VAN MENH CUA NHO GIAO VIET NAM TRONO QUAN …tainguyenso.vnu.edu.vn/jspui/bitstream/123456789/18191/1/... · VAN MENH CUA NHO GIAO VIET NAM ... CU cùa bo mày cai tri phUdng Bàc
Post on 31-Jan-2018
216 Views
Preview:
Transcript
VAN MENH CUA NHO GIAO VIET NAM
TRONO QUAN NIEM CUA CHU NGHÌA
YÉU NLTÒC " Ò N H O À " V À C H Ù N O H Ì A
DAN TOC CÀI LirONG DAU THE KY XX
TRAN NGUYÉN VIÉT '
Nho giào là mot hoc thuyét chinh tri - xa hoi ra ddi d Trung
Quóc vào khoàng the ky VI tr. CN, do Khong Tu (551 - 479)
sàng làp. Nói dung ed bàn cùa Nho giào là duòng ló'i tri nUóc
dUa trén nén tàng cùa dao due va luàn ly xà hói, vi vày ngUÒi
ta thudng goi hoc thuyét này là hoc thuyét chinh tri - dao due.
Nho giào du nhàp vào nUóc ta khà som va cùng vói chiéu
dai lich su khoàng 2000 nàm, chiù sU tiép bién vói càc yéu to
bàn dia va dàc biet, vói hai hoc thuyét Phàt va Lào Trang,
trd thành mot trong ba tru còt chinh ctia truyén thong tu
tUdng Viet Nam là Nho - Phàt - Lào (tam giào). Trong lich
su tu tUdng Viet Nam, vai trò cùa Nho giào ve duòng loi tri
nUóc khóng phài lue nào cùng là chù dao: t\l vai trò là cóng
CU cùa bo mày cai tri phUdng Bàc trong suot thién nién ky
thù nhat, sang dàu thién nién ky thù hai dUÒng nhu nò bj
*. Tièn sì Tnet hoc. TrUdng phòng Triet hoc Viét Nam. Vién Tri^t hoc. Vién Khoa hoc xà hói Viét Nam.
138
khiióc ili bòi su lua chon duòng ló'i tri nuóc cùa càc triéu dai
Ngó, Dinh, Tién Le, va tu thè' ky XI, cùng vói sU hình thành
va phàt trién cùa nhà nUóc phong kién trung Udng tàp
quyén, Nho giào dàn dàn chiem dUdc Uu the, mac dù trong
thòi ky Ly - Tran, Phàt giào dUdc tòn là quó'c giào. Tu thòi Le
Sd Nho giào dà giành dUdc dia vi doc tòn. Tuy nhién, sau khi
Le Thành Tòng (1442 - 1497) mà't, sU khùng hoàng cùa xà
hoi phong kién Viét Nam kéo theo su suy giàm vai trò cùa
Nho giào. Dé'n thòi Nguyèn (1802 - 1945), Nho giào mot lan
nfla lai co vi tri doc tòn.
Nhà Nguyen lén nàm quyén cai tri dat nUóc dà chon Nho giào làm he tu tUdng chinh thò'ng phuc vu duòng lò'i tri nUóc cùa mình. Tuy nhién, do triéu Nguyen dà ké' thùa Nho giào, dàc biét là Hàn Nho vói muc dich cùng co' vUdng quyén, trd thành "tàp dai thành", càc tu tUdng duy tàm va bào thù trong lich su Nho giào dà làm cho hoc thuyét này trò nén bàt càp trUóc xu thè' cùa thòi dai, dàc biét trong bòi cành cùa dà't nuóc dàu thè' ky XX.
Thà't bai cùa triéu Nguyen trUóc su xàm ludc cùa thuc dàn
Phàp ve thUc chà't, là su thà't bai cùa he tu tuòng phong kién
ma tru còt chinh cùa nò là Nho giào. Su lùng tùng trong chù
trUdng cùa triéu dình "chié'n hay hoà" cuòi cùng phài di dén
hói ké't là "bòa" bòi quyén Idi cùa hoàng toc bi dat trén Idi ich
quoc già. Nàm 1884 triéu dình Hué' dà ky Hièp Uóc Patenotre
vói Phàp, nhuòng chù qityén dàn toc cho de' quò'c Phàp. Tu dò
cho dé'n Càch mang thàng Tàm nàm 1945, Viét Nam là mot
nuóc thuòc dia nùa phong kién va bi xoà tén trén bàn do thè
giói. Ve chinh tri, chinh quyén phong kié'n Vièt Nam hoàn
toàn le thuòc vào sU cai tri cùa thuc dàn Phàp, triéu Nguyèn
139
chi là chinh phù bù nhin. Sau thà't bai cùa phong trào Càn vUdng (1897), thUc dàn Phàp tuyén bo hoàn thành cuoc bình dinh Dòng Dudng, chia càt dà't nUóc làm ba ky de de bé cai tri - Bàc Ky, Trung Ky va Nam Ky.
