رشﺖ ي مﺠموﻋه شهر ي توسعه چندمركﺰ ﺖ ي سنﺠﺶ ماه

٣٢-٥٣، صفحات ١٣٩٦پاييزدهم، پانزي ، شمارهمچهارفصلنامه مطالعات ساختار و كاركرد شهري، سال

رشت يمجموعه شهر يتوسعه چندمركز تيسنجش ماه

١اسفنديار زبردست دكتر ٢پدرام رضايي

٢٨/٠٦/١٣٩٦ تاريخ پذيرش: ١٤/٠١/١٣٩٦ تاريخ دريافت:

چكيدهــا گســ ،يو تــك مركــز يتــك قطبــ يشــهرها در تقابــل بــا توســعه متــوازن و ژهيترش نــامنظم خــود بــوب

ــتند. تمركزگرا ــادل هس ــيمتع ــلات ي ــث معض ــون توز يباع ــهمچ ــهر عي ــام ش ــامتوازن نظ ــال ين در يتيو فع يزيـرماننـد عـدم امكـان برنامـه ييهـاو بـه تبـع آن چـالش گـردديمنطقـه مـ ييساختار و سـازمان فضـا

،يطـيمح سـتيز يهـاياز انـدازه بـه مركـز، آلـودگ شيبـ يهـاشـهرها، مهـاجرت يتوسعة آت تجها قيدقــتراف ــو در نها كي ــاهش ك تي ــفيك ــدگ تي ــدر مق يزن ــهر اسي ــه يش ــا ياو منطق ــردارد. الگوه يرا درب

از يكــي كــه دارد وجــود منطقــه –شــهر اسيــدر مق ييتعــادل فضــا يدر مــورد توســعه و برقــرار يمتفــاوتــد ــعه چن ــا توس ــدمركز يمركزآنه ــعه چن ــوم توس ــت. مفه ــدر مق ياس ــه اسي ــه يامنطق ،اي¬و فرامنطق

اســت و امــروزه اســت كــه از دل ســند چشــم انــداز توســعة فضــايي اروپــا اســتخراج شــده ينگــرش جديــد ياسـت. هـدف اصـلمنـاطق و كشـورها مـورد توجـه قـرار گرفتـه ريدر سـا ياو مدل توسـعه كرديبعنوان رو

نيـا ييتوسـعه فضـا زانيـش مرشـت، بـه سـنج يمعضـلات مجموعـه شـهر هاسـت باتوجـ نيـمقالـه ا نياــد مركز ــيمحــدوده براســاس اصــول چن ــردازد. در ا يت ــبپ ــارابطــه شــاخص ني ــد ييتوســعه فضــا يه چن

يكمـ يهـااسـتخراج و بـا روش يبرگرفتـه از متـون نظـر يو عملكـرد كيـدر دو مولفـه موفولوژ يتيمركزــورد ارز ــم ــرار م يابي ــگيق ــاردي ــاس نت ــهر جي. براس ــه ش ــژوهش، مجموع ــا يپ ــت از لح ــاختاررش ،يظ س

نيــيتب يو تـك مركــز يسلســله مراتبــ يرا نداشــته و بــا سـاختار يچنـدمركز يالگــو يتوســعه ليپتانسـ .گردديم

اي، ريـزي منطقـهسـازمان فضـايي، سـاختار فضـايي، تـك مركـزي و چنـدمركزي، برنامـه واژگان كليدي: مجموعه شهري رشت

مقدمه -١

اختار فضايي باعث پيدايش مسائلي همچون ريزي و توجه به سگسترش سريع شهرها بدون برنامهاست. پيدايش نشيني، ترافيك، آلودگي و توسعة نامتعادل شدهرويه به شهرها، حومهمهاجرت بي

توان جستجو كرد. ساختار فضايي حاكم بر اينگونه مسائل را در عدم تبيين ساختار فضايي شهرها ميعيت، اشتغال و فعاليت، الگوهاي رفت و آمد، شهرها به روابط متقابل و عوامل مختلفي همچون جم

استاد گروه شهرسازي، دانشگاه تهران. ١

[email protected]كارشناس ارشد برنامه ريزي منطقه اي، دانشگاه تهران .٢

٣٢..............................................................................رشت يمجموعه شهر يتوسعه چندمركز تيسنجش ماه

هاي شهري و خدمات گوناگون بستگي دارد كه همواره در ارتباط بايكديگرند. لذا اهميت زيرساختها داراي اهميتي دوچندان است. عدم توجه و تبيين ساختار فضايي نگرش به ساختار فضايي در آن

بيني و ات و مشكلاتي همچون عدم امكان پيششود. معضلباعث بروز معضلات در مناطق شهري ميهاي بيش از اندازه، ريزي دقيق جهات توسعة آتي شهرها، تأثير بر تقاضاهاي سفر و مهاجرتبرنامه

هاي زيست محيطي، ترافيك و در نهايت كاهش كيفيت زندگي اشاره كرد. در گذشته آلودگيبودند، اما امروزه شهرهاي بزرگ و شهرهاي كوچك تنها داراي يك مركز واحد و هستة مركزي

هاي كلانشهرها داراي مراكز متعددي بوده كه باتوجه به عوامل اقتصادي، كالبدي و زيرساختاي نه چندان دور از هستة مركزي شهر هاي مختلف سكونتي در فاصلهها و كانونارتباطي، هسته

اند. در اين ميان مجموعة يدا كردهاي) پاي كه ساختاري چندمركزي(چندهستهاند بگونهشكل گرفتهشهرستان است كه ١١شهري رشت از اين قاعده مستثني نيست. مجموعه شهري رشت شامل

اي باهم دارند. شهر رشت يك مجموعة كلانشهري است كه هستة اين اي پيچيده و درهم تنيدهرابطههاجرت دائمي و فصلي و رويي، مدهد و با معضلاتي همچون پراكندهمجموعه شهري را تشكيل مي

اي براي كند. هدف اين پژوهش يافتن سنجهترافيك و نرخ بالاي شهرنشيني دست و پنجه نرم ميتبيين ساختار فضايي مجموعه شهري رشت است. در راستاي رسيدن به اهداف پژوهش باسوالات

شويم؛ زير روبرو ميدر تبيين اين ساختار فضايي است و چه عواملي ساختار فضايي مجموعه شهري رشت چگونه

ها در هسته و اطراف شهر رشت و در مجموعه شهري هدخيل است؟روند پيدايش و تمركز سكونتگاتوان بررسي كرد كه مجموعه شهري رشت رشت چگونه است؟ براساس كدام معيار و الگوهايي مي

سعة چند مركزي ساختار چندمركزي دارد؟ آيا ساختار فضايي مجموعة شهري رشت از الگوي توكند؟ بنابراين براي دستيابي به اين هدف، ابتدا با مروري بر متون و نظريات مرتبط، تبعيت مي

- هايي كه براي سنجش چندمركزي بكار گرفته ميهاي توسعه چندمركزي، شاخصمفهوم و نظريه

ه گردد. در بخش بعدي به سنجش چندمركزي در مجموعه شهري رشت پرداختشوند، معرفي مي ها به تبيين ساختار فضايي مجموعه شهري رشت دست يافت.شود تا بوسيله سنجشمي

مباني نظري -٢ چندمركزي مفهوم نظريه

يا "بسيار"يا "چند"به معناي Poly“ ”از دو واژه Polycentricچند كانوني يا چندمركزي يا همان است و در تعريف به كز تشكيل شدهبه معناي كانوني، تمركز يافتن مركز و متمر ”Centric“و "بس"

كه ”Polycentrism“معني داشتن تعدادي مركز براي كنترل و اعمال قدرت است. اين كلمه از واژه به معناي اصول سازماندهي يك منطقه در ميان تعدادي زيادي مراكز سياسي، اجتماعي و مالي

اي مقياس فضايي شهري، منطقه چندمركزيتي، حداقل به سه (Hall,2006)است. است، نشات گرفتهاي و . مفهوم چندمركزيتي در مقياس منطقه(Davoudi,2003)كنداي اشاره ميو فرامنطقه

١٣٩٦ پاييزدهم، پانزي ، شمارهچهارم... فصلنامه مطالعات ساختار و كاركرد شهري، سال ..................٣٣

اي، نگرش جديدي است كه خاستگاه آن اتحادية اروپاست و از دل سند چشم انداز توسعة فرامنطقهريزي ك چشم انداز از برنامهاستخراج شد. اين سند از مباحث مهم مطرح شده بعنوان ي  فضايي اروپا

هايي كه توسط بخش ريزي فضايي براي روشميلادي است. برنامه ٩٠فضايي اروپا در اوايل دهة فضايي عقلايي با ها در فضا، با هدف ايجاد سازمانعمومي جهت تاثيرگذاري بيشتر در توزيع فعاليت

يابي يجاد توازن در توسعه و براي دستشود. جهت اكاربري زمين و ارتباط بين آنها، بكارگرفته مياي و هاي منطقهريزي ملي و فراملي شامل سياستبا برنامه ١ESDPبه اهداف اجتماعي و اقتصادي،

ريزي تفصيلي كاربري زمين است. براي بيش از دو دهه، اتحادية اروپا بدنبال يكپارچگي برنامهاست. لذا اين نوع سي كشورهاي عضو بودهاقتصادي و سياسي براي از ميان برداشتن مرزهاي سيا

اي براي اتحاديه اروپا پيدا كرد. بحث جدي كه در ميلادي جايگاه ويژه ٩٠ريزي فضايي در دهه برنامهاين ميان مطرح شد چارچوبي به نام دستور كار سرزميني اروپاست كه بدنبال انسجام فضايي است.

