1 egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihB] ukxiwj fuEu f'k{k.k fo|k'kk[kk fo|kihBkpk Þi'kq/ku O;oLFkkiu o nqX/kksRiknuß infodk vH;klØe pkyfo.;kdfjrk ekU;rkizkIr [kktxh foukvuqnkuhr laLFkkalkBh fofu;e -2016 ¼tkusokjh & 2016 i;Zar lq/kkjhr½
1
egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihB] ukxiwj
fuEu f'k{k.k fo|k'kk[kk
fo|kihBkpk Þi'kq/ku O;oLFkkiu o nqX/kksRiknuß infodk vH;klØe
pkyfo.;kdfjrk ekU;rkizkIr [kktxh foukvuqnkuhr
laLFkkalkBh fofu;e -2016
¼tkusokjh & 2016 i;Zar lq/kkjhr½
2
vuqdzekf.kdk v-uq- fofu;ekps f'k"kZd i`"B dz-
1 fofu;ekps f'k"kZd o R;kph vaeyctko.kh 3
2 O;k[;k 3
3 infodk fo|ky;kl ekU;rk iznku dj.;kdfjrk i/nr 4
4 iq<hy dkGklkBh fo|kihBkph ekU;rk pkyq Bso.;k dfjrk i/nrh 6
5 fo|ky;kph ifj{kk dsanz fuyachr dj.ks] izos'k jks[k.ks] ekU;rk fuyachr
dj.ks fdaok jn~n dj.ks
7
6 laLFksps@infodk fo|ky;kps ys[kkifj{k.k vgoky lknj dj.ks 8
7 f'k{kd o f'k{kdsRrj deZpkÚ;kaph use.kqd 8
8 fo|kihB 'kqYd o leUo;d 'kqYd fo|kF;kZadMqu ?ks.ks 9
9 ekU;rkizkIr fo|ky;kpk fo|kihaBk'kh i=kO;ogkj 9
10 laLFksP;k O;oLFkkiu lferhph tckcnkjh 9
11 izkpk;kZph tckcnkjh 10
12 infodk fo|ky;kps LFkykarj.k o gLrkarj.k 10
13 izko/kku 11
14 ifjf'k"V & 1 & ekU;rsP;k vVh o 'krhZ 12 &14
15 ifjf'k"V & 2 & ekU;rspk vtZ o izLrko 15 &24
ifjf'k"V & 3 & xq.koRrk fu/kkZj.k vgoky 25 &28
16 ifjf'k"V & 4 & deZpkjh fu;qDr laca/kh fu;e 29 &30
3
egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihB] QqVkGk ryko jksM] ukxiwj
fo|kihBkpk i'kq/ku O;oLFkkiu o nqX/kksRiknu infodk vH;klØe pkyfo.;k dfjrk
ekU;rkizkIr [kktxh foukvuqnkuhr laLFkkalkBh fouh;e &2016
egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihBkus] fo|kihBkP;k vf/klqpuk Ø- fu-f'k- 7856@06
fnukad 29@03@2006 vUo;s 'kkykar ifj{kk ¼b;Rrk 10oh½ uarj nksu o"kZ dkyko/khpk Þi'kq/ku
O;oLFkkiu o nqX/kksRiknuß infodk vH;klØe 'kkldh;@[kktxh foukvuqnkuhr laLFkk @
infodk fo|ky;kOn~kjs lq: dsyk vkgs
fo|kihBkP;k dk;Zdkjh ifj"knsP;k Bjko Ø- 17@2006 vUo;s mijksDr infodk vH;klØe
pkyfo.;kdfjrk vVh o 'krhZ fuf'pr dj.;kr vkY;k-
egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihBkps Þvf/kfu;e 1998ß P;k dye 30 e/khy iksV dye
IV Onkjs izkIr vf/kdkjkuqlkj o egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihBkps Þifjfu;e 2002ß P;k
fu;e 10 ef/ky mifu;ekP;k vf/ku jkgwu fo|kifj"kn o dk;Zdkjh ifj"kn fo|kihBkpk Þi'kq/ku
O;oLFkkiu o nqX/kksRiknu infodkß vH;klØe pkyfo.;kdfjrk [kktxh foukvuqnkuhr laLFkk @
infodk fo|ky;kauk ekU;rk ns.ks o v';k ekU;rkizkIr fo|ky;kdjhrk fu;e fu'phr dj.ks
;kfo"k;hps [kkyhy **laLFkkalkBh fu;ekoyhps fofu;e &2006** r;kj dsys gksrs- lq/kkjhr
**laLFkklkBh fofu;e & 2016** dk;Zdkjh ifj"knsph ekU;rk feGkY;kuarj ;k fofu;ekph
vaeyctko.kh dk;Zdkjh ifj"knsP;k funsZ'kkuqlkj lq: gksbZy o laLFkklkBh fu;ekoyhps fofu;e &
2006 fujLr gksbZy-
fo|k ifj"kn Bjko Ø- 25 @2016] dk;Zdkjh ifj"kn Bjko Ø- 43 @2016
1- fofu;ekps f'k"kZd o R;kph vaeyctko.kh %&
i) ;k fofu;ekl egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihBkP;k **i'kq/ku O;oLFkkiu o
nqX/kksRiknu** infodk vH;klØe pkyfo.;kdjhrk ekU;rkizkIr [kktxh
foukvuqnkuhr laLFkk@infodk fo|ky;kdjhrk **laLFkkalkBh fofu;e& 2016ß vls
lacks/k.;kr ;sbZy-
ii) mDr infodk vH;kldze pkyfo.;k dfjrk ekU;rk izkIr [kktxh foukvuqnkfur
laLFkk@infodk fo|ky;k dfjrk ;k fofu;ekph vaeyctko.kh dj.;kr ;sbZy-
iii) gs fofu;e o ;k fofu;ekpk izHkko ;kl dk;Zdkjh ifj"kn ekU;rsuarj lu
2006&07 ;k 'kS{kf.kd o"kkZiklwu lq: >kyh o lu 2016 &17 'kS{kf.kd o"kkZiklqu
lq/kkfjr ykxw jkghy-
2- O;k[;k %
;k fouh;eke/;s fo"ks'k lanHkkZf'kok; &ˆÓ
i) Þvf/kfu;eß Eg.kts egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihB dk;nk 1998
¼ egkjk"Vªkpk 1998 pk dk;nk@vf/kfu;e Øekad XVII)
ii) Þifjfu;eß Eg.kts egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihB ifjfu;e 2002-
4
iii) Þfo|kihBß Eg.kts egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihB] ukxiwj-
iv) ÞvH;klØeß Eg.kts fo|kihBkus xBhr dsysyk 'kkykar ifj{kk ¼ b;Rrk 10oh ½ uarj
nksu o"kZ dkyko/khpk **i'kq/ku O;oLFkkiu o nqX/kksRiknu** infodk vH;klØe-
v) ÞekU;rkizkIr laLFkk@infodk fo|ky;** Eg.kts fo|kihBkpk i'kq/ku O;oLFkkiu o
nqX/kksRiknu vH;klØ foukvuqnku rRokoj pkyfo.;kl fo|kfiBkus ekU;rk fnysyh
laLFkkps infodk fo|ky;-
vi) ÞfoHkkxh; leUo; dsaUnzß Eg.kts jkT;kP;k fofo/k eglqy foHkkxkae/;s egkjk"Vª
i'kq o eRL; foKku fo|kihBkpk ekU;rk iznku dsysY;k layfXur 'kkldh;@
[kktxh fouk vuqnkuhr laLFkk@ infodk fo|ky;ka'kh 'kS{kf.kd o iz'kklfud
ckchapk leUo; jk[k.;kdfjrk fo|kihBkus xBhr dsysyk fo|kihBkP;k
foHkkxh; ?kVd egkfo|ky;kr LFkkiu dsysyk fo"ks'k d{k ;kaps fu;a=k.k
vf/kdkjh ?kVd egkfo|ky;kps lg;ksxh vf/k"Bkrk jkghy o leUo;d¼fu-f'k-½
dsanzkps izHkkjh vf/kdkjh jkghy-
vii) Þvf/k"Bkrk] fuEu f'k{k.k** Eg.kts fo|kihBkP;k fuEu f'k{k.k fo|k'kk[ksps izeq[k
¼vf/k"Bkrk½
viii) ÞizkpkZ;ß Eg.kts ekU;rk izkIr [kktxh foukvuqnkfur infodk fo|ky;kps izeq[k
iz'kklfud vf/kdkjh-
ix) Þfo|ky;ß Eg.kts **i'kq/ku O;oLFkkiu o nqX/kksRiknuß infodk vH;klØe
pkyfo.;kdfjrk fo|kihBkus ekU;rk iznku dsysyh laLFksph infodk fo|ky;-
3- infodk fo|ky;kl ekU;rk iznku dj.;kdfjrk i/nr %
i½ fo|kihBkP;k i'kq/ku O;oLFkkiu o nqX/kksRiknu infodk vH;klØe foukvuqnkuhr
rRokoj fo|kihBkps dk;Zdkjh ifj"knsP;k Bjkokuqlkj fo|kihBkus fuf'pr dsysY;k
vVh o 'krhZP;k vf/ku jkgwu pkyfo.;kdfjrk fo|kihB [kktxh foukvuqnkuhr
laLFkk @infodk fo|ky; ;kauk ekU;rk nsbZy- ¼vVh o 'krhZpk uequk ifjf'k"V 1
e/;s fnysyk vkgs½
ii) T;k ftYgkr@mi foHkkxkr@rkyqD;kr infodk fo|ky;kl ekU;rk n;ko;kph
vkgs R;k djhrk fo|kihB r'kh orZekui=kkr o fo|kihBkP;k ladsr LFkGkoj
tkfgjkr nsbZy- fo|kihBkP;k ekU;rsdfjrk vtZ d: bfPN.kkÚ;k laLFkkuk
fo|kihBkP;k foghr ueqU;krhy vtZ] vtkZph fu/kkZjhr fdaer] fu;a=kd ¼ foRr o
ys[kk ½] eiefofo] ukxiwj ;kaps ukos /kukd"kZ Hk:u fo|kihBkP;k dqylfpokadMqu
izkIr djkok ykxsy ¼ vtkZpk uequk ifjf'k"V&2 e/;s fnysyk vkgs½- vtkZph fdaer
:- 25]000@& jkghy-
iii) foghr ueqU;krhy eqG vtZ R;kr vko';d vlysyh loZ ekfgrh Hk:u lkscr
vko';d R;k loZ dkxni=ks] nLrost ;kaP;k izrh] lanHkkZlghr foghr eqnrhP;k vkar
vtZ fo|kihBkps dqylfpokadMs lknj djkok ykxsy- vtZ oS| >kY;koj xq.koRrk
fu/kkZj.k 'kqYdkph :- 20]000@& jDde fo|kihBkP;k fu;a=kd ¼ foRr o ys[kk ½]
eiefofo] ukxiwj ;kaps ukokus /kukd"kkZOnkjs Hkjkos ykxsy-
5
