rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip - greqisht
Post on 30-Dec-2016
473 Views
Preview:
Transcript
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË
DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE
RRETH LEKSIKOGRAFISË
DYGJUHËSHE GREQISHT – SHQIP
DHE SHQIP - GREQISHT
Punoi Udhëhoqi
Ma. Kostando KSERA Prof. Dr. Valter MEMISHA
TIRANË, 2015
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
DISERTACION
Përgatitur nga: Kostando KSERA
Për marrjen e gradës shkencore: “DOKTOR”
Shkolla doktorale Kërkime Gjuhësore
RRETH LEKSIKOGRAFISË DYGJUHËSHE
GREQISHT – SHQIP DHE SHQIP - GREQISHT
Udhëheqës shkencor: Prof. Dr. Valter MEMISHAJ
Mbrohet në dt. ...../....../ 2015 përpara jurisë, së përbërë nga:
1. ________________ _________________ Kryetar
2. ________________ _________________ Anëtar (oponent)
3. ________________ _________________ Anëtar (oponent)
4. ________________ _________________ Anëtar
5. ________________ _________________ Anëtar
TIRANË, 2015
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page I
Dedikim
Familjes sime të dashur këtë punim ua kushtoj!
στο Σπύρο
την Ευθαλία
την Ειρήνη
το Φώτη
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page II
Falëndërim
Punimi, si tezë doktorate, “Rreth fjalorëve dygjuhësh greqisht
– shqip dhe shqip - greqisht“ është një punë e vëllimshme dhe aspak
e lehtë, madje të themi e vështirë, që kërkoi mund, përkushtim,
profesionalizëm dhe disa vjet për t’u realizuar. Ai nuk do të kishte
arritur gjendjen e tanishme, përfundimtare, pa një bashkëpunim të
gjerë e të pandërprerë, si dhe pa një drejtim shkencor të specializuar.
Ndaj shpreh mirënjohjen time të sinqertë dhe falënderimet më të mira
për stafin akademiko-mësimdhënës të Departamentit të Gjuhës
shqipe, pranë Fakultetit të Historisë dhe të Filologjisë, në
Universitetin e Tiranës (ku kryeva studimet pasuniversitare në
kuadrine SHPU-së dhe ku po realizoj edhe mbrojtjen e doktoratës)
për stafin akademiko-mësimdhënës të Departamentit të Gjuhës shqipe
dhe atë të Departamentit të gjuhës greke në Fakultetin e Shkencave
Shoqërore dhe të Edukimit në Universitetin “E. Çabej” në
Gjirokastër (ku unë punoj si pedagoge e greqishtes), si dhe për prof.
dr. Valter MEMISHA, i cili më udhëhoqi dhe më drejtoi me
komptencë, dashamirësi e kurojë gjatë gjithë çasteve të punës.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page III
Gjuha
Gjuha: shpirt i shenjt’ i kombit, që kalon duke kënduar!
Gjuha: zjarr ku djeg me dritë një mendim i frymëzuar!
Gjuha: afsh i gjall’ i jetës, shpat’ e ndritur e lirisë!
Gjuha: yll i vjershërisë! Gjuha: verb i Perëndisë!
Lasgush Poradeci
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page IV
PASQYRA E LËNDËS
DEDIKIM
PARATHËNIE ........................................................................................................................1
HYRJE .................................................................................................................................7
a. Objekti dhe qëllimi i punimit...............................................................................................7
b. Metodika dhe metodat e punës ............................................................................................7
c. Baza teorike e punimit..........................................................................................................8
d. Adresimi i punimit...............................................................................................................10
e. Strukturimi i punimit ...........................................................................................................11
KREU I
LEKSIKOGRAFIA SHQIPE DHE GREKE......................................................................13
1.1.1. Vështrim i shkurtër rreth historisë së gjuhës shqipe....................................................13
1.1.2. Vështrim i shkurtër rreth historisë së gjuhës greke......................................................19
1.1.3. Rreth leksikografisë së gjuhës shqipe .........................................................................23
1.1.4. Rreth leksikografisë së gjuhës greke ...........................................................................31
KREU II
RRETH TIPOLOGJISË SË FJALORËVE GJUHËSORË...............................................49
2.1. Fjalorëve gjuhësorë e jogjuhësorë ...............................................................................49
2.2. Llojet e fjalorëve gjuhësorë .........................................................................................51
2.3. Fjalorët dygjuhësh .......................................................................................................53
2.4. Kriteret për paraqitjen dhe vlerësimin e fjalorëve dygjuhësh......................................56
2.5. Vlerësimi i fjalorëve dygjuhësh ..................................................................................60
2.5.1. Makrostruktura e një fjalori dygjuhësh .......................................................................60
2.5.2. Mikrostruktura e një fjalori dygjuhësh ........................................................................64
2.5.3. Shënimet stilistikore në një fjalor dygjuhësh ..............................................................67
2.5.4. Sintagmatika (ilustrimet e thëniet) në një fjalor dygjuhësh ........................................69
2.5.5. Elementet gramatikore dhe fonetike në një fjalor dygjuhësh ......................................71
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page V
KREU III
LEKSIKOGRAFIA GREKO - SHQIPTARE DHE SHQIPTARO – GREKE DERI NË
FUND TË SHEKULLIT XVIII ...........................................................................................85
3.1. Leksikografia greqisht – shqip para shekullit XVIII ...................................................85
3.2. Leksikografia greqisht – shqip gjatë shek. XVIII .......................................................87
3.2.1. Fjalori tregjuhësh: greqisht – vllahisht - shqip i Theodhor Kavaliotit (1770) ............88
3.3. Leksikografia shqip - greqisht gjatë shek. XVIII.........................................................92
KREU IV
LEKSIKOGRAFIA GREKO - SHQIPTARE DHE SHQIPTARO – GREKE GJATË
SHEKULLIT XIX ................................................................................................................94
4.1. Kushtet historiko shoqërore të shekullit XIX ............................................................94
4.2. Leksikografia greqisht - shqip dhe shqip – greqisht në shek. XIX............................96
4.3. Fjalorët greqisht – shqip.........................................................................................97
4.3.1. Elemente të gramatikës së gjuhës shqipe dhe dialogje greko – shqiptare, të Ioanis
Villaras (1801)........................................................................................................................97
4.3.2 Fjalori katërgjuhësh: greqisht –vllahisht –bullgarisht - shqip i Daniil Voskopojarit,
(1802).....................................................................................................................................98
4.3.3. Fjalori greqisht - arvanitishte e thjeshtë i Marko Boçarit (1809)...............................106
4.3.4. Fjalori greqisht – shqip i Panajot Kupitorit 1881………………………………......114
4.3.5. Fjalorët shqip – greqisht dhe greqisht - shqip të Thimi Mitkos (1887-1888)……… 118
4.3.6. Fjalori italisht - greqisht – shqip i Thimi Mitkos (1887- 1888).................................123
4.4. Fjalorët shqip-greqisht............................................................................................125
4.4.1. Fjalori Shqip – Greqisht i Tasos Nerutsos (1826 – 1892) ……………………….....126
KREU V
LEKSIKOGRAFIA GREKO - SHQIPTARE DHE SHQIPTARO – GREKE NË
SHEKULLIN XX E NË VAZHDIM................................................................................127
5.1. Periudha e parë.........................................................................................................128
5.1.1. Fjalorët greqisht – shqip .........................................................................................129
5.1.1.1. Fjalori greqisht – shqip i Koço Tasit 1928...............................................................129
5.1.2. Fjalorët shqip-greqisht............................................................................................129
5.1.2.1. Fjalori i gjuhës shqipe i K. Kristoforidhit, 1904 /1961............................................129
5.2.Periudha e dytë...............................................................................................................138
5.2.1. Fjalorët greqisht – shqip............................................................................................138
5.2.1.1.Fjalori greqisht - shqip i Themistoklis Papadhimas (1897 – 1978) ..........................138
5.2.1.2. Fjalori greqisht - shqip i Odh. Dhimogjinit, 1989/91/2...........................................139
5.2.2. Fjalorët shqip-greqisht..............................................................................................141
5.2.2.1.Fjalori shqip – greqisht i Nikolla Çeçit (1959) ........................................................141
5.2.2.2. Fjalori shqip-greqisht i N. Gjinit, 1971..........................................................................142
5.2.2.3.Fjalori shqip- grqisht i Vasil Partalit, 1986................................................................151
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page VI
5.3.Periudha e tretë..............................................................................................................154
5.3.1.Fjalorët greqisht – shqip............................................................................................154
5.3.1.1. Fjalori greqisht - shqip i N. Gjinit, 1993...................................................................155
5.3.1.2. Fjalori greqisht - shqip i K. Papafilit, 1997..............................................................162
5.3.1.3. Fjalori greqisht - shqip i H. Sinanit, 2001………………………………………….164
5.3.1.4. Fjalori shqip - greqisht dhe greqisht – shqip, 2006 (grup profesorësh të gjuhës shqipe)
5.3.1.5.Fjalori greqisht - shqip i L. Markut (2009)................................................................174
5.3.2. Fjalorët shqip-greqisht..............................................................................................181
5.3.2.1.Fjalori shqip – greqisht i K. Papafilit, 1997...............................................................181
5.3.2.2.Fjalori shqip-greqisht i N. Gjinit 1998 ......................................................................183
5.3.2.3. Fjalori Frazeologjik Ballkanik, Tiranë, 1999............................................................196
5.3.2.4. Fjalori shqip – greqisht i L. Markut (2010)…………………………..……………….198
KREU VI
LEKSIKOGRAFIA DHE PERKTHIMI...........................................................................203
6.1. Leksikografia në shërbim të përkthimit...........................................................................203
6.1.2. Vështrim historik rreth përkthimit greqisht - shqip dhe shqip – greqisht....................205
6.2. Fjalorët greqisht - shqip dhe shqip - greqisht në ndihmë të përkthimit..........................207
6.3. Autorët e fjalorëve dygjuhësh.........................................................................................210
6. 4. Lista përmbledhëse e fjalorëve greqisht shqip dhe shqip – greqisht .............................213
KREU VII
KUNDRIME LEKSIKORE................................................................................................215
7. 1. Analiza e tabelës së fjalorëve greqisht – shqip .............................................................215
7.2. Analiza e tabelës së fjalorëve shqip - greqisht. ..............................................................220
PËRFUNDIME…………………………………………………………………….............223
BIBLIOGRAFI……………………………………………………………….....................233
TABELA...............................................................................................................................251
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 1
PARATHËNIE
Që të trajtosh në gjithanshmërinë e tyre çështjet gjuhësore që lidhen me tezën e
doktoratës ―Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip – greqisht”, patjetër
duhet të ndalesh edhe në çështje, dukuri, ngjarje etj., që u përkasin historisë, gjeografisë,
etnokulturës etj. dy popujve që flasin gjuhët me të cilët lidhen këta fjalorë, grekëve dhe
shqiptarëve. Populli grek dhe populli shqiptar janë dy nga popujt më të vjetër të Evropës, të
vendosur në jugun e gadishullit të Ballkanit. Duhet të themi se gjendja gjuhësore e këtij
gadishulli nuk ka qenë kjo e sotmja. Aty kanë ndodhur lëvizje të shumta. Por grekët dhe
shqiptarët janë dy popujt që rrjedhin nga popullsitë më të lashta të kësaj hapësire gjeografike,
përkatësisht dhe historia i ka lidhur në shumë ngjarje dhe marrëdhëniet ndërmjet tyre kanë
qenë të pandërprera në shekuj e shekuj me radhë, madje në mijëvjeçarë.
Akademik Sh. Demiraj shkruan ―Gadishulli Ballkanik, me pozicionin e tij gjeografik
si një urë ndërlidhëse midis Evropës dhe Azisë së Vogël qysh nga kohët e hershme e deri në
Mesjetën e vonë është bërë arenë dyndjesh nga popuj të ndryshëm; kjo ka bërë që nga kohë
në kohë të ndryshojë edhe gjendja e tij gjuhësore. Natyrisht, në ndryshimin e gjendjes të këtij
gadishulli një rol të rëndësishëm ka luajtur edhe vetë revolucioni i gjuhëve, që janë folur këtu
gjatë periudhave të ndryshme historike. Si pasojë e këtyre dy faktorëve Gadishulli Ballkanik
paraqitet sot si një trevë, ku brenda një sipërfaqeje relativisht të kufizuar fliten një numër jo i
vogël gjuhësh të ndryshme, duke përfshirë këtu edhe një gjuhë jo i.e., turqishten. E po të
krahasohet gjendja e sotme gjuhësore e këtij gadishulli me atë të periudhës së lashtë, bie
menjëherë në sy, se përveç greqishtes (së re) dhe shqipes, që janë vazhdueset e greqishtes së
vjetër, përkatësisht të ilirishtes, gjuhët e tjera janë zhvilluar si pasojë e pushtimeve,
përkatësisht e dyndjeve të popujve gjatë periudhave të ndryshme historike. Kështu p.sh.,
rumanishtja është përftuar nëpërmjet romanizimit të dakëve të vjetër, bullgarishtja (e
maqedonishtja) dhe serbokroatishtja e sllovenishtja janë zhvilluar pas dyndjeve sllave të
shekujve VI-VII në Ballkan, kurse turqishtja është shfaqur këtu pas pushtimeve të
perandorisë osmane‖ 1.
Për të arritur në përfundime sa më të vërteta apo sa më afër të vërtetave për probleme
të origjinës së një populli dhe të gjuhës që ai flet sot, nuk mund të mbështetesh asnjëherë në
një disiplinë shkencore. Bashkëpunimi dhe ndihma nga disa shkenca, sidomos nga ato që
lidhen së pari me shoqërinë e historinë e saj janë kusht parësor për realizimin e një
sipërmarrjeje të tillë. Historiografia greke, arkeologjia, gjuhësia etj. kanë arritur të
përcaktojnë vazhdimësinë e popullit dhe të gjuhës, nga grekët e vjetër e greqishtja e vjetër te
grekët e rinj dhe greqishtja e re, si dhe karakterin indoevropian të kësaj gjuhe. Kjo
1 Sh. Demiraj, Gjuhësi ballkanike, Tiranë, 2004, f. 65
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 2
vazhdimësi nuk është kontestuar asnjëherë, madje as nga qarqet më ekstremiste, më mohuese
e më keqdashëse ndaj kësaj historie.
Kurse, për shqiptarët, në mungesë të dokumentimit të hershëm të shqipes, por edhe të
mungesës së dokumentimit të gjuhës nga ka ardhur shqipja (ilirishtes), ka pasur dhe vazhdon
të ketë shumë diskutime, jo rrallë edhe të kundërta, për vendësinë (autoktoninë) e tyre.
Studiuesi J. Bulo shkruan se ―Puna për të ngulitur fjalën e shkruar shqipe kishte
filluar… të paktën me veprën e Buzukut, kurse puna për një paraqitje sistemore, qoftë edhe të
pjesshme, të leksikut të shqipes kishte nisur me veprën e Bardhit, për të vazhduar me Ketën e
të tjerë, por shekulli XIX, pas zbulimit të madh të F. Bopit, që përcaktoi vendin e shqipes në
familjen e gjuhëve indoevropiane dhe me rëndësinë që fitonte kodifikimi e lëvrimi i shqipes
në programin kulturor të Rilindjes Kombëtare, u zgjua në mënyrë të veçantë interesi i
albanologjisë së huaj dhe i albanologjisë shqiptare për shqipen, për strukturën gramatikore e
pasurinë leksikore të saj.‖2
Megjithatë shkenca e ka thënë në mënyrë të fuqishme dhe të argumentuar mendimin e
vetë edhe për vazhdimësinë e shqiptarëve në trojet ku jetojnë sot. Dhe fakt është se këtë e
kanë bërë së pari albanologët e huaj dhe më vonë ata shqiptarë. Akademik E. Çabej shkruan
për popullin shqiptar se ―Shqiptarët e sotëm nuk janë ardhës në Ballkan, gjithashtu nuk ka
ndonjë shenjë që ata të jenë më vonë si komb në këto anë. Gjithçka dëshmon që ata janë një
popull i lashtë i kësaj treve.‖3 Kurse për burimin gjuhës shqipe shkruan se ―Në këto rrethana
kur shtrojmë problemin e burimit të shqipes, duam të dimë se bija e cilës nga gjuhët e vjetra
indoevropiane të Gadishullit Ballkanik është kjo. Sikundër që italishtja buron prej italishtes,
greqishtja e re prej greqishtes së vjetër, ashtu edhe shqipja e sotme është vazhdim i shqipes së
lashtë që flitej në këto anë të Ballkanit në kohën antike. Në këtë mes është puna se me cilën
gjuhë ballkanike të vjetër është identike kjo gjuhë që kanë folur të parët e shqiptarëve.‖4 Dhe
pasi argumenton përmes materialeve të shumta të sjellë sidomos nga albanologë të huaj,
thekson se ―Duke përfshirë me një vështrim përmbledhës problemin e burimit të popullit
shqiptar e të gjuhës së tij, do të përfundojmë se në bazë të situatës historike e të së dhënave
gjuhësore, bazën e tij e përbën elementi ilir. Përpjekjet për të mohuar nuk mund të thuhet se
kanë arritur rezultate pozitive.‖5
Një tjetër personalitet (albanolog vendës) që është marrë me shqiptarët, me shqipen e
me historinë e saj, është edhe akademik Shaban Demiraj, i cili shkruan se shqipja dhe
greqishtja janë gjuhë indoevropiane. Ai thekson se ―Gjuha shqipe bën pjesë në familjen e
gjuhëve i.e. (= indoevropiane), d.m.th., në atë familje gjuhësh me burim të përbashkët, të cilat
që në kohërat e hershme parahistorike janë folur në trevat që nga India në Evropë... Gjuhët
i.e. gjatë evolucionit të tyre të shkallëshkallshëm kanë pësuar ndryshime të mëdha në të gjitha
nënsistemet dhe si rrjedhim janë larguar shumë nga njëra-tjetra. Disa prej tyre mbijetojnë si
2 J. Bulo, Fjala e hapjes në ―Konferenca Leksikografia shqipe-trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005, f. 8
3 E. Çabej, Problemi i burimit të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, në ―E. Çabej Studime gjuhësore‖, V,
Prishtinë, 1975, f. 35 4 E. Çabej, Problemi i burimit të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, në ―E. Çabej Studime gjuhësore‖, V,
Prishtinë, 1975, f. 35 5 E. Çabej, Problemi i burimit të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, në ―E. Çabej Studime gjuhësore‖, V,
Prishtinë, 1975, f. 37
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 3
gjuhë të veçanta, ndërsa shumë të tjera formojnë grupe gjuhësh të afërta. Kështu, shqipja
greqishtja dhe armenishtja përbëjnë secila nga një gjuhë të veçantë.‖6
Por ndryshe nga greqishtja që ka qenë një gjuhë me rrezatim dhe me ndikim të madh
ndaj gjuhëve të tjera, fqinje apo në largësi, shqipja ka qenë gati gjatë gjithë historisë së saj e
kërcënuar për t‘u asimiluar nga gjuhët e pushtuesve të shumtë. Profesor sh. Demiraj shkruan
përsëri se ―Një nga gjuhët e gjalla i.e. është edhe gjuha shqipe, e cila u ka qëndruar
rrebesheve të kohës. Me gjithë trysnitë e forta dhe të gjata të greqishtes, latinishtes,
sllavishtes dhe turqishtes, ajo i ka ruajtur tiparet thelbësore... Karakteri i.e. i gjuhës shqipe
shfaqet në të gjitha nënsistemet e saj: në fjalor, në nënsistemin fonetik dhe në strukturën
gramatikore.‖7
I theksuam këto pak informacione për origjinën e historinë e greqishtes dhe të
shqipes, për karakterin e tyre indoevropian, si dhe për kontaktet e pandërprera në të paktën 14
-15 shekuj (nuk po shtrihem në periudhën parashqipe), sepse ato janë të lidhura me vetë
përmbajtjen e tezës, me leksikografinë dygjuhëshe greqisht - shqip apo shqip – greqisht (më
drejtpërdrejtë me fjalorët dygjuhësh greqisht - shqip apo shqip – greqisht).
Kontaktet ndërmjet shqiptarëve dhe grekëve kanë qenë të shumta dhe të shumëllojta.
Madje kontaktet gjeografike shekullore kanë çuar në lëvizje të shumta të popullsive kufitare,
sa në ditët e sotme shfaqen jo pak probleme të mprehta për përcaktimin e kufijve gjeografikë
shtetërorë. Megjithatë, kontaktet gjuhësore shkrimore janë shtuar shumë vetëm 2-3 shekujt e
fundit. Kjo është e lidhur me periudhën kur edhe studimet gjuhësore dhe hartimi i veprave si
fjalorë dhe gramatika filluan të njohin një zhvillim të paparë, jo vetëm në Ballkan, por edhe
në Evropë, sidomos pas shpikjes së shtypshkronjës. Në këtë proces kontaktues të vonët ka
përcaktueshmërinë e vet dhe shkrimi i shqipes vetëm para 5-6 shekujsh dhe njëherazi, hartimi
i veprave gjuhësore vetëm në këta 2-3 shekujt e fundit.
Kultura e grekëve të vjetër ka përcaktuar rrjedhat e zhvillimit të kulturës botërore.
Duke filluar nga fundi i shekullit të tetëmbëdhjetë dhe sidomos në periudhën e Rilindjes
kombëtare shqiptare dhe në periudhën e shtetit të pavarur shqiptar janë bërë përpjekje të
jashtëzakonshme për të sjellë në shqip majat e kësaj kulture, sidomos letërsinë e krijuar në
Antikitet nga Homeri, Eskili, Sofokliu, Euripidi, Aristofani etj. apo letërsinë e sotme me
personalitet me reputacion ndërkombëtarë, të tilla si Kazanzaqis, Elitis, Seferis etj. Greqishtja
ka qenë për shumë njerëz jo thjeshtë një gjuhë e huaj, por gjuhë e komunikimit me botën,
madje përmes saj shpreheshin dhe kërkesat e programet e zhvillimit kombëtar në fund të
shekullit XIX. Po sjellim këtu si shembull që poeti i madh shqiptar, Naim Frashëri, poemën
―Dëshirë e vërtetë e shqiptarëve‖ e shkroi fillimisht në greqisht dhe jo në shqip.
Nga ana tjetër, shekullin e fundit vihet re një interesim më i madh e gjithnjë e në rritje
i popullit grek për kulturën e historinë e fqinjit veriperëndimor, që e fitoi pavarësinë nga
pushtuesi turk në fillim të shek. XX, dhe që për gati 50 vjet qëndroi i shkëputur nga bota
perëndimore dhe nga fqinjët e saj, gati-gati në izolim të plotë.
Kjo ka sjellë që kohët e fundit janë shtuar ndjeshëm përkthimet nga greqishtja në
shqip, por dhe anasjelltas, nga shqipja në greqishte (përmendim këtu përkthimin e veprave të
6 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 19-20
7 Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 20
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 4
shkrimtarëve si I. Kadare, D, Agolli, F. Arapi etj. Përkthimi në njërën a në tjetrën gjuhë ka
kërkuar që domosdoshmërisht të hartoheshin fjalorë dygjuhësh, sidomos të kahut greqisht-
shqip, por duke mos munguar dhe ata të kahut shqip-greqisht.
Kontaktet e shkëmbimet e gjithanshme ndërmjet dy popujve kanë arritur kulmin dy
tridhjetë vjetët e fundit. Në Shqipëri ka një komunitet etnik e homogjen grek, të drejtat e të
cilit jo vetëm mbrohen sipas konventave ndërkombëtare, por edhe kanë ardhur duke u rritur
në mënyrë të vazhdueshme. Po përmendim këtu vetëm shkollimin e pjesëtarëve të këtij
minoriteti në gjuhën amtare në greqishte. Sistemi i shkollimit në të dy hallkat e sistemit
arsimor, atë parauniversitar dhe atë universitar.
E gjithë kjo tërësi kontaktesh e shkëmbimesh të dyanshme ka kërkuar dhe kërkon
patjetër që të mësohen gjuhët respektive, greqishtja nga shqiptarët apo edhe shqipja nga
grekët, ka kërkuar të hartohen tekste mësimore, gramatika të dy gjuhëve dhe gjithashtu të
hartohen edhe fjalorë, të cilët janë të pazëvendësueshëm në këtë fushë.
Kjo është bërë kërkesë e domosdoshme ditët e sotme kur në Greqi janë vendosur për
arsye emigrimi ekonomik disa qindra mijëra shqiptarë. Situata e tyre bilingue në këtë vend
evropianoperëndimor (me shqipen si gjuhë e zemrës dhe me greqishten si gjuhë të bukës)
kërkon patjetër që të hartohen fjalorë greqisht - shqip dhe shqip – greqisht, të cilët për hir të
së vërtetës, vitet e fundit janë shtuar ndjeshëm.
Në punimin tonë ―Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip –
greqisht”, ne, siç e thotë dhe vetë titulli, nuk jemi ndalur te kontaktet gjuhësore, te hartimi i
gramatikave nga personalitete shkencore apo nga dashamirës të njërës apo tjetrës gjuhë. Jemi
ndalur te fjalorët. Po përse te fjalorët?
Akademik Jani Thomai shkruan se ―Dihet që një fjalor është në radhë të parë pasqyrë
e fjalëve, e frazeologjisë dhe e kuptimeve të tyre leksikore. Por çdo fjalor, për më tepër çdo
fjalor shpjegues kombëtar, është në shumë elemente të tij edhe pasqyrë fonetike e gjuhës (që
nga tingujt, drejtshkrimi, drejtshqiptimi e deri te theksi i fjalëve); është pasqyrë (e pjesshme)
gramatikore (sepse jep edhe kuptimet gramatikore themelore e mjetet e shprehjes së tyre,
temat bazë të fjalëve të eptueshme, kuptimet leksiko-gramatikore, si dhe sintagmatikën a
leksematikën më të përgjithshme etj.); është pasqyrë semantike në vështrim më të gjerë se
leksiku; po ashtu është pasqyrë stilistike e përgjithësisht e kulturës së gjuhës, lidhur edhe me
ruajtjen e pastërtisë së leksikut e të normës leksikore në përgjithësi, sikundër, në disa
elemente e sipas rastit, mund të jetë edhe pasqyrë etimologjike, historiko-gjuhësore,
etnokulturore etj. Kjo ndodh sepse vetë njësia themelore e leksikut, fjala, është njësi
gjuhësore shumëvlerëshe. Për t‘u shënuar është që në historinë e leksikografisë shqipe të
dhënat për aspekte të tilla rreth fjalëve dhe për gjithë përbërësit e fjalorëve kanë ardhur duke
u pasuruar e duke u plotësuar, krahas thellimit të njohjes shkencore të leksikut, krahas
zhvillimit të vetë gjuhës shqipe, krahas gjallërimit të të gjitha vlerave të mjeteve leksikore e
frazeologjike në veprimtarinë gjuhësore të shkruar e të folur dhe rritjes së pandërprerë të
këtyre vlerave në përdorimin e gjallë..‖8
8 J. Thomai, Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë (referat), në ―Konferenca Leksikografia shqipe-
trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005, f. 13
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 5
Kurse për Uilliam Morisin (Ëilliam Morris) ―Për shumë njerëz fjalori paraqet një
vëllim frikësues, një përmbledhje të dobishme, por të mërzitshme, të cilin e shikojmë shpejt e
shpejt kur na duhen të dhëna për drejtshkrimin ose drejtshqiptimin e fjalëve. Përkundrazi,
fjalori do të duhej të ishte një thesar informacionesh për një sërë aspektesh të fjalëve, mjet i
domosdoshëm komunikimi. Ai do të duhej të ishte një shoqërues i këndshëm. Duke e
përdorur fjalorin me mjeshtëri, do të duhej të mësonim se prej nga buron fjala, cilat janë sot
ngjyrimet e sakta kuptimore të saj dhe cili është statusi i saj shoqëror‖9.
Kuptohet se këtu bëhet fjalë për fjalorët shpjegues dhe jo për ata dy e më
shumëgjyhësh. Por duhet të theksojmë se në qoftë se në greqishte leksikografia lindi dhe mori
rrugën e zhvillimit si leksikografi shpjeguese, njëgjuhëshe, në shqipe lindi dhe mori rrugë si
leksikografi dygjuhëshe.
Gjithashtu e theksojmë konceptin për fjalorin shpjegues, sepse sot nuk mund të
hartohet asnjë fjalor dygjuhësh i mirë, i plotë, funksional, në qoftë se nuk kemi fjalorë
shpjegues (krahas kartotekave apo database-ve kompjuterike) në një gjuhë të dhënë. Për
shqipen, psh., fjalorët më të mirë dygjuhësh janë hartuar pasi janë hartuar fjalorët shpjegues
kombëtarë, si Fjalori i gjuhës së sotme shqipe10 etj.
Po japim vetëm një shembull për të ilustruar këtë lidhje. Studiuesi V. Memisha, në
artikullin Shqipja standarde dhe fjalorët shqip – gjuhë e huaj, mbajtur në Konferencën
shkencore kushtuar 40-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit, shkruan se ―Niko Gjini, boton
në vitin 1998 Αιβαλν-Διιεληθν Λεμηθν (Fjalor shqip – greqisht)11
, i cili është vepra
leksikografike shqip - greqisht, më e arrirë deri sot. Ai ka gati fjalësin e Fjalorit të gjuhës së
sotme shqipe (1980) mbi të cilin është mbështetur dhe e gjithë lënda leksikore, semantike,
thëniet ilustruese etj. i përkasin shqipes standarde, duke dhënë një ndihmesë të çmuar dhe në
këtë drejtim. Ai jep në mënyrë të zgjeruar strukturat kuptimore të fjalëve, duke e bërë fjalorin
gati - gati shpjegues, ashtu si kishte bërë më fjalorin e botuar në vitin 1993.(Janë me mijëra
fjalët që janë dhënë me struktura kuptimore me më shumë se një kuptim, madje kemi shumë
fjalë me mbi 5 kuptime që janë në përgjithësi fjalë emërtuese (kuptimplota). P.sh., folja bie
(rashë, rënë) ka 20 kuptime, mbiemri i rëndë në fjalor ka 14 kuptime, folja vë ka 12 kuptime,
folja ha 11 ka kuptime, folja shkoj ka 10 kuptime, emri botë ka 9 kuptime, mbiemri i lehtë ka
9 kuptime, emri fuqi ka 9 kuptime, emri nyjë ka 9 kuptime, folja shoh ka 8 kuptime, emri
mend ka 8 kuptime, folja rroj ka 8 kuptime, mbiemri i hollë ka 8 kuptime, folja ndjek ka 7
kuptime, ndajfolja drejt ka 7 kuptime, emri dorë 7 kuptime, mbiemri i shenjtë ka 6 kuptime,
vdes ka 6 kuptime, emri qetësi ka 5 kuptime, emri shpinë ka 5 kuptime etj). Fjalori pasqyron
me mijëra njësi frazeologjike, në të cilat jo vetëm duken veçoritë dalluese të secilës gjuhë,
por për së shumti bëhen treguese edhe të pasurisë etno-linguistike të greqishtes dhe të shqipes
etj. Në fjalor vetëm me fjalën zemër kemi rreth 20 njësi frazeologjike, ku do të përmendnim:
mori zemër / πήξε ζάξξνο, me gjithë zemër / κ‘όιε ηελ θαξδηά, πξόζπκα e kam në zemër /
ηνλ έρσ ζηελ θαξδηά, zemër e thjeshtë / αειή θαξδηά, e pastër / θαζαξή θαξδηά, zemër e
9 Ëilliam Morris, Introduction, në ―The American Heritage Dictionary of the English Language‖, American
Heritage Publishing Co., INC, New York 10
Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1980 11
Ν. Γθίλε, Αιβαλν - Διιεληθφ Λεμηθφ (Fjalor shqip – greqisht), Ησάλληλα, 1998
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 6
madhe / κεγάιε θαξδηά, zemër fisnike / επγεληθή θαξδηά, zemër e mirë / θαιήθαξδηά, zemër
e artë / ρξπζή θαξδηά; me fjalën mend ka rreth 30 njësi frazeologjike, kurse me fjalën mendje
ka mbi 20, ndër të cilat do të veçonim: kam ndër mend / έρσ θαηά λνπλ, e lanë mendtë /
μεθνύηηαλε, απνβιθώζεθε από ηα γεξάκαηα, ia mori mendtë / ηνλ μεηξέιαλε, ηνπ κήξε ηα
κπαιά, ηνλ πάγεςε, me fjlaën gojë ka mbi 20 njësi frazeologjike etj. Në vepër kanë zënë vend
shumë thënie për të ilustruar kuptimin a kuptimet e fjalëve. Përzgjedhja e tyre ia ka rritur
ndjeshëm vlerat veprës. Ilustrimet janë togfjalësha të thjeshtë (sintagma dygjymtyrëshe), fjali
të zakonshme, por edhe shumë fjalë fluturake.‖12
12
V. Memisha, Shqipja standarde dhe fjalorët shqip – gjuhë e huaj, në ―Akademia jubilare me rastin e 40-
vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit”, Korçë, 2014, f. 119-120
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 7
OBJEKTI DHE QËLLIMI I STUDIMIT
Punimi ―Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip – greqisht”,
është një rikonceptim, zgjerim, thellim dhe plotësim i punimit që është paraqitur si mikrotezë
në shkollën pasuniversitare Rreth fjalorëve dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip – greqisht.
Për këtë fushë të gjuhësisë d.m.th., për atë të leksikografisë dygjuhëshe, deri më sot nuk ka
asnjë punim të plotë, përveç ndonjë artikulli. Suksesi i punimit të parë, na dha shtysën për të
parë problemin në tërësinë e vetë, tashmë të organizuar në një konceptim gjithëpërfshirës, në
atë të leksikografisë dygjuhëshe. Kështu që ndryshoi edhe objekti i punimit, i cili tani ka
synuar që të analizohet gjithë produkti leksikografik, greqisht – shqip dhe shqip – greqisht,
duke ndjekur një trajtim kronologjik dhe duke kërkuar jo thjesht plotësimin e mozaikut të
fjalorëve me vepra të hartuar nga autorë shqiptarë apo grekë, por edhe duke synuar që
analizat të jenë funksionale, të kërkohet tipologjia e veprave dhe të spikatet veçantia, të
zbulohen e të theksohen vlerat dhe arritjet, si dhe të nxirren në pah edhe mangësitë.
Gjithmonë me synimin që e ardhmja të sjellë vepra shumë më cilësore, shumë më të mira e
në përputhje me kërkesat e përdoruesve. Kjo të plotësonte edhe spektrin e këtyre fjalorëve, të
shumëllojtë nga vëllimi, nga botimi, nga teknikat dhe nga lënda leksikore, frazeologjike dhe
semantike që do të përfshijnë.
METODIKA DHE METODAT E PUNËS
Nën drejtimin e udhëheqësit shkencor, së pari, shestuam jo vetëm tematikën dhe
problematikën e temës ―Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip –
greqisht”, por shestuam dhe metodikën e punës për realizimin e saj. Kështu në fillim u
morëm me kërkimin në bibliotekat në Shqipëri dhe në Greqi si dhe në botimet e posaçme
bibliografike në të dyja gjuhët për fjalorët e mundshëm të botuar, të ribotuar apo që gjenden
në fonde të ruajtura. Mandej u ndalëm në lëndën që pasqyrojnë secili prej këtyre fjalorëve.
Një ndihmë të madhe për të arritur rezultate të mira në punën e marrë përsipër, ishte edhe
marrja në konsideratë dhe si bazë produkti shkencor leksikografik njëgjuhësh (leksikografia
shpjeguese) në të dyja gjuhët. Nuk mund të ketë fjalorë dygjuhësh të mirë pa pasur fjalorë
shpjegues të mirë. Po përmendim këtu fjalorët njëgjuhësh të shqipes (Fjalori i gjuhës shqipe,
1954; Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, 1980; Fjalori i shqipes së sotme, 1984 / 2002, Fjalori
i gjuhës shqipe, 2006), Fjalorin e gjuhës së re greke (Γεψξγηνο Μπακπηληψηεο; Λεξικό της
νέας ελληνικής γλώσσας, κε ζρφιηα γηα ηε ζσζηή ρξήζε ησλ ιέμεσλ εξκελεπηηθφ,
εηπκνινγηθφ, νξζνγξαθηθφ, ζπλσλχκσλ – αληηζέησλ, θπξίσλ νλνκάησλ, επηζηεκνληθψλ φξσλ,
αθξσλχκησλ; κε αμηνπνίεζε ηνύ γισζζηθνύ αξρείνπ; Αζήλα, 2002; Λεμηθφ ηεο Κνηλήο
Νενειιεληθήο të Institutit të Studimeve Neohelenike [Fontacioni Manolis Triantafilidhis] të
Universitetit të Selanikut, 1998; Η. ηακαηάθνπ, Λεμηθφλ ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζεο, I, II, III,
Athinë, 1952; Δ. Κξηαξά, Νέν Διιεληθφ Λεμηθφ ηεο χγρξνλεο Γεκνηηθήο Γιψζζαο, Αζήλα,
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 8
1995; Α. Гεσξγνπαπαδάθνπ, Ν. Βαξκάδε, Κ. Гεσξγηάδε, Γ. Γαξδηώηε, Υ. Εαθείξε, Δ.
Καθαξόγινπ, Γ. αθειιαξηάδε, Σν κεγάιν ιεμηθφ ηεο Νενειιεληθήο Γιψζζαο Μνλνηνληθφ
(Γεκνηηθήο), Αζήλαη, 1984; etj.
Por mbështetja kryesore ku u realizuan edhe analizat kanë qenë fjalorët dygjuhësh
greqisht - shqip dhe shqip - greqisht (duke u mbështetur sidomos tek fjalorë, si: Λεμηθφλ
Αιβαλν - Διιεληθφλ (Fjalor shqip – greqisht) i K. Kristoforidhit, Tiranë, 1961, tek Ν. Γθίλε,
Αιβαλν - Διιεληθφ Λεμηθφ (Fjalor shqip – greqisht), Ησάλληλα, 1998; Ν. Γθίλε, Διιελν -
Αιβαληθφ Λεμηθφ (Fjalor greqisht - shqip), Ησάλληλα, 1993; Κ. Παπαθίιε, Λεμηθφ Αιβαλν -
Διιεληθφ (Fjalor shqip – greqisht), Αζήλα, 1997; Κ. Παπαθίιε, Λεμηθό Διιελν - Αιβαληθό
(Fjalor greqisht - shqip), Αζήλα, 1997; H. Sinani, Fjalor greqisht-shqip (Διιελν – Αιβαληθφ
Λεμηθφ), Tiranë, 2001; L. Marku Fjalor greqisht-shqip (Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφ), Tiranë,
2009; L. Marku Λεμηθφ Αιβαλν - Διιεληθφ (Fjalor shqip – greqisht), Tiranë, 2010 si dhe te
shumë fjalorë të tjerë dhe punime të ndryshme në lidhje me leksikografinë në të dy vendet.
Metoda kryesore e studimit ka qenë metoda e analizës duke u ndalur në trajtime të
hollësishme për çdo vepër të hartuar, si dhe duke sjellë edhe kritikën shkencore të bërë për
ndonjë nga veprat e botuara. Gjithashtu, në një koncept të gjerë, është përdorur edhe metoda
e përqasjeve dhe krahasimit të lëndës së pasqyruar në fjalorë, sidomos kur fjalorët kanë qenë
të një vëllimi pak a shumë të barabartë. Për trajtimin shkencor të lëndës është përdorur së
shumti metoda induktive, e analizës së përimtuar të lëndës leksikografike a të regjistruar.
Metoda induktive, që na ka çuar në nxjerrjen e përfundimeve të ndryshme e interesante, u
gërshetua shumë shpesh me metodën deduktive, për të dalë në përfundime sa më të sakta, sa
më të arsyetuara dhe sa më të qëndrueshme.
BAZA TEORIKE E PUNIMIT
Për realizimin e studimit jemi mbështetur në një literaturë të pasur në disa gjuhë, por
sidomos në shqipe dhe në greqishte. Duke pasur në dorë rreth 330 vepra dhe autorë, jemi
mbështetur në parime e kritere shkencore studimi të njohura dhe të zbatuara me sukses deri
tani në trajtimet leksikografike, leksikologjike, semantike e frazeologjike, në gjuhësinë greke,
atë shqiptare dhe kryesisht, në gjuhësinë botërore. Për pasojë, duke pasur një korpus teorik të
plotë, e të mirënjohur, e kemi pasur më të lehtë të trajtonim koncepte lekikografike, si fjalor
gjuhësor, fjalor njëgjuhësh, fjalor dygjuhësh, makrosistem, mikrosistem, makrostrukuturë,
mikrostrukturë, lemë, leksematikë, sintagmatikë, relacion semantik, relacion leksikor, njësi
frazeologjike, fjalë fluturake, idiomë, hiperonimi, hiponimi, zgjerim i aftësisë shënuese, të
fjalës, leksik aktiv, leksik pasiv, leksik i përgjithshëm, leksik i veçantë (terminologjia etj.),
leksik normativ, leksik jo normativ, fjalë dhe barasvlerës i fjalës në një gjuhë tjetër, sinonimia
e brendshme (sinonimia në një gjuhë të dhënë), sinonimia e jashtme (fjalë vendëse – fjalë e
një gjuhe tjetër në një fjalor dygjuhësh) etj.
Për hartimin e punimit jemi mbështetur mbi konceptet e teorisë e të praktikës
leksikologjike, semantike dhe leksikografike, të përpunuara nga gjuhëtarë dhe veçanërisht
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 9
nga leksikologë e semantologë grekë, shqiptarë, anglo-amerikanë etj., si: J. Babinjoti13
,
Triandafilidhi14
, J. Peraqis15
, A. Anastasiadhi – Simeonidhi16
, H. Harallambaki17
, J. Lyons18
,
S. Ullman19
; J. Thomai20
, A. Xhuvani21
, E. Çabej22
, A. Kostallari23
, M. Samara24
, Ali Dhrimo
etj.
13
G. Mpampiniotis, Eisagogi stin Simasiologia, Athina, 1985; Μπακπηληώηεο, Γεώξγηνο, 1998, Λεμηθό ηεο
Νέαο Διιεληθήο Γιώζζαο, Αζήλα, (Fjalorët e greqishtes së re.) F. 2036 14
Triandafilidhi, Neoelleniki grammatiki, Athina, 1992 15
Η. Πεξάθεο, Λεμηθνινγία θαη ιεμηθνγξαθία, Νενειιεληθή ιεμηθνγξαθία (1523-1974), Δζληθό θαη
Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ), 1994 16
Ά. Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε: Ζ ιεμηθνγξαθία θαη ε δηδαζθαιία ηεο λενειιεληθήο σο μέλεο γιψζζαο,
―Γισζζηθέο Eθαξκνγέο”, 1. 23-5, 1995; Ά. Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε, Ζ ιεμηθνγξαθία ζηελ εθπαίδεπζε, ―Ζ
Γηδαζθαιία ηεο Eιιεληθήο Γιώζζαο”. 2ν Παλειιήλην πλέδξην. Θεζζαινλίθε: Κώδηθαο, 149-176, 1997; Ά.
Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε & Α. Δπζπκίνπ. Οη ηεξεφηππεο Δθθξάζεηο θαη ε Γηδαθηηθή ηεοΝέαο Διιεληθήο σο
Γεχηεξεο Γιψζζαο. Αζήλα: Παηάθεο, 2006. 17
Υ. Υαξαιακπάθε, Ζ Λεμηθνγξαθία ηεο Αξραίαο, Μεζαησληθήο θαη Νέαο Διιεληθήο Γξακκαηείαο: Παξνχζα
θαηάζηαζε θαη πξννπηηθέο ησλ ζχγρξνλσλ ιεμηθνγξαθηθψλ εγρεηξεκάησλ, në Σν Ηζηνξηθό Λεμηθό ηεο Αθαδεκίαο
Αζελώλ, Κέληξν Διιεληθήο Γιώζζαο, Θεζζαινλίθε 1997; etj. 18
J. Lyons, Struktural semantics, Cambridge, 1963; J. Lyons, Semantics, I, II, Cambridge, 1977; Lyons J.,
Introduction to Theoretical Linguisties, Camkidge, 1975 19
S. Ullman, The Princips of semantics, Oxford, 1963 20
J. Thomai, Aleksandër Xhuvani si leksikolog e leksikograf, në SF, 1980, 3; J. Thomai, Aspekti shoqëror-
kulturor në formimin e frazeologjisë shqipe, SF, 1975, 3; J. Thomai, Çështje të frazeologjisë në gjuhën shqipe,
Tiranë, 1981; J. Thomai, Çështje të identitetit të njësive frazeologjike, SF, 1995, 1-4; J. Thomai, Çështje të
leksikut potencial në gjuhën shqipe, ―Gjuha jonë‖, 1986, 2; J. Thomai, Dukuri leksikore në shtypin e sotëm në
Konferenca shkencore ―Gjuha letrare kombëtare dhe bota shqiptare sot‖, Tiranë, 2002; J. Thomai, Fjalor
frazeologjik i gjuhës shqipe, Tiranë, 1999; J. Thomai, Frazeologjizma emërorë dhe mbiemërorë në gjuhën
shqipe, SF, 1975, 4; J. Thomai, Frazeologjizma foljorë në gjuhën shqipe, SF, 1976, 1; J. Thomai, Leksikologjia
e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008; J. Thomai, Leksiku dialektor e krahinor në shqipen e sotme, Tiranë, 2001; J.
Thomai, Mbi disa çështje të leksikut e të formimit të fjalëve në gjuhën e sotme letrare shqipe, ―Norma letrare
dhe kultura e gjuhës‖, 1973, I; J. Thomai, Mbi disa çështje të normës në fushën e leksikut dhe të formimit të
fjalëve në gjuhën e sotme letrare shqipe, ―Probleme të gjuhës letrare shqipe…‖, 1972, 1; J. Thomai, Mbi disa
togje të qëndrueshme të shqipes në shekullin XVI në krahasim me shqipen e sotme, në ―Konferenca e dytë e
studimeve albanologjike‖, Tiranë, 1969; J. Thomai, Mbi kufijtë e fjalës në gjuhën shqipe dhe disa çështje të
drejtshkrimit, SF, 1973, 1; J. Thomai, Grupe fjalësh të bashkëlidhura me frazeologjizma, SF, 1975, 2; J.
Thomai, Mbi mënyrën e pasqyrimit të sistemit të kuptimeve dhe të përdorimit të fjalëve në fjalorin shpjegues të
gjuhës shqipe, ―Studime mbi leksikun‖, II, Tiranë, 1972; J. Thomai, Mbi rendin e fjalëve në strukturën e
frazeologjizmave të shqipes, SF, 1966,1; J. Thomai, Modelimi në frazeologji, SF, 1-4, 1997; J. Thomai,
Modelimi në frazeologji, SF, 1997, 1-4; J. Thomai, Një klasifikim i frazeologjizmave me vlerë ndajfoljore në
shqipe, SF, 1969, 1; J. Thomai, Një shtresim i leksikut të shqipes nga pikëpamja e normës letrare, ―Norma
letrare kombëtare dhe kultura e gjuhës‖, 1973, 1; J. Thomai, Për një tipologji leksiko-semantike të ligjërimit
naimian, SF, 2000, 1-4; J. Thomai, Prejardhja kuptimore në gjuhën shqipe, Tiranë, 2009; J. Thomai, Prejardhja
semantike në gjuhën shqipe, Tiranë, 1989; J. Thomai, Probleme të frazeologjisë së gjuhës shqipe, SF, 1964, 2,
3; J. Thomai, Rreth semantikës së foljeve veprore, pësore e vetvetore në gjuhën shqipe, ―Gjuha jonë‖, 1984, 3; J.
Thomai, Rreth shtresimit historik të leksikut të shqipes sipas studimeve të prof. E. Çabejt, SF, 1988, 3; J.