يك چارچوب فاقد قوانين حقوقي براي توسعة ESDPختم شد. ESDPاين چارچوب در نهايت به ريزي هاي پرنفوذ در حوزه تئوري و عمل در برنامهفضايي در اتحاديه اروپاست كه شامل بيانيه

ريزي سنتي كاربري زمين است و تر از برنامهريزي فضايي، وسيعفضايي است. اين مفهوم از برنامهتاثيرگذاري در توازن جمعيت شهري اي،صاد منطقهتوسعة شهري و اقتبويژه شامل مباحثي همچون

، هاحفاظت از جوامع، منابع و عرصه، هاي ارتباطيريزي، حمل و نقل و زيرساختبرنامه، ايو منطقهبر تطبيق ESDPي هاتاثيرات راهبردهاي ديگر بخش. گرددكاربري زمين و قوانين مالكيت مي

اي تاكيد دارد. اين راهبردها قصد بويژه مقياس منطقه هاراهبردهاي توسعة فضايي در تمام مقياسها با بعد فضايي ترسيم كند. اما دارد در يك عرصة وسيع يك چارچوب بلند مدت براي ديگر فعاليت

. (Knox & Taylor, 1995) قاعدة نظري شكل گرفته است ٤تئوري توسعة چندمركزي براساس بر نقش عملكردهاي كنترل و فرماندهي در فريدمن نظرية سلسله مراتب شهري جهاني:- ١

ها براي ادارة موسسات جهاني تاكيد كرد. شهرهاي بزرگ يعني مكان شعبات اصلي شركت )APS( ٢در ادامة نظرية فريدمن بر تمركز خدمات توليدي پيشرفته) Sassen, 1991, 2001(ساسن

باعث تسهيل توليد و توزيع شامل خدمات مالي، تخصصي و خلاق در شهرهاي عمده تاكيد كرد كه شود. فريدمن و ساسن هردو نيويورك ، لندن و توكيو را بعنوان شهرهاي پيشرو در اقتصاد جهاني مي

هيچيك در خصوص شهرهاي زير اين سطوح،كاملاً توضيح اند؛در اقتصاد جهاني معرفي كرده اند.نداده

را براساس ساختار سازماني اين مفهوم روابط دروني شهرها نظرية شبكة شهري جهاني:-٢كه "مراكز خدمات جهاني"كند و شهرهاي جهاني را بعنوان اقتصاد جهاني تجزيه و تحليل مي

١. European Spatial Development Plan(ESDP) ٢. Urban Primacy Index

٣٤..............................................................................رشت يمجموعه شهر يتوسعه چندمركز تيسنجش ماه

دارد كه شهرها در ها بيان ميبيند. اين تاكيد بر شبكهمتصل به يك شبكة جهاني منفرد هستند، ميركتي هم هستند كه اين ويژگي كنند بلكه داراي روابط مشايك سطح جهاني تنها باهم رقابت نمي

يك شبكه نياز به روابط دوجانبه بين است.بيشتر در چشم انداز توسعة فضايي اروپا پرداخته شدهاعضاي آن دارد تا اينكه بتوانند باهم كار كنند و بقا داشته باشند. اين رويكرد تنها از جنبة نظري

هاي درون شبكه "ارتباطات"شود. مي هاي عملي مهمي همجالب توجه نيست. بلكه شامل سياستهاي شهري جهاني داراست. تجاري چندگانه مستقر در شهرهاي جهاني روابط مشاركتي را با شبكه

است كه مطالعه در اين چهارچوب توسط گروه شهرهاي جهاني در لاخ برو هم اكنون نشان دادهاسيس حوزة اروپا( به استثناي لندن) و لندن و فرانكفورت اغلب مراكز مالي در رقابت با هم بعد از ت

اند و در حقيقت داراي روابط مشاركتي متقابل هستندتاسيس بانك مركزي اروپا در فرانكفورت بوده

Beaverstock et al, 2001, 2003a,) (2005; Hoyler and Pain, 2002; Pain, 2005) (. هاي مركزي زي بيش از هستهاين مورد شهرهاي جهاني را چي نظرية نواحي شهري جهاني:- ٣

اند و داند كه تعدادي شهر را در برگرفتهتري ميگيرد و آنها را نواحي شهري پيچيدهدرنظر مياي اين دو راهبرد اند. نقطة شروع پروژه چند شبكهبصورت يك ساختار چندمركزي مشبك درآمده

ني نواحي شهري جهاني را اي دروكند: اين پروژه ساختارهاي شبكهتحقيق را باهم تركيب ميدهد. جهت بررسي بهتر قاعدة برايان بري به مطالعة اي از نواحي جهاني مورد مطالعه قرار ميشبكه

. (Berry, 1964)پردازدمي "هاي نواحي شهرينواحي شهري بعنوان سيستم"

ها جريان ايدة موثر مانوئل كاستلز در زمينة فضاياي: نظرية فضاهاي جريان در جامعة شبكه- ٤او ديدگاه سنتي ما در زمينة فضاهاي مكاني (مانند .(Castells, 1996) اي استدر جامعة شبكه

كند كشورها يا شهرها) را با حركات انتقالي كنوني مردم، مواد اوليه و خصوصاً اطلاعات مقايسه ميهاي جغرافيايي متفاوت اسها امروزه در مقينامد. اين فضاي جريانها ميكه او آن را فضاهاي جريان

ها و ها و نواحي شهري، قطبشود. شهرهاي درون شبكهشود و شامل سطحي جهاني ميظاهر ميشرط لازم براي تعيين اين ساختار فضايي بُعد اقتصادي و ها هستند.هاي مهم فضاي جريانگره

عد كه تمركز فضايي را پس از اندازه، دو بُ (Meijers, 2010). مورفولوژيك منطقة مورد نظر استهاي يك منطقه گيرد. اشتغال و جمعيت كه در شهرستانكنند، مورد بحث قرار ميشناسايي مي

اند كه آنرا تمركز پراكندگي ناميده است. تك مركزي يا چند مركزي نشان متمركز يا پراكنده شدهت و اشتغال نيز خود را دهندة ميزاني از ابعاد موفولوژيك و عملكردي هستند كه در مباحث جمعي

)، ابعاد الگوي فضايي تك مركزي و چند ١شكل شماره( ٢٠١٠ي؛ منبع: ميرز مركز

١٣٩٦ پاييزدهم، پانزي ، شمارهچهارم... فصلنامه مطالعات ساختار و كاركرد شهري، سال ..................٣٥

دهند و حاصل تمركز يا تفرق در يك تك مركزي يا چند مركزي در منطقه مورد بهتر نشان ميشود. شكل شماره يك باشد.(همان) اما علاوه بر تعدد مراكز، تمركز يا تفرق نيز مطرح ميبحث مي

هاي اساس مولفهدهد. همانطور كه مشخص است برمحور را نمايش مي ٢ساختار ناشي از اين (اقتصادي) اندازة شهرها در ساختار فضايي منطقة كلانشهرها قابل (جمعيت) و عملكردي موفولوژيك

ترسيم است. اگر در منطقة كلانشهري شامل فقط يك شهر مركزي بزرگ و متمركز باشد و شهرهاي قط شامل يك اي متمركز و اگر فكوچك اطراف آن شكل گرفته باشد ساختار فضايي آن تك هسته

اي از شهرهاي كوچك كه از لحاظ جمعيتي و اقتصادي به همديگر نزديك شهر مركزي با مجموعهاي متفرق دارد. بوده و خدمات و اشتغال در شهر بزرگ متمركزشده باشد ساختار فضايي تك هسته

تصادي از سوي ديگر اگر در ساختار فضايي منطقة كلانشهري شهرها از لحاظ تمركز جميعتي و اقاي متمركز است و اگر (ضريب همبستگي بالا بين شهرها) در اين صورت چندهسته هم تراز باشند

هايي از شهرهاي هم اي از نقاط شهري با تمركز يكسان اقتصادي و جمعيتي همراه با خوشهمجموعه ).Meijers, 2010( اي متمركز بوجود خواهد آمدتراز شكل گرفته باشند چندهسته

نظر انديشمندان در مورد تئوري توسعه چندمركزي آراء و (در اي از شهرهاي كم و بيش همسايهمجموعه كلوسترمن و لامبرتز مناطق شهري چندمركزي را

باشند، دانند كه به لحاظ تاريخي از يكديگر متفاوت ميهاي آونگي) تشكيل يافته ميفواصل جريان-يي از يكديگر مجزا هستند، بلكه همچنين از هويتشهرهاي عضو اين مجموعه، نه تنها بلحاظ فضا

