبت .6 .درصد شده است 0,001میزان

نه چندان مثبت زیرا نرخ هاي باالتر مالیات در قالب قیمت هاي .7باالتر یا به مصرف کننده تحمیل می شود یا سرمایه گذاري و

این بخش از فعالیت هاي اقتصادي را تحت تاثیر قرار می توسعه .دهد

٤٣

کاهش تقاضا براي تولید .11 فقدان بازار یا عملکرد ناکارآمد آن .12بازدهی کم تولید و استفاده از .13

فناوري ابتدایی تبعیض اجتماعی .14نارسایی وسایل فنی و فقدان .15

سرمایه ضروري براي نوآوري در امور کشاورزي

کمی زمین و کوچک شدن نسبت .16 به افزایش جمعیت

بهره وري پایین کشاورزي و .17 دامداري

رشد سریع جمعیت .18 جنگ .19 تعرض به نظام و تحریم ها .20مبارزه با سرمایه داري و ایجاد .21

اقتصاد دولتی

عدم گسترش تامین اجتماعی .22

آموزش روستاهاسرمایه گذاري درامر .12افزایش نرخ مبادله محصوالت .13

کشاورزي آزادسازي بازار گندم .14 بهبود توزیع درآمدها .15 افزایش درآمد فقرا .16افزایش هزینه هاي عمرانی دولت .17

در بخش کشاورزي

اصالحات ارضی .18بهبود یارانه هاي مواد غذایی در .19

برخی دوره ها

انسانیتقویت سرمایه .20ایجاد صندوق اعتباري از سوي .21

سازمان تعاون روستایی

کنترل جمعیت .22 گسترش پوشش تامین اجتماعی .23توسعه سازمان ها و نهادهاي .24

حمایتی نشر فن آوري آبیاري بارانی .25

.مثبت. 10و 9 کم اثر. 11 .نسبتا اندك. 12 مثبت. 13 منفی. 14یک در صد تغییر ضریب جینی باعث کاهش فقر به . مثبت. 15

.درصد شده است 0,5میزان 0,0007مثبت با تاثیر اندك در حدود . 16زایش در هزینه ها تقریبا به همان مثبت به ازاي هر واحد اف. 17

.میزان ارزش افزوده بخش کشاورزي افزایش می یابد مثبت. 18 مثبت. 19 مثبت. 21 مثبت. 22 مثبت. 23 مثبت. 24باعث افزایش شکاف اجتماعی و فقر بین کشاورزان شده . منفی. 25

.است

)97: 1386قدیرنیا فیروز، ( تجارب جهانیبررسی 2-3-2

: به دالیل مختلف ممکن نیست توسعه یافتهاستفاده از تجارب کشورهاي ر چیز باید بدانیم کهقبل از هسیاستگذاري در کشورهاي با رشد . اول اینکه جمعیت شناسی در این دو گونه کشورها کامال متفاوت است

مساله . واهد شدجمعیت سریع، بیشتر مربوط به جذب جمعیت در بازار کار، مسکن و خدمات عمومی متمرکز خمتعارف در کشورهاي در حال توسعه این است که چگونه در منطقه اي که تا کنون توسعه نیافته بوده است و بر کشاورزي سنتی که توسط سلسله مراتبی از مراکز خدمات شهري پشتیبانی می شده اتکا داشته است، توسعه

توسعه یافته، نوعا مشکل این است که چگونه یک در حالیکه در کشورهاي . اقتصادي و اشتغال بوجود آوریم . منطقه صنعتی قدیمی زوال یافته را احیاء کنیم

دوم اینکه محیط دگرگونی هاي اقتصادي بین منطقه اي در کشورهاي توسعه یافته و در حال توسعه بسیار آیی قابل مالحظه اي جابجا در بسیاري کشورهاي توسعه یافته، فعالیت ها می توانند بدون افت کار. متفاوت است

شوند حتی مناطق عقب مانده نیز قابلیت رشد دارند به دلیل وجود نیروي کار ماهر، زیرساخت، صرفه جویی اما در کشورهاي در حال توسعه هزینه مقایسه مکان هاي مختلف . مقیاس و کارفرمایی در شهرهاي این مناطق

زیربناها خارج از منطقه مرکزي کشور کم است لذا هزینه هاي بسیار متفاوت است، دسترسی به بازاهاي ملی و . اقتصادي مکان هاي حاشیه اي بیشتر از آن است که بتوان با سوبسید جبرانش نمود

٤٤

معموال در . سوم اینکه اهداف و اولویت هاي سیاستگذاري منطقه اي نیز بین این کشورها متفاوت استاقتصادي و تثبیت مناطق روستایی تاکید می شود اما در کشورهاي کشورهاي در حال توسعه بر پیشبرد توسعه

توسعه یافته بر برابري مناطق به عنوان هدف اصلی تاکید شده و سیاستگذاري منطقه اي به خدمت اهدافی چون 1373ریچاردسون و همکاران، ترجمه اجاللی، .(حفاظت از محیط زیست، حفظ منابع و کنترل تورم درمی آید

. ا صرفا تاکید بر تجارب موفق در کشورهاي در حال توسعه خواهد بودلذ )18: تجارب عمومی در جهان 2-3-2-1

سخن می گوییم باید دقت داشته باشیم که این مفهوم با تعابیر مختلفی در ادبیات محرومیت زداییوقتی از ، ریشه 42، تخفیف فقر41هش فقرکا: موضوع مورد بحث قرار گرفته است که نمایانگر سطوح مختلف امر می باشند

... و 43کنی فقرو می دانیم که . اساسا سیاست هاي محرومیت زدایی را می توان دسته اي از سیاستهاي توزیعی به حساب آورد

: زیراند پرسش سه به پاسخ پی در توزیعی عدالت هاي نظریه ؟ شوند می آنها از ترکیبی یا فرصت نزلت،م قدرت، ثروت، شامل کاالها این آیا شوند؟ توزیع باید کاالها کدام.1 شوند؟ توزیع باید ها گروه کدام بین کاالها این.2و اختالف ؟... یا افراد نیاز با متناسب ها، شایستگی با متناسب برابر، ؟ باشد باید چگونه کاالها این دقیق توزیع.3

خلعت بري و طباطبایی، . (ده شده استدیدگاه ها ناشی از پاسخ هاي متفاوتی است که به همین سواالت دا1390 :31(

برخی اصول براي طراحی سیاست هاي کاهش فقر در کشورهاي در "دنیس تري در مقاله خود تحت عنوان نستهاهمیت دارا داراي شناخت فضاي کلی اقتصاد کالن براي محرومیت زدایی، قبل از هر چیز، "حال توسعه

بدین ترتیب آیا ه کلی سیاستی عمل می نمایند وربوط به فقر در کدام زمینکه سیاست هاي م باید دانستچون ؟برنامه هاي مربوط به کاهش فقر در آینده براي رسیدن به اهدافشان راحت تر خواهند بود یا خیر

سیاست هاي کاهش فقر باید بدانیم که این مهم نیست که چه انگیزه ها و اهداف خوبی داریم،«: او معتقد است به همان ها که قصد کمک داشته حتما بهبود رفاه که از طریق برنامه هاي ناپایدار از حیث مالی عمل نمایند و

.»اند لطمه می زنندسیاست هاي با :بین دو نوع هدف سیاستی ممکن می داند را با فهم تمایز علل کاهش رفاه در بین فقرااو فهم

است هاي تثبیت براي کاهش تورم ناشی از کمبودهاي سی. 45و سیاست هاي با هدف تعدیل 44هدف تثبیت ناپایداري مالی اجتناب ناپذیرند و هر چه آنها بیشتر به تاخیر بیفتند به تعداد بیشتري از فقیر و غیرفقیر آسیب

تر در بلند مدت در مقایسه، سیاست هاي تعدیل قصدشان ارتقاء صرفه ها از رشد پایین به رشد هاي باال. می زنندچنان سیاست هایی منافعشان براي فقرا می تواند . ب اند ولی الزاما اجتناب ناپذیر نیستندولت که بسیار مطاس

) Tray Dennis,1989:2( .ثل غیرفقرا یا حتی بیشتر باشددرست م

٤١ Poverty Reduction ٤٢ Poverty Alleviation ٤٣ Poverty Eradication ٤٤ stabilization ٤٥ adjustment

٤٥

، که به دقت بداند که چه کاري می خواهد انجام بدهد از نظر او عبارتست از برنامه ايبهترین برنامه کاهش فقر برنامه اي که درست بداند چه می خواهد . از لحاظ مدیریتی کارآ باشد و داراي اختالالت اقتصادي ناچیزي باشد

برنامه کارآ از حیث مدیریتی یعنی منابع را با کمترین هزینه ممکن به دست . یعنی درست هدفگذاري شده استرین اثرات ممکن را بر الگوهاي تولید و مصرف در و برنامه با کمترین اختالالت اقتصادي یعنی کمت. فقرا برساند

این البته هیچ سیاستی به طور کامل به . خارج از آن دسته اي که براي تغییر مد نظر قرار گرفته اند داشته باشد )Tray Dennis,1989:5. (موارد دست پیدا نمی کند

: برشمرده درباره کشورهاي در حال توسعه را چهار واقعیتاو .رصد نسبتا باالیی از کل جمعیت کشور را شامل می شوندفقرا د .1 .بیشتر فقرا در مناطق روستایی زندگی می کنند .2منابع مورد نظر براي تخصیص جهت کاهش فقر بسیار کم اند و به خاطر افزایش جمعیت کمتر هم می .3

.شوندیستم هاي غیرودولتی فقر، نوسانات درآمدي و عدم تامین غذایی سالها روشی از زندگی بوده است و س .4

. سنتی براي مواجهه با این مشکالت بایستی به این مسائل پاسخ بدهند

ما می توانیم به دو اصل براي طراحی برنامه هاي کاهش فقر «: معتقد است بر اساس این چهار واقعیت، و فعلی است اول اینکه برنامه هاي ضدفقر در کشورهاي در حال توسعه که هدفشان افزایش مصرف: برسیم

دوم، بیشتر برنامه هاي . بایستی صرفا فقیرترین فقرا را مدنظر قرار بدهند یعنی توجه به نیازهاي بسیار اساسییعنی بایستی تالش نمایند که . ضدفقر بایستی براي افزایش درآمدها جهت گیري داشته باشند نه مصرف

تقریبا نکته اي که او تاکید می کند این است که » .یدسترسی دائمی فقرا به منابع افزایش یابد نه به طور موقتهیچ توافقی در مورد این درگیري که چه راهی بهترین راه براي تغییر در یک جمعیت مثال رفاه فقرا هست وجود

افزایش سرمایه هاي انسانی خودش رفاه فقرا را افزایش نمی دهد اما بدون آن، گستره ما . ندارد بجز آموزش . رفاه بسیار ناچیز و محدود است براي بهبود

: و نهایتا سیاست ها و برنامه هاي کمک به فقرا را دسته بندي می کند سیاستهایی که مصرف را اکنون به فقرا منتقل می کنند و. 1 .سیاستهایی که ظرفیت آتی فقرا براي پس انداز را بهبود می بخشند .2

: اد مختلفی است کاهش آن نیز داراي ابع فقر و برنامه هاي: به طور کلی می توان طرح هاي انتقال کمک را به چهار دسته تقسیم بندي نمود : 46برنامه هاي کمک) الف

مواردي که موقتی هستند، مواردي که دائمی خواهند بود، مواردي که کاالها و خدمات،عینا منتقل می شوند و این تفکیک از این جهت داراي . ا کمک صورت می گیردچهارم مواردي که از طریق کنترل قیمت ها و سوبسیده

. اهمیت است که در ترکیب هاي مختلف، اینها به گروه هاي هدف مختلفی خدمات می دهندامروز بیش از قبل پذیرفته شده است که راه حل دراز مدت براي کاهش فقر، رشد : برنامه هاي تولید درآمد ) ب

فردي، سیاستگذاران هم می توانند در این راستا در سطح. در سطح فردياقتصادي است هم در سطح ملی و هم اولین مورد در این جهت، . ه انسانی آنها را افزایش دهندیدارایی هاي فیزیکی فقرا را افزایش دهند و هم سرما

٤٦ transfer

٤٦

ان چون امک توزیع زمین به ذهن سیاستگذاران می رسد که زودبازده تر است ولی الزما گزینه مناسبی نیست )Tray Dennis,1989:7. (رقابت نیزمهم است

با فقر داراي یک راهبرد دو وجهی مبارزهبر پایه تجربیات مختلف، ، 1990در گزارش بانک جهانی براي سال از طریق آزادسازي اقتصادي و سرمایه گذاري در امور 47یکی ترویج فعالیت هاي کاربر : تشخیص داده شده است

. )197: 1384زنوز هادي، (را در زمینه آموزش و بهداشت ن خدمات پایه براي فقتامیو دیگري زیربناییجاهایی بیشتر نیز بیان می دارد که فقر در "فقرسیاست هاي کاهش "در مقاله خود تحت عنوان 48وال دومینیک

یکی مدلی از : اند و موثرتر کاهش پیدا کرده است که سیاست هاي داخلی توسعه بر دو جزء کلیدي تاکید داشته هر .رشد که استفاده کارآ از نیروي کار را تشویق و ترغیب نماید و دوم آماده سازي خدمات اجتماعی براي فقرا

ها به استراتژي توسعه کشور و مرحله توسعه اي آن، ماهیت و چند نقش دقیق و ترکیب بهینه این سیاست . هاي اصلی فقر در آن کشور بستگی دارد گستره زیرساخت هاي فیزیکی و مدیریتی آن و ویژگی

دولتها چگونه می توانند رشدي را رقم بزنند که استفاده کارآ از فاکتورهاي در اختیار فقرا را «: او می پرسد یک روش از طریق مکانیزم هاي قیمت . پرورش دهد؟ پاسخ به این سوال، اولین کلید براي کاهش فقر می باشد

افزایش قیمت نسبی کاالهایی که بیشتر . مت نسبی براي بیشتر فقرا داراي اهمیت استچون قی. گذاري می باشدتوسط نیروي کار فقیر مورد استفاده قرار می گیرند، مشوق رشد بخش هایی است که این نیروي کار در آن

دومین کلید، . ندحضور دارند خواهد بود و لذا به به تنها دارایی زندگی فقرا یعنی ظرفیت کاري آنها سود می رسا . »سرمایه گذاري بر روي سرمایه هاي انسانی می باشد

حمل و نقل بهتر و . توسعه زیرساخت ها می تواند بهره وري فقراي روستایی را افزایش دهد«: و معتقد استشبکه هاي بازاري بهتر، رشد را به عرصه کشاورزي سرریز نموده و به توسعه و متنوع سازي صرفه هاي

گسترش سیستم هاي آبیاري و گونه . ي در مناطق عقب مانده در بسیاري از کشورها کمک نموده استاقتصادهاي پرثمر در قالب پیشرفت هاي تکنولوژیکی در اسیا و آمریکاي التین موجب افزایش گسترده فرصت هاي

یجه این کار افزایش در برخی کشورها نت.شغلی براي فقرا و تثبیت درآمدهاي آنها از طریق کشاورزي شده استهمه سیاست هاي روستایی الزاما به نفع فقرا نیست مثال سیاست هاي هرچند. دستمزدها نیز بوده است

کشاورزي مطلوب براي بزرگ مالکان و سوبسیدهاي ارائه شده براي مکانیزاسیون در برزیل نتایج معکوس به ا را براي کاالها و خدمات غیرکشاورزي توسعه ، یک بخش کشاورزي مطمئن، تقاضمقابلدر . همراه داشته است

. »داده و به ایجاد مشاغل غیرکشاورزي کمک می نمایددر اقتصادهاي مبتنی بر کشاورزي، بهبود دسترسی به زمین عموما به نفع همچنین وي بیان می دارد که

از جمله تامین هزینه هاي خانوارهاي فقیر است هر چند باید توجه داشت که مالکیت زمین تبعات بعدي بسیاري لذا نیاز به تامین اعتبارات و تشکیل را به همراه دارد ... بازارها و آبیاري و کود و تخم هاي زراعی و اطالع از

. نهادهاي حمایتی نیز اهمیت دارده با سیاست هاي تکمیلی موارد مطرح شده در فوق عبارتست از سرمایه گذاري در رابط«و اضافه می کند

و برآورد نیازهاي پایه افراد خودش مستقیما در کاهش بسیاري از تبعاتصرفا البته. ایه هاي انسانی فقراسرمافراد داراي سالمت و تغذیه مناسب و آموزش دیده مشخصا بهتر می توانند پیامدهاي ناگوار فقر اثر دارد چون

٤٧ labour-intensive ٤٨ Van de Walle, Dominique

٤٧

مندتر براي پاسخ به فرصت هاي مختلف تر و توانهمچنین کارآ. مناسب را کسب نماینداستانداردهاي زندگی همچنین . مثال بهبود تغذیه و سالمت، مدت زمانی که فرد فقیر می تواند کار کند را نیز افزایش می دهد. هستند

. بهبود تغذیه کودکان به معنی یادگیري بهتر ایشان استود مثال اگرچه منافع بلندمدت براي اطمینان از مشارکت فقرا بایستی به پدیده هاي مربوط به آنها توجه نم

آموزش براي والدین خانواده هاي فقیر قابل درك است اما فرزندان به هر حال دارایی هاي حتمی خانواده ها در ابزارهاي سیاستی باید مراقب باشند تا ... کوتاه مدت به حساب می آیند به عنوان نیروي کار در کشاورزي یا

هداشت فرزندانشان به خصوص دختران در مدرسه را حفظ نمایند مثال در والدین انگیزه هاي کافی براي ن )٢ :١٩٩٠ ,Dominique van Walle. (»بنگالدش با پرداخت هایی به والدین این امر را بهبود بخشیده اند

اساسا ریشه در کشورهاي در حال توسعهنیز مبین این مطلب است که فقر یافته هاي آدلمان و رابینسون )55: 1375بهشتی محمدباقر، (: این دو، چهار روش را براي فقرزدایی پیشنهاد می کنند دارد ولذا روستایی

افزایش قیمت و بهره وري دارایی تحت تملک فقرا - افزایش قیمت فروش خدمات فروشی فقرا - افزایش حجم فروش هاي بازاري توسط فقرا - ساسی دادن یارانه به کاالها و خدمات دربرگیرنده نیازهاي ا -

نگاهی با آن با مبارزه هاي شیوه و محرومیت فقر،"مرکز پژوهش هاي مجلس نیز در بخشی از گزارش با عنوان نشا فقر در کشورهاي در حال توسعه کهبا توجه به مذکر نموده است که "جهان دیگر کشورهاي تجارب به

اها و مهاجرت انبوه نیروي انسانی مازاد بر بیکاري در شهرها و روستاها در نتیجه سرمایه گذاري محدود در روست .فعالیت هاي کشاورزي به شهرهاست، توسعه روستا نقشی اساسی در اقدام هاي فقرزدایی دولت ها دارد

شامل قیمت گذاري محصوالت، نوین سازي کشاورزي، . در توسعه روستاست توسعه کشاورزي از گامهاي نخستالبته با .صنعتی کردن روستا گام دیگري در راه توسعه روستاهاست...و افزایش بهره وري زمین و کار کشاورزي

که سه نوع ارتباط بین کشاورزي و صنعت را نام می برد و تاکید می کند .توجه به نوع ارتباط کشاورزي و صنعت : س است و بایستی به دقت کنترل شوداین ارتباط بسیار حساکه .رزي به صورت نهاده در صنعت به کار می رودمحصوالت کشاو: 49ارتباط نهاده اي. 1 ...استفاده از محصوالت صنعتی در کشاورزي مثل موتور و پمپ و : 50ارتباط ستانده اي. 2با شروع صنعتی شدن، عوامل تولید مثل نیروي کار و زمین و منابع : ارتباط ناشی از تحریک عوامل تولید . 3

. ندبیا میمالی از کشاورزي به سمت صنعت جریان براي توسعه روستا، ایجاد زیربناها نظیر برق، وسایل ارتباطی، تسهیالت بانکی و راه براي دسترسی به مواد اولیه از طرفی و بازار کار و مصرف از طرف دیگر، ارائه کمک هاي فنی و دوره هاي کارآموزي، فراهم کردن منابع

اورزي و صنایع روستایی، فراهم کردن اطالعات درباره مالی براي گسترش، نوسازي، ارتقاي تکنولوژي بخش کشبازار و تکنولوژي و ساده سازي قوانین از طرف دولت اهمیت اساسی دارد چه به این ترتیب، صرفه جویی هاي

فقر، محرومیت و شیوه هاي . (خارجی تولید افزایش یافته و سودآوري فعالیت هاي روستایی افزایش می یابد )7: 1373مبارزه با آن،

٤٩ forward linkages ٥٠ backward linkages

٤٨

برخی رهیافت هاي مربوط به ، "توسعه منطقه اي و مدیریت تضاد، نمونه موردي برزیل"رافائل بارل در کتاب :را اینچنین برشمرده است کاهش فقر و نابرابري به خصوص در کشورهاي در حال توسعه

انجام کمک مستقیم به فقیرترین مردم از طریق پرداخت هاي مالی و کمک به رفاه : کمک به مردم فقیر ) الف اثر این روش مشخصا تخفیف مشکالت حاد و بحرانی . اي دانست توان غیرتوسعه البته این رهیافت را می.. و

البته . به کاهش درازمدت فقر نمی کندافراد فقیر است لکن این سیاست بایستی ادامه پیدا کند و کمک زیادي برخی اثرات ناشی از افزایش قدرت خرید فقرا، افزایش توان پیوستن به نیروي کار است ولی اینها احتماال صرفا

. اي هستند اثرات حاشیهتدارك کمک براي فقیرترین بخش که عبارتست از بخش کشاورزي یا همان : کمک به بخش فقیر ) ب

مکن است به صورت توسعه کشاورزي و اصالحات ارضی باشد، روش دیگر ممکن است از طریق که م. روستاییتوان کمک به فقراي نیز می. توانمندسازي روستائیان با بهبود وضعیت آموزش و افزایش مشارکت فقرا باشد

حمایت از انجام . هاي خاص را به عنوان سیاست برگزید روستایی ماهر و کارآفرینان جوان روستایی یا سایر گروهپروژه هاي خاص که احتمال حصول نتایج خوب از آنها می رود و شروع یک رشد منطقه اي پویا هستند نیز

. گونه دیگري از استراتژي هاستمجددا شاهدیم که این روش ها به دنبال کاهش فقر و نابرابري هستند لکن هیچ اطمینانی درباره میزان

مثال اگر سیاست کالن اقتصادي کشور . ت هاي کالن اقتصادي کشورها وجود نداردپیوستگی این موارد با سیاسبه - می تواند اي نیازمند تمرکز بیشتر صنعتی شدن و شهري شدن باشد، تمرکز بر چنان سیاست هاي روستایی

. حتی ضد تولیدي باشد - خاطر انگیزش در بخش متفاوت و نیز کاهش سرعت شهري شدن : زدایی سرمایه گذاري هاي صنعتی جذب و تمرکز ) ج

. و حمایت از توسعه صنعتی انجام می شود) FDI(هاي مستقیم خارجی که بیشتر از طریق جذب سرمایه گذاريالبته این رویکرد مستقیما متوجه اقشار فقیر نیست و فرض شده است که منافع رشد اقتصادي در مراحل بعدي از

هرچند نشان داده شده است که این انگیزه ها و سیاست . سرریز می نمایدطریق افزایش تقاضا به همه جمعیت ها کارآ نیستند لکن همچنان کشورها به طور گسترده از این سیاست ها در جاهایی که سرمایه گذارينیز ها

. بایستی به سمت مناطق محروم تر در کشور هدایت شود استفاده می نمایند :رشد شهري شدن و استراتژي قطب ) د

در ادامه کاهش وزن نسبی کشاورزي در فرآیند رشد اقتصادي، قطب رشد پیش از هر چیز به صورت مجموعه رشد در مکان هاي فعالیتی خاص متمرکز شده و به همه . اي از صنایع با روابط متقابل تعریف و شناخته می شود

فعالیت ارتند از آرایش فضایی قطب ها،هاي فراموش شده این استراتژي عب برخی جنبه. اقتصاد پخش می گرددلذا بایستی حتما تشخیص درستی درباره . اقتصادي قطب ها، اثرات بیرونی آنها و تلفیق آنها در سیستم شهري

مشکالت منطقه اي، صورتبندي روشنی از اهداف قابل حصول، شناخت درباره وضعیت فعلی اقتصاد منطقه، پیش بینی براي انتقال اهداف به سطوح مختلف و شناسایی ابزارهاي سیاستی توجه به مکانیزم هاي فعلی و قابل

در کشورهاي درحال توسعه، شهري شدن یک پیامد . دردسترس، ضمن تعامل با همه آن اجزاء صورت بگیردنتیجه تغییر ساختار اقتصادي عبارتست از کاهش وزن کشاورزي و افزایش . مستقیم فرآیند رشد اقتصادي است

بر طبق گفته میردال، نیروي ناشی از علل مرکزي و انباشتی، منجر به افزایش شکاف بین . سبی صنعتوزن نچنین نیروهایی ممکن است آثار پس زننده اي . مکان هاي مرکزي مورد سرمایه گذاري و سایر مناطق می شود

٤٩

هیرشمن نیز مانند قطب رشد استراتژي . را هم در پی داشته باشند مگر آنکه اثرات به صورت متعادل پخش شوندراندینلی و رادل این . پرو در بسیاري از کشورهاي در حال توسعه، منجر به توسعه مناطق روستایی نشده است

-آنها استراتژي توسعه یکپارچه شهري. امر را به نبود سیستم فضایی مناسب در این کشورها مربوط دانسته اندن شهر به عنوان مرکزي کارکردي در فضا که بایستی با نیازها و پتانسیل روستایی را توصیه می نمایند که در آ

)Bar-El, 2008 : 9( . هاي نواحی روستایی تطبیق داشته باشد عمل می نمایدبه عنوان اجزاء رادو رویکرد "سیاست گذاري توسعه منطقه اي، نمونه موردي ونزوئال"در کتاب فریدمانجان

اول بر طبق قاعده، سنجه هایی هستند : داراي اهمیت می داندمبارزه با فقر ساختاري یک استراتژي جامع براي که بایستی در خارج از منطقه، مورد توجه قرار بگیرند و در درجه دوم سنجه هایی هستند که بر تغییرات

. ساختاري درون منطقه تمرکز دارند : هاي بیرون از منطقه رهیافت) الف

اند که شامل محدوده هاي کالن در محیط خود با مناطق رشد بالقوه یا بالفعل احاطه شدهمناطق روبه افول این مناطق ارتباط دوگانه اي با مناطق رو . ، پیشگامان منابع و مناطق رو به رشد است)اي مناطق هسته(شهري

ستاهاي فقیر عمل می از جهتی به عنوان قطب مهاجرت هاي داخلی که به عنوان مناطق هدف رو. به افول دارند. اطق در بازارها و عرضه می شوندکنند و از طرفی به عنوان مراکز رشد باعث دستیابی بیرونی به کاهش سهم من

فروشگاه ها، بانک ها، صنایع و ارتباطات رسانه اي مناطق رو به افول، تا حد زیادي مخلوق منافع و عالیق وضعیت مناطق هسته اي پیامد آنی ارتباط با .نترل می شوندمناطق هسته اي هستند و مستقیما توسط آنها ک

این ارتباط ممکن است از منظر او معتقد است، .یک راه حل براي مشکالت مناطق مشکل دار و آشفته استبرهاي اصلی از فقر در مناطق فایده) و تا حدي سایر مناطق(مناطق هسته اي. دیگري مورد مالحظه قرار بگیرد

. تند به این خاطر که برداشت آنها از این مناطق بیش از برگشت دادن آنها به این مناطق استرو به افول هسمناطق رو به افول معموال داراي توازن خالص صادراتی با . چهارگونه انتقال اصلی تحت تاثیر قرار می گیرد

رفیت باالي فردي را مناطق هسته اي هستند، آنها خط ممتدي از جریان نیروي کار ارزان که در خود یک ظ )FRIEDMAN JOHN, 1966:88. (بدون یک آموزش مداوم دربر دارد به مناطق هسته اي عرضه می نمایند

: رهیافت هاي درون منطقه )ب :چنین است از نظر فریدمان رئوس مطالب مربوط به استراتژي توسعه درونی براي مناطق رو به افول

. تی و تبدیل به نقاط اصلی رشدبراي توسعه آ با ظرفیت باال مقیاس متوسطشناسایی مناطق شهري .1 . سنجش اکتفاي خدمات مرکزي ارائه شده در نقاط رشد انتخاب شده .2ایجاد خدمات مرکزي در نقاط رشد به منظور کارایی سطوحی که به عنوان پایه نرخ خدمات و جمعیت .3

. هاي تخمین زده شده کافی باشند . ده هاي داخلی منطقه با تمرکز بر نقاط رشد توسعه و بهبود شبکه جا .4طرح ریزي شبکه مسیر اتوبوس ها به منظور فراهم نمودن حداکثر دسترسی جمعیت روستایی به نقاط .5

.رشد درست مثل دسترسی به نقاط بیرون از منطقه .توسعه شبکه اي از تسهیالت مخازن و انبارها در نقاط رشد .6 .ي کاربر و با فرآیند هاي سبک در نقاط رشد کشف امکان توسعه صنایع تولید .7

٥٠

اي اصلی که متمرکز بر تحقیقات منطقه اي، آموزش هاي فنی و آموزش تاسیس یک دانشگاه منطقه .8 . بزرگساالن و شامل حوزه هاي کشاورزي و آموزش راهبري باشد

ز زراعت خرد به تعهد نسبت به همه شاخص هاي مورد نیاز براي تغییر و دگرگونی در شکل کشاورزي ا .٩ .تجاري و تغییر محدوه هاي با بهره وري کشاورزي بسیار پایین به پارك هاي حفاظت شده ملی

)FRIEDMAN JOHN, 1966:97( در زمینه محرومیت زدایی تجارب کشورها 2-3-2-2 چین 2-3-2-2-1

قرا به آنها صورت بگیرد استانداردي براي تعیین مناطقی که بایستی تخصیص بودجه ف 1986در سال دولت چین ابتدا یک خط فقر ترکیبی را براي انتخاب مناطق فقیر تشکیل داد که گروه راهبري لذا یک . انستمورد نیاز د

1985یان در سال 150استاندارد اصلی براي این انتخاب، سرانه درآمد خالص روستاها کمتر از . انتخاب نمود . بود 1985مع آوري شده توسط وزارت کشاورزي در سال اطالعات مزبور مبتنی بر اطالعات ج. بود

در سال . مشخص نمود 1986شهرستان را به عنوان شهرستان هاي محروم کشور در سال 258گروه راهبري، در 1993تغییر زیادي تا سال . شهرستان به عنوان شهرستان هاي محروم استانی تعیین شدند 370، تعداد 1998

در طول این مدت، شکایت هاي زیادي از شهرستان هاي . وم مشخص شده رخ ندادلیست شهرستان هاي محرمحرومی که به عنوان شهرستان هاي محروم ملی انتخاب نشده بودند شنیده می شد که نهایتا باعث شد گروه

. راهبري هم شاخص خط فقر و هم انتخاب مناطق محروم را تغییر داده و تنظیم نمایدکاهش یافته بود لکن 1993میلیون در سال 80به 1985میلیون در سال 125رسمی از هر چند تعداد فقراي

. شهرستان محروم افزایش یابد 592به 331تنظیمات باعث شد تعداد مناطق محروم از ماهیت فرآیند انتخاب مناطق محروم، فاکتورهایی را که احتماال بر هدف گذاري صحیح برنامه هاي ویژه فقر در