Dàu the ky XX, tình hình the giói va khu vuc cùng co nhiéu bién dòng, it nhiéu ành hUdng dén ddi song cùa nhàn dàn ta. Tai Trung Quóc, càc chù trUdng cài càch cùa càc sì phu phong kién tiéu biéu là "phài Dudng vu" lày dao ly cùa Trung Quóc làm góc, lày hoc ky thuàt nUòc ngoài de giàu manh. Phong trào này dien ra trong thòi gian hdn 30 nàm, nhung do sU càn trd cùa phài thù cuu trong triéu dình nén bj thà't bai. Tiép dén là phong trào duy tàn tu san do Khang Hùu Vi (1858 - 1927) va Ludng Khài Siéu (1873 - 1929) lành dao vói chù trUdng xoà bò che dò quàn chù chuyén che, thay vào dò là che dò quàn chù làp hién giong nhU cuòc duy tàn Minh Tri d Nhàt Bàn. Ho dà làm nhiéu bàn tà'u trình lén vua Quang Tu, cho ràng: "Cài càch thì sé con, khóng cài càch thì sé mà't, cài càch triét de thì sé manh, cài càch khóng triet de thì cùng sé mà't", dóng thòi de xuà't chUdng trình cài càch trén nhiéu lình vUc nhU kinh té, vàn hoà, quàn su, chinh tri. Cùng tUdng tu nhu chù trUdng cài càch cùa càc sì phu phong kién. phong trào duy tàn tu san di dérfthà't bai nhanh chóng.
O Viét Nam tu nùa cuòi thè' ky XIX cùng co phong trào cài
càch do càc nhà nho yéu nUóc dUa ra, tiéu biéu là Nguyen
TrUdng Tó, Pham Phù Thù, Nguyen Lo Trach, v.v... Càc bàn
tà'u trình cùa ho khóng dudc triéu dình Hué ùng ho va két
cuc chju chung so' phàn vói càc phong trào cài càch duy tàn d
Trung Quóc.
Chié'n tranh the giói làn thù nhat bùng no nàm 1914 di
140
thu hùt nhiéu nUóc de quóc chàu Àu tham già. Dièu này làm cho Nhat Bàn co ed hói phàt trién thành mot nUóc manh ve quàn su va san sàng tuyén chié'n vói nhiéu nUóc de quÒc de tranh giành thuòc dia d chàu A. Sau càch mang Tàn Hdi 1911, Trung Quóc lai gap phài su tà'n cóng cùa Nhat va chinh quyén phàn dóng cùa Vién Thè' Khài dà buóc phài chà'p nhàn yéu sàch 21 diéu cùa Nhat va ngày ky chà'p nhàn (ngày 9 thàng 5 nàm 1915) dUdc ngUòi Trung Quòc goi là "ngày si nhuc cùa dà't nUóc" ho.
Hoàn cành xà hoi Viét Nam dàu thè' ky XX dà tàc dòng dén toàn bò giói tri thùc Viét Nam, song su phàn tu cùa ho khóng gió'ng nhau, thàm chi trai ngUdc nhau. Chùng tói tam phàn thành ba hình thùc phàn tu ve tón tai xà hoi dàu the kyXX:
Thù nhat, dò là lUc lUdng the hién tu tUdng bi quan, phó màc cho so'phàn cùa dà't nUóc. Chàng han, Nguyèn Hùu Bài là thày hoc cùa vua Duy Tàn, dà dUa ra ve' dò'i cùa ngUÒi hoc trò - nhà vua nhU sau: "Ngói trén nUóc khòng ngàn dUdc nuóc, trót buòng càu nén Id phài làn; Nghl viéc ddi ma ngàn cho ddi, dành nhàm màt dén dàu hay dò". Hoac nhu nhà nho Vò Lièm Sdn viet ve thòi bi dàt dò: "Thòi thành hién! Thòi hào kiet! Thòi anh hùng! Nghìn nàm sU nghiép nUóc ve dòng"'. Dò là tu tuòng ngàn ngam, buòng xuòi cùa tàng lóp nho sì nuóc ta.
Thù hai, là phàn tu cùa nhùng ngUòi di theo xu huóng ón
hoà, cài lUdng. Lue lUdng này co thè chia thành hai loai: yéu
nuóc ón hoà va dàn toc cài lUdng.
1. Theo Tr^n Vàn Giàu. Tàc phdm di/Oc giài thuùng Ho Chi Minh, tàp 2. Nxb. Khoa hoc xà hòi. Ha Nói, 2003. tr. 539.
141
Xu hitàng theo chù nghìa yéu nUóc ón hoà góm nhùng d^i biéu nhu Phan Chu Trinh dua ra chù trUdng Phàp - Viét di hué (Phàp Viet cùng hdp tàc). Riéng Phan Bòi Chàu sau mpt loat càc nguyèn nhàn bao dóng càch mang khòng thành cùa phong trào Duy Tàn, Viét Nam quang phuc hòi. lai bi Phan Bà Ngoc va mot so' tay sai cùa Phàp lùa gat, dành phài chuyén sang chù trUdng này nhàm trành boa chiém dóng cùa Nhàt va dòi quyén bình dàng tói mùc co thè cho ngUÒi dàn Viét Nam.
Xu hitdng quò'c già cài lUóng cùng gàn vói xu huóng nói trén d chò dUa vào Phàp de càu tién bò, cho ràng dén mot lue nào dò, khi dàn tri cùa nUóc ta khà lén, co thè tu quàn ly dUdc dat nUóc thì Phàp sé trao quyén cho nhàn dàn ta. Ho goi nhùng ngUdi Phàp là thày. thàm chi là thày rat giòi ctia mình. DUdc ngUdi thày Phàp tòt nhU vày nén giù lày ma di theo thày de md mang, de tién bp. Ve màt vàn hoà, ho kéu goi két hdp "co hoc" vói "tàn hoc" de tao ra tàng lóp thUdng luu cho tUdng lai "tu tri" ma thuc dàn Phàp chuyén giao. Xu huóng này co khi con dUdc goi là "chù nghìa dàn toc cài lUdng".