.(Klossterman & Lambregts, 2001)اندهاي سياسي مستقلي نيز تشكيل يافته

كنند. بعد اول به فرم بعد را تعريف مناطق شهري مركزي وارد مي ٤كلوسترمن و ماسترد، آنها لقوي است. بعد دوم به موضوع هاي شعاعي، خطي يا حشود كه الگوي آن جريانفيزيكي مربوط مي

كند. قرارگرفتن شهرهاي مجزا بلحاظ تاريخي و سياسي، تشكيل يك هويت سياسي توجه ميكند. بعد سوم در ارتباط با روابط عملكردي موجوديت سياسي را در اين مناطق با سختي مواجه مي

يد محيط اقتصادي همگني را است. آنها در اين بخش به تقسيم فضايي كار اشاره دارند. اين شهرها بافراهم كنند تا ساكنين بتوانند به راحتي از مكاني به مكان ديگر جابجا شوند. بعد چهارم در ارتباط با

از شهرها بلحاظ تاريخي داراي هويت و نماد فرهنگي منطقه شهري چندمركزي است. بسياري از Kloosterman and شهر ارائه كنند هاي هويتي هستند و تمايل دارند تا نمادي سمبوليك ازريشه

Musterd,) 2001.( گرايي و بدنبال آن، مكمل بودن مراكز شهري اصلي چمپين از نظر وي، تخصص (Champion, 2002). به معني ميزان چندمركزيتي بيشتر منطقه است

و بعيد گذاري به توسعه فضايي اتحاديه اروپا نگاه كرده استداوودي از ديدگاه كلان و سياستپذيري اقتصادي درنظر گرفته ميداند كه توسعه چندمركزي بعنوان ساختار فضايي خاص براي رقابت

شود. بلكه آنرا يك ديدگاه جديد براي مداخلات سياسي در فرآيند جهاني شدن و عامل تعيين معي داند.پار معتقد است اين مناطق نيازمند همكاري و عمل جهاي اقتصادي ميكننده در فرصت

٣٦..............................................................................رشت يمجموعه شهر يتوسعه چندمركز تيسنجش ماه

ريزي مناطق شهري چندمركزي در برنامه«باشد.ميرز، رومن و هاپنبروئر در مقدمة طرح باعنوان مي-سنجي برنامه، سه بعد اقتصادي، ظرفيت سازماني و فرهنگ و هويت را براي امكان»اروپاي شرقي

.(Davoudi,2003) كنندريزي در مناطق شهري چندمركزي پيشنهاد مي- معتقد است كه منظور از منطقه شهري چندمركزي بيشتر معطوف به سياست ميرز در مقاله خود

اي دارند، هرچند كه ظرفيت سازماني را ريزي هستند و تاكيد بر ظرفيت سازماني منطقههاي برنامهداند. ميرز و همكارانش فهم بيشتر به تضمين كننده موفقيت منطقه شهري چندمركزي نمي

توانند سازماني تاكيد دارند. گرين معتقد است كه روابط عملكردي ميارتباطات عملكردي و ظرفيت ، فاصله و مقياس، شرط »چندمركزيتي عملكردي«در فواصل دورتر نيز اتفاق بيفتد. بنابراين در

اساسي و ضروري نيستند. تعريف وي از يك منطقه شهري چندمركزي، بيشتر بر سنجش شدت روي دو عنصر ٣ونپاس). گزارش Meijers,2005( كند روابط عملكردي بين مراكز تمركز مي

ها) وابسته بين آنها، ساختاري چندمركزيتي، يعني عناصر مورفولوژيك و عملكردي و روابط(جريانهاي سازماني، حكمروايي و ظرفيت سازماني را نيز بعنوان ابعاد مكمل در تاكيد دارد (البته جنبه

كند). ميرز معتقد است دليل ابهام در مفهوم ميدرك يك منطقه شهري چندمركزي تعريف چندمركزيتي اين است كه هردو جنبه مورفولوژيكي و روابط كاركردي يا همان عملكردي بين

هاي درون مناطق كلانشهري گاهي اوقات با هم تنيده شده و بسيار قوي باهم مرتبط شهرها و عرصه . (Meijers,2007) هستند

ختارهاي اجتماعي و فضايي شهري تحت سلطه يك شهر مركزي و درك تغييرات محلي در ساهاي مهار شهري، تحريك تفسير تاثيرات آن با سازماندهي اقتصادي مناطق شهري، اطلاع از سياست

ها توسعه مبتني بر شهرهاي سنتي و متراكم مرتبط است. شواهد تجربي از مطالعات و بررسي نظريههايي باهدف تغيير زي، اهميت تغيير و حركت مبتني بر سياستو مفاهيم موجود از توسعه چندمرك

گيري مجدد مناطق متروك تك محور براساس توسعه پايدار و ايجاد تعادل فضايي را بيش از جهت –هاي اجتماعي سازد. باتوجه به اين ديدگاه رويكردهاي كمي مبتني بر پديدهپيش نمايان مي

,.Salvati, L., Carlucci, M( ائز اهميت استاقتصادي در سنجش توسعه چند مركزي ح

Grigoriadis, E. et al. Rev Reg Res, 2017(. هاي مولفه مورفولوژيكمعيارها و شاخص

هاي اقتصادي در درون يك منطقه اشاره مولفه مورفولوژيك چندمركزي به توزيع فضايي فعاليتترين توانند استخراج شوند. سادهمي هاي اقتصادي از چند روشكند. در درون منطقه، فعاليتمي

توان دو نوع منطقه جنبه، توزيع جمعيت در شهرهاي يك منطقه است. بنابراين، بطور فرضي ميمنطقة چندمركزي با توزيع متوازن و كاملاً چندمركزي يا منطقة كاملًا تك مركزي را تشخيص داد.

شود. بادرنظرگرفتن جمعيت بعنوان ميهاي اقتصادي در داخل شهرهاي خود توصيف برابر فعاليت

٣. European Spatial Planning Observation Network

١٣٩٦ پاييزدهم، پانزي ، شمارهچهارم... فصلنامه مطالعات ساختار و كاركرد شهري، سال ..................٣٧

هاي اقتصادي، اساساً بدين معني خواهد بود كه هر شهر ميزان جمعيتي مشابهي را شاخص فعاليتاي فاقد سلسله مراتب روشني است. نبود سلسله مراتب در خود دارد يا بعبارت ديگر سيستم منطقه

) بعنوان ٢٠٠١( ) و كلوسترمن٢٠٠٤ار(بلحاظ اندازه يا اهميت مطلق بين مراكز بزرگتر توسط پاست. بعبارت ديگر ما بايد اي تاكيد شدهتعريف ويژگي يك سيستم چندمركزيتي در مقياس منطقه

اي تمايز دهيم، زيرا چندمركزيتي تاكيد روي توزيع چندمركزيتي را از مفاهيمي مثل چندهستهعمولاً از دو شاخص براي سنجش متعادل در اندازة مراكز متعدد در يك سيستم شهري دارد. م

(UPI)  شود. اولين شاخص، شاخص نخست شهريموفولوژيك درجة چندمركزيتي استفاده مي). رابطة ٨٦(زبردست، (P)به كل جمعيت شهري منطقه (P1)است؛ نسبت جمعيت بزرگترين شهر

)١دهد: (رابطة زير اين شاخص را نشان ميUPI=P1/P

ي توصيف نقش نخست شهري در منطقه بكار رود: وزن بيشتر، نخست تواند برااين شاخص ساده ميدهد. با اين وجود براي توصيف سطوح سلسله مراتبي شهري يا تك مركزيتي بيشتري را نشان مي

اندازة شهرهاي منطقه –مراكز در منطقه شاخص ضعيفي است. شاخص دوم، شاخص توزيع رتبه )٢: (رابطة رابطة زير محاسبه شود تواند براساس جمعيت شهرها ازاست كه مي

In Pop = α + β In rank ، β)، ٢( كند. در شيب رابطهدر اين معادله توزيع اندازة شهرها از يك توزيع آماري خطي پيروي مي

,Parr)كندسطح سلسله مراتبي و بنابراين سطح چندمركزيتي را در داخل يك منطقه مشخص مي

اندازه بطور –دهد. رابطة رتبه ، سطح بالاتر چندمركزيتي را نشان ميβتر .درواقع ارزش پايين(1985است. بويژه در قانون اي در ادبيات پيرامون توزيع فضايي فعاليت اقتصادي استفاده شدهگسترده

آيد. در اين بدست مي -١زيپف، اندازه و رتبه شهرهاي نظام شهري يك منطقه در اين رابطه با شيب ,Gabaix and Loannides( كندازة شهرها از يك توزيع توان آماري پيروي ميمورد، توزيع اند

تر و اندازه، معيار كامل –رسد ضريب رتبه قياس با وزن معيار نخست شهري، بنظر مي رد .)2004تري براي درجة چندمركزيتي در يك منطقه باشد. درواقع، سلسله مراتب جمعيت و فعاليت موثق