: دهد باشند نشان می ثرگذار میچین اهاي مثال برخوردهاي ترجیحی با شهرستان. اول، مالك سیاسی که دائما با اهداف کاهش فقر مخلوط شده است

.اقلیتی یا منطقه قدیمی انقالبی که گاهی منطقه بندي را تحت تاثیر قرار می دهدحروم در استان هاي مختلف انجام می گرفت هایی که براي متعادل نمودن تعداد شهرستان هاي م دوم، تالش

بندي اولیه منطقههایی که تعداد زیادي از شهرستان هاي آنها محروم بودند خصوصا در ممکن است به استان .ضربه زده باشد

سوم، منطقه بندي اولیه بر اساس اطالعات مربوط به یکسال انجام شد لذا این ممکن است تحت تاثیر تغییرات . مدها قرار گرفته باشدتصادفی درآ

. دهد هاي زندگی را نمی هاي منطقه اي در هزینه چهارم، خطوط ملی فقر، امکان توجه به تفاوتوجود دارد که منجر به نقص و ) شهرستان(برخی محدودیت هاي ذاتی نیز در رابطه با سطح مدیریتی مورد هدف

، حدود نیمی از فقرا در چهار 1980که در اواخر دهه جاالن و راوالین گزارش نموده اند. شود پوشش ناکامل میهزار خانوار 10در حدود 1998پیمایش ملی سال . هاي محروم زندگی نمی کردند استان جنوبی در شهرستان

خانوارهاي فقیر در شهرستان هایی که رسما به عنوان محروم 37%استان نیز نشان داد که تنها 28روستایی در (Park,2002:128-129). زندگی می نمودند تعیین شده بودند

٥١

راوالین و جاالن شواهدي را از تله فقر در روستاهاي چین یافتند که بیان می دارد، محصول نهایی سرمایه با خود . یابد اما نسبت به سرمایه جغرافیایی افزایش می یابد سرمایه کاهش می

وسعه اقتصادي است، بیشتر از طریق سرمایه گذاري اي که هدفشان ت دولت ها با برنامه هاي هدفمند منطقهتا سوبسیدهاي مصرف ) هاي توسعه یکپارچه روستایی هاي هدفمند، پروژه اي، وام هاي بودجه مثل کمک(عمومی

هایی بایستی موفقیت در هدف گیري کاراي مناطق فقیر و چنان برنامه. مستقیم به این مساله پاسخ می دهندمتاسفانه ارزیابی جامع . نوارهاي روستایی را اگر که هزینه آنها قابل توجیه باشد نشان بدهندبهبود وضعیت رفاه خا

.مداخالت هدفمند بسیار محدود استدولت چین یک گروه بین وزارتخانه اي را براي توسعه اقتصادي مناطق محروم و فقیر تاسیس 1986در سال

1993در سال . ه را براي حذف فقر روستایی سرپرستی نمایدتا بتواند یک برنامه بلندپروازان) LGEDPA(کرد اعالم 2000میلیون فقیر روستایی باقیمانده تا سال 80را جهت از فقر خارج نمودن ) baqi(دولت طرح باگی

. نمود که توسط بانک "برنامه وام هاي سوبسیدي": سه برنامه اصلی هدفمند سرمایه گذاري دولت چین عبارتند از

عه کشاورزي و گروه راهبري دفتر توسعه مناطق محروم راهبري شد، یک برنامه کار عمومی تحت عنوان توس "برنامه کمک هاي بودجه اي"که توسط کمیسیون برنامه ریزي دولتی راه اندازي شد و یک "غذا براي کار"

. که توسط وزارتخانه امور مالی مدیریت شد). 35(%و سهم کشاورزي شد ) 56(%وبسیدي به بخش صنعت رفت بیشتر وام هاي س 1995-1991در دوره

رفت و سرمایه توسعه نیز به طور نسبی در ) 75(%بیشتر اعتبارات طرح غذا براي کار نیز عموما به زیرساخت ها ، آموزش و بهداشت 18%، صنعت 26%، زیرساخت 38%کشاورزي (زمینه هاي مختلف مورد استفاده قرار گرفت

در حال حاضر -هاي این برنامه ها ابتدا به مقامات رسمی شهرستانهاي محروم اختصاص یافت بودجه) . %12 . که سطح مدیریتی نواحی در چین است - همه شهرستان ها 28%استان یا حدود 592حدود

1,5%هزینه هاي دولت مرکزي و 5%میلیارد یان یعنی معادل 11,6ها اعتباري حدود ، برنامه1996در سال درآمد خانوارهاي روستایی در شهرستان هاي 5%و بیش از ) به همراه دولت هاي محلی(زینه هاي کل دولته

این مبالغ بجز بودجه هاي . میلیارد یان افزایش یافت 16,1سرمایه گذاري سریعا تا 1997در سال . محرومهدف برنامه ها صرفا انتقال .محلی، سازمان هاي بین المللی، موارد خصوصی یا سایر بودجه هاي دولتی است

منابع به مناطق فقیر نیست بلکه ارتقاء توسعه اقتصادي و رشد درآمدي به منظور خارج کردن فقرا از فقر به (Park,2002:124-126) . صورت دائمی است

آمریکاي التین 2-3-2-2-2در این مساله اثرات کم یا زیاد تواند اینکه درآمد افزایش یابد فقر کاهش می یابد و اینکه رشد اقتصادي می

بطور جدي مورد 51قیقات مربوط به رشد به نفع فقراداشته باشد هم اکنون به خوبی شناخته شده است و در تحولی مسیر عکس آن کمتر توضیح داده شده است یعنی فقر درحقیقت ممکن است یکی از . توجه قرار گرفته است

دور باطل در جاییکه رشد کم منجر به فقر زیاد و فقر یعنی .باشد دالیل اصلی عملکرد ضعیف رشد در منطقه . زیاد نیز به نوبه خود منجر به رشد کم می شود

٥١ Pro-Poor Growth

٥٢

آیا چیزي در ذات منطقه هست که آن را به طور نسبی با رشد کم و سطح باالیی از نابرابري و فقر نگه می دارد؟ ر آمریکاي التین بحث نموده است که موسسات خاصی بانک جهانی منطقه آمریکاي التین در کتاب نابرابري د

هاي معدنی و مردم بومی و محصوالت خاص کشاورزي متناسب با استثمار ثروت در دوران سلطه اروپائیان،که نابرابري هاي بسیار زیاد در دسترسی به زمین، به منجر !) ثل کشت شکر با نیروي کار بردهم(اقلیم منطقه

شده است و لذا این اثرات معکوسی را بر رشد و نابرابري 1800حداقل در تا اواخر دهه آموزش و قدرت سیاسی . در دراز مدت گذاشته است

دستیابی به کاهش بیشتري در میزان فقر ممکن است دال بر تاکیدهاي نسبتا متفاوت بر رشد در برابر توزیع باشد و کشورهاي نسبتا ) ثل بولیوي، هایتی و هندوراسم(کشورهاي فقیر: که به شرایط اولیه کشورها بستگی دارد

مساوي که به طور واضح توزیع کمی دارند ابتدا و پیش از هر چیز نیازمند رشد باال و پایدار هستند حتی با هزینه . ها، این می تواند مدل چینی نام بگیرد افزایش برخی نابرابري

مبیا و رهاي آمریکاي التین بویژه آرژانتین، برزیل، کلدر مقابل، کشورهاي نسبتا ثروتمندتر شامل بیشتر کشوان به رشد باالتر و توزیع جدي هستند اگر خواهان کاهش سریع تر و بیشتر در میزان مکزیکو نیازمند توجه همزم

. فقر باشندکن ین ممجدیدترین نظریه از گزارش درباره آمریکاي التین بیان می دارد که ماندگاري فقر در آمریکاي الت

نرخ هاي باالتر رشد باشد، چراکه نیروهاي ناشی از دورهاي باطلی هستند که هاست خودش مانع دستیابی بادبیات گسترده . ها، مناطق و کشورها را فقیر نگه می دارند و نمی گذارند که به رشد ملی کمک نمایند خانواده

. ئمی شدن فقر موثر باشند را شرح داده استهاي فقر، شاخه هاي متعددي که ممکن است در دا فعلی درباره تله :صرفا برخی از این موارد

هاي هاي الزم براي سرمایه گذاري مردم فقیر اغلب دسترسی کمی به بازارهاي مالی یا سایر مکمل -که براي تجمیع سرمایه هاي دانشی و فیزیکی و مشارکت ) ها مثل امالك یا زیرساخت(خصوصی دارند

. ضروري استدر فرآیند توسعه مردم فقیر اغلب از سالمت کمتري برخوردارند که باعث کاهش بهره وري آنها شده و مانع توانمندي -

ایشان براي مدیریت و تولید دانش می شودمردم فقیر اغلب در مدارس با کیفیت پایین حضور می یابند و بازده کم و دیري در آموزش داشته و -

یی دارند که آنها را از تجمیع سرمایه انسانی ضروري براي رشد باز چشم اندازهاي حداقلی براي جابجاجابجایی نیروي کار را توسعه داده، سالمتی والدین آموزش، توان پس انداز را افزایش می دهد،. دارد می

. و فرزندان را ارتقا می دهد و باعث کاهش باروري و مرگ و میر می شودمواجهند و یا کمتر در برابر آن مصون می مانند ولذا درآمدهاي مردم فقیر با ریسک بیشتري در بازار -

کمتري را براي سرمایه گذاري بر سرمایه انسانی مناسب که ریسک کمتري را جذب نماید خواهند به عالوه، ناتوانی براي تنوع بخشی به ریسک، مانع تخصصی شدن در کشاورزي یا انتقال به . داشت

از آنجا که فقرا نوعا ریسک . نجر به بهره وري باالتر بشود خواهد بودفعالیتهاي غیر کشاورزي که ماي و بازارهاي غیاب کارکردهاي مناسب بیمه گریزتر از ثروتمندان هستند چون ضررهاي وارده در

اعتباري ضربات شدیدتري به آنها می زند، فقرا از فرصت هاي سرمایه گذاري سودمند که به نظر بیاید

٥٣

جوامع داراي نرخ فقر باالتر تمایل کمتري و لذا مجددا. یسک هستند صرفنظر می نمایندبسیار داراي ر . دهند را به سرمایه گذاري نشان می

مناطق فقیر داراي خال زیرساخت یا سرمایه انسانی هستند که می تواند آنها را براي جذب سرمایه -د که این امر باعث تسهیل جابجایی زمینی گذاري هاي برون منطقه اي یا توسعه منابع آنها مستعد نمای

. یا بخشی نیروي کار به منظور جستجوي فرصت هاي درآمدي باالتر می شودکشورهاي داراي مناطق فقیر ممکن است دچار تنش هاي قومی یا نژادي که تحت تاثیر نابرابري هاي -

ي شده و هر دو منطقه و درآمدي برانگیخته شده است بشوند که این منجر به تنش هاي بین منطقه ا همه کشور را تبدیل به جاهایی که براي سرمایه گذاري پرریسک تر هستند می نماید

(Guillermo,2006:1-6) :برخی داللت ها از گزارش مبسوط آمریکاي التین در دو بخش داللت هاي استراتژیک و سیاستگذاري

: داللت هاي استراتژیک ) الف pro-growth poverty(و کاهش فقر به نفع رشد) pro-poor growth(رشد به نفع فقرا . 1

reduction : ( وجود دور صحیح بین رشد و کاهش فقر، بحث مربوط به استراتژي هاي انتخابی کاهش فقر را : با روش هاي مختلفی تامین نموده است

د داشته باشد امروزه کمتر جنبه اول، اینکه آیا استراتژي باید بر به نفع رشد یا به نفع فقرا بودن تاکی -هایی که بر انکار رشد تمرکز ندارند شاید قویترین سالح براي بهبود وضعیت استراتژي. خویشاوندي یافته است

نقص در با این حال،. رفاه در دسترس ما باشند به ویژه تحت محدودیت هاي احتمالی سیاست هاي به نفع فقرا مثال محدودیت هاي . ارکت و کمک به رشد، به گسترش آن ضربه خواهد زدمحاسبه محدودیت هاي فقر در مش

رسد مانع هاي مربوط به سرمایه انسانی به نظر می نقدینگی، ریسک و عدم شفافیت یا قلمبگی سرمایه گذاري . فقرا براي دستیابی به آموزش که باعث خروج آنها از فقر و تقویت رشد است خواهد شد

ویه بین رشد و کاهش فقر ، بیان می دارد که توجه ایده آلیستی به سیاست ها بایستی مد نظر ارتباط دوس دوم، -اي از این آگاهی، سطوح جدید اما ضروري. قرار بگیرد که اثرات مستقیم یا غیر مستقیم بر رشد و کاهش فقر دارد

به عنوان یک مثال . می نماید پیچیدگی در ارزیابی گزینه هاي سیاستی در هر دو دستورالعمل را به ما معرفیهاي انتقال مستقیم به صورت برنامه هاي سنتی انتقال پول نقد اثراتی بر فقر داشته که با سیاست ساده اما مهم،

هاي سنتی انتقال، محدودیت هاي اعتباري را همچنین برنامه. افزایش درآمد خانواده هاي فقیر بروز می کندرا براي تجمیع سرمایه هاي انسانی که درآمد را هم در سطح خانواده و هم در مشخص نموده و انگیزه بیشتري

. سطح اقتصاد افزایش می دهند فراهم می آوردسوم، سیاست هاي به نفع رشد که در کوتاه مدت اثرات سیاستی معکوس بر توزیع و فقر دارند و چنانکه -

هر . تا اصطکاکی را با ایجاد رشد داشته باشندمشخص است با آزادسازي تجارت همسو هستند ممکن است حقیقها آنها را ترکیب می نماییم، چند زمانی که ما با سیاست هاي مکمل مثل بهبود دسترسی به آموزش و زیرساخت

اثرات معکوس کوتاه مدت آنها بر فقر می تواند کاهش و تخفیف یافته و اثرات مستقیم و غیرمستقیم بر رشد را مثل حمایت از خرده کشاورزان (الوه، اقدامات جبرانی براي متعادل نمودن برخی از این اثرات به ع. افزایش دهد

یک منطق جدید را براي افزایش کارآیی سیاست هاي ) در بخش هاي غیر رقابتی در هنگام آزادسازي تجارت . دهد به عالوه توجیهات مربوط به حمایت و حفاظت اجتماعی اصالحی بدست می

٥٤

و چهارم، برنامه هاي انتقال بایستی همواره در جستجوي انگیزش براي جمع آوري دارایی هایی که نهایتا - . توانند فرآیند رشد را جلو ببرند باشند مثل برنامه هاي مختلف در مکزیکو، برزیل و کلمبیا می

:سیاست هاي دولتی به نفع فقرا در برابر سیاست هاي دولتی به نفع رشد . 2ناشی از OECDکه بیشتر از نصف تفاوت در نابرابري بین کشورهاي آمریکاي التین و کشورهاي این یافته

اول، زمانی که تالش ها بایستی به منظور : تفاوت هاي در توزیع درآمدهاي بازار است دو چیز را بیان می دارد رف می شدند احساس می شد که بهبود و اصالح استعدادهاي فقر و نیز بازدهی که از بازارها به آنها می رسد ص

محدودیت هایی براي انجام اقدامات الزم وجود داشت مثال کشور سوئد که در توجه نسبت به عدالت و شکل گیري سرمایه انسانی شناخته شده است داراي بازار توزیعی است که بسیار مشابه بازارهاي کشورهاي آمریکاي

هایی که عدالت را در راس سیاست هاي اجرایی خود قرار می التین است و این بیان می دارد که حتی دولترسد که وزنه دوم اینکه، به نظر می. دهند ممکن است با سطوح باالیی از نابرابري در درآمدهاي بازار مواجه شوند

بوسیله سیستم هاي گسترده انتقالی آنها صورت گرفته OECDاصلی برقرار کننده برابري درآمدي در کشورهاي ت که تا به امروز هر آنچه در کشورهاي آمریکاي التین بوده است را کوچک نشان می دهد، اگرچه گزارش اس

به طور . دارد که در اینجا نیز محدودیت هایی به واسطه اقتصاد سیاسی و کارآیی سیاسی تحمیل شده اند بیان میو لذا بازارهایی با درآمد برابرتر خالصه، سیاست هایی که براي کسب فرصت هاي برابر براي توسعه انسانی

. انتخاب می شوند الزم است که بوسیله بازتوزیع از طریق مالیات ها و انتقال ها تکمیل شوند : ابعاد چندگانه فقر، مسیرهاي چندگانه براي رشد . 3

ازخوردهاي فقر بر محدودیت تمرکز سنتی بر فقر درآمدي با نارضایتی رو به افزایش در زمینه دنبال کردن آثار و ب : به عنوان مثال . رشد روبروست

در برخی . دستاوردهاي جدي در طول عمر در یک منطقه تنها به میزان کمی با رشد درآمدي پیوستگی دارد -کشورها که درآمد به صورت ایستا مانده است، سطح رفاه به طور قابل توجهی افزایش یافته است چون بهبود در

چنانکه در باال ذکر شد، سالمتی به بهره وري رشد وابسته است و . یماري ها رخ داده استسالمتی و درمان ب . سیاست هایی که براي اصالح این بعد از فقر اختصاص یافته اند هم به نفع فقرا هستند و هم به نفع رشد

براي تجمیع سرمایه چشم انداز خروج از فقر یا حرکت رو به جلو در توزیع درآمد، یک انگیزه و محرك اصلی -هر چند نرخ هاي کمتر، دیرتر و نامشخص در بازدهی آموزش براي فقرا به خاطر دالیلی که در باال . انسانی است

. بحث شد مانع و سد راه جابجایی و پویایی و تشویق افراد و فرزندان آنها براي تجمیع این سرمایه می شودضدمحرك هم باعث بهبود شاخص هاي اجتماعی اي که به مشخصا یک درس این است که اصالح این موارد

اما درس دوم این است که سیاست . طور کاملتر فقر را اندازه گیري می نمایند شده و نیز رشد را تقویت می نمایدضد فقر بایستی به دوره زندگی مگاه داشته باشد به همراه سیاست هایی که به موانع جابجایی و پویایی به

. نگریسته باشندصورتی جامع مثال تغییر پذیري بسیار باال در –ریسکی که همراه با جابجایی و پویایی پیش بینی نشده وجود دارد -

مشخصا کاهش . نیز یک مشخصه در سرمایه گذاري هاي بلند مدت در سرمایه انسانی است –دستمزدها یزم هایی براي کاهش انواع مختلف ریسک تغییرپذیري بسیار باالي اقتصاد خرد در یک منطقه مثل اتخاذ مکان

در . فقر را در همه ابعاد آن کاهش داده و نیز آثار به نفع رشد خواهد داشت –مثل ریسک سالمتی یا درآمد –ها

٥٥

کوتاه مدت، سیاست گذاران بایستی به سنجه هاي جامع تري از فقرو نابرابري توجه نمایند ، نه صرفا ارائه . آیند تکامل وضع رفاه بلکه فهم بهتر و نیز انتخاب مزایاي مسیرهاي برگشت به رشد تصویري دقیق تر از فر

.ها و مکمل ها انباشت خروجی فراز و نشیب ها،: تفکر غیر خطی . 4 :مهم است به سیاست ها غیرخطی پاسخ ،در ادبیات تله فقر

ري نداشته باشند، در برخی موارد فرازها یا مرزهایی وجود دارد که زیر آن، تالش ها ممکن است هیچ اث -مثال این حقیقت که بازده آموزش . سیاست سازان منابع را به صورت جدي درون سیاه چال هایی می اندازند

یا از این بدتر وقتی که آموزش ثالثیه هم تکمیل شده -ثانویه اغلب زمانی ملموس می شود که کامل شده باشد. ي خانواده ها ارزش ندارد که بر روي مدرسه ابتدایی سرمایه گذاري نمایندبیانگر این مطلب است که برا -!باشد

برنامه هایی که به دنبال جذب سرمایه گذاري در حوزه آموزش هستند ممکن است اگر براي باال بردن دانش بزرگی بر طراحی شده باشند اثرات -از طریق اتمام مدرسه ثانویه ونه صرفا رفتن به مرحله بعدي - آموز از قله

. فقر بگذارند ادبیات مربوطه بیان می دارد که بازده دارایی ها مثل سرمایه انسانی تا حد زیادي به سایر دارایی هاي عمومی -

مثال سرمایه گذاري . که مکمل هستند مثل جاده ها، سیستم هاي ارتباطاتی، و بازارهاي اعتباري بستگی دارددودي داشته باشد اگر افراد نتوانند با شغلی که از سطح باالتري از عمده در آموزش ممکن است بازدهی مح

یک سیاست به نفع رشد براي احداث جاده در یک مشابه همین مساله،. مهارتها بهره می برد ارتباط برقرار نمایندد اثرات منطقه ممکن است اگر جمعیت مردم داراي سرمایه انسانی براي کار در صنایع ایجاد شده را داشته باشن

. بیشتري را به نسبت وقتی که بیمار، بی سواد یا محدود به خاطر بلد نبودن زبان هستند داشته باشد فعالیت )انباشت(سیاست هاي معطوف به مناطق جامانده از توسعه ممکن است با این واقعیت که تمرکز -

مناطق . رند تکمیل گردده است چون به لحاظ اقتصادي چگالی بیشتري دااقتصادي خودش تقویت کنندثروتمندتر ممکن است داراي پویایی درونی بوده و بازده بیشتري را براي سرمایه و نیروي کار به نسبت مناطق محروم تر که هیچ کشش متعادل کننده اي در جهت عدالت جغرافیایی در دراز مدت در آنها وجود ندارد داشته

ایی باید انتخاب شوند که می توانند رشد و جابجایی نیروي کار را در ه اي از سیاست در آنجا حجم گسترده. باشندبا این حال، . ها دارند تسهیل نمایند مناطقی که شهروندان مشخصا دسترسی کمی به بازارها، آموزش و زیرساخت

سرمایه گذاري منابع اضافی دولت ها در چنین "فراي شهر، کمک روستا به توسعه"بر طبق مباحثات کتاب . عدالت مواجه خواهند شد-ناطقی می تواند رشد تجمعی کلی را کاهش دهد و لذا دولت ها نهایتا با معضل رشدم

به هر حال ترکیب سریع سیاست سنتی انتقال پول نقد براي پرداخت هاي فقرا جهت حتی در چنان مواردي، . دهدخدمات زیست محیطی می تواند هم کاهش فقر و هم رشد دراز مدت را افزایش

: داللت هاي سیاستگذاري )ب نسخه اي جهانی براي ،این گزارش. این مالحظات داللت هاي مهمی براي سیاست هاي مشخص دارند

کشورهاي مختلف احتماال اولویت هاي از یک نظر،. شکستن دور باطل بین رشد کم و فقر ارائه ننموده استي فقیرتر و برابرتر بایستی به طور عمده بر رشد تمرکز کنند سیاستگذاران در کشورها. سیاستی مختلفی دارند

. چنانکه ثروتمندتر و نابرابرترها بایستی بر توازن بین اهداف افزایش رشد و اهداف کاهش نابرابري تاکید نمایند .. .و وادار کردن رشد به پشتیبانی بیشتر از فقرا: موارد زیر به صورت توصیفی از گزارش استخراج شده اند

(Guillermo,2006:11-14)

٥٦

جمع بندي 2-4در ذیل جمع بندي نظریات و دیدگاه هاي جامعه شناختی و اقتصادي به تفکیک در سه بخش تعریف

محرومیت، علل فقر و محرومیت و روش هاي محرومیت زدایی ارائه شده اند ؛ محرومیت زداییجمع بندي نظریات و دیدگاه ها درباره فقر، محرومیت و - 8جدول شماره

عرصه برخی اندیشمندان نظریه/ دیدگاه کلی

روش هاي علل فقر و محرومیت تعریف فقر و محرومیت منتسب به نظریه زداییمحرومیت

تیناخ

شعه

جام

داروینیسم اجتماعی - - فقر

ویژگی هاي فردي، نگرش ها و رفتارها و گاه حتی ویژگی

زیستی فقرا-

چشم انداز فرهنگی فقر

اسکار لوئیس -)1959(

مجموعه اي از نشانه هاي ...مختلف درآمدي، اجتماعی و

برخی تغییرات سریع اجتماعی طبقه اي را با فرهنگ خاص

فقر تولید می کند -

نظریه ساختاري فقرهمبستگی، حاشیه (

...)اي شدن و تحت تاثیر -

مارکسیسمفقر با هر تعریفی در ابعاد

یاسی و مختلف اقتصادي و س اجتماعی

ساختارهاي نامتناسب جامعه، .عامل اصلی هستند

بر هم زدن ساختار طبقاتی و ...

وبر دیدگاه وبري فقر اقتصادي و اجتماعی

عدم توانمندي هاي فردي کافی براي کسب موقعیت

مناسب در بازار

کمبود سرمایه، بهره وري پایین، نورکس دورهاي باطل فقر ...درآمد اندك و

برخی ویژگی هاي اقتصادي و اجتماعی جوامع درحال

توسعه

مالکیت خصوصی مالکیت خصوصی جنبه هاي اقتصادي وسترگارد و رسلر عوامل تولید

عوامل تولید کنترل بازار، نقش آفرینی

دولت هادیدگاه تله ابعاد مختلف اقتصادي، اجتماعی رابرت چمبرز محرومیت

و سیاسیاعد ویژگی خوشه هاي نامس

- فردي و نیز خانوادگی فقرادي

صااقت

اسمیت- اقتصاد کالسیک

توزیع نابرابر درآمدها، بیکاري، اقتصاديفقر ریکاردو- کمبودسرمایه،افزایش جمعیت

کشف منابع جدید و پیشرفت تکنولوژي فقر را به تعویق

.می اندازندختار تولید کمبود سرمایه و سا اقتصاديفقر - اقتصاد نئوکالسیک

کشاورزيتقویت سرمایه هاي اجتماعی

در کنار آزادسازي قیمت ها دالیل ساختاري اقتصاديفقر کینز اقتصاد کینزي

دولتحداقلی مداخله لزوم )بیکاري(و تقاضاي ناکافی بهبود سطح اشتغال شکاف درآمدي طبقات اقتصاديفقر روستو رشد گراها

تامین نیازهاي اساسی - ازهاي زیستینی استرتین نیازهاي اساسیافزایش قابلیت و توسعه - نیازهاي زیستی و قابلیت ها سازمان ملل توسعه انسانی

خدمات و امکاناتتخریب محیط زیست و ناکافی درآمد - محیط گراها

کنترل جمعیت افزایش جمعیت

نیز انواع دسته بندي هاي ارائه شده درباه انواع شقوق و تعاریف درباره محرومیت و 10و 9جدول هاي شماره : روش هاي محرومیت زدایی را جمع بندي نموده اند که بیانگر تنوع نگاه ها نسبت به این مقوله است

٥٧

محرومیت انواع - 9جدول شماره محرومیتدر تعریف انواع و اشکال مختلف دوگانه ها و چندگانه ها

ییفیا

غراج

سی

سیادي

صااقت

عی تما

اج

لقمط

بی نس

می

کفی

کیتی

وقم

می دائ

دي ما

وي عن

مري

ختاسا

گی

هنفر

نی

ذهنی

عیدي

ورم

یر راگ

فدي

فرنی

مکا

:سیاست هاي محرومیت زدایی مربوط به يانواع تقسیم بندي ها - 10جدول شماره

سیاست هاي محرومیت زداییدسته بندي انوع دوگانه ها در

ح ری

ص)

یمستق

م(

ی ضمن

)یم

ستقرم

غی(

ه موتا

ک دت

دتد م

بلن

ی یع

وزت

)نی

براج

(

ی ص

صیتخ

)لی

حوت

(

لیپو

لی پو

یرغ

راد ه اف

وجمت

تها الی

فعجه

توم

شیبخ

یی ضا

ف

فقرش

اهع ک

نفبه

شد ر

شد ع ر

نفبه

قر ش ف

اهک

ايقه

نطن م

رود

اي قه

نطن م

روب

قراه ف

وجمت

طقه من

جهتو

م

ضهعر

ف طر

ي ها

ت اس

سیضا

تقاف

طري

هات

اسسی

. متعدد داخلی و خارجی به دست آمده انداین دسته بندي ها از مرور منابع ، بر اساس شاخص هاي محرومیت تعریف شده در آخرین مطالعه منطقه بندي مناطق محروم 11جدول شماره

و برخی موارد مورد نظر محقق، یک جمع بندي کلی از شاخص ) 1386(معاونت برنامه ریزي ریاست جمهوري اجتماعی و کالبدي ارائه نموده است که شاخص هاي بخش - هاي سنجش محرومیت را در دو بخش فرهنگی

. قابل تفکیک و تمییز می باشند) منطقه(کالبدي در دو سطح روستا و استان جمع بندي شاخص هاي منتخب سنجش محرومیت – 11جدول شماره

شاخص هاي محرومیت بعدفرهنگی به هزینه ، تحت حمایت بودن، نسبت53لب تکفبعد خانوار، ضری، 52سوادبیکاري، سطح درآمد، خانوار اجتماعی

...و ، دارائی هاي زمین و دام54تراکم خانوار به واحد مسکونی، درآمد ساالنه

آب لوله کشی، برق، خانه بهداشت، مدرسه، نوع : زیربناهاي خدماتی و رفاهی مختلف از جمله روستا کالبدي رخ مرگ و میر نوزادان، تنوع مشاغل، نفاصله تا مرکزسطح بارندگی، راه، و نیز شاخص هاي

، وضعیت مهاجرت)شاخص دسترسی، کیفیت و نوع راه ها(وضعیت شبکه راه هاي منطقه استان

سواد، به طیف بزرگی از توانمندیهاي مورد نیاز براي ارتباط با دیگران اطالق می شود که با به کارگیري رسانه ها و فناوري هاي : بی سوادي / سواد ٥٢

. ف به ظهور می رسد و هدف آن ارتقاء زندگی روزمره، مشارکت جمعی حل مسائل بشري و توسعه ظرفیت هاي فردي و اجتماعی انسان و جامعه استمختلا تقویت دیگر ردر همه مناطق دنیا و کشور خودمان نیز بی سوادي و محرومیت رابطه اي مستقیم و شدید با یکدیگر دارند و پدیده هایی هستند که همواره یک

.نمایند و تشدید میبیانگر نسبت جمعیت شاغل به کل جمعیت است و نشانگر این است که در ازاي اشتغال هر نفر، چند نفر از جمعیت تحت تکفل وي قرار : بار تکفلی شغلی ٥٣

.هش می یابدبدیهی است با افزایش سطح رفاه و توسعه، بار تکفل شغلی کا. دارند یعنی هر فرد نان آور چند نفر استاین شاخص بیانگر این است که به طور متوسط چند خانوار در هر واحد مسکونی زندگی می کنند و بدیهی است که پایین : تراکم خانوار در واحد مسکونی ٥٤

طرح ( .رداخته نمی شوددر این شاخص به ابعاد کالبدي و فیزیکی مسکن پ. بودن این نرخ بیانگر بهبود وضعیت اقتصادي و توسعه اي هر جامعه است )1386شناسایی مناطق کمتر توسعه یافته کشور،

٥٨

در قسمت تعریف شاخص هاي محرومیت، یک تقسیم بندي خاص از مطالعات ،همانطور که مشاهده شدمنطبق که در ذیل ارائه شده است زدایی استخراج شده بود که الزاما بر تقسیم بندي سیاست هاي محرومیت