Thomai, Shtresa potenciale e leksikut të shqipes, Gjuha jonë, 1984,3; J. Thomai, Teksti dhe gjuha, Tiranë, 1992;
J. Thomai, Veçori leksiko-semantike të ndajfoljeve me prapashtesa në shqipe, Tiranë, 2004; J. Thomai,
Vëzhgime mbi ndërtimet frazeologjike ekuivalente me një fjalë të vetme në gjuhën shqipe, në ―Konferenca e parë
e studimeve albanologjike‖, 1965; J. Thomai, Xh. Lloshi, R. Hristova, K. Qiriazati, A. Melonashi Fjalor
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 10
ADRESIMI I PUNIMIT
Punimi ―Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip – greqisht”, i
paraqitur si tezë doktorate ka karakter përshkrues, analizues dhe informues. Aty mund të
gjejnë material të bollshëm dhe të shfrytëzueshëm me lehtësi gjuhëtari, leksikologu,
semantologu, leksikografi, etnologu, sociolinguisti, dialektologu, historiani, bibliotekari etj.
Aty gjen material edhe studenti shqiptar, edhe ai grek, mësuesi i gjuhës shqipe apo ai i
greqishtes, gazetari e shkrimtari. Në një ripunim përfundimtar ai mund të bjerë në dorën e
secilit prej këtyre edhe në formatin e një punimi monografik.
frazeologjik ballkanik shqip, bullgarisht, greqisht, rumanisht, serbokroatisht, Tiranë, 1999; J. Thomai, Zhvillimi
i teorisë dhe i praktikës leksikografike shqiptare pas Çlirimit, në SF, 1969, 4 etj. 21
A. Xhuvani, Çështje të “Fjalorit të gjuhës shqipe”, ―Nëntori‖, 1957, 1; A. Xhuvani, Kostandin Kristoforidhi,
në ―Literatura jonë‖, 1949; A. Xhuvani, Studime gjuhësore, 1956; A. Xhuvani, Vepra, I, Tiranë, 1980; A.
Xhuvani, Vepra, II, Tiranë, 1990 22
E. Çabej, Disa eufemizma të shqipes, ―Buletin i Institutit të Shkencave‖, 1949, 1; E. Çabej, Disa parime e
kritere për hartimin e një fjalori etimologjik të gjuhës shqipe; E. Çabej, Gjendja e sotme e etimologjisë së gjuhës
shqipe, ―Studime mbi leksikun…‖, 1972, I; E. Çabej, Mbi parimet e metodën e studimeve etimologjike, SF,
1980, 3; E. Çabej, Nga leksiku i dialekteve arbëreshe të Italisë, SF, 1979, 2; E. Çabej, Për një shtresim
kronologjik të huazimeve turke në gjuhën shqipe, SF, 1975, 1; E. Çabej, Për pastërtinë e gjuhës shqipe, GjJ, 2,
1981; E. Çabej, Pjetër Budi dhe gjuha e tij, SF, 1966, 4; E. Çabej, Studime gjuhësore, I, Prishtinë, 1976; E.
Çabej, Studime gjuhësore, II, Prishtinë, 1976; E. Çabej, Studime gjuhësore, III, Prishtinë, 1976; E. Çabej,
Studime gjuhësore, IV, Prishtinë, 1977; E. Çabej, Studime gjuhësore, IX, Prishtinë, 1989; E. Çabej, Studime
gjuhësore, V, Prishtinë, 1975; E. Çabej, Studime gjuhësore, VI, Prishtinë, 1977; E. Çabej, Studime gjuhësore,
VII, Prishtinë, 1986; E. Çabej, Studime gjuhësore, VIII, Prishtinë, 1988; E. Çabej, Shqiptarët midis Lindjes dhe
Perëndimit, Tiranë, 1994 etj. 23
A. Kostallari, Kompozitat dëshirore dhe urdhërore të shqipes, në ―Studime mbi leksikun e formimin e fjalën
në gjuhën shqipe‖, Tiranë, 1, 1972; A. Kostallari, Kompozitat ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese, në
―Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve...‖, 1, Tiranë, 1972; A. Kostallari, Mbi disa drejtime të
përsosjes së sistemit e të strukturës së gjuhës sonë letrare, SF, nr. 2, Tiranë, 1982; A. Kostallari, Mbi disa veçori
të fjalës së përbërë në gjuhën shqipe, në ―Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve ...‖, 1, Tiranë, 1972;
A. Kostallari, Mbi disa veçori të strukturës semantike të kompozitave pronësore të shqipes, në ―Studime mbi
leksikun dhe mbi formimin e fjalëve ...‖, 1, Tiranë, 1972; A. Kostallari, Në rrugën e hartimit të fjalorit normativ
të shqipes së sotme, ―Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve…‖, Tiranë, 1972, II; A. Kostallari,
Parimet themelore për hartimin e “Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe”, në ―Studime mbi leksikun dhe mbi
formimin e fjalëve..., II, Tiranë, 1972; A. Kostallari, Vëzhgime mbi disa grupe fjalësh popullore të trojeve
verilindore të shqipes, SF, nr. 1, Tiranë, 1961 etj. 24
M. Samara, Çështje të antonimisë në gjuhën shqipe, Tiranë, 1985; M. Samara, Fjalor i antonimeve në gjuhën
shqipe, Tiranë, 1998; M. Samara, Histori e gjuhës letrare shqipe, Tiranë, 2005; M. Samara, Hulumtime në
leksikografi, Tiranë, 2000; M. Samara, Parafjalët në gjuhën shqipe, Tiranë, 1999; M. Samara, Rreth leksikut
politik e shoqëror në gjuhën shqipe, Tiranë, 2008; M. Samara, Rreth normës leksikore dhe kodifikimit të saj në
fjalorët shpjegues të shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005; M. Samara,
Vëzhgime rreth antonimisë së fjalëve të përbëra e fjalëve të përngjitura të gjuhës shqipe, SF, nr. 3, Tiranë, 1980
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 11
NDËRTIMI DHE PËRMBAJTJA E PUNIMIT
Punimi, si tezë doktorate, Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip
– greqisht”, është konceptuar në shtatë kapituj, të paraprirë nga një Hyrje si dhe të ndjekur
nga Përfundime e Bibliografia e veprave të shfrytëzuara si më poshtë:
Hyrja përbën pjesën paraqitëse të punimit, të punës së bërë për realizimin e tij, të
bazës teorike, të literaturës së shfrytëzuar, si edhe të burimeve të lëndës. Gjithashtu këtu
jepen edhe qëllimi dhe synimi i sipërmarrjes për studim, metodologjia e ndjekur, si edhe
paraqitje tepër e përmbledhur për çështjet e trajtuara në çdo kapitull.
Në kreun e parë, të titulluar Leksikografia shqipe dhe greke, arritje, dukuri,
perspektiva, jemi ndalur në një vështrim përshkrues në çështje të tilla si: Vështrim i shkurtër
rreth historisë së gjuhës shqipe; Vështrim i shkurtër rreth historisë së gjuhës greke; Rreth
leksikografisë së gjuhës shqipe; Leksikografia dygjuhëshe të shqipes; Rreth leksikografisë së
gjuhës greke. Qëllimi ka qenë të sjellim një sfond shkencor nga fusha e leksikografisë
njëgjuhëshe e dygjuhëshe e greqishtes dhe e shqipes, sfond me të cilin është i lidhur dhe
objekti i punës sonë. Pa një informacion të tillë do të ishte i mangët dhe trajtimi i temës Rreth
leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip – greqisht dhe i çështjeve që kanë të
bëjnë me të.
Në kreun e dytë, të titulluar Rreth tipologjisë së fjalorëve gjuhësorë, përsëri me një
vështrim të përgjithshëm dhe përmbledhës, është dhënë një informacion i domosdoshëm, në
funksion të objektit të studimit për çështje të tilla, s:i Fjalorët gjuhësorë e jogjuhësorë; Llojet
e fjalorëve gjuhësorë; Fjalorët dygjuhësh; Kriteret e paraqitjes së lëndës leksikografike në
një fjalor dygjuhësh; Vlerësimi i fjalorëve dygjuhësh. Pa këtë kapitull informues, analiza dhe
interpretimi, gjykimi dhe vlerësimi i veprave leksikografike greqisht –shqip dhe shqip –
greqisht do të ishte tepër i mangët.
Në kreun e tretë, të titulluar Leksikografia greko - shqiptare dhe shqiptaro – greke
deri në fund të shekullit XVIII punimi ndalet në Fjalorët greqisht - shqip dhe më konkretisht
te Fjalori greqisht – shqip i Theodhor Kavaliotit, 1770, vepra e parë leksikografike ku
shqipja përballet me greqishten. Vepër shumë e rëndësishme për vazhdimësinë e
leksikografisë grekoshqiptare dhe shqiptarogreke. Ky kapitull përudh gjithashtu gjithë
përpjekjet e mëparshme që ndeshim në rjedhën e historisë për hartimin e fjalorëve ose
glosarëve dygjuhësh të shqipes me greqishten.
Në kreun e katërt, të titulluar Leksikografia greko - shqiptare dhe shqiptaro – greke
gjatë shekullit XIX janë trajtuar dy çështje me disa nënçështje për secilën: Fjalorët greqisht –
shqip (Fjalori greqisht – shqip i Daniil Voskopojarit, 1802; Fjalori greqisht – shqip i Marko
Boçarit, 1809; Fjalori greqisht – shqip i Panajot Kupitorit 1881; Fjalori italisht - greqisht –
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 12
shqip i Thimi Mitkos (1887- 1888); Fjalorët greqisht - shqip dhe shqip – greqisht të Thimi
Mitkos,1887-1888); Fjalorët shqip-greqisht (Fjalori Shqip – Greqisht i Tasos Nerutsos). Siç
shihet, në këtë shekull kemi disa fjalorë, madje fjalorë si vepra të mirëfillta leksikografike.
Në kreun e pestë, të titulluar Leksikografia greko - shqiptare dhe shqiptaro – greke
në shekullin XX e në vazhdim janë analizuar vepra leksikografike dygjuhëshe që janë hartuar
në Periudha e parë, 1901-1944 (Fjalorët greqisht – shqip: Fjalori greqisht – shqip i Koço
Tasit 1928; Fjalorët shqip-greqisht: Fjalori shqip-greqisht i K. Kristoforidhit, 1904 / 1961);
Periudha e dytë, 1945 – 1990 (Fjalorët greqisht – shqip:Fjalori greqisht - shqip i
Themistoklis Papadhimas; Fjalorët shqip-greqisht; Fjalori shqip – greqisht i Nikolla Çeçit
(1959); Fjalori shqip-greqisht i N. Gjinit, 1971; Fjalori shqip- grqisht i Vasil Partalit, 1986);
Periudha e tretë, 1991-sot (Fjalorët greqisht – shqip: Fjalori greqisht - shqip i O.
Dhimogjinit, 1991/2; Fjalori greqisht - shqip i N. Gjinit, 1993; Fjalori greqisht - shqip i K.
Papafilit, 1997; Fjalori greqisht - shqip i H. Sinanit, 2001; Fjalori greqisht shqip i L. Markut
(2009); Fjalorët shqip-greqisht: Fjalor shqip – greqisht i K. Papafilit, 1997; Fjalori shqip-
greqisht i N. Gjinit 1998; Fjalor shqip – greqisht i L. Markut; Fjalor Frazeologjik Ballkanik,
Tiranë, 1999). Ky kapitull formon zemrën e punimit dhe fjalorët janë analizuar për
makrostrukturën e mikrostrukturën, për fjalën e frazeologjinë e pasqyruar, për elementet
gramatikore e sintagmatikën e thënieve, për elementet mbirreshtore (mbisegmentore) apo
aksentologjike. Madje këtu kemi edhe pasqyra krahasuese të fjalorëve më në zë dhe më të
arrirë greqisht-shqip apo shqip-greqisht.
Në kreun e gjashtë të titulluar Leksikografia dhe perkthimi trajtohen çështjet:
Leksikografia në shërbim të përkthimit. Lidhja leksikografi – përkthim. Vështrim historik
rreth përkthimit greqisht - shqip dhe shqip – greqisht. Fjalorët greqisht - shqip dhe shqip -
greqisht në ndihmë të përkthimit. Autorët e fjalorëve dygjuhësh. Në këtë kapitull analizohet
se si dhe sa fjalorët dygjuhësh të hartuar gjatë shekujve i kanë shërbye aktualisht procesit të
përkthimit nga njëra gjuhë në tjetrën.
Në kreun e shtatë të titulluar Kundrime krahasuese leksikore në fjalorë dygjuhësh
shqip – greqisht – greqisht – shqip kemi përpiluar dy tabela krahasuaese me lëndë leksikore
të marë nga fjalorët e hartuar pas viteve 90. Pasi janë përcaktuar Kriteret e hartimit të
tabelave u përpilua Tabela për fjalorë greqisht – shqip dhe Tabela për fjalorë shqip-greqisht
më tej bëhet analiza e çdo tabele duke u bazuar në kriteret e përzgjedhjes së lemave për çdo
fjalor dhe tek niveli i përkthyeshmërisë së lemave në gjuhën tjetër.
Te Përfundimet është dhënë një sintezë e të gjitha dukurive që zbulohen gjatë
trajtimit të tyre në kapituj dhe sytha të veçantë, si dhe probleme e çështje të hapura e të
shtruara për shtjellime dhe interpretime të mëtejshme.
Punimi ka në fund edhe Literaturë shkencore të plotë, të rekomanduar apo të gjetur
personalisht, që përfshin mbi 330 autorë e vepra në greqisht, shqip, anglisht, italisht,
frëngjisht.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 13
KREU I
LEKSIKOGRAFIA SHQIPE DHE GREKE
1. Vështrim i shkurtër rreth historisë së gjuhës shqipe
Nuk mund të flasësh për leksikografinë e shqipes apo të greqishtes, nëse nuk ndalesh
qoftë edhe fare shkurt në historinë e tyre. Gjithashtu, shqipja është një gjuhë me dokumentim
të vonët, ndaj edhe fillimet e leksikografisë sa saj janë të katër shekujve më parë. Akademik
J. Thomai shkruan se ―Leksikografia shqipe, siç dihet, është fusha më e hershme dhe më e
pasur në gjuhësinë shqiptare. Po të lëmë mënjanë fjalorthët e Arnold von Harfit e të Pjetër
Mazrekut, lista me disa dhjetëra fjalë shqipe, guri i parë në rrugën e gjatë të leksikografisë
shqipe mbetet Fjalori latinisht-shqip (Dictionarium latino-epiroticum, 1635) i Frang Bardhit,
një vepër leksikografike e mirëfilltë, pavarësisht nga vëllimi i vogël i fjalësit shqip (rreth
2500 fjalë shqipe përkrah rreth 5000 fjalëve latine). Përveç vlerave praktike që ka si vepër
leksikografike, ai përbën edhe një dëshmi të rëndësishme gjuhësore të asaj kohe e para saj,
sikurse edhe veprat e tjera shqip të autorëve tanë të vjetër. Si leksikograf dorëmbarë Frang
Bardhi hapi listën e gjatë të autorëve të mëpastajmë të fjalorëve, numri i të cilëve (i fjalorëve)
është deri më sot mbi 500, një trashëgimi e vyer që ka ardhur duke u pasuruar nga shekulli në
shekull, pa ndërprerje, me rritje të dukshme jo vetëm në numër, por edhe në cilësi në shumë
përbërës, ndërkohë që gramatika të shqipes janë vetëm disa dhjetëra.‖25
Ndaj në këtë syth po rimarrim mendimin shkencor më të argumentuar për origjinën e
shqipes (në mënyrë të pazgjidhshme, edhe të shqiptarëve). Për historinë e gjuhës shqipe kanë
shkruar shumë albanologë, të huaj dhe shqiptarë. Ne po ndalemi vetëm te dy prej tyre, të Sh.
Demiraj dhe te akademik Eqrem Çabej. Akademik Sh. Demiraj thekson se ―shqipja, ashtu si
çdo gjuhë tjetër, ka historinë dhe parahistorinë e saj. Historia dhe parahistoria e shqipes janë
të lidhura ngushtë me historinë dhe parahistorinë e popullit që e ka folur atë në rrymë të
shekujve... Çështja e prejardhjes së gjuhës shqipe dhe bashkë me këtë dhe ajo e vendit të
formëzimit të saj kanë ngjallur diskutime që vazhdojnë sot e kësaj dite... Për çështjen e
prejardhjes së gjuhës shqipe deri më sot janë parashtruar hipoteza të ndryshme, nga të cilat
mund të përmendim hipotezat pellazgjike, ilire, trakase, dako-mize, me një mbizotërim të
25
J. Thomai, Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë (referat), në ―Konferenca Leksikografia shqipe-
trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005, f. 13
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 14
hipotezës për burimin ilir të kësaj gjuhe. Argumentet që janë sjellë në të mirë të kësaj apo
asaj hipoteze, kanë qenë të karakterit gjuhësor, historik, gjeografike etj., duke mbizotëruar
herë argumentet e karakterit gjuhësor, herë ato të karakterit historik-gjeografik‖26
.
Dhe pasi parashtron në mënyrë të hollësishme të gjitha këto hipoteza dhe argumentet
e përdorura nga mbrojtësit e tyre, akademiku pranon prejardhjen ilire të shqipes, duke
theksuar se ―argumentet gjuhësore të parashtruara nga kundërshtarët e tezës për prejardhjen
ilire të gjuhës shqipe nuk i qëndrojnë kritikës. Përkundrazi faktet dhe dukuritë gjuhësore...
dëshmojnë pikërisht në të mirë të tezës së prejardhjes ilire të kësaj gjuhe. Në të mirë të kësaj
teze dëshmojnë edhe argumentet që do të parashtrohen..., ku do të vihet në dukje se gjuha
shqipe është formuar nëpërmjet evolucionit të shkallëshkallshëm të ―nënës‖ së saj, pikërisht
në brigjet lindore të Adriatikut dhe të Jonit midis shekujve IV-VΗ. E po të mbahet parasysh
edhe fakti i vënë në dukje së pari nga Thunmann-i27
, që historia nuk dëshmon për dyndje të
ndonjë populli tjetër para sllavëve në viset e banuara dikur nga ilirët jugorë, atëherë nuk
mund të mos arrihet në përfundimin e pranuar nga një varg dijetarësh që shqiptarët janë
stërnipërit e ilirëve të vjetër ose, më saktë, të një a disa fiseve ilire, që i shpëtuan
romanizimit‖28
Duke ndjekur gjithnjë linjën e argumentimit shkencor, se kur është formuar gjuha
shqipe, po ndalemi, sipas akademik Sh. Demiraj, paraprakisht në disa konsiderata me
karakter të përgjithshëm:
―Së pari, do pasur parasysh fakti i njohur që shndërrimi cilësor i gjuhës ―nënë‖, është
një proces bukur i gjatë, që kap shekuj të tërë. Mjafton të përmendet këtu, sa për shembull,
procesi i shndërrimit të shkallëshkallshëm të latinishtes vulgare në gjuhët e njohura romane,
siç janë italishtja, frëngjishtja, spanjishtja, portugalishtja, rumanishtja, etj., ose procesi i
shndërrimit të shkallëshkallshëm të gjermanikishtes së hershme në gjuhët e njohura gjermane,
siç janë gjermanishtja, anglishtja, holandishtja, danezishtja, norvegjishtja, suedishtja etj.‖29
Konsiderata e dytë që duhet marrë parasysh sipas profesor Sh. Demiraj është: ―Së
dyti, do pasur parasysh se dallimi cilësor i një gjuhe nga nëna e saj nuk ka qenë një proces i
26
Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 145-146 27
Sipas akademik Sh. Demiraj, Thunmann shkruan se ―Në historinë e tyre nuk kam gjetur asnjë gjurmë të
ndonjë shtegtimi të tyre të mëvonshëm; gjuha e tyre ka dhënë dëshmi të tilla nga fatet e popullit, që unë në këtë
nuk mund të mos njoh fqinjët e stërmoçëm të grekëve dhe nënshtetasit e Romës së vjetër. Dhe të dyja këto më
tregojnë ilirët e vjetër‖. Shih më gjerë Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 147.
Po në vazhdim të argumentimit të origjinës ilire, akademiku në këtë vepër jep edhe pikëpamjen e Hahn-it për
origjinën ilire të shqiptarëve. Ai citon këtë albanolog: ―...duke qenë se shqiptarët nuk janë sllavë dhe me asnjë
popull tjetër të njohur nuk kanë afri, duke qenë se burimet me të vërtetë të pakta përveç shtegtimit sllav nuk
bëjnë fjalë për asnjë shtegtim tjetër që të ishte mjaft i rëndësishëm për të krijuar një popull të madh, atëherë
njeriu ka të drejtë të pranojë që shqiptarët e sotëm janë pasardhësit e banorëve parasllavë të vendit‖. Dhe më
poshtë ai shton: ―Prandaj neve na duket shumë më i natyrshëm pranimi që stërgjyshërit e shqiptarëve të sotëm
qysh në kohën e romakëve dhe të grekëve zinin vendbanimin e sotëm të këtyre dhe që zakonet e tyre të
përbashkëta me popujt fqinj janë ruajtur në mënyrë më të pastër dhe më besnike sesa fqinjët e tyre...‖ Shih më
gjerë Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 148 28
Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 181 29
Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 198
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 15
mbyllur. Ai ka ardhur duke u thelluar gjithnjë e më shumë nëpërmjet evolucionit të saj të
pandërprerë në rryme të shekujve. Këtu është fjala jo vetëm për shfaqjen e dukurive të reja,
por edhe për evolucionin e mëtejshëm të elementeve gjuhësore të trashëguara nga gjuha
―nënë‖.30
Dhe konsiderata e tretë e paraqitur po nga profesor Shaban Demiraj, është: ―Së treti,
në mungesë të dhënash të dokumentuara nga gjuha nënë dhe nga faza më e hershme e vetë
shqipes, nuk mund të mbështetemi veçse në të dhënat që mund të nxirren nga faza e
dokumentuar e kësaj të fundit, duke i vështruar këto në evolucionin e tyre historik dhe duke
krahasuar me të dhënat gjegjëse të gjuhësisë krahasuese i.e., si dhe me ato të evolucionit
historik të gjuhëve simotra . të afërta me shqipen. Për të arritur në përfundime sa më të
sigurta, duhet kombinuar drejt metoda e krahasimit historik të brendshëm me atë të
krahasimit historik të jashtëm. Synimi këtu duhet të jetë që të nxirren se cilat janë tiparet
thelbësore që kanë përcaktuar dallimin cilësor të gjuhës shqipe nga nëna e saj, ilirishtja.‖31
Duke theksuar së për të realizuar këtë, siç thotë po vetë studiuesi, duhet një punë
këmbëngulëse dhe e mbështetur në një metodologji rreptësisht shkencore. Gjithashtu ai e
vështron problemin në shumanshmërinë e vet, përmes shqyrtimit të të dhënave të nevojshme
nga të gjitha nënsistemet e shqipes, si dhe përmes evolucionit të tyre historik për të vendosur
mundësisht një kronologjik relative dhe absolute për secilën nga këto tipare.
Dhe më tej akademik Sh. Demiraj thekson se ―Si tipare thelbësore të sistemit të
gjuhës shqipe, që kanë përcaktuar dallimin cilësor të kësaj gjuhe nga nëna e saj do të merren,
në radhë të parë, ato dukuri thelbësore që nuk ndeshen në asnjë gjuhët tjetër i.e., ose që duket
qartë se janë një zhvillim i brendshëm i shqipes, pavarësisht se mund të ndeshen edhe në
ndonjë gjuhë tjetër simotër... Të tilla dukuri në sistemin e shqipes nuk janë të pakta. Mjafton
të përmenden këtu disa prej tyre, si: ngulitja e theksit në një rrokje të caktuar të temës,
metafonia, riorganizimi i sistemit të mbaresave, zhvillimi i sistemit nyjor, riorganizimi i
lakimit emëror me krijimin e lakimit binar (i shquar, i pashquar), dobësimi i gjinisë
asnjanëse, krijimi i temës së shumësit dhe i formanteve kryesore të këtij numri, krijimi i dy
klasave mbiemrash (të nyjshëm dhe të panyjshëm), prapavendosja e përcaktorëve të
pavetëmjaftueshëm, riorganizimi i zgjedhimit foljor, përzierja e së kryerës së hershme
sintetike me aoristin, krijimi i së kryerës analitike te tipit kam punuar etj.‖32
Në fund të argumentimeve shkencore dhe me fakte të shumta, akademiku Sh. Demiraj
shkruan se ―Gjatë periudhës midis fazës së fundit të sundimit romak dhe dyndjes së sllavëve,
në gjuhën e banorëve të viseve lindore të Adriatikut dhe të Jonit janë përftuar edhe mjaft
procese të tjera gjuhësore që bënë të mundur formimin gjuhës shqipe. Pra gjatë kësaj
periudhe, si rrjedhim i evolucionit të shkallëshkallshëm të njërit apo të tjetrit dialekt të
ilirishtes, që flitej në këto troje, erdhi dhe u formua gjuha shqipe, e cila në një fazë të hershme
njihej me emrin gjuhë e arbënesha a e arbëreshe. Ky evolucion i shkallëshkallshëm, pas
30
Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 198 31
Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 198 32
Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 199
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 16
gjithë gjasash, duhet të jetë kryer jo më vonë se fundi i shekullit VI të erës sonë. Dhe atëherë
fillon dhe historia e mirëfilltë e gjuhës shqipe.33
Me historinë e mirëfilltë të shqipes janë marrë shumë studiues shqiptarë dhe të huaj.
Nëse akademik E. Çabej e ndan historinë e gjuhës shqipe në tri periudha: ―perioda
prehistorike e gjuhës, perioda historike përpara shkrimit dhe perioda e re qëkurse shkruhet
gjuha‖34
, akademik Sh. Demiraj pranon se historia e gjuhës shqipe mund të ndahet në katër
periudha kryesore35
, të cilat mendojmë se janë më të mirargumntuara:
a. Periudha e parë, (shqipja e vjetër) fillon jo më vonë se shek. VI i erës sonë deri aty
nga shek. VII-VIII. Sipas akademikut ―Periudha e parë (shqipja e vjetër) zgjatë që nga koha e
formimit të shqipes e deri në ndalimin e rotacizmit, d.m.th., deri aty nga shekujt VII-VIII të
erës së re. Gjatë kësaj periudhe janë përftuar disa dukuri gjuhësore që janë pasoja të
proceseve të nisura qysh në periudhën e ―parahistorisë‖ së shqipes. Dukuria më e
rëndësishme e periudhës së parë, për sa i takon strukturës gramatikore, është zhvillimi i
lakimit në ballë të fjalës që u përftua nëpërmjet krijimit të pronorëve të tipit im, yt (në fillim
të papërngjitur) dhe të klasës së mbiemrave të nyjshëm. Gjatë kësaj periudhe është përsosur
më tej sistemi fonetik dhe janë zhvilluar pjesa më e madhe e dukurive morfologjike. Gjatë
kësaj periudhe është përvijuar edhe ndarja dialektore midis të folmeve veriore dhe jugore të
shqipes...‖36
b. Periudha e dytë (shqipja e mesme) vjen deri në shek. XIV-XV. Sipas akademikut
Sh. Demiraj, ―Periudha e dytë (shqipja e mesme), që vazhdon deri aty nga shekujt XIV-XV,
karakterizohet nga një zhvillim konvergjent dhe pjesërisht divergjent i dy dialekteve të
përvijuara gjatë periudhës së parë. Gjatë kësaj periudhe, në të dy dialektet konsolidohen
dukuritë gjuhësore të përbashkëta në strukturën gramatikore, e cila pasurohet më tej me
forma të tilla, si ato të kohës së kryer, të së ardhmes, të habitores, si dhe me format e
pashtjelluara të tipit tue / tuke punuar dhe pa punuar; gjatë kësaj kohe në dialektin verior
zhvillohet edhe forma e pashtjelluar e tipit me punue.”37
c. Periudha e tretë (shqipja e re) vjen deri në gjysmën e dytë të shek. XIX. Gjithnjë
sipas akademikut Sh. Demiraj ―Periudha e tretë, që vazhdon deri në fillimet e Rilindjes
Kombëtare (d.m.th., deri në gjysmën e dytë të shekullit XIX), karakterizohet nga një
konsolidim i mëtejshëm i strukturës gramatikore, e cila pasurohet edhe me format e
pashtjelluara të ndërtuara me pjesëmarrjen e emrit asnjanës prejpjesor (për të punuar, me të
ardhur, një të ardhur). Gjatë kësaj periudhe zhvillohen më tej disa procese, që kishin nisur
qysh në periudhat e mëparshme, sidomos në sistemin emëror. Gjatë kësaj periudhe thellohet
më tej procesi i thjeshtimit të sistemit rasor tek emrat, mbiemrat, dhe te përemrat (sidomos te
33
Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 203 34
Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 205 35
Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 205-2011 36
Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 209 37
Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 209
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 17
pronorët). ... Do pasur parasysh se dallimet dialektore pasqyrohen edhe në gjuhën e shkruar, e
cila gjatë kësaj periudhe përhapet si në Veri e në Jug, ashtu edhe tek arbëreshët e Italisë.‖38
d. Periudha e katërt (shqipja e sotme) vjen deri në ditët e sotme. Sipas akademikut,
―Periudha e katërt (shqipja e sotme) karakterizohet kryesisht nga përpjekjet për një zhvillim
konvergjent të gjuhës së shkruar. Këto përpjekje, që nisin qysh në kohën e Lëvizjes
Kombëtare të Rilindjes, marrin një hov të madhe dhe bëhen më të vetëdijshme sidomos pas
vendosjes së pushtetit popullor (së sistemit komunist, shënimi im K.B.) në Shqipëri, kur u
krijuan kushte objektive për zhvillimin e një gjuhe letrare të njësuar me norma të përpunuara
në të gjitha nënsistemet. Gjatë kësaj periudhe vihet re një ndikim gjithnjë e më i fuqishëm i
gjuhës së shkruar mbi atë të folur, çka e ka përshpejtuar procesin e afrimit ndërdialektor.‖39
Siç duket edhe nga ky parashtrim përmes veprës së akademik Sh. Demiraj, historia e
gjuhës shqipe ka njohur procese konvergjente dhe divergjente, të shkaktuara nga faktorë të
ndryshëm. Ai shkruan ―Zhvillimi konvergjent është rrjedhim i natyrshëm i ligjësive të
brendshme, që kanë kushtëzuar evolucionin e sistemit fonetik dhe të strukturës gramatikore të
kësaj gjuhe. Në periudhën e fundit ky zhvillim konvergjent është përshpejtuar nga faktorët
jashtëgjuhësorë.. Proceset divergjente, që janë përftuar sidomos në periudhën e parë dhe të
tretë të historisë së gjuhës shqipe, janë pasojë kryesisht të faktorëve jashtëgjuhësorë. Midis
këtyre faktorëve duhen përmendur sidomos copëzimi feudal dhe sundimi i huaj, që kanë
penguar marrëdhëniet e shumanshme ndërmjet trevave veriore dhe jugore, e këto i
vështirësonte edhe pozicioni i trevave.‖40
Ngjarjet më të mëdha të kësaj periudhe janë Kongresi i Manastirit, 1908, i cili
përcaktoi dhe vendosi alfabetin e gjuhës shqipe, si dhe Kongresi i Drejtshkrimit, 1972, i cili
përcaktoi shqipen standarde ose gjuhën shqipe letrare kombëtare. Kjo ka qenë ngjarja me e
rëndësishme në jetën moderne të popullit shqiptar, sepse shqipja standarde e pranuar nga të
gjitha hapësirat shqipfolëse, po luan rol të pa zëvendësueshëm për unifikimin dhe
homogjenizimin e popullit shqiptar të copëtuar në disa shtete nga Fuqitë e Mëdha në fillim të
shekullit XX, në vitin 1913.
Kongresi është vlerësuar nga shumica dërrmuese e shqiptarëve e sidomos e
intelektualëve dhe e specialistëve. Studiuesi Sh. Rrokaj shkruan se ―Kongresi i Manastirit
është, pa dyshim, një monument në historinë e popullit shqiptar, të cilit i janë referuar dhe do
t‘i referohen shqiptarët sa herë është e nevojshme për t‘iu qasur e për të analizuar çështje
madhore që kanë vendosur fatin e tyre, siç janë ato që kanë të bëjnë me pavarësinë e me
njësimin politik kombëtar të gjuhës dhe të shkrimit shqip.. .Në Kongresin e Manastirit,
çështja e njësimit të alfabetit dhe gjuhës nuk ishte qëllim në vetvete... Me ndonjë përjashtim,
kjo çështje ishte e lidhur ngushtë me kërkesën e njësimit kombëtar dhe të autonomisë. Pra,
ajo (kërkesa) u bë program i një lëvizjeje kombëtare e lidhur me procesin e formimit të
ndërgjegjes kombëtare dhe të unitetit kombëtar. I përmbahemi mendimit se uniteti i alfabetit,
uniteti i gjuhës dhe uniteti i kulturës ishin kërkesa që buronin dhe do të viheshin në shërbim
38
Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 210 39
Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 210 40
Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 210
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 18
të unitetit të kombit. Vetëm kjo ide mund të mblidhte bashkë në Kongresin e Manastirit një
përfaqësim kaq të larmishëm dhe të gjithanshëm.‖41
Akademik Sh. Demiraj shkruan për këtë ngjarje historike: ―Pas një diskutimi të gjerë
popullor, gjatë të cilit u rrahën mendime dhe u sugjeruan përmirësime të mëtejshme për
Rregullat e drejtshkrimit të shqipes (që u botuan si projekt në vitin 1967, shënimi ynë, K.B.),
në nëntor të vitit 1972 u mblodh në Tiranë Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe. Ky
kongres, në të cilin morën pjesë delegatë nga të gjitha rrethet e Shqipërisë, përfaqësues të
popullsisë shqiptare të Kosovës, të Maqedonisë dhe të Malit të Zi, si dhe të arbëreshëve të
Italisë, qe një ngjarje e rëndësishme në jetën shkencore e kulturore të popullit shqiptar. Duke
miratuar normat drejtshkrimore të njësuara, ai kongres, në thelb, vendosi pranimin e një
shqipeje letrare të vetme, me norma të njësuara, jo vetëm drejtshkrimore, por edhe
gramatikore, fonetike e leksikore.‖42
Kurse studiuesi Emil Lafe shkruan për këtë ngjarje historike: ―Kongresi i zhvilloi
punimet mbi baza të shëndosha shkencore dhe në përputhje me fazën e sotme të zhvillimit të
gjuhës letrare. Ai tregoi jo vetëm përparimet e arritura nga gjuhësia jonë në fushën e studimit
të gjuhës letrare, por edhe karakterin e saj masiv, interesimin e vazhdueshëm për gjuhën të
arsimtarëve, letrarëve, punonjësve të shtypit, të artit, të kulturës etj. Një kontribut të
rëndësishëm dhanë në punimet e Kongresit edhe delegatët e të ftuarit nga shqiptarët e
Kosovës, të Maqedonisë, të Malit të Zi dhe nga arbëreshët e Italisë.‖43
Dhe vazhdon më tej: ―Në përfundim të punimeve Kongresi diskutoi dhe aprovoi
njëzëri një rezolutë, e cila u nënshkrua nga tetëdhjetë e shtatë delegatët e Kongresit, dhe
përbën kështu një dokument kombëtar historik. Në këtë rezolutë bëhet vlerësimi i gjendjes së
sotme të gjuhës letrare shqipe, duke u theksuar se ajo sot funksionon si gjuha letrare e njësuar
e gjithë popullit shqiptar, vihet në dukje se kjo arritje e madhe u detyrohet përpjekjeve të
pareshtura të popullit tonë arsimdashës që nga Rilindja e këtej, e sidomos kushteve të reja
shoqërore-historike që u krijuan pas çlirimit; më tej në rezolutë parashtrohen një varg
kërkesash të Kongresit, në bazë të të cilave do të bëhet hartimi përfundimtar i ―Rregullave të
drejtshkrimit të shqipes‖ dhe u bëhet thirrje shkollës shqiptare, shkrimtarëve, institucioneve
botuese, shtypit, enteve shtetërore, radio-televizionit, teatrit, kinematografisë etj., që ta
përvetësojnë dhe ta zbatojnë me këmbëngulje drejtshkrimin e ri që do të hartohet në bazë të
kësaj rezolute brenda vitit 1973.‖44
Në konferencën shkencore ―Gjuha letrare kombëtare shqipe dhe epoka jonë,
organizuar në kryeqytetin Shqipërisë në vitin 1984, Francesco Altimari, studiues nga
arbëreshët e Italisë, vlerëson produktin e rëndësinë e këtij Kongresi dhe shqipen standarde e
vështron si një arritje të jashtëzakonshme për të gjithë shqiptarët dhe si kurorëzim të një
procesi të gjatë historik:“Nuk mund dhe nuk duhet të mohojnë rëndësinë e jashtëzakonshme
që patën për të gjithë kombin shqiptar Kongresi i Drejtshkrimit dhe vendimet që u morën aty,
41
Sh. Rrokaj, Kongresi i Manastirit: një alfabet, një gjuhë, një komb, Telegraf, 23 nëntor 1912 42
Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, f. 210 43
E. Lafe: Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, Gazeta "Shqiptarja.com" 7. 11. 2013 44
E. Lafe: Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, Gazeta "Shqiptarja.com" 7. 11. 2013
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 19
Kongres, që pa rënë në emfazë mund ta quajmë me të drejtë, ngjarja më e rëndësishme në
historinë kulturore të kombit, në shekullin tonë, pas Kongresit të Manastirit... Kongresi i
Drejtshkrimit mund të themi se sanksionoi në fakt standardizimin e gjuhës së sotme letrare
dhe përfaqësoi për të gjitha bashkësitë shqipfolëse, për të gjithë pjesëtarët e kombit, qoftë në
Atdhe, qoftë në diasporë, kurorëzimin e atij procesi të gjatë historik, që, duke filluar që nga
autorët tanë të vjetër dhe duke u rritur pra gjatë Rilindjes, u fuqizua sidomos në shekullin
tonë, kur me krijimin e shtetit të pavarur shqiptar dhe të institucioneve kulturore, arsimore
dhe shkencore në Atdhe, u bë konkrete dhe realiste mundësia për të krijuar një gjuhë letrare
të përbashkët për gjithë shqiptarët.‖45
Shqipja e ditëve të sotme njeh një zhvillim të jashtëzakonshëm, në të gjitha
nënsistemet e saj. Ajo po shpërfaq mundësi shumë të mëdha për të pasuruar nënsistemin e saj
leksikor-frazeologjik dhe semantik, për të përpunuar e zhdërvjelltësuar më tej sistemin
sintaksor, për të rritur mundësitë e fjalëformimit me brumin dhe mjetet e brendshme, si dhe
për t‘u ngritur në nivelin e gjuhëve që funksionojnë në Bashkimin Evropian si dhe të
përballet me sukses me gjuhët status ndërkombëtar të spikatur.
1.2. Vështrim i shkurtër rreth historisë së gjuhës greke
Gjuha greke është nga gjuhët më të vjetra, që është folën pa ndërprerje deri në ditët
tona. Ashtu si dhe shqipja, ajo është pjesë e familjes së madhe të gjuhëve indoevropiane.
Greqishtja si gjuhë zyrtare përdoret, përveç Greqisë, edhe në Qipro. Gjithashtu flitet jashtë
kufijve të shtetit grek nga grekët e Shqipërisë, të Turqisë, nga popullsia grekofone në Italinë e
Jugut, si dhe nga diaspora greke në mbarë botën. Për të bërë një skicë të shkurtër të historisë
së gjuhës greke, jemi mbështetur në veprën e akademikut J. Babinjoti (Γ. Μπακπηληώηεο,
πλνπηηθή ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο)46
, në veprën Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο47
si
dhe ne veprën e Qendrës së Gjuhës Greke Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο (απφ ηηο αξρέο εψο
ηελ χζηεξε αξραηφηεηα)48
Historia e saj ka një shtrirje kohore pothuajse 4-000 vjeçare. Natyrisht që ajo ka
pësuar ndryshime të shumta me kalimin e kohës, por ka ruajtur elementet bazë të saj. Për nga
struktura gramatikore, ajo është vetë gjuha e lashtë që, e folur nga grekët pa ndërprerje,
ndryshoi nga goja në gojë dhe nga brezi në brez, për të marrë formën që ka sot.
Edhe për historinë e gjuhës greke janë bërë studime të shumta, duke u ndalur edhe në
një periodizim të kësaj historie.
1. Faza e parë e gjuhës është ajo prehistorike, për të cilën nuk kemi informacion të
plotë, por ka mjaft hipoteza të ndryshme të bazuara në metoda shkencore gjuhësore. Kjo fazë
45
F. Altimari, Gjuha letrare shqipe sot: disa konsiderata në dritën e zhvillimeve të reja politike dhe kulturore në
botën shqiptare, në ―Gjuha letrare kombëtare dhe bota shqiptare sot‖, Tiranë, 2002, f. 62 46
Γ. Μπακπηληώηεο, πλνπηηθή ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο, Αζήλα, 1998. 47
O. Hoffmann, A. Debrunner, A. Scherer, Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο, ηόκνο Α & Β, Θεζζαινλίθε, 1994 48
Κέληξν Διιεληθήο Γιώζζαο, Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο (απφ ηηο αξρέο εψο ηελ χζηεξε αξραηφηεηα),
Ηλζηηηνύην Νενειιεληθώλ πνπδώλ [Ίδξπκα Μαλόιε Σξηαληαθπιιίδε], 2001
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 20
e gjuhës greke njihet ndryshe si protogreqishtja (πξσηνειιεληθή). Mendohet se është folur
nga popullsia greke para se kjo popullsi të zbriste e të vendosej në trojet e sotme. Zbritja e
këtyre fiseve mendohet të ketë ndodhur në periudha të ndryshme kohore nga shek. 20 deri në
shek. e 12 p.e.s. Pas zbritjes së fiseve greke, në gjuhën që sollën me vete hynë edhe elemente
nga progreqishtja (πξνειιεληθή), gjuha e popujve që banonin territorin para se të vinin ata.
Nga kjo gjuhë kemi shumë toponime si dhe fjalë që përdoren deri në ditët tona, që kanë të
bëjnë kryesisht me fenomene të mjedisit dhe të klimës mesdhetare, si dhe emra bimësh,
kafshësh etj.
2. Faza e dytë e gjuhës greke është ajo historike. Ndarja e saj në periudha kohore
është koherente me periudhat e historisë së qytetërimit grek. Këto janë:
1400 plk - 323 plk Gjuha e vjetër greke
323 plk - 395 pas lk Periudha helenistike ose Koineja Αleksandrine
395 pas lk – 1453 pas lk Periudha Bizantine
1453 pas lk– 1821 pas lk Periudha e sundimit otoman
1821 pas lk – sot Periudha neohelenike
Në periudhën historike greqishtja paraqitet e ndarë në dialekte pa kufi të dukshëm a të
mirëpërcaktuar. Ajo ka filluar të paraqesë diferencime lokale para zbritjes së grekëve në
Greqinë e sotme, por formimi i dialekteve përfundoi pas zbritjes.
Duke u bazuar në karakteristikat bazë dhe në veçoritë dalluese, dallojmë tri grupe
kryesore dialektesh, të cilët kanë nëndarjet e tyre
a. Grupi jonian i dialekteve (Dialekti atik)
b. Grupi qendror i dialekteve (Dialektet Arkado – Qipriote, Eolo – arkaike)
c. Grupi perëndimor i dialekteve (Dialekti Dorik i Peloponezit dhe ai i Epirit)
Këto dialekte kishin mjaft dallime midis tyre, sidomos në fonetikë dhe morfologji (më
pak në sintaksë), por dallimet nuk janë jo kaq të mëdha sa të mos kuptonin asgjë ata që nuk i
flisnin49
. Sot kur flasim për greqishte të vjetër nënkuptojmë dialektin atik.
Kërkesa për unifikim gjuhësor të grekëve ishte e vjetër dhe bëhej edhe më imediate në
takimet fetare ose sportive ndërhelene, që të bëhej më i thjeshtë komunikimi midis grekëve
që vinin nga vise të ndryshme. Unifikimi gjuhësor nuk ishte i mundur të ndodhte me shkrirjen
e dialekteve, as ekzistonte ndonjë institucion i posaçëm që të merrte përsipër një mision të
tillë.
Një mision të tillë mund ta përmbushte vetëm një dialekt dhe ai ishte dialekti atik për
dy arsye kryesore.
a. Ishte i kultivuar në mënyrë maksimale dhe i përshtatshëm të shprehë çdo nocion të
një bote inteligjente.
b. Ishte gjuha e Athinës, gjuha e sistemit demokratik dhe e veprave të mëdha letrare të
Antikitetit.
Megjithatë dialekti atik nuk do të arrinte të merrte famën që ka, në qoftë se mbreti
Filipi II nuk do ta bënte gjuhën zyrtare të shtetit të vet, Maqedonisë. Në vazhdim djali i tij,
49
Për më shumë shih, Γ. Σνκπατδεο, Δπηηνκή ηεο ηζηνξίαο ηεο ειιεληθήο γιψζζαο, ΟΑΔΓ, Αζήλα.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 21
Aleksandri i Madh e përdori si gjuhë të perandorisë së tij, që krijoi. Kështu që greqishtja
përdorej në një shtrirje gjeografike të madhe që arrinte deri në Ηndi dhe në Egjipt si dhe nga
popullsi të ndryshme. Kjo gjuhë e larguar tashmë në kohë prej epokës klasike, për shkak të
shtrirjes së madhe hapësinore arriti të bëhej gjuhë ndërkombëtare e një bote të tërë dhe mjet i
përbashkët komunikimi i miliona njerëzve.
Me kalimin e kohës dhe për shkak të ndikimeve nga gjuhët e tjera si dhe të përdorimit
të saj nga njerëz që nuk e kishin gjuhë të mëmës (d.m.th nuk e mësonin në mënyrë natyrale),
rrethanat e reja dhe roli i ri bënë që ajo të bjerrë një numër tiparesh të fazës së hershme dhe të
shfaqë risi të shumta. Kjo përkon me periudhën e Gjuhës Aleksandrine ose Koinesë
Helenistike, periudhë që shtrihet nga viti 323 para Krishtit deri më 395 pas Krishtit.
Perandoria e Bizantit (395 – 1453) që u krijua pas ndarjes së perandorisë Romake, në
periudhën e parë të jetës së vetë vazhdoi të përdorte si gjuhë zyrtare latinishten, por me
kalimin e kohës latinishtja po humbiste terren dhe shumë shpejt ia la vendin greqishtes, e cila
ishte gjuha e folur pothuajse e gjithë popullsisë së Bizantit.
Gjatë kësaj periudhe, për shkaqe të ndryshme, kemi diferencimet e para gjuhësore
lokale që me kalimin e kohës çuan në krijimin e dialekteve të greqishtes së re. Gjithasht të
kësaj periudhe janë edhe dialektet (të folmet) e Italisë së Jugut, Kapadok, Pond dhe Cakon, të
cilat u formuan plotësisht gjatë periudhës së pushtimit otoman.
Paralelisht krijimin e këtyre dialekteve, në këtë periudhë kemi edhe fillimet e fazës së
fundit të historisë së gjuhës greke, që njihet, siç thamë më lart, si Gjuha Neohelenike
(greqishtja e re). Ajo mori formën e saj përfundimtare në shekullin e 20-të.
Mungesa e arsimit në shekujt e parë pas rënies së Bizantit bëri që të forcohet, nga
njëra anë, prirja e diferencimit të dialekteve dhe, në të njëjtën kohë, të formohen koine lokale
të reja. Akoma në periudhën e pushtimit osman vërejmë varfërimin e fjalorit, i cili shfaq
mangësi në shumë fusha kuptimore.
Duke iu afruar fundit të kësaj periudhe, vihet re një kthesë e rëndësishme në historinë
kulturore të helenizmit të ri dhe kjo u pasqyrua në ngjizjen e gjuhës së folur dhe të shkruar.