ضريب مكاني صنعت، خدمات (Veneri & Burgalassi, 2010). كندا تركيب مياقتصادي را در فضكند، درواقع اين شاخص نيز براي بررسي فعاليت اقتصادي شهرها برحسب اشتغال مشخص مي

سازد تا مشخص شود چه ميزان از ساكنان ميزان خودكفايي را در سنجش چندمركزيتي معين مي تند.در واحدهاي شهري مشغول بكار هس

مولفه عملكردي هايمعيارها و شاخصاي را پيشنهاد براي سنجش عملكردي چندمركزيتي، معيارهاي تعاملي و مرتبط با نظام شبكه

كنند بطوريكه مناطقي كه ها اغلب بر قدرت پيوند بين مراكز شهري اشاره مياست. اين شاخصشدهبعد چندمركزيتي بيشتري برخوردارند.تري را دارا باشند، از مراكز آن روابط عملكردي قوي

مورفولوژيك است. اين بعد تنها به وجود يا قدرت روابط عملكردي بين عملكردي درواقع مكمل بعد

٣٨..............................................................................رشت يمجموعه شهر يتوسعه چندمركز تيسنجش ماه

هاي كند، بلكه دربارة تعامل در توزيع روابط عملكردي است. مناطقي كه جريانمراكز اشاره نميتر باشند، مناطقي رت ديگر، چندوجههبرابري را بين مراكز خود توزيع كرده باشند يا بعبا

در نظام چندمركزيتي عملكردي، هيچ شهر Burger & Meijers, 2010). تر هستند (چندمركزيگيري آشكاري بسوي يك مركز خاص ندارند، برتري وجود ندارد، بعبارت ديگر روابط هيچ جهت

هاي يك ازني در توزيع جريانشان نسبتاً برابرند. چنين تومراكز بلحاظ مركزيت يا اهميت نسبيها دوطرفه و ها به يك مركز هدايت نشود، بلكه جرياندهد كه جريانسيستم شهري زماني رخ مي

). اخيراً مشاركت اصلي در چندمركزيتي Van der lann, 1998; De Geoi et.al, 2010 متقاطع باشد(كم شبكه است و درجة تراكم شبكه افزايد كه ترامولفة ديگري را مي (Green, 2007-08) عملكردي

تواند بعنوان نسبت وسعت وابستگي مراكز در يك منطقه را بلحاظ عملكردي نشان ميدهد و مي. (Green, 2007)ارتباطات واقعي بين مراكز به جمع ارتباطات بالقوه بين مراكز مفهوم سازي شود

هد. بر اين اساس دو شاخص براي ددرواقع اين مفهوم قدرت روابط عملكردي را در شبكه نشان مي گردند:ها و پيوندها در شبكه ارائه ميسنجش قدرت و توزيع متوازن جريان

هاي روزانه پيشنهاد شده، ها كه براساس جريانترين شاخصيكي از ساده شاخص آنتروپي: - ١اي نشان . اين شاخص، يك معيار ناپارامتري بر (Limtanakoot et al, 2007)شاخص آنتروپي است

دادن تعادل در يك توزيع است و هرچه ميزان شاخص بيشتر شود، توزيع بسوي تعادل در حركت (رابطة گر قدرت پيوند بين مراكز نيز هست). اين شاخص علاوه برتوازن، بيان١٣٨٦(زبردست، است

٣( :

شبكه است. به تعداد كل سفرها در iنسبت سفرهاي پيوند iZتعداد پيوند شبكه، L؛ ٣در رابطههاي دهد. ارزشنيز چگونگي توزيع تعاملات بين مراكز را بين بازة صفر تا يك نشان مي EIشاخص

گيري قوي پيوندها به سوي يك مركز هستند، از حاصل كه به صفر نزديك باشند، نمايانگر جهت، بيانگر هاي نزديك به يككند. در مقابل، ارزشاينرو يك منطقه تك مركزي قوي را تعريف مي

(زبردست و هنددباشند كه ساختار چندمركزي را نمايش ميآنتروپي شديد پيوندهاي منطقه ميتواند درجة چندمركزي يك منطقه را با اين وجود، اين شاخص كلي، به تنهايي نمي .)٩٣ شهابي،

رويي دههاي پديده پراكنها در پهنة سرزمين، ويژگيتبيين كند زيرا ممكن است پراكندگي فعاليت تر و مكمل است.شهري را توصيف كند. از اينرو نيازمند يك شاخص قوي

رود، شاخص شاخص ديگري كه براي سنجش درجة چندمركزيتي بكار مي شاخص گرين: -٢است.اين شاخص بااستفاده از ) ارائه شده٢٠٠٧چندمركزي عمومي است كه اخيراً توسط گرين(

كند.شاخص چندمركزي عمومي با هاي شهري را كمي ميمفاهيم تحليل شبكه، روابط بين گره

١٣٩٦ پاييزدهم، پانزي ، شمارهچهارم... فصلنامه مطالعات ساختار و كاركرد شهري، سال ..................٣٩

گيرد و از اين طريق توزيع استفاده از جريان روزانه، درجة دروني را بعنوان مركزيت هرگره درنظر مي )٤كند.اين شاخص از رابطة زير است: (رابطة مركزيت را دردرون منطقه تعريف مي

OP = 1 – S F / S F max

اي دو گرهي است كه انحراف معيار شبكه F maxS عيار درجة مركزيت دروني، انحراف م FS، ٤رابطه برابر صفر و درجة مركزيت دروني گره ديگر برابر با بيشترين Lnدر آن درجة مركزيت دروني گره

شود. اي بين صفر تا يك تعريف ميدرجة مركزيت دروني در شبكه است. اين شاخص نيز در بازهتك مركزي كامل و ارزش صفر معرف چندمركزي كامل است. اين شاخص در ارزش يك نمايانگر

است، از اين اي ابداع شدهمقايسه با شاخص آنتروپي، صريحاً براي سنجش توسعة چندمركزي منطقه تر از شاخص اول محاسبه گردد. (همان)رو بايد دقيق

روپا معتقدند در چندمركزيتي ) با نقد ديدگاه توسعه فضايي ا٢٠٠٦كريستين وندرموتن و همكاران(اي بسيار محدود است اما آنچكه در الگوي توسعه فضايي چندمركزي تعاون و همكاري منطقه

اي و هاي مورفولوژيك و عملكردي در يك ساختار شبكهاهميت دارد ارتباط دوسويه و متقابل مولفهاطلاعات ديگر نيازي به انتقال ها است. در جهان امروز با پررنگ شدن جريان دانش و انتقال جريان

فيزيكي كارخانه و مردم نيست و اين الگو در عملكرد فضا و ريخت شناسي آن تاثيرگذارخواهد بعنوان هاي اقتصادي و ارتقاء واحدهاي صنعتي گذاشت و ديدگاه ما را نسبت به گسترش بنگاه

له سعي شده كه علاوه بر دهد. لذا در اين مقاعوامل افزايش اشتغال و جذب جمعيت تغيير ميهاي مورفولوژيك و عملكردي (بعنوان دو بعد اصلي در تببين ساختار هاي مولفهبررسي شاخص

فضايي چندمركزي) ارتباط بين اين دو مولفه در ساختار فضايي مجموعه شهري رشت مورد بررسي -عه چندمركزي و مولفهقرار گيرد. بنابراين چارچوب مفهومي پژوهش را با تاكيد بر بعد فضايي توس

توان ترسيم نمود.هاي عملكردي و مورفولوژيك طبق شكل دو مي

روش شناسي تحقيق -٣

هاي بعد فضايي توسعه بمنظور دستيابي به هدف پژوهش، بامرور بر ادبيات جهاني، مولفههاي سنجش چندمركزي در مجموعه شهري چندمركزي شناسايي شدند و به تبيين شاخص

هاي هاي استخراجي با استفاده از روشد و ماهيت توسعه چندمركزي براساس دادهشوپرداخته ميها ميزان و ها و سنجهاي و ميداني، گردآوري و طبقه بندي شد تا براساس تحليل دادهكتابخانه

ماهيت توسعه چندمركزي مجموعه شهري رشت مشخص شود. آستانه اشرفيه، شهرستان ١١يلان، شامل محدودة مطالعه در استان گيلان با نام مجموعه شهري گ

شهر با ٢٧بندر انزلي، رشت، رودبار، سياهكل، شفت، صومه سرا، فومن، لاهيجان، لنگرود و ماسال و درياي خزر جنوب سواحلنفر در شمال كشور و ١٩٤٨٦٤٨كيلومترمربع و جمعيت ٨٩٧٦مساحت

هاي يشمندان و مدل مفهومي پژوهش شاخصباتوجه به ادبيات جهاني، آرا و نظر اند قرار دارد. سنجش توسعه چندمركزي از بعد فضايي در دو مولفه، شامل موارد زير است:

٤٠..............................................................................رشت يمجموعه شهر يتوسعه چندمركز تيسنجش ماه

هاي مولفه مورفولوژيك:شاخص تحليل رگرسيون ، تحليل رگرسيون بين دسترسي و جمعيت ، نخست شهري ، توزيع رتبه اندازه