نیست؛ در جدول ذیل، دسته بندي خاصی از سیاست هاي محرومیت زدایی بر اساس مطالعات انجام شده توسط .محقق، ارائه شده است که در آنها حوزه هدف مخاطب سیاست ها، نقش کلیدي را بازي می کند

اساسا ... خصیصی است یا توزیعی، درون یا برون منطقه ایست یا فراتر از اینکه سیاستی پولی است یا غیرپولی، ت :راه کارهاي فقرزدایی در همه تجارب و دیدگاه ها و مکاتب، به صورت زیر قابل دسته بندي اند

جمع بندي سیاست هاي فقر زدایی منتخب -12جدول شماره

راهبردهانمونه حوزه هدف سیاست نوع سیاست فقرزدایی ردیف

ت هاي خاصسیاس 1 آموزش و توانمندسازي، مشارکت اجتماعی، تامین مالی، خانوارها و افراد فقیر )کاهش فقر فقرا(

...افزایش دارائی ها،

سیاست هاي عام 2 )کاهش فقر عمومی(

کنترل جمعیت، توسعه زیرساخت ها و خدمات رفاهی، منطقه فقیر ...تنوع بخشی به اشتغال،

قیمت گذاري، تحول تکنولوژیک، )اديبخش اقتص(بخش فقیر ...ایجاد زیرساخت هاي متناسب،

ترکیب سیاست هاي فوق الذکر مد نظر باشد مثل رویکرد توسعه انسانی که ترکیبی از می تواند بدیهی است . سیاست هاي خاص و عام را در نظر دارد

٥٩

چارچوب نظري 2-5 : محرومیتتعریف

که این شاخص ها با نگاه هاي مختلفی تعیین . خورداري از یک سري شاخص هاستبر حداقلمحرومیت براي تشخیص مالك حداقل، با توجه به پایداري فقر در منطقه سیستان و بلوچستان، و با توجه به . می شوند

که به طور است عینی ماديلزوم رفع حداقلی از نیازهاي مادي، منظور از محرومیت در این تحقیق، محرومیت و آن عبارتست از همان حداقل هایی که براي حیات مورد نیاز است و این تعریف . در منطقه وجود دارد ساختاري

بیشتر به تعریف فقر مطلق نزدیک است تا فقر نسبی چون دایره مباحث مربوط به فقر نسبی چنان گسترش .توزیعی دشوار می گردد هايمحرومیت زدایی از سیاست هاي می یابد که تشخیص سیاست

نگاه قابلیتی در رویکردهاي محرومیت قابلیتی محرومیت فاصله می گیرد البته این نگاه به محرومیت از تعریفتامین حداقل هاي ئ محرومیت زدایی،یعنی هدف .نه در تعریف محرومیتاما زدایی خودش را نشان خواهد داد

ك می باشند بهداشت و درمان، آموزش حداقلی، مسکن و پوشا تغذیه مناسب،ي حیات است که شامل مادي برا . هستیم ي اجتماعفرصت هاتوسعه و ي افرادنیازمند توسعه قابلیت ها اینها، دائمیولی براي رفع

. عدم تامین نیازهاي حداقلی مادي براي حیاتپس به طور مشخص محرومیت عبارتست از شاخص هایی ). افراد(م براي منطقه تعریف گردد و هم براي خانوار این تعریف از محرومیت می تواند و باید ه

خانوار و شاخص هایی که محرومیت که مبتنی بر همین تعریف به شرایط خانوار مربوط می شوند را در قسمت ه نسبت داد و به منطقه قابل تعریف اند در آن منطقه زندگی می کنند) فقیر یا غنی(فراتر از آنکه چه خانوارهایی

. را شاخص هاي محرومیت منطقه می نامیم می شوند :خانوار عبارتند از براي سنجش محرومیت لذا شاخص هاي برگزیده

تکفل خانوار) بار(ضریب - نرخ بیکاري - نرخ بیسوادي - درصد پوشش هزینه هاي خانوار - تملک دارائی هاي سرمایه اي -

:از عبارتند براي سنجش محرومیت منطقهو شاخص هاي برگزیده وضعیت دسترسی به آب لوله کشی - وضعیت دسترسی به خانه بهداشت - وضعیت مسکن - وضعیت دسترسی به راه مناسب -

، نقش کلیدي را در ارائه تعریف محرومیت ایفا می کند لذا در حداقلهمانطور که قبال نیز ذکر شده است مفهوم ته اند که به نظر می رسد محرومیت زدایی انتخاب شاخص ها نیز صرفا حداقل هاي ضروري مورد توجه قرار گرف

. در حداقل حالت آن، تامین این نیازها می باشد

٦٠

: علل محرومیتکه می تواند است بناییقابل تقسیم بندي هستند مثال بیکاري یک علت رو بناییو زیر علل به دو دسته روبنایی

هستیم یعنی عواملی که بناییال شاخص هاي زیربه دنب ،ما در بررسی علل محرومیت .علل مختلفی داشته باشد .به دلیل وجود آنها ایجاد شده اند) از جمله بیکاري(نشانه هاي فقر

ا در رعلل . به حساب می آیند لذا توجه ویژه اي به آنها صورت گرفته است بناییعلل ساختاري از جمله علل زیرکه در اینجا علل کالن یا ساختاري تقسیم می نمایند نیز) ساختاري(و کالن) فرهنگی(حالت کلی به دوسته خرد

نگاه به علل اماعلل اصلی در نظر گرفته شده اند لیکن علل فرهنگی نیز مد نظر هستند یعنی ترکیبی از علل؛ دبوجوفرهنگی علل مستقل مبتنی بر ویژگی هاي فقرا نیست بلکه عللی هستند که ناشی از علل ساختاري

.ذشت زمان به عنوان مشکالت فرهنگی افراد نیز قابل شناسایی اندبا گ و آمده اندعلل آن مواردي هستند که باعث پایداري و بازتولید محرومیت می شوند مثال مدل امرار معاش، نرخ رشد جمعیت، مهارت هاي نیروي انسانی، سهم از ثروت ها و عواید، مساله مالکیت، دسترسی ها، امنیت، مناسبات

..ی بازار، ضعف سیستم مالیاتی وتا، توان کم مدیریتی، تکنولوژي ضعیف، کمبود پس انداز، عدم کارآیشهر و روس . از جمله علل زیربنایی و ساختاري می باشند

: محرومیت زدایی تعریف

عوامل و زمینه هایی است که منجر به عدم امکان تامین درآمد و "دائمی"ومیت زدایی از بین بردن محر .براي حداقل نیازهاي زندگی افراد می شود امکانات

: تعریف سیاست محرومیت زداییریف فوق الذکر ابا عنایت به تعهر سیاستی که بر محرومیت اثر دارد را نمی توان سیاست محرومیت زدایی نامید،

د که نهست اي صریح یا ضمنی يها ، سیاست"محرومیت زدایی هاي سیاست"از محرومیت و محرومیت زدایی، یا منطقه فقیر را هدف گرفته اند و نه تنها فقیر و ، بخش اقتصاديي فقراگروه ها ،به طور مستقیم یا غیرمستقیم

هدفشان خشکاندن ریشه هاي محرومیت باشد بلکه روش رسیدن به این هدف را به درستی پیشنهاد کرده باشند :لذا . ها بهبود یابد یاستبه نحوي که وضعیت گروه هاي فقیر جامعه در اثر انجام آن س

مربوط به خانوار، مثل توانمندسازي و افزایش قابلیت ها را مد نظر قرار داد چون نمی توان تنها سیاست هاي بایستی زیرساخت هاي الزم براي توسعه اشتغال در منطقه نیز فراهم گردد و اال منجر به مهاجرت افراد به سایر

نمی توان ماند و خواهداز این مهارت و توانمندي بی بهره مانده و فقیر باقی مناطق خواهد شد و اقتصاد منطقهبدون توجه به اشتغال، به توسعه زیرساخت ها و خدمات رفاهی پرداخت چون در این شرایط نیز افراد به دلیل

ي نیز بدون اساسا توسعه بخش اقتصادنهایتا اینکه و به سایر مناطق مهاجرت خواهند کرد؛عدم درآمد کافی یعنی ترکیبی از .فراهم کردن زیرساخت ها یا متناسب سازي قابلیت هاي مورد نیاز افراد براي آن ممکن نیست

راهبرد و اقدامات تشخیص اولویتاما سیاست هاي خانوار، منطقه و بخش اقتصادي فقرا باید مد نظر قرار گیرد؛ . می باشد آن تیارنطقه و منابع در اخشرایط م ویژگی هاي فقر، تابع ،براي هر منطقه خاص

٦١

پژوهش مدل مفهومی - 2نمودار شماره

٦٢

فصل سوم بررسی نمونه موردي

)استان سیستان و بلوچستان(

٦٣

سیستان و بلوچستان شاید بهترین گزینه براي . این فصل به معرفی استان سیستان و بلوچستان اختصاص دارداول به این دلیل که در شاخص هاي توسعه . موضوع فقر و محرومیت و محرومیت زدائی در کشور باشد مطالعه

یافتگی، آخرین رتبه را در کشور داراست علیرغم اینکه اعتبار اختصاص یافته به استان وضعیت بهتري نسبت به زي بودن و فرصت هاي توسعه بسیاري از استان هاي کشور دارد و دیگر بخاطر شرایط خاص استان از قبیل مر

ترانزیت و بندر چابهار و امکان توسعه بازرگانی؛ جوان بودن استان و وجود موانع خاص ساختاري براي بهبود .وضعیت استان از جمله خشکسالی هاي پیاپی و مشکالت امنیتی که همه بر ویژگی هاي استان افزوده است

است در این فصل مورد توجه قرار هبا تحقیق داراي اهمیت بود بدیهی است ابعادي از شناخت استان که متناسبسیماي عمومی، وضعیت فقر و محرومیت و اقدامات و اسناد : گرفته اند لذا فصل داراي سه بخش کلی است

.در استان سیاست هاي محرومیت زدایی سیماي عمومی استان 3-1 ویژگی هاي طبیعی 1-1- 3

عرض. میلیون هکتار در شرق و جنوب شرقی ایران قرار دارد 19حت حدود استان سیستان و بلوچستان با مسا 700 حدود طول استان و کیلومتر 400 حدود جنوبی بخش در و کیلومتر 200 حدود شمالی بخش در استان

شهرستان در ارتفاعات تفتان( متر 3700 تا آزاد دریاي سطح از صفر بین استان گستره ارتفاع. است کیلومتر قبیل از محدودي هاي و دشت می دهد تشکیل کوهستانی مناطق را استان از وسیعی سطح. است تغیرم) خاش

و ایرانشهر و شمال در زابل و دشت استان جنوب در دشتیاري و باهوکالت پیرسهراب،گرگر، قصرقند، پیشین، مرکزي فالت دشتهاي متر 50 تا بین صفر ساحلی هاي دشت ارتفاع. هاند یافت گسترش استان مرکز در بمپور )6: 1388آمایش استان، 5فصل( .است متغیر متر 600تا 500بین استان شمال در زابل دشت،متر1000تا 400 بین

باي ا منطقه چابهار بندر تا سیستان شمال از کیلومتر هزار یک به نزدیک طول در بلوچستان و سیستان استان آن جمعیت و مربع کیلومتر 187502 بر بالغ استان وسعت .تاس پوشانده را ایران کشور شرق جنوبی طوالن مرز

و کنند یمی زندگي عشایر وی روستای ،يشهر معیشت نوع 3 طریق از آن ساکنین که است نفر 2405742 حدود کشور مردم آورترین نام و ترینی قدیم ازمردم آن که ،است شده تشکیل بلوچستان و سیستان منطقه دو از

از. برندی م بسر باران کم و خشکی سرزمین در و هستند اصیلی ایران هردو اینکه گو .وندری م بشمار ایران هری اصل مشکالت از. دهستن ما کشوری شرق مرزبانان از دو هر اما دارند،ی های تفاوت یکدیگر بای اجتماع جهات

محرومیت درآمد، و شغل نداشتن وی خانوادگ محرومیت آن، گانه سه ابعاد در شدید محرومیت ،منطقه دو بویژه ایران، داخل بهی دسترس محرومیت وی اجتماعي ضرور خدمات ازی بعض فقدان یا و کمبودی یعنی خدمات

)1: 1389حسینی ابري و صالحی، ( .است مناسب و سریعی ارتباط وسایل کمبود و کشور مرکز ازي دوردر به منابع آب و خاك است، ید دسترسیاز مناطق کم بارش کشور و داراي مشکل شدسیستان و بلوچستان

جلگه ) سیستان(کوهستانی بوده وکوه هاي مرتفع آن را احاطه نموده است و در شمال ) بلوچستان(قسمت جنوب وسعت منطقه . اي شامل دلتاي قدیمی و قعلی رودخانه هیرمند است که از ارتفاعات کمتري برخوردار است

. کیلومتر مربع می باشد 150,000بلوچستان کیلومتر مربع و وسعت 31000سیستان متر در 4000استان از حیث ارتفاع قابل توجه است از ارتفاع زیر سطح دریا در برخی نقاط تا ارتفاع بیش از تنوع

متر دارد که محدوده جنوب 500از مساحت استان ارتفاع زیر % 50تفتان؛ به طور کلی می توان گفت، حدود )1387مطالعات آمایش استان، (. شرقی استان را در برمی گیرد غربی، غربی و شمال

٦٤

وضعیت توپوگرافی استان - 1قشه شماره ن

٦٥

: ی استان جمعیتیژگی هاي و 1-2- 3بیشتر جمعیت استان در . است نرخ رشد جمعیت در کشورو باالترین میزان باالتر از میانگین کشوريبسیار جمعیت نرخ رشد جمعیت جوان و استان سیستان و بلوچستان داراي

.روستاها جاي گرفته اند که این نیز ویژگی خاص استان سیستان و بلوچستان در مقایسه با کشور می باشد جمعیت شهري و روستایی استان و مقایسه آن با میانگین کشوري - 12جدول شماره

1385 1375 1365 1355 سال

روستایی شهري جمع روستایی شهري شرح

کنسا

غیر

روستایی شهري جمع

کنسا

غیر

روستایی شهري جمع

کنسا

غیر

جمع

2405742 5997 1206547 1193198 1722579 19472 908579 794528 1197059 36608 672742 487709 664292 501438 162854 )تعداد(استان 70472846 104717 22123054 48245075 60055488 211406 23026293 36817789 49445010 251098 22349351 26844561 33708744 17854064 15854680 )تعداد(کشور

100 0 50,5 49,5 100 0 52,7 46,2 100 0 56,2 40,7 100 75,5 24,5 نسبت از کل جمعیت استان 100 0 31,4 68,5 100 0 38,4 61,3 100 0 45,2 54,3 100 53 47 )درصد(نسبت در کشور

3,4 5,7 5,45 2,47 2,9 9,2 3,9 2,16 2,4 14,6 3 1,8 1,97 2,8 1 (%)ت استان به کشور نسب مرکز آمار ایران

مقایسه متوسط نرخ رشد ساالنه جمعیت مناطق شهري و روستایی استان با کل کشور -13جدول شماره

متوسط نرخ رشد جمعیت شرح65 -1355 75 -1365 85 -1375

3,5 4,44 10,33 مناطق شهري لوچستاناستان سیستان و ب 3,29 2,79 3,76 مناطق روستایی

2,74 3,2 5,4 مناطق شهري کل کشور - 0,44 0,3 2,2 مناطق روستایی

1387مطالعات آمایش استان،

٦٦

جمعیت نقاط شهري استان در سال هاي مختلف - 14 جدول شماره )نفر(جمعیت نام شهر نام شهرستان ردیف

1355 1365 1375 1385 1

ایرانشهر

100642 76959 40027 14033 ایرانشهر 9323 6843 5209 2978 بمپور 2 4163 3463 2148 1067 بزمان 3 3368 1533 1017 662 گلمورتی 4 73098 34618 20544 5922 چابهار چابهار 5 4030 2270 1259 881 نگور 6 57811 38924 22010 8995 خاش خاش 7 3138 1757 888 356 نوك آباد 89

زابل

136956 100887 75277 31499 زابل 3256 1560 689 764 ادیمی 10 3716 3088 2741 2284 بنجار 11 2384 1895 1492 1171 محمد آباد 12 7430 3446 2036 553 دوست محمد 1314

زاهدان 567449 419518 281923 94972 زاهدان

14162 8113 3195 1660 میرجاوه 15 4231 2671 1409 542 نصرت آباد 1617

سراوان

59610 41177 22730 9097 سراوان 10350 7136 3981 1958 سوران 18 13999 10221 7940 5652 جالق 19 1660 721 293 187 سیرکان 20 8103 5799 1215 2205 زابلی 21 1265 812 835 550 هیدوج 2223

هرنیکش

14483 9349 5360 3291 نیکشهر 10041 7437 5630 3719 فنوج 24 10848 8106 5976 4339 قصر قند 25 4472 3698 2418 1299 بنت 26 3248 2532 1445 1167 اسپکه 2728

سرباز 6200 3361 2512 1578 راسک

1136 653 415 401 سرباز 29 10529 8052 3935 2676 پیشین 30 30716 14941 14363 5069 کنارك ناركک 31 11401 8002 5778 3060 زهک زهک 32

1193198 836327 546690 214587 جمع مرکز آمار ایران

٦٧

شاخص هاي میانه و میانگین سنی اول از همه بیانگر جوانی جمعیت استان و بعد میزان زاد و ولد نیز می باشند، اطق روستایی پایین تر از مناطق شهري است و این به نوعی بیانگر چنانچه مشاهده می شود میانه سنی در من

. میزان زاد و ولد بیشتر در مناطق روستایی استان است

میانه و میانگین سنی استان سیستان و بلوچستان بر حسب نواحی شهري و روستایی - 15جدول شماره

میانگین سنی میانه سنی شرح1355 1365 1375 1385 1355 1365 1375 1385

22,25 20,22 19,79 22,2 19,17 15,49 14,1 17,3 کل استان 22,13 19,6 18,56 20,8 19,56 15,42 13,86 17 شهري 22,38 20,75 20,6 22,7 18,76 15,54 14,28 17,4 روستایی

1387مطالعات آمایش استان،

1385 ه تفکیک زن و مرد، ب نهرم جمعیتی استا - 3نمودار شماره

٦٨

عد خانوار ب :

این شاخص نشان دهنده متوسط تعداد اعضاي یک خانوار می باشد که طبیعتا در کنار دیگر شاخص هاي متوسط بعد . وضعیت اشتغال و و ضریب تکفل براي بررسی وضعیت رفاه یک خانواده می تواند کاربرد داشته باشد

براي شهرستان 5,27براي شهرستان سراوان و 4,75هرستان هاي مختلف خانوار روستائی در استان در ش .زاهدان تغییر می نماید

بعد خانوار روستائی استان به تفکیک شهرستان – 16جدول شماره

1385 1375 1365 1355 شهرستان 5,25 5,67 5,09 4,19 ایرانشهر 5,15 6,29 5,40 4,26 چابهار 4,86 5,99 5,49 2,64 خاش 4,80 5,61 5,39 4,74 زابل

5,27 6,02 5,78 61و4 زاهدان 4,83 5,60 4,09 4,73 زهک 4,75 5,64 4,85 4,16 سراوان 5,17 5,67 5,13 4,19 سرباز

4,88 6,30 5,35 4,26 کنارك 4,78 5,67 5,09 4,20 نیکشهر

)1385مرکز آمار ایران، سرشماري سال (

ي مختلف نشان دهنده افزایش تعداد اعضاي خانوارهاي روستائی استان در سال تغییرات بعد خانوار در سال ها .کاهش اندکی را نشان می دهد 75-85هاي پس از انقالب می باشد که البته این شاخص در دهه

: نحوه پخشایش جمعیت

ب می آید، جمعیت استان نیز از جمله مسائل و ویژگی هاي خاص جمعیتی این استان به حسا پخشایش وهنحنفر جمعیت، با متوسط فاصله روستاها در 100درصد جمعیت روستایی استان در نقاط با کمتر از 70اسکان حدود

.کیلومتر از مسائل بسیار قابل توجه می باشد 60کیلومتر و در بلوچستان تا حدود 11سیستان تا

٦٩

1385در نقاط شهري و روستایی استان نحوه پخشایش جمعیت - 2 نقشه شماره

٧٠

آبادي هاي استان بر حسب اندازه جمعیت – 17جدول شماره

1387مطالعات آمایش استان، : منبع ات فیزیکی صورت پذیرفته است، شکاف باعث شده است علیرغم تالش هاي بسیاري که در سه دهه اخیر در زمینه اقدامات زیربنایی و گسترش امکانرشد بسیار سریع جمعیت

حتی بخشی از تغییرات نرخ رشد سریع شهرنشینی از استان . بین شاخص هاي توسعه استان با شاخص هاي نظیر آن در سطح کشور، به خصوص در مناطق روستایی افزایش یابدبه شهر تبدیل شده اند که عمال کارکردهاي یک شهر با مرکزیت مناسب خدماتی را دارا را باید از نوع روستایی به حساب آورد چون مناطقی با جمعیت کم و بنیان هاي ضعیف

خل و خارج از استان کاهنده بودن نرخ رشد جمعیت در مناطق روستایی به دلیل عدم وجود فعالیت هاي اشتغال زا در این مناطق و مهاجرت روستائیان به شهرهاي دا. نیستند . است

سوم، شهرستان سراوان با % 11,15دوم، شهرستان ایرانشهر با % 13,68جمعیت استان در رتبه اول، شهرستان زابل با % 28,32تان، شهرستان زاهدان با در بین شهرستان هاي اسدر مورد . و زهک قرار دارند در رتبه پنجم قرار دارد و پس از آن به ترتیب شهرستان هاي نیکشهر، خاش، سرباز ، کنارك% 9جمعیت چهارم و شهرستان چابهار با % 10,22

خاش قرار دارند که جمعیت شهر زاهدان جمعیت نقاط شهري نیز زاهدان در رتبه اول، زابل در رتبه دوم و ایرانشهر در رتبه شوم قرار دارد و پس از آن شهرهاي چابهار، سراوان و . تعادل در توزیع جمعیت در نقاط شهري استان دارد به تنهایی سه برابر بزرگترین شهر بعدي یعنی زابل است که این نشان از عدم

سال نفر و بیشتر5000 نفر4999تا2000 نفر1999تا1000 نفر 999تا500 نفر499تا 250 نفر249تا 100 نفر 99تا 50 نفر 50کمتر از جمع

درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد درصد تعداد

1355 3516 100 1453 41,3 817 23,2 839 23,8 295 8,3 84 2,3 24 0,6 4 0,1 0 0 1365 3832 100 1294 36,8 810 23 968 27,5 494 14 195 5,5 57 1,6 11 0,3 3 0,08 1375 6038 100 2720 45 1204 20 1214 20,1 553 9,1 238 3,9 77 1,2 28 0,46 4 0,06 1385 7557 100 3984 52,7 947 12,5 1329 17,6 715 9,5 382 5 138 1,8 58 0,77 4 0,1

٧١

منابع آب 1-3- 3 تبع شرایط به ناحیه هر. است شده تشکیل بلوچستان و سیستان ناحیه دو از بلوچستان و سیستان استان

هاي بندي تقسیم به توجه با. دارد متفاوتی وضعیت آب منابع به دسترسی در خود خاص اقلیمی و توپوگرافی. اند گرفته قرار بلوچستان و سیستان در استان زیر هاي حوزه زیر از قسمتی یا م تما نیرو وزارت آب منابع اطلس

: اند شده شامل استان در را ) هیدرولوژیک واحدهاي( مطالعاتی محدوده 43 ها حوزه این دریاي آبریز حوزه و جازموریان هامون آبریز حوزه، ماشکید آبریز حوزه، لوت کویر آبریز حوزه، هیرمند آبریز حوزه . عمان یک کانال شماره و گلمیر شیردل، سیستان، نامهاي به دائمی رودخانه شش آوردهاي را استان سطحی آب منابع

آنها که مهمترین دهند می تشکیل فصلی رودخانه تعدادي و بلوچستان در سرباز بمپور، ، الدیز و سیستان در )9: 1388مطالعات آمایش استان، 5فصل ( .کاریانی رابچ و کهیر کاجو، دامن، ماشکید، گزو، هاي رودخانه عبارتندازنشانگر وضعیت 1387واحد هیدورلوژیک موجود در حوضه هاي آبریز استان تا سال 43وضعیت بررسی

هدان، ممنوعیت برداشت در همه آنها بجز یک واحد در شمال غرب ایرانشهر می باشد و در دو دشت پیرامونی زارودخانه هیرمند سیستان هم به دلیل سرچشمه هاي آن در افغانستان، تابع .وضعیت بحرانی اعالم شده است

. وضعیت برون مرزي است و کار را براي بخش کشاورزي سیستان دشوار نموده استره اي درصد از اراضی تحت کشت آبی استان از سیستم آبیاري قط 0,01این وضعیت در حالی است که تنها

درصد از اراضی تحت کشت آبی استان از سیستم آبیاري بارانی بهره 0,16استفاده می کنند و فقط حدود )173: 1387مطالعات آمایش استان، 10جلد . (55مندند

تقسیمات اداري و سیاسی استان 1-4- 3د که البته این می باشدهستان 98و بخش 37 ،رشه 32شهرستان، 10استان سیستان و بلوچستان داراي

. می باشد که در نقشه مربوطه مشخص شده اند 1385اطالعات مربوط به سال 1385تقسیمات سیاسی استان، – 18 جدول شماره

شهر بخش شهرستان ردیف ایرانشهر، بزمان، بمپور، گلمورتی مرکزي، بزمان، بمپور، دلگان ایرانشهر 1 گورچابهار، ن مرکزي، دشتیاري، پالن چابهار 2 خاش، نوك آباد مرکزي، نوك آباد، ایرندگان، خاش 3 زابل، بنجار، ادیمی، محمد آباد، دوست محمد مرکزي، پشت آب، شیب آب، میان کنگی زابل 4 زاهدان، میرجاوه، نصرت آباد، مرکزي، میرجاوه، نصرت آباد، کورین زاهدان 5 سراوان، جالق، زابلی، سوران، سیرکان، هیدوچ هیدوچ مرکزي، جالق، زابلی، سیب و سوران، بم پشت، سراوان 6 نیکشهر، فنوج، قصرقند، اسپکه مرکزي، بنت، فنوج، قصرقند، الشار نیکشهر 7 سرباز، راسک، پیشین، مرکزي، سرباز، پیشین، آشار، سرباز 8 کنارك مرکزي، زرآباد کنارك 9 زهک مرکزي، جزینک زهک 10

مرکز آمار ایران: منبع

.است 0,1و 1,7میزان زمین هاي تحت کشت آبی با سیستم آبیاري قطره اي و بارانی در کشور به ترتیب 55

٧٢

1387استان سیستان و سیستان و بلوچستان محدوده هاي همباران و میزان متوسط بارش سالیانه - 3 نقشه شماره

٧٣

1387تقسیمات سیاسی استان سیستان و سیستان و بلوچستان - 4 نقشه شماره

٧٤

بهار و استانقعیت منطقه اي و بین المللی بندر چامو 1-5- 3کیلومتر 1100حدود افغانستان و پاکستان کشور دو با بلوچستان و سیستان استان بین المللی مرزهاي طول از جنوب عمان دریاي آزاد آبهاي به دسترسی و شرق در افغانستان و پاکستان کشور دو با استان هم مرزي. است

و بازارچه زابل میلک در سیستان ویژه منطقه چابهار، صنعتی - تجاري آزاد منطقه از مندي بهره و یک سو از اساسی هاي دیگر زیرساخت سوي از اند، شده تأسیس استان در پاکستان و ایران مرزي نوار در که مرزي هاي افغانستان و پاکستان کشور با دو کشور مبادالت و کشور خارجی تجارت در استان بیشتر آفرینی نقش براي الزم

همبستگی موجود هاي با زیرساخت وجه هیچ به شود می مشاهده عمل در که آنچه اما اند، هساخت فراهم را و نیستند برخوردار مطلوبی و کامل از چند و چون استان کنونی بازرگانی هاي زیرساخت که نیست تردیدي. ندارد

و الزم کارآیی ،کالن سطح در کشور ارزي هاي و سیاست خارجی تجارت مقررات و قوانین تغییر کشاکش در ملی هاي هدف تحقق در نیز ها زیرساخت اینگونه هاي کنونی ظرفیت از این همه با. ندارند را خود متناسب )3: 1388مطالعات آمایش استان، 5فصل . (شود نمی الزم استفاده کشور خارجی تجارت

اصله زیاد نقاط شهري و در حال حاضر از معضالت مناطق شرق کشور پراکندگی شدید و کمبود جمعیت و فروستایی به دلیل وسعت زیاد استانهاي و تعداد کم آنهاست و این امر برنامه ریزي براي نیمه شرقی کشور را

ایجاد ارتباط در نیمه شرق از یک سو با کشورهاي آسیاي . براي دولت بسیار پرهزینه و غیراقتصادي نموده استطرفی با کشورهاي افغانستان و پاکستان و اتصال آبهاي آزاد به بندر میانه و تازه استقالل یافته شوروي و از

. چابهار می تواند نیمه شرقی کشور را در یک مناسبات جدید سیاسی، اقتصادي و اجتماعی و فرهنگی قرار دهدسعه یابد بندر چابهار چنانچه تو. این امر می تواند نیمی از کشور را از فقر و محرومیت و خطر بالقوه نجات دهد

می تواند به عنوان مهمترین و استراتژیک ترین نقطه ایران مطرح باشد چون در هیچ جاي ایران بندري وجود با توجه به اینکه این استان در مسیر )5: 1389طاووسی تقی و همکاران، . (ندارد که به آبهاي آزاد راه داشته باشد

می شود تا این منطقه به عنوان دارد همین عامل موجب کریدور ترانزیتی بزرگ دنیا قرار 3دو کریدور از 1840طول طرح توسعه و فعال سازي محور ترانزیتی کشور . محور ترانزیتی طرح توسعۀ جنوبشرق نامیده شود

سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، خراسان رضوي و (استان شرقی کشور 4کیلومتر است و در این میان این محور از بندر چابهار واقع در استان سیستان و بلوچستان آغاز می . ر بر خواهد گرفترا د) خراسان شمالی

شود و پس از عبور از شهرهاي نیک شهر، ایران شهر، خاش، زاهدان، بیرجند، گناباد، تربت حیدریه و رسیدن به از یک طرف . شودمشهد به دلیل همسایگی با کشورهاي منطقۀ شمال شرقی کشور سه شاخه از آن منشعب می

همچنین . منتهی می شود) واقع در استان خراسان شمالی(به سرخس، از سوي دیگر به لطف آباد و نیز باجگیران با نیم نگاهی به چشم انداز . پیش بینی شده است» میلک و دوغارون«در این کریدور دو خروجی نیز به نام هاي

ود محروم ترین نقاط کشور و استان هاي شرقی شکوفایی آینده مشخص می شود که اگر این خط راه اندازي ش . اقتصادي را به خود خواهند دید و از بن بست خارج خواهند شد

مواد صدور کانون بزرگترین کشور سه مرزهاي تقاطع. هستند مشترك مرز داراي افغانستان و پاکستان ایران، افغانستان غربی جنوب الیه منتهی در که رباط شهر از مخدر مواد بزرگ هاي کاروان تمامی تقریباً. دنیاست مخدر

سه مشترك مرزهاي در جانبه سه مشترك بازار تشکیل با. شود می هدایت دارد قرار کشور دو همسایگی در و. شد خواهد کمتر نیز مواد این صدور و تولید اقتصادي – تجاري متقابل روابط گسترش و تقویت بر عالوه کشور،