Në Kretë fillon kultivimi i një lloj koineje letrare që përfaqësohet nga veprat e Erotókritos,
Flijimi i Avraamit, Erofili etj.
Gjallërimi nga fundi i shekullit XVIII dhe fillimi i shekullit XIX i lëvizjes për arsim,
përhapja e tipografisë, idetë e reja që vinin nga Evropa dhe, përgjithësisht, nevoja për
përparim, i japin shtysë një fryme të re në rrethet intelektuale. Ajo ka për qëllim të
sanksionojë si gjuhë të shkruar të mbarë kombit koinenë popullore në vend të gjuhës arkaike
të Bizantit dhe të Kishës. Kjo gjuhë duket tashmë e formuar në elementet bazë të saj dhe
përdorej sidomos në qendrat e mëdha urbane të jugut të Greqisë së atëhershme.
Pamja e greqishtes së re pas vitit 1821, u kristalizua në sferën e kuptimeve, që i
përgjigjeshin nivelit të jetës dhe arsimit të atëhershëm të popullit grek, por edhe me mundësi
shprehëse të pashtershme dhe plasticitet të papërsëritshëm, që duken në pasurinë
fjalëformuese të gjuhës. Këto dhunti i karakterizon kompozimi i larmishëm dhe numri i madh
i prapashtesave fjalëformuese, që bëjnë të mundur të shprehen shkurt dhe saktë kuptime dhe
ngjyrime nga më të ndryshmet.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 22
Atikismi
Nga fundi i shekullit të parë pas lindjes së Krishtit krijohet një rrymë nga intelektualët
dhe shkrimtarët e kohës, të cilët nuk shkruanin gjuhën e Koinesë Helenistike, që ishte gjuha e
epokës së tyre, por përdornin gjuhën e shkrimtarëve atikë të periudhës klasike. Këtë e bënin
nga bindja se gjuha e klasikëve ishte gjuha më e përsosur dhe, që të mund të krijoheshin
përsëri vepra të mëdha si të Antikitetit, duhet të përdornin gjuhën e tyre. Nga ana tjetër,
besonin se greqishtja e folur e epokës së tyre ishte një gjuhë që ka humbur vlerat e saj, për
shkak të shtrirjes (ajo ishte pothuajse gjuhë ndërkombëtare) dhe të ndryshimeve që ka pësuar.
Besonin se kthimi në një fazë më të vjetër, do të ishte zgjidhja e vetme për të shpëtuar gjuhën
greke.
Kjo iniciativë krijoi një situatë diglosie, ku intelektualët përdornin dialektin atik,
kurse populli vazhdoi të fliste gjuhën që ishte krijuar në mënyrë fiziologjike, të natyrshme,
spontane, me kalimin e kohës. Kjo diglosi vazhdoi në të gjithë periudhën bizantine për rreth
1000 vjet dhe pati pasoja edhe në fazën e greqishtes Neohelenike.
Katharevusa
Katharevusa është gjuha që shfaqet për herë të parë gjatë periudhës së pushtimit
otoman si formë pajtueshmërie midis arkaizmit bizantin dhe gjuhës së folur të popullit. Është
një gjuhë e krijuar në mënyrë teknike nga intelektualët e kohës. Kishte si qëllim kryesor
―pastrimin‖ e gjuhës nga fjalët e huaja që kanë zaptuar greqishten me kalimin e shekujve dhe
ruajtjen e identitetit të saj. Për këtë u quajt gjuhë puriste, «katharevusa» θαζαξεύνπζα, (gjuhë
e pastër). Kështu u futën drejtpërdrejt fjalë nga greqishtja e vjetër për të plotësuar nevojat
shprehëse të gjuhës, ose u krijuan fjalë të reja mbi kuptime të greqishtes së vjetër për të
zëvendësuar fjalët e huaja. Gramatika e saj u mbështet jo në gjuhën e folur të kombit, por në
dialektin e lashtë atik. Bëjnë përjashtim këtu vetëm rastet kur trajtat e lashta gramatikore
lidheshin me struktura sintaksore specifike të greqishtes së vjetër.
Kjo gjuhë u përdor vetëm nga një pjesë intelektualësh dhe nuk u bë kurrë pronë e
popullit, i cili vazhdoi të shprehet me gjuhën popullore që quhej dhimotiqi.
Me purizmin gjuha e shkruar bëhet gjithnjë e më arkaike, por në të njëjtën kohë edhe
më e vështirë në të mësuar e në përdorim, duke humbur kështu destinacionin e saj. Kjo situatë
e re diglosie zgjati për rreth 150 vjet dhe krijoi probleme në mbarëvajtjen e vetë shoqërisë
greke. U krijuan dy kampe kundërshtare mbështetëse të secilës nga gjuhët, përplasjet e të
cilave shpesh herë çuan edhe në lëvizje shoqërore të tensionuara.
Njeriu që luajti rol vendimtar në dominimin dhe konsolidimin e dhimotiqis ishte
Ioannis Psiharis me veprën e tij ―To taksidhi moy‖ (Rrugëtimi im), botuar në vitin 1888, nga
e cila po shkëputim një fragment, ku shkruan se ―Njeriu i thjeshtë, që në luftë do të vdesë për
atdheun.... ka të drejtë të kuptojë gjuhën e atdheut të vet.‖
Në vazhdim një tjetër personalitet i shquar i shkencave dhe i letrave greke, që e vuri
jetën e vet në funksion të hartimit dhe të vënies në përdorim të gramatikës së gjuhës së re
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 23
greke ishte Manolis Triantafilidhis. Ai dha një ndihmë të paçmuar në procesin e krijimit të
greqishtes standarde.
Në vitin 1976 me vendim të Parlamentit të republikës së Greqisë, u sanksionua si
gjuhë standarde varianti i dhimotiqis.
1.3. Rreth leksikografisë së gjuhës shqipe
Studiuesi dhe leksikografi dygjuhësh Ali Dhrimo shkruan se ―Edhe historia e
leksikografisë nis në thelb me fjalorët dygjuhësh, latinisht-gjuhë tjetër, përkatësisht greqishte
e vjetër-gjuhë tjetër. Edhe historia e leksikografisë shqipe (qysh me Harfin më 1497 dhe më
pas me Bardhin, autorin tonë shumë serioz, më 1635) nis po me fjalorë dygjuhësh.‖50
Po kështu shprehet edhe akademiku J. Thomai, të cilin po e citojmë në mënyrë më të
plotë: ―Historia e leksikografisë shqipe i ka kaluar 370 vjetët dhe vijon të zhvillohet e të
pasurohet pandërprerë... Leksikografia shqipe është fusha më e hershme dhe më e pasur në
gjuhësinë shqiptare. Po të lëmë mënjanë fjalorthët e Arnold von Harfit e të Pjetër Mazrekut,
lista me disa dhjetëra fjalë shqipe, guri i parë në rrugën e gjatë të leksikografisë shqipe mbetet
Fjalori latinisht-shqip i Frang Bardhit, një vepër leksikografike e mirëfilltë, pavarësisht nga
vëllimi i vogël i fjalësit shqip (rreth 2 500 fjalë shqipe përkrah rreth 5 000 fjalëve latine).
Përveç vlerave praktike që ka si vepër leksikografike, ai përbën edhe një dëshmi të
rëndësishme gjuhësore të asaj kohe e para saj, sikurse edhe veprat e tjera shqip të autorëve
tanë të vjetër. Si leksikograf dorëmbarë Frang Bardhi hapi listën e gjatë të autorëve të
mëpastajmë të fjalorëve, numri i të cilëve (i fjalorëve) është deri më sot mbi 500, një
trashëgimi e vyer që ka ardhur duke u pasuruar nga shekulli në shekull, pa ndërprerje, me
rritje të dukshme jo vetëm në numër, por edhe në cilësi në shumë përbërës, ndërkohë që
gramatika të shqipes janë vetëm disa dhjetëra. Shekulli XX, më shumë gjysma e dytë e tij,
dhe veçanërisht vitet ‘90 të atij shekulli e këta pak vjet të fillimit të shekullit XXI, shquhen
për një prurje të madhe e të larmishme fjalorësh prej leksikografësh më të përgatitur, si edhe
për një ngritje të dukshme të nivelit shkencor.‖ 51
Në këta 370 vjet nuk kemi një ecuri të njëtrajtshme. Ka periudha të caktuara që
karakterizohen nga veçori të dallueshme. Ashtu si vetë historinë e gjuhës shqipe e pamë të
ndarë në disa periudha, edhe historinë e leksikografisë shqipe mund të shohim të ndarë në dy
periudha kohore, ndarje që përcaktohet nga këto veçori:
a. Periudha e parë fillon me fjalorin e parë të shqipes, me Fjalorin latinisht-shqip
(Dictionarium latino-epiroticum, 1635) të Frang Bardhit dhe vjen deri në gjysmën e dytë të
shekullit XX ose më saktë deri në Luftën e dytë Botërore (1944),
a. Periudha e dytë që zë fill mbas Luftës së Dytë Botërore (gjysma e dytë e shekullit
XX e deri në ditët tona.
50
A. Dhrimo, Probleme teorike dhe praktike për hartimin e fjalorëve dygjuhësh, në ―Leksikografia shqipe -
trashëgimi dhe perspective‖, Tiranë, 2005, f. 234 51
J. Thomai, Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë (referat), në ―Leksikografia shqipe-trashëgimi
dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005, f. 11-12
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 24
Gjithnjë, duke u mbështetur tek ky studiues (tek akademik J. Thomai), po japim disa
nga veçoritë e secilës periudhë52
, duke i parë ngushtë me objektin e temës sonë Rreth
leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip – greqisht.
Për periudhën e parë, sipas tij, kemi disa arritje të vlerësueshme në fushën e
leksikografisë. Më poshtë po japim të plotë pohimin e argumentimin e tij, nga ―Leksikologjia
e gjuhës shqipe‖:
―a. Në fjalorët e hartuar në periudhën e parë u përfshi një pasuri e madhe leksikore e
frazeologjike, një pjesë e mbledhur drejtpërdrejt nga goja e popullit, e cila me këtë mënyrë i
shpëtoi humbjes. Në këtë drejtim ata kanë shërbyer si burim e pikëmbështetje edhe për
fjalorët e hartuar më pas.
b. Fjalorët e botuar gjatë kësaj periudhe kanë plotësuar, secili në kohën e vet, nevojat
e praktikës, të shkollës, të kulturës dhe të fushave të tjera të veprimtarisë. Mund të themi se
qëllimi i hartimit të këtyre fjalorëve në përgjithësi ka qenë praktik, t‘i shërbenin mësimit të
shqipes nga të huajt ose mësimit të gjuhëve të huaja nga shqiptarët. Prandaj shumica e
fjalorëve janë ―doracakë‖ dhe trajtimi leksikografik i fjalëve e i shprehjeve në ta i nënshtrohet
këtij qëllimi.
c. Këta fjalorë dhanë një lëndë të vlefshme edhe për studimet rreth shqipes si edhe për
studimet krahasuese me gjuhë të tjera. Ballafaqimi i leksikut të shqipes me leksikun e
gjuhëve të tjera në fjalorët dygjuhësh i detyronte hartuesit shpeshherë të gjurmonin fjalën
shqipe për të gjetur gjegjësen e përpiktë ose, në disa raste, të krijonin vetë fjalë shqipe, më
shumë sipas modelit të huaj. Këto krijime, herë të goditura e herë të pagoditura, kanë sjellë,
megjithatë, një pasurim për leksikun e shqipes. Nëpërmjet ballafaqimit të leksikut të shqipes
me leksikun e gjuhëve të tjera janë zbuluar edhe disa veçori të shqipes, që janë trajtuar pastaj
në një rrafsh përgjithësues.
ç. Në periudhën e parë janë përpunuar disa tipa fjalorësh, si fjalorë dygjuhësh e
shumëgjuhësh, fjalorë krahinorë, fjalori etimologjik etj. Drejtimet e leksikografisë shqipe në
këtë periudhë, si në çdo gjuhë tjetër, përcaktoheshin nga rrethanat historiko-shoqërore e
kulturore të kohës dhe nga shkalla e zhvillimit të shkencës gjuhësore në përgjithësi. Në
rrethana të tilla u hartuan kryesisht fjalorë dygjuhësh, fjalorë dialektorë dhe një fjalor
etimologjik. Vendin kryesor e zë leksikografia dygjuhëshe, shumica e fjalorëve qenë shqip-
gjuhë e huaj ose anasjelltas.‖53
Por me të drejtë ky studiues pohon se ―fjalorët nuk u mbështetën në parime
leksikografike bashkëkohore, të përpunuara e të njësuara, nuk u shfrytëzuan si duhet të
dhënat e shkencës së leksikologjisë e të leksikografisë. Shumë fjalorë u hartuan nga të huaj që
nuk e njihnin mirë shqipen. Mungesa e një kartoteke të leksikut të shqipes e ngushtonte
vëllimin dhe shumë trajtime i bënte të pasigurta. Prandaj shumë fjalorë të hartuar në këtë
periudhë janë mbështetur te njëri-tjetri, duke dalë si vepër e përmirësuar e fjalorëve të
mëparshëm. Edhe shumë shpjegime të fjalëve kanë kaluar nga një fjalor te tjetri. Zhvillimi i
gjuhësisë historike krahasuese dhe sukseset e gjuhësisë indoeuropiane, si edhe kushtet
shoqërore, kërkesat e praktikës etj., ishin rrethana që i dhanë zhvillim të veçantë
52
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2002, f. 275-300 53
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2002, f. 275-276
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 25
leksikografisë dygjuhëshe dhe asaj historike. Deri në vitet ‗30-‗40 të shekullit XX nuk u bë
ndonjë punë e posaçme për fjalorë shpjegues të shqipes. Vetë rrethanat historike të kohës nuk
shtruan kërkesa më të larta dhe nuk krijuan mundësi për të zgjidhur detyra më të mëdha.‖54
Për mendimin tonë, mungesa e një fjalori shpjegues qoftë edhe i tipit të mesëm, do të
lehtësonte shumë dhe do të mundësonte hartimin e fjalorëve dy- e më shumëgjuhësh, nga
autorë shqiptarë apo nga autorë të huaj, të lidhur me shqipen.
Sipas akademik J. Thomait, për periudhën e dytë kemi tërësisht një pamje tjetër në
fushën e leksikografisë, pamje që zbulohet me prurje sasiore dhe cilësore, të vlerësueshme
brenda dhe jashtë vendit. Akademiku shkruan se ―leksikografia jonë në këto vite u zhvillua
në lidhje të pandarë me problemet e mëdha të kulturës kombëtare dhe si pjesë përbërëse e
zhvillimit shoqëror e kulturor. Shqipëria u bë qendra kryesore edhe e studimeve
leksikografike dhe e hartimit të fjalorëve. U përpunua e u formua këtu mendimi shkencor
leksikografik shqiptar, që ka si objekt të vetin lëndën e shqipes, leksikun dhe frazeologjinë
shqipe. Leksikografia shqipe u përvijua si shkencë, me objektin dhe metodat e saj të
studimit.‖55
Pasi bën një përshkrim numerik të veprave më të mira, përmes të dhënave
kronologjike e tematike për fjalorë dhe gjuhët në të cilat ata janë hartuar, me një vështrim
sinoptik, ai nënvizon se ―mund të themi se në periudhën e dytë të leksikografisë shqipe u
arritën nivele cilësore më të larta. Të tilla nivele kemi jo vetëm në leksikografinë
njëgjuhëshe, d.m.th. në fushën e fjalorëve shpjegues, kombëtarë e normativë, që zhvillohej te
ne për herë të parë, por edhe në leksikografinë dygjuhëshe, e cila gjithashtu u vendos mbi
themele të reja metodologjike shkencore e gjuhësore (kombëtare). Edhe numri i fjalorëve të
hartuar e të botuar, të të gjithë tipave, është shumë më i madh sesa në periudhën e parë.
Zhvillimi i teorisë leksikografike është një tjetër arritje cilësore për leksikografinë shqipe si
shkencë.‖56
Në gjuhën shqipe, në këta 70 e ca vjet u bë një punë e jashtëzakonshme për hartimin e
fjalorëve në përgjithësi. Ajo që është më kryesore, u hartuan fjalorët shpjegues kombëtarë,
mbi të cilët u mbështet gjithë puna hartuese e mëvonshme, apo paralele. Po japim shkurt në
vijim një informacion për Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe, 1980, mbi të cilin është
mbështetur gati gjithë puna hartuese në leksikografinë njëgjuhëshe e dygjuhëshe në Shqipëri,
por edhe jashtë saj (kur bëhet fjalë për shqipe si gjuhë e parë apo e dytë në fjalorët
dygjuhësh).
Sipas akademik J. Thomait, “Fjalor i gjuhës së sotme shqipe” (me rreth 41000 fjalë,
rreth 7000 njësi frazeologjike dhe me mbi 180000 kuptime), vepër kolektive e një grupi
leksikografësh të Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë është i pari fjalor shpjegues kombëtar
i tipit të mesëm. Hartimi i një fjalori të tillë ishte kërkesë e ngutshme e kulturës kombëtare, e
shkollës, e jetës dhe e praktikës sonë të kohës. Ai përbën njëkohësisht plotësimin e njërës prej
ëndrrave më të ndezura të lëvruesve atdhetarë të gjuhës amtare, që kanë pritur të shohin në
një vepër të tillë thesarin kryesor të pasurisë leksikore, frazeologjike e kuptimore të gjuhës
54
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2002, f. 275-279 55
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 323 56
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2002, f. 323-324
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 26
shqipe. Në hulumtimin e fjalëve e të shprehjeve të bukura popullore çdo gjurmues i zellshëm
e dashamirë i gjuhës mëmë është udhëhequr nga dëshira e përhershme që këtë visar të
çmueshëm ta gjejë të përmbledhur në një libër sa më të plotë, të sistemuar e të shpjeguar,
sepse ashtu do të dilnin në dritë së bashku vlerat e bukuritë e këtyre mjeteve të shprehjes. Në
këtë pasqyrë leksikografike do të mbruhej tërë kjo krijimtari e mendjes dhe e shpirtit të vetë
popullit, historia e kultura e tij e lashtë. Në të njëjtën kohë ky fjalor duhej të pasqyronte
shkallën e zhvillimit të gjuhës standarde kombëtare, të jepte normën leksiko-semantike,
madje të ndihmonte fuqimisht për përsosjen e ngulitjen e saj të mëtejshme...57
Pasi ndalet më hollësisht në kohën, kushtet dhe hapësirat e hartimit të veprës, në
vlerat që mbart dhe në rrugën që çel për hartimin e veprave të tjera, po ky studiues
vazhdon:“Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” përbën pa dyshim një nga arritjet më madhore të
gjuhësisë shqiptare; nga lënda leksikore, frazeologjike e kuptimore që përmban, më e gjerë se
gjithë fjalorët e mëparshëm së bashku, nga karakteri sistemor e normativ dhe nga niveli
shkencor i zgjidhjeve leksikografike në hullinë e gjuhësisë bashkëkohore, ai shënon një hap
të madh cilësor në zhvillimin e leksikografisë sonë të re. Duke u mbështetur në një kartotekë
të pasur të leksikut të shqipes, fjalori pati mundësi të zgjedhë pjesën më të mirë të leksikut të
shqipes, u dha vendin e merituar fjalëve e shprehjeve të bukura popullore, hodhi në qarkullim
mjaft fjalë e shprehje të panjohura ose pak të njohura, dha në gjerësi strukturat kuptimore të
fjalëve, duke u hapur rrugë leksikut e frazeologjisë vetjake të shqipes. Fjalori iu përgjigj edhe
veçorive të kristalizimit e të zhvillimit të mëtejshëm të gjuhës sonë standarde në atë etapë,
bëri shtresimin e leksikut e të frazeologjisë sipas kërkesave të normës gjuhësore e të normës
stilistike. Këtë e arriti me dy rrugë: së pari, duke mos përfshirë fjalë, njësi frazeologjike e
kuptime jashtë norme, d.m.th. tepër të ngushta, të vjetruara, krahinore etj., për të cilat gjuha
jonë standarde as ka pasur, as ka nevojë; së dyti, duke i cilësuar me shënime të posaçme fjalët
e kuptimet që kanë kufizime sipas fushës, sipas truallit a sipas kohës së përdorimit, sipas
ngjyrimeve të veçanta stilistike-emocionuese dhe sipas kufizimesh të tjera. Kjo mënyrë e
trajtimit të lëndës e bën fjalorin njëherazi informues e normativ. Kodifikimi leksikografik
normativ bëhet në të gjitha anët e gjuhës: në drejtshkrim e në drejtshqiptim, në trajtat
morfologjike e në lidhjet leksiko-sintaksore të fjalëve, në kuptimet e në përdorimet e fjalëve
etj. “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” nuk ka vetëm vlerat e një kodi leksikografik; ai përbën
një vepër me rrezatim të gjerë, që vihet në dorë të të të gjithë atyre që e kanë arritur a që e
kapërcejnë formimin arsimor e kulturor të mesëm, që në veprimtarinë e tyre dëshirojnë të
ngrenë kulturën gjuhësore. Me mënyrat e veta fjalori i ndihmon edhe pastrimit të gjuhës sonë
standarde nga fjalët e huaja të panevojshme, duke këshilluar fjalën shqipe në vend të fjalës së
huaj të panevojshme; fjalori i ndihmon kështu kristalizimit të mëtejshëm të gjuhës sonë
standarde kombëtare, variantit më të përpunuar, si edhe pasurimit të ligjërimit të folur e të
shkruar. Aty shkrimtarët, përkthyesit, publicistët, veprimtarët politikë, shtetërorë e shoqërorë,
njerëzit e arsimit, të shkencës e të kulturës, studentët e nxënësit dhe gjithë ata që merren me
mësimin e lëvrimin e gjuhës shqipe do të gjejnë mjete të larmishme, të fuqishme e të bukura
të shprehjes, të përshtatshme për çdo rrethanë, për çdo kohë e mjedis të ligjërimit. Rritja e
57
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 334
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 27
rolit të gjuhës së përbashkët standarde në zhvillimin shoqëror e kulturor të popullit tonë nuk
mund të merret me mend pa shfrytëzimin e kësaj pasurie leksikore, frazeologjike e semantike
që përfshin ky fjalor. Fjalët e shprehjet më të mira, sidomos të burimit popullor, fjalori jo
vetëm i ruan e i kodifikon, por edhe i hedh në qarkullim për të rritur fuqinë vepruese të
gjuhës si mjet zhvillimi e përparimi dhe si tipar të njësisë kombëtare. Në të njëjtën kohë
fjalori përbën një pikë të rëndësishme referimi dhe burim lënde për shumë studime gjuhësore.
Por me sistemin e brendshëm teorik, të zbatuar në zgjedhjen e trajtimin leksikografik të
fjalëve, në zbërthimin kuptimor, në shtresimin stilistik etj., ai krijon mundësi të mëdha
veçanërisht për zhvillimin e studimeve në fushën e leksikografisë teorike. Zbërthimi kuptimor
i fjalëve i kapërcen kufijtë e një fjalori të tipit të mesëm. Fjalori, më në fund, krijoi një
mbështetje të shëndoshë e hapi një rrugë më të gjerë edhe për hartimin e fjalorëve të tjerë të
tipave të ndryshëm njëgjuhësh ose dygjuhësh.‖58
Studiuesi V. Memisha shkruan se ―Nëse fjalorët, ku shqipja është gjuhë e dytë, e
përballin atë me gjuhët e huaja, fjalorët shqip - gjuhë e huaj kanë meritën e padiskutueshme
se burimin kryesor të lëndës leksikore e semantike e marrin nga pasuria e shqipes standarde.
…Me një vështrim, qoftë edhe të sipërfaqshëm, vëren se fjalorët shqip - gjuhë e huaj,
përgjithësisht, kanë ndjekur hap pas hapi botimet leksikografike njëgjuhëshe të shqipes
standarde, atë të fjalorëve shpjegues normativë të hartuar nga departamenti i leksikologjisë
dhe i leksikografisë pranë IGJL. Arsyeja kryesore është se hartuesit e fjalorëve dygjuhësh,
kanë gjetur te këta fjalorë shpjegues lëndë të gatshme.‖59
Sot numërohen me qindra fjalorët dygjuhësh shqip-gjuhë e huaj dhe gjuhë e huaj –
shqip, të vëllimeve të ndryshme dhe të tipologjive të ndryshme (do të flasim në kreun e dytë
shumë më gjerë për këtë çështje), të hartuar nga leksikografë profesionistë, nga gjuhëtarë jo
leksikografë apo nga dashamirës të gjuhës dhe të përkthimit.
Po rimarrim përsëri paraqitjen leksikografike të akademikut J. Thomai, i cili nënvizon
se ―Një arritje në zhvillimin historik të leksikografisë shqipe të derisotme është pasurimi hap
pas hapi ―i spektrit tipologjik leksikografik‖, nëpërmjet hartimit të fjalorëve të tipave të
ndryshëm: filologjikë e enciklopedikë, shpjegues (të përgjithshëm kombëtarë e krahinorë),
dygjuhësh e shumëgjuhësh, terminologjikë, frazeologjikë, sinonimikë, antonimikë, historikë e
etimologjikë, drejtshkrimorë e onomastikë, fjalorë autorësh, fjalorë elektronikë, të vegjël e të
mesëm etj. Kjo tipologji është kushtëzuar si nga kërkesat, ashtu edhe nga mundësitë e kohës.
Megjithatë duhet thënë që kjo tipologji nuk është ende e plotë. Mungojnë deri më sot disa
tipa fjalorësh për shqipen, si një fjalor i madh e një fjalor ―thesaurus‖, që do të pasqyronin sa
më gjerë pasurinë leksikore, frazeologjike e semantike të gjuhës shqipe dhe do të ishin
burime kryesore të lëndës për shumë fjalorë të tjerë; nuk kemi ende fjalorë shkollorë dhe
fjalorë që po i quajmë ―moshorë‖, d.m.th. për fëmijët, për të rinjtë etj.; po ashtu nuk kemi një
fjalor të fjalëve të huaja që kanë hyrë me shumicë në gjuhën shqipe që nga vitet ‘90 të
shekullit XX e këtej (përfshirë edhe mundësinë e zëvendësimit të tyre me fjalë shqipe).
Mungojnë edhe tipa të tjerë fjalorësh, shkencërisht e praktikisht të dobishëm, si fjalorë të
58
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 334 - 336 59
V. Memisha, Shqipja standarde dhe fjalorët shqip – gjuhë e huaj, në ―Akademia jubilare me rastin e 40-
vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit”, Korçë, 2014, f. 116-117
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 28
dendurisë (të frekuencës), fjalorë çerdhorë, fjalorë shpjegues profesionalë, fjalorë të anasjellë
(inversë), fjalorë paradigmatikë, fjalorë ideografikë etj.‖60
Është fakt i njohur se në përputhje me rrethanat dhe me kërkesat e praktikës,
leksikografia shqipe në periudhën e dytë pati si një drejtim kryesor hartimin e fjalorëve
dygjuhësh. Për nevojat e shkollës e të prodhimit u hartuan disa fjalorë shqip-gjuhë e huaj ose
gjuhë e huaj-shqip61
.
Akademik J. Thomai thekson se ―Për t‘u shënuar është edhe ―harta gjeografike‖ e
leksikografisë shqipe, që nga ShBA e deri në Rusi e Japoni. Hartues fjalorësh të shqipes a me
shqipen, përveç trojeve të banuara nga shqiptarët, ka edhe në Gjermani, Holandë, Danimarkë,
Suedi, Finlandë, Itali, Bullgari, Greqi, Hungari, Serbi, Maqedoni e në vende të tjera. Kjo
tregon se leksikografia shqipe është zhvilluar jo vetëm nga brenda, por edhe nga jashtë, prej
shqiptarësh e prej të huajsh. Ndërkaq, leksikografia shqipe ka dalë përtej kufijve të saj dhe ka
zënë vendin e vet në hapësirën e leksikografisë ballkanike me fjalorët dygjuhësh shqip -
gjuhë tjetër ballkanike e anasjelltas. Në këtë hapësirë shqipja është vënë në krah të të gjitha
gjuhëve të Ballkanit, në kushtet e bashkësisë së territorit, të nevojave të komunikimit
ndërgjuhësor e të shkëmbimeve ndërkulturore. Për arsye të njohura historike, gjeolinguistike
e sociokulturore janë hartuar më shumë fjalorë shqip-serbokroatisht (ose serbisht a kroatisht)
e anasjelltas dhe shqip - greqisht e anasjelltas. Me këto gjuhë shqipja ka fjalorë jo vetëm më
të shumtë si numër, por edhe më të vëllimshëm e më cilësorë si përmbajtje. Për arsye të
marrëdhënieve historiko-kulturore të hershme me Rumaninë e Bullgarinë, që janë zhvilluar
sidomos me shoqëritë kulturore atdhetare të ngulimeve shqiptare në këto vende, por edhe të
marrëdhënieve më të reja e më të dendura në fushën e studimeve universitare dhe të
specializimeve shkencore të shumë shqiptarëve atje, pritej që edhe leksikografia shqipe t‘u
ishte përgjigjur niveleve e kërkesave të këtyre zhvillimeve me më shumë fjalorë dygjuhësh të
tipave të ndryshëm nga vëllimi. Ndërkaq fjalorë dygjuhësh shqipja ka edhe me
maqedonishten, sllovenishten e vllahishten.‖62
60
J. Thomai, Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë (referat), në ―Konferenca Leksikografia shqipe-
trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005, f. 12 61
Shiko më gjerë J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 324 62
Po ky autor shkruan se ―Gjeografia e leksikografisë shqipe është shumë e gjerë, që nga Amerika e deri në
Japoni. Fjalorët dygjuhësh të shqipes rrokin thuajse të gjitha gjuhët indoeuropiane: anglisht, bullgarisht, çekisht,
danisht, frëngjisht, greqisht, gjermanisht, hollandisht, italisht, kroatisht, maqedonisht, norvegjisht, polonisht,
rumanisht, rusisht, sërbisht, sllovenisht, spanjisht, suedisht dhe gjuhë joindoeuropiane: arabisht, estonisht,
hungarisht, kinezisht, romisht, turqisht etj. Një shumësi fjalorësh dygjuhësh erdhi në leksikografinë shqipe në
dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit XX dhe në këto vite të shekullit XXI. Kërkesat e praktikës leksikografike,
d.m.th. kërkesat për fjalorë dygjuhësh për të mësuar një gjuhë të huaj (anglisht, frëngjisht, gjermanisht, italisht
etj.), si edhe mundësitë që u krijuan me përvojën e fituar në këtë fushë, me zhvillimin e teorisë leksikografike e
të teknikave të përparuara, nxitën shumë hartues fjalorësh dygjuhësh për nisma vetjake, që sollën edhe një
numër të madh fjalorësh dygjuhësh në qarkullim. Shumë prej tyre kanë rreze të ngushtë pasqyrimi, janë me
vëllim të vogël, pa zbërthime kuptimore të kënaqshme etj., por gjithsesi të mjaftueshëm si doracakë
leksikografikë për fillestarë. Ata kështu më shumë rritin numrin e fjalorëve të botuar, sesa ngrenë cilësinë e
punës leksikografike. Këtë të fundit e plotësojnë fjalorë të tjerë dygjuhësh (disa prej tyre i përmendëm më lart),
jo thjesht sepse kanë vëllim shumë më të madh, por sepse janë hartuar edhe me kritere shkencore më të sigurta
nga autorë me formim leksikografik dhe me përvojë në fushën e leksikografisë shqipe.‖ Shih më gjerë J.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 29
Dhe vazhdon më poshtë: ―Në kuadër të leksikografisë evropiane punët duket se kanë
shkuar më mirë. Me gjuhë si italishtja, anglishtja, frëngjishtja e gjermanishtja, për arsye që
gjithashtu dihen, janë hartuar shumë fjalorë të vëllimeve të ndryshme shqip - gjuhë e huaj e
anasjelltas. Shqipja, nëpërmjet fjalorëve dygjuhësh, ka hyrë në lidhje leksikografike thuajse
me të gjitha gjuhët indoevropiane, përfshirë latinishten, dhe, përtej kufijve të kësaj familjeje
gjuhësore, me disa gjuhë joindoevropiane, si hungarishtja, finlandishtja, turqishtja, arabishtja
e deri kinezishtja, japonishtja e rromishtja. Në këtë mënyrë shqipja është vënë përballë shumë
gjuhësh të pasura e të lëvruara prej shekujsh.‖63
Leksikografi Ali Dhrimo, edhe pse pranon arritjet është shumë kritik ndaj procesit të
hartimit të fjalorëve dygjuhësh, sidomos ndaj institucioneve të specializuara dhe që e kanë
detyrë shtetërore hartimin e veprave të tilla. ai shkruan se ―Ndërkaq, duhet thënë se qëndrimi
zyrtar dhe shkencor ndaj fjalorëve dygjuhësh është gati përçmues. Komisioni i Lartë i
Atestimit nuk e njeh si veprimtari shkencore dhe nuk jep tituj për këtë veprimtari. Mendojmë
se këtu natyrisht nuk mund të veprohet në mënyrë drejtvizore. Ka me të vërtetë shumë autorë
fjalorësh dygjuhësh, të cilët fatkeqësisht nuk kanë asnjë formim gjuhësor dhe, gjithë duke u
dërrmuar në punë e gjithë duke dhënë njëfarë ndihmese për njohjen e gjuhëve të huaja ndër
ne, nuk bëjnë kurrfarë pune kërkimore a krijuese, por bëjnë thjesht përkthim, disa herë edhe
të keq, fjalorësh të gatshëm. Duke mos pasur njohuri filologjike as për shqipen, as për gjuhën
e huaj përkatëse, duke mos njohur fare teorinë, as të gjuhës e të gjuhësisë në përgjithësi, as të
leksikografisë në veçanti, duke mos dalluar dot, fjala vjen, deri edhe kufirin midis sinonimeve
dhe kuptimeve të tjera të fjalës, ose përdorimin e drejtpërdrejtë të fjalës nga përdorimi
figurativ i saj, shprehjet e qëndrueshme nga ndërtimet e lira, duke mos dalluar dot madje
ndajfoljet nga mbiemrat etj., është e natyrshme që për ta të mos mëtohet për tituj shkencorë.
Por ndërkaq, midis tyre ka edhe njohës, madje të thelluar, të të dy gjuhëve, të cilët bëjnë punë
të vërtetë shkencore, studiojnë jetën e fjalës në të dy gjuhët, kanë formim të padiskutueshëm
gjuhësor dhe me hartimin e fjalorëve japin një ndihmesë shumë më të madhe se disa artikuj të
thatë e pa vlerë në lëmin e gjuhës a të letërsisë, për të cilët kërkohen dhe jepen tituj
shkencorë. Është kaq e vërtetë, saqë këta fjalorë vilen sistematikisht nga Kartoteka e leksikut
të shqipes. Edhe përvoja botërore tregon se fjalorët e njohur dygjuhësh janë hartuar nga grupe
studiuesish të përbërë në një pjesë të madhe nga doktorë e profesorë.‖64
Kurse akademik J. Thomai tregohet shumë më pozitiv dhe më vlerësues ndaj punës së
bërë në këtë fushë. Ai shkruan se ―leksikografia shqipe dygjuhëshe në periudhën e dytë të saj
ka një rritje të ndjeshme jo vetëm sasiore, por sidomos cilësore: u zgjerua tipologjia e
fjalorëve të hartuar dhe rrethi i gjuhëve, u ngrit niveli shkencor i trajtimit leksikografik, u
shfrytëzua më mirë trashëgimia në leksikografi, u thellua njohja e lëndës leksiko-
frazeologjike, u vendosën parime teorike e u zbatuan kritere praktike më bashkëkohore,
ndërroi këndi i vështrimit duke e cilësuar leksikun e gjuhës standarde etj. Koncepti i fjalës, i
Thomai, Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë (referat), në ―Konferenca Leksikografia shqipe-
trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005, 63
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2002, f. 326-327 64
A. Dhrimo, Probleme teorike dhe praktike për hartimin e fjalorëve dygjuhësh, në ―Leksikografia shqipe -
trashëgimi dhe perspective‖, Tiranë, 2005, f. 237
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 30
kuptimit, i leksikut e i normës leksikore bëhet gjithnjë e më i qartë nga fjalori në fjalor,
vendoset një simetri më e drejtë ndërmjet shtresave leksikore të shqipes, karakterizohen fjalët
sipas vlerave stilistike të fushës së përdorimit, spikatin më dukshëm dallimet ndërgjuhësore,
përsoset më tej teknika e teknologjia e fjalorëve. Kështu leksikografia dygjuhëshe parapriu
dhe ndihmoi leksikografinë njëgjuhëshe, duke zgjidhur edhe ajo disa çështje kyçe të teorisë
së leksikografisë.‖65
Nuk mund të lëmë pa përmendur në këtë syth edhe punën e bërë për hartimin e
fjalorëve terminologjikë disagjuhësh, ku gjuha shqipe është gjuhë e parë. Ata janë regjistrues
i një pasurie të madhe termash dhe çdo hartues fjalorësh, qofshin dhe ata dygjuhësh, gjen
lëndë të gatshme leksikore.
Akademik J. Thomai shkruan se ―Një vend të veçantë në prodhimin leksikografik te ne
zënë fjalorët terminologjikë të fushave të ndryshme tekniko-shkencore, në 4-6 gjuhë (shqip-
anglisht-frëngjisht-rusisht-gjermanisht-italisht); kështu, janë botuar rreth 50 fjalorë
terminologjikë të termave të ushtrisë, të përgjithshëm ushtarakë, të armatimit dhe të
municioneve, të artilerisë, të armës së tankeve, të armës së xhenjos, të mbrojtjes
kundërajrore, të forcave vullnetare të vetëmbrojtjes, të ADM-së, të shërbimeve të prapavijës,
të organizimit, të mobilizimit dhe të kuadrit, të zbulimit, të topografisë ushtarake, të taktikës
operative, të akronimit të NATO-s, të matematikës, të gjeometrisë deskriptive dhe të vizatimit
teknik, të bujqësisë (edhe me shpjegime, 2006), të botanikës, të fitonimisë, të biologjisë, të
mikrobiologjisë, të histologjisë dhe të embrionologjisë, të anatomisë së kafshëve shtëpiake, të
fiziologjisë, të bletarisë, të gjeografisë, të gjeologjisë, të gjeodezisë, të topografisë, të
hidraulikës, të astronomisë, të detarisë, të ekonomisë, të ekonomisë së transporit, të
ekonomisë politike, të financës e të kontabilitetit, të biznesit, të legjislacionit ekonomik, të
planifikimit, të statistikës, të tregtisë së brendshme, të tregtisë së jashtme, të kimisë, të
mjekësisë, të mjekësisë ligjore, të optikës, të akustikës, të obstretikës dhe të gjinekologjisë, të
sëmundjeve të lëkurës e veneriane, të stomatologjisë, të elektromagnetizmit, të elektronikës,
të elektroteknikës, të radioelektronikës, të energjisë atomike, të mekanikës, të mekanikës
teorike, të termodinamikës, të autotraktorëve dhe të agregateve, të arkitekturës, të minierave,
të hidraulikës, të gjuhësisë, të letërsisë, të historisë (edhe me shpjegime), të psikologjisë, të
pedagogjisë, të mësimit, të kulturës popullore të argjendarisë, të etnomuzikologjisë, të kishës,
të mitologjisë, të filozofisë, të drejtësisë, të së drejtës ndërkombëtare, të bibliotekës e të
bibliografisë, të arkivistikës, të sportit e shumë fjalorë të tjerë terminologjikë
shumëgjuhësh.66
Pas kësaj paraqitjeje sasiore, akademiku J. Thomai nënvizon rolin, funksionin dhe
rëndësinë e madhë që kanë fjalorët terminologjikë, ai shkruan më tej se ―Fjalorët
terminologjikë u shërbejnë kryesisht specialistëve të fushave përkatëse, ata vënë në sistem
terminologjinë e këtyre fushave, pra i shërbejnë njësimit të saj, shqipërojnë çdo term të huaj
kur nuk është ndërkombëtar dhe kur shqipja i ka vetë mjetet për të shprehur të njëjtin koncept
shkencor, pra i shërbejnë pastrimit të leksikut të shqipes nga huazimet e panevojshme dhe
kështu ngulitjes së normës gjuhësore në terminologji, vënë ballëpërballë termin shqip me
termin e huaj në 4-5 gjuhë, pra e vendosin terminologjinë shqipe në sistemin ndërkombëtar të
terminologjisë; fjalorët terminologjikë u shërbejnë edhe hartuesve të teksteve dhe të
manualëve mësimorë, mësimdhënësve të shkencave të ndryshme, nxënësve e studentëve,
65
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 329 66
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 329
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 31
hartuesve të fjalorëve shpjegues e dygjuhësh, në të cilët terminologjia e përgjithshme zë vend
të gjerë e të rëndësishëm etj.‖67
Në këtë kuadër parashtrimi do të shohim edhe rrugën në të cilën eci leksikografia
dygjuhëshe greqisht – shqip dhe shqip – greqisht, tipologjinë e llojet e fjalorëve që përmbledh
kjo leksikografi, arritjet dhe mangësitë që janë shfaqur apo mundësitë, hapësirat dhe
detyrimet intelektuale që rrjedhin në procesin hartues në të ardhmen.
1.4. Rreth leksikografisë së gjuhës greke
Greqishtja e shkruar ka një shtrirje kohore shumë të gjatë, rreth 30 shekuj. Me historinë
e saj është e lidhur ngushtë edhe vetë historia e leksikografisë greke, e cila bëhet regjistruese
e zhvillimeve të gjithanshme të popullit grek. Siç referojnë shkencëtarë të ndryshëm, çdo
komb rregullon, ndjen ose nënkupton botën që e rrethon me kriteret e veta dhe kjo duket nga
tërësia e fjalëve që ka krijuar gjatë kohërave dhe nga tërësia e fjalëve që ka përdorur. F. De
Saussure thekson se ―çdo gjuhë është dhe një tjetër rregullim që i bëhet botës.‖68
Pasuria leksikore e çdo kombi regjistrohet, përmbahet në fjalorin e gjuhës së vet. Pra
fjalori ka karakter kombëtar. Në lidhje me këtë A. Korais thekson: ―Libri i parë i çdo kombi
është Fjalori i gjuhës së tij, i cili është një përmbledhje dhe një studim i simboleve me të cilat
ai (kombi) shpreh idetë e tij.‖ 69
Asnjë komb nuk e bëri fjalorin e gjuhës së tij objekt studimi
kaq herët, nё mёnyrё kaq sistematike dhe kaq tё shumëllojshme sa kombi grek. Tё çudit
numri i krijuesve qё punuan nё kёtё fushё, çka daton qё nga shekulli V para Krishtit, por
njëherazi ndjen keqardhje qё ky numёr i madh krijimesh leksikografike ka arritur nё ditёt
tona jo i plotë, por i pjesshëm, i cunguar ose i shtrembëruar duke mos llogaritur këtu atë
pasuri që humbi shekujve dhe nuk arriti fare.
Leksikografia e gjuhës greke, për shkak të shtrirjes së saj të madhe kohore dhe
specifikave të gjuhës70
nuk është e mundur të studiohet në tërësi. Ajo ndahet në dy pjesë të
mëdha:
a) në leksikografinë e greqishtes së vjetër (fillon që në lashtësi dhe vazhdon deri në ditët
tona, sepse interesimi për greqishten e vjetër është ende i gjallë).
b) në leksikografinë e greqishtes së re (fillon në vitin 1523 ku kemi botimin e fjalorit të
Guarino Favorinus-Varinus në të cilin gjejmë referimet e para që i përkasin greqishtes së re).
Çdo pjesë ka nënndarjet e veta, që na ndihmojnë të vendosim një rregull më të mirë.
Leksikografia e greqishtes së vjetër71
67
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 328-329 68
F. De Saussure, Cours de linguistique generale, Paris, Payot 1966. 69
Shih J. Babinjotis, Ζ γιψζζα σο αμία, Athinë 1994, Gutenberg. 70
Gjuha greke edhe pse ka një vazhdimësi dhe një unikalitet duke u nisur nga lashtësia deri sot, prasëprapë për
efekte studimi ajo është ndarë në periudha të cilat përkojnë me periudhat historike. 71
Shih. H. G. Liddell-R. Scott, Μέγα ιεμηθφλ ηεο ειιεληθήο γιψζζεο, Ηζηνξία θαη βηβιηνινγία ηεο Διιεληθήο
Λεμηθνγξαθίαο, një përkthim në greqisht nga Haundbuch der Klassichen Altertumswissenschaft von Ivan
Muller, II. Griechische Lexicographie von A. Autenrieth, f. 586 – 605.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 32
Grekët u morën me krijimin e fjalorëve qё nё lashtësi. Zanafilla e tyre ka tё bëjë me
studimet e ndryshme mbi veprat e Homerit. Qëllimi i hartimit të tyre fillimisht ishte
pragmatik, u hartuan që t‘u vinin nё ndihmё tё rinjve, pёr tё kuptuar, ndër të tjera, fjalё të
rralla me kuptim arkaik, qё gjendeshin nё veprat e Homerit, si dhe fjalё dialektore me kuptim
tё ndryshёm nga ai i pёrdorimit tё pёrditshёm.
Renditja e fjalёve në këta fjalorë bёhej tematike, sipas radhës qё gjendeshin nё
rapsoditё e ndryshme dhe jo nё bazё tё shkronjave tё alfabetit. Kёto u quajtёn “γιψζζαη”72
.
Ato ngjanin më shumë me fjalorthët shpjegues në fund të një teksti shkollor, sesa me fjalorë
të mirëfilltë, por nga ana tjetër hapën rrugën e studimeve gjuhësore, se në fakt ishin punime
gjuhësore. Më poshtë u referohemi disa autorëve më të rëndësishëm të kësaj periudhe:
1. Dhimokritos (Γεκόθξηηνο) rreth viteve 460-373 para K. është një nga autorët më të
lashtë që u mor me hartimin me shkrimin e këtyre fjalorëve. Do të përmendnim këtu vepra të
tilla si: Πεξί Οκήξνπ (Rreth Homerit), Πεξί νξζνεπείεο θαη γισζζέσλ (Rreth përdorimit të
drejtë të fjalëve idiomatike) Πεξί ξεκάησλ, Ολνκαζηηθφλ .
2. Neoptolemos nga Pario (Νενπηόιεκνπ από ην Πάξην) Γιώζζαη Οκεξηθαί θαη
άιισλ πνηεηώλ.(rreth Homerit dhe poetëve të tjerë).
3. Apolloni nga Arhivi (Απνιιώληνο ν Αξρηβίνπ) ndoshta është nga të parët që
përdori renditjen alfabetike të fjalëve në fjalorin e tij homerik Πεξί ιέμεσλ νκεξηθψλ ( Rreth
fjalëve homerike).
4. Amonios (Ακκώληνο 4νο
κ.Υ. αη.) Πεξί ησλ ππό Πιάησλνο κεηελεγκέλσλ εμ
Οκήξνπ. (Gjuha e Platonit dhe huazimet nga Homeri); Πεξί νκνίσλ θαη δηαθόξσλ
ιέμεσλ.(Rreth fjalëve të njëjta dhe të ndryshme) bëhet fjalë për një fjalor të fjalëve
sinonimike në të cilin jepet shpjegimi i çdo fjale në periudhë më të lashtë dhe në kohën që
jeton autori i veprës.
5. Dhionisi i Alikarnasos (Γηνλπζίνπ ηνπ Αιηθαξλαζέσο 1νο
para kr.): Πεξί κνπζηθώλ
ελ ηε Πνιηηεία γισζζώλ. (rreth fjalëve të muzikës).
6. Aprokration (Αξπνθξαηίσλνο 2νο
para lk.) Λεμηθόλ Αηηηθώλ ξεηόξσλ. (Fjalor i
oratorëve atikë).