Thù ba, là phàn tu mang ti'nh càch mang. Su phàn tU này
di dén quan diém cho ràng. de dà't nUóc dUdc dòc làp. nhàn
dàn dxlóc giài phòng ra khòi cành dò ho va àp bue bóc lót, càn
phài làm càch mang. Phong trào càch mang cùa cóng nòng
duói su lành dao cùa Dàng cóng san thuc hién song song hai
nhiém vu ed bàn là dành duòi de quóc, thUc dàn giành dpc
làp cho dàn toc va làt do che' dò phong kién, thiét làp nén dàn
chù còng hoà va xày dung dàt nuòc theo dinh huóng xà hpi
chù nghìa.
r42
Trong bò'i cành den tò'i cùa xà hói Viét Nam dàu thè' ky XX, trong xu thè' chung cùa thòi dai, càc tu tUdng chinh tri -xà hói déu huóng vào viéc di tìm quyén tu chù, tu do va doc làp cho dàn toc. Tuy nhién, càc tu tUdng dò co dUdng lò'i khóng giong nhau, thàm chi trai ngUdc nhau ve nhiéu màt. Bài viét cùa chùng tói tàp trung phàn tich mò'i quan he cùa chù nghìa yéu nuóc "òn hoà" va "chù nghìa dàn toc cài lUdng" doi vói Nho giào vói tu càch mot hoc thuyét. Xét trén mot so' bình dién, già tri truyén thò'ng Viét Nam trong lich su dà dUdc phàn tich qua tu tUÒng cùa mot so' gUdng màt tiéu bieu cho hai chù nghìa nói trén.
TrUóc hét, càc dai biéu cho xu hUóng chinh tri òn hoà, cài lUdng déu là nhùng nhà nho, hoac là nhùng nhà "tày hoc" rat am biéu Nho giào. Ho là Phan Khòi, Phan Boi Chàu, Phan Chu Trinh, Nguyèn An Ninh, Tran Trong Kim, Pham Quynh, v.v. Chùng tói tam phàn thành hai nhóm sau day:
Nhóm thù nhà't de cao nhùng già tri cùa Nho giào, cho
ràng sd dì chùng ta màt nUóc, dàn ta bi de nén va àp bue là
do chùng ta de mà't dao ly ma Nho giào tu làu dòi dà vun dàp
cho càc dàn toc phUdng Dòng, trong dò co nUóc ta. Ho là
Phan Boi Chàu, Phan Chu Trinh, Tran Trong Kim.
Nhóm thù hai phù nhàn vai trò cùa Nho giào nhU là tru
còt cùa vàn hoà Viét Nam. Nhùng dai biéu nhu Nguyèn An
Ninh, Phan Khòi, v.v., cho ràng, nhùng nói dung tu tUdng
cùa Nho giào dà làm phUdng hai dé'n phàm càch cùa con
ngUdi Viét Nam, tao nén nhùng màu ngUÒi tu cao tu dai,
nhung lai chi biet tìm dén cài hanh phùc con con cùa già
dình, khòng phù hdp vói xu the cùa thòi dai, va nhU vày
"quyét khòng thè là vàn hoà dUdc", ma chi là "món hàng xuàt
143
càng cùa Bàc phUdng". cho tu tUdng "trung dung", "coi thUdng thuc hoc" là "chinh sàch ngu dàn".
Nhóm thù ba khóng phù nhàn hoàn toàn già tri cùa Nho giào. Song de khòi phuc va duy tri "quóc tuy" cùa dàn toc, dóng thòi xày dUng mot tàng lóp thUdng luu co nàng luc ti^p thu "quyén luc trong tUdng lai" ma Phàp trao cho. ho chù trUdng két hdp dao due Nho giào vói kién thùc Tày hoc. Dai dién cho nhóm này là Pham Quynh, va d mot so phUdng dién, co cà Phan Chu Trinh.
TrUóc hét chùng ta xem xét quan diém cùa Phan Bòi Chàu
ve Nho giào. Phan Bòi Chàu là nhà boat dòng chinh tri yèu
nuóc. moi no lue cùa òng déu huóng vào su nghiép dà'u tranh
giành doc làp cho dà't nUòc. Chinh vi vày, òng chù trong nhiéu dé'n và'n de con ngUdi, tiép tue khàng dinh già tri cùa
con ngUdi, theo tinh thàn Nho giào. ràng con ngUÒi là cao quf
nhàt, "ngUòi là vàt tòl linh trong van vàt", "dia vi cùa nò
cùng cao quy nhàt".
Màc dù tiép thu càc tu tUdng dàn chù tu san phUdng Tày nhu bình dàng. bàc ài (Rùtxò), thuyét tién hoà luàn cùa Dàc Uyn thòng qua Tàn thU, Tàn vàn, Phan Bòi Chàu dà bo sung thèm cho thuyét bàn tinh thién cùa .Manh Tu bang nhàn dinh cho ràng. con nguòi co khòi oc, co nào chat dòc làp. Tinh ngUdi vòn thién vi thè dUdc òng goi là "thién lUdng". là long yéu nUóc. thUdng nói, yéu tu do. Rùtxò trong tàc phàm "Luàn ve bàt bình dàng" (viét nàm 1754) cho ràng, con ngUdi xét vi bàn tinh tu nhién là thién va chi co xà hòi làm cho nò thành nguòi xà'u. Tuy nhién, khi bàn ve bà't bình dàng. Rùt xd khòng phàn dòi sU bà't bình dàng tu nhién xét theo tuoi tao, sue khoé. tri tue. v.v., ma chi chòng lai sU bàt bình dàng bàt
144
nguon tu dàc quyén do tàp tinh xà hói. Tu ly luàn ve "bình dàng tu nhién" cùa Rùtxò, Phan Bòi Chàu cho ràng, "bình dàng cùng thuòc nhàn tinh".