٧٥

منابع شمار در اروپا، به انتقال و داخلی مصرف براي ایران به افغانستان از مخدر مواد صدور که حالیست در این )10: 1389ذوقی بارانی کاظم، . (است بوده کشور دو بین تنش فعال و اصلینقطه 14هاي بزرگ جهان، یکی از چابهار که بر اساس مطالعات صورت گرفته توسط استراتژیستبندر

ها با سایر نقاط جهان گردد، در حاشیه دریاي عمان و اقیانوس هند، از طریق این آب نیا محسوب میاستراتژیک ددر حقیقت چابهار تنها بندر . بخصوص کشورهاي شبه قاره هند، شرق دور و آفریقاي شرقی در ارتباط می باشد

ابهار از نظر طبیعی در چ. ستهاي بین المللی متصل ا مهمی است که خارج از تنگه هرمز و خلیج فارس، به آب. تر است ساعت نسبت به بندرعباس به دریاهاي آزاد نزدیک 30عرض جغرافیایی پایین تري قرار دارد و بیش از

همچنین قرار گرفتن بندر چابهار در یک خلیج، موقعیت بندري ایده آلی را براي توسعه فیزیکی آینده آن ایجاد گزارش مطالعات ارزیابی فنی ( .باشند یا فاقد چنین ویژگی ارزشمندي مینموده است که بسیاري از بنادر دن

)6: 1387مشهد، -زاهدان-اقتصادي کریدور چابهار

موقعیت منطقه اي و بین المللی بندر چابهار و استان – 5نقشه شماره

٧٦

استان در محرومیت وضعیت فقر و 3-2محرومیت در استان ابتدا با استفاده از نتایج برخی مطالعات استانی و ملی، تصویري براي بررسی وضعیت فقر و

کلی از وضعیت شاخص توسعه انسانی استان در مقایسه با سطح ملی و درجه توسعه یافتگی آبادي هاي استان رسی ارائه می گردد و سپس به تفصیل و به تفکیک شهرستان، وضعیت شاخص هاي مختلف محرومیت مورد بر

: قرار خواهند گرفت : استان در سطح ملی انسانی توسعه وضعیت شاخص 2-1- 3

استان سیستان و بلوچستان با 1386تا 1383و همچنین سال هاي 1375مقایسه شاخص توسعه انسانی سال در کشور تنها یکی از نشانه هاي تایید شدت محرومیت در HDIکل کشور و کسب پایین ترین سطح شاخص

: ان سیستان و بلوچستان است است 1375 –اطالعات مربوط به شاخص توسعه انسانی – 19 جدول شماره

مقیاسامید به زندگی

)سال(

نرخ با سوادي

)درصد(

هزینه ناخالص سرانه واقعی

)هزار ریال(

HDI شاخص توسعه

انسانی

شاخص فقر انسانی

21,4 0,79 1899 72,9 69,2 کشور 39,5 0,545 1120 48,1 61,1 وچستاناستان سیستان و بل

86تا 83مقایسه شاخص توسعه انسانی استان با کل کشور در سال هاي – 20جدول شماره

HDI( 1383 1384 1385 1386(شاخص توسعه انسانی ردیف 0,6300 0,4324 0,6517 0,6455 میزان شاخص 1 30 30 30 30 استان کشور 30رتبه بین 2

1387ریزي ریاست جمهوري، معاونت برنامهدر یکی از گزارش هاي مرکز پژوهش هاي مجلس مطالعه اي درباره وضعیت توسعه یافتگی استان هاي کشور

ساخته شدند و نهایتا رتبه 57و رفاه اجتماعی 56انجام شده است که دو شاخص ترکیبی تحت عنوان مزیت تولید : به صورت زیر مشخص شده است استان در تجزیه و تحلیل تاکسونومی این شاخص ها

هاي تعاونی کشاورزي ثبت شده تحت سرانه مساحت استان، سرانه سرمایه شرکت : شاخص هاي به کار رفته در ساخت شاخص مزیت تولید عبارتند از ٥٦

ه پوشش وزارت تعاون در استان، سرانه مصرف فرآورده هاي عمده نفتی در استان، سرانه فروش برق شرکت هاي برق منطقه اي استان، سرانه سرمایبت راه هاي روستایی به مساحت شرکت هاي تعاونی عمرانی و مسکن ثبت شده در استان، نسبت راه هاي تحت حوزه وزارت راه به مساحت استان، نس

استان، عملکرد سیلوهاي استان، نسبت تعداد آموزش دیدگان سازمان فنی و حرفه اي به کل جمعیت استان، نسبت جمعیت شاغل به کل جمعیت فعالدر حال بهره برداري در استان،نسبت سطح زیر کشت اراضی زیر کشت محصوالت ساالنه و دائمی به کل مساحت استان، سرانه ارزش افزوده معادن

.تاناسسرانه تخت مهمانخانه در استان، سرانه تعداد مددجویان استفاده کننده از : شاخص هاي به کار رفته در ساخت شاخص ترکیبی رفاه اجتماعی عبارتند از ٥٧

استان، متوسط درآمد ساالنه شهري استان، انواع خدمات ارائه شده توسط واحدهاي مختلف سازمان بهزیستی استان، متوسط درآمد ساالنه روستاییدرمانی در استان، سرانه کتابخانه هاي وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد -سرانه تخت هاي موسسات درمانی استان، سرانه تخت مراکز بهداشتی

نقاط شهري توسط شرکت آب و فاضالب اسالمی در استان، سرانه انشعاب آب از نقاط شهري توسط شرکت آب و فاضالب استان، سرانه فروش آب از مرکز پژوهش هاي مجلس، 1605186گزارش شماره ( .استان، معکوس شاخص بهاي خرده فروشی کاالها و خدمات مصرفی در نقاط شهري استان

1378 :5(

٧٧

75و 74وضعیت شاخص مزیت تولید و رفاه اجتماعی استان طی سال هاي –21جدول شماره سال

1376 1375 1374 شاخص

25 24 25 مزیت تولید 26 25 23 رفاه اجتماعی

26 25 25 ترکیب دو شاخصاستان کشور 28بین 76استان و سال 26بین 75استان، سال 25بین 74شایان ذکر است رتبه بندي سال

اطالعات جدیدتري از این شاخص ها در دسترس بنده نبود و قصدم صرفا نشان دادن وضعیت . انجام شده است . بوده استاز زوایاي مختلف کلی محرومیت استان

درجه توسعه یافتگی آبادي هاي استان 2-2- 3و سپهر دوست در مطالعه خود براي ابراهیم زادهگی است؛ وضعیت آبادي هاي استان نیز گویاي همین عقب ماند

سنجش درجه توسعه یافتگی آبادي هاي استان شاخص هایی را تعیین نمودند که بخشی از مهمترین شاخص : هاي آن به شرح جدول زیر می باشد

استان سیستان و بلوچستان توسعه مناطق روستاییدرجه ص هاي سنجش شاخ - 22 جدول شماره شاخص ها نوع دیفر

میانگین جمعیت، نرخ شهرنشینی، بعد خانوار جمعیتی 1 نسبت روستاهاي برخوردار از راه آسفالته، راه شوسه، آب سالم آشامیدنی، برق، تلفن، زیربنایی 2 نسبت جمعیت شاغل به تفکیک زن و مرد، ضریب تکفل، نسبت بیکارجویاي کار اقتصادي 3

هاي داراي آب لولوه کشی تصفیه شده، حمام، خانه بهداشت، پزشک، دندان پزشک، روستا بهداشتی درمانی 4 دامپزشک، بهیار و ماماي روستایی

نسبت جمعیت باسواد به تفکیک زن و مرد و به تفکیک مقطع تحصیلی فرهنگی اجتماعی 5 )192: 1387ابراهیم زاده و سپهر دوست، (

ر مورد مناطق روستایی استان در بخش هاي مختلف بدین صورت شاخص توسعه د 35 ایشان از نتایج بررسی : شد که در بین مناطق روستایی در شهرستان هاي استان، فقط شهرستان زابل به عنوان برخوردار معرفی گردید -

و نقاط روستایی شهرستان هاي سراوان، خاش و ایرانشهر به عنوان نیمه محروم و بقیه شهرستان ها به . قلمداد می شوندعنوان محروم

نتایج گویاي این مطلب است که در مورد شاخص هاي جمعیتی و تا حدودي بهداشتی، درمانی یک نوع -همگرایی بین نقاط روستایی استان وجود دارد ولی در زمینه زیربناها، وضعیت اقتصادي و وضعیت

. فرهنگی و اجتماعی تفاوت ها زیاد استبخش 29بخش از 3یک بخش، این نتیجه را به ما می دهد که فقط تعیین درجه توسعه یافتگی به تفک -

بدین ترتیب با توجه به جمعیت . بخش محروم هستند 14بخش نیمه محروم و 12استان برخوردار، درصد در 86درصد از روستائیان استان در نقاط برخوردار و 14نقاط روستایی در بخش هاي مختلف،

)193: 1387ابراهیم زاده و سپهر دوست، ( . دگی می کنندنقاط نیمه محروم و محروم زن

٧٨

مطالعه عملکرد برنامه هاي اول، دوم و سوم توسعه در کاهش فقر مناطق شهري و روستایی کشور همچنینمبین وضعیت رو به وخامت فقر در مناطق روستائی استان سیستان و ،)1383( اقتصادیان و حسینی نژادتوسط

:بلوچستان می باشد

فقر استان طی برنامه هاي اول تا سوم توسعه شاخص هايتغییرات درصد - 4نمودار شماره

که طبق .58شاخص شدت فقر می باشد P2بیانگر شکاف فقر و P1تعداد خانوارهاي زیر خط فقر، بیانگر P0که و همانطور که مشاهده . ده استدرصد میانه درآمد خانوار در نظر گرفته ش 50 ،تعریف این مطالعه، خط فقر

)44: 1383حسینی نژاد و اقتصادیان، ( .می شود همه شاخص هاي فقر وضعیت بدي را نشان می دهند :وضعیت شاخص هاي سنجش محرومیت در استان 2-3- 3

مطابق چارچوب نظري فصل دوم، برخی موارد به تفکیک خانوار محروم و منطقه محروم به عنوان شاخص هاي : سنجش محرومیت در نظر گرفته شده اند

: شاخص هاي خانوار محروم ) الف نرخ بیکاري خانوارهاي روستایی .1 ضریب تکفل .2 نرخ بیسوادي خانوارهاي روستایی .3 وضعیت دارائی زمین .4 نسبت پوشش هزینه خانوارهاي روستایی .5

: شاخص هاي منطقه محروم ) ب وضعیت راه هاي روستایی .1 در روستاها نیوضعیت خدمات درما .2 وضعیت دسترسی به خدمات آموزشی در روستاها .3 وضعیت مسکن .4

.فقیرترین افراد در بین فقرا بیانگر وضعیت "شدت فقر " بیانگر عمق فقر می باشد یعنی میزان افراد دورتر از خط فقر، و ،"شکاف فقر" 58

٧٩

: شاخص هاي خانوار محروم وضعیت 1- 2-3- 3 : نرخ بیکاري در مناطق روستایی 1-1- 2-3- 3

، 1355بیکار در سال % 8,3آمارهاي میانگین وضعیت بیکاري استان در بازه هاي ده ساله، نشانگر نسبت بررسی 1385می باشد که این میزان در سال 1385در سال % 42و حدود 1375در سال % 10,6، 1365ل در سا% 22,3

درصد تغییر می کند، که کمترین نرخ مربوط به شهرستان زهک و 70تا 20در شهرستان هاي مختلف از .بیشترین نرخ مربوط به شهرستان سراوان می باشد

روستایی استان طی سال هاي مختلف توزیع جمعیت شاغل و بیکار – 23جدول شماره 1385 1375 1365 1355 منطقه

بیکار شاغل جمع بیکار شاغل جمع بیکار شاغل جمع بیکار شاغل جمع

17180 16617 33797 7743 35016 42759 11193 36365 47558 2572 38264 40836 تعداد ایرانشهر 51 49 100 18 82 100 23,5 76,5 100 6,3 93,7 100 درصد

14654 18901 33555 1457 20571 22028 4525 18437 22962 3052 20848 23900 تعداد چابهار 43,7 56,3 100 6,6 93,4 100 20 80 100 12,7 87,3 100 درصد

13557 14326 27883 1683 16809 18492 3003 9074 12077 150 9916 10066 تعداد خاش 48,6 51,4 100 9 91 100 24,9 75,1 100 1,5 98,5 100 درصد

19913 23482 43395 - - - 9460 36957 46417 3905 31300 35205 تعداد زابل 46 54 100 - - - 20 80 100 11 89 100 درصد

5431 18410 23841 245 11853 12098 1271 4124 5395 833 6687 7520 تعداد زاهدان 22,7 77,3 100 2 98 100 23,5 76,5 100 11 89 100 درصد

13271 25667 38938 3031 21452 24483 - - - - - - تعداد نیکشهر 34 66 100 12,4 87,6 100 - - - - - - درصد

13179 28190 41396 - - - - - - - - - تعداد سرباز 32 68 100 - - - - - - - - - درصد

24426 10710 35136 991 18560 19551 4862 14834 19696 1175 22298 23473 تعداد سراوان 70 30 100 5 95 100 24,7 75,3 100 5 95 100 درصد

3210 9094 12304 - - - - - - - - - تعداد کنارك 26 74 100 - - - - - - - - - درصد

2525 9967 12494 - - - - - - - - - تعداد زهک 20 80 100 - - - - - - - - - درصد

127346 175364 302710 19574 164341 183915 34314 119791 154105 11687 129313 141000 تعداد کل استان 42 58 100 10,6 89,4 100 22,3 77,7 100 8,3 91,7 100 درصد

)110: 1387مطالعات مقدماتی آمایش استان، 19جلد ( : ضریب تکفل 1-2- 2-3- 3

ل به کل جمعیت است و نشانگر این است که در ازاي بیانگر نسبت جمعیت شاغضریب تکفل یا بار تکفل شغلی، بدیهی است با . اشتغال هر نفر، چند نفر از جمعیت تحت تکفل وي قرار دارند یعنی هر فرد نان آور چند نفر است

. بار تکفل شغلی کاهش می یابد ،افزایش سطح رفاه و توسعه . ن شاخص تاثیر داردبدیهی است نرخ متفاوت جمعیت در مناطق مختلف در تغییرات ای

٨٠

در مناطق روستایینرخ بیکاري و ضریب تکفل استان - 24 جدول شماره

شهرستان1355 1365 1375 1385

نرخ بیکاري )درصد(

ضریب تکفل )نفر(

نرخ بیکاري )درصد(

ضریب تکفل )نفر(

نرخ بیکاري )درصد(

ضریب )نفر(تکفل

نرخ بیکاري )درصد(

ضریب )نفر(تکفل

5,9 42 4,5 10,7 4,6 21,9 2,8 8,2 استان )و مرکز آمار 625: 1379مجموعه مقاالت همایش شناخت استعدادهاي بازرگانی استان، (

: نرخ بیسوادي در مناطق روستایی 1-3- 2-3- 3

. طور کلی سواد در استان سیستان و بلوچستان در مقایسه با میانگین کشوري از وضعیت بدتري برخوردار استبه . مانطور که در شاخص توسعه انسانی نیز این مساله خودش را نشان داده استه

)درصد(بررسی وضعیت سواد روستاهاي استان به تفکیک شهرستان - 25جدول شماره

واداس

د برص

د

زابل سراوان زاهدان چاه بهار خاش ایرانشهر

1355

1365

1375

1355

1365

1375

1355

1365

1375

1355

1365

1375

1355

1365

1375

1355

1365

1375

53,1 54,2 48 67,7 45,5 33,7 73 54 58,7 55 31,1 23 64,6 44,7 42,5 61,4 37,1 25,2 مرد 32,3 35 27,6 48,6 17 11,1 60,7 37,4 38,2 29,5 9,4 4,1 43,3 20 14 43,6 14,7 9 زن

42,7 44,7 37,8 58 31,3 22,1 67 46 49,1 42,7 20,5 14 54,7 32,3 29 52,5 26 17,2 جمع )37: 1387مطالعات مقدماتی آمایش استان، 19جلد (

20حدود 65- 75، دهه درصد 10حدود 55-65 متوسط نرخ بیسوادي در روستاهاي استان در دهههمچنین

. درصد کاهش یافته است 7حدود 75-85دهه درصد و در

)درصد(اهاي استان متوسط نرخ بیسوادي در روست - 26جدول شماره 1385 1375 1365 1355 شرح

متوسط نرخ بی سوادي در 40,3 46,9 66,6 77,8 روستاهاي استان

)سالنامه هاي آماري استان( : بردار در مناطق روستایی هوضعیت تملک زمین افراد بهر 1-4- 2-3- 3

اند از افرادي که کارگر زمین هستند، مالکین بسیار زیاد و متنوعدر روستاها افرادي که از زمین ارتزاق می نمایند که سهم آنها از درآمد حاصله از زمین متفاوت است؛ بدیهی است مالکین زمین سهم مهمی از درآمد ... زمین و

حاصله را به خود اختصاص می دهند لذا این شاخص می تواند در مناطق روستائی که زمین مهمترین دارائی . نگر نوعی از محرومیت باشدخصوصی محسوب می شود بیا

٨١

بهره برداري هاي کشاورزي متعلق به اشخاص حقیقی در روستاهاي استان - 27جدول شماره 1382بر اساس مقیاس زمین در سال

درصد افراد تعداد افراد وضعیت ردیف 51,5 87364 بدون زمین 1 22,6 38371 کمتر از یک هکتار 2 18,8 31922 هکتار 5تا کمتر از 1 3 5,8 9862 هکتار 20تا کمتر از 5 4 1 1726 هکتار 50تا کمتر از 20 5 0,024 406 هکتار و بیشتر 50 6 100 169651 جمع 7

)32: 1387مطالعات مقدماتی آمایش استان، 19جلد ( : وضعیت پوشش هزینه هاي ساالنه خانوار روستائی 1-5- 2-3- 3

یا همان میزان پوشش هزینه هاي خانوارهاي روستائی از مواردي است که همه نسبت درآمد به هزینه ساالنهساله در مطالعات آماري هزینه و درآمد خانوارهاي شهري و روستائی مرکز آمار اندازه گیري می شود؛ هرچند

ین نسبت میزان هزینه هاي ساالنه خانوار روستائی براي روستائیان مختلف تفاوت هاي چندانی نمی کند لیکن اعدم . بخاطر تفاوت در وضعیت شغلی و منبع تامین درآمد روستائیان تفاوت هاي معناداري را نشان می دهد

تطابق سال هاي آماري در برخی آمارها، به خاطر عدم وجود آمارهاي مورد نیاز در سال هاي مورد نظر براي . استان سیستان و بلوچستان بوده است

درآمد ساالنه خانوارهاي روستایی استان بر حسب انواع منابع تامین درآمدي و متوسط - 28جدول شماره

در سال هاي مختلف) ریال(مقایسه آن با کل کشور 1387 1382 1377 1373 1367 نوع درآمد

14908567 6082851 3086563 668362 197225 مبلغ درآمد از حقوق بگیري %92 %87 %117 %76 %83 )درصد(نسبت

6425793 3994064 2629972 806848 273874 مبلغ از مشاغل آزاد درآمد %35 %33 %51 %43 %54 )درصد(نسبت

درآمد پولی آزاد از مشاغل کشاورزي

1805961 1068668 1297390 223652 117251 مبلغ %19 %14 %48 %22 %47 )درصد(نسبت

9916022 3355703 1307722 496591 122533 مبلغ درآمد متفرقه %70 %65 %80 %86 %73 )درصد(نسبت

)کشور مرکز آمار ایران، نتیجه آمارگیري از هزینه و درآمدهاي خانوارهاي روستایی(

٨٢

خوراکی، دخانی و غیرخوراکی خانوارهاي روستایی استان و سالیانه متوسط هزینه هاي - 29جدول شماره در سال هاي مختلف) ریال(مقایسه آن با کل کشور

1387 1382 1377 1373 1367 زینهکل ه 27190801 14470830 7764900 3465708 774730 مبلغ

%49 %56 %71 %89 %73 )درصد(به کشور نسبت )مرکز آمار ایران، نتیجه آمارگیري از هزینه و درآمدهاي خانوارهاي روستایی کشور(

روستایی در استان بر حسب انواع منبع متوسط در آمد ساالنه یک خانوار به تفکیک شهري و - 30جدول شماره )ریال(تامین درآمد در سال هاي مختلف

بخش نوع درآمد اقتصادي

/ شهري 1387 1386 1385 1384 1383 روستایی

از حقوق بگیري

14212856 13064894 13047269 13819518 12173391 شهري عمومی 2326685 2619610 3151273 3759331 2282722 روستایی

34012 88 45811 84911 52329 شهري تعاونی 156841 30519 3868 96182 26438 روستایی

17014294 14711803 11467515 7016803 6323910 شهري خصوصی 12425041 10687931 10055446 7055915 6503031 روستایی

مشاغل آزاد

445638 848217 323600 587760 831209 شهري کشاورزي 2484226 3902741 2764279 2577505 2550820 ستاییرو

11868840 12933583 8873762 13939696 7021439 شهري غیرکشاورزي 3941567 3346935 3588355 4231653 2780775 روستایی

19157865 14868550 11516748 8323504 7762667 شهري متفرقه 9916022 9596580 7443217 6608002 2939361 روستایی

)مرکز آمار ایران، نتیجه آمارگیري از هزینه و درآمدهاي خانوارهاي روستایی کشور(

طی متوسط مجموع هزینه هاي ساالنه خوراکی و غیرخوراکی یک خانوار روستایی در استان - 31جدول شماره )ریال(سال هاي مختلف

1387 1386 1385 1384 1383 میزان هزینه 26902389 29667685 27648588 27170800 22810602 یرخوراکیجمع خوراکی و غ

)مرکز آمار ایران، نتیجه آمارگیري از هزینه و درآمدهاي خانوارهاي روستایی کشور(

٨٣

: محروم منطقهوضعیت شاخص هاي 2- 2-3- 3هاي زیرساختی شاخص هایی که می توان آنها را به منطقه یا همان محیط زندگی محرومین نسبت داد شاخص

:مورد اشاره می گردد چهارو خدمات رفاهی هستند که در اینجا صرفا به : وضعیت راه هاي روستایی 2-1- 2-3- 3

که این امر توسعه استان در سی سال گذشته، سرمایه گذاري در زمینه احداث انواع راه هاستاز ویژگی هاي ت بسیار بهتري نسبت به اول انقالب برخوردار باشد لیکن منجر شده است راه هاي اصلی داخلی استان از وضعی

از نواقصی که همچنان وجود دارد مشکالت راه هاي روستایی است که این امر به دلیل پراکندگی بیش از حد پس آمار مقایسه وضعیت راه هاي روستایی در سال هاي مختلف . روستاها خصوصا در منطقه بلوچستان می باشد

. گر بهبود این شاخص می باشدبیاناز انقالب به تفکیک شهرستان 1385دسترسی روستاهاي استان به راه بر اساس سرشماري سال - 32جدول شماره

تعداد آبادي شهرستان ردیف نوع راه درصد/تعداد داراي سکنه

راه خاکی راه شوسه شن ریزي شده سفالتهآ راه

352 33 117 تعداد 525 ایرانشهر 1 67 6,3 22,3 صددر

192 127 99 تعداد 463 چابهار 2 41,5 27 21,4 درصد

535 37 131 تعداد 733 خاش 3 73 5 17,9 درصد

259 183 204 تعداد 654 زابل 4 39,6 28 31,2 درصد

1144 50 206 تعداد 1445 زاهدان 5 79 3,5 14,3 درصد

54 51 68 تعداد 173 زهک 6 31,2 29,5 39,3 درصد

488 6 78 تعداد 504 سراوان 7 83 1,2 15,5 درصد

364 12 49 تعداد 460 سرباز 8 79 26 106 درصد

43 45 37 تعداد 134 کنارك 9 32 33,6 27,6 درصد

408 16 91 تعداد 629 نیکشهر 10 32 2,5 14,5 درصد

3839 560 1080 تعداد 5720 کل استان 11 67 9,8 18,9 درصد

)125: 1387مطالعات مقدماتی آمایش استان، 19جلد (د که روستاهاي استان به راه هاي روستایی از نوع خاکی دسترسی دارن% 70همانطور که مشاهده می شود حدود

در این میان بدترین وضعیت مربوط به روستاهاي واقع در شهرستان هاي سرباز و زاهدان و بهترین وضعیت . مربوط به روستاهاي واقع در شهرستان هاي زهک، کنارك و نیکشهر می باشد

٨٤

)کیلومتر( 1387 در سال طول انواع راه هاي روستایی استان به تفکیک شهرستان - 33 جدول شماره جمع شهرستان

راه دسترسی شوسه آسفالته )بدون راه هاي دسترسی(

1145 73,9 104,5 178,4 ایرانشهر 508,3 171,3 367,5 538,8 چابهار 618 474 439 913 خاش 610 25,1 285,8 310,9 دلگان 1203 442 507 949 زابل

1841 462 446 872 زاهدان 228 105 106 211 زهک 1260 616 366 982 سراوان 1726,9 46 169,5 215,5 سرباز 345 99,1 144,9 244 کنارك 2469 52 333 385 نیکشهر

)1387اري استان، سالنامه آم(

٨٥

ر

1385وضعیت راه هاي استان، –6نقشه شماره

٨٦

: وضعیت خدمات درمانی روستاها 2-2- 2-3- 3بهداشتی در روستاها می توان از شاخص هاي متنوعی استفاده نمود از جمله، تعداد خدمات براي سنجش وضعیت

... و ادي هاي داراي پزشک، دندان پزشک، آبادي هاي داراي درمانگاهآبادي هاي دراي خانه بهداشت، تعداد آب .که چون بناي این تحقیق بر سنجش حداقل هاست صرفا شاخص خانه بهداشت مورد بررسی قرا گرفته است

روستاهاي داراي خانه بهداشت به تفکیک شهرستان - 34جدول شماره

روستاهاي داراي خانه کل روستاها منطقه سال نسبت برخورداري داشتبه

1365

4,8 185 3832 استان 3,2 38 1184 ایرانشهر 1,8 9 513 چابهار 2,4 12 501 خاش 9,2 70 764 زابل

4,7 16 342 زاهدان 7,7 40 518 سراوان

1375

9,3 564 6038 استان 8,5 100 1181 ایرانشهر 7,7 43 557 چابهار 8,5 71 832 خاش 19,3 180 933 زابل

3,2 35 1091 زاهدان 12,9 81 628 سراوان

1385

11,7 881 7557 استان 10,8 88 816 ایرانشهر 15,8 83 526 چابهار 9,9 89 899 خاش 22,4 166 741 زابل

4,4 79 1793 زاهدان 13,5 99 731 سراوان

)40: 1387مطالعات مقدماتی آمایش استان، 19جلد (

درصد کل آبادیها، 5، حدود 65در سال نطور که مشاهده می شود وضعیت این شاخص در آبادي هاي استانهما، کمترین آبادي 1385درصد را نشان می دهد که در سال 12حدود 85درصد و در سال 10حدود 75در سال

زان مربوط به شهرستان و بیشترین می% 4,4هاي بهره مند از خانه بهداشت مربوط به شهرستان زاهدان با . درصد می باشد 15,8چابهار با

٨٧

: وضعیت آب لوله کشی روستاها 2-3- 2-3- 3یک شاخص بهداشتی براي سنجش وضعیت محرومیت در مناطق مختلف می باشد که به دلیل این شاخص

به آب شرب تامین آب مناسب شرب و اثري که در سالمتی افراد دارد اهمیت می یابد چون عدم دسترسی مناسب می تواند زمینه ساز بیماریها و مشکالت مختلفی گردد که خود نیازمند ایجاد زیرساخت هاي پزشکی و

. درمانی مختلف به خصوص براي کودکان خواهد بود

روستاهاي داراي آب لوله کشی به تفکیک شهرستان - 35جدول شماره آب روستاهاي داراي کل روستاها منطقه سال

نسبت برخورداري کشیلوله

1355

3 105 3516 استان 3,3 35 1058 ایرانشهر 2,7 13 476 چابهار 2,4 9 378 خاش 2,8 21 738 زابل

2,8 10 359 زاهدان 3,4 17 507 سراوان

1365

14,4 550 3832 استان 11,6 137 1184 ایرانشهر 9,4 48 513 چابهار 17,4 87 501 خاش 13,6 104 764 زابل

19 65 342 زاهدان 21 109 518 سراوان

1375

21,4 1293 6038 استان 17,3 204 1181 ایرانشهر 38,6 215 557 چابهار 23,2 193 832 خاش 27,8 259 933 زابل

17,9 195 1091 زاهدان 20,5 129 628 سراوان

1385

28,1 2126 7557 استان 25 204 816 ایرانشهر 19,4 102 526 چابهار 24,8 233 899 خاش 83,3 617 741 زابل

13,9 250 1793 زاهدان 20,1 147 731 سراوان

)40: 1387مطالعات مقدماتی آمایش استان، 19جلد (

٨٨

17، حدود 1365درصد، در سال 3تنها 1355مذکور، برخورداري روستاهاي استان در سال بر طبق آمارهاي که بهترین وضعیت در سال . درصد می باشد 28,1به میزان 1385درصد و در سال 22حدود 1375، درصد 13,9بدترین وضعیت مربوط به آبادي هاي شهرستان زاهدان با . درصد 83,3مربوط به شهرستان زابل با 1385

. در صد می باشد وضعیت مسکن 2-4- 2-3- 3

ی می توان از شاخص هاي مختلفی استفاده نمود؛ از آنجا که در سال براي بررسی وضعیت مسکن خانوار روستائاز مناطق روستایی استان حذف شده است و بر اساس ... هاي اخیر تقریبا مسکن از نوع چادر و کپر و زاغه و

روستائیان در خانه هاي معمولی سکونت دارند لذا در این قسمت بایستی % 95حدود 1385سرشماري سال اتاق و کمتر و واحدهاي 2خانوارهاي ساکن در کیفیت مسکن مد نظر قرار بگیرند که دو شاخص شاخص هاي

.متر مد نظر قرار گرفتند 80مسکونی با زیربناي کمتر از متر 80اتاق و کمتر و واحدهاي مسکونی با زیربناي کمتر از 2خانوارهاي ساکن در - 36جدول شماره

1385تفکیک شهرستان، در مناطق روستائی استان به

اتاق و کمتر به 2درصد خانوارهاي ساکن در شهرستان کل خانوارهاي روستائی شهرستان

درصد واحدهاي مسکونی با زیربناي کمتر از متر به کل واحدهاي مسکونی شهرستان 80

82 66 ایرانشهر 87 75 چابهار 84 65 خاش 60 43 زابل

78 65 زاهدان 70 39 زهک

62 56 انسراو 89 74 سرباز

78 82 کنارك 85 68 نیکشهر

)1385، مرکز آمار ایران(تحلیل و ارائه شد، طی سال هاي پس از انقالب شاخص هاي محرومیت استانتغییرات وضعیت در این بخش،

. ارزیابی وضعیت شاخص هاي استان در فصل بعدي انجام خواهد شد

٨٩

: محرومیت زدایی در استان 3- 3 : معرفی اسناد سیاستی استان و منطقه 3-1- 3

هیچ گونه سندي ویژه امر محرومیت زدایی ندارد و ،ابتدا باید گفت که سیستان و بلوچستان همانند کل کشور. سیاست هاي توسعه استان صورت بگیرد هت گیري محرومیت زدایی بایستی ازدروناستخراج سیاست هایی با ج