اندازه در توزيع منطقه شهري عملكردي

مولفه عملكردي: هايشاخص ضريب جيني در اندازه ، اندازه –رابطه توليد ناخالص داخلي و توزيع رتبه ،ميزان خودكفايي

، شاخص آنتروپي، ضريب جيني در اندازه دسترسي منطقه شهري عملكردي ، خدمات منطقه شهري شاخص گرين

تحليل معيارهاي موفولوژيك است:دو معيار درنظرگرفته شده طبق مدل تحليل براي بررسي مولفة موفولوژيك

توزيع در اندازه شهرها

پردازد. هرچند اين معيار به بررسي اهميت اندازه و توزيع شهرها در مجموعة شهري رشت ميگيري هستند اما بنظر برايان بري، الگوي اندازه داراي يك جهت -نخست شهري و الگوي رتبه

& Berry) (اندازه ميل خواهد كرد –به الگوي رتبه نخست شهري مارك جفرسون نهايتاً و بتدريج

Horton.1971, 66-73 گيرد. درواقع بري به اين نتيجه و در مباحث مورفولوژيك مورد توجه قرار مياندازه شهري است كه در اثر نيروهاي قوي –ترين شكل توزيع رتبه رسيد كه نخست شهري ساده

م است قواعدي كه اين مقاله براساس آنها به بررسي كمي آيد. در ابتدا لازولي محدود بوجود مي پردازد به اختصار توضيح داده شود.مي

اندازه و نخست شهري –قاعده رتبه ٤هاي ترسيم نظام و سلسله مراتب شهري استفاده از الگوي رياضي جرج زيفيكي از روش

-است كه قاعدة رتبه اقتصادي –) است.او مدعي است كه در يك نظام همگن اجتماعي ١٩٤١(كند و اين وقت است كه نظام شهري يك كشور به يك حالت تعادل رسيده اندازه صدق ميدارد كه با توجه به جمعيت شهر اول يك منطقه، ساير ) اين قانون بيان مي١٣٨٦باشد.(زبردست،

اول شهر …و ٤/١، ٣/١، ٢/١) بايستي جمعيتشان به ترتيب …شهرها(شهرهاي دوم، سوم و )٣-٣باشد. يعني (رابطة

=rP

rP جمعيت شهر :r ام 1P :جمعيت شهر نخست

qضريب ثابت : rرتبة شهر :

٤. Zipf

١٣٩٦ پاييزدهم، پانزي ، شمارهچهارم... فصلنامه مطالعات ساختار و كاركرد شهري، سال ..................٤١

)٤-٣در آورد (رابطة Logاين رابطه را زيف به Rank – Size Rule Zipf:

باشد q=1توزيع شهر وقتي مطلوب است كه

است. اندازة شهرهاي مجموعة شهري رشت مشخص شده –رتبه )٣( شماره برهمين اساس در شكل

هاي پيشين طبق مطالعه پژوهشگر، شهر بلحاظ توزيع جمعيت، شهر رشت در تمامي سرشماري اين اندازه –در قانون رتبه βاست. اما محاسبة ضريب نخست بوده و برتري محسوسي داشته

. )١(جدول شماره كند مي موضوع را بهتر تفسير

صفر به و كمتر مقدار اين كند. هرچهاندازه را در نمودار تعيين مي- درواقع اين شاخص، شيب رتبه، ميرز(دهدمي نمايش منطقه در را بيشتري چندمركزيتي ميزان و ترملايم باشد، شيب نزديكتر

٤٢..............................................................................رشت يمجموعه شهر يتوسعه چندمركز تيسنجش ماه

مشخص است، اين مقدار براي چهار شهر اول مجموعة همانطوركه در جدول يك .)٢٠١٠برآورد شده كه از ١و براي تمام شهرهاي اصلي كمتر از – ٤/٠شهري(بجز شهر رشت) كمتر از

توزيع يكنواخت و متوازن جمعيت شهرها در اين منطقه سخن دارد. اين توزيع متوازن جمعيتي شهرهاست. اما با درنظرگرفتن شهر رشت اين درواقع بيانگر عدم تمركز و تسلط يك شهر بر ديگر

برابر شهر دوم از لحاظ جمعيت به باقي ٥/٥خورد، شهر رشت با جمعيتي حدود توازن بهم مي) و ترسيم خط رگرسيون نيز تثبيت كننده عدم ٣اندازه (شكل –از نمودار رتبه شهرها تسلط دارد.

كه شيب خط رگرسيون بين نقاط زياد گسترش شهرهاي در يك نظام متوزان و همگون است زيرااندازه شهرها) بايكديگر است. لذا از لحاظ مولفه –است و اين معرف اختلاف زياد نقاط(رتبه

كند. جهت بررسي ميزان تمركز مورفولوژيك، توزيع شهرها از الگوي چندمركزيتي پيروي نميتمركز بيش از حد جمعيت و شود. درواقع جمعيت و فعاليت از شاخص نخست شهري استفاده مي

اي از ترين شهرهاي كشورهاي درحال توسعه، باعث جذب بخش عمدهفعاليت، عمدتًا در بزرگاي اين كشورها به اين شهرها شده و در نتيجه اين شهرها بطور نسبي بيش از هاي توسعهپتانسيل

هاي محدودي براي خصاند. معمولاً از شاتر از دومين و سومين شهر اين كشورها شدهحد بزرگشود، مانند شاخص نخست شهري، شاخص دو شهر، شاخص تعيين ميزان نخست شهري استفاده مي

چهارشهر يا شاخص گينزبرگ، شاخص چهار شهر مهتا، شاخص تمركز هرفيندال، شاخص تمركز ). ٨٦(زبردست، موماو و الوصابي

توزيع و پراكنش مناسب شهرها در پهنه سرزمينبا دو متغير جمعيت و دسترسي به بررسي روابط بين آنها بااستفاده از روش تحليل اين معيار

كند.استفاده مي ٥رگرسيون تحليل رگرسيون بين دسترسي و جمعيت

را بطور ساده ٦اساس اين شاخص بر اين استوار است كه ارتباط بين دو متغير جمعيت و دسترسي، ارتباط فيزيكي شهرها بايكديگر است كه شامل جابجايي مورد بررسي قرار دهد، منظور از دسترسي شهر مجموعة شهري است. در اين تحليل جمعيت و ٢٤كالا، مسافر و تردد وسايل نقليه در هر

دسترسي هر دو استاندارد شده تا با وزن متناسب مورد بررسي قرار گيرند. لذا با ترسيم خط يع شهرها از لحاظ جمعيتي با دسترسي آنها در رگرسيون و بررسي شيب حاصل از آن ميزان توز

٥. Regression Analysis ٦. Accessibility

)، خط رگرسيون جمعيت و دسترسي ٤شكل شماره (

١٣٩٦ پاييزدهم، پانزي ، شمارهچهارم... فصلنامه مطالعات ساختار و كاركرد شهري، سال ..................٤٣

گيرد. هرچه شيب خط رگرسيون بين جمعيت و دسترسي كمتر پهنة سرزمين مورد تحليل قرارميبراي توسعة چندمركزي متناسب باشد توزيع جمعيت در پهنة سرزمين با امكان دسترسي بين آنها

درجه ٤١سيون بين اين دو متغير برابر شيب خط رگر ٤شماره تر است. باتوجه به شكل و مطلوباست. از همين نمودار مشخص است كه پراكنش شهرها باتوجه به جمعيت و دسترسي متوازن

ها به نسبت متوازن است اما توزيع جمعيت در پهنة سرزمين نيست، در واقع هرچند توزيع دسترسيص از عدم چندمركزي متفرق و درجه اين شاخ ٤١يا همان ٧٨/٠متناسب نبوده لذا با ضريب شيب

غير مسلط حكايت دارد.