iv) dqylfpokadMs foghr eqnrhr lknj >kysY;k vtkZph vf/k"Bkrk fuEu f'k{k.k ;kauh
xBhr dsysyh lferh Nkuuh djsy- Nkuuh lferhus fun'kZukl vk.kysY;k =kqVh
vf/k"Bkrk fuEu f'k{k.k ;kaps Onkjs laca/khr laLFkk @ infodk fo|ky;kauk
dGfo.;kr ;srhy- =kqVhaph iqrZrk d:u vko';d rh ekfgrh fu/kkZjhr eqnrhP;k
vkar vf/k"Bkrk fuEu f'k{k.k ;kapsdMs lknj djkoh ykxsy- R;k ekfgrh uarj
laca/khr izLrko iq<hy izfØ;s dfjrk ik=k vlY;kpk vfHkizk; Nkuuh lferh dMqu
izkIr >kY;kl] vH;klØekP;k ekU;rsdfjrk fuf'pr dsysY;k vVh o 'krhZph iqrZrk
dsysY;k loZ laLFkkaps vtZ @izLrko vf/k"Bkrk fuEu f'k{k.k ;kauh xBhr dsysY;k
xq.koRrk fu/kkZj.k lferhdMs ikBorhy- xq.koRrk fu/kkZj.k lferh
vf/k"Bkrk@lg;ksxh vf/k"Bkrk ;kaps v/;{ksr rhu lnL; lehrh jkghy- lnL;
nqlÚ;k egkfo|ky;kps jkgq 'kdrhy- rlsp ukefunsZ'khr dsysys dk;Zdkjh ifj"kn
lnL; ;kauk vko';d okVys rj rikl.kh lnL; Eg.kqu mifLFkr jkgq 'kdrhy-
laca/khrkauk v/;{k@lfpo rikl.khpk fnukad] osG o fBdk.k dGorhy-
v) xq.koRrk fu/kkZj.k lferh v'kk laLFkk@fo|ky;kauk HksV nsmu rsFkhy lks;h lqfo/kkaph
izR;{k ikg.kh djhy o ekU;rsP;k fud"kkizek.ks loZ lks;h@lqfo/kk miyC/k
vl.kkÚ;k laLFkk@'kkGkauk izLrkokpk vgoky ¼ifjf'k"V & 3½ ;ksX; R;k
vfHkizk;klg vf/k"Bkrk] fuEu f'k{k.k ;kauk lknj djsy- T;k laLFkk@infodk
fo|ky;kps izLrkokl xq.koRrk fu/kkZj.k lferh f'kQkjl dj.kkj ukgh v'kk
izLrkokrhy =kqVhaph ukeatqjh dj.;kP;k dkj.kklfgr ekfgrh ueqn d:.k vgoky
vf/k"Bkrk] fuEu f'k{k.k ;kaps dMs lknj djsy- ufou ekU;rk nsrkauk rkyqD;kr
QDr ,d fo|ky; gksrhy ;kizek.ks fBdk.kkph@mi foHkkxkph@rkyqD;kph fuoM
dsyh tkbZy- tq.ks fo|ky; vlysY;k rkyqD;kr ufou fo|ky; fnys tk.kkj ukgh-
T;k laLFksyk ftYgkr@mi foHkkxkr@rkyqD;kr lokZr tkLr xq.k feGsy
QDr R;kp laLFksyk ekU;rsph f'kQkjl lehrh djsy- moZjhr laLFksps izLrko o
lknj dsysys 'kqYd dks.kR;kgh ifjfLFkrhr ijr dsys tk.kkj ukgh- ¼vgoky uequk
ifjf'k"V &3 ½-
vi) xq.koRrk fu/kkZj.k lferh dMqu vgoky izkIr >kY;kuarj laca/khr laLFkkps infodk
fo|ky; fud"kkizek.ks lks;h lqfo/kk iq.kZ dfjr vlY;kph [kk=kh >kY;kl o rh
laLFkk fo|kihBkph ekU;rk iznku dj.;kl ik=k vlY;kps vk<GY;kl vf/k"Bkrk]
fuEu f'k{k.k lacaf/kr laLFkspk izLrko f'kQkjlh lghr dqylfpokadMs ikBorhy-
dqylfpo lnj izLrko fo|k ifj"kn o dk;Zdkjh ifj"kn leksj] eatqjh dfjrk
Bsorhy-
vii) lnj izLrkokl dk;Zdkjh ifj"knsph eatqjh feGkY;kuarj dqylfpo lacaf/kr
laLFksyk R;kaps izLrkokl fo|kihBkph eatqjh feGkY;kps lqfpr djrhy-
viii) dqylfpo eatqjh izkIr >kY;kuarj R;kp lca/khr laLFkkuk fo|kfiBkdMs fu/kkZjhr
ikp y{k jdesph lqj{kk fu/kh fu;a=kd ¼ foRr o ys[kk ½ egkjk"Vª i'kq o eRL;
foKku fo|kfiB] ukxiwj ¼Comptroller, MAFSU, Nagpur½ ;kaps ukos
/kukd"kkZ}kjs dqylfpokdMs tek djkok ykxsy- tqU;k laLFkkauk lqj{kk fu/kh ,d
yk[k o cWad xWjaVh ,d yk[k iqohZ izek.ks jkghy-
6
ix) lqj{kk fu/kh fo|kihBkl izkIr >kY;kuarj dqylfpo lacaf/kr laLFkk @ infodk
fo|ky;kl fo|kihBkP;k infodk vH;klØe pkyfo.;kl fo|kihBkph rkRiqjrh
ekU;rk iznku dsY;kps dGorhy R;kp cjkscj ;k fofu;ekrhy fu;e Ø- 7 varxZr
f'k{kd o f'k{kdsRrj deZpkÚ;kaph use.kqd dj.;klkBh laLFksyk funsZ'k nsrhy
x) ;k fofu;ekrhy fu;e Ø- 7 uqlkj laLFkkauh deZpkÚ;kaph foghr dsysY;k i/nrhus
use.kqd dsY;kuarj] fu;qDrh vkns'k] i=k o vko';d rs nLrkost laLFksdMqu izkIr
>kY;kuarj] dqylfpo laca/khr laLFksl izFke rhu o"kkZdfjrk fo|kihBkph ekU;rk
iznku dsY;kps vafre vkns'k fuxZfer djrhy-
4- iq<hy dkGklkBh fo|kihBkph ekU;rk pkyq Bso.;kdfjrk i/nrh %
i½ ekU;rkizkIr laLFkkP;k infodk fo|ky;kl lq:okrhP;k rhu o"kkZP;k dkGkr
vko';d rsOgk HksVh nsÅu fdaok foHkkxh; leUo; dsUnzkOnkjs fdaok FksV ekfgrh
?ksÅu vf/k"Bkrk] fuEu f'k{k.k] laca/khr fo|ky;kP;k izxrh fo"k;h vk<kok ?ksrhy-
rlsp fuEu f'k{k.k fo|k'kk[ksph xfBr ¼lg;ksxh vf/k"Bkrk] ,d
ukefunsZf'kr izk/;kid o leUo;d fu-f'k-½ xq.koRrk fu/kkZj.k lferh ekU;rk izkIr
laLFkk @ fo|ky;kauk njo"khZ 1 fMlsacj rs 31 fMlsacj ;k dkGkr HksV nsÅu rsFkhy
ifjfLFkrhph o lks;h lqfo/kkaph izR;{k ikg.kh d:u R;kpk vgoky] vf/k"Bkrk fuEu
f'k{k.k ;kauk lknj djrhy ¼ifjf'k"V & 3 ½-
R;kdfjrk laLFkkauk xq.koRrk fu/kkZj.k 'kqYd izR;sd o"khZ Hkjkos ykxsy-
lnj vk<kok o vgoky ;ko:u rh laLFkk iq<hy dkGkr vH;klØe pkyw Bso.;kl
l{ke vlY;kph [kk=kh >kY;kl izFke ekU;rsps frljs o"kZ lai.;kP;k vkf/kp
vf/k"Bkrk] fuEu f'k{k.k R;k laLFkkaph ekU;rk iq<hy rhu o"kkZdfjrk pkyw
Bso.;klkBh fo|k ifj"kn o dk;Zdkjh ifj"kns leksj fo"k;@izLrko dqylfpokadMs
ikBorhy-
ii½ dk;Zdkjh ifj"knsph ekU;rk feGkY;kuqlkj dqylfpo lnj laLFksl ekU;rsP;k
'krhZps ikyu dj.;kP;k vVhoj fo|kihBkph ekU;rk iq<hy ,d]nksu fdaok rhu o"kZ
pkyw jkg.;kfo"k;h fdaok izos'k jks[k.ks fo"k;h laLFksl iq<hy 'kS{kf.kd l=k lq:
gks.;kiqohZ dGorhy-
iii½ ekU;rk izkIr laLFksl njo"khZ 31 vkWDVkscj iqohZ xq.koRrk fu/kkZj.k gks.;kdjhrk 'kqYd
fo|kihBkl lknj djkos ykxsy- T;k laLFksps @infodk fo|ky;kps xq.koRrk
fu/kkZj.k :- 15]000@& 'kqYd foghr eqnrhiqohZ fo|kihBkr tek dsys tk.kkj ukgh
R;k laLFksyk xq.koRrk fu/kkZj.k lferh R;k o"khZ HksV ns.kkj ukgh fdaok rikl.kh
njE;k.k lgdk;Z dsys ukgh] O;R;; fuek.kZ dsY;kl R;k o"khZpk xq.koRrk fu/kkZj.k
vgoky vf/k"Bkrk fuEu f'k{k.k ;kauk lknj gks.kkj ukgh- R;k o"khZ laca/khr infodk
fo|ky;kl izFke o"kkZps izos'k ?ksrk ;s.kkj ukgh-
iv½ rlsp xq.koRrk fu/kkZj.k 'kqYd HkjysY;k laLFkspk vgoky vH;klØe jkcfo.;kr
vik=k vlY;kl laca/khr laLFksps izFke o"kkZps izos'k jks[k.;kdjhrk o ik=k laLFksl
izFke o"kkZps izos'k pkyq Bso.ksdjhrk izLrko fo|kifj"kn o dk;Zdkjh ifj"knsleksj
7
Bsoqu R;k laca/kh infodk fo|ky;kph R;k o"khZps izFke o"kkZps izos'k pkyq Bso.ks fdaok
fuyachr dj.;kph dk;Zokgh dj.;kr ;sbZy- infodk fo|ky;kps izFke o"kZ izos'k
T;k 'kS{kf.kd o"kkZps fuyachr dsY;kl R;k infodk fo|ky;kl dGfo.;kr ;sbZy-
f}rh; o"kkZph eatqjh jkghy-
okf"kZd xq.koRrk fu/[email protected] vgokykuqlkj laLFkk vik=k vlY;kl
rikl.kh fnukadkiklqu 15 fnolkP;k vkr laLFksus vlysY;k =kqVhaph iqrZrk d:.k
?kkoh o izFke rikl.khP;k nqIiV 'kqYd lknj d:.k laLFksph iqUgk rikl.kh d:.k
?;koh-
v½ infodk fo|ky;kps xq.koRrk fu/kkZj.k dj.ks gs fu;her o okf"kZd ckc vlY;keqG]
izos'k jí @fuyacukckcrph iqoZlqpuk fo|kihBk}kjs ns.;kr ;s.kkj ukgh fdaok
R;kckcrps dkj.ks nk[kok uksVhl osxG;kus ns.;kr ;s.kkj ukgh- xq.koRrk fu/kkZj.k
vgokykrhy vlysY;k r`Vhaph laLFksus Qsjrikl.kh djhrk fdaok iq<hy o"khZ izFke
o"kZ izos'k feG.ksdjhrk iqrZrk dj.;kph tckcnkjh laLFksph jkghy-