Ve tu tuòng chinh tri, Phan Bòi Chàu dà co nhùng buóc
chuyén bién tu tu tuòng quàn chù sang dàn chù. Do muc di'ch
dà'u tranh dành duoi de quóc, de t ranh thù dòng dào nhàn
dàn hUdng ùng òng khóng muò'n tu bò ngay tu tUdng quàn
chù, bòi òng cho ràng, truyén thò'ng cùa nhàn dàn ta vò'n
trung quàn, ve sau, do tàc dòng cùa càc nhà càch mang tu
san Trung Quóc va Viét Nam, òng quyét dinh dà'u tranh cho
nén dàn chù. Tuy nhién, lue nào òng cùng md ve mot che' dò
tot dep ma ò dò con ngUÒi dUdc giào huà'n theo tinh thàn yéu
nUóc, yéu thUdng nhau va theo duòi vàn minh. Là nguòi dàn
cùa mot nUóc, theo òng, thì phài co quyén làm chù dàt nuóc,
va co dàn thì mói co nUóc: "Dàn là dàn nUóc, nUóc là nuóc
dàn". Mot che' do dàn chù nhu vày làn dàu tién xuàt hién
trén hành tinh cùa chùng ta nàm 1917 d nUóc Nga Xò Viét,
song phài sau bao làn trai nghiem càc hình thùc dàu tranh
thà't bai, òng mói co y dinh di theo con dUòng cùa Lenin, dUa
dà't nUóc di theo quy dao cùa nUóc Nga. Diéu dàng tiéc là òng
bi bàt va triéu dình Hué' dà dat òng dUói sU quàn thùc d Ben
Ngu. Tai day òng tiép tue nghièn cùu Nho hoc va viét tàc
ph^m Khong hoc dàng (Ngon dén Nho hoc) cho dé'n ngày cuoi
cùng cùa cuòc ddi vào nàm 1940.
Phan Chu Trinh vò'n là mot nhà nho yèu nUóc, song chù
trUdng cùa òng theo tinh thàn cài lUdng, dUa vào Phàp de
càu tién bò trong chinh sàch tàn dàn (khai dàn tri, chàn dàn
khi, hàu dàn sinh), dàng thu dUdc quyén tu tri tu tay nhà
nuóc bào ho. Òng kich liét cóng kich bo mày quan lai cùa
145
triéu dình Hué, coi ho là nhùng kè bàt tài, tham lam vd vét cùa cài va hùt màu nhàn dàn. Phan Chu Trinh ca ngdi va tin theo duòng ló'i due tri cùa Khóng - Manh, nhung khóng tàn thành hoc thuyét tri nUòc cùa Nho giào tu thòi Hàn ve sau. Chinh vi vày. thoat dàu òng khòng chong lai quàn chù, ma chi tàp trung chòng bò mày quan lai, dàc biét là nhùng quan càn thàn. Ong khóng nhàn thày vua chinh là dình thàp cùa he diéu hành bò mày quan lai dò. Ve sau òng mói nhàn thùc dUdc ràng, "quàn tri chù nghìa tue là nhàn tri chù nghìa", mot óng vua chuyén che là dàu mói dua tói tói vàn chUdng "bàt có '; lò'i vàn còng thùc sào rong làm hai dàn hai nUóc. là nguyèn nhàn de muòn dàn trd thành ngUdi nò le. Tu dò óng di dén khàng dinh "chù nghìa dàn tri hdn chù nghìa quàn tri", de cao sue manh cùa nhàn dàn, tón trong dàn. De minh chùng cho làp luàn cùa mình, óng cho ràng, chinh Manh Tu dà tìmg co tu tuòng dàn chù vói quan diém thàn dàn: "Dàn vi quy, xà tàc thù chi, quàn vi khinh".
Tu tUdng cùa Phan Chu Trinh co nhiéu màu thuàn, muon
giành dòc làp cho dàn toc, nhung phài dUa vào chinh phù dò
ho. muò'n xày dung nén dàn chù theo vàn minh phUdng Tày,
nhung de cao hoc thuyét due tri cùa Khong - Manh. cho ràng
d phUdng Tày ngUÒi ta thUc hién dao Khong - Manh triét di
hdn ta nén mói dat dUdc vàn minh nhu vày. Tu dò, óng kéu
goi thuc hién "Dao due va luàn ly Dòng Tày" nhu là dem dao
Khong - Manh tu ben Tày ve thi hành d nuóc ta!?
Phan Bòi Chàu va Phan Chu Trinh déu là nhùng nhà nho,
song hp co quan diém ve vai trò cùa Nho giào khàc nhau.
Phan Bòi Chàu vi su nghiép dòc làp dàn toc, vi nén dàn chù
ma co nhùng quan diém mói so vói Nho giào Trung Quóc, cv
146
the là óng dà de cao vai trò nguòi phu nù; chù hiéu co noi
dung róng hdn khi óng cho ràng, làm ngUdi con co hiéu trong
thòi buoi loan lac là phài dùng ra gành vàc nhiém vu non
song, làm dep long cha me. Con Phan Chu Trinh lai thu hep
nói dung dao due cùa Nho giào, chi de cao Nho giào Khong
Manh.