Sofistët dhe stoikët ushtruan ndikimin e tyre në mënyrën e hartimin të fjalorëve, duke
i bërë ato vepra më të ndërlikuara, edhe sepse përfshinë brenda tyre (si shtojca, dukuri që
vazhdon dhe në ditët tona) elemente gramatikore dhe etimologjike.
Epoka helenistike është periudha e lulëzimit të leksikografisë. Studiohet jo vetëm
fjalori homerik dhe hartohen fjalorë të vëllimshëm, por studiohen në përgjithësi gjuha dhe
stili i shkrimtarëve të njohur si dhe elementet idiomatike të gjuhës.
Zinodhoti nga Efesi (Εελφδνηνο ν Δθέζηνο) rreth vitit 287 p.K ishte drejtori i parë i
Bibliotekës së Muzeut të Aleksandrisë. Ai hartoi dhe botoi një fjalor të gjuhëve poetike si
dhe një fjalor të fjalëve idiomatike dhe të fjalëve të huaja në tekstet letrare: Γιψζζαη
νκεξηθαί (Fjalë homerike), Λέμεηο εζληθαί - Fjalë etnike (të huaja).
72
Fjala γλώζζα nё greqishten e lashtё kishte kuptimin e fjalёs, që shfaqej në ligjërim me njё kuptim të
ndryshëm nga ai i pёrdorimit tё gjerё, të përditshëm. Kurse emërtimi λεξικό (fjalor) qё vjen nga λέξη = fjalё =
vocabulum, ёshtё pёrdorur mё vonё.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 33
Irodhianos (Ζξσδηαλνύ 1νο
pas Kr.): Σσλ παξ‘ Ηππνθξάηεη ιέμεσλ ζπλαγσγή.
(Përmbledhje e fjalëve të Ipokratit)
Galinos (Γαιελνύ 2νο
pas Kr.): Πεξί ηαηξηθώλ ελ ησ Σηκαίσ, Σσλ Ηππνθξάηνπο
γισζζώλ εμήγεζηο. (Shpjegim rreth fjalëve të Timeut që vijnë nga Ipokrati).
Aristofanis o Vizandios (Αξηζηνθάλεο ν Βπδάληηνο) (257-180 para Kr.) nxënës i
Zinodhotit, duhet të konsiderohet “babai” i leksikografisë shkencore. Ai u mor jo vetëm me
hartimin e fjalorëve, por me të gjitha fushat e shkencës filologjike të epokës së tij. Ishte i pari
që në botimet e veprave klasike ndau me zbrazëti (boshllëk) fjalët dhe përdori në mënyrë
sistematike shenjat e theksimit (deri atëherë shkrimi i veprave të ndryshme klasike bëhej
duke mos i ndarë fjalët nga njëra - tjetra dhe duke mos përdorur shenjat e theksimit dhe të
pikësimit). Ai hartoi dhe botoi veprën Αηηηθαί ιέμεηο θαη Λαθσληθαί γιψζζαη (Fjalë atike dhe
fjalë idiomatike të Lakonishtes), fjalor që përfshin fusha të ndryshme tematike për emërtimin
e moshave të njerëzve dhe kafshëve, për lidhjet e farefisnisë etj.
Kurse Apollodhori nga Asqipiadha e Athinës (Απνιιόδσξνο από Αζθιεπηάδνπ ν
Αζελαίνο 180-120 p.K) do të ishte nga të parët që u mor me hartimin e fjalorëve etimologjikë
(Δηπκνινγίαη ή Δηπκνινγνύκελα).
Në lashtësi, përveç hartimit të fjalorëve rreth autorëve dhe veprave të tyre, u hartuan
edhe fjalorë për dialekte të veçanta që fliteshin në atë periudhë. Në këtë fushë kanë vepruar
mjaft autorë, vlen të përmendim këtu disa prej tyre si dhe vepra të rëndësishme, që kanë
arritur deri në ditët tona si: Apion (Αππίσλ) (shek. 1 pas K.), hartoi ―Ρσκατθάο γιψζζαο”
(Fjalë romake); Moshos (Μόζρνο) ―Ρνδηαθάο ιέμεηο‖; Timahidhis nga Rodhos dhe Ameriasi
(ν Σηκαρίδεο ν Ρόδηνο θαη ν Ακεξίαο) ―Μαθεδνληθάο‖; Ermonaks (Δξκώλαμ) ―Γιψζζαο
θξηηηθάο” (Fjalë të Kretës); Apollodhoros nga Qirinia (Απνιιόδσξνο ν Κπξελαίνο)
―Παθηαθάο‖ (Fjalë të Pafos); Dhiodhoros (Γηόδσξνο) ―Ηηαιηθάο‖; Artemidhoros
(Αξηεκίδσξνο) ―Γσξηθάο‖; Klitarhos (Κιείηαξρνο) ―Φξπγηθάο‖; Dhorotheos Askallonitis
(Γσξόζενο ν Αζθαισλίηεο), Filimon (Φηιήκνλ) dhe Nikandhros (Νίθαλδξνο) ζπλέηαμαλ,
―πλαγσγή ιέμεσλ αηηηθψλ” ( Përmbledhje e fjalëve atike) etj.
Me zell punuan autorët atikë të periudhës nga shek. I para K deri në shek. I pas K. për
afirmimin e dialektit atik. Autori më i spikatur mbahet Dhidhimos Halqenderos (80- 10p.K)
(Γίδπκνο Υαιθέληεξνο ), bashkëkohës i Ciceronit, i cili u mor me fjalorin e komedisë dhe të
tragjedisë antike në dialektin atik. Disa nga veprat e tij janë Λέμεηο ηξαγηθαί (Fjalë tragjike),
Λέμεηο θσκηθαί (Fjalë komike), Σξνπηθή ιέμηο (Fjalë trope, të shndërruara figurativisht),
Απνξνχκελε ιέμηο (Fjalë me ngjyrim emocional) etj.
Gjatë shekullit të parë para Krishtit gramatikani Pamfili (Πάκθηινο) përmblodhi dhe
sistemoi veprën leksikografike të pararendësve të tij në një fjalor që përbëhej nga 95 libra.
Punën e tij të jashtëzakonshme e vazhduan të tjera personalitete të shkencës gjuhësore dhe të
leksikografisë greke, si Dhiojenianos (Γηνγεληαλόο ) etj.
Vlen të veçohet në këtë plejadë autorësh leksikografi i madh i shekullit të V pas
Krishtit, Isihios (Ζζύρηνο) me veprën e tij ―πλαγσγή παζψλ ιέμεσλ θαηά ζηνηρείνλ εθησλ
Αξηζηάξρνπ θαη Απίσλνο θαη Ζιηνδψξνπ” (Përmbledhje e të gjitha fjalëve sipas kategorive të
ndryshme të autorëve Aristarhos, Apionos dhe Iliodhoros).
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 34
Me gjithë vlerat e padiskutueshme që kanë veprat e të lartpërmendurve, nuk mund të
themi se janë vepra të mirëfillta shkencore leksikografike.
Nga shekulli i V pas Krishtit vazhdon puna e nisur shekuj më parë, por dalëngadalë
po fitonte përparësi dukuria e hartimit të fjalorëve enciklopedikë, vepra që përmbanin njohuri
të ndryshme, jo vetëm gjuhësore: Por ne do të përmendnim këtu Fotiosin, Patriarkun e
Kostandinopojës (Φώηηνο, Παηξηάξρεο Κσλζηαληηλνππόιεσο), i cili hartoi fjalorin gjuhësor
―Λέμεσλ ζπλαγσγή” duke marë si bazë veprën e Dhiojenianit; fjalorin e zgjeruar
enciklopedik të hartuar nga Suidhas (νπίδαο) rreth shekullit të X. Nuk mund të
anashkalojmë këtu Fjalorin e madh etimologjik “Σν Μέγα Δηπκνινγηθφ” si dhe fjalorin e parë
dygjuhësh, Fjalorin greko - latin “Διιελν- ιαηηληθφ ιεμηθφ”, të cilat janë dy nga veprat më të
mëdha të kësaj periudhe.
Leksikografia greke pësoi një krizë dhe paraqiti një prapambetje midis shekujve 12
dhe 14 pas lk. dhe filloi të paraqesë një rimëkëmbje në periudhën e Rilindjes dhe të
Humanizmit. Lënia pas dore e studimit të greqishtes së vjetër i dedikohet faktit se nuk
ekzistonin vepra te shkruara në gjuhë të huaja dhe sidomos fjalorë e gramatika të greqishtes
së vjetër.
Pas rënies së Kostandinopojës dhe për shkak të largimit të intelektualeve grekë në
drejtim të Perëndimit, u bë më e ndjeshme nevoja e ekzistencës së gramatikave dhe fjalorëve
të greqishtes, me qëllim që të studioheshin autorët e lashtë grekë. Për këtë qëllim u botuan,
nga 1478 deri më 1592, fjalorë të ndryshëm në formën e ―fjalorthëve‖ ku njëri kopjon tjetrin
dhe në të cilat jepet thjesht kuptimi i çdo leme.73
Në vitet që pasuan, nuk kemi vepra autentike, por rishikime dhe ribotime të fjalorëve
të autorëve më të hershëm. Në të njëjtën periudhë edhe në Perëndim interesi për
leksikografinë sa vente dhe zvogëlohej.
Gjatë periudhës së Rilindjes Evropiane u hartuan dhe u botuan nga autorë të
ndryshëm fjalorë të llojeve dhe të tipave të ndryshme në gjuhën greke, por edhe dygjuhëshe.
Fjalori i Erikos Stefanos ―Thesaurus Greacae Linguae‖ (1572), përbën një punim
model në fushën e leksikografisë. Përmban 100 000 fjalë të greqishtes së vjetër, të renditura
në mënyrë alfabetike, në të cilat jepet kuptimi i tyre i ilustruar me referenca të autorëve të
caktuar.74
Vepra e Erikos Stefanos e përpunuar, e kopjuar dhe e ribotuar herë pas here nga
autorë të ndryshëm u përdor gjerësisht deri në fundin e shekullit të 18 - të.
Peraqis thekson se ―Një kontribut të veçantë në fushën e leksikografisë greke kanë
dhënë edhe Schneider dhe Franz Passoë, nga të cilët i pari përfshiu në fjalorin e tij edhe terma
teknike, ndërsa i dyti mendonte se në një fjalor duhet të përfshihen të gjitha fjalët e gjuhës, të
jepet etimologjia e tyre si dhe të jepen me renditje kronologjike të gjitha burimet nga të cilat e
kanë prejardhjen.‖75
73
Η. Πεξάθεο, Λεμηθνινγία θαη ιεμηθνγξαθία, Νενειιεληθή ιεμηθνγξαθία (1523-1974), Δζληθό θαη
Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ), 1994, f. 41 74
Po aty, f. 41. 75
Po aty, f. 41
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 35
Autorët grekë dhe veprat më në zë në lidhje me greqishten e vjetër janë: Anthimos
Gazis me ―Λεμηθφλ Διιεληθφλ” (Fjalor greqisht), Venetia, 1809-12; Konstandinos M. Kumas
me ―Λεμηθφλ δηα ηνπο κειεηψληαο ηα ησλ παιαηψλ Διιήλσλ ζπγγξάκκαηα” (Fjalor për ata që
studiojnë shkrimet e autorëve të lashtë greke), Vienë, 1826; Skarllatos Vizantios me disa
fjalor si fjalor të greqishtes, të greqishtes së vjetër, të gjuhës franceze, të botuar në Athinë
1835. Kontopullos, ―Νένλ ιεμηθόλ ειιελνγαιιηθόλ‖ Athinë 1880-82 etj.
Nga autorët e huaj që dhanë kontributin e tyre në leksikografinë greke vlen të
përmendim Firmin Didot, M. Pape, Seiler, Rost, ndërsa vepra e autorëve Henry G. Liddell –
Robert Scot përbën akoma një nga fjalorët më të mirë të greqishtes së vjetër.
Leksikografia neohelenike
Hartimi dhe botimi i fjalorëve te greqishtes së re, siç u përmend, filloi para shekullit të
17 - të pas K. dhe vazhdon deri sot. Studimi i historikut të leksikografisë neohelenike në
mënyre tërësore është i vështirë, sepse kemi të bëjmë me një numër të madh fjalorësh.
Për efekt studimi studiuesi Sifi Peraki76
(ήθεο Πεξάθεο) periudhën e hartimit dhe
botimit të tyre e ka ndarë ne tre faza: faza 1523-1835; faza 1835-1933 dhe faza 1933-1974.
Ndarja e mësipërme është bërë duke pasur parasysh disa ngjarje historike në fushën e
leksikografisë.
a. Në fazën e parë 1523 - 1835 të gjitha fjalorët e gjuhës greke, përveç atij të J.
Loëndes, u botuan në vende të ndryshme jashtë Greqisë.
b. Në vitin 1835 u botua për herë të parë në Greqi, fjalor i gjuhës së re greke, nga
autorë grekë. Për këtë arsye vendosim fillimet e fazës së dytë në këtë kronologji, kurse
mbarimin e saj në vitin 1933, kur filloi botimi monumental i Fjalorit Historik të Gjuhës së Re
Greke, nga Akademia e Athinës.
c. Kështu viti 1933 përbën fillimin e fazës së tretë, e cila vazhdon deri më sot.
Përveç ndarjes së mësipërme, që do të respektohet në këtë punim, do të ndjekim
historikun e leksikografisë neohelenike edhe në kalimin e shekujve.
Leksikografia Neohelenike, mund të themi se i ka fillimet e saja në dy vepra: “Μέγα
θαη πάλπ σθέιηκνλ Λεμηθφλ‖77
të episkopit të Nukarias (Nocera) të Guarino Favorinus-
Varinus, i cili u botua në vitin 1523, në Romë dhe në fjalorin “Glossarium ηαθηηθφλ
κημνβάξβαξνλ”78
të Nicola Regaltii, që u botua më 1601.
Fjalori i Favorinus-Varinus edhe pse nuk është një fjalor i mirëfilltë, por është një
fjalorth, (γισζζάξην) ku fjalët janë të regjistruara siç i takonte në tekste të ndryshme,
prapëseprapë ka një rëndësi të veçantë për sa i përket leksikografisë neohelenike, sepse
ndoshta është fjalori në të cilin gjejmë për herë të parë të regjistruara fjalë që i përkasin
greqishtes së re.
76
Shih doktoraturën, Η. Πεξάθεο, Λεμηθνινγία θαη ιεμηθνγξαθία, Νενειιεληθή ιεμηθνγξαθία (1523-1974), Δζληθό
θαη Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ), 1994 77
Guarino Favorino 78
N. Regaltii ―Glossarium ηαθηηθφλ κημνβάξβαξνλ‖, 1601
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 36
Fjalori i Nicola Regaltiit mund të karakterizohet si një fjalor i terminologjisë
ushtarake, ku termat janë renditur në mënyrë alfabetike.
Fjalorët e shekullit XVII
Fjalorët më të rëndësishëm që u hartuan dhe u botuan gjatë shekullit të XVII janë:
1. Jan van Meursi “Glossarium Greaco-Barbarum”, Lion, (1610). Konsiderohet
fjalori i parë i mirëfilltë i gjuhës së re greke, që përdorej në fillim të shekullit të XVII. Në
fjalor filologu Olondez, Meursi jep fjalën analoge në latinisht dhe shpjegimin e tyre në
greqisht.
2. Girolamo Germano, “Vocabolario Italiano et Greco”, Romë, (1622). Është fjalori i
parë dygjuhësh i greqishtes së re dhe italishtes. Në fjalor përmbahet edhe gramatikë e gjuhës
së re greke, në të cilën autori u referohet të gjithë pjesëve të ligjëratës, Kjo konsiderohet
gramatika e parë e greqishtes së re e botuar.
3. Simon Portius ―Λεμηθφλ Λαηηληθφλ, Ρσκατθφλ θαη Διιεληθφλ‖ Paris, (1635-1636).
Është fjalor tri gjuhësh: latinisht, greqishte e vjetër, greqishte e re.
4. Γεξάζηκνο Βιάρνο ―Θπζαπξφο ηεο εγθπθινπαηδηθήο βάζεσο ηεηξάγισζζνο‖,
Venecia, (1659). Fjalor katër gjuhësh. Më i shituri i epokës së vet. Lemave të greqishtes së re
u vihen përballë analoget në gjuhën latine, italiane dhe të greqishtes së vjetër (sinonime).
5. Carolo du Fresne, Domino du Cange ―Glossarium ad scriptores mediae et infimae
Graecitati‖, Lion, (1688). Është fjalor autorësh (i krijuesve), informacionet që na jep janë të
vlefshme deri në ditët tona.
Fjalorët e shekullit XVIII
Gjatë shekullit të XVIII botimi i fjalorëve vazhdon të bëhet jashtë Greqisë që ishte
ende e pushtuar nga Perandoria Otomane. Mënyra e hartimit të tyre nuk është shumë e
ndryshme nga ajo e shekullit të mëparshëm. Sipas S. Perakis ajo që ka ndryshuar janë
qëllimet e hartimit të tyre të cilat janë79
:
a. Qëllime gjuhësore, Të ndihmohen grekët në komunikimin midis tyre si dhe në
komunikimin me popuj të tjerë. Të ndihmojnë në përmirësimin e hartimit të fjalorëve të
gjuhës së re greke, me qëllim që brezat e ardhshëm të kenë mundësinë të mësojnë dhe të
studiojnë më mirë greqishten. Dhe kjo për shkak të vështirësisë për të gjetur fjalor të
greqishtes në atë periudhë si dhe vleftës së madhe që kishin për t‘i blerë.
b. Qëllime edukative. Të ndihmohet kombi grek që të dalë nga errësira e dendur e
paditurisë në të cilën është zhytur nga periudha e pushtimit turk. Të ndihmohet në studimin e
greqishtes së vjetër dhe të re, si dhe të latinishtes dhe gjuhëve të tjera.
c. Qëllime fetare. Përhapja e katolicizmit në popujt e Lindjes.
d. Qëllime tregtare. Të ndihmohen marrëdhëniet tregtare midis grekëve dhe popujve
të tjerë siç ishin Italianët, Francezët, Rusët etj.
79
Η. Πεξάθεο, Λεμηθνινγία θαη ιεμηθνγξαθία, Νενειιεληθή ιεμηθνγξαθία (1523-1974), Δζληθό θαη
Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ), 1994, f. 66.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 37
Disa nga fjalorët më të rëndësishëm të kësaj periudhe që vlen t‘i përmendim janë:
1. Alessio da Somavera, ―Tesoro della lingua italiana e Greca-Volgare‖, Paris
(1709). Fjalori më i rëndësishëm për këtë periudhë është fjalori i murgut romeo katolik atit
Somavera që u botua në fillim të shekullit të XVIII. Botimi dhe hartimi i fjalorit, sipas vetë
autorit, ka për qëllim t‘i vijë në ndihmë përhapjes së fesë katolike në vendet e Evropës
lindore. Fjalori është i ndarë në dy pjesë. Pjesa e parë është fjalor greqisht - italisht ku janë
përfshirë 50 000 lema të greqishtes dhe analogët e tyre në italisht. Pjesa e dytë është fjalor
italisht – greqisht. Numri i madh i lemave të greqishtes së re, që përmban fjalori, e bën pikë
referimi dhe burim materiali për të gjithë leksikografët e mëvonshëm si dhe studiuesit e
gjuhës greke. Dhe kjo sepse fjalori përmban fjalë të gjuhës së folur të asaj periudhe si dhe një
sasi shumë të madhe shprehjesh frazeologjike.80
2. Llambros Bubas ―Λεμηθφλ ηεηξάγισζζνλ ηεο Ηηαιηθήο, Ρσκατθήο, Διιεληθήο θαη
Λαηηληθήο Γιψζζεο.‖, Venecia, (1750).
3. Siç shkruan vetë autori në faqet e fjalorit, ai është një fjalor i thjeshtë dhe i
vlefshëm për atë që do të mësojë një nga këto gjuhët që nuk i di.81
Fjalori u drejtohet njerëzve
pa ndonjë inteligjencë të veçantë dhe përmban një serë listimesh duke u nisur nga
terminologjia kishtare deri tek emërtimet e pemëve, të erërave etj.
4. Antonio Bortoli ―Vocabolario Italiano e Greko Volgare‖. Venecia, 1772. I
ngjashëm me fjalorin e Bubas është edhe fjalori i Bortolit me ndryshime fare të vogla. I vetmi
ndryshim është se ai është dygjuhësh, italisht dhe greqisht.
5. Georgjios Konstandinos, ―Θεζαπξφο ηεο Διιεληθήο Γιψζζεο‖(Thesari i gjuhës
greke), 1757. E veçanta e këtij fjalori qëndron në faktin se autori e shikon gjuhën greke
(gjuha e vjetër, mesjetare dhe e re) si diçka unike dhe të pandarë, prandaj në veprën e tij na
jep të dhëna për të tria fazat.
6. “Λεμηθφλ Ρσκατθφλ απινχλ”, Moskë, 1783 (nuk ka autor). Kuptimi i fjalëve jepet
në gjuhën Ruse. Është fjalori i parë greqisht – rusisht.
7. Methodhios, “Λεμηθφλ Απινχλ Παιιατθφλ ησλ ζεκεξηλψλ Διιήλσλ ηεο ελ ρξήζε
γιψζζαο”82
, Moskë, 1795.
8. Georgiu Vendoti, “Λεμηθφλ ηξίγισζζνλ ηεο Γαιιηθήο, Ηηαιηθήο θαη Ρσκατθήο
δηαιέθηνπ”, Vjenë, 1790. Fjalori është botuar në tre vëllime. Ai që na intereson është vëllimi i
tretë i cili përmban 25 000 lema të greqishtes së re.
9. Karl Ëeigel, “Απινξσκατθφλ Γεξκαληθφλ θαη Ηηαιηθφλ”, Lipsia, 1796.
Fjalorët e shekullit XIX
Gjatë shekullit të XIX dhe sidomos pas Revolucionit të popullit grek kundër pushtimit
otoman, Greqia ishte një vend me interes në arenën evropiane. Në fillim si një komb i vogël, i
80
Γ. Μπακπηληώηεο, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, (Fjalori i greqishtes së re.), Αζήλα,1998, f. 2036 81
Η. Πεξάθεο, Λεμηθνινγία θαη ιεμηθνγξαθία, Νενειιεληθή ιεμηθνγξαθία (1523-1974), Δζληθό θαη Καπνδηζηξηαθό
Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ), 1994, ζει. 73 82
Fjalori i Methodhios dhe ai i mëparshëm tregojnë përpjekjet që bëheshin në atë kohë, që të ndihmohet rinia
ruse në mësimin e gjuhës greke, si dhe grekët në mësimin e rusishtes.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 38
cili ndërmori iniciativa të mëdha, që t‘i kundërvihet Portës së lartë, dhe në vazhdim si një
shtet i lirë, i cili bënte përpjekjet e tij për konsolidim. Interesi që filluan të shfaqnin
evropianët, në atë periudhë, për Greqinë kishte të bënte me fusha të ndryshme si me:
politikën, ekonominë, kulturën, fenë, shoqërinë etj.. E natyrshme është që në këtë periudhë të
shtohet interesimi për studime rreth gjuhës që flisnin grekët si dhe të rriteshin kërkesat për
fjalorë dygjuhësh të greqishtes me gjuhë të tjera evropiane.
Interesimi për gjuhën dhe pasurinë leksikore të saj u bë më i dukshëm pas shpalljes së
Pavarësisë për dy arsye kryesore:
a. Nevoja që të shpreheshin në greqisht terma të fushave të ndryshme (institucionale,
administrative, shkencore, arsimore, teknologjike etj) që i duheshin shtetit të ri në
funksionimin e tij.
b. Nevoja që të përktheheshin në greqisht, me qëllim që edhe grekët të kontaktonin
arritjet e krijimtarisë njerëzore sidomos të letërsisë evropiane.
Siç do të shihet më poshtë, hartimi dhe botimi i fjalorëve dy e më shumë gjuhësh
vazhdon edhe gjatë shekullit të XIX me të vetmin ndryshim se përveç gjuhëve franceze,
italiane, gjermane, latine dhe ruse kemi edhe fjalorë te gjuhëve sllave dhe turke. Në ndihmë të
këtij misioni erdhën si autore të huaj, ashtu edhe greke. U hartuan dhe u botuan fjalorë jashtë
Greqisë, por edhe brenda trojeve të saj.
Fjalorët e shekullit të ΥΗΥ kanë specifika të veçanta dhe janë të shumta në numër,
prandaj do t‘i shohim të klasifikuara në periudha.
Fjalorët e periudhës 1800 – 1835
E veçanta e kësaj periudhe është se për herë të parë kemi hartimin e fjalorëve greqisht
– sllavisht dhe greqisht- turqisht. Fjalorët më të rëndësishëm të kësaj periudhe janë:
1. Georgjios Papazaharia, “Λεμηθφλ Ρσκατθν-ζιαβσληθφλ”, Buda, 1803. Është fjalori
i parë ku greqishtja vihet përballë gjuhës sllave.
2. Dhimitrios Aleksandridhis, “Λεμηθφλ πξφρεηξνλ ηεο Γξαηθηθήο θαη Σνπξθηθήο
δηαιέθηνπ”, Vjenë, 1812. Është fjalori i parë dygjuhësh, ku greqishtja vihet përballë
turqishtes.
3. J. Schmidt, “Λεμηθφλ Απιν-Διιεληθφλ θαη Γεξκαληθφλ”, Lipsia, 1825. Është një nga
fjalorët më të mirë dygjuhësh të asaj periudhe. Përmban 25 000 lema.
4. F. Deheque, ―Λεμηθόλ ηεο Γξαηθηθήο θαη Γαιιηθήο γιώζζεο‖, Paris, 1825. I njëjtë
me fjalorin e Schmidtit mund të thuhet se është edhe fjalori i Deheques (me 21 000 fjalë).
5. P. Veros, I. Ioannulis, “Ολνκαζηηθφλ Διιεληθφλ”, Mynich, 1828. Fjalori përbën
përpjekjen e parë në historinë e leksikografisë neohelenike për hartimin e një fjalori kuptimor
(ελλνηνινγηθφ).
Vepra leksikografike e Adhamandios Korais
Në historinë e leksikografisë neohelenike emri dhe vepra e Adhamandios Korais janë
të shënuara me germa të arta. Korais është një nga figurat më të spikatura të periudhës së
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 39
Iluminizmit Neohelenik që kontribuoi në zgjimin e grekëve dhe në formimin e ndërgjegjes
kombëtare për t‘u ngritur kundër pushtuesve dhe njëkohësisht për të krijuar shoqërinë e re të
pas çlirimit. Ai besonte se edukimi dhe përparimi i çdo populli fillon me përmbledhjen dhe
studimin e fjalëve të gjuhës së tij. Gjermanët, italianët, anglezët, francezët përparuan në fusha
të ndryshme të dijes dhe shkencës pasi më përpara kanë grumbulluar pasurinë leksikore të
gjuhëve të tyre dhe hartuan e botuan fjalorët e saj83
.
A. Korais parimet dhe idetë e tij rreth gjuhës, pikëpamjet rreth hartimit të fjalorëve si
dhe fjalorin e gjuhës greke që hartoi, i përmblodhi në veprën monumentale “Άηαθηα”
(Atakta), që e botoi në Paris, në 5 vëllime, nga viti 1828 deri më 1835. Fjalori përmbahet në
vëllimet 2, 4 dhe 5. Për Korain fjalët nuk japin thjesht informacione, por ―ato janë simbole
me të cilat kombi shpreh idetë e tij‖84
Vetë autori këtë botim e quajti ―Atakta‖ (që do të thotë
―jo të rregullta‖), sepse besonte që ishte vetëm një përpjekje dinjitoze dhe se duhej shumë
punë akoma që të hartohej një fjalor i kompletuar i gjuhës greke. Në shkrimet që përmbahen
në këtë botim Korais shpreh idetë e tij se si duhet hartuar dhe çfarë duhet të përmbajë një
fjalor. Sipas J. Babiniotis, ―Botimi ―ηα Άηαθηα‖ të Korais përbëjnë përpjekjen e parë për
hartimin e fjalorit historik të greqishtes së re, përbëjnë një rrezatim të dijes së Korais rreth
tematikave të gjuhës greke…është fjalori i parë shpjegues dhe etimologjik i gjuhës greke me
pikë nisje greqishten e re dhe referime nga e gjithë gama e greqishtes‖85
Fjalorët e periudhës 1835 – 1899
Fjalori i parë i cili u hartua dhe u botua brenda territorit të Greqisë i përket vitit 1835.
Kjo ngjarje përbën edhe fillimin e fazës së dytë të shekullit te XIX, ku kemi botimin e
fjalorëve të gjuhës greke edhe brenda Greqisë. Në vazhdim do të shohim fjalorët më të
rëndësishëm të kësaj periudhe:
1. Dhimitris Skarlatos o Vizantios, “Σν ιεμηθφλ ηεο θαζ’ εκάο ειιεληθήο δηαιέθηνπ”,
1835. Personalitet tjetër i madh, pas Korais, në fushën e leksikografisë greke është Dh. S.
Vozantios (1798-1878). Botimi i fjalorit të Skarllatos përbën, për epokën e vet një stacion të
rëndësishëm në zhvillimin e leksikografisë greke. Është autori i parë grek, pas çlirimit të
Greqisë, i cili harton dhe boton brenda kufijve të Greqisë, fjalorin e greqishtes së re, i cili
sipas parathënies së Fjalorit Historik të Akademisë së Athinës (1933) ―është fjalori më i plotë
dhe më i përsosur i këtij shekulli‖86
Fjalori përmban 10 000 lema, një numër jo shumë i madh për greqishten, por sipas G.
Babinjotit ―më Vizantion Fjalori fillon të marrë strukturën e një fjalori modern. Në çdo leme
jepet informacion i dobishëm gramatikor dhe në disa raste edhe sintaksor, madje për herë të
parë kemi raste ku jepet edhe informacion etimologjik‖87
.
83
Γ. Μπακπηληώηε, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο (Fjalori i greqishtes se re), Αζήλα, 1998, f. 2038) 84
Α. Κνξαή, Πξνιεγφκελα, vell. A‘, faq.496 85
Γ.Μπακπηληώηε, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Αζήλα, 1998, (Fjalori i greqishtes së re), f. 2038 86
Η. Πεξάθεο, Λεμηθνινγία θαη ιεμηθνγξαθία, Νενειιεληθή ιεμηθνγξαθία (1523-1974), Δζληθό θαη Καπνδηζηξηαθό
Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ), 1994, ζει. 134 87
Γ. Μπακπηληώηε, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Αζήλα, 1998, (Fjalori i greqishtes së re), f. 2015
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 40
Vizantios ishte njohës shumë i mirë i frëngjishtes dhe për hartimin e fjalorit të tij
kishte si pikë referimi fjalorin e madh të gjuhës franceze.
Korais dhe Vizantios ishin zërat e parë të asaj kohe që bënin fjalë për pastrimin e
gjuhës greke nga fjalët e huaja, që e kanë pushtuar (θαηαθιείζεη) gjatë shekujve të pushtimit
otoman, që greqishtja mbetej një gjuhë e pakultivuar. Parimet e tij për spastrimin e greqishtes
nga huazimet e panevojshme (sepse kishte dhe huazime që nuk mund të spastroheshin nga
gjuha) u pasqyruan edhe në fjalorin e tij. ―Fjalët me prejardhje nga gjuhë të huaja nuk kishin
vend në trungun kryesor të fjalorit të Vizantios, por në një shtojcë në fund të tij.‖88
2. Isaak Loëndes, “Modern Greek and English Lexikon”, Londër, 1837. Fjalori
përmban rreth 52 000 lema të greqishtes (gr e vjetër, katharevusa, dhimotiqi) dhe jepet
analogia e tyre në anglisht. Vetë autori pohon se fjalët janë marrë nga fjalorë të ndryshëm të
asaj kohe.
3. J. Schmidt, “Νένλ Λεμηθφλ πξφρεηξνλ Απιν-ειιεληθφ-Γαιιηθφλ θαη Γεξκαληθφλ”,
Lipsia, 1838. Fjalori përmban 22 000 lema dhe fjalët shpjegohen në frëngjisht dhe
gjermanisht.
4. Dhimitris Skarlatos o Vizantios, “Λεμηθφλ Διιεληθφλ θαη Γαιιηθφλ”, Athinë, 1846.
Është fjalori i dytë dhe shumë i rëndësishëm i Skarllatos. Përmban 27 000 fjalë. Në hyrjen e
tij shkruhet: ―Fjalori është hartuar që t‘u vijë në ndihmë grekëve për të mësuar gjuhën
franceze, sepse frëngjishtja është përhapur në të gjithë botën dhe nëpërmjet saj vjen në Greqi
e gjithë lëvizja intelektuale e Evropës89
. Vetë autori shpreh vështirësitë e shumta që paraqiten
gjatë përkthimit të një gjuhe të huaj në gjuhën greke, e cila është një gjuhë që nuk ka marë
akoma formën e saj përfundimtare.
5. M. Peridhis, ―Λεμηθφλ Διιεληθφλ θαη Ηηαιηθφλ‖, në Ermupoli të Siros, 1854. Fjalori
përmban 46 000 fjalë të rënditura në menyrë alfabetike, ku tregohen të dhënat e tyre
gramatikore.
6. Agjellos Vllahos, ―Λεμηθφλ Διιελνγαιιηθφλ‖, Athinë, 1871. Fjalori përmban rreth
30 000 lema dhe analoget e tyre në gjuhën franceze pa shpjegim.
7. Nikos Kontopullos, ―Διιηλνγαιιηθφλ Λεμηθφλ‖, Athinë, 1889. Mësimi i frëngjishtes
dhe pasurimi i fjalorit të gjuhës greke me fjalë dhe terminologji të reja ishin arsyet kryesore
që e shtynë të hartojë fjalorin e tij. Fjalori përmban rreth 48 000 fjalë me rënditje alfabetike.
8. G. Zikidhis, ―Λεμηθφλ νξζνγξαθηθφλ θαη ρξεζηηθφλ ηεο Διιεληθήο γιψζζεο‖,
Athinë, 1899. ―Fjalori i Zikidhit është fjalori i parë njëgjuhësh (greqisht – greqisht) që
kontaktojmë në leksikografinë neohelenike, nga fillimet e saj deri në periudhën që
shqyrtojmë. Bëhet fjalë për një fjalor, i cili përmban mjaft elemente (vërejtje gramatikore,
regulla drejtshkrimore, arsyetim të drejtshkriit të lemave, etj.), të cilat do të mund ta bënin
nga fjalorët më të rëndësishëm të gjuhës greke, por përdorimi i katharevusas në shpjegimin e
lemave e bën të vështirë përdorimin e tij nga njerëz që nuk disponojnë njohuritë e duhura.‖90
88
Po aty. 89
Η. Πεξάθεο, Λεμηθνινγία θαη ιεμηθνγξαθία, Νενειιεληθή ιεμηθνγξαθία (1523-1974), Δζληθό θαη
Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ), 1994, ζει. 144 90
Po aty, f. 155
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 41
Fjalorët e greqishtes së re të shekullit XIX91
Nr. Autori i fjalorit Viti i botimit Numri i lemave Gjuha shpjeguese
1 Papazaharias 1803 - Sllave
2 Aleksandridhis 1812 - Turqisht
3 Schmidt 1825 25 000 Gjermanisht
4 Deheque 1825 21 000 Frëngjisht
5 Veros- Ioannulis 1828 - Greqishte e re
6 Skarllatos 1835 10 000 Greqishte e re
7 Loëndes 1837 50 000 Anglisht
8 Schmidt 1838 23 000 Gjermanisht
9 Skarllatos 1846 33 000 Frëngjisht
1 Peridhis 1854 46 000 Italisht
1 Legrand 1870 46 000 Frëngjisht
1 Vllahos 1871 30 000 Frëngjisht
1 Kontopullos 1889 48 000 Frëngjisht
1 Zikidhis 1899 17 000 Greqishte e re
Fjalorët e shekullit XX
Gjatë shekullit të XX popullit grek iu desh të përballej me tezat e ndryshme të të
huajve në lidhje me origjinën dhe historinë e tij. U desh të vërtetohej se ishin pasardhës të
grekëve të lashtë dhe se gjuha e re greke ishte një evoluim natyror i greqishtes së vjetër.
Pavarësisht ndryshimeve që ka pësuar me kalimin e kohës, ajo nuk e ka humbur lidhjen me
gjuhën e vjetër. Në ndihmë të këtij misioni erdhën jo vetëm intelektualë grekë, por edhe të
huaj. Dy sektorët më të rëndësishëm ku mund të punohej me rezultat ishte trashëgimia
kulturore dhe gjuha.
Në këtë kontekst përveç studimeve gjuhësore të ndryshme që u ndërmorën, u bë një
punë mjaft e madhe edhe në fushën e pasurisë leksikore të greqishtes. Kjo ishte një shtysë që
ndikoi në zhvillimin e fushës së leksikologjisë dhe leksikografisë. Gjatë këtij shekulli kemi
një numër të madh fjalorësh, niveli i të cilëve sa vente e përmirësohej, parametrat e hartimit
të tyre si dhe kriteret shkencore u afrohen atyre të vendeve të përparuara, sidomos nga fundi i
shekullit të XX dhe sidomos pas zyrtarizimit të gjuhës popullore. Në vazhdim do të shohim
fjalorët më të rëndësishëm të kësaj periudhe.
Fjalorët e periudhës 1900 – 1933
1. Stefanos Kumanudhis, “πλαγσγή λέσλ ιέμεσλ ππφ ινγίσλ πιαζζεηζψλ απφ ηεο
αιψζεσο κερξη ησλ θαζ’εκάο ρξφλσλ”, Athinë, 1900. Bëhet fjalë për një fjalor historik të
91
Të dhënat e tabelës janë përshtatur nga tabela e f. 210 të doktoraturës së profesorit I. Peraqis me temë
Λεμηθνινγία θαη ιεμηθνγξαθία, Νενειιεληθή ιεμηθνγξαθία (1523 -1974)‖, Δζληθό θαη Καπνδηζηξηαθό
Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ), 1994.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 42
gjuhës greke. Kumanudhis, profesor i filologjisë latine në Universitetin e Athinës ka bërë një
përmbledhje të neologjizmave të gjuhës greke gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit të shekullit
XIX. Fjalori me rreth 60 000 lema nuk përmban shpjegimin e tyre, por ku dhe kur u përdorën
ato për herë të parë92
.
Në fjalor jepen në grupime të veçanta tre kategori neologjizmash:
a) Fjalët që i përkasin greqishtes së vjetër, por përdoren me kuptim tjetër në gr. e re,
b) kompozime të reja me pjesë përbërëse nga greqishtja e vjetër ose e re
c) fjalë që kanë prejardhje nga gjuhë të tjera. Për çdo lemë jepet burimi i tij dhe
kronologjia. Fjalori i Kumanudhit përbën një nga arritjet më të rëndësishme të leksikografisë
dhe një udhërrëfyes për studiuesit e gjuhës greke. Njëkohësisht fjalori tregon rrugëtimin e
mendimit të popullit grek në kalimin e kohës, kulturën, traditën, mënyrën e jetesës etj. të cilat
shprehen nëpërmjet fjalëve që ka përdorur në faza të ndryshme të historisë së tij93
. Sipas
Babinjotit, Kumanudhi i arriti qëllimit për të cilin hartoi fjalorin, i cili ishte, siç pohon vetë në
parathënie ―te bëhet e dukshme që gjuha greke nuk ka humbur asnjëherë vitalitetin dhe
produktivitetin e saj, por ekziston përherë e gjallë duke prodhuar ngaherë produkte të reja në
përshtatje me nevojat e reja shpirtërore”94
2. Hristos Hamadhas, “Διιελνγεξκαληθφλ Λεμηθφλ”, Athinë, 1903. Fjalori përmban 28
000 lema të (katharevusas dhe dhimotiqis), përmban termat kryesore shkencore si dhe katalog
të emrave gjeografike.
3. Antonis Ipitis, “Διιελνγαιιηθφλ Λεμηθφλ”, Athinë, 1908-1910. Fjalori u botua në
tre vëllime dhe përmban 90-95 000 lema të greqishtes së folur të asaj kohe.
4. M. Konstandinidhis, “Νενειιελναγγιηθφλ Λεμηθφλ”, Athinë, 1910 (39 000 lema).
Fjalorët e periudhës 1933 – 1980.
Gjatë kësaj periudhe janë hartuar dhe janë botuar veprat më të mëdha dhe më të
rëndësishme të leksikografisë greke. Qëllimi kryesor i hartimit të fjalorëve, përveç atij
tregtar, është më shumë linguistik d.m.th interesi për gjuhën greke dhe kultivimin e saj,
përmbledhjen e thesarit të leksikut të saj si dhe zyrtarizimin e gramatikës së greqishtes së re.
Hartimi dhe botimi i fjalorëve ishte një domosdoshmëri për të ndihmuar brezat e rinj të
përvetësojnë në mënyrë tërësore fjalorin e gjuhës së tyre, për të themeluar dhe mbështetur
gjuhën popullore (δεκνηηθή) kundrejt gjuhës librore (θαζαξεχνπζα).
Siç vihet re në të gjithë historikun e leksikografisë greke kontradikta midis gjuhës
intelektuale dhe asaj popullore është e dukshme në të gjitha periudhat e saj. Autorë të
ndryshëm mbështesin njërën ose tjetrën në bazë të bindjeve dhe parimeve të tyre. Kështu që
ndeshim vepra të shkruara në njërën formë ose në tjetrën, por mund të thuhet se të gjithë
fjalorët përmbajnë lema nga të dyja format e greqishtes.
92
Γ. Μπακπηληώηε, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Αζήλα, 1998, (Fjalori i greqishtes së re), f. 2046 93
Η. Πεξάθεο, Λεμηθνινγία θαη ιεμηθνγξαθία, Νενειιεληθή ιεμηθνγξαθία (1523-1974), Δζληθό θαη
Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ(ΔΚΠΑ), 1994, f. 164. 94
Γ. Μπακπηληώηε, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Αζήλα, 1998, (Fjalori i greqishtes së re), f. 2050 / η.
Κνπκαλνύδε, πλαγσγή, εθδ. 1980, ζ. XIVII
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 43
Periudha e artë e leksikografisë neohelenike
Vitet ‗30 janë periudha e artë e leksikografisë neohelenike. Katër fjalorët më të
rëndësishëm të gjuhës greke botohen ose fillojnë të hartohen gjatë këtyre viteve.
Petros Vllastos, “πλψλπκα θαη πγγεληθά. Σέρλεο θαη χλεξγα”, Athinë, 1931. Është
i vetmi fjalor kuptimor që është shkruar në gjuhën greke deri atëherë. Akoma është i pari
fjalor që u shkrua në gjuhën popullore (dhimotiqi) dhe në sistemin e theksimit me një theks.
Tematologjinë e fjalorit e përbëjnë fjalët sinonime dhe ato të terminologjisë teknike si dhe
përmbledhje fjalësh që kanë të bëjnë me fushat rreth kafshëve, bimëve, metaleve,
fenomeneve fizike dhe biologjike etj.
Sipas përmbajtjes fjalori është ndarë në 13 pjesë: 1. Sinonime dhe fjalët me kuptim të
afërt, me rreth 3 000 lema 2. Artet dhe mjetet. 3. Moti dhe Astronomia. 4. Topografia. 5.
Anatomia dhe fiziologjia. 6. Emra, mbiemra, lojëra dhe valle. 7. Kafshë. 8. Bimë. 9. Metale
dhe gurë. 10. Mallkime dhe urime. 11. Frazeologjia etj.
Akademia e Athinës, “Ηζηνξηθφ Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο”, (Fjalori Historik i
Gjuhës Greke) Athinë, 1933. Vendimi për hartimin e këtij fjalori u mor që në vitin 1908 me
ndërhyrjen e linguistit të madh Jiorgos Haxidhaqis. Ishte një ndërmarrje shumë e guximshme
dhe e vështirë për t‘u realizuar, prandaj ishte e dënuar që në fillim të dështojë.
Sipas J. Babinjotis arsyet kryesore të dështimit ishin kryesisht dy:
a. Mungesa e infrastrukturës së nevojshme, nuk ekzistonte gjëkundi i përmbledhur
materiali i nevojshëm mbi të cilin do të bazohej hartimi i fjalorit. Nuk u disponuan fondet e
nevojshme, por as personeli i përshtatshëm akademik nuk ekzistonte.
b. Vjelja e materialit të greqishtes zyrtare dhe njëkohësisht të dialekteve dhe idiomave
të shumta të greqishtes ishte akoma dhe më i vështirë për kushtet ekzistuese.
Me gjithë vështirësitë, grupi i punës arriti të botojë deri më sot 5 vëllime: vëllimi 1
më 1933, vëllimi 2 më 1939, vëllimi 3 më 1942, vëllimi 4 pjesa A më 1953, pjesa B më 1980,
vëllimi 5, pjesa A më 1984, pjesa B 1989.
K. Harallambaqis, një nga anëtarët e grupit të punës së Fjalorit Historik, shprehet për
ata që herë pas here kritikojnë vonesën e përfundimit të fjalorit që ―...nuk kanë kuptuar se nuk
është një fjalor i zakonshëm i greqishtes së re, por një vepër gjigante, redaktimi i së cilës
bazohet në afro 6 milion kartela. Vepra analoge që kanë marrë përsipër Akademitë e vendeve
të tjera, ekonomikisht dhe teknologjikisht më të avancuara se vendi ynë, përfunduan në
periudhë kohore mesatarisht 150 vjet‖95
.
Vëllimet e para të fjalorit u hartuan nën kujdesin e J. Haxidhaqis, një prej figurave më
të shquara të gjuhësisë në Greqi, i cili udhëhoqi grupin e punës me profesionalizëm të lartë
dha arritën të hedhin bazat e kësaj ndërmarrjeje të rëndësishme. J. Babinjotis shkruan se: ―Me
Fjalorin Historik u hodhën bazat e leksikografisë shkencore sepse në botimin e vëllimit A,
për herë të parë, u hartua fjalor me parametra rreptësisht shkencore të lemave‖. Dhe me tej ai
95
Υ. Υαξαιακπάθε, Ζ Λεμηθνγξαθία ηεο Αξραίαο, Μεζαησληθήο θαη Νέαο Διιεληθήο Γξακκαηείαο: Παξνχζα
θαηάζηαζε θαη πξννπηηθέο ησλ ζχγρξνλσλ ιεμηθνγξαθηθψλ εγρεηξεκάησλ, Σν Ηζηνξηθό Λεμηθό ηεο Αθαδεκίαο
Αζελώλ, Κέληξν Διιεληθήο Γιώζζαο, Θεζζαινλίθε 1997, f. 105.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 44
thekson se një diçka tjetër shumë e rëndësishme që rezultoi nga e gjithë kjo përpjekje është
formimi i ―Arshivës të Fjalorit Historik të Akademisë së Athinës‖, në të cilën u mblodh një
material i konsiderueshëm nga të gjitha krahinat ku flitet greqishtja dhe mund të shërbejë për
studime të ndryshme linguistike.96
Proia, “Λεμηθφλ ηεο Νέαο Διιεληθήο γιψζζεο”, Athinë, 1933. Fjalori u hartua nga
grup filologësh dhe qarkulloi nga botimet ―Proia‖ në dy vëllime. Është fjalori i parë
shpjegues i greqishtes së re, i kompletuar dhe me parametra leksikografike shkencore. Është
fjalor edhe i katharevusas, edhe i dhimotiqis, ku fjalët e secilës kategori jepen me shenja
dalluese karakteristike. Fjalori përmban 75 000 fjalë. Përveç kësaj, ajo që e bën te veçantë
fjalorin e ―Proias‖, është dhënia e shembujve të shumtë të përdorimit të fjalëve. Kjo përbën
vlerën më të madhe të këtij fjalori.