تحليل رگرسيون در توزيع مناطق شهري عملكرديشود. شيب اندازه در مناطق شهري عملكردي استفاده مي-در اين شاخص از خط رگرسيون رتبهشوند. هرچه اندازة شهرهاي مجموعة شهري مطرح مي –خط رگرسيون براي بررسي ارتباط رتبه

تر باشد توزيع مناطق شهري در درجه) نزديك ٤٥منفي ( ضريب منفي يك تر يعني بهتعادلشيب ماندازه در –تر است. در مجموعة شهري رشت شيب خط رگرسيون رتبه پهنة سرزمين نيز مطلوب

درجه است كه اختلاف فاحشي با توزيع ٢٩/٢يا حدود - ٤٠/٠ توزيع مناطق شهري عملكردياندازه در توزيع مناطق –خط رگرسيون رتبه ٥ شماره كزي دارد. در شكلمطلوب الگوي چندمر

است.شهري عملكردي ترسيم شده

تحليل معيارهاي عملكردياما مولفة عملكردي نيز سه معيار دارد كه بجز معيار اول كه بيشتر به اهميت اقتصادي شهرها و

اتوجه به اصول چندمركزي كه براساس پردازد، معيارهاي دوم و سوم بمناطق شهري چندمركزي مي هاكه به بررسي عملكردي گره (گره و ارتباطات) است ايهاي مانوئل كاستلز برمبناي شبكهيافته

پردازد.ها و اتصالات) بين آنها بطور كمي مي(جريان (شهرها) و ارتباطات

اندازه در توزيع –)، خط رگرسيون رتبه ٥شماره ( شكل

مناطق شهري عملكردي

٤٤..............................................................................رشت يمجموعه شهر يتوسعه چندمركز تيسنجش ماه

اهميت اقتصادي شهرهاي مجموعة شهري

لكرد اقتصادي مناطق شهري، دو عامل مهم براي تشكيل هويت يكپارچگي فضايي و تمايز بين عم

هاي شوند. دراين صورت، هر منطقة شهري بايد در يكي از بخشيكپارچه عملكردي محسوب مي. برهمين اساس، براي ارزيابي توانايي تخصص گرايي (Meijers, 2005)اقتصادي تخصص يابد

شد. شاخص اول ميزان خودكفايي و شاخص اقتصادي مجموعة شهري رشت، از دو شاخص استقاده اي.دوم توليد ناخالص داخلي منطقه

ميزان خودكفايي جدول ( استش اقتصادي به تفكيك مشخص شدهبخ ٢٠در بررسي اين شاخص ضرايب مكاني

هاي اقتصادي نميتوانند نشان دهندة توزيع ) لازم به توضيح است كه تمام اين بخش٢ شمارهبخش شامل: ١٢بخش ٢٠تخصصي در منطقة شهري باشند لذا از ميان اين عملكردهاي بارز و

شيلات، كشاورزي و جنگلداري، استخراج معدن، توليد صنعتي(ساخت)، كشت و صنعت، ساختمان، هاي هاي مالي و بيمه، فعاليتحمل و نقل و انبارداري، فعاليت خدماتي مربوط به جا و مكان، فعاليت

هاي مربوط به سلامت انسان و مددكاري اجتماعي جهت ي، آموزش، فعاليتاي و علمي و فنحرفهاند. همانطور كه در شكل بالا نيز مشخص شده، شهرستان رشت در گرايي لحاظ شدهبررسي تخصص

ميزان خودكفايي(ضريب مكاني))، ٢جدول شماره(

اندازه و خط رگرسيون –)، توزيع رتبه ٦شكل شماره (

هاي توليد ناخالص داخلي شهرستان

١٣٩٦ پاييزدهم، پانزي ، شمارهچهارم... فصلنامه مطالعات ساختار و كاركرد شهري، سال ..................٤٥

هاي شيلات، كشاورزي و معدن ضريب مكاني بالاتر از يك دارند. در اين بخش بجز بخش ٩تمامي است. لذا بخش اقتصادي مشخص شده ١٢ها در يك از شهرستانگرايي) هرجدول برتري(تخصص

اي هاي حرفههاي شيلات، حمل و نقل و انبارداري، هتلداري، فعاليتگرفت قطب توان نتيجهميهاي سلامت هاي بيمه و مالي و فعاليتهاي توليدي صنعتي، فعاليتشهرستان بندرانزلي، قطب

شهرستان شفت، استخراج معدن شهرستان رودبار، شهرستان رشت، كشاورزي و كشت و صنعتساختمان شهرستان سياهكل و آموزش شهرستان ماسال است. اين ارقام (ضريب مكاني) تاحدودي

٢ جدولها و جابجايي نيروي كار باشد. هرچند همانطوركه در ميتواند بيانگر مكمل بودن شهرستانها ضريب نزديك به يك وحتي رخي بخشهاي لنگرود و فومن گرچه در بمشخص است شهرستان

گيرند. بنابراين توزيع گرايي در زمرة هيچ بخشي قرار نميبالاتر از يك نيز دارند ولي از لحاظ تخصصدارد. گرچه (رشت، بندر انزلي و شفت) و اهميت اقتصادي از تمركز در دو الي سه شهرستان

ورزي ميتوان متمايز كرد ولي باقي شهرستان شفت را بلحاظ كشاورزي و صنعت مربوط به كشا اند. هاي رشت و بندرانزلي متمركز شدهها در شهرستانبخش

اندازه –رابطه توليد ناخالص داخلي و توزيع رتبه براي بررسي توزيع و اهميت اقتصادي مناطق شهري مجموعة شهري رشت بنظر ميرز در گزارش

ز نظر توليد ناخالص داخلي از خط رگرسيون در اي كه توسط آن بزرگترين شهرستان ادرجهاسپون است. هرچه اين درجه كمتر باشد توزيع اقتصادي ملاك قرار گرفته ،شوداندازه جدا مي - توزيع رتبه

اندازه را در –خط رگرسيون توزيع رتبه ٦مناطق شهري در پهنة سرزمين مطلوبتر است. شكل (ازبيشترين تا كمترين) را مشخص هاهرستاناي شمحور عمودي و توليد ناخالص داخلي منطقه

درجه است كه حد مطلوبي از توزيع ١٩كرده است. در مجموعة شهري رشت درجه جدايي برابر دهد.هاي مجموعة شهري را نشان مياقتصادي شهرستان

تعامل در توزيع

ور متون صورت هم در ارتباط هستند. مر اي چقدر باشهرها و مناطق شهري در يك نظام شبكه ، حاكي از اين است كه باوجود محدوديت متون مرتبط با (Meijers, 2005,765)گرفته از سوي ميرز

اين مفهوم، طيف متنوعي از مفاهيم مترادف بويژه ارتباط با توزيع خدمات و دسترسي وجود دارد. ضريب جيني در توزيع خدمات

الگوي چندمركزي حائز اهميت است توزيع اي و استفاده از خدمات درآنچكه در بررسي شبكههاي بررسي تساوي و برابري استفاده از مطلوب و يكنواخت در پهنة سرزمين است.يكي از روش

ضريب جيني است. در اينجا ضريب جيني نه يك مفهوم اقتصادي بلكه يك منطق براي بررسي مفهوم هرچه ضريب جيني به برابري يا تساوي در اندازة خدمات مناطق شهري است. براساس همين

٧شماره تر است. همانطوركه در شكل تر باشد توزيع خدمات در مجموعة شهري مطلوبصفر نزديك

٤٦..............................................................................رشت يمجموعه شهر يتوسعه چندمركز تيسنجش ماه

است كه از عدم %٧٨مشخص است ضريب جيني در اندازة خدمات مناطق شهري عملكردي برابر تساوي در اندازه خدمات در مجموعة شهري رشت حكايت دارد.

ضريب جيني در دسترسي مناطق شهري عملكردي

شود. نيز استفاده مي ٧از مفهوم ضريب جيني براي بررسي تساوي در دسترسي و ارتباطاتكلاس وسايل ٥( بخش ارتباطات مسافر، كالا و تردد كل وسائل نقليه ٤هاي اين شاخص از داده

شهر مجموعة شهري در ٢٤هاي تلفني ر و كل تماسنقليه) در مسيرهاي داراي دوربين تردد شما بخش پس ٤هاي اين ري شد. كل داده) جمع آو٩٢اسفند ٢٨تا ٩٢ماهه(اول بهمن ٢بازة زماني

١٠از استانداردسازي بايكديگر جمع شدند تا در محاسبة ضريب جيني استفاده گردند. در شكل كه ضريب جموعة شهري رشت مشخص شدهضريب جيني حاصل از ارتباط و اتصال شهرهاي م

است. %٣٧جيني دسترسي و ارتباطات

٧ . Accessibility & Connectivity

)، حجم تماس تلفن بين ٩شكل شماره (

شهرهاي مجموعه شهري رشت

)، توزيع دسترسي در شهرهاي ٨(شكل شماره

مجموعة شهري رشت

١٣٩٦ پاييزدهم، پانزي ، شمارهچهارم... فصلنامه مطالعات ساختار و كاركرد شهري، سال ..................٤٧

تراكم در شبكهاي مناطق شهري بايكديگر در تحليل چندمركزي ميزان(قدرت) ارتباط و اتصال درون شبكه

سازد كه اگر دو نقطه كنند اين نكته را مشخص ميها تعريف مياهميت دارد. ساختاري كه شبكهبكه تعلق داشته باشند در آن صورت اتصال فاصله (يا شدت و فراواني تعامل) بين اتصال به يك ش

(قدرت) ارتباط و اتصال ميزان آن دو نقطه (يا جايگاه اجتماعي) كوتاهتر (يا فراوانتر، يا شديدتر) ازاي به مفهوم فضاي اي مناطق شهري بايكديگر چقدر است. اين دو شاخص درواقع اشارهدرون شبكه

مانوئل كاستلز دارد. حضور در شبكه يا حذف آن و معماري روابط بين )Space of Flow( هاانجريگيرد، پيكربندي كنند انجام ميهاي اطلاعات كه با سرعت نور عمل ميها كه توسط تكنولوژيشبكه

كند. يك ساختار اجتماعي مبتني بر شبكه،فرايندها و كاركردهاي مسلط جوامع ما را تعيين ميسيستم بسيار باز و پويايي است كه بدون اين كه توازن آن با تهديدي روبرو شود توانايي نوآوري

ها) از حجم تماس هاي تلفني بين ) براي بررسي ارتباطات و اتصالات نقاط(گره١٩٩٨دارد.(كاستلز، بيشترين حجم ٩) استفاده شد. طبق شكل ٩ شماره (شكل شهرهاي مجموعه شهري رشت

يترين ارتباط) بين دو شهر رشت و خمام بوده است در ادامه به بررسي ميزان قدرت يا تماس(قو شود. جريان شبكه شهري مجموعه جهت نتيجه گيري پرداخته مي

هاي آنتروپي و گرينشاخص

باتوجه به توضيحات بالا در اين بخش ميزان قدرت يا جريان در شبكه حائز اهميت است. بهترين ,Bailey & Turok, 2001)يكپارچگي عملكردي استفاده از سفرهاي روزانه است آزمون براي سنجش

Turok & Bailey, 2004).