Tran Trong Kim, co the nói, khòng chi là nguòi nhiet
thành bào ve Nho giào, ma con vàn dung hoc thuyé't triét hoc
phUdng Tày, cu thè là thuyét trUc giàc cùa Bécxòng, vào viéc
hién dai hoà Nho giào. Màc dù cuon sàch dUdc viét duói dang
trình bay lich su Nho giào, song khi nói dé'n Nho giào d Viét
Nam, óng vi nò nhU cài nhà dep, nhung do thòi dai uà mói bò
cu, dà de cho ngòi nhà dò bi sup do dé'n mùc thàm hai, khòng
khòi phuc lai dUdc. Tran Trong Kim cho ràng, "vi ngUòi mình
nòng nói, khóng suy nghl cho ehm, chua gì dà dem phà hoai
di, thành thù cài dò, cài xàu cùa mình thì vi tàt dà bò di dUdc
ma lai làm hòng màt cài phàn tinh tuy dà giù cho xà hói ta
vùng ben mày nghìn nàm"^ NhU vày. Tran Trong Kim vò
hình chung dà gàn cho Nho giào vai trò duy tri su ben vùng
cùa xà hoi Viet Nam ma khòng he de càp dé'n nhùng yeu to'
quan trong khàc cùa vàn hoà Viét Nam, dò là chUa nói dé'n
su bàt lue cùa nò tu cuó'i thòi Le Sd trUóc khùng hoàng xà
hoi. Thém nùa, òng con cho ràng, "vàn hoà Nho giào... rat
thich hdp vói cài tinh tình cùa nhùng dàn toc chuyén nghé
canh nòng nhu dàn toc ta" l
Tran Trong Kim cho ràng, "Nho giào là mot hoc thuyé't co
1. Tran Trong Kim; Nho giài). Nxb. Vàn hoà - Thòng tin, Ha Nói, 2001, ti. 17.
2.Sdd,tr. 19.
147
thò'ng he va co phUdng phàp: Cài thòng he cùa Nho giào là theo cài chù nghìa thién dia van vàt nhàt thè va cài phUdng phàp cùa Nho giào thuòng dùng là phi/tPig phàp chùng luàn.
lày thién ly luu hành làm càn bàn"<...> "Muò'n tìm cài phUdng phàp cùa Nho giào, thì phài dùng trUc giàc ma xem. phài lày y ma bòi. thi thày rò mói lièn lac trong càc doan tu tUdng. tuy ve phàn hình thùc thi long lèo, ròi rac, nhung ve phàn tinh thàn thì suot tu dàu dén cuòi chi là mot ma thói"' (chù in nghiéng do chùng tói nhàn manh - TNV).
Khài niém trUc giàc ma Tran Trong Kim su dung th\^ chat là khài niém dudc su dung trong triét hoc cùa Bécxòng. Theo nhà triét hoc nguòi Phàp này thì "trUc giàc là bàn nàng tu y thùc ve chinh nò mot càch vò tu, là bàn nàng biét suy xét ve dòi tUdng cùa nò va md róng doi tUdng dò dén vó cùng"^. Con giàc tinh chi hình dung dUdc cài giàn doan, cài tình. càc khài niém cùa nò nàm càch biét nhau nhU nhijtng khàch the trong khóng gian va co tinh on dình nhu nhau. Giàc tinh chia khòng gian va dinh ra thòi gian, nò khóng the dùng vào viéc suy xét sU tién hoà, dóng thòi hình dung si sinh thành nhU nhùng chuói càc su kién. Nói tóm lai, giàc tinh là sue manh cho phép nhin nhàn sU vàt càch biét nhau, song trén thUc té thì càc su vàt tón fai khóng phài tàch ròi nhau, ma là dòng vò tàn cùa su sinh thành. Nhàn thùc dii c diéu dò chi co thè bang trUc giàc ma thòi. Tran Trong Kim lo ra tàm dàc vói triét hoc Bécxòng va kéu goi moi ngUÒi hày quan sàt bue tranh thè' giói cùa Nho giào bang tnic giàc de
l.Sdd. tr. 21 - 22.
2. Bertrand Russel. Lich su triét hoc phUOng Tày. Nxb. Novoxibirtk, 1994. tr. 275. Tieng Nga.
148
lình bòi dUdc tinh '.'he thò'ng'* cùa hoc thuyé't này. Qua dò òng dòi chiéu vói trié't hoc phUdng Tày, chi ra sU tUdng dóng cùa Nho giào vói mot so hoc thuyé't cùa Pitago, Xòcràt, Spinòda, Phichtd va Héghen. Dàc biet óng khòng ngàn ngai khi "lày phàn tinh thàn ma so sành cài hoc cùa Nho giào vói cài hoc cùa Henri Bécxòng, thì thày co nhiéu diéu khòng xa nhau là mày. Ta càng xem ky cài hoc cùa Henri Bécxòng, ta lai càng thày rò cài phàn cao minh cùa Nho giào"\
Hién dai hoà Nho giào. Tran Trong Kim dà de cao già tri cùa hoc thuyé't này va kéu goi giù gin nò làm san nghiép riéng. Òng cùng khòng phù nhàn viéc phài bo sung vào Nho giào nhùng gì con khié'm khuyè't de "san nghiép" dò dUdc phong phù thèm, làm cho tàm vói tri diéu hoà vói nhau ma tién hoà, nhUng phài lày Nho hoc làm càn bàn, tue là phài lày Nho giào làm cài nén due due, con thUc nghiép, kinh té', bình già, toàn phàp, vàt ly, hoà hoc, v.v., cùng phài tuy theo thòi ma hoc.