Dhimitris Dhimitrakos, “Μέγα Λεμηθφλ φιεο ηεο Διιεληθήο γιψζζεο”, Athinë, 1936-
1950. Fjalori qarkulloi në 9 vëllime nga viti 1936 deri më 1950. Është fjalori i parë në
historinë e deriatëhershme të leksikografisë greke ku përmbahen të gjitha fjalët e gjuhës
greke, duke u nisur nga ato të greqishtes së vjetër, të periudhës së mesjetës si dhe ato të
greqishtes së re. Me fjalorin e Dhimitrakopullos kemi të dhëna diakronike për leksikun e
greqishtes në një periudhë kohore rreth 2 800 vjet. Është një arritje e madhe e leksikografisë
që mundi të përmbledhë thesarin leksikor të gjuhës greke.
Ioannis Stamatakos, “Λεμηθφλ ηεο Νέαο Διιεληθή, Καζαξεπνχζεο θαη Γεκνηηθήο”,
Athinë, 1952 -55. Eksperienca leksikografike e profesorit të filologjisë klasike Ioannis
Stamatakos bëri të mundur hartimin dhe qarkullimin e fjalorit, me tre vëllime, që përbën
stacion në fushën e leksikografisë. Është nga fjalorët më të përdorshëm, më të plotë dhe të
hartuar në mënyrën më shkencore. Një karakteristikë tjetër e këtij fjalori në ndryshim me
fjalorët e tjerë është numri i madh i fjalëve të fushave shkencore dhe teknologjike që
përmban, të cilat ishin një kërkesë që vinte nga zhvillimi i shoqërisë97
.
Fjalorët pas viteve 80 të shek. XX
Në gjysmën e dytë të shekullit të XX u morën dy iniciativa të mëdha në fushën e
gjuhës, të cilat kishin ndikim të madh edhe në leksikografi. E para, është zyrtarizimi i gjuhës
popullore (dhimotiki) në vend të gjuhës intelektuale (katharevusa) si gjuhë e shtetit grek në
vitin 1976 dhe e dyta, kalimi nga sistemi i theksimit me shumë theksa, në atë me një theks në
vitin 1981.
Këto dy reforma krijuan nevojën për fjalorë të përshtatur në këto parametra. Të
shumtë ishin autorët ose dhe shtëpitë botuese që u vunë në punë për të plotësuar kërkesat e
reja të tregut, por edhe atyre linguistike të mirëfillta. Kështu pas viteve ‗80 kemi hartimin dhe
botimin e disa prej fjalorëve, siç janë:
“Μεγάιν ιεμηθφ ηεο ειιεληθήο γιψζζαο”, i hartuar nga Dh. Jeorgopapadhakos, 1984,
nga botimet Μαιιηάξεο-Παηδεία.
96
Γ.,Μπακπηληώηε, 1998, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Αζήλα, , (Fjalori i greqishtes së re, f. 2053 97
Γ. Παπαλαζηαζίνπ, Λεμηθά ηεο λέαο ειιεληθήο., Δγθπθινπαηδηθφο νδεγφο ηεο γιψζζαο (Κέληξν Διιεληθήο
γιώζζαο), Θεζζαινλίθε, 2001, f. 190
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 45
“Τπεξιεμηθφ ηεο λενειιεληθήο γιψζζαο”, në 6 volume me 3 000 faqe.
“Δπίηνκν Διιεληθφ ιεμηθφ”, i hartuar nga Tegopullos-Fitraqis.
―Λεμηθφ ηεο ζχγρξνλεο ειιεληθήο δεκνηηθήο γιψζζαο‖, 1995, Athinë, i hartuar nga
Emanuil Kriaras. Fjalori është rezultat i një pune të mundimshme të një grupi hartuesish, të
cilët punuan nën kujdesin dhe udhëheqjen e profesorit Emanuil Kriaras, i cili ishte një nga
filologët neohelenikë më të famshëm. Fjalori ka një analizë semantike të fjalëve shumë të
mirë, me shembuj përdorimi, informacion etimologjik si dhe një numër shumë të madh
frazash.
―Λεμηθφ ηεο θνηλήο λενειιεληθήο‖ 1998, Selanik, Instituti i Studimeve Neohelenike
[Fondacioni Manolis Triantafilidhis]. Fjalori është produkt i një pune shumëvjeçare dhe është
fjalori i parë që vendosi principet e leksikografisë greke në baza moderne. Parimet me të cilat
u hartua fjalori janë bërë të njohura para hartimit të tij dhe u zbatuan gjerësisht edhe për
hartimin e fjalorëve të tjerë. Fjalori përmban shembuj të lakimit dhe zgjedhimit si dhe shumë
shembuj të përdorimit të fjalëve. Pjesa e tij etimologjike është më e mira e të gjithë fjalorëve
të deritanishëm, duke dhënë prioritet në gjetjen e huazimeve semasiologjike dhe atyre që
vijnë nga përkthimi98
.
J. Babinjotis, ―Λεμηθφ ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζαο‖, 1998, Athinë, Qendra e
Leksikografisë. Fjalori i Babinjotit është një kombinim midis fjalorit gjuhësor dhe atij
enciklopedik. Kjo e bën të veçantë nga të gjithë fjalorët e tjerë ekzistues. Një diçka tjetër e
veçantë është se në të përmbahet një pjesë shumë e madhe e frazeologjisë neohelenike. Vetë
fjalori në kapakun e tij shkruan se përmban rreth 500 000 fraza. Është i kompletuar, për sa i
përket leksikut, me një analizë semantike shumë të mirë të fjalëve, si dhe me një pasuri
shumë të madhe shembujsh konkretë nga gjuha neohelenike moderne. Në sektorin e
etimologjisë analizon historikun e fjalëve deri në gjuhën indoevropiane dhe jo deri në
greqishten e vjetër. Pozitive është fakti se në tabela të posaçme jepen komente që kanë të
bëjnë me formim, ortografi, etimologji, etj, fjalësh të veçanta.99
Fjalorët etimologjikë
Greqishtja, si një nga gjuhët me dokumentimin më të vjetër në botë, spikat edhe për
një pasuri të madhe fjalorësh etimologjikë. Ne do të sjellim në faqet e këtij punimi një listim
përmbledhës për më të mirët ndër ta:
―Δηπκνινγηθφ ιεμηθφ ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο‖100
(Fjalor etimologjik i gjuhës greke)
të profesorit të Gjuhësisë në Universitetin e Selanikut, Nikollaos Andriotis, në vitin 1951. Në
veprën e Andriotit kemi për herë të parë analizën etimologjike të fjalëve të greqishtes së re.
Në vitin 1967 fjalori u ribotua i pasuruar.
98
Γ. Παπαλαζηαζίνπ, Λεμηθά ηεο λέαο ειιεληθήο., Δγθπθινπαηδηθφο νδεγφο ηεο γιψζζαο (Κέληξν Διιεληθήο
γιώζζαο), Θεζζαινλίθε, 2001, f. 190 99
Γ. Παπαλαζηαζίνπ, Λεμηθά ηεο λέαο ειιεληθήο., Δγθπθινπαηδηθφο νδεγφο ηεο γιψζζαο (Κέληξν Διιεληθήο
γιώζζαο), Θεζζαινλίθε, 2001, f. 190 100
Ν. Αληξηώηεο, Δηπκνινγηθφ ιεμηθφ ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο, Θεζζαινλίθε, 1951
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 46
Δηπκνινγηθφλ Λεμηθφλ ηεο ειιεληθήο γιψζζεο, Fjalor etimologjik i gjuhës greke, i
hartuar dhe i botuar nga P. K. Dhorbaraqis, Athinë 1963; Δηπκνινγηθφ ιεμηθφ, Fjalor
etimologjik, i hartuar dhe i botuar nga Κ. Dhangjitsis;
Νενειιεληθφ εηπκνινγηθφ θαη εξκελεπηηθφ ιεμηθφ, (Fjalor i gjuhës së re greke
etimologjik dhe shpjegues) 1980, i hartuar dhe i botuar nga Athanasios Flloros;
To Μεγάιν Δηπκνινγηθφ Λεμηθφ ηεο Νενειιεληθήο Γιψζζαο, (Fjalori i Madh
Etimologjik i Gjuhës së Re Greke), i hartuar dhe i botuar nga Jiannis Sp. Kullaqis, në Athinë
në vitin 1993.
―Λεμηθφ ηεο Νέαο ειιεληθήο-Δηπκνινγηθφ, εξκελεπηηθφ θαηά εηπκνινγηθέο νηθνγέλεηεο‖
(Fjalor i greqishtes së re – Etimologjik dhe shpjegues sipas familjeve etimologjike) Athinë,
1993, i hartuar nga Panajotis Dhormbaraqis
Fjalorë tematikë
Greqishtja dallon edhe për shumësinë e fjalorëve tematikë, ndër të cilët veçohen
fjalorët e sinonimeve dhe të antonimeve. Po përmendim këtu disa të tillë:
Θεζαπξφο ηεο εγθπθινπαηδηθήο βάζεσο κεηά ζπλσλχκσλ θαη επηζέησλ εθινγήο εθ
δηαθφξσλ παιαηψλ ηε θαη λενηέξσλ ιεμηθψλ ζπιιερζεηο, (Thesar i bazës enciklopedike të
sinonimeve dhe mbiemrave të mbledhura nga fjalorë të vjetër dhe të rinj), i hartuar dhe i
botuar nga Jerasimos Vllahos.
K. Dhangjicis, 1970. ―Λεμηθφ ησλ ζπλσλχκσλ ηεο ειιεληθήο‖, (Fjalor i sinonimeve të
gjuhës greke.)
G. Kurmulis. 1967. ―Αληίζηξνθνλ ιεθηθφλ ηεο λέαο ειιεληθήο‖, Athinë. Është fjalori i
parë i këtij lloji për greqishten e re.
Theollogos. Vostanxogllu Αληηιεμηθφλ ή νλνκαζηηθφλ ηεο Νενειιεληθήο Γιψζζαο,
Athina, 1990.
A. Anastasiadhi – Simeonidhi. 2001. ―Αληίζηξνθν ιεμηθφ ηεο λέαο ειιεληθήο”,
Selanik: Instituti i Studimeve Neohelenike [Fondacioni Manolis Triandafilidhis].
Konkluzione
Në këtë historik të shkurtër të leksikografisë së gjuhës greke u bë një përpjekje për të
parë angazhimin e grekëve me pasurinë leksikore të gjuhës së tyre, nëpërmjet së cilës ata
shprehën idetë e parimet e tyre si dhe klasifikim e njohje me botën. Qëllimi kryesor ishte të
bëhet një listim i fjalorëve më të rëndësishëm të gjuhës greke që nga lashtësia deri më sot.
Sipas F. de Saussure ―çdo popull koncepton, rregullon dhe shpreh botën e vet nëpërmjet
gjuhës së tij. Çdo gjuhë është dhe një tjetër vlerësim i botës‖101
.
Për efekte studimi leksikografia greke ndahet në dy pjesë të mëdha:
a. në leksikografinë e greqishtes së vjetër.
b. në leksikografinë e greqishtes së re.
101
Shih Γ. Μπακπηληώηεο, Δηζαγσγή ζηελ ζεσξεηηθή γισζζνινγία, Αζήλα, 1998.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 47
Secila nga këto periudha ka nënndarjet e veta, të cilat përcaktohen nga kushtet
historike.U përpoqëm të përqendrohemi në ato fjalorë dhe autorë të cilët kontribuuan në
mënyrë të veçantë në zhvillimin e leksikografisë greke si dhe të politikës së hartimit të
fjalorëve. Nuk përmendëm këtu një numër të madh fjalorësh të dialekteve dhe idiomave të
gjuhës greke si dhe fjalorë të terminologjive të ndryshme, të cilat janë të shumta në numër,
por nuk kanë ndonjë ndikim të madh në zhvillimin e leksikografisë greke dhe për këtë nuk
përputhen me qëllimin e këtij punimi. Me të njëjtën logjikë nuk përmendëm edhe fjalorët
dygjuhësh të greqishtes me pothuajse të gjitha gjuhët e njohura, që janë hartuar shekujt e
fundit, të cilat janë me të vërtet të shumta në numër dhe përbëjnë një kapitull më vete në
fushën e leksikografisë greke.
Siç vihet re, grekët e kanë shprehur interesin e tyre për gjuhën që në kohët e lashta
dhe kanë vazhduar përpjekjet e tyre deri në ditët tona. Herë me intensitet dhe interes më të
madh e herë më të vogël, të ndikuar nga kushtet historiko - politike, ata janë angazhuar me
pasurinë leksikore të gjuhës së tyre ashtu siç kanë vepruar edhe me problematika të tjera të
saj, siç ishin historia e gjuhës, prejardhja dhe etimogjia e leksikut, me problemin e diglosisë
midis katharevusas dhe dhimotiqis etj.
Fillimet e leksikografisë greke i gjejmë në fjalorthët e shekujve të parë para lindjes së
Krishtit. Këto ishin katalogë fjalësh me shpjegimet analoge për të kuptuar përmbajtjen e
teksteve më të vjetra. Në vazhdim kjo mënyrë u përdor për të hartuar katalogë më të mëdhenj
fjalësh, të cilat u vinin në ndihmë të rinjve për të përvetësuar tekstet e klasikëve.
Elementet e para te leksikut të gjuhës së re greke i gjejmë ne fjalorin e Favorinos të
vitit 1523. Siç vihet re, fjalorët më të hershëm të greqishtes së re, në të shumtën e rasteve,
janë hartuar nga të huaj jashtë Greqisë dhe japin shpjegimin e lemave në gjuhë të huaja.102
Situata filloi të ndryshojë nga fundi i shekullit të 19 - të, por periudha e artë
konsiderohen vitet 1930. Emrat siç janë ato të Korais, të Skarllatos Vizantios, të Angjellos
Vllahos, të Kumanudhit, të Manolit Triandafilidhit, të Andriotit, të Haxidhaqit dhe së fundmi
të Babinjotit janë të lidhura ngushtë me leksikografinë greke dhe janë ata që me veprat e tyre
e ngritën këtë fushë në standardet e sotme.
Si punë shumë të rëndësishme janë vlerësuar fjalorët si: ―Λεμηθφλ ηεο λέαο ειιεληθήο
γιψζζεο, νξζνγξαθηθφλ θαη εξκελεπηηθφλ” (Fjalor i gjuhës së re greke, ortogragik dhe
etimologjik), i hartuar dhe i botuar nga Πξσία; ―Λεμηθό ηεο ζύγρξνλεο ειιεληθήο δεκνηηθήο
γιώζζαο”, (Fjalor i gjuhës bashkëkohore popullore), Kriaras, 1995; “Λεμηθφλ ηεο
κεζαησληθήο ειιεληθήο δεκφδνπο γξακκαηείαο” (Fjalor i Literaturës Mesjetare), i hartuar dhe
i botuar nga Emanuil Kriaras, Thesalloniki 1969-1984; Λεμηθφλ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο,
(Fjalor i gjuhës së Re Greke), i hartuar dhe i botuar nga Ioannis Stamatakos 1971; “Λεμηθφ
ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο”, (Fjalorη i Greqishtes së Re ), Selanik, 1998, botim i Institutit të
Studimeve Helenistike të Universitetit të Selanikut; ―Λεμηθφ ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζαο‖
(Fjalor i Gjuhës së Re Greke), 1998 , J. Babinjotis; ―Δηπκνινγηθφ ιεμηθφ ηεο Κνηλήο
Νενειιεληθήο‖ (Fjalori Etimologjik i Gjuhës së Re Greke) të profesorit të Gjuhësisë në
Universitetin e Selanikut, Nikollaos Andriotis, të vitit 1951.
102
Γ. Παπαλαζηαζίνπ, Λεμηθά ηεο λέαο ειιεληθήο., Δγθπθινπαηδηθφο νδεγφο ηεο γιψζζαο (Κέληξν Διιεληθήο
γιώζζαο), Θεζζαινλίθε, 2001, f. 190
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 48
Siç dihet, gjuha është një organizëm i gjallë, i cili ndryshon me kalimin e kohës
kështu që misioni i leksikografëve ecën në një rrugë paralele me rrugëtimin e vazhduar të
gjuhës dhe të shoqërisë dhe nevoja për fjalorë të rinj do të jetë një kërkesë e përhershme.
Duhet të pranojmë se leksikografia e greqishtes është shumë më e pasur sesa ajo e
shqipes, si në hartim veprash, ashtu dhe në rrafshin gjeografik. Megjithatë, siç do t‘i
mëshojmë shumë herë dhe në faqet vijuese të këtij punimi, duhet të jemi realistë se në këtë
leksikografi, kemi një zbrazëti shqetësuese për llojin e fjalorëve greqisht – shqip dhe shqip –
greqisht, të hartuar nga leksikografë të mirëfilltë apo nga qarqet akademike -universitare
brenda territorit të shtetit grek.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 49
KREU II
RRETH TIPOLOGJISË SË FJALORËVE GJUHËSORË
2.1. Fjalorë gjuhësorë e jogjuhësorë
Për fjalorët gjejmë përkufizime të larmishme. Në Manualin Ndërkombëtar të
Leksikografisë (International Handbook on Lexicography) gjejmë këtë përkufizim të Zgustës
për një fjalor: ―Fjalori është një listë e organizuar në mënyrë sistematike, e formave të
socializuara gjuhësore, i përpiluar nga e folura e një komuniteti të caktuar dhe i shoqëruar me
komentet e autorit, të shprehura në atë mënyrë që lexuesi i kualifikuar të mund marr vesh
kuptimin e tyre..., të ndara në forma të veçanta dhe të informuara me fakte relevante që lidhen
me funksionin e kësaj forme në komunitet.‖103
.
Po në këtë vepër, P. V. Sterkenburg propozon një përkufizim të plotë dhe koherent
mbi fjalorin ―....fjalori ka formën e një produkti statik (libër), ose dinamik (fjalori elektronik),
me një strukturë që krijon lidhje midis komponentëve të ndryshëm (fjalori elektronik) dhe
zakonisht me strukture alfabetike (libër). Ai është një vepër referuese që ka si qëllim të
regjistrojë leksikun e gjuhës, me qëllim që tu sigurojë përdoruesve instrumentet, me të cilët
përdoruesit mund të gjejnë shpejt informacionin që u nevojitet. Gjithashtu fjalori shërben si
një gardian për pastërtinë e gjuhës, të gjuhës standarde dhe të vlerave morale dhe ideologjike,
sepse bën edhe përzgjedhjen midis varianteve. Në lidhje me përmbajtjen, fjalori siguron
informacion mbi drejtshkrimin, variantin e gjuhës standarde, kuptimet, përdorimin e fjalëve‖
104.
Studiuesi K. Broën pranon katër parime të përgjithshme, të cilat zbatohen zakonisht te
shumica e tipave të fjalorëve:
1. Gjerësi, jo thellësi: leksikografët nuk japin të gjithë informacionin rreth fjalëve, por
vetëm përzgjedhin të dhëna në mënyrë që të mos kaplojë (të mbytë) lexuesin dhe të japë
aspektet më kruciale dhe kuptimplote të një fjale;
103
P.Van Sterkenburg, Foundations: the dictionary definition and history, A practical guide to lexicography,
[Ed. Piet Van Sterkenburg], 2003, f. 3; Cituar sipas punimit për doktoratë të E. Haskës Leksikografia
njëgjuhëshe e shqipes e shekullit XXI, që gjendet pranë IGJL, Tiranë. 104
Po aty, f. 8; Cituar sipas punimit për doktoratë të E. Haskës Leksikografia njëgjuhëshe e shqipes e shekullit
XXI, që gjendet pranë IGJL, Tiranë.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 50
2. Njëtrajtësi (vijueshmëri, qëndrueshmëri): ndryshe nga letërsia ku shkrimtarët
synojnë t‘i shtojnë laryshi gjuhës së tyre, leksikografët shmangin variacionin stilistik dhe
përpiqen t‘i bëjnë përkufizimet e tyre të qarta dhe jo të ndërlikuara;
3. Përshkrim përballë parashkrimit: leksikografët e ditëve të sotme, zakonisht
punojnë me metodën përshkruese, që nënkupton se ata vetëm e përshkruajnë gjuhën dhe nuk
gjykojnë nëse ajo është e mirë apo e keqe, megjithëse në të shkuarën disa prej dijetarëve
synuan metodën perspektive dhe sugjeruan çfarë të përdorej.
4. Kërkim sinkronik përballë atij historik: në shumicën e fjalorëve të botuar, një fjalor
që jep kuptimin modern të fjalës që nga fillimi, metoda sinkronike (kërkim sinkronik) është e
dallueshme. Ndonëse në shumë raste kur është e vështirë të përcaktosh se cili kuptim i ri ka
zënë vend që nga fillimi, analizohet etimologjia e fjalës dhe anë të tilla si denduria, referencat
konkrete përballë atyre abstrakte, si edhe mundësinë për t‘u marrë në konsideratë.105
Praktika leksikografike botërore njeh disa lloje fjalorësh106
:
1. Sipas synimit, përmbajtjes dhe ndërtimit të tyre, fjalorët ndahen
a. Në fjalor njëgjuhësh. Fjalorët njëgjuhësh u shërbejnë folësve të një gjuhe. Tipi i
fjalorit njëgjuhësh përcaktohet: nga vëllimi, nga natyra e fjalëve që përfshin; nga parimet,
kriteret e zgjidhjet leksikografike që zbatohen; nga shtresimi i fjalësit sipas burimit, sipas
normës ose sipas formimit; nga mënyra e shkalla e zbërthimit kuptimor ose nga ndërtimi i
strukturës kuptimore për çdo fjalë; nga zbulimi e pasqyrimi i vlerave kuptimore, shprehëse,
emocionuese e stilistike të fjalëve etj.
b. Në fjalor dygjuhësh e në shumëgjuhësh. Fjalorët dy- dhe shumëgjuhësh hartohen
për t'u përdorur nga folës gjuhësh të ndryshme. Këta të fundit janë fjalorë me përkthim.
Fjalorët dygjuhësh përdoren për mësimin e gjuhëve të huaja dhe për qëllime përkthimi.
Hartimi i tyre nuk është një punë e lehtë, siç mund t'i duket dikujt që nuk i njeh vështirësitë e
punës leksikografike. Vështirësia më e madhe që hasin hartuesit e këtyre fjalorëve, buron nga
ajo se fjala ka valenca të ndryshme në gjuhë të ndryshme. Kështu që zgjedhja e barasvlerësve
për çdo fjalë që përkthehet në gjuhën tjetër, e kuptimeve dhe e ngjyrimeve kuptimore kërkon
shumë mund. Jo më pak e vështirë është edhe dhënia e sinonimeve dhe e antonimeve si dhe
pajisja e fjalorit me frazeologjinë e duhur dhe me shembuj, ku të ilustrohen kuptimet e
ndryshme të fjalës.
2. Sipas funksionit që kryejnë, nëse fjalorët njëgjuhësh shpjegojnë fjalët apo
konceptet që emërtojnë ato, ata mund të jenë:
a. Fjalorë gjuhësorë, që merren me shpjegimin e fjalëve. Në fjalorët gjuhësorë
paraqiten dhe shpjegohen fjalët dhe frazeologjia e një gjuhe, duke dhënë kuptimin e tyre,
veçoritë gramatikore, përdorimin, theksin dhe drejtshkrimin. Në këta fjalorë jepen të dhëna
për fjalën si njësi leksikore. Fjalët e një gjuhe renditen sipas alfabetit, duke dhënë për secilën
105
Shih më gjerë, K. Broën, Encyclopedia of Language and Linguistics, Edition 2, Oxford, 2005 106
Shih më gjerë J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 305-307; R. Memushaj, Hyrje në
gjuhësi, Tiranë, 2004, f. 151-155 ; Sh. Kërmizaj, Stjuart Mani admirues i madh i shqipes dhe i shqiptarëve,
Prishtinë, 2004, f. 117-125
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 51
shkrimin dhe shqiptimin, veçoritë gramatikore themelore, kuptimet dhe përdorimet, të
ilustruara me shembuj, sinonimet dhe antonimet, dhe, nganjëherë, prejardhjen e tyre. 107
b. fjalorë enciklopedikë, të cilët shpjegojnë koncepte shkencore. Në këtë lloje
fjalorësh jepen të dhëna, shpjegime e sqarime për personalitete, dukuri dhe koncepte
shkencore nga fusha të ndryshme të dijes, të prodhimit dhe të kulturës. Në këta fjalorë
shpjegohen konceptet që shënohen me këtë ose atë fjalë. Në radhën e fjalorëve enciklopedikë
përfshihen edhe enciklopeditë, të cilat ndahen në të përgjithshme, që japin njohuri për fusha
të ndryshme të teknikës dhe të jetës njerëzore dhe në të veçanta, ku jepen njohuri për degë të
veçanta të shkencës, kulturës, teknikës dhe të prodhimit (enciklopeditë mjekësore, letrare
etj.).
Sipas S. Nielsen, fjalorët kanë tre karakteristika të rëndësishme që ndihmojnë në
përcaktimin e tipit të tij:
Së pari, kjo vepër leksikografike krijohet me qëllimin që të plotësojë një ose më
shume funksione leksikografike si p.sh. plotësimin e funksioneve komunikuese
(communicative functions), të tilla si kuptimi i tekstit, plotësimin e funksioneve njohëse
(cognitive functions), të tilla si përvetësimi i dijes në kontekstin e komunikimit të lirë etj.
Së dyti, të dhënat leksikografike (lexicographic data) përzgjidhen në mbështetje të
funksioneve të fjalorit.
Së treti, fjalorët kanë strukturë leksikografike (lexicographic stuctures) që kombinojnë
dhe lidhin të dhënat, me qëllim mbështetjen dhe plotësimin e funksioneve të fjalorit.108
Ladislav Zgusta dallon vetëm ―llojet më të rëndësishme të fjalorëve‖, duke përdorur
parametrat:
a) boshtin kohor (fjalorët diakronikë dhe sinkronikë),
b) shkallën e shtrirjes (fjalorët e përgjithshëm dhe fjalorët e specializuar),
c) gjuha e prezantimit (fjalorët njëgjuhësh dhe fjalorët dygjuhësh),
ç) qëllimi i fjalorit
d) madhësia e fjalorit (fjalorët e mëdhenj, fjalorët e mesëm ose fjalorët e vegjël). 109
2.2. Llojet e fjalorëve gjuhësorë
Në leksikografinë shqipe pranohet se Fjalori është vepër gjuhësore që përmban një
numër të madh fjalësh, të renditura zakonisht alfabetikisht, përkrah të cilave jepen shpjegimet
për kuptimet e tyre leksikore (në fjalorët shpjegues) ose gjegjëset në gjuhë të huaj (në fjalorët
107
R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Tiranë, 2002 f. 154-158 108
S. Nielsen, Revieëing printed and electronic dictionaries: a theoretical and practical frameëork, në
Lexicography of the 21st century: in honour of Henning Bergenholtz,[Ed. S. Nielsen] , 2009, f. 27; Cituar sipas
punimit për doktoratë të E. Haskës (Leksikografia njëgjuhëshe e shqipes e shekullit XXI), që gjendet pranë
IGJL, Tiranë. 109
Cituar sipas punimit për doktoratë të E. Haskës Leksikografia njëgjuhëshe e shqipes e shekullit XXI, që
gjendet pranë IGJL, Tiranë
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 52
dygjuhësh a shumëgjuhësh), si edhe trajtat plotësuese të fjalëve, shënimet e nevojshme
gramatikore, stilistike ose për fushën e përdorimit, thënie, shembuj etj.‖110
P.V. Sterkenburg shprehet se, që një fjalor të konsiderohet fjalor gjuhësor, duhet të
plotësojë tre kritere:
a) kriterin formal që lidhet me paraqitjen e fjalorit (i printuar apo elektronik);
pavarësisht formës së publikimit, këto mjete duhet të jenë vepra referuese me informacion
gjuhësor,
b) kriteret funksionale që lidhen me faktin që këto vepra referuese leksikografike janë
refleksion të ndryshimeve sociale dhe organizohen sistematikisht për gjetje sa më të shpejtë
të informacionit. Prandaj fjalorët regjistrojnë leksikun e një gjuhe, me qëllim të sigurojë për
përdoruesit asistencë të shpejtë dhe të bollshme mbi fjalët
c) kriteret që lidhen me përmbajtjen, çka nënkupton se fjalorët duhet të përmbajnë
informacion mbi të dhënat gjuhësore të zërave leksikografikë, ku përfshihen drejtshkrimi,
shqiptimi, informacioni morfologjik dhe etimologjik, kuptimet leksikore, informacioni
pragmatik dhe informacion mbi përdorimin e njësisë leksikore etj. 111
J. Thomai shkruan se ―Çdo fjalor i mirë, shkencor, mbështetet mbi një teori, sipas së
cilës përcaktohet tipi i fjalorit nga vëllimi, nga natyra e fjalëve që përfshin, nga parimet,
kriteret e zgjidhjet leksikografike që zbatohen, nga shtresimi i fjalësit sipas burimit, sipas
normës ose sipas formimit, nga mënyra e shkalla e zbërthimit kuptimor ose nga ndërtimi i
strukturës kuptimore për çdo fjalë, nga zbulimi e pasqyrimi i vlerave kuptimore, shprehëse,
emocionuese e stilistike të fjalëve dhe nga shumë anë të tjera.‖112
Ky autor është marrë dhe me tipologjinë dhe llojet e fjalorëve në leksikografinë
shqipe dhe në atë të përgjithshme. Ai shkruan se Leksikografia merret kryesisht me grupin e
dytë të fjalorëve, me fjalorët gjuhësorë (filologjikë).
Sipas tij fjalorët gjuhësorë (filologjikë) janë të shumëllojshëm:
Në grupin e parë klasifikues ai ndalet te fjalorët sipas vëllimit, të cilët ―janë fjalorë
―xhepi‖, fjalorë bisedimorë, fjalorë ―dore‖, fjalorë të vegjël, fjalorë të mesëm, fjalorë të
mëdhenj dhe fjalorë ―thesarë‖ (―thesaurus‖). Natyrisht, tipi i një fjalori sipas vëllimit me të
parën njihet nga numri i fjalëve (nga fjalësi a nga glosari) që përmban, por në thelb ky numër
është rrjedhim i zbatimit të një parimi shkencor për hartimin e fjalorit: sa pasqyrohen shtresa
aktive e shtresa pasive e leksikut në fjalor dhe sa i imët është zbërthimi i përmbajtjes së
fjalëve në kuptime leksikore të veçanta; kështu, një fjalor i vogël përfshin thuajse vetëm
shtresën aktive të leksikut të shqipe, një fjalor i mesëm përfshin shtresën aktive dhe një pjesë
të shtresës pasive të leksikut, e domosdoshme për shqipen e sotme, kurse një fjalor i madh
përfshin shtresën aktive dhe pjesën më të madhe të shtresës pasive të leksikut të shqipes së
sotme, një fjalor ―thesar‖ përfshin gjithë leksikun e shqipes pa kufizime kohore, truallsore,
ligjërimore, normative etj... Fjalorë të vegjël janë shumica e fjalorëve të shqipes a me
110
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 305 111
P. Van Sterkenburg, Foundations: the dictionary definition and history, në A practical guide to lexicography
[Ed. Piet Van Sterkenburg], 2003, f. 8; Cituar sipas punimit për doktoratë të E. Haskës Leksikografia
njëgjuhëshe e shqipes e shekullit XXI, që gjendet pranë IGJL, Tiranë 112
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 305
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 53
shqipen, të botuar deri tashti; të mesëm janë fjalorët shpjegues, të botuar më 1980,
1984/2002, dhe 2006; fjalor të madh për shqipen deri më sot nuk ka, por ka nisur projekti për
hartimin e tij.113
Në grupin e dytë klasifikues ai ndalet te fjalorët sipas lëndës, të cilët ―mund të jenë të
përgjithshëm (të mbarë gjuhës), dialektorë a krahinorë, fjalorë fjalësh (leksemorë),
frazeologjikë, sinonimikë, antonimikë, terminologjikë, onomastikë, të autorëve, shkollorë, të
fushave të veçanta (gjuhësorë, poetikë, erotikë, mitologjikë, me emërtime kafshësh a
bimësh...) etj.; fjalorë të tillë për shqipen ka shumë e disa më kryesorë do të përmenden më
tej.114
Kurse në grupin e tretë klasifikues ai ndalet te fjalorët sipas trajtimit leksikografik, të
cilët ―janë fjalorë shpjegues, dygjuhësh a shumëgjuhësh, alfabetikë a çerdhorë, ideografikë, të
anasjellë (inversë), fjalorë elektronikë a konkordancash etj.; për fjalorët shpjegues e
dygjuhësh të shqipes do të flasim më tej, këtu po përmendim një fjalor invers, “Rückläufiges
Ëörtebuch der albanesischen Sprache” (1994), hartuar nga Karlo Snoj; fjalor konkordancash
kemi fjalorin për veprën e Pjetër Budit (hartuar nga Gunar Svane) dhe fjalorin për “Bagëti e
bujqësia” e Naim Frashërit (hartuar nga Françesk Altimari); fjalorë të pastër çerdhorë a
ideografikë për shqipen ende nuk ka.‖115
Në vazhdim ne do të ndalemi te fjalorët dygjuhësh, që ku studiues i përfshin te grupi i
tretë klasifikues.
2.3. Fjalorët dygjuhësh
Një fjalor, në fund të fundit, hartohet për të dhënë informacion. Lloji dhe qëllimi i
përdorimit të këtij informacioni, struktura dhe mundësia e shfrytëzimit, jetëgjatësia dhe
mundësitë e përditësimit të tij, së shumti, përcaktojnë tipin e fjalorit.
Franz Josef Hausmann e përkufizon fjalorin si një përmbledhje të njësive leksikore, të
cilat japin informacione të caktuara për përdorues të caktuar dhe që paraqiten përmes një
mediumi të caktuar, duke u radhitur në mënyrë të tillë që për secilin informacion, të jetë e
mundshme një qasje praktike dhe e shpejtë116
. Nga ky përcaktim nxjerrim tre përbërës të
rëndësishëm: informacionin leksikor, mediumin e paraqitjes (që lidhet me fjalorin si mjet)
dhe përdoruesin e këtij informacioni që nënkupton shfrytëzuesin e informacionit që mbart
fjalori. Kurse nga lloji i mediumit të paraqitjes, si mjet përdormi e shfrytëzimi fjalorët mund
të jenë të shtypur (Print Dictionaries) ose elektronikë117
.
113
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 306 114
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 306 115
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 306 116
Shih më gjerë H. F. Josef: Lexikographie në Handbuch der Lexikologie, Königstein 1985, f. 369 117
Por zhvillimi i jashtëzakonshëm i shkencës dhe i teknologjisë kompjuterike nga fundi i shekullit XX e në
vijim ka njohur edhe dy lloje të tjera fjalorësh: fjalorë të lexueshëm nga makina (në formë elektronike)
(Machine Readable Dictionaries) dhe fjalorë të përpunueshëm nga makina (pjesë e sistemeve të teknologjisë
gjuhësore) (Machine Tractable Dictionaries).
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 54
Fjalorët dygjuhësh janë të hartuara për të ndihmuar përdoruesit për të përkthyer fjalë
nga një gjuhë në një tjetër dhe zakonisht tregojnë elementet gramatikore të tilla si numrin,
gjininë, etj. për të ndihmuar folësit jo natyrorë të një gjuhe për të identifikuar më saktë
kuptimin e fjalës. Gjatë hartimit të një fjalori leksikografi mbledh, hulumton, kategorizon dhe
sistemon "të shenjtat e të shenjtave" - siç përmendet nga Bambiniotis118
- simbolet me të cilat
shprehet një popull, simbolet me të cilat shprehet një komb. Sepse një fjalor mund të nxjerrë
në pah këto simbole, mendimin dhe gjuhën e një populli. Kjo është arsyeja pse roli i tij është
shumë i rëndësishëm.
Në rastin e një fjalori dygjuhësh kemi një klasifikim të dyfishtë të botës nga dy
sisteme të ndryshme gjuhësore. Sepse sipas Saussure-it, çdo gjuhë është ―një rregullim,
sistemim i botës‖ 119
është mënyra që çdo popull percepton, përpunon, sistemon dhe shpreh
botën. Për këtë dhe çdo gjuhë nuk është fjalë të tjera për të njëjtat gjëra, por një tjetër mënyrë
konceptimi dhe shprehjeje të botës.
Hartimi i fjalorëve nuk është një punë e lehtë, hartimi i fjalorëve dygjuhësh është
punë akoma më e vështirë. Le ta argumentojmë këtë duke shqyrtuar tri fenomene gjuhësore
që përbëjnë shqetësim për leksikografët: Paqartësia leksikore, polisemia dhe homonimia.
Paqartësia leksikore, polisemia dhe homonimia përbëjnë probleme për degën e leksikografisë
«Νjë vështrim në çfarëdo fjalor njëgjuhësh ose dygjuhësh vërteton se problemi kryesor i
fjalëve për nga ana kuptimore është polisemia e tyre, paqartësia leksikore dhe mungesa e
referimit të saktë.» 120
Paqartësia leksikore ka të bëjë me faktin që fjala në kontekste të ndryshme merr kuptime të
ndryshme, prandaj është e vështirë të përcaktojmë kuptimin e saj kur fjala merret si njësi e
veçuar ashtu si paraqitet në lemat e fjalorëve.
Polisemia quhet situata gjatë së cilës fjala ka dy ose më shumë kuptime. Arsyet kryesore të
shfaqjes së këtij fenomeni kanë të bëjnë ose me përdorimin dhe integrimin historik të fjalës
ose me përdorimin metaforik të saj.121
Homonimia është situata në të cilën dy fjalë kanë formë të njëjtë dhe kuptime të ndryshme.
Veçanërisht për fjalorët dygjuhësh paqartësia leksikore, polisemia dhe homonimia
luajnë një rol vendimtar në organizimin dhe strukturimin e tyre. Fakti që shumica e fjalëve
nuk nënkuptojnë vetëm një objekt, se kuptimi i tyre nuk mbetet homogjen në çdo përdorim
dhe rast komunikimi, se mund të kenë përveç kuptimit kryesor, një e më shume kuptime
metaforike, nënkupton rolin e madh që luajnë ato në mikrostrukturën e fjalorit. ―Fjalët sipas
rregullit mbartin kuptime të dyfishta. Fjalorët e kapin këtë paqartësi duke dhënë dy e më
shumë kuptime në një fjalë. (...) Çdo herë që duam të përkthejmë në një gjuhë të huaj,
përballemi me paqartësinë leksikore. Atëherë duhet të zgjedhim midis disa zgjedhjeve, nga të
cilat vetëm një është e pranueshme. Megjithatë kur lexojmë një fjali ose një tekst, në kushte
normale, nuk zhgënjehemi nga paqartësia leksikore. Zakonisht nuk kemi asnjë problem të
118
Ζ ρξήζε ηνύ ιεμηθνύ ζηε δηδαζθαιία ηήο γιώζζαο καο. http://www.babiniotis.gr 119
F. de Saussure siç përmendet tek Γ. Μπακπηληώηεο, Δηζαγσγή ζηε ζεσξεηηθή γισζζνινγία, Athinë, 2007 120
Μ. Α .Κ. Halliday, W. Teubert, C.Yallop, & A. Cermakova, Lexicology and Corpus Linguistics, London,
New York, 2004, f. 87. 121
Për më shumë shih: Β. Μόηζηνπ, ηνηρεία ιεμηθνινγίαο, εηζαγσγή ζηε λενειιεληθή ιεμηθνινγία, Αζήλα, 1994
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 55
kuptojmë përmbajtjen e një fjalie. Kjo ndodh sepse nuk studiojmë fjalët të veçuara, por i
analizojmë ato në një kontekst të caktuar‖122
Puna e leksikografit ka të bëjë kryesisht me përcaktimin e kuptimeve të fjalës në
gjuhën e nisjes, proces ky aspak i lehtë (edhe pse ndihmohet nga fjalorët shpjegues të gjuhës
së nisjes) dhe njëkohësisht të gjejë fjalët korresponduese në gjuhën synim që është një
procedurë me të vërtetë e vështirë.
Fjalorët dygjuhësh aktivë dhe pasivë
Duke i referuar organizimit të fjalorëve dygjuhësh, Henry Bejoint i përshkruan si ato
që përdorin dy gjuhë të ndryshme, njëra si objekti i përshkrimit të tyre dhe tjetra si mjeti i
përshkrimit të tyre.123
Kurse Sidney Landau plotëson se fjalorët dygjuhësh nuk përmbajnë
dallime për fjalët sinonime, për shkak se ato tejkalojnë mundësitë e përdoruesve dhe nuk
kanë lidhje me qëllimin e tyre. Synimi i fjalorëve dygjuhësh nuk është të transmetojnë
ndjeshmëri të theksuar në një gjuhë tjetër, por të ofrojnë mjetet për komunikimin efikas me
një folës natyror të saj124
Për sa i përket tipologjisë së fjalorëve, dallojmë dy lloje kryesore. Nga njëra anë
ekzistojnë fjalorët aktivë, d.m.th ata që favorizojnë krijimtarinë në gjuhën synim (production-
oriented dictionaries), nga ana tjetër ekzistojnë fjalorët pasivë, d.m.th ato që synojnë
ekskluzivisht në kuptimin dhe pranimin e një termi të gjuhës synim (reception-oriented
dictionaries).125
Sipas Hannay126
duke e marrë si të dhënë që përdoruesi është njohës i gjuhës së nisjes,
fjalori aktiv nuk është e nevojshme të ketë transkriptim fonetik të fjalëve, elemente
gramatikore specifike, elemente kulturore dhe informacione përdorimi. Pra, fjalori aktiv
duhet të shpjegojë në thellësi barasvlerësat e përkthyera të lemave, ndërkohë që nuk janë të
nevojshme informacione për vetë lemën.
Fjalori pasiv sipas po të njëjtit (Hannay), duke u nisur nga fakti që përdoruesi në këtë
rast niset nga gjuha e huaj, duhet të përmbajë të dhëna të plota për karakteristikat fonetike,
semasiologjike, gramatike dhe stilistike të lemës së shqyrtuar.
Nga fjalorët që prezantohen më poshtë vetëm tek fjalori i Dhimogjinit (1991) gjejmë
informacion gramatikor të kufizuar, por që jepet për të dyja gjuhët edhe për lemat e gjuhës së
nisjes që është greqishtja, edhe për ekuivalentet e përkthyera të shqipes. Informacioni jepet
vetëm në gjuhën greke dhe kjo na shtyn në konkluzionin, edhe pse autori nuk e shpreh diku,
se fjalori u drejtohet përdoruesve me gjuhë amtare greqishten. Në asnjë nga fjalorët e
shqyrtuara nuk kemi informacion nga autorët për komunitetin gjuhësor, të cilit i adresohet
122
Μ. Α. Κ. Halliday, W. Teubert, C.Yallop, & A. Cermakova, Lexicology and Corpus Linguistics, London,
New York, 2004, f. 87. 123
H. Βéjoint, Modern Lexicography: An introduction. Oxford: University Prees. 2000, f. 38 124
S. Landau, Dictionaries: The Art and craft of Lexicography (2nd
Edition). Cambridge: Cambridge University
Press. 2001, f. 141 125
Po aty f. 9 126
M. Hannay, 2003, Chapter 3: Special Types of Dictionaries, In P. V. Sterkenburg (ed) A Practical Guide to
Lexicography, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company,
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 56
fjalori, për nivelin e njohjes së njërës apo tjetrës gjuhë dhe për funksionet e fjalorit (prodhim
gjuhe, kuptim apo përkthim).
Në fakt, shumica e fjalorëve dygjuhësh në ditët tona, sipas Bakulla127
, përbën një
alternim të një fjalori aktiv me një pasiv. Po të marrim parasysh faktin që ata përdoren
njëkohësisht nga folësit natyrorë të dy gjuhëve, rezultati është që nga njëra anë të kenë
informacion të tepërt për gjuhën amtare të disa përdoruesve të tyre dhe nga ana tjetër të
paraqesin mangësi të theksuara në lidhje me gjuhën synim.
Shumë leksikografë fjalorësh dygjuhësh vlerësojnë tashmë se është e pamundur të
krijosh një fjalor të një drejtimi të vetëm për folësit e dy gjuhëve të ndryshme. Vlera e një
fjalori dygjuhësh të një drejtimi të vetëm që t‘i drejtohet një komuniteti gjuhësor të caktuar,
është e vetëkuptueshme, përderisa në këtë rast krijuesit kanë marrë parasysh nevojat e
veçanta të përdoruesve dhe kanë përshtatur fjalorin e tyre. Sipas Sidney Landau ―krijuesit
kanë ose duhet të kenë ndërmend vetëm një grup përdoruesish, përndryshe më e mundshme
është fjalori i tyre të mos jetë i përshtatshëm për asnjë grup‖128
Sipas Hoëard Jackson: ―...është e nevojshme të gjithë përdoruesit të përfitojnë nga
fjalorët dhe të ketë akses efikas në informacionet që kërkojnë. Fjalorët kanë si synim primar
të ofrojnë mundësinë e përdorimit‖ 129
2.4. Kriteret për paraqitjen dhe vlerësimin e fjalorëve dygjuhësh.
Vlerësimi i fjalorëve dygjuhësh dhe parametrat që duhet të përmbushi hartimi i tyre,
është një temë që ka shqetësuar gjithmonë studiuesit dhe sidomos ata që merren me fushën e
leksikografisë. Të përmendim këtu: H. Βéjoint, (2000)130
; R. R. K. Hartmann, (2001)131
; H.
Jackson. (2003)132
; S. Landau, (2001)133
; P. V. Sterkenburg, (2003)134
; J. Tomaszczyk,
(1983)135
; A. M. Al-Kasimi, (1983)136
, të cilët janë përpjekur të vendosin disa kritere për
vlerësimin e fjalorëve, që të jenë gjithpërfshirës dhe të zbatueshëm, edhe pse një gjë e tillë
nuk është gjithmonë e lehtë të bëhet. Në lidhje me këtë Hartmann shprehet: ―Kush ka lexuar
127
Υξ. Μπαθνύια, Αμηνιφγεζε Διιελν – αγγιηθψλ ειεθηξνληθψλ ιεμηθψλ, disertacion, Παλεπηζηήκην Παηξώλ,
2007 128
S. Landau, Dictionaries: The Art and craft of Lexicography, (2nd
Edition). Cambridge: Cambridge University
Press. 2001, f.9 129
H. Jackson. Lexicography: An introduction.London: Routledge, 2003, f. 75 130
H. Βéjoint, Modern Lexicography: An introduction. Oxford: University Prees, 2000 si dhe H. Βéjoint & Ph.
Thoiron, Les dictionnaires bilingues, Louvain-la-Neuve, Duculot, 1996 131
R. R. K. Hartmann, Teaching and Researching Lexicography. Harloë: Pearson Education Ltd, 2001 132
H. Jackson. Lexicography: An introduction, London:Routledge, 2003 133
S. Landau, Dictionaries: The Art and craft of Lexicography (2nd
Edition). Cambridge: Cambridge University
Press. 2001 134
P. V. Sterkenburg, A Practical Guide të Lexicography. Amsterdam/Philadephia: John Benjamins Publishing
Company, 2003 135
J. Tomaszczyk, On Bilingual Dictionaries: The Case for Bilingual Dictionaries for Foreign Language
Learners, 1983 136
A. M. Al-Kasimi, The Interlingual/Translation Dictionary: Dictionaries for Translation, 1983
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 57
apo ka redaktuar kritikë për një fjalor, duhet të njohë se kritere të pranueshme në mënyrë
tërësore dhe rregulla për vlerësimin e cilësisë e të efikasitetit të një fjalori janë të vështira
për t’u gjetur, në qoftë se do të pranojmë se mund të ekzistojnë‖137
.
Vlerësimi i fjalorëve dygjuhësh nuk është i njëjtë me vlerësimin e fjalorëve
njëgjuhësh për vetë faktin se, tek të parët, e vështirëson këtë procedurë prania e dy sistemeve
të ndryshme gjuhësore që njëkohësisht janë mbartës të dy kulturave të ndryshme. Problemi
kryesor është gjetja e ekuivalentit në gjuhën e mbërritjes, i cili të mbulojë në mënyrë tërësore
kuptimin (në shumicën e rasteve kuptimet) që mbart fjala në gjuhën e nisjes. Roger Bell në
lidhje me ekuivalencën midis gjuhëve shprehet: ―Gjuhët kanë shumë diferenca midis tyre.