به طور مختصر معرفی ،که البته اغلب مربوط به سال هاي اخیر هستنداستان ستی سیاسند مهم 5در ذیل شده اند و سند توسعه محور شرق که سندي پایه اي و بسیار موثر در جهت گیري هاي سیاستی بعد از خود

. می باشد به طور مفصل تر معرفی شده است وبلوچستانمعرفی اسناد سیاستی استان سیستان - 37جدول شماره

توضیحات سال تصویب نام سند ردیف

مصوبه توسعه استان 1 1367 )محور شرق(

اصول کلی توسعه، : فصل شامل 5ماده در 12هاي در بخش(ها هاي توسعه فعالیت خط مشی

کشاورزي و منابع طبیعی، صنعت و معدن، هاي مربوط به ، خط مشی)بازرگانی و زیربناها

هاي توسعه فضایی و یجمعیت و جوامع، خط مش هاي اجرایی و تشکیالتی خط مشی

مصوبه توسعه استان 2 1381 )بازنگري محور شرق(

اهداف بلند مدت، راهبردهاي : بخش شامل 5در کالن، اقدامات میان مدت، اقدامات کوتاه مدت

براي حل مشکالت حاد و نهایتا تشکیالت اجرایی توسعه استان سیستان و بلوچستان

شم انداز بیست ساله و سند چ 3 1384 ملی توسعه استان

اصلی ترین قابلیت هاي : بخش شامل 5در توسعه، عمده ترین تنگناها و محدودیت هاي توسعه، مسائل اساسی استان، اهداف بلند مدت

توسعه استان و راهبردهاي بلند مدت توسعه

4 سند توسعه ترانزیت

محور شرق کشور )منطقه اي(

1384

مشخصات، اهداف و : بخش شامل 4ماده در 17در چهار زمینه بندر (راهبردها، اقدامات اولویت دار

چابهار، راه هاي مواصالتی، و عوارض و تعرفه ها ، سازمان اجرایی و )و نیز خدمات و پشتیبانی

تامین منابع مالی، و سایر اقدامات

نظریه پایه توسعه استان 5 راهبرد اصلی توسعه استان 26 شامل 1385 )آمایش استانی(

متن مصوبات هیئت دولت .ارائه شده است ،پایان نامه پیوستبخش متن کامل مصوبات در

٩٠

:معرفی سند پایه اي محور شرق 1- 3-1- 3کلیات استراتژي و خالصه . 1جلد شامل 9آغاز و نتایج مطالعات این طرح در 1365مطالعات این مصوبه از سال

منابع انسانی و .5خدمات اجتماعی فرهنگی و زیربنایی، .4صنعت و معدن و بازرگانی، .3شاورزي، ک.2مطالعات، گزیده .9مناطق تجارت آزاد و .8هاي سیاسی اجتماعی فرهنگی، تحلیل.7طرح تجارت ویژه، .6منابع طبیعی،

ت اجتماعی و سیاسی این طرح، نوعی طرح استراتژیک اقتصادي است که مالحظا. اسناد توسعه منتشر شده است . را درنظر گرفته است

. ژي طرح توسعه محور شرق در جدول زیر خالصه شده استمهمترین عوامل موثر در تدوین استرات عوامل موثر در تدوین استراتژي محور شرق - 38جدول شماره

توضیحات ها مولفه عامل

عوامل درون مرزي

محدودیتها و تنگناها

ن عامل محدودیت توسعه استان به مهمتری فقر منابع آبی خصوص در مراکز اصلی جمعیتی

دورافتادگی، اقلیم نامناسب فقر جغرافیایی اقتصاد عقب مانده، سطح پایین سواد فقر فرهنگی

...کم توانی نظام اداري و ضعف بنیه مالی و ها فقر نیروي انسانی و زیرساخت

امکانات و ها قابلیت

ري با پاکستان و افغانستان و آبهاي آزادهمجوا ترانزیت بندر چابهار بندر ها منابع دریایی و شیالت و انواع ماهی دریا

....هاي تزئینی و مصالح و سنگ معادن

عوامل برون مرزي ایجاد ناامنی و تقویت باندهاي قاچاق مواد مخدر قدرت هاي استکباري بازارهاي مرزي، آب رودخانهمهاجرت افاغنه، مناسبات همجواري

مشکالت بهداشتی ناشی از روابط قومی پیوندهاي قومی

تطابق با سند باالدستی استراتژي توسعه ملی

تنها سند باالدستی موجود، سند مصوب (شوراي اقتصاد است که 9/7/1365

برخی خطوط کلی توسعه مناطق را با استفاده از نتایج مرحله اول طرح آمایش

.)نموده استمشخص

شرقمحور مثل مناطق قابل توسعه گسترش فضاهاي زیست وفعالیت در. 1 ایجاد ظرفیت هاي تولیدي و زیربنایی در نواحی خاص نظیر جنوب شرق کشور. 2

ایجاد کانونهاي توسعه در مناطق محروم. 3 گسترش فعالیت صنعتی در مراکز داراي محدودیت از حیث آب و خاك. 4 انی به عنوان فعالیت محوري در مناطق سواحل جنوبی کشوراتخاذ بازرگ. 5

گسترش خدمات در برخی کانون هاي توسعه جهت پوشش منطقه اي مثل زاهدان. 6 افزایش جمعیت در محورهاي شرق و جنوب. 7

اولویت توسعه معدنی در مناطق محروم. 8

٩١

. در جدول زیر ذکر شده انداهداف طرح محور شرق همچنین انواع اهداف مورد نظر در تدوین طرح توسعه محور شرق - 39ماره جدول ش

توضیحات اهداف نوع هدف

اهداف اصلیاز میان مجموعه اهداف، دو هدف که (

دربرگیرنده برخی موارد دیگر است )انتخاب شدند

افزایش جمعیت. ااین هدف بار ملی دارد، استراتژیک (

است )و دراز مدت

ن، تراکم بخاطر مرزي بودن استاپایین، عدم توازن در پخشایش

جمعیت در کشور

تامین اشتغال. 2اي دارد، مربوط این هدف بار منطقه(

)به خروج از بحران است و میان مدت

شکاف بین جمعیت و امکانات، شرایط مستعد مشاغل غیرقانونی

اي اهداف زمینه

: شامل موارد متعددي از جمله سطح رفاه، جلوگیري از قاچاق مواد مخدر، توزیع افزایش درآمد، افزایش

هاي سرگردان، کنترل مرزها ، تحول منطقی بهینه جمعیت، جذب سرمایه . . . شیوه معیشت، پیوند با اقتصاد ملی، اختالط قومی و

زیر اینکه چرا با توجه به مشکالت مختلف استان از بین مجموعه اي از اهداف این دو هدف انتخاب شدند دالیل : را می تواند داشته باشد

تراکم اندك جمعیت منطقه، مرزي بودن استان و خالی بودن بسیاري از نواحی، پیوندهاي : افزایش جمعیت : اول قومی با خارج از کشور، جدائی و حاشیه اي بودن این ناحیه از مراکز جمعیتی کشورق موقعیت ژئوپلتیکی استان و

بت به منطقه و به عالوه تراکم و رشد بیش از حد جمعیت در نواحی شمال و مطامع قدرت هاي استکباري نسغرب کشور و عدم توازن در پخشایش جمعیت، مجموعا انتخاب هدف افزایش جمعیت منطقه از دیدگاه ملی

. توجیه داردد باالي میزان باالي رشد جمعیت استان در دهه گذشته که بخش عمده آن ناشی از رش: تامین اشتغال : دوم

میزان موالید و بخشی از آن نیز ناشی از ورود مهاجرین به استان است از یکسو و امکانات محدود استان براي ایجاد اشتغال از سوي دیگر، شکاف بین جمعیت و امکانات را در حد فزاینده اي افزایش داده است لذا هر ساله بر

ط استان، این جمعیت بیکار بستر مناسبی براي رشد فعالیت تعداد بیکاران افزوده می شود، که با توجه به شرایلذا این امر منشا بسیاري از معضالت استان تشخیص داده . هاي غیرقانونی به ویژه قاچاق مواد مخدر می باشد

. شده استن تامین اشتغال از طریق ایجاد تحرك در بخش هاي اقتصادي و تقویت بنیان هاي تولیدي استااز آنجا که هدف

قبال دستیابی است و این تحرك مستلزم جذب نیروي انسانی ماهر و متخصص و مدیران اقتصادي از سایر نقاط کشور به استان است، بنابراین هم هدف افزایش جمعیت را بر محور پیشرفت امکانات دربرمی گیرد و هم اهدافی

عالوه بر اینها، . را ... ی شیوه معیشت وچون پیوند اقتصادي منطقه با اقتصاد ملی، اختالط قومی، تحول منطقگسترش اعتیاد، ایجاد هدف تامین اشتغال مجموعه اي دیگر از اهداف مثل جلوگیري از قاچاق مواد مخدر و

.)45: 1367 کلیات استراتژي و خالصه مطالعات، مطالعات طرح توسعه محور شرق،(را نیز تحت پوشش دارد ..امنیت و

٩٢

:استراتژي طرح توسعه محور شرق عبارتند از اصول و مبانی تدوین تئوري توسعه :

: بخاطر مسائل استان طراحی دو نوع استراتژي در طرح مد نظر قرار گرفته است استراتژي هاي توسعه بلندمدت ، مبتنی بر این نگاه که این دو نوع استراتژي نه . 2استراتژي خروج از بحران و .1

زم و ملزوم هم هستند یعنی الزمه خروج از بحران، توسعه است و بدون حل تنها مکمل هم هستند بلکه ال .شود ها هم توسعه حاصل نمی بحران

دهد، نیازمندي به ضعف منابع استان امکان اتخاذ استراتژي منبع محور را نمی: نسبت این دو نوع استراتژي در . استان استراتژي خروج از بحران می باشد هاي ابتدایی ضروري است، و لذا استراتژي اصلی منابع ملی در گام

اهمیت زیادي ندارند بلکه آنها در استراتژي دراز مدت ) مثل ترانزیت(این استراتژي، مزیت هاي نسبی استان .اهمیت می یابند

اتخاذ دو نوع استراتژي از حیث مسائل مدیریتی : . گیرند ی که در حیطه مدیریت استانی قرار میمعطوف به عوامل مشخص و مسائل :استراتژي هاي ثابت ) الف

هاي زیربنایی و خدماتی و تقویت کانونهاي زیست فعالیت اقدامات پایدار، توسعه بخش هاي مولد و ایجاد شبکه . از جمله این مواردند

دارند، معطوف به عوامل و مسائلی که در اصل در خارج از حیطه مدیریتی استان قرار : استراتژي هاي مواج ) ب مثل قاچاق، اعتیاد، . هدف آنها مواجهه مستقیم با مسائل حاد و بحرانی استان است. اند تا حدودي نامشخص

. . .کنترل مرزها، تامین امنیت و گرایش اصلی باید به سمت کاهش بار عوامل نامشخص و تقویت استراتژي هاي :نسبت این دو نوع استراتژي

. ثابت باشد ه هاي توسعه ملی همسویی با گزین:

توجه به اسناد باالدستی و همسویی با گزینه هاي اصلی توسعه در سطح کشور البته نه به معناي انطباق کامل . چون شرایط استان این امکان را نمی دهد و مهم همسویی است

برخورد ملی با مسائل استان : ي شدید ملی دارد و منابع استان هم کفایت برخورد مسائل این استان برخالف بسیاري از استانهاي دیگر بازتابها

. با آنها را ندارد فعالیت یابی بجاي مکان یابی :

چون مکان یابی بر منابع غنی، بازارهاي مصرف و زیربناها و خدمات آماده استوار است و این با شرایط استان هاي مشکالت استان در سطح ه به آسیبلذا باید در این استان ایجاد برخی فعالیت ها با توج. سازگار نیست

. کشور، مدنظر قرار گیرند هاي اجتماعی عمده بودن استراتژي :

. تامین اشتغال و افزایش جمعیت بیش از آنکه بار اقتصادي داشته باشند داراي بار اجتماعی و سیاسی هستندخروج از بحران، استراتژي هاي ریشه مسائل استان هم بیشتر اجتماعی و فرهنگی است لذا در استراتژي هاي

به تدریج با کاهش ابعاد بحران، . اقتصادي عمدتا تحت پوشش استراتژي هاي اجتماعی سامان می یابند . استراتژي هاي اقتصادي پررنگ تر خواهند شد

٩٣

ها اصل بهینه کردن سرمایه گذاري : . نهاولویت دهی به پروژه هایی با سودآوري حداکثر و سرمایه گذاري بهی

جامعیت نسبی : هاي اجتماعی و اقتصادي بر با توجه به چند جانبه بودن مسائل استان باید توجه داشت که تاکید بر استراتژي

. مبناي مالحظات امنیتی، سیاسی و نظامی بوده است تقویت و تحکیم سنت هاي درست :

نوآوري و قاچاق مواد مخدر بسته و ضد و مقابله با فرهنگ... موافق با برخی سنت هاي درست مثل تجارت و تعیین بخش محوري به عنوان موتور محرك توسعه استان :

. محور توسعه استان خواهد بود بخش بازرگانیبا عنایت به سابقه تاریخی فعالیت هاي اقتصادي و شرایط استان، )58: 1367مطالعات طرح توسعه محور شرق، گزیده(

از چند جهت قابل توجه می باشد؛ یکی اینکه این مطالعات با دغدغه محرومیت زدایی مطالعات طرح محور شرق

از استان و سیستان و بلوچستان شکل گرفت، دیگر اینکه این مطالعات به عنوان پایه همه اسناد و مطالعات و اسناد بعدي، توسعه اي سال هاي بعد استان مورد توجه قرار گرفته وعمال همه رویکردهاي موجود در مطالعات

. ریشه در مطالعات طرح محور شرق داشتاین مطالعات همچنین به جهت توجه به ریشه ها و علل فقر و محرومیت در منطقه و نیز اولویت بخشی به عوامل اجتماعی قابل توجه هستند هر چند در مقام ارائه راهکارها آنچنان که باید نتوانستند روش هاي مناسبی را

. رفت از مشکالت ارائه نمایند و پیشنهادات بیشتر جنبه اقتصادي یافته استبراي برون سیاست هاي استانی 3-2- 3

.بر اساس سال در جدول زیر ارائه شده اندخالصه اي از سیاست هاي استانی راهبردها و سیاست هاي استانی بر اساس اسناد سیاستی استانقسمتی از – 40جدول شماره

)به ترتیب سال(منبع هبرد یا سیاستعنوان را ردیف

1 ایجاد زمینه هاي الزم جهت نگهداشتن جمعیت استان و جذب جمعیت کارآ از سایر نقاط کشور به

منظور تحول کمی و کیفی با توجه به سطح توسعه مورد نظر استان و بسط مبادالت فرهنگی با سایر مناطق کشور

مصوبه توسعه استان 1367

اندهی ساختار اقتصادي متناسب با شرائط استان و بسط پیوندهاي آن با شبکه اقتصادي تقویت و سازم 2 کشور

مصوبه توسعه استان 1367

3 رفع مساله بیکاري به عنوان عامل اساسی بحران زدائی استان از طریق استفاده حداکثر از قابلیت هاي

گیري نیروي انسانی و منابع مالی به استان، فعالیت یابی در جهت اشتغال موثر نیروي کار و به کار منظور تقویت بنیه مالی و فنی استان

مصوبه توسعه استان 1367

استفاده از قابلیت هاي ترانزیتی استان به منظور گسترش ارتباطات برون مرزي و برقراري ارتباطات 4 بین المللی

مصوبه توسعه استان 1367

٩٤

5 مدت با توجه به کم توانی اولیه بخش هاي تولیدي در تامین تکیه بر توسعه بخش بازرگانی در کوتاه

اشتغال و مزیت نسبی بازرگانی استان در سطوح منطقه اي و ملی و جایگزینی و توسعه تدریجی فعالیتهاي تولیدي در میان و بلند مدت

مصوبه توسعه استان 1367

6 ی از طریق سدها، خطوط انتقال آب و انجام سرمایه گذاري هاي بنیادي به منظور رفع تنگناهاي اساس

انرژي و شبکه هاي ارتباطی و تاکید بر اصل بهینه کردن سرمایه گذاري ها در مرحله بهره برداري و حلقه هاي تکمیلی

مصوبه توسعه استان 1367

ضرورت سرمایه گذاري براي تامین آب در کانون هاي توسعه براي مصارف شرب و صنعت با توجه به 7 داز تحوالت جمعیت و اشتغال در این مناطقچشم ان

مصوبه توسعه استان 1367

اتخاذ تمهیدات الزم به منظور تقویت امنیت مورد نیاز اقدامات توسعه اقتصادي، اجتماعی استان و 8 رعایت مالحظات دفاعی

مصوبه توسعه استان 1367

9 ر جهت ارتقاء سطح فرهنگی استان توسعه خدمات فرهنگی استان به ویژه در مناطق شرقی و جنوبی د

و تقویت پیوندهاي فرهنگی آن با سایر نقاط سرزمین و تاکید بر آموزشهاي الزم براي ارتقاء سطح کارآیی نیروي انسانی استان در فرآیند توسعه

مصوبه توسعه استان 1367

10

قویت نقش اقتصادي تقویت نقش اداري و سیاسی و خدمات برتر در زاهدان و کاهش روند رشد آن و تکشاورزي زابل و تقویت نقش اقتصادي صنعتی ایرانشهر به لحاظ برخورداري از قابلیت ها و جایگاه میانی آن در فضاي توسعه استان و تقویت نقش چابهار به لحاظ موقعیت ژئوپلتیکی و منابع دریایی و

و تعادل بخشیدن به فضاي تجاري آن به منظور مشارکت استان در تقسیم کار ملی و تمرکززدایی توسعه

مصوبه توسعه استان 1367

به منظور تسهیل فرآیند توسعه ) فیزیکی، اقتصادي و اجتماعی(برقراري امنیت الزم در ابعاد مختلف 11 استان

مصوبه توسعه استان 1381

امین و مهار مدیریت بهینه محیط زیست و منابع طبیعی و انجام سرمایه گذاري هاي الزم به منظور ت 12 آب مطمئن و کافی و ارتقاي بهبود توان محیطی استان به عنوان بستر توسعه پایدار

مصوبه توسعه استان 1381

تداوم سرمایه گذاري هاي دولت در امر تقویت، تجهیز و توسعه زیربناهاي استان به منظور تحقق 13 اصل توازن منطقه اي در سطح ملی

مصوبه توسعه استان 1381

ایجاد ظرفیت زیربنایی، نهادي و سازمانی الزم براي استفاده حداکثر از قابلیت هاي ترانزیتی استان به 14 عنوان یک مزیت مهم با توجه به تحوالت اخیر جهانی و منطقه اي

مصوبه توسعه استان 1381

ی و بومی ایجاد تسهیالت و مشوقهاي قانونی الزم براي جذب و تجهیز سرمایه هاي داخلی، خارج 15 خارج از کشور

مصوبه توسعه استان 1381

توسعه منابع انسانی استان و ارتقاي سطح سواد و فرهنگ عموم مردم از طریق گسترش آموزش هاي 16 و حرفه اي و تخصصی ترویجی، عمومی

مصوبه توسعه استان 1381

وسعه استان مصوبه ت تقویت و گسترش مناسبات فرهنگی، اقتصادي استان با سطح ملی 171381

مصوبه توسعه استان ارتقاي سطح آموزش و آگاهی هاي اجتماعی زنان و سازماندهی مشارکت آنها در فرآیند توسعه استان 181381

٩٥

اجتماعی استان –اعمال سیاستها و روش هاي کارا و موثر منطبق با شرایط و و یژگی هاي فرهنگی 19 بیعی جمعیت استانجهت کاهش میزان باروري و کاهش رشد ط

مصوبه توسعه استان 1381

ایجاد زمینه هاي الزم براي جذب جمعیت از سایر مناطق کشور و افزایش سهم جمعیتی استان از کل 20 جمعیت کشور

مصوبه توسعه استان 1381

21 شتاب بخشیدن به روند شهرنشینی با اولویت توسعه مراکز شهري موجود در ناحیه بلوچستان در

فرهنگی استان با سطح ملی و دسترسی موزون جمعیت به –اي تحکیم پیوندهاي اجتماعی راست خدمات برتر

مصوبه توسعه استان 1381

تمرکز زدایی در مدیریت توسعه استان، حمایت موثر از نهادهاي مدنی و صنفی غیر دولتی و ارتقاي 22 اختیارات تصمیم گیري و توانمندسازي مدیریت محلی

سعه استان مصوبه تو1381

قاچاق انواع کاال به ویژه سوخت (ساماندهی مبادالت برون مرزي کاال و تبدیل شیوه هاي غیرقانونی 23 به مبادالت رسمی) و سایر کاالهاي مشمول یارانه

مصوبه توسعه استان 1381

مرزهاي شرقی مهار جریان ورود مواد مخدر و مقابله با سازماندهی ترانزیت و توزیع آن از طریق 24 استان در چارچوب همکاریها و هماهنگی هاي منطقه اي و بین المللی

مصوبه توسعه استان 1381

سند ملی توسعه استان اجتماعی و اقتصادي توسعه مواهب از همگانی مندي بهره و گرسنگی و شدید فقر کنی ریشه 251384

در مخابرات و انرژي ویژه به استان زیربناهاي توسعه و تقویت امر در دولت هاي گذاري سرمایه تداوم 26 همجوار کشورهاي با انرژي تبادالت براي الزم هاي زیرساخت ایجاد و اي منطقه توازن راستاي

سند ملی توسعه استان 1384

در ویژه به بومی و خارجی داخلی، هاي سرمایه تجهیز و جذب براي الزم مشوقهاي و تسهیالت ایجاد 27 صنعتی و کشاورزي فعالیتهاي توسعه زمینه

سند ملی توسعه استان 1384

عمومی آموزشهاي گسترش طریق از عموم فرهنگ و سواد سطح ارتقاي و استان انسانی منابع توسعه 28 تخصصی و اي حرفه ،

سند ملی توسعه استان 1384

سند ملی توسعه استان تولید عوامل و اقتصادي هاي بخش در وري بهره افزایش از حمایت و الزم سازوکارهاي ایجاد 291384

سند ملی توسعه استان زنان توانمندسازي و جنسیتی برابري بهبود و ترویج و ابتدایی آموزش به همگانی دستیابی 301384

سند ملی توسعه استان تعاونی هاي مجتمع و ها شهرك گسترش و ایجاد و ها تعاونی توسعه و تشکیل از مؤثر حمایت 311384

سند ملی توسعه استان حوادث اثر در انسانی تلفات کاهش و اجتماعی هاي بیمه پوشش گسترش 321384

سند ملی توسعه استان استان روستاي و شهر بین اجتماعی خدمات از برخورداري در شکاف کاهش 331384

سند ملی توسعه استان توسعه ضد و غلط سنتی اينگرشه و باورها برخی تغییر جهت مؤثر اقدامات و الزم هاي زمینه ایجاد 341384

٩٦

تنوع بخشیدن به فعالیت هاي اقتصادي در مناطق روستایی و عشایري براي افزایش نرخ فعالیت و 35 مشارکت و نگهداشت جمعیت در این مناطق

نظریه پایه توسعه استان 1385) آمایش(

36 اجتماعی –ستان با تاکید بر توانمندسازي اقتصادي توسعه رفاه و تامین اجتماعی در مناطق مختلف ا

گروه هاي آسیب پذیر و اجراي سیاست هاي جبرانی کاهش فقر و ارتقاي رفاه اجتماعی با حمایت دولت و مشارکت مردم

نظریه پایه توسعه استان 1385)آمایش(

37 اعی و ساماندهی ارتقاي سطح پوشش تحصیلی، سطح آموزش و بهداشت و درمان و آگاهی هاي اجتم

مشارکت مردم در فرآیند توسعه به ویژه در نواحی روستایی و عشایري با تاکید بر زنان و جوانان به منظور کاهش شکاف در شاخص هاي توسعه انسانی استان با سطح ملی

نظریه پایه توسعه استان 1385)آمایش(

: وضعیت اعتبارات استان - 3-3- 3

اول اینکه به استناد آمار و ارقام نشان دهیم، : تان از دو جهت داراي اهمیت است بررسی وضعیت اعتبارات اسنسبت سهم اعتبارات استان سیستان و بلوچستان در مقایسه با وضعیت توسعه یافتگی این استان که در قسمت

بر آن شکل و این دفاع از مساله اصلی ایست که این پژوهش مبتنی قبلی ترسیم شد، وضعیت مناسب تري دارد .گرفته است

و دوم اینکه، از جمله سیاست ها و راهبردهاي مورد تاکید در همه اسناد توسعه اي کشور، توجه خاص به مناطق محروم بوده است، بررسی اعتبارات یکی از زوایایی ایت که نشان می دهد آیا این توجه و تاکید، محقق شده

جداول زیر گویاي وضعیت نسبتا مناسب استان سیستان و است یا خیر لذا همانطور که مشاهده می شود، قسمت هاي درآمدي،در البته. ندسته بلوچستان در تخصیص اعتبارات استانی و ملی طی سال هاي مختلف

.تان وضعیت بسیار نامناسبی دارد اس

79تا 74رتبه استان در بودجه هاي سنواتی طی سال هاي - 41دول شماره ج 1379 1378 1377 1376 1375 1374 شاخص

20 18 21 18 18 18 سهم درآمدهاي عمومی استان از کل درآمدهاي عمومی استان ها 23 25 23 23 22 20 سهم درآمدهاي استانی از کل درآمدهاي استانی و ملی همان استان

6 4 6 4 4 7 سهم درآمدهاي ملی استان از کل درآمدهاي استانی و ملی 6 6 6 6 6 12 نی استان از کل بودجه هاي عمرانی استان هاسهم بودجه هاي عمرا

14 6 17 14 6 12 سهم بودجه هاي جاري استان از کل بودجه هاي جاري استان ها 15 16 19 24 23 28 سهم درآمدهاي مالیاتی استان از کل درآمدهاي عمومی همان استان

14 13 4 2 2 4 عمومی همان استان سهم درآمدهاي فروش کاال و خدمات استان از کل درآمدهاي 11 20 23 24 6 9 سهم درآمدهاي حاصل از انحصارات و مالکیت استان از کل درآمدهاي عمومی همان استان

8 14 14 3 9 17 سهم درآمدهاي حق بیمه و متفرقه استان از کل درآمدهاي عمومی همان استان )6: 1379، وهش هاي مجلس شوراي اسالمیمرکز پژ(

٩٧

1385تا 1378مقایسه رتبه استان در بودجه استانی نسبت به کل کشور در سال هاي - 42جدول شماره 1385 1384 1383 1382 1381 1380 1379 1378 بودجه استانیدرصد از کل بودجه استانی

کشور2,8 2,9 2,9 2,8 3,3 3,4 3,4 3,3

12 10 10 13 14 12 13 13 در کشور رتبه )آمار ایرانمرکز (

. استان می باشد 30بین 1385و 1384استان و در سال هاي 28بین 1383به تا سال رت

)درصد( 1376تا 1367سهم استان از اعتبارات عمرانی کشور طی سال هاي - 43جدول شماره سال

نوع بودجه1367 1368 1370 1372 1375 1376

7,8 8,7 6,2 5,7 9,2 6,6 بودجه استانی 1,9 2,3 2,8 3,6 3,9 4 ودجه ملیب

2,6 3,1 3,3 4,2 4,5 4,5 جمع )1379عظیمی میکائیل، (

:علل محرومیت و محدودیت هاي توسعه استان 3-4- 3

بررسی علل محرومیت استان در این پژوهش از طریق مراجعه به اسناد توسعه اي و مستندات مورد اعتبار ته است، لیکن امکان اتخاذ یک روش دیگر نیز وجود دارد که خود دستگاه برنامه ریزي استان صورت گرف

می تواند موضوع یک پژوهش مستقل باشد و آن مطالعه روابط علی و معلولی پدیده هاي مختلف در سطح .استان، و نهایتا ارائه یک نظریه و الگو درباره علل پدیده فقر و محرومیت در استان است

ه یک جمع بندي از علل و محدودیت هاي اصلی توسعه استان سیستان و بلوچستان براي رسیدن بدر اینجا مراجعه به برخی اسناد و گزارش هاي متقن مرتبط با استان در سال ؛ستورد استفاده قرار گرفته اروشی که م

محدودیت ابتدا فهرستی از علل و. د و گزارش مد نظر قرار گرفته اندسن 6هاي مختلف بوده است که در مجموع این جمع بندي . هاي اصلی مد نظر این متون استخراج و بعد مهمترین موارد به عنوان جمع بندي ارائه شده اند

در تمیورحیث میزان توجه آن ها به علل مح در فصل بعدي به عنوان مبناي سنجش ارزیابی سیاست ها از 1387تا سال 1365ناد مورد مراجعه از سال همانطور که مشاهده می شود اس. استان، مد نظر قرار گرفته است

سال را در برمی گیرند لیکن جمع بندي همه اسناد و گزارش ها همچنان بسیار 20یعنی یک بازه زمانی بیش از شبیه به یکدیگر می باشد و این نشان دهنده پایداري عوامل فقر و محرومیت و عدم رفع مشکالت است؛

٩٨

تفکیک اسناد و گزارش هاي استانی همیت استان بعلل محرو – 44جدول شماره علل محرومیت و محدودیت هاي اصلی توسعه سال )گزارش/ سند(منبع ردیف

1 گزارش تحلیلی از وضعیت اقتصادي اجتماعی استان،

معاونت برنامه ریزي استانداري س و ب

1365

کمبود منابع آب - شیوه هاي سنتی کشت کشاورزي با بازدهی بسیار کم -

کمبود نیروي ماهر - عدم وجود سرمایه گذاري غیر دولتی -

پراکندگی بسیار زیاد روستاها - فقدان شبکه راه ها و زیربناها -

عدم هماهنگی بین توان تشکیالت اداري استان و اهداف دولت -

2

گزیده مطالعات طرح توسعه محور شرق، سازمان برنامه و بودجه و استانداري سیستان و

بلوچستان1367

امنی مرزها در همجواري با دو کشور افغانستان و پاکستاننا - فقدان زیرساخت هاي الزم -

دوگانگی شدید قومی و مذهبی - بحران شدید منابع آب و اراضی کشاورزي در سیستان -

اقلیم نامناسب - اقتصاد عقب مانده و ضعف نیروي انسانی -

3 پیش نویس طرح توسعه بلند

مدت استان سیستان و عاونت برنامه بلوچستان، م

ریزي استانداري س و ب

1376

فقر و کمبود منابع طبیعی و آب - همجواري با دو کشور پرمشکل ومشکالت قاچاق کاال و موادمخدر -

پراکندگی نقاط زیستی - سلطه فرهنگ عشیره اي -

دور افتادگی از مراکز - نرخ رشد باالي جمعیت و مهاجرت افغان ها -

کمبود تاسیسات و زیربناها - یتی و نیروي ماهرضعف مدیر -

4

بازنگري و بهنگام سازي مصوبه طرح توسعه محور شرق استان سیستان و

بلوچستان، سازمان مدیریت و برنامه ریزي کشور و استانداري

س و ب

1381

کمبود زیربناهاي الزم براي توسعه علیرغم اقدامات فراوان - شکاف بین شاخص هاي فرهنگی و اجتماعی و توسعه زیربناها - ترش قاچاق کاال و اشتغال غیررسمی و نرخ باالي بیکاريگس -

آنها به صورت 3/2هزار مهاجر افغان در استان که بیش از 400وجود - غیرقانونی در استان حضور دارند