Quan diém tuy thòi ma hoc, sU bo cùu thèm ma Tran Trong Kim dà nèu ò trén, theo Tran Vàn Giàu, là quan diém riéng cùa Tran Trong Kim, ve thUc chat "là mot thù chù nghìa Cd boi chinh tri" <...> "mang tinh chat cài lUdng chù nghìa, thi'ch hdp vói thi hiéu cùa mày hang "thUdng luu" xà hoi Viét Nam lue này, cho nèn Tran Trong Kim nhàn manh vào chò: "phài biè'n doi tu tir", nghìa là dùng manh, dùng mau, dùng bao dòng, de dUdc "ém ài vùng ben", vi dà "theo le tu nhién""^
1. TrÀn Trong Kim; Nho giào. Sdd, tr. 29.
2. Tran Vàn Gian: Tàc pham dUcfc tàng Giài thUÒng Ho Chi Minh. Sdd.,
tr. 841.
149
Nàm 1919. thuc dàn Phàp bài bò loi hoc va khoa cu cùa co
hoc trén pham vi toàn quóc. tu dò Nho giào càng trd nén diéu
tàn va kiét qué. Tàng lóp nhàn dàn yéu nuóc khóng ai muon
tìm sU cùu vót cho dàt nuóc d Nho giào nùa. Trong thòi ky dò,
vói tu càch là dai biéu cho tàng lóp tri thùc Viét Nam muon
xày dung cho thè he thanh nién mot ly tUdng thich ùng vói
thòi dai, Nguyèn An Ninh dà thUc hién càc buoi dién thuyét
kéu goi thanh nién phài song co ly tUdng. ly tUdng dò gàn
lién vói vàn hoà cao thUdng. Òng nói: "Mot nén vàn hoà riéng
cùa mình là diéu kién cùa su song, diéu kién cùa su dòc làp
phàt trién cùa mot dàn toc"V Màc dù Nguyen An Ninh khòng
phù nhàn phUdng dién dao due cùa Nho giào thè hién ò si
nghièm khàc vói bàn thàn va khoan dung vói ngUÒi, càu à
mình chù khòng càu ò ngUÒi, nhung diéu dò chi làm cho
ngUÒi ta thòa man vói nhùng niém hanh phùc con con. Diém
yéu va té hai cùa Nho giào theo óng, là d cho nò thiét làp va
duy tri tràt tu xà bòi bang moi già, nghìa là dat cho dUdc si
thò'ng nhàt bài hoà bang sU bó buóc con ngUÒi, khòng cho nò
dUdc tu do phàt trién tri tue. Vi vày theo óng, Nho giào
khóng thè là thù vàn hoà ma thòi dai bay gid càn dén, nói
càch khàc, là thù vàn hoà hùu danh vò thUc, là "món hàng
xuàt càng cùa Bàc phUdng".
Dua ra su bà't cap cùa Nho giào truóc thdi dai, Nguyen An
Ninh cùng phàn doi luòn cài vàn hoà cùa thuc dàn Phàp, che
ràng dò là thù "vàn hoà nò dich". là "vàn hoà bò sàt" va ngu
dàn de de bé cai tri. Cuóì cùng óng kéu goi phài "sàng tao cài
1. Trich theo: Tran Vàn Giàu: Tàc phdm duac tàng Giài thuàng Ho Chi Minh. Sdd. Ir.811.
150
riéng cùa ta xuàt phàt tu chinh dòng màu cùa ta, hay là do
mot su phàn ùng nói lén d bàn thàn ta"', co nhU vày mói thUc
hién dUdc mot "Quò'c già Dóng Dudng" khòng phài bang càch
mang, ma bang su tién hoà, "khòng co do màu mot càch vò
ich nhung doc làp hùa hen sé phài dUdc giao lai, càc nUóc làn
càn khóng thèm muò'n gì dUdc"^. Dò là dUdng ló'i cùa chù
nghìa yéu nuóc òn hoà, cài lUdng.
Mot so' khàc tàp trung phè phàn Nho giào theo mot so' nói
dung Cd bàn nhu hoc thuyé't "trung dung", cho noi dung cùa
nò mang tinh ngu dàn; phè phàn tu tuòng "phàp co", "phàp
tién VUdng", "thuàt nhi bàt tàc" nhu là tinh bào thù té hai
cùa Nho giào.
Cuòi cùng là thài dò cùa nhùng ngUdi theo chù nghìa dàn
toc cài lUdng dòi vói Nho giào. Chùng tói chon dai biéu cùa
chù nghìa dàn toc cài lUdng là Pham Quynh (ThUdng Chi).
Quan diém cùa óng ve "hón dàn toc" nhU là quóc tuy, d dò
Nho giào dóng vai trò cùng co' y thùc tòn quàn nhU là sU tón
thò mot òng vua cai quàn dàt nUóc. Òng cho ràng, "Vua là
tiéu biéu cho mot cài nghìa lón, là nghìa quan he cùa nguòi
ta vói nUóc nhà nói giong mình, vua tue là biéu hién cùa quóc
già, cùa chùng toc vày". Tón quàn gàn lién vói su bào ho cùa
Phàp, hdn nùa sU bào ho dò con phài dUdc kéo dai làu nùa.