Këto diferenca i dedikohen faktit se çdonjëra nga ato disponon kode dhe rregulla unike që
rregullojnë ndërtimin e formave gramatikore të saj dhe këto forma kanë në mënyrë të
pashmangshme kuptime të ndryshme. Nuk ekziston sinonimi absolute midis fjalëve të të
njëjtës gjuhë. Kështu, pse duhet të çuditet dikush me mungesën e sinonimisë midis dy
gjuhëve.‖138
Mungesa e ekuivalenteve absolute ka të bëjë shumë me kulturën e çdo populli, i cili
përdor një gjuhë të veçantë p.sh. fjala shqipe ―besa‖ nuk ka asnjë ekuivalent në gjuhë të tjera,
akoma edhe tek greqishtja, e cila ka huazuar këtë fjalë nga shqipja dhe e ka bërë pjesë të
fjalorit të saj. ―Dhënia e besës‖ është një fenomen që ka të bëjë vetëm me mënyrën e jetesës
dhe mentalitetin e popullit shqiptar. Po kështu fjala ―θηιόηηκν‖ (fillotimo), që gjendet vetëm
në fjalorin e gjuhës greke dhe rrjedhimisht edhe tek mentaliteti i grekëve. Në lidhje me këtë
Christopher Taylor thekson: ―Shprehja ―una passeggiata‖ mund të jepet në anglisht si ―a
walk‖ megjithatë, fenomeni të cilit i referohet termi italisht nuk është një shprehi angleze si
nga ana e traditës, ashtu edhe nga ana e kushteve meteorologjike‖139
.
Për mendimin tonë, kjo gjë nuk është kaq e ndjeshme në fjalorët midis greqishtes dhe
shqipes, sepse populli shqiptar me popullin grek kanë mjaft gjëra të përbashkëta dhe
afrimiteti i tyre gjeografik e kulturor e zvogëlon mundësinë e problemeve të lartpërmendura,
por pa i eliminuar ato.
Problematika e mësipërme ka të bëjë kryesisht me pjesën semantike të fjalorëve në
kuadër të mikrostrukturës, ku vlerësimi i tyre bëhet një proces i vështirë. Ana formale e
fjalorëve është më e lehtë për t‘u vlerësuar p.sh. përshkrimi fizik i fjalorit, mënyra e dhënies
së lemava, përzgjedhja e tyre, renditja e informacionit gramatikor, përdorimi i formave të
shkurtuara, dhënia e kuptimeve të ndryshme, përdorimi metaforik i lemave, prania ose jo e
ilustrimeve, si dhe karakteristikat e veçanta të çdo fjalori janë gjëra që mund të vlerësohen më
lehtë nga studiuesit.
Në kuadër të punimit tonë kemi ardhur në kontakt me literaturë të ndryshme në lidhje
me mënyrën se si mund të bëhet prezantimi dhe vlerësimi i fjalorëve që na interesojnë, në
137
R. R. K Hartmann, Teaching and Researching Lexicography. Harloë: Pearson Education Ltd, 2001, f. 49 138
Roger Bell, Translation and Translating: Theory and Practice. London: Longman, 1991, f. 6 siç e gjejmë tek
Υξ. Μπαθνύια, Αμηνιφγεζε Διιελν – αγγιηθψλ ειεθηξνληθψλ ιεμηθψλ, disertacion, Παλεπηζηήκην Παηξώλ,
2007. 139
Chr. Taylor, Language to Language: A Practical Guide for Italian English Translators. Cambridge, 1998, f.
102
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 58
mënyrë që informacioni që do të dalë nga punimi dhe të dhënat për cilësinë e fjalorëve të
studjuar, të kenë unikalitet dhe njëtrajtshmëri140
. Për faktin që punimi ynë ka të bëjë me
fjalorët dygjuhësh, ku njëra nga gjuhët është greqishtja, menduam që mënyra e prezantimit të
fjalorëve dhe kriteret e vendosura nga Qendra e Gjuhës Greke ofrohen në mënyrë tërësore
edhe për prezantimin dhe vlerësimin e fjalorëve greqisht – shqip dhe shqip – greqisht.
Qendra e Gjuhës Greke, Departamenti i Mbështetjes dhe Promovimit të Gjuhës
Greke, ka ndërmarrë një iniciativë për përpilimin e kritereve të vlerësimit të fjalorëve
dygjuhësh, që t΄u vijë në ndihmë studentëve, që mësojnë greqishten pranë kësaj Qendre, që të
mund të zgjedhin dhe të përdorin fjalorin dygjuhësh që me të vërtetë u nevojitet. Anën
akademiko - shkencore të programit ia besuan Universitetit të Selanikut dhe konkretisht
Angjeliqi Sakellariu me funksionin e koordinatores dhe Ana Anastasiadhi - Simeonidhi me
funksionin e përgjegjësit shkencor. Me një grup pune të përbërë nga tetë veta dhe duke u
bazuar në literaturën shkencore bashkëkohore ndërkombëtare për vlerësimin e fjalorëve
dygjuhësh hartuan “Kriteret e prezantimit dhe vlerësimit të fjalorëve dygjuhësh141
‖.
Objekti i studimit ishte lokalizimi/zbulimi i fjalorëve dygjuhësh me një gjuhë
greqishten dhe prezantimi i përmbajtjes së tyre në bazë të kritereve leksikografike. Qëllimi i
programit ishte të ndihmohet përdoruesi të zgjedhë fjalorin, që u përgjigjet nevojave të tij.
Kriteret e mëposhtme që vendosën, sipas shpjegimit të grupit të punës, mund të
zbatohen në prezantimin dhe vlerësimin e çfarëdo fjalori dygjuhësh të përdorimit të
përgjithshëm.142
Po japim më poshtë kriteret të cilat janë përfshirë në Portalin Electronic të
Qendrës së Gjuhës Greke (QGjG)143
:
Kriteret kanë të bëjnë me makrostrukrurën dhe mikrostrukturën e fjalorëve, duke
filluar me përshkrimin fizik, i cili përveçse është një kriter estetik ka rëndësi të madhe edhe
për vetë përmbajtjen e fjalorit dhe sidomos për lehtësinë në të përdorur. Paraqitja e jashtme,
kujdesi tipografik dhe cilësia e figurave japin një përshtypje të parë në lidhje me cilësinë ose
jo të tyre144
.
Sipas studiuesve të ndryshëm gjatë hartimit të fjalorëve duhen pasur parasysh edhe
përmasat e tij të volitshme. Po kështu edhe Sakellariu & Anastasiadhi – Simeonidhi vendosën
140
Shih L. Galopin, dhe Μ. Καηζνγηάλλνπ, Γίγισζζα ηερληθά ιέμηθά: θξηηήξηα αμηνιφγεζεο. Αζήλα, 2004; C.
Marello, ―Les différents types de dictionnaires bilingues‖, 1996; Charlier F. Dubois. (1992). Review of the
Oxford-Hachette French Dictionary: French-English, English-French, International Journal of Lexicography
5.5: 311-329; Υ. Μπαθνύια, Αμηνιφγεζε Διιελν – αγγιηθψλ ειεθηξνληθψλ ιεμηθψλ, disertacion, Παλεπηζηήκην
Παηξώλ, 2007. 141
A. αθειιαξίνπ & Α. Αλαζηαζηάδε – πκεσλίδε, Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο δίγισζζσλ
ιεμηθψλ, në 19th
International symposium on theoritical & applied linguistics, 3-5 April, 2009, f. 527 – 537 në
www.enl.auth.gr/szmposium19 142
Sipas Sakellariu & Anastasiadhu – Simeonidhi: ―Kriteret që kemi vendosur ne kanë të bëjnë me fjalorë
dygjuhësh të përdorimit të përgjithshëm dhe jo fjalorë të përdorimit specifik si psh. fjalorë për termat e
teknologjisë, fjalorë të profesioneve, të idiomave, të shprehjeve frazeologjike, të proverbave, të sinonimeve etj.
(për tipologjinë e fjalorëve dygjuhësh shih Marello 1996, kurse për prezantimin e fjalorëve dygjuhësh, shih
Dubois Charlier 1992). Madje u kufizuam në fjalorë të botuar për shkak se nuk ekzistojnë fjalorë elektronik për
të gjitha çiftet e gjuhëve që na interesonte të studionim‖. 143
http://www.greeklanguagegr/greekLang/modern_greek/bibliographies/bilingual/index.html. 144
L. Galopin & M. Kαηζνγηάλλνπ. Γίγισζζα ηερληθά ιεμηθά: θξηηήξηα αμηνιφγεζεο, 2004, f. 197
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 59
si kriter të parë për vlerësimin e një fjalori dygjuhësh: Përshkrimin fizik të tij. ―Pasi të jenë
prezantuar të dhënat bibliografike të fjalorit (viti dhe vendi i botimit, shtëpia botuese, autori),
jipen kriteret e cilësisë së paraqitjes së jashtme të tij. Vërehet nëse kopertina është e butë apo
e fortë, nëse fjalori është i lidhur apo i ngjitur (preferohet i lidhuri, sepse ofrohet për
përdorim të shpeshtë, në qoftë se ka xhepa me shkronjat e alfabetit për të lehtësuar
përdoruesit, në qoftë se qëndron i hapur mbi tavolinë, n.q.s ka figura/fotografi/skema, nëse të
dhënat e tij tipografike janë të lexueshme. Gjithashtu regjistrohet numri i faqeve të tij, si dhe
përmasat gjatësia, gjerësia dhe trashësia e librit.‖145
Metoda që do të përdoret për marrjen e kampioneve është një tjetër çështje që ka
krijuar problematika të ndryshme. Ekzistojnë disa pikëpamje në lidhje me metodën që duhet
përdorur për përzgjedhjen e lemave, të cilat do të studiohen. Robert Chapman propozon
shqyrtimin e lemës së dhjetë në çdo njëzet faqe, me qëllim që të merret një kampion
përfaqësues lemash dhe njëkohësisht i përdorshëm me lehtësi. Ky kampion që merret në
mënyrë spontane siguron një kritikë me të vërtet objektive.146
Hoëard Jackson shënon se
numri ideal i këtyre lemave është rreth pesëdhjetë 147
Sakellariu & Anastasiadhi – Simeonidhi në lidhje me Metodën e analizës së lemave
që përdorën shprehen: ―Kriteret që kanë të bëjnë me përmbajtjen e fjalorit dallohen në kritere
të makrostrukturës dhe mikrostrukturës. Për analizën si të makrostrukturës edhe të
mikrostrukturës ekzistojnë dy zgjedhje: ose të përcaktohet një mostër e rastësishme nga pjesë
të ndryshme të fjalorit ose të zgjidhet një shkronjë dhe të studiohen të gjitha lemat që i
takojnë asaj. Në programin që u kujdesëm preferuam zgjedhjen e dytë, sepse menduam se e
para përmbante në masë më të madhe rrezikun të mbeten të pa shqyrtuara fenomene të
ndryshme që paraqesnin interes të veçantë. Kështu si pikë referimi dhe krahasimi midis
fjalorëve janë marrë lemat e shkronjës ―t‖, e një shkronje të rastësishme që me atë fillon një
numër i madh fjalësh. Νë fjalorë me numër të madh lemash ishte e panevojshme dhe
antiekonomike të paraqiteshin të gjitha lemat e shkronjës ―t‖, kështu që për sa u përket
kritereve të veçanta (si rregjistrimi i fjalëve polisemike që janë shumë) u studiuan vetëm ato
lema që fillojnë me ta-. Paralelisht, fjalë të caktuara, pavarësisht shkronjës me të cilën
fillojnë, të cilat u mendua se paraqesin interes leksikografik u kontrollua se si paraqiten dhe si
përshkruhen. Për kontrollin e vlefshmërisë/saktësisë së fjalorëve dygjuhësh u pa e
domosdoshme analiza e tyre me metodën e kundërvënies së lemave analoge të fjalorëve
prestigjozë njëgjuhësh, të paktën një për çdo gjuhë të fjalorit. Në programin e QGjG si fjalor
referimi për greqishten u përdor Fjalori i Greqishtes se Re të Fondacionit Triandafilidhis
(1998), ndërsa për gjuhët e tjera fjalorë analogë njëgjuhësh.‖148
145
A. αθειιαξίνπ & Α. Αλαζηαζηάδε – πκεσλίδε, Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο δίγισζζσλ
ιεμηθψλ, në 19th
International symposium on theoritical & applied linguistics, 3-5 April, 2009, f. 527 – 537 në
www.enl.auth.gr/szmposium19 146
R. Chapman, Roget’s International Thesaurus (4th
Edition) New York: Harper and Row, 1977 147
H. Jackson, Lexicography: An introduction, London: Routledge, 2003, f. 175 siç e gjejmë tek Υξ. Μπαθνύια
Αμηνιόγεζε Διιελν – αγγιηθώλ ειεθηξνληθώλ ιεμηθώλ, Μεηαπηπρηαθή δηαηξηβή, Παλεπηζηήκην Παηξώλ. 2007 148
A. αθειιαξίνπ & Α. Αλαζηαζηάδε – πκεσλίδε, Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο δίγισζζσλ
ιεμηθψλ, në 19th
International symposium on theoritical & applied linguistics, 3-5 April, 2009, f. 527 – 537 në
www.enl.auth.gr/szmposium19
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 60
Studiuesit që të mund të japin konkluzione të sakta për anët pozitive ose negative të
një fjalori, janë të detyruar të parapërcaktojnë kriteret që do të ndjekin për vlerësimin e
fjalorëve, të cilat nuk mund të bazohen në mendimin ose në dëshirat e tyre personale, por
duhet të jenë të arsyetuara dhe të bazuara absolutisht në teorinë e leksikologjisë dhe
leksikografisë. Sakellariu & Anastasiadhu – Simeonidhi gjatë hartimit të kritereve të tyre
krijuan dy kategori të mëdha kriteresh, që përputhen me dy pjesët kryesore të strukturës së
fjalorëve, të cilat janë makrostrukrura dhe mikrostruktura.
Për mikrostrukturën përcaktuan akoma kategoritë e mëposhtme:
Për sa i përket pjesës formale të mikrostrukturës
Për sa i përket pjesës semasiologjike të mikrostrukturës
Për sa i përket pjesës pragmatologjike të mikrostrukturës
Për sa i përket pjesës përkthyesore të mikrostrukturës
Marrëdhënie mikrostrukturë – makrostrukturë
Le të shohim në vazhdim të gjitha kriteret të përcaktuara nga Sakellariu &
Anastasiadhu – Simeonidhi, duke përmendur edhe një herë se këto i ndoqëm edhe ne në
vlerësimin e fjalorëve që u hartuan pas viteve ‗90. Nuk u përdorën për fjalorët para viteve ‗90
se ato paraqesin mangësi të theksuara që kanë të bëjnë kryesisht me numrin e vogël të lemave
dhe standartet leksikografike.
2.5. Vlerësimi i fjalorëve dygjuhësh
Një fjalor gjuhësor, si i tillë edhe një fjalor gjuhësor dygjuhësh vlerësohet në radhë të
parë për pasurinë leksikore e frazeologjike që pasqyrojnë, për saktësinë e gjetjes së
barasvlerësit në gjuhën përgjegjëse, për teknologjinë e botimit (sa miqësor është me
përdoruesin) etj.
2.5.1. Makrostruktura e një fjalori dygjuhësh
J. Thomai shkruan se ―Fjalori ka ndërtimin e vet të brendshëm, që përbën
“teknologjinë” ose “morfologjinë” e fjalorit, sipas parimesh teorike e kriteresh praktike
leksikografike: ç‘fjalë do të përfshijë, sa (në ç‘përpjesëtim) do të pasqyrohen shtresat e
ndryshme leksikore (leksiku i përgjithshëm, leksiku konkret e ai abstrakt, leksiku krahinor,
terminologjia, fjalët e huaja, neologjizmat, fjalët e vjetruara, emërtimet e kafshëve, të bimëve,
të veshjeve, të mjeteve, të gatesave etj.). Kjo ―teknologji‖ e brendshme e fjalorit sendërtohet
nëpërmjet “teknikës” leksikografike (si do të jepen fjalët, si do të renditen e si do të
shpjegohen kuptimet, si do të shënohen vlerat e njësive që shpjegohen, si do të jepen thëniet e
shembujt, si do të gërshetohen e do të pasqyrohen veçoritë leksikore, gramatikore e stilistike
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 61
etj.). ―Teknika‖ leksikografike synon t‘i japë fjalorit cilësi sa më shkencore, ta bëjë sa më
ekonomik dhe lehtësisht të përdorshëm.‖149
a. Struktura e fjalorëve
Që të mund të ndihmohemi në realizimin e punimit tonë në mënyrë të plotë dhe të
suksesshme, duhet të informohemi për disa terma që i përkasin fushës së leksikografisë dhe
sidomos për disa parime të përgjithshëm e metoda që përdoren për organizimin dhe
përpilimin e fjalorëve. Gjatë shqyrtimit të fjalorëve duhet t΄u japim rëndësi të veçantë dy
elementeve përbërëse që janë makrostruktura dhe mikrostruktura e fjalorit, të cilat varen nga
tipi dhe nga synimi kryesor i fjalorit, si dhe nga grupi shoqëror të cilit i adresohet.
Sipas prof. J. Thomait “Makrostruktura është ndërtimi i fjalorit në tërësi: fjalësi (glosari,
d.m.th. lista e fjalëve a e njësive frazeologjike që janë zgjedhur për t‘u përfshirë në fjalor dhe
që renditen sipas një kriteri), struktura kuptimore e fjalëve a e njësive frazeologjike, me trajtat
plotësuese, me shënimet gramatikore, stilistike e për fushën e përdorimit, me shpjegimet e
kuptimeve, me thëniet e me shembujt etj. Të gjitha këto elemente të makrostrukturës
përcaktohen nga tipi i fjalorit dhe synojnë ta japin çdo njësi leksikore, frazeologjike a
semantike sa më të plotë e sa më të qartë për përdoruesit e fjalorit. Kështu, makrostruktura
është ―ndërtesa‖ në tërësi e fjalorit, që ka ndarjet e pjesët e veçanta.‖150
“Mikrostruktura e fjalorit është ndërtimi i çdo njësie leksikografike veças, ç‘përmban
ai që quhet “zë leksikografik” a “paragrafi i fjalës”, d.m.th. paragrafi për një fjalë a për një
njësi frazeologjike. Edhe mikrostruktura varet nga tipi e nga synimi kryesor i fjalorit: në një
fjalor të madh, që ka shumë fjalë, ka edhe zbërthim më të imët të përmbajtjes leksikore për
çdo fjalë, shpjegime më të gjera për çdo kuptim, më shumë shënime plotësuese, më shumë
thënie a shembuj etj.; në një fjalor të vogël, përkundrazi, që ka më pak fjalë, ka edhe më pak
kuptime për çdo fjalë, shpjegimet janë më të shkurtra, jepen më pak shënime plotësuese,
thënie e shembuj etj.‖151
Gjatë procesit të përpilimit të një fjalori elementet përbërëse të fjalësit (që mund të
jenë fjalë, folje frazale, shprehje shumëfjalëshe etj.) mund të renditen duke u bazuar në dy
mënyra të ndryshme: alfabetike dhe tematike.
Për makrostrukturën me renditje alfabetike ekzistojnë përsëri dy mënyra: ―fjalë për
fjalë‖ dhe ―shkronjë për shkronjë‖, ku përsëri kemi nënndarje të mënyrës fjalë për fjalë: në
metodën e drejtpërdrejtë alfabetike dhe në metodën e çerdhes alfabetike.
E para lehtëson shumë punën e përdoruesve për gjetjen e lemës që u nevojitet, se çdo
njësi leksikore dhe grafike paraqitet si lemë më vete. E dyta përdoret më shumë në fjalorët e
përpiluar për mësimin e gjuhës së huaj dhe në fjalorët aktivë dygjuhësh. Edhe pse paraqet një
farë vështirësie për gjetjen e nënlemave, prapë ajo ka disa anë pozitive se: kursen hapësirë,
sepse të gjitha lemat e ndërlidhura grupohen në të njëjtën çerdhe. Marrëdhënia e njësive
leksikografike, të cilat lidhen me njëra - tjetrën përmes elementeve etimologjikë dhe
149
J. Thomai, Leksikografia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 307- 308 150
J. Thomai, Leksikografia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 307- 308 151
Po aty.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 62
morfologjikë, identifikohet më lehtë. Nxit lidhjen leksikore duke ofruar më tepër
informacion.152
―Metoda alfabetike presupozohet të jetë ajo më e zbatueshme, pasi i përshtatet të
gjithë praktikave leksikografike dhe të gjithë fushave tematike. Madje ekziston dhe shprehja
e cila thotë se ―është mëkat në qoftë se nuk përdoret parimi i renditjes alfabetike, sepse kjo
është një domosdoshmëri për një përdorim të shpejtë dhe të sigurt të fjalorit‖153
. Megjithëse,
gjuhët të cilat përdorin një sistem të shkruari joalfabetik, mund ta vështirësojnë zbatimin e
kësaj praktike, leksikografët të cilët përpilojnë fjalorë në këto gjuhë janë përpjekur shumë për
t‘iu përshtatur sekuencës alfabetike.
Renditja semantike është një tjetër metodë për ndërtimin e makrostrukturës së
fjalorëve. Ajo bazohet në marrëdhëniet kuptimore që ekzistojnë ndërmjet njësive leksikore.
Karakterizohet nga kategorizimi semantik, si dhe nga grupimi. Në një sistem semantik ―fjalët
renditen sipas sistemeve konceptuale, të cilat bazohen në përkufizime dhe shërbejnë për të
përcaktuar konceptet që lidhen me këto fjalë, si dhe përcaktojnë marrëdhëniet e tyre
reciproke. Vendi i koncepteve individuale në një sistem konceptual do të përcaktojë
strukturën e lemave në listën e fjalëve të fjalorit‖.154
b. Kritere të lemave të makrostrukturës
Për sa i përket analizës së lemave të makrostrukturës së fjalorit u përcaktuan këto
kritere:
Nëse përmbahen neologjizma, si dhe n.q.s jepen informacione në lidhje me to.
Neologjizmat i përkasin formës moderne të gjuhës dhe një fjalor informues duhet të përmbajë
sa të jetë e mundur më shumë neologjizma.
N.q.s përmbahen në të fjalë të leksikut historik dhe n.q.s po, n.q.s ofrohet për ato
informacion i madh apo i vogël për përdoruesit e fjalorit. E nevojshme është akoma të
shënohet n.q.s fjalori i karakterizon si të tilla. Për Greqishten e re kontrollohen fjalë si
dhrahmi dhe oka. Këto fjalë, të cilat u përkasin fazave më të vjetra të gjuhës dhe të shoqërisë,
janë të nevojshme në një fjalor të plotë.
N.q.s përmbahen në të fjalë të huaja si në gjuhën e nisjes, ashtu edhe në gjuhën e
mbërritjes. Prania e fjalëve të huaja në një fjalor e bën atë më të plotë.
N.q.s përmbahen emra të përveçëm. Vërehet gjithashtu n.q.s jepet edhe forma me të cilën
përdoren në gjuhën e folur. P.sh. Për Greqishten e re155
kontrollohen emrat Konstandinos,
152
Për më shumë shih Heming Yong &Jing Peng, Bilingual Lexicography from a Communicative Perspective,
John Benjamins Publishing Company, 2007 153
Nieslen Sandro, Dictionary Structures, in Bergenholtz and tarp, 1995, f. 190, siç e gjejmë në E. Bezhani & I.
Shehu, Një vështrim i shkurtër mbi hartimin e makrostrukturës së një fjalori në“Kërkime Universitare‖,
Universiteti i Gjirokastrës, nr. 37, 2014, f. 218 154
E. Bezhani & I. Shehu, Një vështrim i shkurtër mbi hartimin e makrostrukturës së një fjalori në“Kërkime
Universitare‖, Universiteti i Gjirokastrës, nr. 37, 2014, f. 219 155
Sipas Sakellariu & Anastasiadhi – Simeonidhi: «Shprehja ―Për Greqishten e re kontrollohen...‖ ka të bëjë me
fjalorë që kanë si gjuhë burim greqishten e re. Për fjalorë me gjuhë burim tjetër do të ishte e mirë të gjenden
fjalët koresponduese me këto që sugjerojmë për GeR.»
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 63
Kostas, Kostis, Koços. Disa herë emrat e përveçëm nuk përmbahen në lemat e fjalorit, por
vendosen në tebelë të veçantë. Por në këto tabela shpesh herë nuk regjistrohet transkriptimi
fonetik i tyre, diçka që duhet të shënohet gjatë prezantimit të fjalorit.
N.q.s përmbahen në të toponime. p.sh. për Greqishten e re kontrollohen toponimet
Olimbos dhe Kreta
N.q.s përmbahen akronime p.sh. për Greqishten e re kontrollohen ΓΔΖ (DhEI) dhe OTE.
Gjithashtu n.q.s përmbahen fjalë të shkurtuara të karakterit të përgjithshëm. Αθνί.
(vëllezërit), π.ρ. (p.sh.), π.Υ. (para Krishtit).
Ekzistenca/prania e emrave të përveçëm, të termave gjeografike dhe të akronimeve e
bëjnë një fjalor më të vlefshëm për aftësitë e të kuptuarit të ligjërimit.
N.q.s përmbahet leksik i fushave të veçanta (p.sh. stilistikë, teknologji, biologji).
Kontrollohet gjithashtu n.q.s regjistrohet fusha e veçantë në të cilën përfshihen fjalët. Për
Greqishten e re kontrollohen këto fjalë që kanë lidhje me teknologjinë: dekodifikues,
informatikë, kompjuter, tastierë, maus, hard disk, programues, disketë. Sa më të shumta të
jenë fushat speciale dhe sa më të plota paraqiten ato, fjalori, edhe pse i përdorimit të
përgjithshëm, mund të përdoret edhe nga njerëz që merren me këto fusha speciale.
N.q.s përmbahen fjalë me ngarkesë kulturore. Për Greqishten e re kontrollohen fjalë dhe
shprehje që u referohen marrëdhënieve të farefisnisë. (θνπληάδα-kunatë, κπαηδαλάθεο-
baxhanak), thirrje zyrtare (ζεβαζκηόηαηε-i përnderuar, καθαξηόηαηε-fortlumturia), urime
(θαιά ζηέθαλα, ρξόληα πνιιά), perceptimi i kohës (θπξηαθάηηθα, ρεηκσληάηηθα-dimërore),
rite fetare (θόιιπβα, αγηαζκόο), festa dhe mënyra të festuarish (Σζηθλνπέκπηε, Καζαξά/–ή
Γεπηέξα), jeta politike (pse πξνεδξεπόκελε δεκνθξαηία dhe jo πξνεδξηθή δεκνθξαηία;).
Fjalët me ngarkesë kulturore reflektojnë në një shkallë të lartë kulturën e atyre që flasin një
gjuhë. Për këtë arsye janë të kuptueshme me vështirësi nga folës jo natyrorë të gjuhës. Gjetja
dhe dhënia e fjalës së saktë analoge për këto terma zvogëlon këtë vështirësi.
N.q.s parashtesat dhe prapashtesat regjistrohen në lema të veçanta. Gjithashtu nëse
rregjistrohen fjalët e prejardhura dhe në cilën lemë: në lemën e fjalës – bazë, d.m.th të
përfshira, apo në lemë të veçantë, gjë që gjithmonë konsiderohet më e mirë. Si nënkategori e
fjalëve të prejardhura studiohen gjithashtu edhe fjalët me kuptim zvogëlues dhe zmadhues.
Për këta në kundërshtim me fjalët e tjera të prejardhura, është e pranueshme të përfshihen në
lemën e fjalës-bazë, përveç rasteve që mund të ndryshojë kuptimi i tyre, siç ndodh p.sh me
fjalët ―kazanaqi dhe kallamaqi‖.
N.q.s regjistrohen fjalët e kompozuara (monolektike p.sh për Greqishten e re αεξνγέθπξα
(aerojefira), urë ajrore dhe polilektike, γπαιηά ειίνπ (syze dielli), παηδηθή ραξά (kënd lojrash)
dhe në cilën lemë: të përfshira në lemën e fjalës – bazë, apo si lema të veçanta. Për
kompozitat monolektike konsiderohet si zgjidhje më e mirë rregjistrimi i tyre si lema të
veçanta, kurse për polilektiket është e pranueshme përfshirja e tyre në lemën e fjalës – bazë.
Rregjistrimi i fjalëve të prejardhura dhe e kompozitave, kryesisht kur kuptimi i tyre i largohet
shumë kuptimit të fjalëve përbërëse, konsiderohet e domosdoshme për plotshmërinë e
makrostrukturës së fjalorit.
N.q.s përmbahen fjalë që nuk i përkasin thesarit të gjuhës (αζεζαύξηζηεο). Që të
karakterizohet një fjalë si e pathesarizuar dhe të plotësohet kriteri i posaçëm u dha udhëzimi
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 64
të mirren parasysh më shumë se një fjalor reference. (në programin e QGjG për këtë qëllim u
përdor paralelisht edhe fjalori i Babinjotit)156
N.q.s ekzistojnë gabime (tipografike, ortografike, morfologjike etj.). Ekzistenca/prania e
gabimeve patjetër që nuk përputhet me cilësinë e një fjalori.
2.5.2. Kritere të mikrostrukturës
Për të analizuar dhe vlerësuar elementet e mikrostrukturës së fjalorit mbështetemi në
këto kritere157
:
a. Për sa i përket pjesës formale të mikrostrukturës:
N.q.s llojet e informacionit përsëriten me të njëjtën renditje në çdo lemë.
N.q.s jepen në mënyrë tipografike kategoritë e ndryshme të informacionit të lemës:
domethënë n.q.s në një tip/formë të caktuar të elementeve tipografike korespondon kategori e
caktuar informacioni.
Këto kritere sigurojnë njëtrajtshmërinë dhe si rezultat përvetësimin më të mirë të kuptimit
të lemave.
N.q.s ekziston transkriptim fonetik i gjithë fjalëve apo e një pjese të tyre dhe e cilës pjesë.
Ekzistenca e transkriptimit fonetik konsiderohet element veçanërisht ndihmues për prodhimin
e ligjërimit të folur. Gjithashtu analizohet n.q.s transkriptimi bëhet me përdorimin e alfabetit
fonetik ndërkombëtar, gjë që përgjithësisht konsiderohet më i plotë dhe më objektiv.
N.q.s rregjistrohen informacione gramatikore dhe cilat. Këtu duhet të theksojmë se, n.q.s
një fjalor përbëhet nga dy pjesë në të cilat gjuha – burim i të parit (f.v. greqisht – shqip)
kthehet në gjuhë – synim i të dytit (f.v. shqip – greqisht) dhe përmbahen informacione
gramatikore vetëm për greqishten, bëhet e qartë se fjalori u drejtohet vetëm folësve natyrorë
të gjuhës shqipe, akoma edhe n.q.s hartuesit e tij pretendojnë të kundërtën (shih. Galopin
2001, 117).
Megjithatë fjalorët që ndihmojnë përdoruesit të prodhojnë tekste në gjuhën – burim, do të
duhet të japin shumë informacione gramatikore të nevojshme (për folje të çrregullta, shembuj
lakimi/zgjedhimi, sintaksën e foljeve, emra të numërueshëm apo jo të numërueshëm etj.).
N.q.s ekzistojnë referime nga një lemë në një tjetër. Këto referime mund të kenë lidhje
me:
156
Sipas Sakellariu & Anastasiadhi – Simeonidhi: «Fjalë dialektore ose fjalë që i përkasin leksikut intim ose të
një stili zhargon nuk përfshihen zakonisht në dy fjalorët e mëdha monolingue të GeR as në fjalorët dygjuhësh me
gjuhë – burimi GeR, si rjedhojë, edhe pse fjalë ekzistuese, të mbeten të pa thesarizuara. Ky koncept ka filluar të
rishqyrtohet në opinionin ndërkombëtar dhe sot gjithmonë e më shumë fjalorë me një gjuhë ose dygjuhësh i
përfshijnë këto lloj fjalësh. (për më shumë shih Béjoint 1994: 88).» 157
Për prezantimin më të hollësishëm të mikrostrukturës së fjalorëve, shih P. F. Al. Bernard, ―L’organization
microstructurelle dans le dictionnaire bilingue‖. Dictionaries. Berlin, New York: Walter de Gruyter. 3rd vol.
1991. f. 2829- 37.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 65
a) forma të të njëjtës fjalë me drejtshkrim të ndryshëm (shih referim nga lema πάξηπ në
lemën πάξηη),
b) forma që morfologjia e tyre krijon probleme tek përdoruesit (shih referim nga lema
είδα në lemën βιέπσ),
c) forma me mbivendosje semantike (p.sh. çifti i ndajfoljeve me mbaresa të dyfishta
απιά – απιώο dhe άκεζα – ακέζσο) Këto referime e bëjnë fjalorin më miqësor për
përdoruesin.
N.q.s ekzistojnë shembuj/ilustrime. Dhënia e fjalës ekuivalente pa shembuj është tregues i
cilësisë së dobët të fjalorëve, ngaqë me këtë mënyrë përdoruesit nuk janë në gjendje të
diferencojnë ekuivalentet e dhëna158
.
Konkretisht dallohen këto kategori shembujsh, që përbëjnë një vazhdimësi: nga vijimësitë
e lira fjalësh, në simfrazat, në frazat stereotipe dhe në fund tek proverbat, dhe për këtë, mirë
është të paraqiten me këtë renditje:
Renditje të lira fjalësh (p.sh. rrugë e madhe, fytyrë e keqe)
Simfrazat159
ose fraza gjysëm stereotipe p.sh. θαξδηά θνύζηα (dhe jo πιαηηά), πιαηύ
ρακόγειν (dhe jo θαξδύ). Është e njohur se përdorimi i saktë i simfrazave konsiderohet
―çelës‖ për pranimin e folësve të një gjuhe të dytë/huaj nga përdoruesit natyrorë të saj, ndërsa
përdorime të gabuara krijojnë ndoshta situata komike (Korosadoëicz-Strużyńska 1980: 115).
Problem metaleksikografik përbën fakti se ku duhet të rregjistrohen këto në lemën e
fjalës – bazë, në lemën e fjalës që përcakton kuptimin e simfrazës apo dhe në të dyja.
Frazat stereotipe/shprehjet idiomatike160
. p.sh. ηίλαμε ηα πέηαια, (na la shëndet) εθ ησλ
πζηέξσλ (pas të vjelave). Shprehjet stereotipe konsiderohet e mirë të jepen me analoget e tyre
në gjuhën - synim. Vetëm n.q.s nuk ekzistojnë analoge, është e pranueshme që leksikografët
t‘i japin/paraqesin me barasvlerës, i cili të shpjegojë kuptimin e shprehjes. Konsiderohet më e
mirë të shpjegohen shprehjet stereotipe në lemën e fjalës së parë sipas kuptimit të kësaj fjale,
por edhe të prezantohen me referim në lemën e fjalëve të tjera kryesore të shprehjes për arsye
se duhet të mund t‘i shikoëj edhe dikush që nuk i ka dëgjuar kurrë.
Proverbat Për Greqishten e re kontrollohen këto proverba: Κφξαθαο θνξάθνπ κάηη δε βγάδεη
θαη Δίπε ν γάηδαξνο ηνλ πεηεηλφ θεθάια.
Me bazë studimet që janë bërë (shih Lemmens 1996: 101), përdoruesit e fjalorëve
dygjuhësh interesohen kryesisht për simfrazat dhe shprehjet stereotipe. Kuptohet që
kategoritë e ndryshme shembujsh161
do të duhet të dallohen midis tyre me qëllim që
158
Diferencimi i ekuivalenteve në fjalorët dygjuhësh që nuk përmbajnë shembuj e vështirëson përdorimin e tyre
për shkak se fjalorët e këtij lloji nuk përmbajnë përkufizime për shpjegimin e kuptimit të fjalës. 159
Sipas G. Mounin, Dictionnaire de la Linguistique. Paris: Presses Universitaires de France, 1974, f. 71:
«simfrazë (collocation) është ―kombinimi i zakonshëm i një njësie leksikore me njësi të tjera i cili nuk është i
qëndrueshëm nga ana morfosintaksore‖ d.m.th mund të lakohet, por edhe të ndryshojë radha e elementeve
përbërëse». 160
Me termin fraza stereotipe ose idiomatike kuptojmë vazhdimësinë e fjalëve që funksionon si një njësi që
pjesët përbërëse u nënshtrohen kufizimeve të ndryshme (shih Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε & Δπζπκίνπ, Οη
ηεξεφηππεο Δθθξάζεηο θαη ε Γηδαθηηθή ηεο Νέαο Διιεληθήο σο Γεχηεξεο Γιψζζαο. Αζήλα: Παηάθεο, 2006, f.
10. 161
Duhet të theksohet se një dallim i tillë nuk është adoptuar në përgjithësi në fjalorët dygjuhësh.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 66
përdoruesit të njohin cilat janë kombinime të rastësishme, cilat janë simfraza dhe cilat
shprehje stereotipe (shih Roberts 1996: 184). Ky dallim do të mund të bëhej edhe me mjete
tipografike, p.sh. duke dhënë me tregues të posaçëm simfrazat dhe shprehjet stereotipe
brenda shembujve.
Është e njohur se dhënia e shembujve për prodhimin e gjuhës lehtësohet shumë nga
prania e fragmenteve tekstesh, kryesisht për gjuhën – burim, por edhe për gjuhën – synim, për
t‘u gjetur, n.q.s është e mundur, fraza ekuivalente. Të tilla fragmente tekstesh, siç u përment,
nuk përdoren fatkeqësisht akoma në leksikografinë greke.
N.q.s jepet konteksti frazeologjik i fjalëve (p.sh në lemën ηζίηα të Fjalorit Greqisht –
Anglisht ( Διιελν-αγγιηθό ιεμηθό) Collins shkruhet fitting very tight of clothes është një
element që lehtëson shumë prodhimin e ligjërimit.
b. Për sa i përket pjesës semasiologjike të mikrostrukturës:
N.q.s paraqiten kuptimet e shumta të fjalëve polisemike. Ky kriter është tepër i
rëndësishëm, për faktin se fjalët polisemike përbëjnë një pjesë shumë të madhe të leksikut.
Bile sipas rregullit, polisemike janë fjalët me përdorim më të shpeshtë në gjuhë.
Në mënyrë që të tregohet saktësisht sa nga këto kuptime jepen/paraqiten, u zgjodh që
fjalët polisemike të paraqiten me një thyesë në krah: emëruesi i thyesës tregon numrin e
kuptimeve që ka fjala në lemën e fjalorit njëgjuhësh të gjuhës – burim, kurse numëruesi
numrin e kuptimeve që paraqiten në fjalorin të cilin studiojmë. P.sh. gjatë analizës së fjalorit
anglisht – greqisht të Collins në plotësimin e kriterit përkatës paraqiten këto: tablemat: 2/1,
tablespoon: 2/2, tablet: 3/5, tactical: 2/4, tailoring: 2/8 etj....
Numërimi i kuptimeve të shumta të fjalëve ndihmon përdoruesit të mos ndalen në
kuptimin e parë të fjalës, gjë që ndoshta do t‘i drejtonte në përkthim të gabuar, por i shtyn të
studiojnë edhe pjesën tjetër të lemës, që të mund të gjejnë kuptimin që me të vërtetë u
nevojitet.
Për sa u përket fjalëve polisemike, është me interes të shikohet n.q.s rregjistrohet
përdorimi metaforik i fjalëve dhe nëse ky përdorim jepet rreptësisht me tregues të posaçëm.
P.sh. në fjalorin Collins jepet: figuratively (fig) (metaforik) për kuptime të mëtejshme të
lemave change (to change tack), tailor-made, taint, tainted, tame, tangent (to go off at a
tangent), tapestry etj.
N.q.s ekzistojnë fjalë homonime që jepen si polisemike, p.sh fjala gjuhë dhe e
kundërta n.q.s gjenden fjalë polisemike që paraqiten si homonime. Vlen akoma të theksohet
se ky kriter përshkohet nga një relativitet, ndërsa përdoruesit, kur gjuha e burimit është gjuha
e tyre e mëmës, preferojnë dallimin e homonimeve dhe respektimin e kritereve etimologjike
dhe kritereve të tjera të gjuhës së tyre, ndërsa, kur gjuha e burimit është një gjuhë e dytë/ e
huaj për përdoruesit, atëherë dallimi i homonimeve shumë herë i vështirëson (Schnorr 1989,
2814).
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 67
c. Për sa i përket pjesës pragmatologjike të mikrostrukturës
N.q.s regjistrohet niveli i stilit të fjalëve (i thjeshtë dhe formal162
), n.q.s jepet në mënyrë
eksplicite se disa fjalë përdoren posaçërisht ose kryesisht në gjuhën e folur dhe n.q.s ofrohen
barasvlerës të stilit përkatës, p.sh. për Greqishten e re shqyrtohen çiftet e fjalëve të
prejardhjes intelektuale dhe të asaj popullore, si ηρζπνπσιείν-ςαξάδηθν (dyqani ku shiten
peshq) për sa i përket faktit se n.q.s theksohet niveli i ndryshëm i stilit të përdorimit që shpreh
secila nga fjalët. Këto dallime janë shumë të rëndësishme për prodhimin e ligjërimit/gjuhës,
sepse u përgjigjen rrethanave të komunikimit.
N.q.s tregohet ngarkesa pozitive ose negative e fjalëve dhe n.q.s sugjerohet ekuivalenti i
stilit korrespondues. Për Greqishten e re kontrollohen fjalët δεζηαζηά (ngrohtësi) (ngarkesë
pozitive) dhe πνιηηηθάληεο (politikant) (ngarkesë negative).
N.q.s regjistrohen fjalët letrare dhe n.q.s letrariteti i tyre tregohet në mënyrë eksplicite.
Për Greqishten e re kontrollohen fjalët αγλάληεκα (soditje) θαη πιενύκελo (çdo lloj anije).
N.q.s ekzistojnë komente shtesë për përdorimin e saktë të fjalëve, që e bëjnë fjalorin më
miqësor për përdoruesit.
d. Për sa i përket pjesës përkthyesore të mikrostrukturës
Pasi të analizohen të gjitha këto kritere mbetet natyrisht të vlerësohet cilësia e
përkthimit të gjuhës - burim në gjuhën - synim. Kontrollohet n.q.s gjuha që përdoret është e
saktë dhe n.q.s nuk duket e vjetruar (gjë që, kur ndodh, zakonisht i dedikohet adoptimit të
përkthimeve që sugjerohen nga fjalorë më të vjetër).
e. Marrëdhënie mikrostrukturë – makrostrukturë
Në lidhje me fjalorët e drejtimit të dyfishtë, kriter të rëndësishëm të vlefshmërisë
përbën fakti se nëse informacionet e mikrostrukturës së pjesës së parë të fjalorit paraqiten në
pjesën e dytë si elemente të makrostrukturës, d.m.th si lema të veçanta.
Vëmë re se në Nouveau Dictionnaire avec Phonétique të Rosgovas që është një fjalor
me drejtim të dyfishtë (frëngjisht – greqisht dhe greqisht – frëngjisht) në shkronjën ―T‖ të
frëngjishtes në lemën tâte-vin jepet shpjegimi νηλνγεχζηεο, në lemën tayloriser shpjegimi
ηαηινξίδσ dhe në lemën teiller shpjegimi μεθιακνπξηάδσ. Asnjëri nga këto shpjegime nuk
ekziston si lemë në pjesën përkatëse të fjalorit greqisht – frëngjisht, me sa duket bëhet fjalë
për fjalë të pa-thesarizuara, të sajuara ndoshta nga autori i fjalorit. Sot që krahasimi i
informacionit të dy pjesëve të një fjalori të tillë bëhet lehtë me përdorimin e kompjuterit, të
tilla mangësi kanë të bëjnë kryesisht me fjalë të pathesarizuara.
162
Për fjalët që nuk jipet niveli i stilit kuptohet që i përkasin normës.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 68
2.5.3. Shënimet stilistikore në një fjalor dygjuhësh
Gjuhëtari dhe leksikografi Xhevat Lloshi shkruan se ―Termi shënime stilistike merret
këtu me kuptim të gjerë, praktikisht për gjithçka tjetër, me përjashtim të shënimeve
gramatikore, semantike (figurative, sinonimet, antonimet etj.) dhe etimologjike. Do të
dallonim atëherë katër grupe:
a. Shënime për ngjyrimet subjektive ose emocionale-shprehëse (keqësuese, përkëdhelëse,
tallëse etj.). Më poshtë nuk do të merremi me këtë grup.
b. Shënime për karakterizimin kohor (historizma, fjalë të vjetruara). Kjo është një fushë që ka
nevojë për një rishikim të gjerë në rrethanat e shqipes së sotme e prandaj gjithashtu këtu do të
lihet pa u trajtuar hollësisht.
c. Shënimet për sferat e përdorimit funksional e shoqëror. Ky është grupi i parë që dëshirojmë
të shqyrtojmë.
d. Shënimet për shtresat stilistike, të cilat quhen edhe regjistra të gjuhës. Ky është grupi i
dytë, që gjithashtu do ta shqyrtojmë.‖163
Duke mbajtur qëndrim kritik ndaj pasqyrimit të saktë e sistemor të shënimeve
stilistike në fjalorët e shqipes ai shprehet ―Krahasimi me zgjidhjet e fjalorëve të sotëm të disa
gjuhëve kryesore evropiane (pa përjashtuar as fjalorët e rusishtes lidhur me zbatimin e
përdorimit të shkurtimeve), tregon se nuk është mbajtur parasysh përvoja e tyre, e cila na
tërheq më tepër vëmendjen në kohën tonë të marrëdhënieve të gjalla e të hapura me kulturat
që ato përfaqësojnë. Si një ndër shkaqet e kësaj përmendëm animin nga purizmi. Por ai është
pjesë përbërëse e prirjes më të përgjithshme për një normativizim të rreptë, e ngutjes për të
shpallur ―shkallën e lartë të kristalizimit të gjuhës shqipe të njësuar‖. Ne të gjithë e kemi për
detyrë të punojmë pareshtur për ngulitjen sa më të mirë të shqipes standarde, por jo pa
përfillur ndjenjën gjuhësore të folësve të shqipes së kohës sonë, e sidomos pa u bërë të
vetëdijshëm për variacionin gjuhësor, për elasticitetin e gjuhës së gjallë dhe të lëvizjeve e
marrëdhënieve të vazhdueshme ndërmjet shtresave të ndryshme stilistike. Përndryshe shfaqet
një shkëputje nga realiteti gjuhësor, prej së cilës, nga njëra anë, është dobësuar ndikimi i
gjuhësisë mbi praktikën e ndërlikuar të sotme gjuhësore pikërisht për ta forcuar anën
normative, kurse, nga ana tjetër, fjalorët i bën më pak të dobishëm për përdoruesit e
sotëm.‖164
Dhe duke përfunduar shprehet se ―duhet vënë në dukje se plotësimi i fjalorëve të
shqipes me shënimet stilistike ka qenë një hap i vlefshëm, që ndihmoi për ta paraqitur tablonë
e gjuhës sonë të pasur e të larme, po edhe për t‘i bërë fjalorët më të dobishëm‖165
Ne fjalorwt që do të analizojmë, shënimet stilistike do të kenw një vend të veçantw, dhe do
vlerësohen si pasuri, ose si mangësi nw mikrostrukturën e një zwri leksikografik.