هزارنفري 400درصد خانوارها و پوشش 40تداوم فقر در حدود - )جمعیت% 25حدود (کمیته امداد استان

لی شیالت استانتداوم خشکسالی ها و تعطی - کشت و تولید وسیع مواد مخدر در افغانستان - شکاف قومی و مذهبی استان با سطح ملی -

5 سند ملی توسعه و چشم انداز بیست ساله استان سیستان و

بلوچستان1384

کمبود منابع آب، فقر منابع طبیعی و شرایط اقلیمی دشوار- دور افتادگی از مرکز کشور -

یستیپراکندگی نقاط ز -

٩٩

خشکسالی هاي پیاپی و تخریب هاي زیست محیطی- ناامنی مرزها و گذرگاه مواد مخدر - رواج فرهنگ عشیره اي ضد توسعه -

فقر زیربناها و تاسیسات -

مطالعات آمایش استان 6 1387 سیستان و بلوچستان

عدم تعادل در پراکنش جمعیت استان و پراکندگی مراکز زیست - آب و شرایط اقلیمی و طبیعی نامناسب محدودیت شدید منابع - زیرساخت هاي ناکافی مهار آب و بازرگانی و کیفیت کم راه ها -

)مشکل سالمتی(همجواري با دو کشور بیماري خیز -

عالوه بر این اسناد و گزارش ها، مراجعه به مقاالت و متون دیگري که درباره مسائل توسعه استان وجود دارد در مقاله اي که به بررسی طرح محور عالمیبه عنوان مثال محمد علی . مشابهی می رساند مجددا ما را به نتایج : عللی را نام می برد ،درباره ضرورت تدوین طرح توسعه محور شرق شرق پرداخته است،

کیلومتر مرز کنترل ناشدنی در شرق 1200همسایگی با دو کشور مساله دار و عقب مانده با حدود - یر و مناطق بسار خشک و غیرمسکونی در غرب و شمال غربمجاورت با کو -بدترین شرایط اقلیمی و آب و هوایی و حداقل بارندگی در قیاس با متوسط کشوري و مناطق خشک -

جهان قرارگیري در مسیر قاچاق بین المللی مواد مخدر به عنوان اولین و مهم ترین بارانداز پس از افغانستان - از حاکمیت روابط ایلی و عشیره اي درون استان با آن سوي مرزهاوجود پیچیدگی هاي ناشی - ساختار ویژه فرهنگی و دینی و تفاوت هاي مذهبی - اقتصاد بی رمق سنتی و بدون پیوند با اقتصاد ملی - اجتماعی بخش اعظم استان با پیکره ملی –ضعف بسیار شدید روابط فرهنگی -

)48: 1380عالمی محمد علی، (تقریبا می توان گفت هرگونه متنی .ع همین موارد را ذکر کرده استوجمم نیز) 1384(تغال استان سند توسعه اش

که توسط ساختار برنامه ریزي یا کارشناسان مختلف استانی و حتی غیر آن تولید شده است موارد مشابهی را به نیز به روشنی پیداست؛ مشابهت ، فوق ولاجد همانطور که از. ذکر نموده اندعنوان علل و محدودیت هاي توسعه

هاي بسیار زیادي در عوامل و محدودیت هاي شناخته شده به چشم می خورد گویا سالهاست همه کارشناسان بر یک سري علل و عوامل مشخص اتفاق نظر دارند و این عوامل اتفاقا از موارد ساختاري هستند چرا که در طول

زارش هاي کارشناسانه ضروري به نظر می رسد و این موارد همواره بیست سال همچنان ذکر آنها در اسناد و گ . به عنوان اصلی ترین موانع پیشرفت استان قلمداد می شوند

از طرفی ذکر این موارد در مطالعات طرح توسعه محور شرق و تکرار آنها تا امروز، گویاي پایه اي بودن مطالعات . عه استان و سیستان و بلوچستان استمحور شرق به عنوان یک سند اساسی براي توس

١٠٠

: عبارت است ازجمع بندي مطالعه علل و محدودیت هاي ذکر شده ناهمگونی در نیز طبیعی منطقه به عنوان یک عامل اساسی ضدتوسعه و همه مطالعات بر مشکالت .1

. توسعه تاکید دارند تحدودي از عامل قبلی نشأالبته تا پخشایش نامناسب جمعیت به خصوص در نقاط روستایی که .2

.نیز از عوامل مهم ضد توسعه به شمار می آید ،می گیردنرخ رشد باالي جمعیت استان در کنار کمبود منابع و وابستگی صرف استان به منابع دولتی از جمله .3

. مسائل اجتماعی مشکل زا در فرآیند توسعه استنیز روز پدیده هاي ناامنی، قاچاق و مشکل مهاجرت هابا ب همجواري با دو کشور افغانستان و پاکستان .4

از جمله موانع جدي به حساب می آید که ضمن گسترش مشکالت مختلف اجتماعی و اقتصادي، اصلی . داردترین نقش را در عدم رغبت سرمایه گذاران و نیروي انسانی ماهر به حضور در این استان

اسناد به چشم می خورند و به عنوان اصلی ترین عوامل از آنها یاد شده با عنایت به موارد فوق الذکر که در همه است و به دو دسته بیرونی و درونی و نیز ساختاري و فرهنگی قابل تقسیم بندي هستند می توان گفت که از

عامل اصلی فوق الذکر، عامل همجواري با کشورهاي افغانستان و پاکستان به عنوان یک عامل بیرونی 4میان که کنترل آن از محدوده توان ساختار مدیریت و برنامه ریزي استان خارج است مد نظر قرار گرفته و در میان سایر عوامل که همگی عوامل درونی استان هستند یک عامل نرخ رشد جمعیت را می توان عامل فرهنگی و دو

.ساختاري به حساب آوردعامل دیگر یعنی نحوه پخشایش جمعیت و شرایط طبیعی را به عنوان عوامل :یک صورت بندي ساده از عوامل پایداري فقر و محرومیت براي روستاهاي استان ارائه شده است ،در ذیل

صورت بندي کلی پایداري فقر در روستاهاي استان سیستان و بلوچستان - 6 نمودار شماره

١٠١

صري که منجر به پایداري فقر و محرومیت در روستاهاي شده است، همانطور که مشاهده می شود از بین سه عنعامل نرخ رشد جمعیت که یک عامل فرهنگی است، بیش از دو عنصر دیگر قابل کنترل و برنامه ریزي می باشد و اتفاقا از جمله مواردیست که در برنامه ریزي ها و راهبردهاي سال هاي گذشته کمتر مورد توجه قرار گرفته

تغییر مدل معیشتی زندگی مورد دیگري است که هرچند در دراز مدت محقق خواهد شد لیکن به دلیل .استتداوم مشکالت طبیعی و کمبود منابع، به عنوان یک گزینه مهم و اجتناب ناپذیر بایستی بیش از پیش مورد توجه

. قرار بگیرد

ت با ویژگی هاي خاص و متفاوت، از طرفی همانطور که مشاهده شد، استان سیستان و بلوچستان استانی اسمثل دسترسی به آبهاي آزاد و جایگاه ترانزیتی فوق العاده حصر به فرد وفوق العادهداراي برخی پتانسیل هاي من

پتانسیل ها شده این و از طرف دیگر با کمبودها و مشکالت ساختاري و طبیعی اي درگیر است که مانع توسعه . است

علیرغم این استان چون قاط معدود دیگر از کشور نیز چنین نمونه هایی یافت می شوند لیکن هرچند در برخی نتوجهات نسبتا درخور در زمینه اعتبارات، جایگاه خود را در پایین ترین سطح توسعه یافتگی در بین استان هاي

.توجه قرار گرفته استبه عنوان یک نمونه متفاوت مورد ؛کشور، طی سی سال پس از انقالب حفظ نموده استشاهد پدیده پافشاري و پایداري فقر و محرومیت در این استان ترسیم وضعیت استان بدین معنی است که ما

وبه و این بدین معنی است که یا عللی وجود دارند که به بازتولید فقر و محرومیت منجر می شوند. هستیمو یا اجراي اند انتخاب نشدهمبارزه با فقر، به درستی ي و سیاست ها یا اقدامات درستی شناسایی نشده اند و

. سیاست ها و اقدامات با مشکالت و نواقصی روبروستاین توافق و اجماعی که بر سر علل و محدودیت هاي توسعه در استان وجود دارد، از جهتی می تواند نقطه مثبت

جماع ناشی از دقت و عمق کافی استدالل و و قوت باشد و هم از جهتی نقطه تامل و دقت بیشتر؛ اگر این ابداهت مساله باشد، نکته مثبتی است که بجاي تشتت می تواند ذهن و عمل برنامه ریزان و مجریان را به نقاط مشخص و محدودي متمرکز نماید ولی اگر این اجماع، ناشی از دقت ناکافی اندیشمندان و کارشناسان و برنامه

ر تبعیت از جمع بندي هاي علمی و مطالعاتی قبلی باشد می تواند نقطه کور اصلی و ریزان استان و صرفا بخاطبه هر تقدیر بازنگري دقیق و موشکافانه این جمع بندي و . شاید نقطه اصلی شروع حل مشکالت استان باشد

.اجماع نیازمند توجه است

١٠٢

:صل چهارم ف جمع بندي یافته ها

١٠٣

ارزیابی سیاست هاي محرومیت زدایی کشور با تاکید بر منطقه محروم سیستان و بلوچستان ،هدف این پایان نامه . یکی بعد نظري و دیگري بعد تجربی: این ارزیابی از دو حیث کلی صورت گرفته است . می باشد

:رار بگیردقتوجه مورد و در دو سطح می تواند به دو صورت ،ارزیابی بعد نظريلیکن ونظري در اتخاذ سیاست هاي محرومیت زدایی ن توجه سیاستگذاران به رویکردها و پایه هاي میزابررسی )الف ا با شرایط منطقه میزان تناسب سیاست هاي اتخاذ شده و شروط و مفروضات نظري آن سیاست هبررسی )ب

.ابی هاي نظري توجه نموده ایمکه در این فصل در بخش اول به هر دو نوع این ارزی. مورد نظرکه در اینجا با توجه به شاخص هاي تعریف شده ،تجربی به منزله بررسی نتایج اجراي سیاست هاست ارزیابی

براي محرومیت در فصل دوم، به بررسی میزان تغییرات شاخص هاي مذکور در دوره هاي مختلف سیاستگذاري ، اص میزان تغییرات شاخص هاي مورد نظر در دوره برنامه هاي اولبه طور خ و می پردازیم،و اجراي برنامه ها

محرومیت زدایی و نحوه توزیع امر بررسی میزان اعتبارات تخصیص یافته به . ددوم و سوم توسعه مد نظر می باشبه طور اعتبارات در بخش هاي مختلف، خود، نوعی ارزیابی تجربی سیاست ها می باشد که این قسمت نیز

. ورد توجه قرار گرفته استممختصر : ارزیابی نظري سیاست ها 4-1 :نظري سیاست ها خاستگاه ارزیابی 4-1-1

تعدیل نئوکالسیکی به طور کلی سیاست هاي برنامه هاي اول و دوم توسعه تحت تاثیر دیدگاه از حیث نظري، است و در هدفگذاري و سیاستگذاري، هرچند این تطابق به طور کامل انجام نشده بوده اند؛ ساختاري و اقتصادي

.ردپاي سایر نظریات توسعه اقتصادي نیز دیده می شودتاکید بر و در نظام برنامه ریزي و اجرا دیدگاه نئوکالسیکی تعدیل اقتصادي، بر کاهش نقش و دخالت دولت

هاي توزیع و اصالح مکانیزم بازار آزاد داشته ولی سیاست هایی چون بهبود توزیع درآمد و ثروت، حذف واسطهبر دخالت بیشتر دولت و هدایت ، که در برنامه هاي اول و دوم توسعه به چشم می خورند، همگیالگوي مصرف

. از جمله تناقض هاي مذکور استو کنترل بازار توسط دولت تاکید دارند که این نامه هاي اول و دوم توسعه بر هاي توزیع یا رشد، بر آنچه که مسلم است در تعارض بین اولویت سیاستالبته

ها نیز تاکید سیاستاین اولویت رشد تاکید داشته اند و این در دفاع هاي صریح طراحان و مجریان سیاست ها از . شده است که تا درآمد ملی افزایش پیدا نکند، سخن گفتن از رفاه اجتماعی بیهوده است

مد، صرفا دربرگیري محروم ترین افراد جامعه بوده است که انتظار برنامه ریزان از سیاست هاي توزیع مجدد درآ . با حداقل هزینه بتوانند سیاست هاي تعدیل را حمایت نمایند

کاهش قدرت خرید سیاست هاي آزادسازي و خصوصی سازي همواره مشکالت تورمی بوده است، جاز نتایی براي مقابله با این پدیده در نظر نگرفته اند این سیاستها، پیش بینی مناسب. طبقات فقیر از پیامدهاي تورم است

این عمال می تواند به منزله نادیده گرفتن اقشار و نگاه بسیار خوش بینانه اي نسبت به این مساله داشته اند واز جمله پیش بینی هاي انجام شده براي این . 59آسیب پذیر در سیاست هاي برنامه هاي اول و دوم قلمداد شود

.ش حقوق و دستمزد کارکنان دولت و افزایش بودجه تامین اجتماعی بودمطلب، افزای

...)و 1388و غالمی و عظیمی 1384مصلی نژاد ( .نتایج اجراي سیاست ها نیز افزایش تورم و فشار بر اقشار آسیب پذیر بود 59

١٠٤

انحصارات مختلفی وجود دارد و بسترهاي نهادي و قانونی در شرایطی که خصوصی سازي سیاست هاي انتخابمحتوم به شکست است و نه تنها کارایی را افزایش نخواهد داد که ،الزم براي تحقق آن پیش بینی نشده است

این درحقیقت کپی برداري ناقص از یک بسته . منجر به کاهش کارایی و افزایش قیمت ها می شود برعکس . سیاستی است که با بسترهاي اجتماعی جامعه سازگار نیست

عدم وجود پیش بینی هاي واقعی درباره نتایج سیاست ها از نواقص سیاستگذاري در این دوره بود، خوش بینی به وش بینی به افزایش سرمایه گذاري هاي بخش خصوصی و درآمدهاي مالیاتی و عدم درآمدهاي غیرنفتی، خ

پیش بینی ضربات ناشی از اجراي همزمان آزادسازي واردات کاال با شناورسازي یکباره نرخ ارز و اثرات آن بر نامه ریزي بر ،کاالهاي واسطه اي و لطمات وارده بر بخش تولید از جمله مواردي است که بایستی گام به گام

. براي اجراي آنها صورت می گرفتدر مورد سیاست هاي استانی نیز، هر چند حتی در مطالعات طرح محور شرق نمی توان مراجعه صریح به یک مکتب نظري و فکري مشخص را یافت و همین چندمرجعی سیاست ها قابل مشاهده است ولی ناچاریم که از

.به برخی آبشخورهاي فکري و نظري مربوط برسیمنوع روش ها و سیاست هاي اتخاذ شده گزینه هاي توسعه اشتغال، می توان حدس زد که رویکردهاي توسعه اي تاکید سیاست هاي طرح محور شرق بر

رشد محور مد نظر بوده اند تا رویکرد هاي توزیعی؛د بهره برده است چون ه نظر می رسد طرح محور شرق از نظریه قطب رشدر حوزه نظریه هاي منطقه اي نیز ب

تاکید ویژه اي بر شکل گیري قطب هاي بزرگ شهري دارد، هرچند تامین رفاه و زیرساخت هاي الزم براي توجه اصلی که در هدف گذاري هاي کمی برنامه ها نیز خود را نشان روستاها نیز مورد توجه بوده است لیکن

.داده است حکایت از توجه ویژه به قطب هاي شهري دارد ارزیابی میزان توجه سیاست ها به شرایط منطقه و علل فقر و محرومیت 1-2- 4

هر چند نباید انتظار داشت که راهکارهاي در پیش گرفته شده الزاما به طور مستقیم بیانگر توجه به علل و ریشه دارند مثال از زاویه هاي یک پدیده باشند چون در بسیاري از مواقع راهکارها، با واسطه هایی به علل پدیده توجه

دید سیاست گذاران، توسعه اشتغال به معنی مقابله با ناامنی در نظر گرفته شده است و این به تحلیل خاص طبیعتا در مواجهه اول، نمی توان اشتغال را راهکاري براي مقابله با هر نوع . ایشان از پدیده ناامنی برمی گردد

لذا براي کشف . نمی شود میرون منطقه داشته باشد با توسعه اشتغال دواناامنی دانست؛ نامنی اي که ریشه در باین ارتباط نیاز به مطالعه مبانی و اهداف سیاست گذاري و قصد و انگیزه سیاست گذار و نیز تحلیل ایشان درباره

اهداف و روابط علی و معلولی پدیده مورد نظر هست؛ چون درباره برخی از سیاست ها، یافتن این موارد یعنیممکن نیست لذا مجبوریم به تحلیل هاي خودمان از تبعات ذاتی و عرضی اجراي یک راهکار ... اصول و مبانی و

. توجه نماییم و از این طریق توجه به علل را حدس بزنیمدر این بخش، بررسی میزان تناسب سیاست ها با شرایط منطقه و علل فقر و محرومیت در منطقه که در دو

بدیهی است در اینجا تعریف ذکر شده در بخش چارچوب .مجزا مطرح شده بودند، با هم تحلیل می شوند سوالنظري براي سیاستهاي محرومیت زدایی در نظر گرفته شده است یعنی سیاست هاي متوجه خانوارهاي فقیر،

).کشاورزي(و بخش فقیر ) روستاها(مناطق فقیر

١٠٥

ي استانی و جمع بندي اي که از علل محرومیت ارائه شده بود در کنار در جدول زیر خالصه اي از سیاست ها : یکدیگر آورده می شود

و در . در ستون سمت چپ، عوامل جمع بندي شده اصلی، در سه کد کلی الف و ب و ج، دسته بندي شده اند اخل پرانتز یکی از د ،مقابل هر سیاستدر ستون سمت راست، سیاست هاي مورد توجه در اسناد ذکر شده اند و

.با یکی از علل سه گانه می باشد سیاست مذکور که نشان دهنده ارتباطکدهاي سه گانه مذکور ذکر شده است

مقایسه سیاست هاي محرومیت زدایی استانی با علل محرومیت - 45جدول شماره و راهبردهاي مرتبط بابرخی از سیاست هاي

محرومیت زدایی در استان محدویت هايعلل و اهم

محرومیت زدایی در استان

طرح توسعه محور شرق

1367

اصالح شیوه کشت و و توسعه کشت محصوالت .1 )الف( سودآور صادارتی

حفظ و تامین آب از طریق مهار سیالبها و تکمیل .2 )الف( شبکه زهکشی واستفاده بهینه از منابع آب

)الف( توسعه صنایع دستی روستایی .3 )ج(از کشور افغانستان جلوگیري از مهاجرت ها .4

مقابله با قاچاق مواد مخدر و ایجاد اشتغال سالم براي .5 )ج(جمعیت جذب شده در هرم پایینِ جریان قاچاق

کمبود آب، خاك، پوشش (شرایط طبیعی منطقه ) الف )گیاهی ومنابع طبیعی و نیز خشکسالی هاي پیاپی

پخشایش نامناسب و نرخ رشد باالي جمعیت) ب

قاچاق و مشکل مهاجرتهاي ناشی از ناامنی، ) ج افغانستان و پاکستانپرمشکل همجواري با دو کشور

طرح بازنگري توسعه

محور شرق 1381

شتاب بخشیدن به شهرنشینی به ویژه در شهرهاي .1 )ب(منطقه بلوچستان

مهار جریان ورود مواد مخدر و سامان دهی قاچاق .2 )ج(کاال و تبدیل آن به مبادالت رسمی

)ج..(فیزیکی، اجتماعی و ي امنیت در همه ابعادبرقرار .3 )الف(مدیریت محیط زیست ومنابع طبیعی و مهار آب .4

نظریه پایه توسعه استان1384

)الف(بهره وري آب ءبهبود عملکرد کشاورزي و ارتقا .1توجه به شیالت و تغییر شیوه هاي زراعت ودامداري و .2

لیت محصوالت داراي مزیت نسبی و تنوع بخشی به فعا )الف(اقتصادي در مناطق روستایی و عشایري

)الف(ایجاد تجهیزات استفاده از انرژي هاي نو .3تحرك بخشی به اقتصاد مناطق مرزي استان متناسب .4

)ج(با شرایط کشورهاي همسایهتوجه به توسعه استان مبتنی بر مالحظات زیست .5

)الف(...محیطی و حفاظت خاك و . نیز از موارد تاکید شده در همه اسناد می باشد "فعالیت هاي بازرگانی"و "ترانزیت"تاکید بر توسعه

١٠٦

: همانطور که مشاهده می شود توجه سیاست ها از حیث اشاره به مواردي که در برگیرنده علل و عوامل اصلی محرومیت در استان -

وه مصرف آب و ایجاد زیربناهاي ، تاکید فراوان بر مهار آب، بهبود نحمی باشند نسبتا قابل توجه می باشدالزم در این زمینه از موارد مورد تاکید همه سیاست هاست؛ توجه به مرزها در همه سیاست ها، جاي خود

اشاره ،کنترل نرخ رشد جمعیتبه را یافته است؛ نیم نگاهی به مساله پخشایش جمعیت وجود دارد لیکنتخاذ شده در مواجهه با علل محرومیت جاي نقد و البته نوع رویکردهاي ا .خاصی صورت نگرفته است

.بررسی دارد عدم موفقیت در تامین اشتغال مورد نیاز روستائیان در سال هاي گذشته، عدم حل مشکل کم آبی و تداوم -

خشکسالی هاي پیاپی باعث شده است که روند سیاست گذاري ها به سمت تغییر محل سکونت و تغییر زمینه فعالیتی ایشان با جذب ) به خصوص در ناحیه بلوچستان( روستائیان با جذب آنها به شهرها

که داراي زمینه هاي مناسب توسعه در استان می باشند و نیز تاکید ...آنها به عرصه هایی چون شیالت و . بیشتر بر افزایش بهر وري در بخش کشاورزي جهت گیري نماید

ال هاي اخیر در مقایسه با اسناد قدیمی تر، می تواند یکی دیگر از تغییرات روند سیاست گذاري در س -اتخاذ رویکرد . تغییر نوع نگاه به مرز و هم مرزي با دو کشور افغانستان و پاکستان به عنوان تهدید باشد

فعال و نگاه فرصت محور به وجود مرزهاي همسایگی با این دو کشور، در حقیقت پذیرش فرآیندي است عنوان یک راهکار طبیعی در زمان عدم وجود اشتغال در استان رقم خورده است که توسط خود مردم و به

ضمن اینکه مناسبات فرهنگی با آن طرف مرزها به خصوص در منطقه بلوچستان، پیشینه قابل توجهی البته باید توجه کرد که شرایط دو کشور افغانستان و پاکستان و اثرات این همسایگی با استان، . دارد

. اي زیادي دارندتفاوت همواجهه فعال با مشکل بنیادین کمبود منابع، نیازمند توجه به فرصت ها و منابع موجود استان است، توجه -

به تولید انرژي هاي نو از جمله راهکارهاي خوبی است که می تواند جایگزین مناسبی براي حل مشکل جود زمینه استفاده از انرژي خورشیدي در تامین انرژي و صرفه جویی در مصرف منابع آبی استان باشد؛ و

بیشتر مناطق استان و استفاده از انرژي باد به ویژه در سیستان، از جمله این فرصت هاست که نیازمند . 60سرمایه گذاري و توجه بیش از پیش است

و ناامنی از جمله نکاتی است که ) قاچاق(تشخیص رابطه دوسویه وضعیت اقتصادي و اقتصاد غیررسمی -سیاستها به آن توجهاتی داشته اند و به درستی تشخیص داده اند که بهبود وضعیت اشتغال در این سوي مرزها می تواند مانع گسترش شبکه قاچاق در استان بشود هر چند همانطور که در سیاستها به دقت به

ستان و حتی منطقه آن اشاره شده است؛ این همه راه حل نیست، چون مساله قاچاق، ریشه در بیرون از اطبیعتا با افزایش اقدامات امنیتی و افزایش . دارد و نیازمند اتخاذ راه حل هاي ملی و منطقه اي است

ریسک این نوع فعالیتها، اگر جایگزین هاي شغلی مناسبی در این سوي مرزها فراهم شود، مانع گرایش . جمعیت جوان استان به این جریان خواهد شد

ان آغاز شده دستگاه هاي دولتی استنیز در مواردي از جمله به تازگی نیروگاه بادي در سیستان تاسیس شده و استفاده از انرژي خورشیدي 60

.است

١٠٧

: بی سیاست هاارزیابی تجر 4-2براي این امر دو جنبه مد نظر قرار گرفته است یک . ارزیابی تجربی به معنی سنجش آثار و نتایج سیاست هاست

ارزیابی از زوایه اعتبارات که به طور کلی مبین میزان توجه سیاست ها به امر محرومیت زدایی است و دیگري شاخص هاي مشخص شده تحت عنوان شاخصهاي که بخش اصلی به حساب می آید، سنجش میزان تغییرات

. سنجش محرومیت در فصل هاي گذشته طی سال هاي مختلف پس از انقالب می باشد ارزیابی اعتبارات تخصیص یافته در سطح استان: 2-1- 4

کلی سیاست هاي برنامه هاي توسعه هاي جهت گیري تجربیِنوعی ارزیابی ،بررسی سهم استان از اعتباراتدر همه آنها توجه به مناطق محروم و اولویت بخشی به مناطق محروم در زمینه طر ح هاي عمرانی و است که

سهم استان از حیث بهره مندي از اعتبارات در سطح ملی در دوره هاي مختلف .زیرساختی تاکید شده است . اند در جداول زیر میزان و درصد این اعتبارات ذکر شده. برنامه سهم نسبتا مناسبی است

)میلیون ریال(اعتبارات دارایی هاي سرمایه اي کشور و استان طی برنامه سوم توسعه - 46جدول شماره کل اعتبارات دارایی هاي سرمایه سال

اي کشورکل اعتبارات دارایی هاي سرمایه

اي استانسهم استان از کل

)درصد(اعتبارات1379 7,861,000 429,217 5,5 1380 12,815,000 557,760 4,3 1381 20,016,000 911,157 4,5 1382 25,135,000 1,257,120 5 1383 22,416,018 1,759,850 7,8

)1385گزارش وضعیت اعتبارات تملک دارائی هاي سرمایه اي و هزینه اي استان سیستان و بلوچستان طی برنامه سوم توسعه، (استانی طی برنامه هاي اول، دوم و سوم 61سرمایه اي جمع اعتبارات تملک دارائی هاي -47جدول شماره

به تفکیک شهرستان توسعه

منطقه ردیف )79-83(برنامه سوم )73- 77(برنامه دوم )68- 72(برنامه اول

جمع اعتبارات )هزار ریال(

سهم )درصد(

جمع اعتبارات )هزار ریال(

سهم )درصد(

جمع اعتبارات )هزار ریال(

سهم )درصد(

9,04 450,007,228 19,24 195,205,776 14,1 35,306,377 رانشهرای 1 13,11 652,361,652 13,43 136,244,652 8,81 22,053,880 چابهار 2 7,86 390,978,362 8,04 81,604,774 7,06 17,673,700 خاش 3 6,82 836,995,514 16,25 164,861,541 23,29 58,318,027 زابل 4 18,63 926,920,054 16,62 168,610,770 18,13 45,393,735 زاهدان 5 8,84 439,663,411 11,61 117,754,674 11,27 28,217,581 سراوان 6 9,3 462,701,606 12,07 122,413,578 11,27 28,845,951 نیکشهر 7 6,29 312,731,318 - - - - سرباز 8 10,11 503,044,932 2,75 27,891,706 5,82 14,564,893 سطح استان 9 100 4,975,404,137 100 1,014,587,471 100 250,374,144 جمع کل 10

)گزارش اعتبارات استان طی سال هاي مختلف(

اي خود به دو تقسیم می شوند که اعتبارات دارائی هاي سرمایه ) جاري(و هزینه اي) عمرانی(اعتبارات به دو دسته دارائی هاي سرمایه اي ٦١ . دقسیم می شوناستانی و ملی ت دسته

١٠٨

سوم توسعهبرنامه هاي اول تا هزینه اي استان طی اعتبارات دارائی هاي سرمایه اي وجمع - 48جدول شماره عتبارات هزینه ايا )هزار ریال(اعتبارات دارائی هاي سرمایه اي دوره

)هزار ریال( جمع کل

جمع ملی استانی )هزار ریال( 1,057,110,712 331,430,042 725,680,670 475,306,526 250,374,144 )68-72(برنامه اول 4,148,829,209 1,166,067,608 2,982,761,601 1,968,174,130 1,014,587,471 )73-77(برنامه دوم 17,364,127,116 5,043,066,919 12,321,060,197 7,345,656,060 4,975,404,137 )79-83(برنامه سوم

22,570,067,037 )83-68(جمع برنامه ها )اعتبارات استان طی برنامه هاي مختلفعملکرد استخراج از گزارش هاي (

توسعه و نسبت مبلغ اعتبارات عمرانی تخصیص یافته به روستاهاي استان طی برنامه هاي - 49جدول شماره )هزار ریال(اعتبارات از کل بودجه برنامه در استان

برنامه سوم برنامه دوم برنامه اول فصل درصد مبلغ درصد مبلغ درصد مبلغ

%26,8 1352398068 %13 383511769 %2,2 15983199 عمران و نوسازي روستاها %5,5 277826690 %2,5 74215960 %2,9 21746205 کشاورزي و منابع طبیعی

)عملکرد اعتبارات استان در طی سال هاي برنامه هاي اول تا سوم توسعهاستخراج از گزارش ( اعتبارات استان در طول برنامه سوم توسعه به مناطق روستائی و بخش کشاورزي نشانگر % 30 اقلتخصیص حد

گذاري هاي سایر موارد مربوط به این میزان با احتساب سرمایه . اهمیت خاص روستائیان در برنامه می باشدروستا که متاسفانه اطالعات آن به تفکیک شهر و روستا موجود نمی باشد، بیش از این میزان خواهد بود، با این

نشانه مهمی است که ناکارآمدي سیاست هاي ،در روستاهاي استان )1385سال ( بیکاري% 42همه آمار . نشان می دهد انجانبه با مشکالت روستاییاستانی را در حل اساسی و مواجهه همه

در دو بخش آب و راه و 1376-1367متوسط ساالنه سرمایه گذاري هاي انجام شده طی سال هاي -میلیون ریال بوده است که در مقایسه با سایر 6567میلیون ریال و 10204ترابري به ترتیب برابر

ی است که سرمایه گذاري هاي یاد شده عمدتا از بدیه. بخش هاي مورد بررسی رقم بسیا باالیی استاین گرایش . محل منابع بخش عمومی بوده و سهم بخش خصوصی در این زمینه قابل اغماض است

سرمایه گذاري موید آگاهی کامل مسوولین توسعه ملی و منطقه اي و سیاستگذاران از بخش هاي ار آبهاي سطحی و سرمایه گذاري هاي بخش بنابراین در برنامه سوم، مه. محوري در استان می باشد

و حفظ، نگهداري و ) سدهاي مخزنی و شبکه آبیاري(دولتی در زمینه ایجاد تاسیسات مدرن تامین آب توسعه شبکه هاي ارتباطی از مهمترین اقدامات در جهت حفظ بخش هاي فوق الذکر به عنوان بخش

. هاي محوري توسعه استان قلمداد می گرددمیلیون ریال بوده 1892النه سرمایه گذاري در بخش کشاورزي طی دوره مورد بحث حدود متوسط سا -