Ve vàn hoà, Pham Quynh chù trUdng khòi phuc vàn hoà Nho
giào, co thè' mói bào dàm dUdc chinh tri quàn chù. Theo òng,
"muò'n cho tu làp ve tinh thàn thòi dò'i vói cài vàn hoà cu cùa
Dòng phUdng phài biè't t ran trong ma giù lày". Dò là su làp
ì. Sdd, tr. 964. 2. Sdd, tr. 968.
151
lai y thùc tòn ty tràt tu dua trén nén tàng dao due cuong thuòng cùa Nho giào. Hón dàn toc ve thUc chat là tinh thàn yèn tàm song dUói che do quàn chù cùa nhà Nguyèn co su chi dao dìu dàt cùa thuc dàn Phàp. Pham Quynh chia xà hpi thành hai giai càp lón, dò là bang bình dàn va bang hoc thùc, trong dò bang hoc thùc là phàn trong nhe, con bang bình dàn chi là phàn càn ba, nàng due va néu de cho bang bình dàn quàn ly xà bòi thi chi dUa xà bòi dén tinh trang ò'm yéu, thoài bò. Quan diém này dUdc òng xem là phù hdp vói Manh Tu, cho ràng xà boi co hai loai ngUÒi, lao lue va lao tàm. lao lue thì nuòi ngUÒi va hi ngUÒi tri. lao tàm thì dUdc ngUÒi nuòi va tri nguòi. Hang hoc thùc, bang tri ngUÒi va dUdc ngUÒi nuòi dò chinh là giói "thUdng lUu", là ndi "tàng trù quóc tuy" ma chù nghìa dàn toc cài lUdng dang rat càn dé'n nò.
De co dUde giói thudng luu, theo Pham Quynh, càn phài co
mot cuòc "cài càch ve tri thùc va tinh thàn" - dò là sU diéu
hoà ly tUdng phUdng Dòng cùng phUdng Tày. Két hdp tinh
thàn phUdng Dòng, tue dao due Nho giào, vói khoa hoc
phudng Tày khóng co gì mói, bòi chù trUdng dò dà co tu làu d
Trung Quò'c va d Viét Nam vào thòi dò cùng dUdc de càp
nhiéu trén càc bào. Néu co khàc, thì d day là cuòc cài càch
duòi su bào trd cùa Phàp.
Trong bài "Hoc cu hoc mói" dàng trén Dòng Dudng tap chi
so 5, Pham Quynh dà chi ra càn nguyèn làm cho sU hoc cua
nuóc ta kém coi là do "cài hiéu hu vàn. Càc su té hai ve sau
cùng do mot cài càn nguyèn ày ma ra"'. Khi de càp dén hoc
1. Dóng Duong tap chi. so 5. Tàc già dùng chù "hiéu hil vàn" theo chùDf tòl hiéu là su ham thich. hiéu ky.
152
Nho, òng vié't: "Trié't ly hoc, luàn ly hoc nhu càc mòn do òng
Khong, thì ti mi qua khòng khòi vòng tam cUdng ngù thuòng
<...> Lày chin quyén sàch Tu thU, Ngù kinh làm thành thU,
cho là tòng hdp eà càc su vàt trong gioì dàt, trong loài ngUdi.
Tién Nho bàn di, hàu Nho bàn lai, hàu Nho nùa lai bàn lai
tién Nho, bién nan cho dé'n vun nàt ra khòng con nghìa ly gì
nufa. Trong ba nghìn nàm nUóc Tàu chi hoc "huà'n cò ', nghìa
là bàn sàch cu, ma sàch cu là Tu thu, Ngù kinh ma thòi. Tinh
thàn dung mài ve mot viéc ày cùng phài vun vàt ti mi ra,
khòng sàng nghl dUdc cài tu tuòng gì la, khòng sàng nghì
dUdc cài hoc thuyé't gì mói. Tu dòi Hàn dén giò, trong hai
nghìn nàm nay, nuóc Tàu khòng dUdc mot ngUÒi nào goi dUdc
là dai tu tuòng, sành dUdc vói càc tày Nho nhU Bécdn,
Spinòda, Cantd, Cóngtd, nghìa là dem cài tu tuòng mói cùa
mình ma thay doi lai su hoc hành trong nUóc. Vàn tu chuyén
hoc mài, chù mói ngày mot nhiéu, suò't mot ddi ngUdi hoc
cùng khòng hét dUdc. Hoc chù con chua dù, lue nào hoc dUdc
tu tuòng? Bòi vày suò't dòi chi tap hu vàn, ma hU vàn sinh ra
hu tuòng, tinh thàn thuòng theo dip càu vàn mòng du nhùng
cành bóng lai khòng thuc <...> Chfnh bòi cài hiéu hU vàn ày
cho nén sU hoc hành khòng tién hoà dUdc. Nuóc ta con hoc lai
nuóc Tàu, tàt cài te hu vàn lai con hai hdn nùa"'. Tu dò
Pham Quynh dUa ra chù trUdng doan tuyét vói hU vàn, dung
hoà hoc cu (tam cUdng, ngù thuòng, lue nghé, v.v.) vói hoc
mói ben chàu Àu (vàn minh, tién hoà, khoa hoc, mi thuàt,
tòn giào, v.v.), tàng cuòng hoc thùc, va bót thuòng thùc.