163
Xh. Lloshi, Shënimet stilistike në fjalorët e shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë‖,
Tiranë, 2005, f. 116 164
Xh. Lloshi, Shënimet stilistike në fjalorët e shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë‖,
Tiranë, 2005, f. 122-123 165
Xh. Lloshi, Shënimet stilistike në fjalorët e shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë‖,
Tiranë, 2005, f. 123
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 69
2.5.4. Sintagmatika (ilustrimet e thëniet) në një fjalor dygjuhësh
Prof. J. Thomai shkruan se ―Sintagmatika në një fjalor përfshihet tek ilustrimet, të
cilat janë dy llojesh: grafike, si fotografi, harta e skica (kryesisht në fjalorët enciklopedikë,
ideografikë etj.) dhe gjuhësore, si thënie (togje fjalësh) dhe shembuj të plotë (fjali). Në
fjalorët shpjegues përdoren zakonisht ilustrimet e llojit të dytë.
a Thëniet janë togje të shkurtra fjalësh, që vihen pas shpjegimit të një kuptimi, për ta
plotësuar atë me elemente e nuanca më të imëta të atij kuptimi, të cilat nuk mund të jepen të
gjitha në shpjegim. Por thëniet kanë edhe vlera të tjera plotësuese në nuancat shprehëse,
emocionuese e stilistike, në llojet e lidhjeve sintaksore të fjalës që shpjegohet, në fushën
leksikore dhe në gjithë leksematikën a sintagmatikën e saj. Thëniet tregojnë që kjo fjalë në
këtë kuptim është reale në gjuhë dhe ka këtë fushë e këto veçori përdorimi. 166
Po sipas J. Thomait “Shembujt gjithashtu shërbejnë për të plotësuar shpjegimin e
kuptimit me nuanca të holla semantike, emocionuese, shprehëse, stilistike, të përdorimit etj.,
por, më shumë se thëniet, ato japin edhe bukurinë e shprehjeve me këtë fjalë, jetën e saj të
gjallë në ligjërime të ndryshme. Shembujt nxirren nga të gjitha gjinitë e gjuhës së shkruar e të
folur: nga letërsia artistike, shkencore, mësimore, nga publicistika, nga folklori, nga
ligjërimet e folura popullore etj. Me këtë funksion vihen edhe proverbat e fjalët e urta. Janë
fjali të zgjedhura mirë, nga shkrime të mjeshtërve të gjuhës, sa më të rregullta jo vetëm nga
ana e ndërtimit gjuhësor, në përputhje me natyrën e shqipes, por edhe nga përmbajtja e nga
―estetika‖ e shprehjes, nëpërmjet të cilave lexuesi fiton vlera të reja për fjalën dhe ndien
bukurinë e forcën e gjuhës. Shembujt shoqërohen me burimin e tyre (autori, vepra, gazeta
etj.) për të krijuar ndjenjën e sigurisë së përdorimit të fjalës në kontekstin e dhënë. Shembujt
vihen zakonisht në fjalorë shpjegues të mëdhenj, por edhe në fjalorë të mesëm.‖167
Leksikografi Hajri Shehu shkruan se ―Thëniet kanë të bëjnë me aspektin aktiv të
leksikut, në kuptimin e gjerë të fjalës. Si në gramatikë, edhe në leksikologji e leksikografi
mund të flitet për dy rrafshe leksikore të gjuhës – rrafshi semasiologjik dhe rrafshi
onomasiologjik. I pari ka të bëjë me tingëllimin, formën dhe kuptimin e fjalës. I dyti ka të
bëjë me fjalët dhe shprehjet që janë në gjuhë, për të përcjellë këtë a atë nocion. E thënë
ndryshe, kjo ka të bëjë me informacionin që jep folësi a shkruesi dhe me marrjen e
informacionit nga dëgjuesi a lexuesi në procesin e kodifikimit dhe të dekodifikimit të
kumtimit. Pa e shkëputur kurrsesi ciklin folës-dëgjues a shkrues-lexues, duhet thënë se të dy e
gjejnë veten në fjalorë (të tipave të ndryshëm). Një fjalor shpjegues, p. sh., ua plotëson
kërkesën për të marrë informacion. Por, sa ua plotëson kërkesën një fjalor i tillë a aksh fjalor
në përgjithësi, për të zgjedhur fjalët e nevojshme për ligjërim? Këtë detyrë mund ta plotësojë
fjalori i thënieve (edhe i sinonimeve etj.), domethënë, një fjalor, i nevojshëm, kur kodojmë,
kur kryhet kalimi i shenjuar – shenjë. Detyra themelore e këtyre fjalorëve është përshkrimi i
mjeteve gjuhësore efektive për shprehjen e nocioneve (paradigma semantike, mikrofusha
semantike etj.) ose përshkrimi i përdorimit të fjalëve dhe i lidhjeve të tyre me njëra-tjetrën
166
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, 315-316 167
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 316
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 70
(sintagmatika formale dhe semantike), ose të dyja njëherësh. Njëra nga këto detyra, e dyta, ka
të bëjë thelbësisht me togfjalëshat ilustrues në fjalor.‖168
Prof. H. Shehu shprehet se në një fjalor shpjegues thëniet kanë funksione të ndryshme
sipas tij Në një vështrim gjuhësor e veçmas leksikologjik e leksikografik më specifik
përmendim: thëniet kanë vlerë denotative (elektrodë pozitive është ―anodë‖, elektrodë
negative është ―katodë‖, puçërr e zezë është ―plasja‖; në anglishte gërshërë delesh është
―shears‖ e të kuq buzësh është ―lipstick‖);
kanë vlerë konotative (shih p. sh. kuptimet e kushtëzuara sintaksore, që lindin veçse në
një kontekst të caktuar: tipi është dhelpër ai etj.);
thëniet diferencojnë kuptimet e fjalëve shumëkuptimshe (rini entuziaste është ―rini që
punon me entuziazëm‖ / këngë entuziaste është ―këngë që shpreh entuziazëm‖; zë i frikshëm
―të shtie frikën‖ / njeri i frikshëm është ―njeri frikacak‖);
saktësojnë kuptimet e kryehershme (nxit zjarrin ―i fryj që të ndizet‖; kallëzuan grunjërat
―nxorën kallëzit‖; kur shporta ka fiq, gjithë jetën e ke miq);
saktësojnë ngjyrimet kuptimore të sinonimeve (krahaso ndajfoljet shumë e tepër);
plotësojnë informacionin që jepet në shpjegimin e glosës (zvarranikët pjellin vezë);
motivojnë regjistrat shkencorë të njësive leksikore a të kuptimeve të tyre (krahaso pika e
vlimit dhe vëmë pikë në fund të fjalisë);
ilustrojnë njësitë e çerdhes fjalëformuese (krahaso mish pa kocka s’ka dhe ind kockor;
mbuloj supet me shall dhe mbulesa e tryezës / me fytyrë të mbuluar; natë e pagjumë dhe
vuan nga pagjumësia; pluhur qymyri dhe pluhurzojnë qymyrin etj.);
tek emrat prejfoljorë, thëniet shërbejnë për të dalluar veprimin, gjendjen, rezultatin (gjetje te
gjetja e xeherorit është veprim; tek është një gjetje e bukur ―zgjedhje e mirë‖ e te gjetje të
reja arkeologjike ―sendet që zbulohen gjatë gërmimeve‖ gjetje shënon rezultat; te gjelbërim i
rrugëve shënohet veprimi; te u mbush me gjelbërim shënohet rezultati, ―bimësia‖; tek
tërheqja dhe sulmi (si taktikë ushtarake) tërheqja është veprim dhe rrjedhim; therje te bagëti
për therje është veprim; te kam therje në shpatull është rezultat, ―thermë‖);
motivojnë vlerat stilistike të fjalëve a të kuptimeve të tyre (krahaso njom pambukun dhe e
njomi me pështymë / për dikë, që i dalin cërkat e pështymës kur flet; e hëngri bukën dhe e
hëngri të shkretën vajzë; ka sy të sorrmë dhe ka sy sorrush etj.) dhe tregojnë nivelin stilistik
të përdorimit (dhe fjalori e ka për detyrë të japë informacion stilistik);
veçojnë homonimet (erëI e butë është ―juga‖ / erëII e mirë është ―ajo që ndihet me hundë‖;
te ndizte zjarr me erëza, ―erëzat‖ janë ―bajga të thata‖; te gatesat duan erëza, erëzat janë
―bimë të merme‖ etj.);
dallojnë paronimet (krahaso kryetari i bashkisë dhe kryetari i bashkësisë; njeri i
ndershëm dhe njeri i nderuar);
veçojnë njësitë paronomazike (krahaso muzikë shekullare dhe muzikë shekullore;
mëshiroj të varfrit dhe dashurinë për të varfrit e mishëron në poezinë e tij);
168
H. Shehu, Çështje të sintagmatikës në fjalorë të shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe
perspektivë‖, Tiranë, 2005, f. 171
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 71
mbështesin dhe plotësojnë barasvlerësit në një fjalor dygjuhësh (krahaso, p. sh. sapun i
butë ―soft soap‖ dhe klimë e butë ―mild climate‖) etj.169
Dhe vazhdon më tej se ―Thëniet në fjalor tregojnë ç‘është e mundshme ose e
pranueshme, sepse, siç dihet ka një ligj leksikografik: konstruktet dhe format e pamundshme
ose të papranueshme nuk jepen në një fjalor. Në këtë mënyrë, ato shërbejnë për të
normativizuar, për të treguar gjedhen normative (gramatikore etj.; p. sh., sipas gjedhes rrymë
elektrike / dritë elektrike etj., përdoruesi i fjalorit ndërton edhe vetë: shtrydhëse frutash
elektrike e rrahëse vezësh elektrike), ose siç thotë Patrick Honks, ―normat gjuhësore mund të
identifikohen duke analizuar gjedhet e korpusit të fjalorit‖.170
Në shembuujt që do të japim në fund të kwtij kapitulli, një nga greqishtja dhe
pwrgjegjwsja e tij nga shqipja do të tregojnë se sa peshw kanw ilustrimet në një fjalor
gjuhësor. Pwrswri kjo do të jetw një tjetër anw e vlerësimit të fjalorëve greqisht – shqip dhe
shqip - greqisht.
2.5.5. Elementet gramatikore dhe fonetike në një fjalor dygjuhësh
Gjuhëtari E. Hysa shkruan se ―Praktika e leksikografisë shqipe, natyrisht duke
ndjekur praktikën botërore në këtë fushë, dëshmon që, përveç kategorizimit leksiko-
gramatikor, që jepet menjëherë pas fjalës titull, si emër, mbiemër, folje, ndajfolje, përemër,
parafjalë, lidhëz etj., nëpër fjalorë jepen në të njëjtën kohë të dhëna të shkurtra e të shkurtuara
për kategoritë gramatikore të secilës klasë, p. sh., për emrin paraqiten të dhëna për gjininë
(mashkullore, femërore, asnjanëse), për trajtën e shquar, për formën e shumësit; për mbiemrin
jepet forma e gjinisë femërore; për foljen, krahas formës përfaqësuese të së tashmes së
dëftores, e cila ka krijuar tashmë një traditë në leksikografinë shqiptare, jepet edhe forma e së
kryerës së thjeshtë dhe e pjesores, jepet përdorimi i foljes si kalimtare ose jo, pra kalimtarësia
e saj, dhe në raste më të veçanta dhe aspekte e dukuri të tjera gramatikore.‖171
Dhe më tej thekson se ―gramatika, ose më saktë të dhënat gramatikore janë gjithandej
të pranishme nëpër fjalorë. Sot është bërë pothuajse një praktikë e zakonshme përfundimi i
fjalorëve me pasqyra të gjera gramatikore, sidomos për fjalët e eptueshme, çka tregon jo
vetëm për lidhjen e ngushtë të tyre, por edhe për nevojën për t‘i paraqitur së bashku dy
elementet themelore të një gjuhe, fjalën dhe format e saj, sepse asnjëra s‘mund të ekzistojë pa
tjetrën. Fjala, siç dihet, e bën jetën e saj në ligjërim vetëm nëpërmjet formave të veta, të cilat
e vendosin atë në raporte të ndryshme e të larmishme me fjalë të tjera.‖172
Më tej studiuesi E. Hysa flet konkretisht: ―Po japim për ilustrim nga FGjSSh (1980) §
14. ―Për çdo fjalë jepen vetëm ato shënime gramatikore, që janë të domosdoshme për të
kuptuar përmbajtjen e përdorimin e saj sipas normës së sotme gramatikore të gjuhës sonë
letrare kombëtare. Veç shënimeve të zakonshme, siç janë shënimet për pjesën e ligjëratës së
169
H. Shehu, Çështje të sintagmatikës në fjalorë të shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe
perspektivë‖, Tiranë, 2005, f. 173-174 170
P. Honks, The Sintagmatics of Metaphor and Idiom, ―Lexicography‖, 3, Oxford, 2004, f. 247-248 171
E. Hysa, Gramatika në fjalorët e shqipes, f. 109-110 172
E. Hysa, Gramatika në fjalorët e shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë,
2005, f. 113
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 72
cilës i përket fjala, për gjininë, numrin, diatezën etj., janë përdorur edhe disa shënime të tjera
që tregojnë llojin e kuptimit (si përmb. për kuptimet përmbledhëse, fig. për kuptimet e
figurshme, përd. em. për përdorimet emërore etj.) ose që kufizojnë disa nga shënimet e
mëparshme (si vet. nj. për emrat që dalin vetëm në numrin njëjës, kryes. sh. për emra e folje
që pëdoren kryesisht në numrin shumës etj.). Për mjetet fjalëformuese është përdorur shënimi
fjalëform., kurse për disa trajta me temë të ndryshme nga trajtat përfaqësuese (kryesisht
foljore) nuk vihen shënime gramatikore të veçanta, pasi këto përfshihen në vetë
shpjegimin.‖173
Për të treguar gjithçka parashtruam po ilustrojmë me foljen κάνω [káno] në greqishte
dhe bëj në shqipe:
κάνω [káno] ξ πξη. έθαλα, αόξ. έθαλα θαη (ζπάλ.) έθακα, απαξέκθ. θάλεη θαη (ζπάλ.)
θάκεη, κππ. θακσκέλνο· (πξβ. γίλνκαη, σο αληίζηνηρν παζ.): I1. σο γεληθό ζπλώλπκν ξεκάησλ
πνπ δειώλνπλ, κε κεγαιύηεξε αθξίβεηα, όηη ην ππνθείκελν θαηαζθεπάδεη, δεκηνπξγεί,
παξάγεη, κε ηηο ζσκαηηθέο ηνπ δπλάκεηο ή κε ηηο πλεπκαηηθέο ηνπ ηθαλόηεηεο, έλα πιηθό ή
πλεπκαηηθό έξγν·θηηάρλσ. α1. αζρνινύκαη, ζπλήζ. επαγγεικαηηθά, κε ηελ θαηαζθεπή ελόο
έξγνπ ή κε ηελ παξαγσγή ελόο πξντόληνο: Kάλεη ζπίηηα, ρηίδεη. Kάλεη γπλαηθεία ξνχρα, ξάβεη.
Kάλεη παπνχηζηα, θαηαζθεπάδεη. H εηαηξεία καο θάλεη νχδν απφ ην 1900, παξάγεη. Φέηνο
θάλακε βακβάθη, θαιιηεξγήζακε. α2. επηζθεπάδσ θη.: Ήξζε ν πδξαπιηθφο λα θάλεη ηε βξχζε.
α3. αλαζέησ ζε θπ. λα θαηαζθεπάζεη, λα εηνηκάζεη, λα επηδηνξζώζεη θη. γηα ινγαξηαζκό κνπ:
Πξέπεη λα ~ έλα παιηφ. Kάλακε ηα θαινξηθέξ. β. (γηα πλεπκαηηθή δεκηνπξγία): ~ έλα πνίεκα /
ηξαγνχδη, ζπλζέησ, γξάθσ. ~ έλαλ πίλαθα, δσγξαθίδσ. ~ έλα λφκν, ζπληάζζσ. γ. παξάγσ ή
αλαπαξάγνκαη, βηνινγηθά: H γε θάλεη θαξπνχο. H θεξαζηά δελ έθαλε θέηνο θεξάζηα. H
αγειάδα θάλεη γάια. ~ έλα παηδί, γελλώ ή απνθηώ. Γελ θάλνπλ παηδηά, γηα δεπγάξη πνπ δε
ζέιεη ή πνπ δελ κπνξεί λα απνθηήζεη παηδηά. Tεο έθαλε δχν παηδηά, γηα άληξα από ηνλ νπνίν
κέλεη έγθπνο κηα γπλαίθα. Tνπ έθαλε δπν παηδηά, γηα γπλαίθα, ηνπ ράξηζε. || Ο Θεφο έθαλε ηνλ
θφζκν / ηνλ άλζξσπν, ηνλ δεκηνύξγεζε, ηνλ έπιαζε. 2α. εηνηκάδσ, παξαζθεπάδσ είδε
δηαηξνθήο: ~ θαγεηφ, καγεηξεύσ. ~ ςσκί, ην δπκώλσ θαη ην ςήλσ. Tη ζα θάλεηο ζήκεξα; -Θα
~ ςεηφ. Tν θξέαο ζα ην ~ θνθθηληζηφ / ςεηφ. ~ ςάξη / θαζφιηα, ηα καγεηξεύσ. β. ηξνπνπνηώ ή
κεηαπνηώ θη., κεηαβάιισ ηε ρξήζε, ηε κνξθή ηνπ ή ηελ θαηάζηαζή ηνπ: Πνιιέο
κνλνθαηνηθίεο ηηο έθαλαλ πνιπηειή εζηηαηφξηα. Tν παιηφ ζα ην ~ δαθέηα. Tε θνχζηα ζα ηελ ~
πην θνληή. Tα έθαλεο θνπξέιηα ηα ξνχρα ζνπ. Tν απηνθίλεην (κνπ) ην έθαλε (ζαλ) θαηλνχξην,
ην επηζθεύαζε πνιύ θαιά. (έθθξ.) ~ θαη μεθάλσ, γηα ζπλερείο αιιαγέο θαη ηξνπνπνηήζεηο. ~
ηελ αλάγθε θηινηηκία*. ΦΡ ~ πέηξα ηελ θαξδηά* κνπ. ηα ~ γπαιηά* θαξθηά / γεο* Mαδηάκ /
καληάξα* / ιίκπα*, πξνθαιώ κεγάιε αλαζηάησζε ή θαηαζηξνθή, ηα θάλσ άλσ θάησ. ην ~
ζεξηλφ* / θαινθαηξηλφ* (ην καγαδί). ~ θη. ζαλ ηα κνχηξα* κνπ. ηελ έθαλα ηαξάηζα* / ληανχιη*.
ηα ~ κπίιηεο*. ην / ηα ~ ιηαλά*. ηα ~ θαπάθηα / πιαθάθηα, ζπλεξγάδνκαη κε θπ., ώζηε λα
ζπγθαιύςσ θάπνηα παξαλνκία. ΠAΡ Όζα δε θηάλεη ε αιεπνχ* ηα θάλεη θξεκαζηάξηα. || (γηα
πξνζσπα ζε ΦΡ, εθθξάζεηο θαη πεξηθξάζεηο): ~ θπ. ηφπη (ζην μχιν) / καχξν ζην μχιν / ηνπ
αιαηηνχ, ηνλ δέξλσ αλειεώο. ~ θπ. ζθνππίδη / θνπξέιη / απφ δχν παξάδεο, ηνλ θαηεμεπηειίδσ.
~ θπ. ηειαηίλη*. ~ θπ. παπί / ινχηζα, ηνλ βξέρσ πνιύ. γ. έρσ ή παίξλσ κηα ζπγθεθξηκέλε
κνξθή, ζρεκαηίδσ θη.: Tν νηθφπεδν θάλεη κηα γσλία. Ο δξφκνο θάλεη ζηξνθή. H κπινχδα
θάλεη ζνχξεο ζην καλίθη. δ. ηαθηνπνηώ, ζπγπξίδσ ή θαζαξίδσ: Πξψηα ~ ην ζπίηη θαη κεηά
καγεηξεχσ. Έρσ λα ~ ηα ηδάκηα. Γελ έθαλα αθφκα ηα θξεβάηηα. || ~ ηα καιιηά κνπ, ρηελίδνκαη
ή κε ρηελίδνπλ ζην θνκκσηήξην. ~ ηα δφληηα κνπ, ηα πιέλσ ή θάλσ ζεξαπεία ζηνλ
173
E. Hysa, Gramatika në fjalorët e shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë,
2005, f. 113
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 73
νδνληίαηξν. 3. απνθηώ θη. α. γηα πιηθά αγαζά: Έθαλε πεξηνπζία / ιεθηά. Mε ηε δνπιεηά ηνπ
έθαλε ζπίηη. ΦΡ ~ ηελ ηχρε* κνπ. β. γηα θη. πνπ αθνξά ηελ πξνζσπηθόηεηα ή ηελ πξνζσπηθή
δσή θάπνηνπ: Έθαλε νηθνγέλεηα, παληξεύηεθε θαη δεκηνύξγεζε νηθνγέλεηα. Έρεη θάλεη
πνιινχο θίινπο. ~ φλνκα*. 4. γηα κεηαβνιή πνπ παξνπζηάδεηαη ζε θπ. ή ζε θη.: Έθαλε
θακπνχξα, θακπνύξηαζε. Έθαλε ξπηίδεο, ξπηίδηαζε. Οη θάιηζεο έθαλαλ ηξχπεο, ηξύπεζαλ. Οη
ηνίρνη έθαλαλ ξσγκέο. (έθθξ.) έθαλε θνηιηά, κεγάισζε, θνύζθσζε ε θνηιηά ηνπ. έθαλε
κάγνπια, πάρπλαλ ηα κάγνπιά ηνπ. έθαλε κπξάηζα, δπλάκσζαλ ηα κπξάηζα ηνπ. έθαλε
ρξψκα, ηα κάγνπιά ηνπ θνθθίλεζαλ, δελ είλαη ρισκά ή ζθνύξπλε ειαθξά ην δέξκα ηνπ από
ηνλ ήιην. ~ θαξδηά*. ΦΡ θη. θάλεη θνηιηά*. II. πξαγκαηνπνηώ θη., είκαη ην ππνθείκελν κηαο
δξαζηεξηόηεηαο, ν ζπληειεζηήο κηαο εμέιημεο. 1. εθηειώ, δηαπξάηησ ή πξνθαιώ θη.: ~ έλα
έγθιεκα / κηα ζπλσκνζία. ~ ηελ εξγαζία κνπ / ηα καζήκαηά κνπ / ην ρξένο κνπ / ην θαζήθνλ
κνπ / κηα θαιή πξάμε / κηα αδηθία / έλα ιάζνο / κηα θνπηακάξα. ~ έλα ηαμίδη. ~ ηε ζεηεία κνπ.
~ κηα θίλεζε / έλα λφεκα / έλα κνξθαζκφ. ~ ζφξπβν / θαζαξία. (κηθ.): ~ πάηαγν*. ΦΡ ~
κπακ*. α. δηνξγαλώλσ: ~ κηα γηνξηή / κηα δεμίσζε. β. ηδξύσ: ~ έλα ζρνιείν / κηα εηαηξεία. γ.
ηειώ: ~ έλα γάκν. ~ αγηαζκφ. δ. πξνζθέξσ, ραξίδσ: Tνπ έθαλα έλα δψξν. Tη ζνπ έθαλε ζηε
γηνξηή ζνπ; -Mνπ έθαλε έλα ξνιφη. ε. ζπληάζζσ: ~ κηα έθζεζε / κηα αλαθνξά. ~ ηε δηαζήθε
κνπ. || ΦΡ, εθθξάζεηο θαη πεξηθξάζεηο ~ ηε δνπιεηά* κνπ. ~ δνπιεηέο*. ~ / γίλεηαη ην δηθφ*
κνπ, ζνπ, ηνπ θηι. ~ ην θέθη* κνπ / ην γνχζην* κνπ. ~ γνχζην* / θέθη* / γέιην* / κφθν* / ράδη*.
~ θφλμεο*. ~ (ηα) γιπθά* κάηηα. ~ κνχηξα* ζε θπ. ~ πλεχκα* / θαδνχξα. θη. κνπ θάλεη φξεμε /
θέθη / ραξά / θφπν, κνπ πξνθαιεί. ~ θη. ζε θπ. / ζην φλνκά ηνπ, ηνπ κεηαβηβάδσ θάπνην
πεξηνπζηαθό ζηνηρείν: Tα έθαλε ζηα αλίςηα ηνπ / ζην φλνκά ηνπ, ηα έγξαςε. ~ ζξαχζε*. ~ ηα
ραξηηά* κνπ. ~ ςπρηθφ*. ~ ραξέο*. ~ παξέα* κε θπ. ηη έθαλε ιέεη;, έθθξαζε απνξίαο ή
έθπιεμεο, όηαλ καο αλαθνηλώζνπλ θη. || ~ Xξηζηνχγελλα / Πάζρα / γηνξηέο θηι., γηνξηάδσ,
πεξλώ κε έλα ζπγθεθξηκέλν ηξόπν κηα ενξηαζηηθή πεξίνδν ή κηα γηνξηή: Πνχ ζα θάλεηε
Πάζρα θέηνο; Οη αξξψζηηεο δε καο άθεζαλ λα θάλνπκε γηνξηέο. || κεηαθηλώ, κεηαθηλνύκαη ή
παξακεξίδσ: ~ πην πέξα ηελ θαξέθια. Kάλε πέξα / ηφπν λα πεξάζσ. ~ ζέζε (γηα λα θαζίζεηο).
ΦΡ ~ πίζσ* / ζηελ άθξε* / ζηελ κπάληα*. ~ (ην) ηξαπέδη* ζε θπ. ~ ην θνκκάηη* κνπ / (ηε)
θηγνχξα* (κνπ). ~ γθέιεο*. ~ νπξά*. ~ λεξά*. ~ παληά*. ~ θηεξά*. ~ ηε δσή* κνπ. ~ ραξηηά,
κνηξάδσ ηα ραξηηά ηεο ηξάπνπιαο. ~ ςηιά*. ~ ληνπ*. ~ θη. ή θπ. θφζθηλν*. ~ ηνχκπεο* ζε θπ.
~ ηνχκπεο*. || ζπρλά ην ξήκα θάλσ κε αθεξεκέλν νπζηαζηηθό είλαη ζπλώλπκν κε ξήκα
νκόξξηδν κε ην νπζηαζηηθό: ~ πφιεκν, πνιεκώ. ~ ηαμίδη, ηαμηδεύσ. ~ δάλεην, δαλείδνκαη ή
δαλείδσ. ~ ρξένο, ρξεώλνκαη. ~ δηακαξηπξία, δηακαξηύξνκαη. ~ ζπκβηβαζκφ, ζπκβηβάδνκαη. ~
ππνκνλή, ππνκέλσ. ~ ιφγν, ιέσ. ~ ζπδήηεζε, ζπδεηώ. ~ φξθν, νξθίδνκαη. ~ πξνζεπρή,
πξνζεύρνκαη. ~ ινγαξηαζκφ, ινγαξηάδσ. ~ εληχπσζε, εληππσζηάδσ. ~ ζφξπβν, ζνξπβώ θηι.
2. αζρνινύκαη κε θη., αθηεξώλσ, δηαζέησ ην ρξόλν κνπ ζε θη.: Tη ζα θάλεηο ζήκεξα ην
απφγεπκα; - Θα ~ έλαλ πεξίπαην. Γελ έρσ ηη λα ~, βαξέζεθα λα θάζνκαη. Άιιν δελ θάλεη παξά
λα ηεκπειηάδεη / λα θαηεγνξεί / λα δηακαξηχξεηαη, όηαλ θάπνηνο αζρνιείηαη ζπλερώο κε θη.
αλώθειν ή επηδήκην. Tη (λα πάκε) λα θάλνπκε ζηελ αγνξά / ζηε Mαξία;, γηα λα δειώζνπκε όηη
δελ ππάξρεη ιόγνο, δε ρξεηάδεηαη λα γίλεη θη. Tη θάλεηο; - Γηαβάδσ. ~ κάζεκα, κνπ θάλνπλ,
έρσ κάζεκα. ΦΡ ~ ζε θπ. ζεσξία*. || (εηδηθόη.) α. αζρνινύκαη επαγγεικαηηθά κε θη., αζθώ
θάπνην επάγγεικα: Tη (δνπιεηά) θάλεη; Tη ζα θάλεηο φηαλ κεγαιψζεηο;, ηη ζα γίλεηο. ~ ην γηαηξφ
/ ην δηθεγφξν / ην δάζθαιν θηι., εξγάδνκαη σο γηαηξόο, σο δάζθαινο θηι. Kάλεη εκπφξην /
επηρεηξήζεηο. Kάλεη καζήκαηα, παξαδίδεη καζήκαηα. (πξνθ.) Kάλεη ζέαηξν / ηξαγνχδη θηι. β.
(ζην ανξ. ζ.) δηαηειώ, ππεξεηώ: Έθαλε δηεπζπληήο ηξαπέδεο. Έθαλε δάζθαινο ζε πνιιέο
επαξρίεο. || Έθαλε ζηε θπιαθή / ζηελ εμνξία, ππήξμε θπιαθηζκέλνο, εμόξηζηνο. γ. αζρνινύκαη
ζπζηεκαηηθά κε θη.: Έθαλε ζπνπδέο ζηελ Aκεξηθή. ~ γαιιηθά / ρνξφ / αζιεηηζκφ. ~ ην
δηδαθηνξηθφ κνπ. 3α. αληηκεησπίδσ θη. ελεξγεηηθά, θαηαβάιισ πξνζπάζεηεο γηα λα πεηύρσ
θη.: Kάλακε φ,ηη κπνξνχζακε. Kάλε θάηη, αλ κπνξείο. Kαη ηψξα, ηη ζέιεηο λα ~;, όηαλ δελ έρσ
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 74
ηε δπλαηόηεηα λα αληηδξάζσ ζε θη. Kαη ηψξα, ηη θάλνπ κε;, έθθξαζε απνξίαο, όηαλ
βξηζθόκαζηε ζε αδηέμνδν. Γελ μέξσ ηη ζα θάλεηο, αιιά πξέπεη λα έξζεηο νπσζδήπνηε. Πψο ζα
θάλνπκε λα κε ράζνπκε ηελ πξνζεζκία; Ό,ηη θάλακε, θάλακε, όηαλ δελ ππάξρνπλ άιια
πεξηζώξηα δξάζεσο. Tη λα θάλνπκε; Aλ κπνξείο θάλε θη αιιηψο, ππνηαγή ζε θη. πνπ δελ
κπνξνύκε λα ην αληηκεησπίζνπκε. Θεέ κνπ θάλε λα γίλσ θαιά, βνήζεζε. (έθθξ.) ~ θαιά θπ.,
ηνλ ζεξαπεύσ. || Mελ θάλεηο έηζη / Πψο θάλεηο έηζη;, γηα θπ. πνπ αληηδξά κε ππεξβνιηθό
ηξόπν ζε θη. (έθθξ.) ~ ηα αδχλαηα δπλαηά*. ~ φ,ηη πεξλά απφ ην ρέξη* κνπ. έθαλε ν Θεφο, γηα
λα εθθξάζνπκε ηελ αλαθνύθηζή καο, γηαηί έγηλε θάηη επηηέινπο: Έθαλε ν Θεφο θαη ηειείσζεο
ην δηάβαζκα / θαη ήξζε / θαη ζηακάηεζε ε βξνρή. βιέπνληαο* θαη θάλνληαο. ΦΡ ~ κηα ηξχπα*
ζην λεξφ. ~ ηνλ άλεκν θνπβάξη*. β. ελεξγώ ελαληίνλ ή ζε βάξνο θάπνηνπ: Aπηφο, θάηη
εηνηκάδεηαη λα καο θάλεη. Tη ηνπ έθαλεο; Γελ ηνπ έθαλα ηίπνηα. Γηαηί κνπ ην έθαλεο απηφ; ||
ηηκσξώ: Θα δεηο ηη ζα ζνπ ~. Kαη ηη ζα κνπ θάλεη, αλ δελ πάσ; Kαιά ηνπ έθαλεο, θαιά έθαλεο
πνπ ηνλ ηηκώξεζεο. (έθθξ.) ηνπ ηελ έθαλε ηε δνπιεηά*. ~ ζε θπ. ραιάζηξα*. γ. επηηηκεηηθά ή
απνηξεπηηθά, ζε θπ. πνπ ελεξγεί απξόζερηα, όρη ζσζηά θαη απνηειεζκαηηθά: Tη έθαλεο θαη
έπεζεο; Tη θάλεηο εθεί; Γελ μέξεη ηη θάλεη, γηα θπ. πνπ βξίζθεηαη ζε ζύγρπζε. (έθθξ.) θαιά ζα
θάλεη / θάλεηο λα�, εληνιή ππό ηύπνλ απεηιήο: Kαιά ζα θάλεηο λα κελ μαλάξζεηο εδψ.
(απεηιή) θάλ΄ ην θαη ζα δεηο. θάλε φ,ηη ζέιεηο, έθθξαζε αδηαθνξίαο γηα θη. πνπ δελ
εγθξίλνπκε. ΦΡ ηα ~ ζάιαζζα* / κνχζθεκα* / ξφηδν* / ζαιάηα*. ~ ηνπ θεθαιηνχ* κνπ. δ. ~ ζε
θπ. / ζε θη. θαιφ / θαθφ, ην(λ) σθειώ / ην(λ) βιάπησ: Tν θάξκαθν / ε εμνρή / ηα ιφγηα ηνπ κνπ
έθαλαλ θαιφ. Tν πνιχ θαγεηφ θάλεη θαθφ. Οη γνλείο ηνπ ηνπ έθαλαλ θαθφ κε ηελ
ππεξπξνζηαζία ηνπο. 4α1. κε ηηο ελέξγεηέο κνπ ή κε ηε ζπκπεξηθνξά κνπ πξνθαιώ ζε θπ. έλα
ζπλαίζζεκα, ηνλ θέξλσ ζε θάπνηα επράξηζηε ή δπζάξεζηε θαηάζηαζε: Mε έθαλεο λα γειάζσ
κε ηα αζηεία ζνπ. Mε κε θάλεηο λα ζπκψζσ. Mε έθαλε επηπρηζκέλν. Mε θάλεηο λα ληξέπνκαη
γηα ηελ ακέιεηά κνπ. Mε έθαλε λα πηζηέςσ φηη� || Aπηή ε ηαηλία κάο έθαλε λα ζπκεζνχκε ηα
παιηά. (έθθξ.) ~ ζε θπ. ηε δσή δχζθνιε*. ΦΡ ~ ζε θπ. ην βίν* αβίσην. α2. επηβάιισ ζε θπ.
θη., ηνλ αλαγθάδσ λα θάλεη θη.: Θα ηνλ ~ εγψ λα δερηεί, ζέιεη δε ζέιεη. (έθθξ.) ηνλ ~ φ,ηη
ζέισ, ηνπ επηβάιισ κε πιάγηνπο ηξόπνπο ηηο ζειήζεηο ή ηηο απόςεηο κνπ. ΦΡ ηνλ / ηελ / ην ~
θαιά*. β. γηα θη. πνπ είλαη ε αηηία ή ε αθνξκή γηα ηελ αιιαγή ηεο ζσκαηηθήο ή ςπρηθήο
θαηάζηαζεο ή ζπκπεξηθνξάο θάπνηνπ: H αξξψζηηα ηνλ έθαλε αγλψξηζην. H δσή ηνλ έθαλε
ζθιεξφ. H θηψρεηα ηνλ έθαλε θιέθηε. γ. αζθώ θαζνξηζηηθή επίδξαζε, ζπκβάιισ
απνθαζηζηηθά ζηε δηακόξθσζε ή ζηελ εμέιημε ελόο πξνζώπνπ: Έθαλε ηα παηδηά ηνπ θαινχο
αλζξψπνπο. Kάλακε έλαλ αιήηε, ηνλ αλαζξέςακε έηζη ώζηε� Θέιεη λα θάλεη ην γην ηνπ
δηθεγφξν. (έθθξ.) θάλσ θπ. άλζξσπν*. ΠAΡ έθθξ. νη θαινί ινγαξηαζκνί* θάλνπλ ηνπο θαινχο
θίινπο. ηα ξάζα* δελ θάλνπλ ηνλ παπά. || Tα πνιπηερλεία καο θάλνπλ θαινχο κεραληθνχο,
εθπαηδεύνπλ. γ1. πξνσζώ θπ. ζε κηα ζέζε, ζε έλα αμίσκα: Δγψ ηνλ έθαλα δηεπζπληή. γ2.
δηνξίδσ, εθιέγσ ή απνλέκσ έλαλ ηίηιν ζε θπ.: Tνλ έθαλαλ ζηξαηεγφ. Ο ιαφο ηνλ έθαλε
βνπιεπηή. Tν Παλεπηζηήκην ηνλ έθαλε επίηηκν δηδάθηνξα. δ1. απνδίδσ ζε θπ. κηα ηδηόηεηα πνπ
δελ έρεη, γηα λα εμππεξεηήζσ θάπνηνπο ζθνπνύο: Tνλ έθαλαλ ήξσα. Tνλ έθαλαλ θιέθηε, ηνλ
ζπθνθάληεζαλ σο θιέθηε. δ2. γηα θη. πνπ παξνπζηάδεηαη δηαθνξεηηθό από ό,ηη είλαη ζηελ
πξαγκαηηθόηεηα: Tελ απνηπρία ηνπ ζηηο εμεηάζεηο ηελ έθαλε ηξαγσδία. Mελ ην θάλεηο δήηεκα,
δελ αμίδεη ηνλ θφπν. ΦΡ θάλεη ηελ ηξίρα* ηξηρηά. ε. δεκηνπξγώ κηα ζπγγεληθή ή θνηλσληθή
ζρέζε κε θπ.: Tελ έθαλε γπλαίθα ηνπ. Tνλ έθαλε γακπξφ ηνπ. Tελ θάλακε θίιε καο. 5α.
πξνζπνηνύκαη, ππνθξίλνκαη, ελεξγώ ή ζπκπεξηθέξνκαη ζαλ λα έρσ κηα ηδηόηεηα, ζαλ λα
βξίζθνκαη ζε κηα θαηάζηαζε: Kάλεη ηνλ ηξειφ / ηνλ άξξσζην / ηνλ αλήμεξν / ην ζπκσκέλν / ην
ραξνχκελν. Έθαλε πσο δε καο είδε, γηα λα κε καο κηιήζεη. Ό,ηη δελ ηνλ ζπκθέξεη θάλεη πσο δελ
ην αθνχεη. || πξνζπαζώ λα παξνπζηάζσ ηνλ εαπηό κνπ κε κηα ηδηόηεηα πνπ λνκίδσ πσο έρσ:
Kάλεη ηνλ έμππλν / ην κνξθσκέλν / ηνλ αξηζηνθξάηε. Kάλεη ηε λέα, λεάδεη. Mε κνπ θάλεηο
εκέλα ην δάζθαιν. || ~ ζαλ, ζπκπεξηθέξνκαη ζαλ�: Kάλεη ζαλ ηξειφο / ζαλ παηδί / ζαλ λα κελ
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 75
μέξεη ηίπνηα / ζαλ λα είλαη αγξάκκαηνο. (έθθξ.) ~ ην θνξφηδν*. (κνπ) θάλεη ηνλ θάξγα*. ΦΡ ~
ηελ πάπηα* / ηνλ ςφθην* θνξηφ. ~ ηα ζηξαβά* κάηηα. ~ ηελ παιαβή*. β. (γηα εζνπνηό)
ππνδύνκαη, παίδσ έλα ξόιν: Θα θάλεη ηελ Iζκήλε ζηελ «Aληηγφλε» ηνπ νθνθιή. || κηκνύκαη
θπ.: Δίλαη πνιχ θαιφο κίκνο· θάλεη πνιχ πεηπρεκέλα φινπο ηνπο πνιηηηθνχο. Kάλεη ηνλ
θαζεγεηή καο, ζαλ λα είλαη ν ίδηνο. ~ ην ζθχιν / ην γάηδαξν, κηκνύκαη ηε θσλή ηνπ. γ1. (νηθ.)
~ θπ. / θη. γηα θπ. / θη., ζρεκαηίδσ κηα ιαλζαζκέλε εληύπσζε γηα ηελ ηαπηόηεηά ηνπ· παίξλσ
/ πεξλώ θπ. ή θη. γηα�: Kαζψο εξρφζνπλα απφ καθξηά ζε έθαλα γηα ηελ Διέλε. Aπηφ ην ζρνιείν
ην θάλεηο γηα ζηάβιν, είλαη ζε πνιύ θαθή θαηάζηαζε ζαλ ζηάβινο. γ2. ππνινγίδσ, ινγαξηάδσ
θη. πνπ αλαθέξεηαη ζε θπ. ή ζε θη.: Πφζσλ ρξνλψλ ηνλ θάλεηο; Γελ ηνλ ~ πεξηζζφηεξν απφ
πελήληα. Γηα πφζν ην θάλεηο απηφ ην δαρηπιίδη;, πόζν ππνινγίδεηο ηελ αμία ηνπ. 6α. γηα θπ.
πνπ είλαη θαηάιιεινο (πνπ έρεη ηηο απαηηνύκελεο ηδηόηεηεο, ηθαλόηεηεο ή γλώζεηο) γηα θάπνην
ζπγθεθξηκέλν έξγν ή επάγγεικα: Άλζξσπνο πνπ δελ αγαπάεη ηε ζάιαζζα δελ θάλεη γηα
λαπηηθφο. Aπηή ε γπλαίθα δελ θάλεη γηα κάλα. Aπηφο ν ηερλίηεο δελ θάλεη γηα δχζθνιεο
δνπιεηέο. Aλ κνπ θάλεη, ζα ηνλ θξαηήζσ ζηε δνπιεηά. β. γηα θη. πνπ δελ είλαη θαηάιιειν γηα
θάπνηα ζπγθεθξηκέλε ρξήζε: Aπηφ ην μχιν δελ θάλεη γηα έπηπια. Aπηφ ην δηακέξηζκα είλαη
πνιχ κηθξφ, δε καο θάλεη. || γηα θη. πνπ ηαηξηάδεη: Aπηή ε θνχζηα δε κνπ θάλεη, δελ είλαη ζηα
κέηξα κνπ. Tν θιεηδί δελ θάλεη γη΄ απηή ηελ θιεηδαξηά. Πάρπλε θαη δελ ηνπ θάλνπλ ηα ξνχρα
ηνπ, ηνπ είλαη ζηελά. γ. (ζην ελεζη. ζ.) γ1. γηα θη. πνπ κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί γηα έλα
ζπγθεθξηκέλν ζθνπό, πνπ είλαη ρξήζηκν ζε θη.: Tη ην θάλεηο απηφ ην κεράλεκα; Έρσ έλα
ζσξφ πξάγκαηα θαη δελ έρσ ηη λα ηα ~. Tη ζα ηα θάλεηο ηφζα ιεθηά; Tη ηηο έθαλεο ηηο ρίιηεο
δξαρκέο πνπ ζνπ έδσ ζα;, πνύ ηηο μόδεςεο. || ζε εξσηεκαηηθή πξόηαζε, όηαλ απεπζπλόκαζηε
ζε θπ. πνπ δε ρξεζηκνπνηεί ζσζηά θη.: Tη ην θάλεηο ην ξαδηφθσλν; Θα ην ραιάζεηο. γ2. ζε
εξσηεκαηηθή πξόηαζε, γηα θπ. ή γηα θη. πνπ δελ ην ζεσξνύκε ρξήζηκν ή απαξαίηεην: Tη λα
ηνλ ~ ην βνεζφ, αθνχ ηα θαηαθέξλσ θαη κφλνο κνπ; Tη λα ην θάλεηο ηφζν κεγάιν δηακέξηζκα;
δ1. κπνξώ λα δήζσ αξκνληθά κε θπ: Δίλαη πνιχ ηδηφηξνπνο, δελ θάλεη κε άιινλ άλζξσπν. ||
ηαηξηάδσ: Οη δπν ηνπο δελ θάλνπλ. Aπηφο ν άλζξσπνο δε κνπ θάλεη. (έθθξ.) καδί δελ θάλνπλ
θαη ρψξηα* δελ κπνξνχλ. ΦΡ (δελ) ~ ρσξηφ* κε θπ. δ2. πξνζαξκόδνκαη ζε κηα θαηάζηαζε: Tα
κηθξά παηδηά δελ θάλνπλ ρσξίο ηε κεηέξα ηνπο. Γελ κπφξεζε λα θάλεη ζην εμσηεξηθφ, ήζε ιε λα
γπξίζεη ζηελ παηξίδα ηνπ. Πψο θάλεηο ρσξίο παξέα / ρσξίο ηειέθσ λν; 7. ζε εξσηεκαηηθή
πξόηαζε, γηα θπ. ή γηα θη. πνπ δελ μέξνπκε πνύ ην έρνπλ βάιεη ή αθήζεη: Tη ηα έθαλεο ηα
θιεηδηά; Tα έραζεο; Tη ηνπο έθαλεο ηνπο άιινπο; Γελ ήξζαλ καδί ζνπ; || γηα θπ. ή γηα θη., όηαλ
δεηνύκε λα κάζνπκε πνηνο έρεη ηελ επίβιεςή ηνπ: Tη ηα θάλεηο ηα παηδηά φηαλ εξγάδεζαη; Tη
ηνλ θάλεηο ην ζθχιν / ηη ηα θάλεηο ηα ινπινχδηα φηαλ ιείπεηο ζε δηαθνπέο; 8. γηα λα δειώζνπκε
νξηζκέλεο θπζηνινγηθέο ιεηηνπξγίεο ηνπ νξγαληζκνύ: ~ (ηα) θαθά* (κνπ) / (ηα) ηζίζα (κνπ). ~
ηελ αλάγθε* κνπ. Έθαλε επθνηιηφηεηα / εκεηφ. || (έθθξ.) ηα ~, θάλσ θαθά, ελεξγνύκαη: Tα
έθαλε. Θέιεη λα ηα θάλεη. ηα ~ επάλσ* κνπ. (ιατθ.) ην θάλσ, γηα ζεμνπαιηθή πξάμε. 9α.
παζαίλσ θάπνηα αξξώζηηα ή παξνπζηάδσ θάπνην ζύκπησκα: Kάλεη ζπρλά σηίηηδεο. Όηαλ
αξξσζηαίλεη θάλεη πνιχ πςειφ ππξεηφ. Έθαλε ίθηεξν. β. γηα θη. πνπ πξνθαιεί έλα ζύκπησκα
ή κηα αξξώζηηα: H γξίπε θάλεη ππξεηφ. 10. γηα λα ξσηήζνπκε θπ. πώο είλαη ε πγεία ηνπ· YN
έθθξ. πψο είζαη;: Tη θάλεηο; - Tη λα ~, δελ είκαη θαιά. Tη θάλνπλ νη θίινη ζνπ; Tη θάλνπκε
ζήκεξα Γηάλλε;, αληί, ηη θάλεηο, γηα λα δειώζνπκε ην ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ καο. 11. γηα λα
δειώζνπκε όηη θάπνηνο αξρίδεη θη., είλαη έηνηκνο γηα θη., ην νπνίν όκσο ηειηθά δε
ζπλερίδεηαη: Έθαλε λα ζεθσζεί, ηα πφδηα ηνπ φκσο ιχγηζαλ θαη έπεζε θάησ. Mφιηο έθαλε λα
κηιήζεη, ηνλ δηέθνςαλ. Έθαλε λα θχγεη, αιιά ην κεηάλησζε. 12. σο ζπλώλπκν ηνπ ιέσ, όηαλ
κεηαθέξνπκε ζε επζύ ιόγν ηα ιόγηα θάπνηνπ, ζπλήζ. ζε επηθσλεκαηηθέο πξνηάζεηο: Tη ιεο!