vi½ lyx rhu o"kZ *d* Js.khrhy infodk fo|ky;kps izFke o"kZ izos'k Js.kh lq/kkjsi;Zar
pkSF;k o"kkZiklqu jks[kys tkrhy- lyx pkj o"kZ ekU;rk u ?ksrysY;k@izFke o"kZ
izos'k u >kysY;k infodk fo|ky;kph ekU;rk dk;eLo:ih jnn~ let.;kr
;sbZy- v';k laLFkkaph eqnr Bso laLFksP;k ekx.kh i=kkuqlkj ijr dsyh tkbZy-
5 fo|ky;kph ifj{kk dsanz fuyachr dj.ks] izos'k jks[k.ks] ekU;rk fuyachr dj.ks fdaok
jn~n dj.ks %
i½ dks.krsgh ?kksVkGs@xSjizdkj gksr vlY;kps vk<GY;kl vf/k"Bkrk] fuEu f'k{k.k
laca/khr fu;a=kd vf/kdkjh ;kaps v/;{krsr f=klnL;h; lehrh}kjs pksd'kh d:.k
vgoky lknj dj.;kps vkns'k nsrhy- lferhP;k pkSsd'kh vgokykuarj ijh{kk
dsanz fuyachr dj.ks] izFke o"kZ izos'k jks[k.ks] ekU;rk dkgh o"kkZdjhrk fuyachr dj.ks
fdaok ekU;rk dk;eph dk<qu ?ks.kssss ;kckcr dk;Zokgh dj.;kr ;sbZy- ifj{kk dsanz
dkgh dkGkdjhrk fuyachr dj.;kps vf/kdkj vf/k"Bkrk] fuEu f'k{k.k ;kauk jkghy-
dk;Zdkjh ifj"knsP;k fu.kZ;ki;Zar fdaok ,d o"kkZps izFke o"kZ izos'k jks[k.;kps
vf/kdkj ek- dqyxq: egksn; ;kauk jkghy- ?kksVkGk@xSjizdkj
dj.kkÚ;k O;Drh fojks/kkr pkSd'khuarj iksyhl LVas'kuyk rØkj dj.ksps vf/kdkj
fu;a=kd vf/kdkjh ;kauk jkghy-
ii½ ekU;rk izkIr fo|ky;kr infodk vH;klØe pkyforkauk ifj{kslaca/khr
xSjizdkj@?kksVkGs gksr vlY;kps fdaok 'kklu vFkok fo|kihBkyk gkuhdkjd v'kk
i/nrhapk voyac dsY;kps fdaok fo|kF;kZP;k f'k";o`RrhPkk viO;; dsY;kps vk<Gqu
vkY;kl vf/k"Bkrk] fuEu f'k{k.k v';k infodk fo|ky;kps izFke o"kZ izos'k ,d
o"kkZis{kk tkLr dkGkdjhrk fuyachr dj.ks] ekU;rk dkgh o"kkZdjhrk fuyachr
dj.ks fdaok dk<qu ?ks.;kfo"k;h izLrko fo|k ifj"knsl lknj dj.;kdjhrk
dqylfpokdMs ikBorhy- vlk ojhy izek.ks izLrko vlY;kl izFke fo|kifj"kn
rlk Bjko ?ksbZy- R;kuqlkj dqylfpo laLFksl ojhy izLrko ekaM.;kps dkj.ks o
lanHkkZlghr uksVhl nsbZy o fufnZ"B dsysY;k eqnrhr laLFksP;k orhus lknj dsysys
8
[kqyklk@vfHkosnu fo|kifj"kn fopkjkr ?ksbZy v'kh lqpuk ikBorhy- fufnZ"B
dsysyh eqnr vko';d okVY;kl fo|kifj"knsyk ok<fork ;sbZy-
fufnZ"B dsysyh eqnr laiY;kuarj fo|kifj"kn izLrkokph uksVhl] fuosnu o
vfHkosnu fopkjkr ?ksmu dk;Zokgh dj.ksckcr fu.kZ; ?ksbZy- fo|kifj"knsus izFke
o"kZ izos'k ,dk o"kkZis{kk tkLr dkGkdjhrk jks[k.ks] ekU;rk fuyachr dj.ks fdaok
jn~n dj.;kph dk;Zokgh dj.;kr ;koh vls BjfoY;kl] fo|kifj"kn Bjko ?ksmu o
R;kl T;k dkj.kklkBh izFke o"kZ izos'k fuyachr ekU;rk fuyachr fdaok dk<qu
?ks.;kr ;ko;kph vlsy rs dkj.ks ueqn djhy o r'kh dk;Zdkjh ijh"knsyk f'kQkjl
djhy- fo|kifj"knsus dsysyh f'kQkjl feGkY;koj dk;Zdkjh ifj"kn fryk
vko';d okVsy v'kh vk.k[kh pkSd'kh dsY;kuarj ekU;rk fofufnZ"V eqnrhlkBh
fuyachr fdaok dk<qu ?ks.;kr ;koh ;kckcr fu.kZ; ?ksbZy- fo|kihBkpk fu.kZ;
laca/khr laLFksl dGfo.;kr ;sbZy- eqnr Bso tIr dj.;kps vf/kdkj dk;Zdkjh
ifj"knsl jkghy- ekU;rk jí~ dsY;kl izosf'kr fo|kFkhZ toGP;k infodk
fo|ky;kr LFkkukarjhr dsys tkbZy-
6- laLFkk@infodk fo|ky;kps ys[kkifj{k.k vgoky lknj dj.ks %
izR;sd ekU;rkizkIr fo|ky;kus vH;klØeklanHkkZr dsysyk [kpZ o >kysys
mRiUu ;kaps vkdyukdfjrk njo"khZ vkfFkZd o"kZ laiY;kuarj 31 vkDVksacj P;k
vkr 'kkGsps ys[kk ifj{k.k d#u ?ksmu R;kpk vgoky xaq.koRrk fu/kkZj.k lehrhl
lknj dj.ks vfuok;Z jkghy- ;k vgokykr Hkkjr ljdkj dMqu fo|kF;kZuk
feGkysyh@forjhr djko;kP;k f'k";o`Rrh] deZpkÚ;kps osru] iz{ks=kkojhy [kpZ]
infodk fo|ky;kl ;s.kkjk nSuafnu [kpZ] fo|kF;kZadMqu feG.kkjs 'kqYd]
iz{ks=kkojhy mRiUUk b- ckchapk ys[kkifj{k.k vgokykr mYys[k jkghy- ys[kkifj{k.k
vgoky lknj u dsY;kl lca/khr fo|ky;kps iq<hy 'kS{kf.kd o"kkZph izFke o"kZ
izos'k LFkfxr dj.;kph dk;Zokgh dj.;kps vf/kdkj fo|kihBkl jkghy-
ys[kk ijh{k.k vgoky gk dsoG laca/khr infodk fo|ky;kpk osxGk vlkok
R;kdjhrk laLFksus vko';d R;k laiw.kZ ckch iq.kZ d:u ?;kO;k-
7- f'k{kd o f'k{kdsRrj deZpkÚ;kaph use.kqd %
i) fo|kihBkdMqu fo|ky;kyk ekU;rk feGkY;kiklwu rhu efgU;kps vkar fdaok
iq<hy 'kS{kf.kd l=k lq: gks.;kP;k ,d efgU;kP;k vkr ;kiSdh tks dkyko/kh deh
vlsy R;k dkyko/khr ekU;rk izkIr fo|ky;kdfjrk fo|kihBkus Bjoqu fnysY;k
fud"kkizek.ks f'k{kd o f'k{kdsRrj deZpkÚ;kaph use.kqd dj.ks laca/khr laLFkkauk
ca/ku dkjd jkghy ¼ifjf'k"V 4).
ii) deZpkÚ;kph use.kqd fo|kihBkus Bjoqu fnysY;k foghr i/nrhusp djkoh ykxsy-
izkpk;Z fdaok O;k[;krk ;kiSdh ,d i'kqoS|fd; inoh /kkjd vl.ks vko';d
jkghy-
iii) use.kqdh dfjrk inkaps inuke] R;k dfjrk vko';d 'kS{kf.kd ik=krk] vuqHko o
osru Js.kh@,d=khr osru@fQDl is ;k fo"k;h fo|kihBkus foghr dsysys fu;e
9
ifjf'k"B 4 e/;s fnysys vkgsr- R;kuwlkjp ekU;rk izkIr fo|ky;kr f'k{kd o
f'k{kdsRrj deZpkÚ;kaP;k use.kqdh dj.ks ca/kudkjd jkghy-
iv) fo|kihBkus foghr dsysY;k fu;ekuqlkj f'k{kd o f'k{kdsRrj deZpkÚ;kaph use.kqd
foghr eqnrhr laLFksP;k dk;e vkLFkkiusoj fu;fer Lo:ikr@rkRiqjrh 11 efgus
djhrk u dsY;kl laca/khr laLFkk @ fo|ky;kauk R;k 'kS{kf.kd l=kkr fo|kF;kZaps
izFke o"kZ izos'k djrk ;s.kkj ukghr-
8- fo|kihB 'kqYd o leUo;u 'kqYd fo|kF;kZdMqu ?ks.ks %
i) izos'k ?ksrysY;k izR;sd fo|kF;kZdMqu fadaok laLFksP;k fu/khe/kqu fu;ksthr osGsr
'kqYd tek dj.;kph tckcnkjh laLFksph@fo|ky;kaph jkghy-
ii) fo|kF;kZps fo|kihB 'kqYd] ?kVd egkfo|ky; 'kqYd fo|kihBkr foHkkxh; leUo;
dsanzkr foghr eqnrhr laca/khr fo|ky;kus tek u dsY;kl R;k fo|ky;kP;k
fo|kF;kZaph uksan.kh fo|kihBkP;k uksan.kh cqdkr gkss.kkj ukgh o ifj.kker% R;k
fo|kF;kZauk fo|kihBkph ifj{kk nsrk ;s.kkj ukgh- ifj{ksdjhrk foyac 'kqYd izrh
fnol izrh fo|kFkhZ :- 10@& izek.ks ifj{ksP;k nksu dk;kZy;hu fnolkvk/kh i;Zar
vkdk:.k vtZ@'kqYd fLodkjys tkbZy-
infodk fo|ky;kps fofo/k 'kqYd laLFksus fu;ksthr osGsr pkyq 'kS{kf.kd
o"kkZP;k ekfgrh iqfLrdsizek.k Hkj.ks ca/k.kdkjd jkghy- mnk- 1½ izos'k 'kqYd
izos'k;knh lkscr] 2½ uksan.kh 'kqYd ukekad.k ;knh lkscr] 3½ ifj{kk] xq.ki=kd]
izek.ki=kd o fo|kihB f'k{k.k 'kqYd] b- ifj{kk vtkZlkscr
9- ekU;rkizkIr fo|ky;kpk fo|kihBk'kh i=kO;ogkj %
fo|kihBkph ekU;rk iznku dsY;kuarj laLFksus mijksDr fu;e 7 varxZr
izkpk;kZph use.kqd >kY;kuarj fo|kihB o foHkkxh; leUo; dsUnzkpk laca/khr
fo|ky;k'kh i=kO;ogkj izkpk;kZP;k ukokus gksbZy- rlsp fo|ky; fo|kihB o
foHkkxh; leUo; dsUnzk'kh dj.;kr ;s.kkjk i=kO;ogkj izkpk;kZps lghusp dj.ks
ca/kudkjd jkghy-
10- laLFksP;k O;oLFkkiu lferhph tckcnkjh %
ekU;rk izkIr infodk fo|ky;kl laLFksP;k O;oLFkkiu lferhph laca/khr
fo|ky;kr izkpk;kZauh vH;klØe pkyforkauk [kkyh n'kZfoysY;k ckchalkBh ;ksX; rs
okrkoj.k] lalk/kus vkf.k fu/kh miyC/k d:u ns.;kph tckcnkjh jkghy-