1. Dòng Duong tap chi. so'5.
153
Chinh vi vày, khi doc càc loai bào chi thòi dò cùa khuynh huóng tu tuòng cài lUdng nhu Dòng Dudng tap chi, tap chi Nam Phong chùng ta thày muc càch ngòn Idi cùa thành hién, cùa càc nhà nho tiéu biéu Trung Hoa làn iUdt dUdc dàng tài co chù giài vói nhiéu muc dich, thù nhàt là day chù quóc ngù, thù hai, diéu quan trong hdn cà là giào due d^o due theo tinh thàn Nho giào nhàm khòi phuc lai phong hoà cùa dàn tpc bj xem là suy doi, suy thoài thòi bay giò.
Màt khàc, trong nàm bang ngUdi tao thành giói thU(^g
lUu cùa xà bòi, Pham Quynh dà xèp càc nhà nho lào thành
dùng dàu tièn, sau dò là càc thanh nién tot nghiép càc trUÒng
Phàp, rói mói dé'n quan trUdng, dién chù va thUdng già'.
Tóm lai. Nho giào là mot hoc thuyét chinh tri - xà bòi ve quàn ly dàt nUòc va con ngUÒi, là còng cu he tu tUdng cùa che dò phong kién, còng dung cùa nò là thiét làp va duy tri tràt tu xà bòi. Càc triéu dai phong kién Viét Nam dù lUa chon bàt ky tòn giào nào làm quóc giào, cùng déu it nhiéu chù y vai trò nói trén cùa Nho giào. Triéu Nguyèn dà ké thùa cùa Hàn Nho nhùng yèu tó thàn quyén nhàm cùng co ngai vj cùa mình, dùng dao due cUdng thuòng de ràng buóc con ngUdi vào triéu dình, to chùc bé thòng giào due theo nói dung Nho giào nhàm dào tao nén nhùng nhàn taf Nho hoc chinh thóng de phuc vu va bién ho cho sU thò'ng tri cùa triéu dai dò. Tuy nhién, khi triéu Nguyen chi con là cài xàc khòng hon, là chinh phù bù nhin cùa thUc dàn Phàp thì nhàn dàn khòng tin, khòng dua vào nò de dàu tranh cho sU nghiép dóc làp tU do cho dàt nuóc. Su thà't bai cùa triéu dình Hué truóc sU xàm
1. Xem Nam Phong, so 160.
154
lUdc cùa Phàp dà kéo theo su thà't bai cùa he tu tuòng lày Nho giào làm tru eot va dé'n dàu thè' ky XX thì vai trò cùa nò trong viéc duy tri t rà t tu xà bòi bi chàm dùt. Nho hoc dudc lem là co hoc, to ra bàt cap truóc xu thè' cùa thdi dai va hi còng kich trén càc tap chi trong nUóc thòi bay giò. Ben canh nhùng bài bào còng kich, phé phàn lai co nhùng quan diém khàc dò'i làp, cho ràng càn phài nhin nhàn, dành già lai vai trò cùa nò trong hai nghìn nàm tón tai cùa nò d Viét Nam. Trong pham vi bài này chùng tói khòng the khào sàt dUde mot càch day dù càc quan diém cùa nhùng hoc già thdi dò ve Nho giào, ma ehi néu mot so'quan diém tiéu biéu.
Dành già vai trò cùa Nho giào cùng khòng co su thò'ng
nhàt, thàm chi co nguòi con dùng càc khài niém cùa triet hoc
phUdng Tày de hién dai boa- Nho giào, co ngUdi chi thày mot
so màt tich cUc cùa Nho giào d tu tuòng dao due cUdng
thuòng, v.v., song xu hUóng chù dao là két hdp tàn hoc
phUdng Tày vói càc già tri cùa Nho giào de mot màt, dung
hdp chùng thành mot nén hoc thuàt nUóc nhà, màt khàc,
nhàm cùu vàn sU suy sup cùa Nho giào d Viét Nam dàu thè
ky XX. Bàt luàn trong truòng hdp nào, van ménh cùa Nho
giào trong quan niém cùa chù nghìa yèu nUóc òn hoà va chù
nghìa dàn toc cài lUdng cùng déu trd nèn mòng manh, nhùng
ngUdi tièn phong cùa hai xu huóng chinh tri - xà boi dò déu
muon Idi dung hoc thuyé't này de bién ho cho chù trUdng tàn
thành bào ho làu dai cùa thUc dàn Phàp, bòi vi ho nhàn thày
ràng, khòng de gì vùt bò mot hoc thuyé't von dà àn sàu trong
tàm thùc cùa giói tri thùc Nho hoc, càc chuàn mUc dao due
Nho giào dà barn rè va dinh hình gàn hai nghìn nàm trong
ddi song tinh thàn cùa nhàn dàn.
155
Trén day là nhùng nhàn dinh mang tinh sd bò ve v^n ménh cùa Nho giào dàu the ky XX trong quan niém ctia chù nghìa yéu nUóc ón hoà va chù nghìa dàn toc cài lUdng. De làm rò vàn de này, theo chùng tói, càn phài dàt nò trong sU dòi chiéu quan niém cùa tàt cà càc xu huòng chinh tri - xà hói cùa dàt nUóc dàu thè ky XX. co nhu vày mói dUa ra dugc nhùng dành già khàch quan ve vai trò cùa Nho giào, dóng thòi ly giài diéu là, tai sao ngày nay càc yéu tó' tich cUc cùa Nho giào vàn tiép tue dUdc phàt buy, vàn tiép tue làm cho bàn sàc vàn hoà dàn toc dUdc ben vùng.
156
top related