هرچند امکانات توسعه این بخش محدود است . است که در مقایسه با دو بخش فوق خیلی کمتر استدر مقایسه با منابع تخصیص (شغل در سال 1100لیکن میزان اشتغال زایی این بخش با ایجاد حدود

ایجاب می نماید که سهم بیشتري از منابع تخصیصی به استان در اختیار این ) این بخش یافته به

١٠٩

در حال حاضر میزان سرمایه گذاري براي ایجاد یک شغل در بخش کشاورزي به . بخش قرار گیرد) میلیون ریال 5,4(میلیون ریال است که در مقایسه با بخش صنعت 1,7حدود 1361قیمت ثابت سال

. ر استبسیار کمت، از بخش صنعت به عنوان بخش محوري اولویت دار در توسعه استان اگرچه در مطالعات توسعه مذکور -

صحبت درخوري به میان نیامده است لیکن بررسی اعداد و ارقام مربوط به سرمایه گذاري هاي انجام ه سرمایه گذاري به طوریکه متوسط ساالن. شده در این بخش حکایت از توجه ویژه به این بخش است

میلیون ریال است که حدود دو برابر میزان 5274هاي انجام شده در فعالیت هاي صنعتی استان میزان سرمایه گذاري هاي بخش خصوصی در توسعه . سرمایه گذاري هاي بخش بازرگانی است

سوولین به عبارت دیگر م. برابر است 20فعالیت هاي صنعتی استان در مقایسه با بخش عمومی حدود سعس نموده اند تا فعالیت هاي صنعتی را عمدتا به بخش خصوصی واگذار نمایند زیرا ظرفیت اشتغال زایی این بخش در مقایسه با بخش کشاورزي و خدمات بازرگانی که از متوسط ساالنه سرمایه گذاري

تسهیالت اعتباري به ساله سوم استان، اعطاي 5لذا در برنامه . کمتري برخوردار است پایین تر می باشداز یکسو براي ایجاد ) به ویژه در منطقه آزاد چابهار(بخش خصوصی براي ایجاد صنایع با هدف صادرات

و توسعه صنایع کاربر و کوچک مقیاس با هدف ایجاد اشتغال و براي بازار مصرف داخلی استان از سوي . دیگر، مهمترین خط مشی توسعه بخش صنعت محسوب می گردد

خدمات بازرگانی با احتساب فعالیت هاي منطقه آزاد چابهار تنها بخشی است که نه تنها از بخش -متوسط ساالنه سرمایه گذاري کمتري در مقایسه با سایر بخش ها برخوردار بوده است در حالیکه

این بخش با بهره مندي از حدود . ظرفیت اشتغال زایی آن بسیار بیشتر از سایر بخش ها می باشدشغل در هر سال در سطح استان 3500حدود 76- 67میلیون ریال سرمایه گذاري ، طی دوره 2710

به بیان دیگر، میزان سرمایه گذاري مورد نیاز براي ایجاد هر شغل در فعالیت هاي . ایجاد نموده استکه در است) هزار ریال به قیمت جاري 7310( 1361هزار ریال به قیمت ثابت سال 777بازرگانی برابر

. مقایسه با بخش کشاورزي رقم بسیار کمتري است) با احتساب سرمایه گذاري هاي سازمان منطقه آزاد چابهار(تردیدي نیست که سهم بخش خصوصی -

در سرمایه گذاري هاي مورد بحث در مقایسه با بخش عمومی بسیار قابل مالحظه است به طوریکه در به (برابر 7هاي انجام شده توسط بخش خصوصی حدود دوره مورد بررسی، مجموع سرمایه گذاري

. بخش عمومی است) قیمت جاري

لذا بررسی هاي فوق موید این مطلب است که سهم منابع اختصاص یافته به بخش هاي خدمات محوري استان ز خدمات بج(چه از نظر ایجاد ظرفیت هاي زیربنایی مورد نیاز بخش هاي تولیدي و خدماتی و چه از نظر اشتغال

سهم مطلوبی بوده است و بایستی ضمن حفظ این سهم، توجه بیشتري به ارائه تسهیالت به ) بخش بازرگانی . بخش خدمات بازرگانی گردد

١١٠

شاخص هاي فقر و محرومیت اساس اجراي سیاست ها بر )اثرات( ارزیابی نتایج 2-2- 4هاي محرومیت در دو دسته کلی شاخصهاي بخش چارچوب نظري فصل دوم گفته شد، شاخص همانطور که در

فرهنگی اجتماعی مربوط به خانوار محروم و شاخص هاي کالبدي مربوط به منطقه محروم تقسیم بندي شده اند : که شاخص هاي مورد استفاده براي سنجش تغییرات محرومیت در سال هاي اخیر عبارتند از

: شاخص هاي خانوار محروم ) الف وارهاي روستایینرخ بیکاري خان - ضریب تکفل - نرخ بیسوادي خانوارهاي روستایی - نسبت پوشش هزینه خانوارهاي روستایی - وضعیت حمایت توسط موسسات امدادي - وضعیت دارائی زمین -

: شاخص هاي منطقه محروم ) ب وضعیت راه هاي روستایی - وضعیت خدمات بهداشتی در روستاها - اهاوضعیت دسترسی به خدمات آموزشی در روست - وضعیت مسکن -

:روستائیان در استان و ضریب تکفل روند تغییرات بیکاري تحلیل 1- 2-2- 4همانطور که در نمودارهاي زیر مشاهده می شود، وضعیت بیکاري روستائیان طی سال هاي مختلف، روند

مشکالت آنچه که مسلم است، افزایش میزان بیکاري در روستاها به دلیل . ناموزونی را نشان می دهد آمارهاي استانی همچنین مبین کاهش سهم بخش . ساختاري موجود و خشکسالی هاي پیاپی می باشد

در سطح کشاورزي در زمینه اشتغال استان طی دهه هاي گذشته می باشند به طوریکه شاغلین این بخش .رسیده است 1385در سال درصد 18و 1375درصد در سال 33,1به 1365درصد در سال 43,5از استان

البته طبیعتا شاغلین بخش کشاورزي در مناطق روستائی آمار بیشتري را به خود اختصاص داده است که این معاونت برنامه ریزي استانداري ( .در صد شاغلین مناطق روستائی بوده است 38حدود 1385میزان در سال

این وضعیت . )مرکز آمار ایران 1385 و سرشماري سال 14: 1377، 87سیستان و بلوچستان، نشریه شماره مبین افول بخش کشاورزي می باشد هر چند این بخش همچنان بیشترین سهم را در تولید ارزش افزوده

و همچنین . درصد بوده است 15تا 13بین 1384تا 1380استان دارد که این عدد بر اساس آمار سال تلف اقتصادي استان در مطالعات آمایش استان براي بخش هاي مخ) LQ(محاسبه ضریب مرکزیت مکانی

مبین عدد بزرگتر از یک براي بخش کشاورزي است که این به معنی تامین نیازهاي استانی و قابلیت )1387مطالعات آمایش استان، . (صادرات برخی محصوالت به خارج از استان می باشد

١١١

استان طی سال هاي مختلفدرصد بیکاري روستائیان - 5نمودار شماره

در روستاهاي استان به معنی بدتر شدن وضعیت فقر و ) بار تکفل واقعی(افزایش میزان بیکاري و ضریب تکفل

محرومیت در نواحی روستائی استان می باشد؛ افزایش سرمایه گذاري هاي استانی در این بخش ها و عد محل این . ناکارآمدي سیاستهاي اشتغال در این بخش قلمداد کرد مشکل اشتغال بخش کشاورزي را می توان به معنی

سال در 17درصد و جوان بودن جمعیت استان با میانگین 3,5در حالی است که متوسط نرخ رشد جمعیت حدود مناطق روستائی که تعداد متقاضیان کار را همچنان بیش از پیش افزایش می دهد، معضلی است که امکان حل

.ستائیان در کوتاه مدت را غیرممکن می سازد مشکل اشتغال رو

ضریب تکفل در روستاهاي استان طی سال هاي مختلف - 6نمودار شماره

١١٢

:نرخ بیسوادي در مناطق روستائی استان روند تغییرات تحلیل 2- 2-2- 4د لیکن این به عقب هر چند نرخ بیسوادي استان همچنان از میانگین کشوري وضعیت نامطلوبتري را دار

بهبود وضعیت سواد در روستاها از جمله مواردي . ماندگی هاي تاریخی استان در این منطقه برمی گردداست که به عنوان بستر توسعه روستاها می تواند مورد توجه قرار بگیرد، نیروي کار با بهره وري باالتر،

زایش مهارت هاي مورد نیاز، همه به شرط اولیه داراي قابلیت مشارکت در فرآیند توسعه و نیز قابلیت اف . ولو در حداقل آن نیازمند است "سواد"

نرخ بیسوادي در استان را باید مرهون سرمایه گذاري ها و توجه به حوزه آموزش و ایجاد دسترسی کاهش ند که باید توجه داشت شاخص هایی مثل سواد از جمله مواردي هست. مناسب به مدرسه در استان دانست

شرط الز م توسعه به حساب می آیند لیکن شرط کافی نیستند یعنی اگر شرایط اقتصادي و طبیعی منطقه به نحوي پیش برود که امکان ایجاد شغل به اندازه کافی وجود نداشته باشد، حتی بهبود سواد نیز کمکی به

اي بیشتري یافته، فرصت هاي حل مشکل فقر و محرومیت افراد نخواهد کرد؛ هرچند فردي که توانمندي هو می تواند با اطالع از این فرصت ها، به سایر مناطق مهاجرت بیشتري براي کسب شغل و درآمد می یابد

. نماید

درصد بیسوادي در روستاهاي استان طی سال هاي مختلف - 7نمودار شماره

: تایی استان وضعیت تملک دارائی زمین در نواحی روس تحلیل 3- 2-2- 4همانطور که . زمین اصلی ترین دارائی در جایی است که درآمد و معیشت مبتنی بر آن صورت می گیرد

درصد روستائیان استان از این دارائی بی بهره اند ضمن اینکه مالکیت 50نمودار زیر نشان می دهد، بیش از

١١٣

1385نواحی روستایی استان، وضعیت تملک دارائی زمین در - 8نمودار شماره

نشان دهنده خرد بودن قطعات مورد بهره برداري و ،درصدي زمین هاي کمتر از یک هکتار 20بیش از عدم وجود فعالیت هاي گسترده اقتصادي در واحدهاي بزرگ است کوچک بودن مقیاس کشت و به تبع آن

و این عمال بخش . وژیک نیز می باشدکه خود مانعی براي سرمایه گذاري هاي کالن و توسعه تکنولکوچک . کشاورزي استان را به بخشی که بیشتر جوابگوي نیازهاي داخل استان است تبدیل نموده است

اینها همه نشانه هایی . بودن قطعات زمین ها می تواند ناشی از افزایش جمعیت در دهه هاي اخیر باشدحتی با فرض عدم وجود –به یک بخش پر رونق است که به لحاظ ساختاري، از تبدیل بخش کشاورزي

. جلوگیري می نماید –مشکل خشکسالی : وضعیت پوشش هزینه هاي روستائیان استان تحلیل 4- 2-2- 4

. متوسطه انواع هزینه هاي سالیانه آنها می باشدنسبت پوشش هزینه، نسبت متوسط درآمد سالیانه خانوار به ، از دو برابر درآمد پولی و غیرپولی کشاورزي به عنوان مبلغ درآمد و جمع در این قسمت براي محاسبه درآمد

نسبت پوشش هزینه ها . هزینه هاي خوراکی، دخانی و غیرخوراکی به عنوان هزینه استفاده شده استدو برابر کردن میزان درآمد با فرض داراي درآمد بودن دو نفر از اعضاي . وضعیت نامناسبی را نشان می دهد

. وار می باشدخان )درصد( نسبت پوشش هزینه کشاورزان روستائی استان در سال هاي مختلف - 50جدول شماره

1387 1383 1377 1373 1367 شرح 15 17 42 18 35 نسبت پوشش هزینه

)مرکز آمار ایرانمطالعات هزینه و درآمد خانوارهاي روستائی کشور، ( 14,1و 25,6، 18,9به ترتیب توسعه برنامه هاي اول تا سوم الزم به ذکر است که متوسط تورم سالیانه

)9: 1388فرهادي کیا علیرضا و خالصی امیر، . (است بودهدرصد

١١٤

وضعیت متوسط پوشش هزینه هاي کشاورزان روستایی در استان – 9نمودار شماره : تحلیل وضعیت زیرساخت هاي مختلف در مناطق روستائی 5- 2-2- 4

نمودارهاي مختلف زیر در سه زمینه درمانی، بهداشتی و راه که به ترتیب با شاخص هاي روستاهاي داراي خانه بهداشت، روستاهاي داراي آب لوله کشی و نوع راه هاي روستایی سنجیده شده اند مبین بهبود وضعیت

ارد از شاخص هاي زیرساخت ها در روستاهاي استان می باشند؛ هر چند این شاخص ها در برخی موکشوري وضعیت بدتري دارند لیکن با توجه به ساختار خاص سکونت گزینی در استان که پراکندگی بسیار

زیادي به ویژه در منطقه بلوچستان دارد و این خدمات رسانی را با مشکالت جدي مواجه نموده است، . می توان به طور نسبی این وضعیت را قابل قبول دانست

وضعیت پخشایش جمعیت در آبادي هاي استان - 10نمودار شماره

١١٥

بررسی شاخص هاي زیرساختی در منطقه سیستان و شهرستان زابل، به روشنی حکایت از رابطه مستقیم بین تمرکز بیشتر روستاها و امکان ایجاد توسعه در منطقه دارد به طوریکه در بسیاري از شاخص ها، این شهرستان

ط خدمات رسانی به روستاها که داراي حداقل هاي جمعیتی و با توجه به ضواب. ناسب تري داردوضعیت مفاصله اي براي ارائه یک خدمت و زیرساخت خاص در یک روستا می باشد، وجود خدمات در روستاهایی که از

ت که در مقایسه با متوسط جمعیتی بیشتري برخوردار هستند عمال پوشش خانواري بیشتري را ایجاد نموده استعداد روستاهاي داراي آن زیرساخت، قابل مقایسه نیست مثال هرچند روستاهاي داراي آب لوله کشی در سال

، این تعداد 1385در صد آبادي هاي استان می باشد لیکن بر طبق سرشماري سال 30تنها نزدیک به 1385شش می دهد که بر اساس اعالم سایت اداره آب و درصد خانوارهاي روستائی استان را پو 60روستا درحدود

. فاضالب روستایی استان، این میزان در حد میانگین کشوري است

الزاما شاخص کاملی براي سنجش وجود خدمات درمانی در روستاها نیست؛ چه ،هرچند شاخص خانه بهداشتا حضور پزشک به صورت فصلی و بسا در بسیاري از موارد پزشک در این ساختمان ها حضور نداشته باشد ی

مقطعی باشد و این مطلب به خاطر کمبود نیروي متخصص در استان بیشتر اتفاق می افتد، لیکن از آنجا که این درصد 12پوشش حدود این شاخص کافی به نظر رسیده است؛تحقیق بنا داشته حداقل را بررسی نماید بررسی

ه بهداشت نشانگر مشکالت مردم در دسترسی به خدمات بهداشتی و روستاهاي استان از جهت برخورداري از خان .درمانی است

درصد روستاهاي داراي آب لوله کشی استان در سال هاي مختلف -11نمودار شماره

١١٦

درصد روستاهاي داراي خانه بهداشت استان در سال هاي مختلف -12نمودار شماره نیست، کیفیت مورد نظر این امکان براي یک منطقه کفایتشاخص نوع راه به تنهایی براي تبیین می دانیم که

راه نیز از جمله مواردي است که باید به آن توجه نمود لیکن با همان توضیحی که درباره نحوه پخشایش جمعیت وقعیت روستا مشخص در آبادي هاي استان ارائه شد و ضوابطی که سطح خدمات را مبتنی بر جمعیت و م

کیلومتر 60می کنند می توان گفت وضعیت راه هاي روستایی نسبتا مناسب است، ضمن اینکه فاصله متوسط کیلومتر در منطقه سیستان و 11بین آبادي هاي استان در منطقه بلوچستان در مقایسه با فاصله متوسط

اري و خدمات رسانی به روستاها در این منطقه و شهرستان زابل دلیل اصلی محدود نمودن امکان سرمایه گذتفاوت قابل توجه میانگین نوع راه هاي روستایی در شهرستان زابل با سایر شهرستان هاي منطقه بلوچستان

درصد و این 40است به طوري که سهم روستاهاي با دسترسی به راه هاي خاکی در شهرستان زابل حدود . در صد می باشد 70ر، سرباز، سراوان، خاش و چابهار بیش از میزان در شهرستان هاي ایرانشه

1385وضعیت دسترسی آبادي هاي استان به انواع راه ها، - 13نمودار شماره

١١٧

: وضعیت مسکن روستائی تحلیل 6- 2-2- 4ز اولیه مهم بررسی وضعیت مسکن روستائی بسیار متنوع و شامل بررسی جنبه هاي مختلف این نیاشاخص هاي

می باشند، از جمله می توان به شاخص تعداد خانوار ساکن در یک واحد مسکونی اشاره نمود که بر طبق آمارهاي و یا . واحدهاي مسکونی روستائی استان تنها یک خانوار حضور دارند% 95، در بیش از 1385سرشماري

اشاره نمود، همچنین اسکان در غیر خانه هاي معمولی می توان به شاخص کیفیت مصالح به کار رفته در مسکن و در شرایط نامناسبی مثل کپرها، زاغه ها، آلونک ها و چادرها از جمله مواردي است که تقریبا در استان ریشه

مساکن را در نواحی روستائی استان تشکیل می دهد که آن هم صرفا در برخی % 3کن شده است و کمتر از . قابل مشاهده استمناطق بلوچستان

از جمله دیگر شاخص هاي مسکن که با توجه به نرخ رشد جمعیت و باروري و بعد خانوار در روستاهاي استان بیشتر اهمیت می یابد، شاخص تعداد اتاق واحد مسکونی و زیربناي مسکن می باشد که بررسی این شاخص ها

ناسب مسکن در اکثر مناطق به خصوص بلوچستان ، گویاي وضعیت نام1385براي مناطق روستائی استان سال می باشد؛ به نحوي که تنها زابل و زهک وضعیت متوسطی را در این شاخص ها نشان می دهند و در بیشتر

متر 80در صد خانوارها در خانه هاي کمتر از 70آبادي هاي واقع در شهرستان هاي منطقه بلوچستان، بیش از ن امر می تواند به دلیل تغییر نوع مسکن خانوارهاي روستائی در سال هاي اخیر از بخشی از ای. زندگی می کنند

به واحدهاي مسکونی اي باشد که با کمک هاي دولتی احداث شده اند و نیز به طور ... صورت هاي چادر، کپر و پرجمعیت روستائی و اال براي خانواده هاي قطع نشانگر توان ضعیف مالی خانوارهاي روستائی دراستان می باشد

. در جایی که مشکل زمین براي ساخت وجود ندارد نمی تواند توجیه دیگري جز ضعف بنیه اقتصادي مطرح باشد . همچنین عدم دسترسی کافی به مصالح نیز از عوامل محدود کننده است

اطالعات مورد با استفاده از سایر تا هر شاخص به تفکیک مورد تحلیل قرار گرفت و سعی شد ،در این فصل

همانطور که .استفاده از منابع دیگر، تحلیلی از علت تغییرات شاخص ها در مقاطع مختلف زمانی ارائه گردد. مشاهده شد، در مجموع میزان بهبود وضعیت شاخص هاي مربوط به منطقه از شاخص هاي خانوار بیشتر است

یستان با محوریت زابل و منطقه بلوچستان تفاوت معناداري در میزان تغییرات شاخص ها بین دو منطقه سمشاهده می شود و می توان این مطلب را در تمرکز نسبی نقاط سکونتگاهی منطقه زابل در مقابل پراکندگی

. بسیار زیاد نقاط سکونتگاهی در منطقه بلوچستان دانست . فصل آینده به جمع بندي و تحلیل کلی یافته هاي پژوهش می پردازد

١١٨

: فصل پنجم

نتایج پژوهش و پیشنهادات

١١٩

پژوهشخالصه 1- 5در کنار تزریق اعتبارات کالن ،مشاهده پایداري و پافشاري فقر و محرومیت ،مساله اصلی خاستگاه این پژوهش

استان سیستان و بلوچستان علیرغم اینکه در طی سالهاي . و قابل توجه به استان سیستان و بلوچستان می باشداز جایگاه خوبی در بهره مندي از اعتبارات استانی و ملی برخوردار بوده است لیکن همچنان پایین ترین مختلف

در چنین مواردي جستجوي علل پایداري فقر و محرومیت اهمیت . سطح شاخص هاي توسعه انسانی را داراست .می یابد

: این پژوهش عبارت اند از سواالت اساسی لذا ست؟چی مختلف کشورهاي تجارب و بحث این نظري ادبیات در محروم مناطق ومیت زداییراهبردهاي محر - 1 از پس بلوچستان و سیستان استان و ایران در محروم مناطق محرومیت زدایی هاي سیاست و راهبردهاي - 2

؟ است بوده چه انقالب بلوچستان و سیستان اي قهو شرایط منط "محرومیت علل" به زدایی محرومیت راهبردهاي توجه میزان - 3

است؟ بوده چقدر است؟ بوده چه مذکور راهبردهاي انتخاب نظري مبناي - 4 است؟ بوده چقدر نظر مورد اهداف به راهبردها یابی دست میزان - 5

به د وبه حساب می آی - که سواالتی توصیفی هستند-پاسخ به دو سوال اول پژوهش در حقیقت این بخش : گردیده استاحث فصول دوم و سوم ارائه صورت خالصه مب

اثراتبررسی ارزیابی ابتناء نظري راهبردهاي محرومیت زدایی مناطق محروم و ،و کلی پژوهش هدف اصلی محرومیت زداییا تجارب و ادبیات نظري بآشنایی شامل، فرعی بوده است و سایر اهداف در کشور آنها اجراي

ارزیابی میزان کارآمدي و اثربخشی راهبردهاي محرومیت زدایی در و انمناطق محروم در سایر کشورهاي جه .می باشند استان سیستان و بلوچستان

از نوع اسنادي یا تحلیل آن توصیفی در نوع تحقیقات کاربردي جاي می گیرد و روش ،ین تحقیق از حیث هدفااسناد : تبیین استفاده نموده است از جمله تحلیل و که از اسناد و داده هاي مختلف به منظور ارائه است ثانوي

سرشماري هاي عمومی و آمارمثل مدارك و آمارهاي رسمی کشور مقاالت و کتب مختلف، کتابخانه اي، ساالنه، مصوبات هیئت دولت، اسناد باالدستی چون ضوابط آمایش سرزمین، قانون اساسی، سیاست ها و

، گزارش هاي رسمی ارگان هایی مثل مرکز پژوهش هاي مجلس برنامه هاي توسعه جمهوري اسالمی ایرانشوراي اسالمی، معاونت برنامه ریزي ریاست جمهوري، دفتر مناطق محروم ریاست جمهوري، معاونت برنامه

.می باشد... ریزي استانداري سیستان و بلوچستان و شند که بر اساس آخرین منطقه بندي جامعه آماري این تحقیق کلیه استان هاي کمتر توسعه یافته کشور می با

مناطق کمتر توسعه یافته کشور، محروم ترین و کمتر توسعه یافته ترین استان کشور یعنی سیستان و بلوچستان .به عنوان نمونه انتخاب شده است

سیاست هاي مورد هدف این پژوهش، در سطح کل کشور برنامه هاي اول، دوم و سوم توسعه و در سطح استانی . مل اسناد توسعه اي استان می باشدشا

١٢٠

فقر و محرومیت، در این . اولین گام براي مواجهه با محرومیت زدایی، ارائه فهم و تعریفی از محرومیت استحداقل برخورداي از یک سري "پژوهش به یک معنا در نظر گرفته شده اند و تعریف کلی این عبارت، همان

- که در نگاه اول، ساده می نماید -سر ارائه تعریف فقر و محرومیت و همه دعواهاي نظري بر "شاخص هاست . انتخاب منظري است که براي تعریف آن شاخص استفاده می شود

عدم توان تامین فقر به عنوان تعریف مورد اتخاذ در این پژوهش، همان تعریف حداقلی عینی مادي براي تغذیه و آب مناسب، بهداشت و درمان، مسکن و پوشش که به مواردي مثل تامین نیازهاي اصلی زیستی است

همین موارد، گویاي نوعی تفاوت بین شاخص هاي مربوط به خانواده .راجع است مناسب و تحصیالت حداقلیمی شود، مفهوم حداقل، که اولین مفهومی است که از فقر به ذهن متبادر .فقیر و محل زندگی فقرا می باشد

ین تعریف داشته است، بدون تامین حداقل هاي مادي الزم براي حیات، سخن گفتن از نقش اصلی در انتخاب اوجه دیگر براي انتخاب این تعریف، عنوان پژوهش است، یعنی پلی که از تعریف . نیازهاي بعدي بیهوده است

شد تمایز فقر باید به راهکارهاي مبارزه با فقر زد؛ چون معتقدیم بدون انتخاب تعریف حداقلی اخیر، نمی با انتخاب . یافت )توزیعی یا رشد و توسعه اي( انواع راهکارها رسایمعناداري بین راهکارهاي محرومیت زدایی و

سیاست هاي محرومیت ،این تعریف، سیاست ها و راهکارهایی که هدفشان تامین دائمی همین حداقل ها باشد .قید دائمی، نقطه کلیدي بحث است. زدایی نامیده می شوند

از آنجایی مد نظر قرار گرفت که بخشی از تعریف منتخب فوق الذکر، ما را به شاخص هاي منطقه محروم، وجود برخی خدمات و امکانات حداقلی مثل شاخص هاي بهداشتی و درمانی در . مربوط به محل زندگی کشاند

زء ویژگی هاي محل زندگی به یک محل، مساله ایست که ارتباطی با خانوار پیدا نمی کند و می توان آن را ج .حساب آورد چه خانوار فقیري از آن استفاده بکند چه نکند

ما را به و این. داري و دوام فقر هستیم، شاهد نوعی پای)سیستان و بلوچستان( در نمونه مورد بررسی پژوهشمورد اتخاذ در این رویکرددر رابطه با علل فقر و محرومیت، . سمت مباحث مربوط به پایداري فقر برده است

و ) کالن(ساختاري را مهم تر می داند ولی بر ترکیب عللساختاري ي است که جنبه هاي پژوهش، رویکردمردم فقیر که معلول علل ذاتیِویژگی با این توضیح که فقر فرهنگی را نه . ، صحه می گذارد)خرد(فرهنگی

ویژگی هاي فرهنگی اي را براي یک دسته از مان، با گذشت زساختاري می داند یعنی علل ساختاري می توانند . در بازتولید زمینه هاي فقر موثر باشند ،افرادخود به گونه اي رقم بزنند که مردم

راهکار، یک برنامه یا . قبل از آنکه مفهومی به عنوان فقر مطرح باشد یا نباشد باید تاملی درباره راهکارها داشتاست که علت ایجاد آن مساله را هدف گرفته است و مخاطب و نحوه اجراي آن اقدام آگاهانه براي یک مساله

محرومیت براي تدقیق مفهوم محرومیت زدایی بایستی برگردیم به تعریفی که از و حال . می باشدمشخص و . ریشه کن نمایدبراي همیشه داشتیم؛ محرومیت زدایی راهکاري است که بتواند علت بروز پدیده محرومیت را

محرومیت زدایی مجموعه راهکارها، برنامه ها و یا اقداماتی است که گروه فقرا را در جامعه هدف قرار داده و باید دقت نمود که راهکارهاي محرومیت . فقر باشد هدفش ریشه کنی فقر از طریق حذف علل ساختاري تولید

رند، یعنی براي ریشه کنی همیشگی فقر محدودیتی که در تعریف خود محرومیت در نظر گرفته شد را ندا ،زدایینیز تاکید داشته باشند لیکن هدف همان حوزه ... راهکارها باید بر جنبه هاي اجتماعی، قابلیتی و ،و محرومیت

. تامین نیازهاي مادي عینی است و این ممیز سیاست هاي محرومیت زدایی با سایر سیاست هاست

١٢١

ي معطوف به خانوار، راهکارهاي لزوم اتخاذ هماهنگ راهکارها ،در حوزه راهکارها نظر منتخب این پژوهش می باشد که هر کدام بدون حضور آن ضلع دیگر معطوف به بخش اقتصادي و راهکارهاي معطوف به منطقه

اولویت بندي نسبی بین این سه، بر اساس .فقیت در اهداف محرومیت زدایی شودمی تواند منجر به عدم مو .جود و شرایط منطقه و مرحله و ویژگی هاي پدیده فقر صورت می گیردمنابع و توان مو

نقش را در جهت گیري پژوهش داشته، بر همین اساس در حوزه مخاطب از آنجا که مفهوم حداقل، بیشترین بدین معنی که سیاست سیاست هاي محرومیت زدایی نیز منطقا مخاطب حداقلی را مد نظر قرار دادیم

سیاست مربوط به بی بهره ترین هاست لذا اگر یک سیاست محرومیت زدایی براي طیفی از ی،محرومیت زدایدهک هاي جامعه تعریف شود الزاما بایستی بتواند در درجه اول، دهک هایی را که اوضاع نامناسب تري دارند

از دالیل بر اساس این منطق، یکی. پوشش بدهد و این مالك اول براي بررسی موفقیت آن سیاست هاست، دلیل دیگر. توجه این پژوهش، به شاخص هاي مربوط به روستائیان استان سیستان و بلوچستان روشن شد

اهمیتی است که بخش کشاورزي در استان سیستان و بلوچستان دارد و همچنان مهمترین بخش اقتصادي ت استان، و این مخاطبین استان محسوب می شود و دلیل سوم، ارتباطی است که بین علل ساختاري محرومی

برقرار است از جمله باالتر بودن نرخ رشد جمعیت در مناطق روستائی و کم آبی که بیشتر گریبانِ روستائیان را . را گرفته است تا شهري ها

خالصه یافته ها 2- 5

رح بایستی مط شسوال اول و دوم پژوهکه در پاسخ به اي سوال پژوهش، یافته هاي توصیفی 5از میان قسمت که در فصل دوم و سوم به تفصیل ارائه شده اند و جمع بندي آنها نیز در ندستهمان مطالبی ه ،شوند

که در فصل چهارم تحت عنوان ارزیابی نظري معرفی شدند پاسخ سواالت سوم و چهارم لذا فوق ارائه شده است؛ : ستده اارائه شدیگر یک قسمت درم نیز پنج با هم در یک قسمت و پاسخ سوال

شرایط ،خاستگاه هاي نظري میزان توجه سیاست ها به: ارزیابی نظري سیاست ها 2-1- 5

)سواالت سوم و چهارم پژوهش( منطقه و علل محرومیتاگر ارزیابی تجربی را ارزیابی مقام تحقق سیاست ها بدانیم، ارزیابی نظري عبارت خواهد بود از ارزیابی مقام

سیاست هاي برنامه هاي اول تا رد خاستگاه نظري سیاست ها الزم به ذکر است که در مو. تدوین سیاست هاوکالسیک و رویکرد تعدیل اقتصادي و ساختاري بوده است کلی برگرفته از رویکرد اقتصاد نئ به طورتوسعه سوم

خالت هاي دولت که البته این اتخاذ نظریه به طور کامل صورت نگرفته است، به این خاطر که در بسیاري موارد د .نیز پیش بینی شده است که این با مبناي سیاست هاي تعدیل منافات دارد