i) infodk fo|ky;kl osGksosGh deZpkÚ;kaph fu;qDrh o osru fu;her dj.ksdjhrk]
nSuafnu [kpkZdjhrk iqLrds] jlk;us o lkfgR; [kjsnzh dj.;kdjhrk fu/kh miyC/k
d:.k ns.ks-
ii) infodk fo|ky; o i'kq/ku iz{ks=kkojhy nSuafnu dkes d:u ?ks.;kdfjrk-
iii) infodk fo|ky; bekjr] i'kaqps xksBs] ifjlj bR;kafnaph fu;fer i.ks nq:Lrh o
ns[kjs[k dj.;kdfjrk-
10
iv) i'kqaps vkjksX;] pkjk o ik.;kph O;oLFkk rlsp lkQlQkbZ bR;knh dkekph O;oLFkk
dj.;kdfjrk-
v) vuqRiknd tukojkaP;k rlsp brj dkj.kkauh deh >kysY;k tukojakP;k cnY;kr
ufou tukojs ?ks.;kdfjrk rlsp dqDdqV iz{ks=kkojhy dkascM;kph la[;k o mRiknu
fu;fer Bso.;kdfjrk ufou dksacM;k fodr ?ks.;kdfjrk-
vi) [ksG.;kdjhrk lk/ku lkeqxzh] Lusg laEesyu ?ks.ksdjhrk] i'kq inZ'kuh] i'kq mipkj
esGkok] 'kS{kf.kd lgyh ikBfo.ksdjhrk] fo|kYk;kaph 'kS{kf.kd ] lkekftd izxrh
gksbZy vls midze jkcfo.;kdjhrk
vii) ifj{ksdjhrk ;ksX; okrkoj.k] ikjn'kZdrk ]lk/ku lkeqxzh miyC?k d:.k ns.ks o
;ksX; mik;;kstuk dj.ks-
11- izkpk;kZaph tckcnkjh %
ekU;rkizkIr infodk fo|ky;kP;k izkpk;kZoj ekfgrh] vtZ] izi=k o fofo/k
'kqYd osGsoj tek dj.ks ;k O;frjhDr [kkyhy izek.ks tckcnkjh jkghy-
i) infodk fo|ky;kr fu;fei.ks cksSf/nd o izkR;f{kd oxZ pkyfo.;koj rlsp ;ksX;
rs 'kS{kf.kd okrkoj.k fuekZ.k dj.;kdfjrk ns[kjs[k dj.ks-
ii) infodk vH;klØekP;k fo|k fo"k;d fofu;ekrhy o laLFkkalkBh fofu;ekrhy
rjrqnhaizek.ks fu;ekaph dkVsdksji.ks vaey ctko.kh dj.ks-
iii) fo|ky;krhy fo|kFkhZ rlsp f'k{kdkae/;s f'kLr o lân;rk fuekZ.k dj.ks-
iv) infodk vH;klØe pkyfo.;k lanHkkZr fo|kihBkus osGksosGh izlkjhr dsysY;k
lqpuk o funsZ'kkaph vaey ctko.kh dj.ks-
v) fo|kihB o foHkkxh; leUo; dsanz ;kauh ekxhrysyh ekfgrh foghr eqnrhP;k vkar
lknj dj.ks-
vi) vH;klØekrhy fo|kFkhZ o f'k{kdkaps mifLFkrhps fooj.k] osGki=kd] Hkkjr ljdkj
f'k";o`Rrh] ys[kk ifj{k.k] foRr o fg'ksc rFkk brj iz'kklfud ckchaP;k uksanh Bso.ks
o vko';d rsOgk fo|kihBkl miyC/k d:u ns.ks-
vii) fo|kF;kZuk vksG[ki=k forjhr dj.ks o rs oxkZr] izkR;f{kdkps osGh] ifjljkr rlsp
ifj{ksP;k osGh toG ckGx.;klkBh fo|kF;kZuk ck/; dj.ks-
viii) fo|kF;kZaph oS|dh; ifj{kk o R;kaph xVfoek dk<.;kph O;oLFkk dj.ks-
ix) fo|kF;kZph fo|kihB 'kqYd o leUo;d 'kqYd fo|kF;kZdMqu fdaok laLFksP;k
fu/khe/kqu ?ksmu fo|kihBkr o foHkkxh; leUo; dsUnzkr tek dj.ks-
x) xq.koRrk fu/kkZj.k 'kqYd njo"khZ foghr osGsr ¼31 vkWDVkscj iqohZ½ fo|kihBkr
tek dj.ks-
xi) ;k fofu;ekrhy fu;e 10(i) rs (vii) ph dkVsdksji.ks vaeyctko.kh dj.ks
12- infodk fo|ky; Lrykarj.k o gLrkarj.k %
laLFksP;k infodk fo|ky;kaps fBdk.k ,dk tkxso:.k nqlÚ;k fBdk.kh
LRkykarjhr djrk ;sbZy- Lrykarj.kkdjhrk izfØ;k 'kqYd :- 1 yk[k o ufou
fBdk.kpk vtZ@izLrko ?kVd egkfo|ky;kekQZr fo|kihBkr lknj djkok ykxsy
11
¼ifjf'k"B& 2½- infodk fo|ky;kps gLrkarj.kkdjhrk nksUgh laLFkkuh gLrkarj.k
dj.ksckcr laLFksP;k fuca/kd dk;kZy;kdMs lknj dsysY;k izLrkokph lR;izrhph
Nk;kafdr izr] nksUgh laLFkkaps eqG djkji=k o :- 1 yk[k izfØ;k 'kqYd lknj
dsY;kl] gLrkarj.kkP;k dk;n;kyk vuql:.k infodk fo|ky; ,dk laLFksdMqu
nqlÚ;k laLFksl gLrkarj.k fo|kifj"kn o dk;Zdkjh ifj"knsP;k eatqjhus dj.;kr
;sbZy- rlsp laLFksP;k ekydh gDdkckcr okn fuekZ.k >kY;kl loZ tckcnkjh
laLFksph jkghy- [email protected] ifjf'k"V&1 e/khy vVh o 'krhZ iq.kZ
dj.ks vfuok;Z jkghy- ifjf'k"B& 2 pk vtZ o izLrko uO;kus Hkjkok ykxsy o
laLFkkaph eqnr Bso@cWsd xWjaVh ufou ukokus tek djkoh ykxsy-
13- izko/kku %
;k fofu;ekrhy rjrqnhae/;s fo|kihBkus osGksosGh dsY;k tk.kkjs cny
fuEu f'k{k.k fo|k'kk[ksps vf/k"Bkrk ;kauh fuf'pr dsysY;k fnolk iklwu infodk
vH;klØekP;k laLFksyk ykxw gksrhy- ;k fofu;ekrhy dks.kR;kgh rjrqnhaph
vaeyctko.kh fo"k;h dkgh vMp.kh fdaok okn fuekZ.k >kY;kl R;koj dqyxq:apk
fu.kZ; vafre jkghy-
12
ifjf'k"V&1
egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihB]QqVkGk ryko jksM] ukxiwj
fuEu f'k{k.k fo|k'kk[kk
Þi'kq/ku O;oLFkkiu o nqX/kksRiknuß infodk vH;klØe jkcfo.;klkBh foukvuqnkuhr ufou
[kktxh laLFkk @ fo|ky;kP;k ekU;rsdfjrk vVh o 'krhZ
1½ laLFkk 'kklukP;k laca/khr foHkkxkdMqu iathc/n vlkoh- laLFksP;k fu;ekoyhr i'kq&i{kh
lao/kZukckcr f'k{k.kkps mfn~"V vlkos-
2½ fo|ky;kps fBdk.k fo|kF;kZuk okgrqdhP;k n`"Vhus lksbZps vlkos-
3½ fo|ky;kdfjrk Lor%P;k ekyfdph lq%fLFkrhr iDdh cka/kysyh bekjr vlkoh ¼3800 sq.
ft.½- ;k bekjrhe/;s izR;sdh fdeku 60 fo|kFkhZ clq 'kdrhy ,o<;k {kersP;k nksu oxZ
[kksY;k vlkO;kr ¼900 sq. ft./ Room½- v'kk oxZ [kksY;ke/;s fdeku 60 fo|kF;kZuk
cl.;kdfjrk MsLd] csap] Hkjiqj izdk'kkph O;oLFkk] V;qc ykbZV o ia[ks] fygh.;kpk QGk b-
lks;hauh ;qDr vlkO;k- ;k O;frjhDr nq/k o nqX/ktU; inkFkZ ;kaps izkR;f{kdkalkBh loZ
midj.ks o lks;h;qDr ,dkosGh fdeku 20 fo|kF;kZuk izkR;f{kd djrk ;sbZy brD;k
{ks=kQGkph nksu iz;ksx'kkGk vlkoh¼500 sq. ft.½- lax.kd o iqLrdklkBh ,d xzaFkky; ¼500
sq. ft.½ ,d izkpk;Z d{k ¼100 sq. ft.½ o brj f'k{kdkalkBh ¼200 sq. ft.½ loZ lks;h;qDr
[kksY;k vlkO;k- rlsp dk;kZy; o dk;kZy;kdfjrk vkyekÚ;k o QfuZpj lfgr ,dk
osxG;k [kksyhph O;oLFkk vlkoh ¼200 sq. ft.½- fi.;kP;k ik.;kph lks; vlkoh rlsp
pkaxyh lq%fLFkrhr cka/kysyh fo|kFkhZ o fo|kFkhZauhadfjrk eq=kh?kjs vlkoh- 'kkGsP;k
bekjrhP;k leksj Hkjiqj eksdGh tkxk o R;kHkksorh O;ofLFkr cka/kysyh lqj{kk fHkar ¼daikÅaM
okWy½ vlkoh-
4½ fo|ky;kiklwu toG ¼tkLrhr tkLr 10 fdyksfeVj varjkoj ½ laLFksP;k ekyfdps rhu
iz{ks=k vlkos ¼1- xk;@EgSl] 2- 'ksGh@esa<h] 3- dqDdqV½- fo|kF;kZauk us&vk.k dj.;kdjhrk
laLFkasph okgrqd O;oLFkk vlkoh-
v½ fdeku 10 xkbZ fdaok 10 Eg'kh djhrk 'kkL=kksDr i/nrhus foghr ifjek.kkuqlkj iDdk
cka/kysyk xksBk vlkok ¼1000 sq. ft.½- xksB;ke/;s vk/kqfud i/nrhus mHkkjysyh ik.;kph o
pk&;kph O;oLFkk vlkoh- lkaMik.kh o ?kk.k okgqu us.kkjh ukyh iq<s 'ksrkr oSj.k fidkauk
mi;ksxkr vk.k.;kdjhrk fdaok tSo [kr fufeZrhdjhrk fdaok ck;ksxWl okij.;klkBh
tksMysyh vlkoh-
c½ iz{ks=kkoj fdeku 10 xk;h @Eg'khauk o okljkapk iqjsy ,so<k dksjMk pkjk o 'kkL=kksDr
i/nrhus r;kj dsysys [kkn; ;kpk laxzg dj.;kdjhrk oS|kfud in/krhps dksBkj vlkos
¼800 sq. ft.).
13
d½ iz{ks=kkoj fdeku ngk okljs Bso.;kdjhrk 'kkL=kksDr i/nrhus cka/kysys osxGs okljkps ?kj
¼dkQ 'ksM ½ vlkos ¼250 sq. ft.).
M½ iz{ks=kkoj laLFksP;k ,dkosGh fdeku 10 pkaxY;k izfrP;k tkLr nq/k ns.kk&;k ladjhr fdaok
ns'kh xk;h fdaok Eg'kh vlkO;k-
b½ iz{ks=kkojhy xkbZEg'khps nq/k ladyu ekst.kh o forj.k dj.;kdjhrk nq/k ladyu o forj.k
[kksyh 'kkL=kksDr i/nrhus cka/kyh vlkoh ¼100 sq. ft.).