٤٨..............................................................................رشت يمجموعه شهر يتوسعه چندمركز تيسنجش ماه

اي كشور، برآورد كل تعداد سفرهاي مسافرين بر حسب سازمان راهداري و حمل و نقل جاده اند.فتهاست كه پايه محاسبة اين دو شاخص قرار گرهاي مسافربري انجام دادهمقصد را از پايانه- مبدا

-) حاكي از جهت٩٢تا آخر اسفند ٩٢هاي سفرها در بازة زماني دو ماهه(اول بهمن بررسي جريان

ها بسوي يك مركز خاص(شهر رشت) است. بعبارت ديگر، روابط عملكردي گيري آشكار جريانحاكم در منطقه از توزيع يكنواخت و متوازني برخوردار نيست. بطوريكه محاسبه شاخص آنتروپي

را نشان ١١/٠ها و روابط در كل شبكه، عدد اي در جهت توزيع يكنواخت جريانبعنوان مشخصهاي كند. در شبكهدهد. اين مقدار، حد قابل قبولي از چندمركزي روابط را در منطقه تعريف نميمي

بايد گاهي هريك از مراكز، نكه توزيع پيوند بين شهرها، روند يكنواختي را نمايش دهد، درجة گره. محاسبة شاخص دوم براساس حجم )Green, 2007( برتري خاصي نسبت به مراكز ديگر كسب كند

گيري الگوي هاي تلفني بين شهرهاي مجموعه شهري رشت نيز تاكيد بر عدم شكلتماستر باشد، چندمركزي در مجموعة شهري رشت است. شاخص گرين هرچه به سفر نزديك

ر خواهد بود. محاسبة اين شاخص در مجموعة شهري رشت مقدار منطقةميزان چندمركزيتي بيشتاست كه ميزان مطلوبي براي تشكيل يك منطقة شهري چندمركزي نيست. با اين وجود بطور ٥٨/٠

دهد كه تنها سه شاخص هاي دو مولفه در مجموعه شهري رشت نشان ميخلاصه بررسي شاخصاندازه و ضريب -وليد ناخالص داخلي و توزيع رتبهمولفه عملكردي شامل ميزان خودكفايي، رابطه ت

هاي مورفولوژيك و جيني در اندازه دسترسي منطقه شهري عملكردي متوازن و باقي شاخصشود كه مجموعه شهري رشت شايد توانايي نامتوازن است. لذا با اين چالش مواجه مي عملكردي

در استان گيلان ٩٠و ٧٥)، محاسبه و مقايسه آنتروپي جمعيت در سال ٣شماره ( جدول

١٣٩٦ پاييزدهم، پانزي ، شمارهچهارم... فصلنامه مطالعات ساختار و كاركرد شهري، سال ..................٤٩

تار فضايي تك مركزي و توسعه چندمركزي را نداشته باشد و باتوجه به الگوي ساخبراي برسي چندمركزي(شكل يك) مجموعه شهري رشت بيشتر به سمت تك مركزي متمايل باشد.

ها گاهبراي پخشايش و توزيع سكونت ٨نوع تك مركزي(متمركز يا متفرق) ميتوان از روش آنتروپيجدايي گزيني را نيز توان ميزانطريق مي بويژه شهرها در پهنه سرزمين استفاده كرد، درواقع از اين

در مطالعه جدايي گزيني ٩كه رزينه توان روش الحاقي (آنچبررسي كرد. روش آنتروپي را مينظمي و در مورد مطالعة ) بررسي كرد) دانست. آنتروپي معياري براي ارزيابي ميزان بي٢٠٠٦(

اي اس منطقهگزيني به منزلة محاسبة پراكنش جدايي گزيني و رشد افقي شهرها در مقيجداييشود كه بعنوان متغير شاخص و لازم براي بررسي باشد و از آن جهت، روش الحاقي ناميده ميمي

منطقة كلانشهري براي بررسي جدايي گزيني مطرح است. اما رزين معتقد است كثرت در نواحيپراكنده گرچه پراكنده رويي مسكوني بر جدايي گزيني تاثيرگذار است اما نه تنها جدايي گزيني،

رويي را پيش بيني نميكند بلكه متضمن سطح پايين جدايي گزيني در توسعه نيست(همان). براي هاي بررسي جدايي گزيني مجموعة شهري رشت از روش آنتروپي جمعيت و مساحت شهرستان

، مقايسه ميزان آنتروپي مساحت ٤و ٣ جداولشود.براساس مقايسه مي ٩٠و ٧٥مطالعه در دو سال است. دهدكه مقدار آنتروپي افزايش پيدا كردهمجموعه شهري رشت نشان مي جمعيت شهرستانو

هاي نظمي يا آشفتگي بيشتر شده است. به بيان ديگر استان گيلان و شهرستاندر نتيجه مقدار بيگزيني و استقرار شهرها در پهنة اند لذا جداييمورد مطالعه در پهنة سرزمين بيشتر گسترده شده

سرزمين و اشغال زمين در استان قابل توجه است.

بحث و نتيجه گيري -٥

اين مقاله باهدف برقراري تعادل فضايي، به بررسي و تحليل فضايي مجموعه شهري رشت براساس مركزي از دو مولفه مورفولوژيك و عملكردي پرداخت. جهت دستيابي به اين تئوري توسعه چند

اي(جهت بررسي هاي جمعيتي، اقتصادي و اطلاعات شبكهبر داده هاي كمي مبتنيهدف نيز از روشميزان ارتباطات) استفاده شد. باتوجه به سنجش و تبيين ساختار فضايي مجموعه شهري رشت با

هاي توسعه چندمركزي و پاسخ به سوالات تحقيق كه در مقدمه پژوهش مطرح شد، مجموعه مولفهدمركزي نيست، بلكه باتوجه به روند پيدايش و جايگزيني شهري رشت نه تنها مبتني بر توسعه چن

ها بصورت متفرق و در نهايت الگوي فضايي تبيين شده با نقض فرضيه اوليه پژوهش مبني سكونتگاهبر پتانسيل توسعه چند مركزي، ساختاري تك مركزي متفرق معين گرديد. معمولاً در كشورهاي

امكانات در شهرهاي بزرگ، اهميت شهرهاي مياني و ها ودرحال توسعه بدليل تمركز زيرساخت(زنگي آبادي و همكاران، شود اي ميگيري شبكه شهري زنجيرهكوچك كمرنگ و باعث شكل

٨. Entropy ٩. Razin

٥٠..............................................................................رشت يمجموعه شهر يتوسعه چندمركز تيسنجش ماه

اي كه براساس مطالعات پژوهش نيز در مجموعه شهري رشت ثابت شد. اما بنظر پديده .)١٣٨٦هاي مجموعه شهري رشت و چالشميرسد حداقل جهت تغيير وضع موجود و كاستن از مشكلات و

هاي كم كردن فاصله بين واقعيت و معضلات موجود ميتوان با تدوين اهداف ، راهبردها و سياستاي در جهت برقراري تعادل در منطقه قدم برداشت. راهكارهاي پيشنهادي مرتبط با اهداف را منطقه

ا و اندازه شهرها در پهنه اهميت به توزيع متوازن شهره )١ميتوان حول محورهاي زير جست:هاي ) توجه به ميزان تفاوت عرصه٣ ها از شهر بزرگ؛) تمركززدايي خدمات و فعاليت٢ سرزمين؛

ها هاي اقتصادي و هماهنگ ساختن و تناسب نظام شهري و فعاليتمجموعه شهري از لحاظ شاخصثير مثبتي بر روند اغتشاش ) توجه به توان طبيعي و زيست محيطي منطقه؛ تا بتوان تا٤ در منطقه؛

اي مجموعه شهري رشت داشت.فضايي و دست يابي به تعادل فضايي در نظام شهري و منطقه

منابع: . ٣٣-٣١ :٢٩ هنرهاي زيبا، ) بررسي تحولات نخست شهري در ايران،١٣٨٦. زبردست، اسفنديار (١

، دانشكده شهرسازي، جزوة درسيهاي ارزيابي در شهرسازي، ) روش١٣٨٨. زبردست، اسفنديار (٢ .دانشگاه تهران، تهران