می توان از –ها تصریحی صورت نگرفته است هر چند در مطالعات سیاست –در مورد سیاست هاي استانی نیز هاي رشد اقتصادي بیشتر با سیاستاین سیاستها، نوع رویکرد اولویت بخشی به اشتغال، چنین استنتاج نمود که

. سازگار هستندبه خاستگاه هاي نظري سیاست ها از حیث تعلق آنها يدودحم در این پژوهش سعی شده است اشاراتهر چند

، ارزیابی میزان و نوع توجهات اجنیا رد بشود ولی غرض اصلی از ارزیابی نظري تلفیا نظریه هاي مخ به مکاتب

١٢٢

ت ها بوده است؛ لذا بررسی میزان توجه سیاستگذاران به شرایط منطقه نظري سیاستگذاران در مقام تدوین سیاساست که به ما نشان می دهد سیاستگذاران در مقام تدوین يا و علل محرومیت از جمله ارزیابی هاي نظري . نمونه مورد نظر توجه داشته اند طیارشبا يداهنشیپ ياهسیاستها چه مقدار به تناسب سیاست و راه حل

و شرایط محدود کننده توسعه ، درباره علل اصلی محرومیت ه و چهار نیز نشان داده شددر فصول س همانطور کهاین امر در اسناد و گزارش ها و تحلیل وجود دارد که یتقریبا اتفاق نظر کامل ،در استان سیستان و بلوچستان، نرخ باالي وسعت استان و نحوه نامناسب پخشایش جمعیتشامل، علل اصلی. هاي مختلف به پشم می خورد

و فقر طبیعی منطقهو آسیب زاي افغانستان و پاکستان و نهایتا دو کشور پر مشکل همسایگی بارشد جمعیت، آنجا که این پژوهش بر محدوده هاي روستایی استان، تاکید بیشتري دارد از .می باشد وضعیت رو به افول آن

متوجه ،رهاي افغانستان و پاکستان به طور مشخص، همسایگی با کشوعلل مذکور میان باید توجه نمود که ازر حاشیه نقاط روستایی نیست و اتفاقا بیشتر گریبانگیر مناطق شهري است چون مکان گزینی مهاجرین بیشتر د

.شهرها اتفاق افتاده است ساب به ح )خرد(رشد جمعیت را می توان به درستی در دسته علل فرهنگیباالي نرخ، اصلی مذکور در بین علل

آورد چرا که با توجه به شرایط فقر طبیعی منطقه و وخامت این وضعیت، تداوم این نرخ رشد صرفا می تواند با دالیل فرهنگی قابل توجیه باشد، لیکن علل طبیعی مثل کاهش منابع آبی و فقر منابع طبیعی و نیز نحوه

مانع نیز ه ممهد بسیاري از مشکالت و به حساب آورد ک )کالن(می توان جزء علل ساختاريپخشایش جمعیت را . اصلی براي حل بسیاري از مشکالت می باشند

قابل توجه خوب و و شرایط خاص منطقه، عوامل محرومیت نتیجه بررسی ها نشان داد که توجه سیاست ها بهر بخش شرایط به مباحث تامین آب و بهبود مصرف آن توجه ویژه نموده اند؛ د ،همه سیاست هاتقریبا . استبوده

. ها مورد توجه همه سیاست ها بوده است نیز مساله مرزها و مشکالت ناشی از آنبه خصوص در ( در دسته علل فرهنگی، کنترل نرخ جمعیت و در دسته علل ساختاري، نحوه پخشایش جمعیت

ر چند اشارات کمی ه. است ها مورد توجه قرار گرفته اندکه کمتر در سی هستند از جمله عللی )منطقه بلوچستان دروم گنررپ روط هب تسایس نیا یلو به جذب جمعیت از نقاط پراکنده روستایی به شهرهاي بزرگ تر بوده است

.تسا هدوبن هجوت هب يدودح ات نیا هتبلا و تسا مک ناتسا يا هعسوت فلتخم دانسا يداهنشیپ ياهراکهار عونت ،اهراکهار هزوح رد هک مه دراوم یخرب نکیل ددرگ یمرب ناتسا حطس رد "اه تصرف" دوبمک عنیین آ لیک ینعم هب یگتفاین هعسوت الثم دبایب ار دوخ یلمع و ینیع يازاب ام اهراکهار حطس رد هتسناوتن تسا هدوب هجوت دروم اه تسایس حطس رد - دنا هتفرگ رارق يرتشیب هجوت دروم ریخا ياه لاس دانسا رد هک- ناتسا ياه هاگشناد يالاب رایسب لیسناتپ يارب زا یهجوت لباق دادعت بذج هب هجوت اب هکیلاح رد تسا هدشن فیرعت هعسوت دنیآرف رد یتسرد هاگیاج و شقن زونه هب هغدغد نیا هک دونمه ادفتسا شیپ زا شیب یموب نالیصحتلا غراف لیسناتپ زا ناوت یم هقطنم یموب نایوجشناد .تسا هدشن راکهار هب لیدبت زونه ،یهجوت مک لیلد

١٢٣

)سوال پنجم پژوهش( نتایج اجراي سیاست ها: ارزیابی تجربی سیاست ها 2-2- 5 ود زا یبایزرا نیا .تسا جیاتن ققحت ماقم رد اه تسایس یبایزرا ،یبرجت یبایزرا زا روظنم دش هتفگ هک روطنامه ییادز تیمورحم رما هب یفاک هجوت اساسا و یلک روط هب ایآ ینعی ،تارابتعا رظنم زا کیی تسا هدش ماجنا رنظم

اي هستیاس امنجا اب ینعی ،تیمورحم شجنس ياه صخاش رییغت رظنم زا يرگید و ؟ریخ ای تسا هتفرگ تروص ؟تسا هدرک يرییغت هچ هقطنم تیمورحم تیعضو، لفختم زه محرومیت زدایی در استانحو توسعه به ن توجه برنامه هايارزیابی اعتبارات فقط به منظور نشان دادن میزا اذل

هنیمز رد انستوچلب و ناتسیس ناتسا هب هجوت هک دهد یم ناشن نالک حطس رد یسررب نیا جیاتن. بوده است -موس همانرب یط رد اصوصخ – زین هقطنم و ناتسا حطس رد و تسا هدوب بسانم اتبسن تارابتعا صیصخت رما هب یلمع هجوت هلزنم هب نیا و تسا هدوب انئیتاسور لاغتشا و یئاتسور قطانم هب ابلاغ اه صیصخت رد ییادز تیمورحم هتسیاش هاگیاج زا هک یتقو .دشاب یم هقطنم و نالک حطس رد نیمورحم و ییادز تیمورحم ؟دنا هدش باختنا یتسرد هب اهراکهار ایآ هک دوب دهاوخ نیا لاوس نیلوا دش لصاح نانیمطا اه تسایس ياه صخاش و راوناخ تیمورحم ياه صخاش یلک هتسود رد هک تیمورحم شجنس ياه صخاش یبایزرا اه تخاسریز( هقطنم تیمورحم ياه صخاش یبسن دوبهب هدنهد ناشن دندوب هدش يدنب میسقت هقطنم تیمورحم دشر خرن ،لاغتشا( راوناخ تیمورحم ياه صخاش دوبهب رد یفاک قیفوت مدع و )یهافر تامدخ و اه یسرتسد و .دشاب یم ).. و تیعمجگویاي اتخاذ سیاست هاي رما نیا ،مبتنی بر تقسیماتی که در چارچوب نظري پژوهش صورت گرفته است اذل

و در مقابل، توفیق نسبی ،)و بخش کشاورزي به عنوان بخش دربرگیرنده فقرا( ناکارآمد در بخش خانواربه این معنا که در دوران پس می باشد ا جهت گیري فراهم آوردن زیرساخت هاب ،سیاست هاي مربوط به مناطق

از انقالب، شاخص هاي برخورداري مناطق از زیرساخت ها و خدمات به نحو نسبتا مناسبی رشد نموده اند لیکن و شاخص هاي مربوط به سطح خانوار مثل نرخ رشد جمعیت که با توجه به شرایط رو به وخامت منابع طبیعی

بهبود ،ه حساب می آید و بایستی کنترل شودب هعسوت يارآب در منطقه، یک عامل محدود کننده مهم و اصلی بفقر و محرومیت مناسب نبوده و بازتولید کننده یعنی مواجهه سیاست ها با علل فرهنگیِ نیا وپیدا نکرده است،

.توفیقی در بهبود آن نداشته اند ست که براي حفظ مردم در منطقه موفق بوده است اما پوشش نسبتا باالي نظام تامین اجتماعی سازوکاری

جویاي کار استان مورد کاربرد جمعیت جوان حل مشکالت براي دائمی به عنوان یک راه حل ار نآ نمی توان . دشابوجیه قابل ت دناوت یمو فقط براي سالخوردگان و ناتوانان تسناد

ها به حساب را باید کم توفیق ترین بخش سیاست )يرزاوکش شخب( ییادز تیمورحم سیاست هاي بخشیشاخص هاي رتشیبرخ باالي بیکاري، عدم توفیق در تحوالت ساختاري در بخش کشاورزي و افول آورد؛ ن

هقطنمی یعطب ياه تیدودحم رد ار تلع ناوت یم دنچره ؛به این بخش، گویاي همین مطلب استمربوط . وجود دارد ناتسا زا یتمسق رد ،دوجومبراي بهبود شرایط مثل شیالت یبسانمزمینه هاي هتبلا .دومن وجتسجسه مربوط به منطقه در مقایتفاوت هاي معنادار شاخص هاي ،عامل ساختاري نحوه پخشایش جمعیت دروم رد

در تراکم باالي روستاها سیستان و بلوچستان، به خوبی خودش را نشان داده است چنانکه زابل با دو بخش . و توسعه اي قرار دارد ي از شاخص هاي زیرساختیبرخورداردر زمینه وضعیت بسیار بهتري نسبت به بلوچستان

١٢٤

پیشنهادات 3- 5اشته باشند مستلزم اقعا حساب شده و مفید باشند و به نتایج و روند تحقیق نیز ارتباط دارائه پیشنهاداتی که و

از سنخ توجه به نقد و ارزیابیچون .مختلف فرصت هاي موجود در استان است ياه هصرع تسلط زیادي برتلزم بررسی و مسلذا کاریست دشوار "باید باشد آنچه"از سنخ راکهار و ارائه پیشنهادمی باشد و "آنچه هست"

: تالش شده است مواردي ارائه گردد ،گسترده؛ لیکن در حد بضاعت پژوهش پیشنهادات کلی 3-1- 5

هعسوت ياه تسایس اب هسیاقم رد ار یشخب ياه تسایس فعض هک شهوژپ جیاتن با توجه به به نظر می رسد بعنام زا تظافح و ترلنک و ییاز لاغتشا یتسیابنیاز اساسی استان و یلک درکیور ،دهد یم ناشن اه تخاسریز

: هک تاظحالم نیا اب ؛باشداري هاي دولتی به معنی محدودیت کمبود منابع، عدم سرمایه گذاري و وابستگی کامل به سرمایه گذ -

حل مشکالت رد ریخات و پیچیده و بزرگ استان است و این یعنی تعویقمنابع براي مقابله با مشکالت هم به وان یک اصل مهم، مد نظر قرار دهد؛را به عن "مشارکت"هر گونه سیاستی بایستی لذا .استان

سطح در) بدون آزمون و خطا(ي صحیح افزایش کارآئی و هم اتخاذ راهبردها منظور کاهش هزینه ها وفرصت قابل توجه فارغ التحصیالن بومی .مقوله مشارکت جاي دارند این موارد درمحلی که همه

.گیردبقرار جدي استان بایستی براي این منظور مورد توجه دودیت مح تهدید و تالش براي به حداقل رساندن و نه به عنوان فرصت ي استانتغییر نگاه به مرزها -

ياه هنیمز هعسوت و غیررسمی اقتصادي موجودزمینه بخش سالم فعالیت هاي هاي قانونی موجود در .اهزرم هب فوطعم لاغتشا

تغییر جهت سرمایه گذاري ها از توسعه زیرساخت هاي خدماتی به زیرساخت هاي تولیدي متناسب با - .تالیش لثم ،هاي طبیعی و جغرافیایی استان "رصتف"

نواحی روستائیدر ه خصوص سیاست گذاري فرهنگی فعال براي کاهش نرخ رشد جمعیت در استان ب -

نیست، صرفا به و ترانزیت ذکر این موارد به معنی کم توجهی به سیاست ها و برنامه هاي بهبود وضعیت راه ها دلیل تاکید و توجه مناسبی که در همه اسناد به این امر شده است از ذکر مجدد این بخش در پیشنهادات

. اشاره شده استلی یا مورد غفلت، برخی زمینه هاي تکمیبه صرفا صرفنظر شده و

گردشگري نیز تا رفع مشکالت ناامنی موجود و تغییر نوع نگاه هاي عرصه به نظر می رسد در سطح استان، نیست بجز بندر چابهار که می تواند جدي فرهنگی به استان و بهبود زیرساخت ها، قابل سرمایه گذاري و توسعه

. ددر این خصوص نیز نقش آفرینی نمای و هدش هعلاطم ناتسا رد تیمورحم و رقف لماوع هدننک نییبت لولعم و یلع طباور هک یتروص رد دومن هجوت دیاب و اهراکهار یلک روط هب دناوت یم ،دیامن صخشم ار یلعف هناسانشراک ياه يدنب عمج زا ریغ يرگید جیاتن

.دیامن نوگرگد ار ناتسا ییادز تیمورحم و هعسوت ياه تسایس

١٢٥

سیاست هاي پیشنهادي 3-2- 5 :سیاست بخشی و فضایی ارائه نمود دو دستهبا در نظر گرفتن همه مالحظات می توان

: سیاست هاي بخشی 1- 3-2- 5 آنتقویت زیربخش شیالت و تالش براي هدایت بخشی از نیروي کار به سمت - ایجاد ساز وکار بهبود سیستم هاي آبیاري و تغییر نوع کشت -ح سیستم قیمت گذاري جهت حمایت از محصوالت کشاورزي با کیفیت با هدف افزایش درآمد اصال -

این بخش در استانوام هاي يتالش براي تنوع بخشی به مشاغل در روستاها با تاکید بر صنایع دستی روستائی و اعطا -

خوداشتغالی به این منظور : سیاست هاي فضائی 2- 3-2- 5

یر که مشکالت کمتري از حیث تامین آب دارند به منظور جذب جمعیت نقاط شهري جمعیت پذتقویت - راهباچ و مثل ایرانشهر ناتسچولب هقطنم رد صوصخ هبنواحی روستائی بیشتر از

مثل زابل و سرمایه گذاري صنعتی متناسب با نیازهاي کشورهاي همسایه در نواحی روستائی مرزي - بخش خصوصیو تقویت با تشویق سراوان

پیشنهادات پژوهشی 3-3- 5هش، دامنه نسبتا گسترده اي از موضوعات مکمل و مورد نیاز براي پژوهش هاي بعدي به ذهن با مطالعه این پژو

:می رسد که به برخی موارد اشاره می شود ویژگی هاي قومی و طایفه ايي با مطالعه ساختارهاي بازتولید کننده فقر و نابرابري در روستاها - ومیتطبیعی بر پایداري فقر و محر اثرات ویژگی هاي مطالعه - امنیت محرومیت و ،فقر هطبارمطالعه - در نقاط مرزي ییادز محرومیت ياهراکهارالعه مط - یلاسکشخو یعیبط ياه تیدودحم يارادمناطق محروم در محرومیت زدایی مطالعه راهکارهاي - ناتسچولب و ناتسیس ناتسا رد تیمورحم و رقف هدننک نییبت یلولعم و یلع طباور هعلاطم - ......و -

١٢٦

: منابع و مآخذ : منابع فارسی ) الف

امه بررسی پدیده فقر و محرومیت در ایران، دوماهن: آسایش حسین، فقر و راهبردهایی براي کاهش آن .1 1376 تهران، ،197 و 196 شماره، )روستایی توسعه و کشاورزي ترویج( جهادعلمی فرهنگی اجتماعی

ابراهیم زاده عیسی و سپهردوست حمید، برنامه ریزي منطقه اي و ضرورت بازنگري بر روند شناسایی .2ژوهشی قطب هاي توسعه کشور با تاکید بر استان سیستان و بلوچستان، طرح پژوهشی معاونت پ

1387دانشگاه سیستان و بلوچستان، آسیب شناسی برنامه هاي فقرزدائی در ایران، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه ارائی محمد مهدي، .3

1384، 18،اجتماعی، سال پنجم،شماره مناطق و دولتی شرکتهاي تحقیقات، سرمایه اي، آموزش و دارایی هاي تملک طرحهاي اعتبارات .4

مرکز پژوهش هاي مجلس شوراي اسالمی، 6889، گزارش شماره 1383سال هبودج الیحه در محروم1383

93اعتبارات عمرانی و جاري استان سیستان و بلوچستان در طی برنامه اول و دوم توسعه، نشریه شماره .5 1378سازمان برنامه و بودجه سیستان و بلوچستان، زاهدان،

سازمان 516314اجتماعی استان، گزارش شماره امین محمد ابراهیم، تحلیلی از وضعیت اقتصادي .6 1365برنامه و بودجه سیستان و بلوچستان، زاهدان،

استان سیستان و بلوچستان، سازمان مدیریت : بازنگري و بهنگام سازي مصوبه طرح توسعه محور شرق .7 1381و برنامه ریزي کشور و استانداري سیستان و بلوچستان، زاهدان،

- 1376ها و جهت گیري هاي کالن در توسعه استان سیستان و بلوچستان در دهه بررسی آثار سیاست .8سازمان برنامه وبودجه سیستان و 78، مطالعات مقدماتی تدوین برنامه سوم، نشریه شماره 1367

1377بلوچستان، زاهدان، ارش شماره ، گز)63شماره (1379ه بودجهحاستان سیستان و بلوچستان، درباره الی بررسی بودجه استانی .9

1378مرکز پژوهش هاي مجلس شوراي اسالمی، 1605186بهشتی محمد باقر، توسعه، استراتژي هاي فقرزدایی و نقد الیجه فقرزدایی، نشریه دانشکده ادبیات و .10

1375علوم انسانی دانشگاه تبریز، به مرکز پژوهش پروین سهیال، فقرزدایی از نگاه مکاتب اقتصادي، دوماهنامه مجلس و پژوهش، وابسته .11

1375، تهران، 21هاي مجلس شوراي اسالمی، شماره ، 108 و 107 شماره اقتصادي، سیاسی مطالعات مجله فقرزدایی، و فقر مفهوم به نگاهی پرویز، پیران .12

1375تهران، تحلیل نقادانه روند توسعه استان سیستان و بلوچستان، مطالعات مقدماتی تدوین برنامه سوم توسعه، .13

1377سازمان برنامه و بودجه سیستان و بلوچستان، زاهدان، 81شماره نشریه توسلی محمود و صمدي سعید، شناخت جنبه هاي اقتصادي سیاست هاي کاهش فقر، فصلنامه .١٤

1378، تهران، 55تحقیقات اقتصادي دانشگاه تهران، شماره

١٢٧

سیستان و بلوچستان، توصیه هاي سیاستی همایش شناخت استعدادهاي بازرگانی و اقتصادي استان .١٥ اقتصادي استان سیستان و بلوچستان،مجموعه مقاالت همایش شناخت استعدادهاي بازرگانی و

1379موسسه مطالعات و پژوهش هاي بازرگانی، تهران،

اولویت بخشی به فقرا، ترجمه مصطفی ازکیا، تهران، انتشارات دانشگاه :توسعه روستایی، چمبرز رابرت .16 1376، تهران

خان محمود، مترجمان شریف زاده و حبیب پور، فقر روستایی در کشورهاي در حال توسعه، حسن .17و 177استلزاماتی براي سیاستگذاري عمومی، مجله مطالعات سیاسی اقتصادي، شماره هاي

1381،تهران، 178ر جنوب حسینی ابري حسن و صالحی اصغر، مقاله ارائه شده به همایش جغرافیا، توسعه، دفاع و امنیت د .18

1389تهران، شرق، منتشر نشده، حسینی نژاد مرتضی و اقتصادیان محمدرضا، بررسی عملکرد برنامه هاي اول، دوم و سوم توسعه در .19

1384کاهش فقر مناطق شهري و روستایی کشور، موسسه تحقیقاتی تدبیر اقتصاد، تهران، انتشارات مرکز تهران، ،)مقاالت همجموع(اقتصادي رویا، عدالت یزدي طباطبایی و فیروزه بري خلعت .20

1390، اسالمی شوراي مجلس هاي پژوهش، مقاله ارائه شده به همایش جغرافیا، توسعه، دفاع و امنیت در جنوب شرق، 1389، ذوقی بارانی کاظم .21

، تهرانمنتشر نشده زه،مجله اندیشه حوورت آن در محرومیت زدایی، اهمیت و ضر :ییوستاتوسعه رمحمد رضا، رضوانی .22

1382 سال نهم، شماره سوم و چهارم،، فصلنامه )تبیین روش ها و نقد رویکردها(زاهدي مازندرانی، فقر روستایی و اندازه گیري آن در ایران .23

1384، 17علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال چهارم، شماره ، 17شماره اعی،فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتم زنوز هادي، فقر و نابرابري در آمد در ایران، .24

1384 ،تهران ، معاونت برنامه ریزي استانداري سیستان و بلوچستاناستان سیستان و بلوچستان 1387سالنامه آماري .25، مجله برنامه و بودجه، وابسته به )1367-1375(سوري داود، فقر و سیاست هاي کالن اقتصادي .٢٦

1377ران، ، ته35و 34، شماره کشور ریزي برنامه و مدیریت سازمان

مقاله ارائه شده به همایش جغرافیا، توسعه، دفاع ،طاووسی تقی و اسکندري محمد و حسین زاده محمود .27 1389 و امنیت در جنوب شرق، منتشر نشده،

استان، 1400، از سري مطالعات برنامه )پیشنهادي(طرح توسعه بلند مدت استان سیستان و بلوچستان .28 1376ه و بودجه سیستان و بلوچستان، زاهدان، سازمان برنام 64نشریه شماره

و مدیریت سازمان جمهوري، کشور، ریاست یافته توسعه کمتر مناطق شناسایی مطالعاتی طرح .29 1386جلد اول، تهران، کشور، یزير برنامه

فصلنامه تجربه طرح توسعه محور شرق، : اي در ایران عالمی محمد علی، مدیریت توسعه منطقه .30 1380 ، تهران،6شمدیریت شهري،

1371عظیمی حسین، مدارهاي توسعه نیافتگی در اقتصاد ایران، تهران، نشر نی، .31

١٢٨

عظیمی میکائیل، بررسی عملکرد ده ساله طرح محور شرق و نقش آن در توسعه استان سیستان و .32بلوچستان، مجموعه مقاالت همایش شناخت استعدادهاي بازرگانی و اقتصادي استان سیستان و

1379ان، موسسه مطالعات و پژوهش هاي بازرگانی، تهران، بلوچستغالمی سعید و عظیمی میکائیل، آسیب شناسی برنامه هاي توسعه اقتصادي کشور بعد از پیروزي .33

1388انقالب اسالمی، معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسالمی، تهران، گزارش شماره رهاي دیگر جهان،با نگاهی به تجارب کشو :فقر محرومیت و شیوه هاي مبارزه با آن .34

1373، تهران ،هاي مجلس شوراي اسالمی مرکز پژوهش 2400262، هفته نامه برنامه ا .ا.ج فرهادي کیا علیرضا و خالصی امیر، ارزیابی برنامه هاي اول تا سوم توسعه .35

1388، معاونت برنامه ریزي ریاست جمهوري، تهران، 351شماره طرح کالبدي منطقه آذربایجان، ،مبانی نظري: جلد اولزدایی، حرومیتنابرابري و مفکوهی ناصر، .36

1376، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازي و معماري ایرانقاسمیان سعید،کاهش فقر درایران،چالش ها و افق ها، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال .37

1384، 18پنجم، شمارهتبارات مناطق توسعه نیافته در برنامه هاي اول تا سوم توسعه اقتصادي قبادي فرهاد، بررسی عملکرد اع .38

1383و اجتماعی و فرهنگی کشور، سازمان مدیریت و برنامه ریزي، معاونت امور زیربنایی، تهران، ارائه راهکار مناسب کاهش فقر و نابرابري در مناطق روستایی کشور، گزارش اول، طرح قدیرنیا فیروز، .39

1386، ر نشده زیر نظر موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزيپژوهشی منتشقوانین و مقررات مربوط به برقراري تسهیالت براي مناطق محروم و کمتر توسعه یافته، جزوه منتشر .٤٠

1388نشده دفتر امور مناطق محروم ریاست جمهوري،

1387مشهد، مهندسین مشاور مترا، -زاهدان- رگزارش مطالعات ارزیابی فنی اقتصادي کریدور چابها .41 متوسط هزینه و درآمد خانوار هاي شهري و روستایی کشور، مرکز آمار ایران .42مرکز پژوهش هاي 2401384مروري بر اندیشه هاي اقتصادي پیرامون فقر و فقرزدایی، گزارش .43

1375مجلس شوراي اسالمی، تهران، رآمدهاي خانوارهاي روستایی کشور، سال هاي مختلفنتیجه آمارگیري از هزینه و دمرکز آمار ایران، .44 1384مصلی نژاد غالمعباس، آسیب شناسی توسعه اقتصادي در ایران، نشر قومس، تهران، .45 ، مصوبه محور شرق1367بهمن ماه 19 مصوبه هیئت وزیران، .46 ، بازنگري مصوبه محور شرق1381تیرماه 23 مصوبه هیئت وزیران، .47 ، فهرست مناطق محروم و کمتر توسعه یافته کشور1387ردیبهشت ا 29، مصوبه هیئت وزیران .48 ، ترانزیت محور شرق کشور1384تیرماه 29مصوبه هیئت وزیران، .49 1387مطالعات برنامه آمایش استان سیستان و بلوچستان، فصل پنجم، استانداري سیستان و بلوچستان .50 1367گزیده اسناد توسعه، سیستان و بلوچستان، جلد نهم، مطالعات طرح توسعه محور شرق .51کلیات استراتژي و خالصه اول،محور شرق سیستان وبلوچستان، جلد توسعهمطالعات طرح .52

1367مطالعات،

١٢٩

قانون بودجه در مناطق 3نظري بر چگونگی تشکیل تعاونی هاي تولیدي از محل اعتبارات تبصره .53 1375، تهران، 60شماره ،مجله تعاون، 71- 74محروم طی سنوات

مرکز پژوهشهاي مجلس شوراي اسالمی، 6395گاهی به سیستان اززاویه اي دیگر، گزارش شمارهن .54 1381تهران،

وضعیت اعتبارات تملک دارائی هاي سرمایه اي و هزینه اي استان سیستان و بلوچستان در طی برنامه .55 1384زاهدان، سازمان مدیریت و برنامه ریزي سیستان و بلوچستان، 123سوم توسعه، نشریه شماره

هنسن نایلز، هیگنز بنجامین و جی ساوي دانلد، گروه مترجمان زیر نظر دکتر پرویز اجاللی، .56دفتر آمایش و برنامه ریزي منطقه اي ، نشر ، سیاستگذاري منطقه اي در جهانی در حال دگرگونی

1376، سازمان برنامه و بودجه

: منابع التین ) ب

١. Alkin M.C., Evaluation Roots: Tracing Theorists' Views and Influence, Sage publications, ٢٠٠٤

٢. Bandyopadhyay R & Datta S, Strategies for Backward-Area Development: A Systems Approach, The Journal of the Operational Research Society, Vol. ٤٠, No. ١٩٨٩, ٩

٣. Bar-El Raphael & Schwartz Dafna, Regional development as a policy for growth with equity: The State of Ceara (Brazil) as a model, progress in planning, vol٢٠٠٦ ,٦٥

٤. Bar-El Raphael, REGIONAL DEVELOPMENT AND CONFLICT MANAGEMENT: A case for Brazil, Emerland Publications, London, ٢٠٠٨

٥. Chronic poverty report, escaping poverty traps, Chronic poverty research center, www.chronicpoverty.org, ٢٠٠٩

٦. Dearing Eric & Wade Christine, Encyclopedia of Human Development, Sage Publications, London, ٢٠٠٥

٧. Demery Lionel & Addison Tony, Alleviation of poverty under structural adjustment, World Bank,١٩٨٧

٨. Dominique van Walle, Policies for reducing poverty, Finance & Development, ١٩٩٠

٩. Dunn N.William , A Look inside Think Thank, Technical Paper, Economic Refopm Today journal,No١٩٩٦ ,٣

١٠. Dunn N.William, Public Policy Analysis: An Introduction, ٤th ed., Prentice Hall, , ٢٠٠٧

١١. Fighting poverty in Asia and the Pacific : the poverty reduction strategy, Asian Development Bank Report, ١٩٩٨

١٢. FRIEDMAN JOHN, Regional Development Policy: A case study of Venezuel , MIT Press ,١٩٦٦

١٣٠

١٣. Guillermo E. Perry & Omar S. Arias & J. Humberto López & William F. Maloney & Luis Servén, POVERTY REDUCTION AND GROWTH: VIRTUOUS AND VICIOUS CIRCLES, The International Bank for Reconstruction and Development, The World Bank

١٤. Jordan Gregory, The causes of poverty cultural vs. structural: Can there be a synthesis?, www.asu.edu , ٢٠٠٤

١٥. Julian May & Ingrid Woolard, Poverty traps and structural poverty in South Adrica : Reassessing rhe evidence from Kwazulu-Natal ,Chronic Poverty Research Centre, ٢٠٠٧

١٦. kia Amir, Evaluating regional policies in Canada : the case of Newfoundland Doctoral thesis Department of economics, carelton university, Ottawa ontorio, ١٩٨٥

١٧. Long Jason & Ferrie Joseph, Oxford Encyclopedia of Economic History, ١٨. Morales sanchez Joel, regional policy options to reduce poverty in

portuguesa & Venezuela, A Thesis for the Degree of DOCTOR OF PHILOSOPHY, dalhousie university, www.proquest.com, ٢٠٠٢

١٩. Papaconstantinou George & Polt Wolfgang, Policy Evaluation in Innovation and Technilogy :An Overview, www.OECD.org, ١٩٩٧

٢٠. Park Albert & Sangui Wang & Guobao Wu, Regional poverty targeting in China, Journal of Public Economics, vol ٢٠٠٢ ,٨٦

٢١. Pro-poor Growth : Key Policy Messages, Report for OECD, www.oecd.org, ٢٠٠٦

٢٢. Stilwell b. Frank, Regional economic policy, Machmillian press, London,١٩٧٢

٢٣. SUNDARAM K.V, Geography of Underdevelopment, concept publication company, New Delhi, ١٩٨٣

٢٤. Tarek Ali Fadaak, Urban housing policy evaluation in the kingdom of Saudi, A Doctoral Thesis, Portland State University,١٩٨٤

٢٥. Tray Dennis ,Reducing poverty in developing countries: some basic principles for policy design,Pakistan Development Review, ١٩٨٩

٢٦. Vanclay Frank, Social Impact Assessment, Contributing paper, www.dams.org,٢٠٠٢

١٣١

پیوست ها :شامل

1367، )محور شرق(مصوبه توسعه استان تن م 1381، )بازنگري محور شرق(مصوبه توسعه استان متن

1384نظریه پایه توسعه استان، متن و قوانین و مقررات مربوط به برقراري تسهیالت در مناطق محروم و کمتر توسعه یافته کشور