Q½ iz{ks=kkojhy tukojkauk ykx.kkjk fgjok pkjk @ pkjk fidkaph fufeZrh dj.;kdfjrk laLFksP;k
ekyfdph fdeku 10 ,dj 'ksrh fo|ky;kiklq.k 10 fd-eh- P;k vkr vlkoh o R;kr 25
VDds vksyhrkph lqfo/kk vlkoh- tqU;k laLFkkalkBh 30 o"kkZdjhrk fytoj 10 ,dj tkxk
jftLVMZ dkxnksi=kh laLFksP;k ukos QsjQkj dsysyh vloh v';k laLFkkauk QsjQkj gksbZi;Zar
v/ksZ xq.k jkghy-
x½ iz{ks=kkojhy dkes osGsoj laifo.;kdfjrk vko';d rs euq";cG vlkos-
g½ vH;kldze lq# dj.;kvk/kh ojhy 4 v rs x e/;s n'kZfoysY;k lqfo/kk fdeku 10 xk;h @
Eg'khaph] 25 'ksGh@esa<h o 100 dqDdqV {kerk /k#u vk[kysYks iz{ks=k vkgsr- iq<hy o"kkZr
laLFksus iz{ks=kkph {kerk ok<okoh] vls visf{kr vkgs-
5½ laLFkk @ fo|ky;kdMs Lor%P;k ekyfdpk fdeku 25 'ksG;kapk 'ksGh & esa<h izdYi vlkok-
vkjk[kM;kizek.ks gk 'ksGh & esa<h izdYi 'kkGsyk fodlhr djkok ykxsy ¼500 sq. ft.)-
6½ laLFkk @ fo|ky;kdMs Lor%P;k ekyfdpk vaMh ns.kk&;k fdeku 100 dksacM;k fdaok 100
ekaly dkacM;k vl.kkjs 'kkL=kksDr i/nrhus fodlhr dsysys dqDdqV ikyu dsanz vlkos ¼500
sq. ft.)-
7½ laLFksus nqX/kksRiknu] 'ksGh&esa<hikyu o dqDdqV ikyu ;k iz{ks=kkaojhy mRiknukaph foØh o
cktkj i/nrh gkrkG.;kdfjrk Lora=kfjR;k O;oLFkk fodlhr djkoh- vls visf{kr vkgs-
R;k dfjrk fo|kihBkdMqu@?kVd egkfo|ky;kP;k raKkdMqu vko';d rs ekxZn'kZu
dj.;kr ;sbZy-
8½ vH;klØekarxZr ckSf/nd o izkR;f{kds ?ks.;kdfjrk euq";cG rlsp iz;ksx'kkGk] nq/k
mRiknu iz{ks=k] 'ksGh&esa<h ikyu iz{ks=k] dqDdqV ikyu iz{ks=k ;klkBh ykx.kkjh ;a=klkeqxzh o
midj.kkaph ;knh fo|kihBkdMqu laLFkk pkydkauk iqjfo.;kr ;sbZy- R;k ;knhizek.ks
euq";cG] ;a=klkeqxzh o midj.ks 'kkGsdMs vH;klØekl ekU;rk feG.;kiqohZ miyC/k
vlkoh-
dqylfpo]
eiefofo] ukxiwj
14
ifjf'k"B &2
egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihB
ukxiwj
i'kq/ku O;oLFkkiu o nqX/kksRiknu infodk vH;klØe
pkyfo.;kl [kktxh foukvuqnkuhr laLFkk@fo|ky;kauk fo|kihBkph ekU;rk
[email protected]@gLrkarj.k dj.;kdjhrk
vtZ o izLrko
¼tkusokjh & 2016 i;Zar lq/kkjhr½
ifjf'k"V & 2
15
vtZ izfr]
dqylfpo
egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihB]
QqVkGk ryko ekxZ] rsyx[ksMh]
ukxiwj & 440001
fo"k; %& ---------------------------------------------------------------------------------------------
lanHkZ %&----------------------------------------------------------------------------------------------
egksn;]
vkeph laLFkk ¼laLFksps uko -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------- gh egkjk"VªkP;k LkaLFkk uksan.kh vf/kfu;e varxZr uksan.kh
>kysyh f'k{k.k laLFkk vkgs- vkeP;k laLFksps fo|kky; ¼fo|ky;kps uko ½ -----------------------------------------------
---------------------------------- fBdk.k ----------------------------------- rglhy---------------------------------------- ftYgk-----------------------
;sFks egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihBkpk ** i'kq/ku O;oLFkkiu o nqX/kksRiknu** infodk
vH;klØe fouk vuqnku rRokoj pkyfo.;[email protected]@gLrkarj.k dj.;kph laLFksph bPNk
vkgs-
gk vH;klØe pkyfo.;kl [kktxh foukvuqnkuhr f'k{k.k laLFkk@fo|ky;kauk ekU;rk iznku
dj.;kdjhrk fo|kihBkus fuf'pr dsysY;k vVh o 'krhZ rlsp vH;klØeklkBh vko';d vlysY;k
lks;h@lqfo/kkaps fud"k vkEgh okpys vkgsr- ;k vVh o 'krhZ iq.kZ dj.;kph rlsp fud"kkizek.ks lks;h]
lqfo/kkaph ifjiq.kZ dj.;kph veph r;kjh vkgs-
gk vH;klØe pkyfo.;kl fo|kihBkph ekU;[email protected]@gLrkarj.k izkIr dj.;klkBh
foghr ueqU;krhy izLrko lknj djhr vkgs- xq.koRrk fu/kkZj.k@izfØ;k 'kqYd :- -------------------@& pk
fu;a=kd ¼foRr o ys[kk½ egkjk"Vª i'kq o EkRL; foKku fo|kihB] ukxiwj ;kaps ukaos dsysyk /kukd"kZ
vtZ oS| >kY;kuarj lknj dsyk tkbZy@dsyk vkgs-
lnj infodk vH;klØe 20 & 20 ;k 'kS{kf.kd o"kkZiklqu pkyfo.;kdjhrk ;k
laLFksl fo|kihBkph ekU;rk iznku dj.;kr ;[email protected] gLrkarj.k dj.;kph eatqjh vlkoh]
fg fouarh-
vkiyk fo'oklq
fBdk.k ---------------------------------------- lgh ----------------------------------------------
fnukad ---------------------------------------- uko -----------------------------------------------
inuke ----------------------------------------
¼laLFksps v/;{k@lfpo@inkf/kdkjh½
izLrko
Hkkx & 1 laLFksph lkekU; ekfgrh
16
1- f'k{k.k laLFksps uko iRrk % ------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------
2- iath;u Øekad % -------------------------------------------------------------------------------------------
3- LFkkiusps o"kZ % ------------------------------------------------------------------------------------------
4- laidkZlkBh iRrk % ------------------------------------------------------------------------------------------
¼nqj/ouh] QWDl o besy½ ------------------------------------------------------------------------------------------
5- laLFksPkh /;s; o mfn~"B~s % ------------------------------------------------------------------------------------------
¼fu;ekaph vf/kd`r izr tksMkoh½ ------------------------------------------------------------------------------------------
6- laLFksP;k /;s; o mfn~"Bke/;s % ------------------------------------------------------------------------------------------
d`"kh i'kqO;oLFkkiu] Msvjh o dqDdqV -----------------------------------------------------------------------------------------
b- O;kolkf;d vH;klØe -----------------------------------------------------------------------------------------
jkcfo.;kps mn~s'k varHkqZr vkgs dk;\ -----------------------------------------------------------------------------------------
¼gks;@ukgh½ ----------------------------------------------------------------------------------------
7- vlY;kl laca/khr fu;e % ----------------------------------------------------------------------------------------
@mifu;e Øekad -----------------------------------------------------------------------------------------
8- ulY;kl uO;kus vlk fu;e % -----------------------------------------------------------------------------------------
d:u iath;u dk;kZy;kps
fuca/kdkadMs ikBfoyk vkgs dk; \
¼lnj Bjko o i=kkph izr tksMkoh½
9- laLFksP;k ekxhy 3 o"kkZP;k % ----------------------------------------------------------------------------------------
fg'ksckaps ys[kk ifj{k.k vgoky ----------------------------------------------------------------------------------------
10- laLFksph l/;kph vkfFkZd fLFkrh % ----------------------------------------------------------------------------------------
¼deZpkÚ;kps ixkj] iz{ks=ks pkyfo.ks ----------------------------------------------------------------------------------------
fofo/k 'kqYd Hkj.ks bZ djhrk miyC/k ----------------------------------------------------------------------------------------
fu/kh- nSufnu 'kqYd osGsr Hkj.ks ;k
ckch iw.kZ dj.;kl ik=k vlkoh-
11- laLFksps Hkkx HkkaMoy o laLFksP;k % ----------------------------------------------------------------------------------------
Hkkx/kkjdkaph la[;k ----------------------------------------------------------------------------------------
12- laLFks}kjs brj O;olkf;d fdaok % ----------------------------------------------------------------------------------------
ikjaikfjd 'kS{kf.kd vH;klØe ----------------------------------------------------------------------------------------
pkyfo.;kr ;sr vkgsr dk\ vlY;kl ----------------------------------------------------------------------------------------
v'kk vH;klØekaph ukos o T;k ----------------------------------------------------------------------------------------
fo|kihBk'kh fdaok f'k{k.k eaMGka'kh ----------------------------------------------------------------------------------------
layXuhr vkgsr R;kph ukos vlysyh ----------------------------------------------------------------------------------------
;knh tksMkoh-
13- laLFksps l/;kps loZ lapkyd@ % -----------------------------------------------------------------------------------------
dk;Zdkjh eaMGkps inkf/kdkjh o ------------------------------------------------------------------------------------------
lnL;kps uko] iRrk o O;olk; -------------------------------------------------------------------------------------------
nqj/ouh o QWDl dz- bZesy lfgr --------------------------------------------------------------------------------------------
¼vko';d iMY;kl Lora=k tksMkoh½-
14- laLFksP;k T;k fo|ky;kr gk % --------------------------------------------------------------------------------------------
infodk vH;kldze pkyok;pk ---------------------------------------------------------------------------------------------
R;k fo|ky;kps uko-
17
15- R;k fo|ky;kps fBdk.k % ---------------------------------------------------------------------------------------------
16- R;k fo|ky;kpk iq.kZ iRrk] xkao % ---------------------------------------------------------------------------------------------
rgfly] ftYgk] eglqy foHkkx ---------------------------------------------------------------------------------------------
toGps jsYos LVs'ku] toGps cl ---------------------------------------------------------------------------------------------
- LVWaM] bR;knhph ekfgrh-
17- fo|ky;kpk laidkZlkBh nqj/ouh % ---------------------------------------------------------------------------------------------
dzekad] QWDl dzekad b-esy b-
fBdk.k -----------------------------------------------
fnukad ------------------------------------------------
v/;{k ;kaph lgh o fly -------------------------------------- lfpo ;kaph lgh o fly ---------------------------------------
laLFksps brj vf/kd`r inkf/kdkÚ;kph ukos o lgh
1½ ------------------------------------------------------------------------------
2½ ------------------------------------------------------------------------------
3½ ------------------------------------------------------------------------------
Hkkx & 2 % i'kq/ku O;oLFkkiu o nqX/kksRiknu infodk vH;klØe pkyfo.;k djhrk laLFkk @
fo|ky; dMs miyC/k vlysY;k lks;h& lqfo/kkaph ekfgrh-
1- 'kkGspk ifjlj
i 'kkGsP;k laj{k.k fHkarh ¼ daEikmaM okWy ½ % ---------------------------------------------------------------------------
P;k vkr 'kkGsP;k laiw.kZ ifjljkps {ks=kQG ----------------------------------------------------------------------------
¼ pkS- QqV ½
18
ii 'kkGsP;k eq[;k bekjrhps {ks=kQG ¼pkS-QqV½ % -----------------------------------------------------------------------------