بنياد در مطالعات شهري و -) گونه شناسي مناطق شهر١٣٨٩. زبردست، اسفنديار و اسدي، ايرج (٣ .٢٨- ١٧، صص ٤٣، هنرهاي زيباهري در ايران، مفهوم مجموعة ش اي:بانظر برواكاويمنطقه

هاي شهري كشور؛ مطالعه ) سنجش چندمركزيتي مجموعه١٣٩٣. زبردست، اسفنديار و شهابي، مجتبي (٤ ٤٧-٥٨: ٨، مطالعات شهريساري، - قائمشهر- بابل-موردي؛ آمل

و ٨٥يدار، كار و جامعه، ) توسعه پايدار،شهر پا١٣٨٦پور، خليفه (آبادي،علي؛ نسترن، مهين و خلقي. زنگي٥ .٥٧، صص٨٦

اي، وزارت راه ) سازمان راهداري و حمل و نقل جاده١٣٩٢اي (. سالنامه آماري حمل و نقل جاده٦ .٢٨/٠٥/٩٣ديده شده در تاريخ www.rmto.irشهرسازي به آدرس:

، مركز مطالعات و تحقيقات ٤-١، جلد آيند مطالعاتبر) ١٣٨٨. طرح كالبدي منطقة ساحلي شمال،(٧ شهرسازي و معماري ايران، معاونت شهرسازي و معماري، وزرات مسكن و شهرسازي، تهران.

ترجمه: احمد عليقليان و اي، طرح نو،عصر اطلاعات؛ ظهور جامعه شبكه)، ١٣٨٢. كاستلز، مانوئل(٨ .٤٤٠- ٤٦٧افشين خاكباز. تهران، صص

9. Bailey, N. & Turok, I. (2001) Central Scotland as a polycentric urban region: Useful Planning Concept or Chimera, Urban Studies, 38(4), 697-715.

10. Berry, B. J. L.; Parr, B. J; Epstein, A; Ghosh, A & Smith, R.H.T. (1988) Market Centers and Retail Location. Theory and Applications. Englewood Cliffs: Prentice Hall. 11. Burger, M. J; B. de Goei, L; Van der Laan & Huisman, F.J.M. (2010) Heterogeneous development of metropolitan spatial structure: evidence from

١٣٩٦ پاييزدهم، پانزي ، شمارهچهارم... فصلنامه مطالعات ساختار و كاركرد شهري، سال ..................٥١

commuting patterns in English and Welsh city-regions, 1981-2001. Working paper, Erasmus University Rotterdam. 12. Burger, M.J. & Meijers, E.J. (2010) Forms follow function? Linking morphological and functional polycentricity, GaWC Research Bulletin, 344. 13. Castells M. (2000) The Rise of the Network Society. The Information Age: Economy, Society and Culture, Vol. 1, 2nd Edn. Blackwell, Malden, MA. 14. Champion, A.G. (2001a) A changing demographic regime and evolving polycentric urban regions – consequences for the size, composition and distribution of city populations, Urban Studies, 38: 657-677. 15. Champion, T. (2001b) Urbanization, Suburbanization, Counter urbanization and Re urbanization, in: R. Paddison, Handbook of Urban Studies, London (SAGE Publications), pp.143-161. 16. Champion A. G. (2002) Population change and migration in the British urban system, in Geyer H. S. (Ed.) International Handbook of Urban Systems, pp. 87–120. Edward Elgar, Cheltenham. 17. Davoudi, S. (1995) Dilemmas of Urban Governance, in P. Healey, S. Cameron, S. Davoudi, S. Graham and A. Madanipour (eds.) Managing Cities – The new urban context, John Wiley, Chichester. 18. Davoudi, S. (2003) Polycentricity in European Spatial Planning: From an Analytical Tool to a Normative Agenda, European Planning Studies, 11(8): 979-999. 19. Davoudi, S. (2004) Towards a Conceptual Framework for Evaluation of Governance Relations in Polycentric Urban Regions of Europe, in Miller, D. and Patassini. D. (eds.) Evaluating Governance, Aldershot: Ashgate, in press. 20. Davoudi, S. (2007) Polycentricity: panacea or pipedream? in: N. Cattan (Ed.), Cities and Networks in Europe, pp. 65-74. Esher, UK: John LibbeyEurotext. 21. De Goei, B; Burger, M. J; Van Oort, F.G. & Kitson, M. (2010) Functional polycentrism and urban network development in the Greater South East UK: evidence from commuting patterns, Regional Studies, 44 (9), 1149-1170. 22. ESPON 1.1.1, (2004) Potentials for Polycentric Development in Europe. Stockholm/Luxembourg: Nordregio/ESPON Monitoring Committee. 23. ESDP, (1999) European Spatial Development Perspective, Towards Balanced and sustainable Development of the Territory of the EU. Luxemburg: CEC. 24. Gabaix, X. and Ibragimov, R. (2004) The evolution of city size distribution, in Henderson, V. and J.F. Thisse(eds.) Handbook of Regional and Urban Economics, Vol. 4, Ch 53: 2471-2378, Amsterdam: Elsevier Science. 25. Green, N. (2007) Functional polycentricity: a formal definition in terms of social network analysis, Urban Studies, 44:. 2077-2103.

٥٢..............................................................................رشت يمجموعه شهر يتوسعه چندمركز تيسنجش ماه

26. Green, N. (2008) City states and the spatial in-between, Town and Country Planning, May 2008, 224-231. 27. Hall, P. & Pain, K. (2006) (Eds) the Polycentric Metropolis: Learning from Mega-City Regions in Europe. London: Earthscan. 28. ns: The Case of the Randstad, Urban Studies, 38: 717-732. 29. Kloosterman, R. C. & Musterd, S. (2001) the polycentric urban region: towards a research agenda, Urban Studies, 38: 623-633. 30. Meijers, E. and A. Romein, 2003, Realizing potential: building regional organizing capacity in polycentric urban regions, European Urban and Regional Studies, 10: 173-86. 31. Meijers, E. (2005) Polycentric urban regions and the quest for synergy: is a network of cities more than the sum of the parts? Urban Studies, 42, pp. 765–781. 32. Meijers, E. (2007a) From central place to network model: theory and evidence of a paradigm change, Tijdschriftvoor Economische en SocialeGeografie, 98: 245-259. 33. Meijers, E. (2007b) Clones or complements? The division of labour between the main cities of the Randstad, the Flemish diamond and the RheinRuhr area, Regional Studies, 41: 889–900. 34. Meijers, E.J; Waterhout, B. & Zonneveld, W.A.M. (2007) Closing the GAP: Territorial cohesion through polycentric development. European Journal of Spatial Development, 24, October 2007. 35. Meijers, E. & Sandberg, K. (2008) Reducing regional disparities by means of polycentric development: panacea or placebo? Scienze Regionali, 7: 71-96. 36. Meijers, E. (2008)a, Summing Small Cities Does Not Make a Large City: Polycentric Urban Regions and the Provision of Cultural, Leisure and Sports Amenities, Urban Studies, 45: 2323-2342. 37. Meijers, E.J., (2008)b Measuring polycentricity and its promises, European Planning Studies, 16: 1313-1323. 38. Meijers, E. & Burger, M.J. (2010) Spatial structure and productivity in US metropolitan areas. Environment and Planning A, 42: 1383-1402. 39. Meijers, E; Burger, M.J. & Van Oort, F.G. (2013) Regional Spatial Structure and Retail Amenities in the Netherlands, GaWC Research, 424: 1-10. 40. Parr, J. B. (2002) Agglomeration economies: ambiguities and confusions. Environment and Planning, 34: 717-731. 41. Parr, J.B. (2004) the polycentric urban region: a closer inspection. Regional Studies, 38: 231-240. 42. Parr, J.B. (2008) Cities and regions: problems and potentials, Environment and Planning, 40: 3009-3026. 43. Razin, E. Rosentraub, M. (2000) Are Fragmentation and Sprawl interlinked? North Amercan Evidance: Urban Affairs Review; Sage Publications, 2000.

١٣٩٦ پاييزدهم، پانزي ، شمارهچهارم... فصلنامه مطالعات ساختار و كاركرد شهري، سال ..................٥٣

44. Sassen, S. (2000) Cities in a World Economy (second edition), Thousand Oaks, London and New Delhi (Pine Forge Press). 45. Turok, I. & Bailey, N. (2004) The theory of polynuclear urban regions and its application to Central Scotland, European Planning Studies, 12: 371-389. 46. Turok, I. & Edge, N. (1999) The Jobs Gap in Britain’s Cities: Employment Loss and Labor Market Consequences. Bristol: Policy Press. 47. Vandermotten, Christian. & Roeland, Marcel. Aujean, Lanurent. Castiau, Eteienne (2006) Polycentrism in a Federal Context; Central Belgui. 48. Salvati, L., Carlucci, M., Grigoriadis, E. et al. Rev Reg Res (2017) Uneven dispersion or adaptive polycentrism? Urban expansion, population dynamics and employment growth in an ‘ordinary’ city, Review of Regional Research, 12(24), pp.1-25