iii 'kkGsP;k eq[; bekjrhe/khy [kksY;kaph % ----------------------------------------------------------------------------
la[;k o izR;sd [kksyhps {ks=kQG ¼oxZ % ----------------------------------------------------------------------------
[kksY;k@iz;ksx'kkGk@xzaFkky;@dk;kZy; % ----------------------------------------------------------------------------
f'k{kdkadjhrk [kksyh@izkpk;kZlkBh % ----------------------------------------------------------------------------
[kksyh@izlk/ku x`gs b-½
iv eq[; bekjrhph fLFkrh ¼uoh@tquh@ % ----------------------------------------------------------------------------
dkWØhV@fVu 'ksM b-
v QfuZpj&MsLd&csap@Vscy [kqphZ % ----------------------------------------------------------------------------
@vkyekjh b- ¼la[;k@fLFkrh@izdkj % ---------------------------------------------------------------------------
LVhy@ykdMh b-½-
vi [ksGkaph eSnkus o lkfgR;s ¼la[;k o izdkj½ % --------------------------------------------------------------------------
vii olrhx`g vlY;kl ¼eqykaps@eqyhaps½ % ---------------------------------------------------------------------------
viii laj{k.k fHkar ¼rkjsps dqai.k@fHkar½ % ----------------------------------------------------------------------------
ix 'kkGsrhy f'k{kd o f'k{kdsRrj deZpkjh % ----------------------------------------------------------------------------
¼ins@la[;k@osru b-½
x 'kgj@xkao@oLrh@eq[; jLR;kiklqu % ----------------------------------------------------------------------------
'kkGsps varj
2- tfeu@'ksrh
i iz{ks=kkdMs vlysyh ,dqu tehu ¼,dj½ % -----------------------------------------------------------------------------
ii ekydh ¼laLFksph@inkf/kdkÚ;kph@ % -----------------------------------------------------------------------------
HkkM;kaph b-½
iii HkkM;kph vlY;kl HkkMs iV~Vhph uksan.kh % -----------------------------------------------------------------------------
¼laca/khr dk;kZy;kr QsjQkj b-½
iv HkkMsiV~V;kph eqnr
v vksyhrkph lks; ¼foghj@dWuky b-½ % ------------------------------------------------------------------------------
vi tfeuhr ?ks.;kr ;s.kkjk pkj ihds ¼izdkj½ % ------------------------------------------------------------------------------
vii jkst miyC/k gks.kkjk fgjok pkjk ¼fDoaVy½ % -------------------------------------------------------------------------------
viii izR;sd izdkjps pkÚ;kps mRiUu ¼izrh ,dj½ % -------------------------------------------------------------------------------
ix okGysyk pkjk feGfo.;kpk L=kksr % ------------------------------------------------------------------------------
¼okGysys xor@edk@Tokjh@brj½
x okGysY;k pkÚ;kph jkstph miyC/krk % -------------------------------------------------------------------------------
xi iz{ks=kkph laj{kd dqai.k ¼rkjsps@fHakrh b-½ % -------------------------------------------------------------------------------
3 xk;@EgSl Msvjh iz{ksa=k
v- fo|ky;kiklqu iz{ks=kkps varj % -------------------------------------------------------------------------------
c- tukojs-
i xk;@EgSl & ,danj la[;k % --------------------------------------------------------------------------------
ii xk;@EgSl ;kaph tkr % --------------------------------------------------------------------------------
19
iii xk;h@Eg'khPks ljkljh o; % --------------------------------------------------------------------------------
iv HkkdM tukojkaph la[;k % --------------------------------------------------------------------------------
v nq/k ns.kkÚ;k tukojakph la[;k % ---------------------------------------------------------------------------------
vi jkstps nq/k mRiknu % ---------------------------------------------------------------------------------
vii xk;h Eg'khaps ,dk osRkkps ljkljh % ---------------------------------------------------------------------------------
nq/k mRiknu
viii okljkaph la[;k ¼okljs o dkyoMh½ % --------------------------------------------------------------------------------
ix okljkauk xk;h iklqu osxGs dj.;kps o; % ---------------------------------------------------------------------------------
x xk;h@Eg'khaph LokLFk fo"k;d fLFkrh % ---------------------------------------------------------------------------------
¼fujksxh o vktkjh tukojkaph la[;k½ % ---------------------------------------------------------------------------------
xi okljkaps LokLFk fo"k;d fLFkrh % --------------------------------------------------------------------------------
¼fujksxh o vktkjh okljkaph la[;k½
xii okljkapk e`R;q nj % --------------------------------------------------------------------------------
xiii xk;h@Eg'kh QGfo.;kph i/nr % --------------------------------------------------------------------------------
¼d`f=ke jsru@uSlfxZd½
xiv jsru feGfo.;kph L=kksr ¼'kklfd; % --------------------------------------------------------------------------------
d`f=ke jsru dsaUnz@[kktxh laLFkk b-½ % --------------------------------------------------------------------------------
d- bekjrh
i xk;h@Eg'khapk xksBk ¼la[;k½ % -------------------------------------------------------------------------------
ii oSKkfud ifjek.kkuqlkj iDdk % -------------------------------------------------------------------------------
cka/kysyk vkgs ¼gks;@ukgh½-
iii xksB;kpk vkdkj ¼ykach@:anh@maph½ % -------------------------------------------------------------------------------
iv i`"B Hkkxkaps ,danj {ks=kQG % --------------------------------------------------------------------------------
v xqjs cka/k.;kph i/nr % --------------------------------------------------------------------------------
¼rksaMkdMs&rksaM@'ksiVhdMs & 'ksiVh½
vi okljkapk xksBk leksj eksdG;k tkxs % --------------------------------------------------------------------------------
lghr vlY;kl vkdkj ¼vkgs@ukgh½
vii okljkapk xksBk 'kkL=kksDr i/nrhus % --------------------------------------------------------------------------------
cka/kysyk ¼gks;@ukgh½
viii nq/k ladyu o ukan.kh [kksyhpk vkdkj % ---------------------------------------------------------------------------------
¼vkgs@ukgh½
ix nq/k ladyu o uksan.kh [kksyhl OgsaVhysVj % ---------------------------------------------------------------------------------
o fdVd jks/kd tkGh ¼vkgs@ukgh½
x xqjkauk ik.kh ikt.;klkBh O;oLFkk % ---------------------------------------------------------------------------------
¼ek.klkdMqu@;kaf=kd i/nrhus ½
xi xqjkaps [kkn; lkBfo.;k djhrk xksnke % --------------------------------------------------------------------------------
¼vkgs@ukgh½
xii xksnkekpk vkdkj ¼{ks=kQG½ % --------------------------------------------------------------------------------
20
xiii l/;k miyC/k vlysyk [kk|kpk lkBk % --------------------------------------------------------------------------------
xiv xqjkaps xksBs LoPN dj.;kdjhrk o % -------------------------------------------------------------------------------
/kq.;kdjhrk O;oLFkk ¼;kaf=kd@d`f=ke½
M- euq"; cG
i O;oLFkkifd; deZpkjh ins] la[;k osru % -------------------------------------------------------------------------------
ii etqjh oxZ ins] la[;k ] osru % --------------------------------------------------------------------------------
4- 'ksGh ikyu iz{ks=k
v- fo|ky;kiklqups varj % --------------------------------------------------------------------------------
c- tukojs
i 'ksGhaph ,dq.k la[;k % ---------------------------------------------------------------------------------
ii miyC/k 'ksGhph tkr % ----------------------------------------------------------------------------------
iii miyC/k 'ksGhsaps ljkljh o; % ---------------------------------------------------------------------------------
iv 'ksGhaP;k LokF;kph fLFkrh % ---------------------------------------------------------------------------------
¼fujksxh&vktkjh &la[;k VDdsokjh½
v ekxhy o"khZPkk iz{ks=kkojhy 'ksGhapk e`R;q nj % ----------------------------------------------------------------------------------
vi djM;kaph la[;k ¼uj@eknh½ % ----------------------------------------------------------------------------------
vii tqGs@rhGs b- ns.kkÚ;k 'ksGhaph la[;k % ---------------------------------------------------------------------------------
viii iz{ks=kkoj cksdMkaph la[;k % ---------------------------------------------------------------------------------
ix cksdMkaps o; % ---------------------------------------------------------------------------------
d bekjrh
i 'ksGhapk xksBk ¼vkdkj o {sk=kQG ½ % ---------------------------------------------------------------------------------
ii djMkalkBh ?kj ¼vkdkj o {ks=kQG½ % ---------------------------------------------------------------------------------
iii cksadMkaph [kksyh ¼vkdkj o {ks=kQG½ % ----------------------------------------------------------------------------------
iv ojhy loZ xksBs o ?kjs oSKkfud fud"kkizek.ks % ----------------------------------------------------------------------------------
cka/kysys¼gks;@ukgh½
v xksBk /kq.;klkBh o LoPN dj.;klkBh % -----------------------------------------------------------------------------------
O;oLFkk ¼izdkj@i/nr ueqn djkoh½
vi xksB;kaps futZarqdh dj.k dj.;kpk % ----------------------------------------------------------------------------------
dkG o i/nr
vii OgaasVhys'ku vkdkj o {ks=kQG % -----------------------------------------------------------------------------------
viii xksB;kaph fLFkrh ¼tqus@dk;eLo:ih % -----------------------------------------------------------------------------------
@rkRiqjrs½
M pkjk o ik.;kph O;oLFkk
i pkÚ;kph i/nrh ¼xksB;kr canhLr@ % -----------------------------------------------------------------------------------
[kqyh i/nr@nksUgh½
ii [kk| ¼mRiknd daiuhsps ukao ½ % -----------------------------------------------------------------------------------
iii [kk| lkBo.;kph O;oLFkk ¼xksnke½ % -----------------------------------------------------------------------------------
iv [kk|kkpk l/;kpk lkBk % --------------------------------------------------------------------------------
21
v fgjO;k pkÚ;kph lks; >qMih taxy@ % ---------------------------------------------------------------------------------
ckgs:u vk.kqu Vkd.ks b-
vi pjkb djhrk tfeu ¼vkgs@ukgh½ % ---------------------------------------------------------------------------------
vii fi.;kP;k ik.;kph O;oLFkk ¼gkSn] cdsV] % ---------------------------------------------------------------------------------
okgrh ukyh b-½
viii [kkn; o pkÚ;kph O;oLFkk xksB;kP;k vkr@ % ---------------------------------------------------------------------------------
ckgsj [kqY;koj bR;knh
b euq"; cG
i O;oFkkidh; deZpkjh ins@la[;k@osru % ---------------------------------------------------------------------------------
ii etqj ¼ins@la[;k@osru½ % ---------------------------------------------------------------------------------
5 dqDdqV ikyu iz{ks=k % --------------------------------------------------------------------------------
v fo|ky;iklqu varj % ---------------------------------------------------------------------------------
c i{kh
i iz{ks=kkojhy i{;kaph ,dq.k la[;k % ---------------------------------------------------------------------------------
ii vaMh ns.kkÚ;k i{kkaph la[;k % ---------------------------------------------------------------------------------
iii vaMh ns.kkÚ;k dksacM;akps o; % ----------------------------------------------------------------------------------
iv jkstps vaaM;kps mRiknu % ----------------------------------------------------------------------------------
v ekaly dksacM;kaph la[;k % ----------------------------------------------------------------------------------
vi l/;k iz{ks=kkoj vlysys ekaly dksacM;kaph % ----------------------------------------------------------------------------------
fiys vkY;kph rkjh[k
vii dksacM;kaps ylhdj.kkph ekfgrh % ----------------------------------------------------------------------------------
¼>kysyh vkgs@ukgh½ o izdkj
d dksacM;kaph ?kjs
I vaMh ns.kkÚ;k dksacM;kaph ?kjs % ----------------------------------------------------------------------------------
i Mhi fyVj i/nr ¼vkgs@ ukgh½ % -----------------------------------------------------------------------------------
ii fiatjk i/nr ¼vkgs@ukgh½ % ------------------------------------------------------------------------------------
iii dkascMh ?kjkpk vkdkj o {ks=kQG % ------------------------------------------------------------------------------------
iv dkasscMh ?kjkrhy ,danj [kksY;kaph la[;k % ------------------------------------------------------------------------------------
o izR;sdhpk vkdkj
v izR;sd dksacMhl miyC/k vlysyh % ------------------------------------------------------------------------------------
rGkojhy tkxk ¼{ks=kQG½
vi [kkn; o ik.kh ;kaph O;oLFkk ¼d`f=ke @;kaf=kd½ % ------------------------------------------------------------------------------------
vii [kkn;kps o ik.;kps HkkaM;kaph la[;k o % ------------------------------------------------------------------------------------
mRiknd daiuh
II ekaly dksacM;kaph ?kjs
i ,dq.k la[;k o izR;sd ?kjkpk vkdkj % ------------------------------------------------------------------------------------
ii [kksY;kaph la[;k o vkdkj % -----------------------------------------------------------------------------------
iii izdk'kkph O;oLFkk % -----------------------------------------------------------------------------------
22
iv [kk| o ik.;kph O;oLFkk % -----------------------------------------------------------------------------------
III fiYykaph ?kjs ¼czqMj gkml½
i vkdkj % -----------------------------------------------------------------------------------
ii mc ns.;kph O;oLFkk % ------------------------------------------------------------------------------------iii
{kerk % ------------------------------------------------------------------------------------
iv ok<r ¼mRiknuiwoZ½ i{kkaps ?kj % ------------------------------------------------------------------------------------
¼vkgs@ukgh@vkdkj½
IV xksnke
i miyC/krk ¼vkgs@ukgh½ % ------------------------------------------------------------------------------------
ii vkdkj % -----------------------------------------------------------------------------------
iii {kerk % ------------------------------------------------------------------------------------
vi tSo lqj{kk ;a=k.kk ¼FkksMD;kr o.kZu½ % ------------------------------------------------------------------------------------
M [kk| o ik.kh
i i{kkaP;k izR;sd ?kjkr [kk| o ik.;kP;k % ------------------------------------------------------------------------------------
HkkaM;kaph la[;k
ii [kk| iz{ks=kkoj r;kj dj.;kr ;srs % ------------------------------------------------------------------------------------
¼gks;@ukgh½
iii ckgs:u fodr ?ks.;kr ;sr vlY;kl % ------------------------------------------------------------------------------------
mRiknd daiuhps uko
iv ik.;kph O;oLFkk ¼d`=khe@;kaf=kd½ % ------------------------------------------------------------------------------------
b euq";CkG
i O;oLFkkidh; deZpkjh ins] la[;k] osru % ------------------------------------------------------------------------------------
ii etqj ins]la[;k] osru % ------------------------------------------------------------------------------------
6 nqX/k ra=kKku djhrk miyC/k lqfo/kk
i fo|ky;kiklqu toG vlysys nq/k % ------------------------------------------------------------------------------------
f'krdj.k dsanz
ii fo|ky;kiklqups varj % ------------------------------------------------------------------------------------
iii fo|ky;kiklqu toG vlysys nq/k % ------------------------------------------------------------------------------------
izfdz;k la;a=k dsanz
iv fo|ky;kiklqups varj % -------------------------------------------------------------------------------------
v nq/k izfdz;k dasnzkr r;kj dj.;kr % -------------------------------------------------------------------------------------
;s.kkjs nqX/k inkFkkZps izdkj
vi ;k fBdk.kh mi;ksxkr vk.kY;k tk.kkjs % --------------------------------------------------------------------------------------
nq/k o nq/kkP;k inkFkkZps xq.k fu;a=k.k i/nrh
vii fo|ky;kdMs nq/kkph [email protected] % --------------------------------------------------------------------------------------
dj.;kph lqfo/kk ¼vkgs@ukgh½
viii fo|ky;kpk nq/kf'krdj.k dsanz o nq/k % --------------------------------------------------------------------------------------
izfØ;k dsanzklkscr fo|kF;kZuk izkR;kf{kdk
lkBh ijokuxh vl.;kpk djkj dsyk
vkgs dk;\ ¼gks;@ukgh½
23
7 brj lqfo/kk
fo|ky;kdMs [kkyhy ckchalkBh miyC/k vlysyk vkdfLer fu/kh
i fo|kihB o ?kVd egkfo|ky;kr fu;ksthr % -----------------------------------------------------------------------
osGsoj lknj djko;kps fo|kFkhZ o fo|ky;kps ---------------------------------------------------------------------
loZ 'kqYd] vkLFkkiusojhy vlysY;k deZpkjh ----------------------------------------------------------------------
ixkj ns.ks] lkfgR;] jlk;us o iqLrd b- [kjsnh
ii vuqRiknd@o;Ldj fdaok vU; dkj.kkauh deh % -----------------------------------------------------------------------
>kysY;k xk;h] Eg'kh cnyqu ufou xk;h @Eg'kh
fodr ?ks.;kdjhrk
iii iz{ks=kkojhy nSuafnu dkedktkdjhrk % ------------------------------------------------------------------------
iv dk;kZy;hu nSufnu dkekdjhrk % ------------------------------------------------------------------------
v/;{k ;kaph lgh o fly -------------------------------------- lfpo ;kaph lgh o fly ---------------------------------------
24
Hkkx & 3 izfrKk i=k
eh@vkEgh [kkyhy Lok{kjh dj.kkjs laLFksus vf/kd`r dsysys inkf/kdkjh ¼ukao½
1- Jh-@Jherh ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- o
2- Jh-@Jherh -----------------------------------------------------------------------------------------------------------
vls izfrKkiqoZd fygqu nsrks dh] ojhy izLrkoke/;s ueqn dsysyh laiw.kZ ekfgrh [kjh vkgs-
;k ekfgrhP;k iq"Vhdjhrk vko';d nLrk,sot izLrkoklskcr tksMys vkgsr- gh ekfgrh [kksVh BjY;kl
R;k djhrk eh@vkEgh loZLoh tckcnkj jkgq o R;k djhrk fo|kihBkus dsysY;k dks.kR;kgh dk;Zokghl
ik=k jkgq- egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihBkP;k **i'kq/ku O;oLFkkiu o nqX/kksRiknu** infodk
vH;klØe pkyfo.;kl laLFksl ekU;rk feG.;[email protected]@gLrkarj.kkdjhrk fo|kihBkl
izLrko lknj dj.;kps rFkk R;kdjhrk egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihBk'kh djkj dj.;kps laiw.kZ
vf/kdkj laLFksus eyk@vkEgkyk iznku dsys vkgsr- ;k infodk vH;klØzekdjhrk vkeP;k laLFksl
fo|kihBkph ekU;rk feGkY;kl gk vH;klØze pkyfo.;kl vko';d vl.kkÚ;k loZ lks;h&lqfo/kk o
fu/kh miyC/k d:u ns.;kph eh@vkEgh geh ?ksrks- R;kp cjkscj ;k izLrkokr ueqn dssysyh fo|ky;kph
tkxk vH;klØzeklkBh feGkysY;k ekU;rsP;k dkGkr fo|kihBkP;k ijokuxh f'kok; cny.;kr ;s.kkj
ukgh ;kph vkEgh geh nsrks-
fBdk.k -----------------------------------------------
fnukad ------------------------------------------------
v/;{k ;kaph lgh o fly -------------------------------------- lfpo ;kaph lgh o fly ---------------------------------------
laLFksps brj vf/kd`r inkf/kdkÚ;kph ukos o lgh
1½ ------------------------------------------------------------------------------
2½ ------------------------------------------------------------------------------
3½ ------------------------------------------------------------------------------
25
ifjf'k"B 3
egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihB] QqVkGk ryko ekxZ] ukxiwj
fuEu f'k{k.k fo|k'kk[kk
¼68 oh dk;Zdkjh ifj"kn Bjko Ø- 43@2016 ½
i'kq/ku O;oLFkkiu o nqX/kksRiknu infodk vH;kldzeklkBh [kktxh foukvuqnkuhr laLFkk@
fo|ky;kaP;k iquekZU;rsdjhrk miyC/k lks;h@lqfo/kkapk vgoky- rikl.khpk fnukad % ---------------
1- ?kVd egkfo|ky;kps uko % --------------------------------------------------------------------------------------------------------
2- laLFksps uko] iath;u dzekad ] % ---------------------------------------------------------------------------------------------------------
uqruhdju fnukad] iRrk ] % ---------------------------------------------------------------------------------------------------------
fiu dksM nqj/ouh dzekad]QWDl] bZ-esy % ----------------------------------------------------------------------------------------------------------
% ----------------------------------------------------------------------------------------------------------
% ----------------------------------------------------------------------------------------------------------
3- infodk fo|ky;kps uko] iRrk] fiu % -----------------------------------------------------------------------------------------------------------
dksM nqj/ouh dzekad] QWDl] bZ-esy % -----------------------------------------------------------------------------------------------------------
% ----------------------------------------------------------------------------------------------------------
4- laLFkspa cWad geh i=k uqruhdj.k fnukad % -----------------------------------------------------------------------------------------------------------
5- vkfFkZd fLFkrhdjhrk ekxhy o"kkZP;k % ------------------------------------------------------------------------------------------------------------
vkWMhV fjiksVZph izr % ------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6- eq[; bekjr] deZpkjh vkf.k iz{ks=kkph ekfgrh%
v-dz- tehu]f'kapu]eq[; bekjr]ijhlj]deZpkjh o i'kq/ku i{ks=kkph ekfgrh
izi=k & v
A laLFksph tehu] flapu O;oLFkk] i'kq ikyu iz{ks=k
¼ 25 xq.k vko';d½
fu/kkZjhr
xq.k
izkIr
xq.k
'ksjk
(I) laLFksph i'kq/ku iz{ks=ks LFkkiu dj.;k;ksX; o oSj.k
mRiknuk djhrk vksyhrkph lks; vlysyh dehr deh 10
,dj tehu laLFksph Lor%ph fdaok fdeku 30 o"kkZdfjrk
HkkMsdjkj vlys lacaf/kps nLrkost-
20
(II) laLFksps xk; @ EgSl ikyu iz{ks=k
1 xk; @ Eg'kh djhrk vk/kqfud i/nrhpk xksBk 06
2 Okkljkauk Lora=k fuokjk ¼,dkosGh 10 okljkalkBh½ 02
3 nq/k ladyu [kksyh ¼ekudkuqlkj½ 02
(III) laLFksps 'ksGh @ esa<h ikyu iz{ks=k
1 'ksG;kadjhrk cka/kysyk xksBk 06
2 50 djMs ¼fdM~l½Lora=ki.ks Bso.;kdjhrk djMs x`g 02
3 2 uj Lora=ki.ks Bso.;kdjhrk [kksyh 02
(IV) laLFksps dqDdqV ikyu iz{ks=k
1 vaMh ns.kkÚ;k fdaok ekaly dksacM;kalkBh iDdh ?kjs 06
2 fiYys Bso.;klkBh Lora=k [kksyh czqMj gkml 04
,dw.k xq.k 50
26
izi=k & c
B
laLFksph fo|ky;kdjhrk eq[; bekjr ¼50½
¼ 25 xq.k vko';d½
fu/kkZjhr
xq.k
izkIr
xq.k
'ksjk
1 oxZ[kksY;k 2 ¼izrh [kksyh 60 fo|kF;kZadfjrk½ loZ
lks;h;qDr-
10
2 iz;ksx'kkGk 1 ¼20 fo|kF;kZuk izkR;kf{kdk djhrk½ loZ
lks;h;qDr-
08
3 okpuky; loZ lks;h lqfo/ksuqlkj- 08
4 izkpk;Z d{k 1 04
5 f'k{kdk djhrk d{k 1 04
6 dk;kZy; loZ lks;h lqfo/ksuqlkj 04
7 lax.kd d{k 1] lax.kd lap 3 o baVjusV lqfo/kk- 04
8 izlk/ku x`gs % eqykadjhrk 1] eqyhdjhrk 1 04
9 [ksGkaps eSnku o laj{kd fHkar 02
10 'kq/n~ fi.;kP;k ik.;kph O;oLFkk 02
,dw.k xq.k 50
izi=k & d
C laLFksps deZpkjh oxZ ¼ izkpk;Z fdaok v/;kid iSdh ,d
i'kqoS|d info/kj vlus vfuok;Z ½¼ 30 xq.k vko';d½
fu/kkZjhr
xq.k
izkIr
xq.k
'ksjk
1 izkpk;Z&1]M.V.Sc/M.Tech/M.Sc (A.H.& Dairy)
fdaok info/kj o nksu o"kkZpk vuqHko ¼vuqHko %& 5 o"kZ =
15 xq.k] 4 o"kZ = 10 xq.k] 3 o"kZ = 05 xq.k] 2 o"kZ = 03
15
2 v/;kid&1 B.V.Sc & A.H/ B.Tech Dairy 10
3 v/;kid&1 B.Com. lax.kd izek.ki=kklg 10
4 iz;ksx'kkGk lgk¸;d & 1 D.M & AH/LMDP 05
5
dfu"B fyihd & 1 SSC + Typing 30 & 40 pass 05
6 ijhpj & 1 SSC 05
,dw.k xq.k 50
izi=k &M
D laLFksps xk; @ EgSl] 'ksGh @ esa<h] dqDdqV iz{ks=k
¼25 xq.k vko';d½
fu/kkZjhr
xq.k
izkIr
xq.k
'ksjk
1 nq/k ns.kk&;k tkrhoar xk;h o Eg'kh& 10 10
2 okljs & 06 08
3 tkrhoar 'ksG;k @ esa<;k & 25 08
4 djMs ¼fdM~l½ & 30 08
5 vaMh ns.kkÚ;k@ekaly dksacM;k &100 08
6 dksacM;kaph fiYys & 100 08
,dw.k xq.k 50
27
xks"kokjk
va-dz- izi=kkpk ri'khy ,dw.k
xq.k
izkIr
xq.k
'ksjk
izk=k@vizk=k
izi=k v 50
izi=k c 50
izi=k d 50
izi=k M 50
izi=k v] c] d] M ps fu/kkZjhr @
vko';d @ izkIr ,dw.k xq.k
200
fVi& izi=k *v*]*c* o *M* e/;s fdeku xq.k 25 o izi=k *d *e/ks fdeku xq.k 30 vko';d vlrhy-
ijarw fo|ky;kyk ik=krsdfjrk *v*] *c*] *d* o *M* feGwu 120 xq.k vl.ks vfuok;Z jkghy-
izkIr xq.k oxZokjh @ Js.kh feGkysyh Js.kh
150 fdaok R;kis{kk tkLr v Js.kh
135 rs 149-9 c Js.kh
120 rs 134-9 d Js.kh
120 is{kk deh@vik=k M Js.kh
vfHkizk; % lu ------------------------------------------------------------------ ;k 'kS{kf.kd o"kkZ djhrk rkRiqjrh ekU;rk@
iquekZU;rk ns.;kl-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------gs infodk fo|ky;
ik=k @ vik=k vlY;kph lferh f'kQkjl djhr vkgs-
¼ ½ ¼ ½ ¼ ½ ¼ ½ ¼ ½
laLFkk
izeq[k@izfrfu/kh lnL;@lfpo lnL; lnL; v/;{k
Lok{kjh o uko Lok{kjh o uko Lok{kjh o uko Lok{kjh o uko Lok{kjh o uko
28
ifjf'k"B&3(i)
egkjk"Vª i'kq o eRL; foKku fo|kihB] QqVkGk ryko ekxZ] ukxiqj&01
fuEu f'k{k.k fo|k'kk[kk
iz{ks=k layXursps vlY;kl rikl.kh lferhl fo|ky;kus@laLFksus lknj djko;kph ekghrh
infodk fo|ky;kus@ laLFksus Hk:u fnysY;k ekghrhph rikl.kh d:u lehrhus ifjf'k"B & I e/;s vkiys
[kkyhy loZ ckchaph 'kgkfu'kk d:u xq.k |kos-
layXu laLFksps uko@
iz{ks=kkps uko
uksan.kh Ø- fo|ky;kiklqu
varj
djkji=k
¼fnukad o eqnr½
fo|kF;kZph us&vk.k
dj.;kph O;oLFkk
1½
2½
3½
1½ xk;@EgSl ikyu iz{ks=k
xksBk i/nr xk;@EgSl
iztkrh o
la[;k
nq/kkG
xk;h@Eg'kh
nSuafnu nq/k
mRiknu
lferhpk 'ksjk
2½ 'ksGh@esa<h ikyu iz{ks=k
xksB;kph
i/nr @fLFkrh
'ksGh@eas<h
iztkrh o
la[;k
eknh
¼la[;k½
uj
¼la[;k½
lferhpk 'ksjk
3½ dqDdqV ikyu iz{ks=k
fuokjk i/nr
iztkrh czkW;yj ¼la[;k½ ysvj ¼la[;k½ lferhpk 'ksjk
izkpk;Z@laLFkk izeq[k ;kaph uko o lgh
29
ifjf'k"V & 4
infodk fo|ky;kdjhrk deZpkjh fu;qDrh lca/kh fu;ekoyh
fo|kihBkdMqu fo|ky;kyk ekU;rk feGkY;kiklwu rhu efgU;kps vkar fdaok iq<hy
'kS{kf.kd l=k lq: gks.;kP;k ,d efgU;kP;k vkr ;kiSdh tks dkyko/kh deh vlsy R;k dkyko/khr
ekU;rk izkIr fo|ky;kdfjrk fo|kihBkus Bjoqu fnysY;k fud"kkizek.ks f'k{kd o f'k{kdsRrj
deZpkÚ;kaph use.kqd dj.ks laca/khr laLFkkauk ca/ku dkjd jkghy- izkpk;Z@O;k[;krk ;kaps
fu;qDrhdjhrk xBhr lferhe/;s fu;a=kd ?kVd egkfo|ky;kps ,d izfrfu/kh vl.ks vko';d
jkghy- lg;ksxh vf/k"Bkrk ,dk izfrfu/khps ukefunsZ'ku djrhy- izkpk;Z fdaok O;k[;krk iSdh ,dk
inkoj i'kqoS|d inoh/kj vl.ks vfuok;Z jkghy- fu;qDrh dsysY;k deZpkÚ;kaps osru
cWdsOnkjs@/kukns'kk}kjs ns.ks vko';d jkghy- ufou osru vk;ksxkizek.ks osru o ih-,Q-@lh-ih-,Q-
dikr dj.ks 'kklukP;k fu;ekizek.ks fu.kZ; laLFkspk jkghy-
1- deZpkÚ;kaP;k fu;qDrhckcr fooj.k-
v-
Ø
inkps uko in
la[;k
'kS{kf.kd ik=krk vuqHko osru Js.kh
¼eqG osru½
1 izkpk;Z 1 i) i'kqoS|d 'kk[ksrhy inO;qRrj¼M.V.Sc.) fdaok
nqX/k ra=kKku 'kk[ksrhy inO;qRrj (M.Tech.)
fdaok d`"kh 'kk[ksrhy i'kqlaoa/kZu o nqX/k foKku
'kkL=kkrhy inO;qRrj (M.Sc., A.H. & Dairy)
/AH/Dairy Science) fdaok
ii) i'kqoS|d 'kk[ksrhy inoh/kj ¼B.V.Sc. &
A.H.) / nqX/k ra=kKku 'kk[ksrhy inoh/kj
(B.Tech./Dairy Tech.) o nksu o"kkZpk vuqHko
10]000&325&15200@& fdaok
¼20]000@& fQDl is½
¼25]000@& i'kqoS|d info/kj½
2 O;k[;krk 2 i) i'kqoS|d inoh/kj (B.V.Sc. & A.H.) fdaok
nqX/kra=kKku inoh/kj (B.Tech. Dairy Tech)
ii) okf.kT; inoh/kj ¼B.Com.), lax.kd infodk
izek.ki=k lghr
8000&272&13500@& fdaok
¼16]000@& fQDl is½
6500&200&10500@& fdaok
¼13]000@& fQDl is½
3 yWc
vflLVUV
1 infodk /kkjd
DMAH fdaok LMDP
4000&100&6000@& fdaok
¼10]000@& fQDl is½
4 dfu"B
fyihd
1 dehr deh 10 oh mRrh.kZ
Vadys[ku @ lax.kd ejkBh 30 'kCn izfr feuhV
vkf.k baxzth 40 'kCn izfr feuhV
3050&75&3950&80&4590@&
fdaok
¼8]000@& fQDl is½
5 ifjpj 1 10 oh ikl 2550&55&2660&60&3200@&
fdaok
¼6]000@& fQDl is½
6 etqj 1 4 Fkh ikl 2550&55&2660&60&3200@&
fdaok
¼6]000@& fQDl is½
30
2- indfodk fo|ky; o i'kq/ku iz{ks=kkdfjrk use.;kr ;s.kkjs deZpkjh laLFksP;k@ fo|ky;kP;k dk;e
vkLFkkiusoj fu;her rRokoj lq:okrhyk fdeku 3 o"kZ dk;ZdkGkdfjrk fdaok 11 efgus fQDl is oj
use.;kr ;kosr o R;kiq<s tks i;Zr fo|ky;kl ekU;rk pkyq jkghy rks i;Zr R;kapk lsokdkG ok<fo.;kr
;kok-
3- inkaph fufeZrh dsY;kuarj yxsp laca/khr laLFkk@fo|ky;kus orZeku i=kkrqu tkfgjkrh}kjs fdaok foHkkxh;
lek;kstu dk;kZy;ke/kqu ik=k mesnokjkdMqu vtZ ekxokosr- vtZ ekxfo.;kph eqnr tkfgjkrhP;k
fnolkiklqu fdeku 15 fnol vlkoh-
4- izkIr vtkZph Nkuuh d:u loZ ik=k mesnokjkauk eqyk[krhlkBh cksyko.;kr ;kos- eqyk[krhph rkjh[k
eqyk[krhph lqpuk ikBfoY;kiklqu fdeku 15 fnolkuarj Bso.;kr ;koh- eqyk[krhP;k lqpusph izr foHkkxh;
leUo; dsUnzkekQZr fo|kihBkl ;koh-
5- lqpusph izr feGkY;kuarj ,d vkBoM;kP;k vkar ?kVd egkfo|ky;krQsZ fuoM lferhojhy fo|kihBkP;k
izfrfu/khps uko laca/khr laLFksl dGfo.;kr ;sbZy-
6- eqyk[krh dfjrk fdeku 4 lnfL; fuoM lferh jkghy- ;kr ,d lnL; ?kVd egkfo|ky;kpk izfrfu/kh
jkghy- moZjhr 3 lnL;kaph ukos laca/khr laLFksus Bjokoh-
7- fuoM lferhus fuoM dsysY;k mesnokjkaph ukos fo|kihB izfrfu/khP;k mifLFkrhr R;kp fno'kh fu'phr
dj.;kr ;kohr- izR;sd inkdjhrk fdeku 1 fdaok 2 mesnokjkaph izfr{kk ;knh lq/nk r;kj dj.;kr ;koh-
8- fuoM >kYksY;k mesnokjkauk fuoM >kY;kps fnukadkiklqu lkr fnolkps vakr R;kaP;k use.kqdhps vkns'k
ikBfo.;kr ;kosr- use.kqdhP;k vkns'kkr use.kqdhps in] R;k dfjrk fuoM >kysY;k mesnokjkps uko] o;]
'kS+{kf.kd ik=krk] osru Js.kh] loZ HkRrs ¼egkxkbZ HkRrk] ?kjHkkMs HkRrk] okgu HkRrk b-½ feGqu ,dq.k eklhd
osrukph jDde o use.kqdhP;k izFke pj.kkrhy ¼3 o"kkZpk½ dkyko/kh 11 efgus bR;knh ekfgrh ueqn dsysyh
vlkoh-
9- fuoM >kysY;k mesnokjkl R;kP;k inkoj :tq gks.;kl use.kqdhpk vkns'k ikBfoY;k iklqu 15 fnolkph
eqnr ns.;kr ;koh-
10- fuoM >kYksY;k mesnokj foghr eqnrhr R;kP;k inkoj :tq u >kY;kl yxsp izfr{kk ;kfnrhy Øekadkuqlkj
iq<P;k mesnokjkl use.kqfdpk vkns'k ikBfo.;kr ;kok-
11- use.kqd dsYksY;k loZ depkÚ;kaph ekfgrh] deZpkÚ;kaps uko] o;] inuke] 'kS++{kf.kd ik=krk] vuqHko] osru
Js.kh] loZ HkRrs feGqu ,dq.k ekfld osru fQDl is inkoj :tq >kY;kph rkjh[k bR;knh use.kqd
>kY;kiklqu 7 fnolkps vkar foHkkxh; leUo; dsUnz o fo|kihBkl lknj dj.;kr ;koh-
12- loZ deZpkÚ;kps osru R;kauk uftdP;k cWadsr R;kaP;k cpr [kkR;kr nj efgU;kP;k 1 rkj[ksl tek dj.;kr
;kos- ;k dfjrk deZpkjh dkekoj :tq >kY;k cjkscj R;kyk laca/khr cWadsr [kkrs m?kM.;kdjhrk lqpuk
ns.;kr ;kO;k- ;k laca/khph laiw.kZ ekfgrh ¼deZpkÚ;kP;k cWaaadsrhy [kkR;kP;k uacj lghr½ fo|kihBkl
dGfo.;kr ;koh-
13- loZ deZpkÚ;kph uksan Hkfo"; fuokZg fu/kh@CPF ;kstusr d:u R;kapk Hkfo"; fuokZg fu/kh nj efgU;kr
R;kaP;k osrukrqu dIkkr d:u laca/khr dk;kZy;kr tek dj.;kr ;kok-
14- loZ deZpkÚ;kaps osrukrqu nj efgU;kyk O;olk; dj rlsp fu;ek izek.k mRiUu dj ¼L=kksrkrqu dj dikr
i/nrhus½ dikr d:u cWadsr@vFkok laca/khr dk;kZy;kr tek dj.;kr ;kos o R;k fo"k;hps izek.ki=k
laca/khr deZpkÚ;kl forjhr dj.;kr ;kos-
15- deZpkÚ;kaph O;oLkk; dj] mRiUu dj o Hkfo"; fuokZg fu/kh ;k laca/khph ekfgrh nj o"khZ 1 tqYkS i;Zar
leUo; dsUnzkekQZr fo|kihBkl lknj dj.;kr ;koh-