θεχγεηο θηφιαο!, έθαλε εθείλνο. πκθσλψ θη εγψ, θάλεη ν άιινο. (έθθξ.) ~ θξα*. ψζπνπ λα
θάλεηο θηνπ*. 13. (έθθξ.) έρσ λα ~ κε, γηα λα δειώζνπκε ζρέζε κε θπ. ή κε θη.: α. γηα
ζπλαλαζηξνθή, επαθή κε θπ.: Δίλαη δαζθάια θαη φιε ηελ εκέξα έρεη λα θάλεη κε παηδηά. Γελ
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 76
κπνξψ λα ζπλεξγαζηψ κε έλαλ μέλν άλζξσπν θαη λα κελ μέξσ κε πνηνλ έρσ λα ~, ηη άλζξσπνο
είλαη. M΄ απηφλ δελ έρσ πιένλ ηίπνηα λα ~, έρσ δηαθόςεη θάζε ζρέζε. || αληηκεησπίδσ:
Γπζηπρψο έρνπκε λα θάλνπκε κε απαηεψλεο. Πξφζεμε, γηαηί ζα έρεηο λα θάλεηο κ΄ εκέλα.
Έρνπκε λα θάλνπκε κε δχζθνιε θαηάζηαζε. || γηα ελαζρόιεζε κε θη.: ην ζπλεξγείν ζα έρεηο
λα θάλεηο κφλν κε ηνλ έιεγρν ησλ επηζθεπψλ. β. γηα ζπκκεηνρή, αλάκεημε ζε θη.: Δγψ δελ έρσ
λα ~ κ΄ απηή ηελ ππφζεζε, άιινη είλαη ππεχζπλνη. Tη έρσ λα ~ εγψ κε φια απηά; γ. γηα θη. πνπ
αθνξά θπ. ή θη. ή πνπ ζρεηίδεηαη κε θπ. ή κε θη.: Aπηφο ν λφκνο δελ έρεη λα θάλεη κε ηε δηθή
καο ππφζεζε. Tα ζεκεξηλά ηνπ πξνβιήκαηα έρνπλ λα θάλνπλ κε ηξαπκαηηθέο εκπεηξίεο ηεο
παηδηθήο ηνπ ειηθίαο. (έθθξ.) (δελ) έρεη λα θάλεη, (δελ) πεηξάδεη, (δελ) παίδεη θάπνην ξόιν: Γελ
έρεη λα θάλεη πνπ δελ ηνλ εηδνπνίεζεο, κπνξείο λα παο φπνηε ζέιεηο. Kαη ηη έρεη λα θάλεη πνπ δε
ζέιεη; - Έρεη λα θάλεη, πψο δελ έρεη! III1. (κε αηη. ηόπνπ ή ρξόλνπ) α. δηαλύσ κηα απόζηαζε:
Έλαο πεδφο θάλεη ηέζζεξα ρηιηφκεηξα ηελ ψξα. Πφζα ρηιηφκεηξα έρεη θάλεη ζπλνιηθά ην
απηνθίλεηφ ζνπ; - Έρεη θάλεη δέθα ρηιηάδεο ρηιηφκεηξα. ε δέθα ιεπηά ~ ηε δηαδξνκή απφ ην
ζπίηη ζην γξαθείν. β. θαηαλαιώλσ, ρξεηάδνκαη νξηζκέλν ρξόλν γηα θη.: Kάλακε έμη ψξεο γηα
λα θηάζνπκε ζηελ Aζήλα. Έθαλε κία εβδνκάδα γηα λα δηαβάζεη ην βηβιίν. Kάλεη δέθα ψξεο γηα
λα ληπζεί, ζε ζρήκα ππεξβνιήο, γηα πνιύ κεγάιε θαζπζηέξεζε. (έθθξ.) ην ~, δηαλύσ κηα
απόζηαζε: Θεζζαινλίθε-Kαηεξίλε ην θάλνπκε ζε κία ψξα. 2. (ζην ανξ. ζ.) πεξλώ, δσ έλα
ρξνληθό δηάζηεκα θάπνπ: Έθαλε πνιιά ρξφληα ζην εμσηεξηθφ / έλα ρξφλν ζηα ζχλνξα
θαληάξνο. 3. (ζην γ' πξόζ.) α. ζηνηρίδεη, θνζηίδεη, έρεη: Πφζν θάλεη έλα θηιφ θξέαο / ην θξέαο;
Tα δηακεξίζκαηα θάλνπλ πνιιά ιεθηά. Πφζν θάλεη ε επηζθεπή ηνπ απηνθηλήηνπ κνπ; - Γελ
θάλεη θαη πνιιά ιεθηά. Πφζν θάλεη απηφ; - Γελ θάλεη ηίπνηα, γηα θη. πνιύ κηθξήο αμίαο πνπ
δίλεηαη ή γίλεηαη δσξεάλ. β. γηα καζεκαηηθό ππνινγηζκό (θπξ. γηα ηηο ηέζζεξηο πξάμεηο ηεο
αξηζκεηηθήο) πνπ δίλεη σο απνηέιεζκα έλα άζξνηζκα, γηλόκελν θηι.: Πέληε θαη ηξία (καο)
θάλνπλ νθηψ. Πφζν (καο) θάλεη ην δψδεθα επί έμη; ΦΡ δχν* θαη δχν θάλνπλ ηέζζεξα. || γηα
ζηνηρεία πνπ απνηεινύλ έλα ζύλνιν (ζε ππνδηαηξέζεηο ή αληηζηνηρίεο)· (πξβ. έρσI13β): Δθαηφ
εθαηνζηά θάλνπλ έλα κέηξν. Δλληαθφζηα δεθαηέζζεξα εθαηνζηά ηνπ κέηξνπ θάλνπλ κία γηάξδα.
γ. (γηα γξακκαηηθό ηύπν) ζρεκαηίδεη: Tν φλνκα “πξχηαλεο” θάλεη ζηνλ πιεζπληηθφ
“πξπηάλεηο”. 4. (απξόζ.) α. γηα θαηξηθέο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνύλ ζε έλα δεδνκέλν ρξόλν
θαη ηόπν· έρεη: Xηεο έθαλε δέζηε. ηε ηβεξία θάλεη ππεξβνιηθφ θξχν. Aλ (καο) θάλεη θαιφ
θαηξφ, αλ δελ θάλεη ζπλλεθηά θαη αέξα, ζα πάκε εθδξνκή. β. επηηξέπεηαη: Γελ θάλεη λα
θνπξάδεζαη πνιχ. Γελ θάλεη λα απζαδηάδεηο. Γελ θάλεη λα θαπλίδεηο / λα ηξσο πνιχ. Tη θάλεη
λα ηξψσ; Kάλεη λα βγσ έμσ; - Kάλεη / δελ θάλεη. γ. (πξνθ.) ππνιείπεηαη, κέλεη: Tη θάλεη λα
ζνπ δψζσ αθφκε; IV. (κππ.) θηηαγκέλνο. α. (νηθ.) πνπ είλαη πξννξηζκέλνο γηα θη., πνπ έρεη
ηηο απαηηνύκελεο ηθαλόηεηεο θαη ηδηόηεηεο γηα θη.: Γελ είλαη θακσκέλνο γηα δάζθαινο / γηα λα
θηηάμεη νηθνγέ λεηα. Tν ρέξη ηνπ δελ είλαη θακσκέλν γηα λα ζεθψλεη ηφζν βάξνο. (έθθξ.) έηζη
είλαη θακσκέλνο ν άλζξσπνο, γηα λα δειώζνπκε ηηο έκθπηεο ηδηόηεηέο ηνπ, ζπλήζ. ηηο
αδπλακίεο ηνπ. β. (νηθ.) γηα θη. πνπ έρεη γίλεη, έρεη θαηαζθεπαζηεί από θάπνην πιηθό: H ζηέγε
είλαη θακσκέλε κε θεξακίδηα. γ. (ιατθόηξ.) γηα θη. πνπ είλαη έηνηκν ή πνπ έρεη γίλεη,
ζπληειεζηεί: Γελ ηηο έρσ αθφκα θακσκέλεο ηηο δνπιεηέο. (έθθξ.) φ,ηη έγηλε / έθαλεο (είλαη)
θαιά θακσκέλν, γηα λα δειώζνπκε ηελ έγθξηζε ή ηελ αλνρή καο. [αξρ. θάκλσ
`θαηαζθεπάδσ, δνπιεύσ θη.΄ (νη άιιεο ζεκ. κζλ.) κε απινπ. ηνπ ζπκθ. ζπκπι. [mn > n] ]174
BË/J kal., ~RA, ~RË. 1. Përgatit, prodhoj diçka, duke përpunuar një lëndë; ngre a ndërtoj
diçka, duke përdorur sende të tjera, pjesë të ndryshme etj.; gatit diçka me punë, me duart e
mia ose duke përdorur një vegël, një makinë a një mjet tjetër. Bëj bukë (gjellë, një ëmbëlsirë).
Bëj drekën (darkën). Bëj tjegulla (tulla). Bëj gëlqere (qymyr). Bëri raki (verë, birrë). Bën
174
Dictionary of Standard Modern Greek; www. greek-language.gr
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 77
çimento (letër, sheqer). Bën pëlhurë (qilima). Bën këpucë. Bëj çorape. Bën folenë (zogu). Bëj
mur. Bëri një qerre (një tryezë). Bëj një fyell. Bënë shtëpi. Bëj një zjarr.
2. Krijoj një vepër arti, një vepër shkencore etj.; hartoj, shkruaj, përpiloj. Bëj një vjershë (një
këngë). Bëj një roman (një tregim, një dramë, një hartim, një letër, një raport). Bëj një fjalor
(një studim). Bëj një vizatim (një pikturë, një karikaturë, një portret). Bëj një monument (një
statujë). Bëj një film. Bëj programin. Bëj një plan.
3. Merrem me diçka, kryej një punë a një veprim, veproj; zhvilloj një veprimtari të caktuar
politike, ekonomike, kulturore, sportive etj.; zgjidh një çështje, plotësoj një detyrë; kryej. Bëj
punë. Bëj detyrën. Bëj rojë. Bëj mësim. Bëj gjimnastikë (stërvitje, ndeshje). Bëj operacion.
Bëj kërkime (studime, eksperimente). Bëj agjitacion (propagandë). Bënte tregti. Bënte
kontrabandë. Bëri pazarin. Bëj një problem (një ushtrim). Bën xhiro. fin.shet mallin a
qarkullon paratë. Mirë e bëre. Ç'po bën ? S'bën asgjë. Bëj shumë p ë r d i k ë. Bëj të
pamundurën. Bëj çmos. Ka (mbetet) shumë për të bërë. Ç'bën këtu? S'ke ç'bën! Ç'do të bësh
nesër? Duhet bërë diçka. S'bën gjë pa pyetur. S'bën gjë tjetër veç. . . Ç'thotë, bën. Mendohu
mirë, pa bëje. Bën za-konin. Me të parë e me të bërë si të vijë puna, si të shohim kur t'i vijë
koha, shohim njëherë e pastaj veprojmë. Me të thënë e me të bërë veproj menjëherë, pa u
vonuar. Bëj atë që duhet, mos vështro se ç'thuhet. fj.u.
4. Hap nje vrimë, një gropë etj., çel (duke gërmuar a duke mihur dheun etj.); çaj. Bëj një
hendek (një kanal, një llogore, një transhe). Bënë themelet. Bëj gropa. Bënë një vrimë (një
pus, një tunel). Bëj qilizmë. Bëj një vijë uji. Bëjnë rrugë. E bëj të ngushtë (të thellë).
5. Organizoj e zhvilloj diçka; marr pjesë në një ngjarje, në një veprimtari a në një punë. Bëj
dasmë (festë). Bënë mbledhje (parakalim). Bëjnë gara. Bënë një kongres (një konferencë).
Bënë grevë (demonstratë). Bëjnë komplote (intriga). Bën manevra. Bëri gjyq. Bëri luftë.
6. fig. Ngre, kurdis, vë; i punoj diçka. I bëri pritë (pusi, një grackë). I bëri një lojë (një
marifet, një rreng). I bëri hile. Ia bëri me të pabesë. Ia bëri me qëllim (enkas, kastile, për
inat). Mirë ia bëre! Ta bën prapa krahëve.
7. Lyej diçka me një lëndë; zë diçka me një lëndë; fëlliq, përlyej me diçka, ndot. Bëj murin
me gëlqere. Bëj këpucët me bojë. Bëj plasat me allçi (me baltë). Bëj bukën me gjalpë. Bëj
plagën me jod. Bëj me ilaç. Bëri buzët me të kuq. Bëj me pudër. E bëri me njolla (me pluhur).
Bëj mjekrën me shkumë sapuni. I bëri duart me blozë. Bëri flokët me këna. I bëri duart me
gjak.
8. Veproj mbi një njeri, mbi një kafshë a mbi një send, duke i lënë një shenjë, një gjurmë, një
mbresë etj. I bëri një plagë (një xhungë). I bëj një shenjë në krah (në kurriz). I bëj një të çarë.
Bën vijë. Bëj një vijë me laps. I bëj një kllapë drurit. Më bën përshtypje.
9. kryes. jokal. Kryej një lëvizje; lëviz, zhvendosem në një drejtim, eci drejt një pike, ia mbaj
nga... Bëj një lëvizje. Bëj prapa (përpara, djathtas, majtas, anash). Bëj mënjanë (më tutje).
Bëj dy hapa. Bëj një rrotullim (një kërcim, një fluturim). Bëj tatëpjetë (nga dera, drejt
shtëpisë). Treni bëri përpara. Nga bëri? Bëj shenjë me dorë. Ia bëj me gisht (me kokë).
10. I nënshtrohem një veprimi; kryej diçka që lidhet me mua, duke iu nënshtruar një veprimi
a një procesi; veproj mbi dikë për diçka, ia nënshtroj dikë një veprimi; përpiqem të ndikoj
mbi dikë. Bëj banjë (dush). Bëj gargarë. Bëj një fotografi. I bëj një fotografi. Bëj radioskopi.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 78
Bëj banja dielli. Bëj rreze. mjek. I bëj masazh. I bënë tortura e torturuan. I bën lajka. I bëri
kërcënime e kërcënoi. I bëj agjitacion. Bëj punë bindëse me njerëzit.
11. I sjell dikujt një pasojë, i shkaktoj diçka; jam shkaktar për diçka, jam shkaku a burimi i
një pasoje. I bëri një të mirë (një të keqe). I bëri të zezën. Të bënte gjëmën. I bëri një
padrejtësi. I bën dëm e dëmton. I bën dobi. Të bën kaps. Më bën mirë (keq). Bënë masakra
(kërdinë). Bënë zhurmë (shamatë, rrëmujë). Bëri bujë. E bëri të lumtur. E bënë me fjalë (me
llafe) e ngojosën, i nxorën fjalë të këqija. E bëri me inat (më qejf). E bëri me nerva e
nevrikosi. E bëri me turp. Ai ma bëri këtë! Çfarë i bënë? Ç'të bën kjo? S'të bën asgjë. Ç'farë
po të bëj? Më bëni ç'të doni! Bën masë (kontakt). elektr. Ia bëri koka vetë e pati fajin.
12. E detyroj ose e nxit dikë të kryejë një punë a një veprim; jam shkaku që... (me një folje në
mënyrën lidhore). E bëri të flasë (të thotë, të bërtasë, të heshtë, të qajë, të qeshë, të inatoset,
të mërzitet). E bëj të mendohet (të besojë). E bëj të lexojë (të mësojë, të punojë, të vijë). E bën
të rritet (të zhvillohet). E bëj të përparojë (të ecë, të ngrihet). E bëj të fluturojë. E bën të
dërsijë.
13. bised. Pajis me diçka, i jap a i sjell diçka, i siguroj që të ketë diçka, i gjej, i rregulloj. E
bënë me shtëpi. E bëri me shkollë (me zanat). E bëri me orë (me biçikletë). I bëri një nuse.
14. I jap dikujt një detyrë, një gradë a një titull, e emëroj, e caktoj në një punë; e quaj, e
trajtoj, e paraqit ose e vlerësoj; e marr për... E bëj minator djalin. E bënë kryetar (drejtor,
përgjegjës, brigadier). E bënë Hero të Punës Socialiste (Artist të merituar). E bëj mik (shok).
E bëj timin. E bëj si të shtëpisë. E bëri dhëndër (bir në shpirt). E bëri nënë. E bën veten të
zgjuar. Të bën për budulla. E bëjnë të marrë. E bëri (për) qorr. E bënë për të vdekur e
quajtën, e kujtuan për të vdekur.
15. E kthej në një gjendje tjetër, e shndërroj; jap një cilësi, një veti a një pamje të caktuar, i
jap cilësitë a tiparet e dikujt a të diçkaje tjetër; e paraqit diçka si dua unë a si mendoj unë,
duke e ndryshuar (edhe në një varg njësish frazeologjike). E bëj të butë (të fortë). E bëj të
lehtë e lehtësoj. E bëj të bardhë (të zi, të verdhë). E bëj të gjatë e zgjat. E bëj të gjerë e
zgjeroj. E bëj të shkurtër e shkurtoj. E bëj të madh e zmadhoj. E bëj të vogël e zvogëloj. E bëj
të lëmuar (të rrumbullakët). E bëj pjellor. E bëj të shkathët. E bën qesharak. E bëri qull (ujë)
e lagu shumë. E bëj qumështin kos (djathë). E bën ujin akull. E bëj mishin qofte. I bëri paratë
mall. I bëj qepët varg. I bëj flokët gërsheta. Ia bëri kokën tullë (rrikë) e qethi shumë shkurt. E
bëj fillin lëmsh. E bëj zyrë. E bëj shtëpi banimi. E bëri koloni. E bënë rob. Ky kostum të bën
të ri. E bëri zakon (ves). E bëri çështje (problem). E bëri mishmash. E bëri gogol (tmerr). E
bëmë pronë të popullit. E bëri monopol e monopolizoi. E bëj flamur e kthej në një simbol. E
bëri histori (legjendë).
bised. e mori nëpër gojë. E bëri rrëmujë (han, pazar). E bëri lesh e li e pështjelloi, e
ngatërroi. E bëri lëmsh e ngatërroi keq. E bëri çorap (çorbë). E bëri shesh. E bëri pelte
(peshk, bukë, kopan, pistil). thjeshtligj. e rrahu fort, e shqepi në dru. E bëri gardh e ktheu në
një pengesë. E bëri rrafsh (lëmë, lëndinë, bar) e shkatërroi krejt. E bëri thërrime (pluhur,
përshesh). E bëri fërtele (lakër, retra) e bëri copë-copë, e griu krejt. E bëri copë (lëvere,
çarçaf). E bëri shoshë e bëri vrima-vrima. E bëri petë e shtypi krejt. E bëri palë e shtypi, e
palosi. E bëri pulë (qengj) e zbuti, e urtësoi, e shtroi, e nënshtroi. Ia bëri pleh (këmbën,
mishin) ia vrau shumë, e shtypi keqas. E bën fushë (shesh, livadh ...) me lule e paraqit shumë
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 79
të lehtë një punë. Ia bëj të lehtë ia lehtësoj; ia paraqit të lehtë. Ia bëri të mbaruar ia paraqit i
si të mbaruar një punë. E bën buall diçka e fryn tepër. E bën tërkuzë (litar) e zgjat shumë
(bisedën etj.). Ia bëri jetën pus (skëterrë, varr) ia bëri jetën shumë të rëndë, ia nxiu jetën. Ia
bëri shpirtin vrer e brengosi shumë, e helmoi. Ia bëri shpirtin derr e mërziti shumë. E bëri
barkun daulle (katua, hambar, lodër) e mbushi barkun shumë, u fry së ngrëni. Ia bëri
mendjen dhallë (tym, lëmsh, mulli, çorap, çorbë) ia prishi mendjen, e hutoi krejt, e trullosi. E
bëri ditë e ndriçoi shumë. E bëri natë e errësoi shumë. E bën akull e ftoh shumë. E bëj
pasqyrë (xham) e pastroj shumë mirë, sa të shkëlqejë. Bëje ç'të duash! E bën të bardhën të
zezë. keq.
16. Pjell, lind; vet. veta III jep prodhim, prodhon, lëshon, nxjerr. Ka bërë dy fëmijë. Bëri vajzë
(djalë). Bëri binjakë. I ka bërë kokën e ka pjellë, e ka lindur. Bëri viç (lopa). Bëri dy qengja
(delja). Bën vezë (pula). Bën qumësht. Bën mjaltë. Bën grurë (ara). Bën farë (kokrra, gjethe,
lule, rrënjë) . Bën shumë (pak). Sivjet bënë mollët (ullinjtë, qershitë...) prodhuan shumë. Kur
të bëjë qarri arra. iron. kurrë. Kur tëbëjë larushku rrush. iron. kurrë. S'bëjnë dardhat në
shënëndre. fj. u.
17. vet. veta III. Nxjerr nga vetja, lëshon, jep; jashtëqit. Ullinjtë bëjnë vaj. Bën djersë
(lëkura). Bën qelb (plaga). Më bëjnë lot sytë. Bën tym. Bën erë. Bën dritë (xixa, hije). Bën
bajga. Bën ujët (nevojën).
18. edhe jokal. kryes. veta III. Nxjerr një zë a një tingull, bën një zhurmë të caktuar. Bën mu
(lopa). Bën ciu (zogu). Bën be (delja). Bën mjau (macja). Bën guga gugat. Bën çak (bam,
plluq). Bëri hi-hi-hi. Bëri oh! Më bën veshi piu. Bën si gjel (si mace, si qen). Nuk bën zë nuk
nxjerr asnjë zë, nuk ndihet. Bëri çak pushka nuk shkrepi.
19. Nxjerr me punë a me një mënyrë tjetër, siguroj; fitoj. Bëri para (pasuri). E bëjmë bukën
vetë. E bëri misrin për gjithë vitin. I bënë drutë për dimër. Bëri emër u bë i njohur, i
famshëm.
20. bised. Shpreh me fjalë, them; përgjigjem. Bëj fjalë flas. Bën amin. përçm. pranon pa
kundërshtuar, pajtohet me dikë e i shkon pas avazit. S'bën fjalë nuk ndihet, nuk ankohet, nuk
kundërshton.
21. bised. I paraqit a i parashtroj dikujt një kërkesë, një lutje etj.; i dërgoj, i jap, i drejtoj. I bëj
lutje (kërkesë). I bëj një ftesë. I bëj një urim. I bëj një pyetje. I bëj një letër (një telegram). I
bëj një raport. I bëj të fala. Bëj thirrje. Bën urdhër i jep urdhër dikujt. I bëj zë d i k u j t e
thërres; i dërgoj lajm, e lajmëroj.
22. bised. Përgatit duke peshuar a duke i ndarë dhe ia jap dikujt; ndaj. I bëj dy kile mollë
(patate, djathë). I bëj dy metra basmë (stof). I bëj pjesë d i k u j t i ndaj më vete e i jap
pjesën që i takon. I bëj një akullore (një konjak, një ëmbëlsirë). E bëri mëdysh (më katërsh,
në pesë copa).
23. edhe jokal. Jam i zoti ose i aftë të kryej një punë, kam mundësi të kryej një detyrë a të
zhvilloj një veprimtari; ia dal mbanë, ia arrij, jam në gjendje të përballoj diçka. E bëj këtë
punë. Bën çdo gjë. Nuk e bëri dot. E bëj vetë (me forcat e mia). E bëri mirë e shpejt. Bëj edhe
pa të. Bëj edhe pa ngrënë. S'bën njëri pa tjetrin. S'bën dot pa syze. Ç'i sheh syri ia bën dora.
Ti qofsh si bën!
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 80
24. jokal. zakon. me moh. Është në gjendje të punojë, të veprojë a të lëvizë, punon (për
organe të trupit të njeriut); kam fuqi, vullnet a dëshirë të kryej një veprim (edhe fig.). S'më
bëjnë këmbët (gjunjët, këllqet, duart). S'më bëjnë sytë. S'i bën koka. S'më bën goja ta them.
S'më bën zemra.
25. Përshkoj një rrugë a një vend, kaloj një hapësirë; udhëtoj me një mjet; kryej një punë a
një lëvizje (në një masë ose në një numër të caktuar). Bëj një rrugë. Bëj gjysmën e rrugës. E
bëj më këmbë (me tren, me biçikletë). Bën pesëdhjetë kilometra në orë. Bën dyqind rrotullime
në minutë. Bën katër rrugë në ditë.
26. Kaloj një kohë (disa ditë, disa muaj etj.); mbush a plotësoj një kohë; kaloj. Bëj vapën. Bëj
pushimet në plazh. Bëj lejen. Bëri dyzet vjet. Po bën motin. Bëra dy orë që kam ardhur. Bëri
ca kohë. Bëri dy muaj në fshat. Bëj dy orë mësim. Bëj një jetë të rregullt. S'i ka bërë ditët. S'e
ka bërë muajin. Bëfshi natën e mirë! ur.
27. bised. Kryej një detyrë a një punë në një kohë të caktuar; e përfundoj një punë; ndjek,
vijoj; mësoj. Ka bërë shkollë. Studimet i ka bërë në Universitetin e Tiranës. Bëj klasën e parë
(vitin e fundit). Bëra një kurs kualifikimi. Bëj praktikën (stazhin). Bëj ushtrinë. Bëri kurbetin.
Bëj gjuhë (gjeografi, letërsi...).
28. Formoj diçka me një tjetër a me të tjerë, krijoj një të tërë; vet. veta III përbën a jep një të
tërë; del si përfundim, është baras. Bën një të tërë. Bënë një shoqëri. Bëjnë shumicën. Bën
rrokje. Njëqind centimetra bëjnë një metër. Njëqind kilogramë bëjnë një kuintal. Shtatë
ngjyrat kryesore bëjnë ylberin. Dy dhe dy bëjnë katër.
29. vet. veta III. Merr një trajtë tjetër, formon duke u ndryshuar. Bën kthesë (rruga). Bën
bërryl (lumi). Bën hark (muri). Bën lak. Bën dredha. Bën rrudha (pala). Bën xhep. E bën
numrin shumës (gjininë femërore ...). gjuh.
30. Merrem vesh a lidhem me dikë për të kryer njëpunë, lidh; vendos së bashku me dikë për
të bërë diçka, vendos. Bënë marrëveshje. Bëri kontratë. Bëri paqe. Bëj miqësi (krushqi). S'bëj
pazarllëk. E bëj me fjalë m e d i k ë. E kemi bërë të nisemi nesër. E bënë me besa-besë
lidhën besë. Bëri benë.
31. edhe jokal. Sillem a veproj në një mënyrë të caktuar. Bëj si më thotë zemra. Bëj si më
urdhërojnë. Bëj si të duash. Bën me kokën e tij (sipas kokës). E bëri me (pa) dashje. Si t'ia
bëjmë? Bën si në shtëpinë e vet. Bën si fëmijë (si i marrë). Bëj si mik. Mirë e bërë! Bën mirë
të vish. S'bëri keq që erdhi. Ç'të bësh! S'ke bërë mirë. Bëj si të bësh! S'di ç'bën. Nuk bën
ashtu! nuk është mirë të sillesh ashtu! Bën sikur...shtiret, vepron sikur . . . Ç'do të bësh me
djalin ? Ç'do t'i bësh djalit? si do të veprosh me djalin? Ç'do të bësh me syzet? Ç'do t'i bësh
syzet? si do të veprosh me syzet? Si t'ia bëj hallit?
32. fig. Kryej një veprim, që zakonisht lidhet me karakterin, me sjelljen, me qëndrimin e me
botëkuptimin e njeriut etj. Bëri trimëri (heroizëm). Bëj sa-krifica. Bën mrekulli. Bëri marrëzi.
Bëri faj (krim). Bënte turpe. Bëri një budallallëk (një proçkë). Bëri një dredhi. Bënte
palaçollëqe. Bëj shaka. Bënte aventura. S'bën lëshime (hatëre, dallavere, hile). Bënë të
nëntëdhjetenëntat bënë të gjitha të këqijat. Bën numra. thjeshtligj. Bën naze (ojna, lodra).
33. Më përgatit diçka dikush e ma jep; porosit dikush diçka për mua; kryen një punë për mua,
më mbaron një punë. Bëj një palë rroba (një kostum, një pallto) te rrobaqepësi. Bëj një palë
këpucë (te këpucari). Bëri flokët u dha formë flokëve te floktari (për gratë).
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 81
34. jokal. vet. veta III bised. Kushton, vlen; hyn në punë për diçka, përdoret për diçka; është i
përshtatshëm a i vlefshëm. Sa bën? Sa para bën? Bënte shtrenjtë (lirë). Bënte një djall e
gjysmë. thjeshtligj. kushtonte shumë shtrenjtë. Bën njëqind lekë. S'bën dy para (asnjë dysh,
asnjë lek). S'bën asgjë. Nuk bën për zyrë. S'bën për të fjetur. Nuk bën për pantallona ky stof.
Ky miell bën për petë. S'bënte ai për atë vajzë.
35. jokal. vet. veta III. Është mirë, është e lejueshme, lejohet. A bën të hyj? A bën ta di? S'bën
kështu! Bën, s'bën . .. S'bën ta thuash! Pse s'bën?
36. jokal. vet. veta III. Më nxë, më vjen sipas masës (për rrobat, këpucët etj.). Më bëjnë
këpucët (rrobat). S'më bën kapela. S'më bën unaza. S'i bën çelësi kësaj brave. S'i bën kapaku.
S'i bën tapa. Ky xham s'i bën.
37. pavet. Ka, është (për kohën, për kushtet atmosferike ose të mjedisit); mban një mot i
caktuar. Bën ftohtë (nxehtë, vapë). Bën ngricë (acar, ciknë). Bën të ftohtë i madh. Bën butë.
Bën thatësirë (lagështi, mjegull, ufëm). Bën erë (furtunë). Bën kohë e mirë (e keqe). Bën diell.
Ka bërë dimër. Bën det ka shumë dallgë, ka shtrëngatë në det.
38. Përdoret së bashku me emra (kryesisht prejfoljorë) ose me fjalë të tjera dhe formon togje
të qëndrueshme, që kanë në përgjithësi kuptimin e foljeve, me të cilat lidhen gjymtyrët e dyta
të këtyre togjeve. Bëj barazim barazoj. Bënë bastisje bastisën. Bëj be betohem. Bëj çudi
çuditem. Bën dashuri dashuron; dashurohet. Bëri deklaratë deklaroi. Bën dritë ndriçon. Bëj
durim duroj. Bëj klasifikimin klasifikoj. Bëj krahasimin krahasoj. Bëj krasitje krasit. Bëj
kursim kursej. Bëj lajmërimin lajmëroj. Bëj lidhje lidh. Bëj llogari llogarit. Bëj marshim
marshoj. Bëj matje mat. Bëj ndreqje ndreq. Bëj ndryshime ndryshoj. Bëj not notoj. Bëj
paralajmërim paralajmëroj. Bëj përpjekje përpiqem. Bëj plaçkë plaçkit. Bëj plehërimin
plehëroj. Bëj një premtim premtoj. Bëj pritje pres. Bëj qitje qit. Bëj shëtitje shëtit. Bëj shitje
shes. Bëj shkelje shkel. Bëj ujitjen ujit. Bëj vëzhgime vëzhgoj. Bëj vrojtim vrojtoj. I bën
dredha i dredhon. I bënë gjyqin e gjykuan. I bëj nder e nderoj. Ia bëj ngarkim ia ngarkoj. I
bëj qëndresë i qëndroj. I bëj stivë i stivos. I bëj shërbim i shërbej. Bëj përpara përparoj. Bëj
pastrimin pastroj. Bëj bashkë (tok) bashkoj. Bëj gati gatit. Bëj palë palos. Bëj rrafsh rrafshoj.
Bëj shesh sheshoj. E bëj të njohur (të ditur) njoftoj.
39. Përdoret si folje gjysmëndihmëse së bashku me një folje tjetër, me kuptimet «nis, zë,
filloj, marr të...; përpiqem, matem». Bëj të ngrihem. Bëj të dal. Bëj të flas. Bëj të marr. Bëj ta
kap (ta zë).
⋆ Aq më bën shih tek AQ. Se s'bën medoemos, patjetër, detyrimisht. E bën për asgjë shih
tek ASGJË. Bëj si bëj ia dal mbanë në një farë mënyre. Bën ç'bën (dhe...) a) përpiqet sa
përpiqet dhe. . .; b) përsërit një veprim herë pas here, një më dy dhe.. . I bëri bajgën d i k u j
t a d i ç k a j e thjeshtligj. shih te BAJG/Ë,~A. Bën baltë tall. shih te BALT/Ë, ~A. E bëri
baltë d i k u shih te BALT/Ë,~A. Bëj (vë) ballafaqe shih te BALLAFAQE. Bëri (dha)
ballë u duk nga larg, sapo doli. I bëj ballë d i k u j t a d i ç k a j e a) i qëndroj pa u
përkulur, e përballoj; b) arrij të bëj diçka, ia dal në krye. Ia bëri bam shih te BAM. Bën
bark shih te BARK,~U. E bëri batall d i ç k a shih te BATALL. Ia ka bërë benë është
betuar ta ndëshkojë si duhet sa t'i jepet rasti. E bëj beh shih te BEH, ~U. Bën beh shih te
BEH,~U. Ia bëj behun shih te BEH,~U. S'i bëj beh shih te BEH,~U. Ia bëri bela d i k u j t
i ngarkoi një punë të lodhshme a të mërzitshme, ia bëri barrë. E bën beli shih te BELI 1. Bën
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 82
bisht (i bën bisht) shih te BISHT,~I. Ia bëri bletë shih te BLET/Ë,~A. Ia bëri bof shih te
BOF. E bën bokë d i k ë shih te BOK/Ë,~A. Ma bëri borxh shih te BORXH,~I. I bën
buzë (hundë) d i ç k a j e shih te BUZ/Ë,~A. E bëri byk shih te BYK,~U. E bëri copë
(thërrime, copë e çikë, copë e kothere, copë e thërrime, copë e grimë) e shkatërroi krejt, e
shpartalloi, e dërrmoi. Nuk bëri çak shih te ÇAK. E bëri (e qiti, e nxori) çirak d i k ë edhe
iron. shih te ÇIRAK,~U. Bëj çmos (e çnuk) shih te ÇMOS. Nuk bën çorap m e d i k ë
shih te ÇORAP,~I. S'po bëj çorap shih te ÇORAP,~I. E bëj dalje d i ç k a fin. shih te
DALJ/E, ~A. I bënë dasmën d i k u j t iron. shih te DAS/ËM, ~MA. E bëri daulle d i k ë
përçm. shih te DAULL/E, ~JA. Bëri dava vjet. shih te DAVA,~JA 1. I bëj derman d i k u j
t e shëroj a e shpëtoj nga diçka; i gjej një rrugë zgjidhjeje. Bëj dert qaj hallin me dikë,
mundohem të gjej një zgjidhje për diçka që më shqetëson. E bëri dëm d i k ë shih te
DËM,~I. Bën dorë shih te DOR/Ë,~A. I bën dredha (plumbit) shih te DREDH/Ë,~A. E
bëri dritë shih te DRIT/Ë,~A 9. Bëri epokë shih tek EPOK/Ë,~A. Bën figurë të keqe libr.
shih te FIGUR/Ë,~A. Bën firo shih te FIRO,~JA. Bëri (këmbeu, shkëmbeu, ndërroi) fjalë
m e d i k ë shih te FJAL/Ë,~A. S'e bëj për fjalë (për zë) shih te FJAL/Ë,~A. Bën (ngre,
gjen, zë) fole shih te FOLE,~JA. Ia bëri fora shih te FORA. E bëri fshesë d i k ë shih te
FSHES/Ë,~A. E bëri fushë d i ç k a shih te FUSH/Ë,~A. Bëri furtunë (tufan) shih te
FURTUN/Ë,~A. E bëri furrë d i ç k a shihte FURR/Ë,~A. E bëri fyt d i ç k a shih te
FYT,~I. S'bëri gëk (s'bëri as gëk as mëk) shih te GËK. E bëri gropë (vendin) shih te
GROP/Ë,~A. Ia bëri gropën shih te GROP/Ë,~A 3. Bëri gjah shih te GJAH,~U. Bëri gjak
shih te GJAK,~U 1. E bëj gjak (mish e gjak) shih te GJAK,~U 1. S'e bëri të gjatë shih te
GJATË (i, e). S'ia bëri të gjatë d i k u j t shih te GJATË (i, e). Të bën gjëmën shih te
GJËM/Ë,~A. Bën gjumë a) fle; b) nuk punon a nuk vepron, nuk e ndjek një çështje etj., fle.
E bëri me gjyq shih te GJYQ,~I. Bëri gjyq m e d i k ë shihte GJYQ,~I. E bëri hak shih
te HAK,~U. Bëri hall shih te HALL,~I 3. Ia bëri hallall shih te HALLALL,~I. Ia bëri
haram d i ç k a shih te HARAM,~I. Bëri hatanë thjeshtligj. shih te HATA,~JA. E bëri
helaq thjeshtligj. shih te HELAQ. Bëj hesap sa . . . shih te HESAP,~I. E bëri bi (hi e
pluhur, shkrumb e hi) d i ç k a shih te HI,~RI. E bëri gur e hi d i ç k a shih te GUR,~I. I
bën hije. shih te HIJ/E,~A. Nuk i bën hije a s k u j t shih te HIJ/E,~A. E bëri horr d i k ë
shih te HORR,~I. E bëj hyrje d i ç k a fin. shih te HYRJ/E,~A. Ia bën hyzmetin n j ë p u
n e shih te HYZMET,~I. E bëri me inat m e d i k ë shih tek INAT,~I. I bën iso shih tek
ISO,~JA. I bëj jehonë shih te JEHON/Ë,~A 2. Bëj jetë jetoj në kushte të mira, rroj mirë.
Bëri karrierë libr. shih te KARRIER/Ë,~A 1. Bëj këmbë a) eci; b) hyj i pari, kaloj i pari
pragun në një ditë të caktuar (në një shtëpi). Bëri kiametin shih te KIAMET,~I. Bëri konak
shih te KONAK,~U. Kemi bërë krushqi shih te KRUSHQI,~A 1. Bën kthesë ndryshon
qëndrimin a sjelljet (zakonisht për mirë), kthehet në rrugë të drejtë. I bën (i jep) lak d i ç k a
j e shih te LAK,~U. E bëri lanet d i k ë a d i ç k a shihte LANET,~I. E bëri leckë
(rreckë, paçavure...) shiht e LECK/Ë,~A. E bëri për një lek shih te LEK,~U. E bëri lëmin
d i k u s h e bëri një të keqe a mënxyrë; arriti të bëjë një veprim të keq a një dëm të madh.
Bën ligjin keq. shih te LIGJ,~I. Bën lodra shih te LOD/ËR,~RA 2. Bën lojën e d i k u j t
shih te LOJ/Ë,~A. E bëri lloç a) d i ç k a e prishi fare një punë, i ngatërroi gjërat; b) d i k ë
e rrahu shumë, e shqepi në dru, i theu brinjët. E bëri llum shihte LLUM,~I. I bëri magji
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 83
vjet. shih te MAGJI,~A 3. Bën majë duket sheshit, shfaqet haptazi. E bëri (e zuri) mat d i k
ë shih te MAT,~I. Bëj (me) mend shih te MEND,~TË. Ia bëri minushë shihte
MINUSH/Ë,~A. Bën moral shih te MORAL,~I 2. Bën mu shih te MU. Bëri namin shih te
NAM,~I 2. S'e bën nëna shih te NËN/Ë,~A. E bëri nuse (lule, usta, çeço) e qortoi ose e
rrahu dikë, e bëri që të jetë i bindur dhe i shtruar, e solli në vete. Bëri njërën shih te NJËRA.
E bëri (mendjen) okë p ë r d i ç k a shih tek OK/Ë,~A. S'të bën për osh shih tek OSH. E
bëri palaço d i k ë shih te PALAÇO,~JA. Bën pallë shih te PALLË,~A. Ia bëri paq shih
te PAQ 4. Bëj (çel, hap) një parantezë libr. shih te PARANTEZ/Ë,~A 1. Bënte pazar a)
jepte e merrte me shitësin (me blerësin) për çmimin e mallit; b) diskutonte shumë me dikë për
të arritur ndonjë lëshim etj. Bën përjashtim është rast i rrallë dhe i vetëm. Bën (shkon)
përpjetë shih te PËRPJETË. Bën (shkon, merr) poshtë shih te POSHTË. S'të bën për se
nuk të përflll, nuk të begenis. E bëri përshesh shih te PËRSHESH,~I 3. Bëj pjesë hyj,
futem diku, jam anëtar a pjesëtar i diçkaje. Ia bëri pus d i ç k a shih te PUS,~I. Bëri
pushkë (dyfek) luftoi, u ndesh me armë. Bëj qejf shih te QEJF, ~1 1. Ia bëj qejfin d i k u j
t ia plotësoj dëshirën, nuk ia prish zemrën. I bën qejfin vetes keq. i mbush mendjen vetes
për diçka se ashtu është siç mendon ai, se do të bëhet ashtu siç do ai. I bëj (i lë) radhë d i k u
j t e lë të flasë, nuk e pengoj. E bëri rezil vjet. shih te REZIL,~E. Bën rrugë (udhë) d i ç k
a shih te RRUG/Ë, ~A. E bëri rrugë (udhë) shih te RRUG/Ë, ~A. I bëj (i lëshoj, i hap)
rrugë (udhë) d i k u j t shih te RRUG/Ë, ~A. E bëj sefte shih te SEFT/E,~JA. Bën (mban)
sehir shih te SEHIR,~I. Më bënë sytë m'u duk, ashtu m'u duk, m'u bë sikur. . . Ma bën me
sy shak. shih te SY,~RI. Bëj shaka m e d i ç k a shih te SHAKA, ~JA. S'i bëj shamatë d i
k u j t shih te SHAMAT/Ë, ~A. Bëra me shëndet d i ç k a shih te SHËNDET,~I. Nuk ia
bën shkrap shih te SHKRAP. I bëri shteg shih te SHTEG,~U. Bëj shyqyr shih te
SHYQYR. Bëj timen a) jap aq sa kam mundësi; kryej një punë me aq sa varet nga unë;
veproj me aq sa më takon; b) e përvetësoj, e marr diçka dhe e quaj timen, e përqafoj; e shtie
në dorë. E bëj tjegull d i ç k a shih tek TJEGULL,~A. Bëj toka shtrëngoj duart me dikë, i
jap dorën një tjetri, kur takohem me të. E bëri tym (barut) shih tek TYM, ~I. E bëri ujem
shih tek UJEM,~I. E bëj ujë shih tek UJ/Ë,~I 13. Bën vaki shih te VAKI,~A. Mos na bëj
vapë! thjeshtligj. shih te VAP/Ë,~A. I bëri (i hapi) varrin (gropën) d i k u j t shih te
VARR,~I. Bëri vend shih te VEND,~I. I bëj vend shih te VEND,~I 5. Më bëjnë (më
gënjejnë) veshët shih te VESH,~I. E bëri me (për) vete (pas vetes) d i k ë shih te
VET/E,~JA. S'e bëj veten nuk e shfaq me shenja të jashtme një ndjenjë a një mendim, nuk
tregohem, e përmbaj veten, përmbahem. E bëri vëng d i k ë shih te VËNG,~U. E ka bërë
vijë (vazhdë) shih te VIJ/Ë,~A. Bën xixë shkëlqen, është shumë e bukur, dallon nga shoqet
(zakonisht për vajzat dhe nuset). E bëri zap shih te ZAP. Bëj zemër shih te ZEM/ËR,~RA
4. Kam të bëj me të shih te KAM. Sa para bën shih te PARA,~JA. Shohim e bëjmë (duke
parë e duke bërë) shih te SHOH. Bën be e rrufe shih te BE, ~JA. Bëj (shpie, vë) buzën në
gaz shih te GAZ,~I II 2. S'i bën drutë të gjata shih te DRU ~JA. I ka bërë (i ka lyer)
duart me gjak shih te GJAK,~U 1. S'i bën dy bashkë shih te BASHKË. Pa e bërë (pa
thënë) as një as dy shih te NJË. Bën hije mbi dhe keq. shih te HIJ/E, ~A. S'ia bën fjalën
dysh d i k u j t nuk kundërshton, bindet pa e zgjatur, nuk ia prish fjalën. Bën fshat më vete
shih te FSHAT,~I. Bën gurin e gjakut d i k u s h shih te GJAK,~U 1. I ka bërë gurin e
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 84
gjakut shih te GJAK,~U 1. Bëri gurët e zez shih te GUR,~I. Bëj (hedh) hapat e parë shih
te HAP,~I 3. Bëj hapa përpara përparoj. Ka bërë hapa prapa shih te PRAPA. Bën hapa
në vend shih te VEND,~I. Bën (mbeti, rri) në vend numëro shih te NUMËROJ. Nuk i
bën hije (as) vetes shih te HIJ/E,~A. I bëri këmbët të lehta shih te LEHTË (i, e). Bën
kulaç në hi shih te HI,~RI. I bën llogaritë gabim shih te GABIM, ~I. E bëj (mendjen) okë
p ë r d i ç k a shih tek OK/Ë,~A. E bëri për pesë (për dy) para shih te PARA,~JA. Nuk i
bën tërr veshi shih tek TËRR. Nuk i bën syri tërr (dritë, hej, xëx) shih tek TËRR. I bëri
veshët pipëz (bigë, curr, gërshërë, çift...) shih te PIPËZ,~A. Nuk e lë të bëjë çap shih te
ÇAP,~I. Sot i bën hunjtë, nesër i djeg nuk e mban fjalën, e ha fjalën, është i
paqëndrueshëm; të ha në fjalë.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 85
KREU III
LEKSIKOGRAFIA GREQISHT – SHQIP
DHE SHQIP – GREQISHT DERI NË SHEK. XVIII
3.1. Leksikografia greqisht – shqip para shekullit XVIII
Leksikografia shqipe i zë fill si leksikografi dygjuhëshe. Veprat e para në këtë fushë
janë fjalorët latinisht-shqip, të cilët u hartuan për nevoja të ndryshme, por së shumti për të
njohur veprat fetare, sidomos Biblën. Akademiku J. Thomai shkruan se ―Fjalori i parë i
mirëfilltë, që njohim deri më sot në historinë e leksikografisë shqipe, sikundër e kemi
përmendur edhe më parë, është ―Fjalori latinisht-shqip” i Frang Bardhit (Dictionarium
latino-epiroticum, 1635), me rreth 5000 fjalë. Ai i hapi rrugën leksikografisë me një lëndë
leksikore të vlefshme. Kjo lëndë e pasqyronte deri diku gjendjen e leksikut të shqipes në
shekullin XVII, sepse s‘ka dyshim që leksiku i shqipes ishte shumë më i pasur. Fjalori u
ribotua më 1932. Fjalori i F. Bardhit u shfrytëzua nga leksikografët e mëvonshëm, si edhe
nga studiuesit e shqipes për studime krahasuese. Frang Bardhi këtë fjalor e hartoi më shumë
për të shpjeguar leksikun e veprave fetare në latinishte. Si qëllimi, ashtu edhe veprat kishtare
të shfrytëzuara për këtë punë, e kufizojnë vëllimin e fjalorit. Gjithsesi, si pasqyrë e leksikut të
kohës vepra përbën një monument të vjetër të shqipes së shkruar. Ai na ndihmon të vërejmë
ndryshimet që ka bërë shqipja në leksik e në formimin e fjalëve. Ky fjalor dëshmon që emrat
e mbiemrat andërrues, gjetës, kërkues, këshilltar, kopështar, letërar, luftëtar, ndigjues,
shpenzues, tregtar…, ndajfoljet dhelpënisht, miqësisht, mrekullisht, shkëlqyeshëm, vëllaznisht
... janë përdorur të paktën që në shekullin XVII, ndoshta edhe para këtij shekulli. Fjalori i
Frang Bardhit është puna e parë e plotë në leksikografinë shqipe.‖175
Pas latinishtes, kontaktet e para në leksikografi shqipja i ka vendosur me greqishten.
Siç pohon profesor Xhevat Lloshi ―Kjo është diçka e natyrshme, sepse latinishtja dhe
greqishtja janë dy gjuhët që përfaqësonin dy kulturat e mëdha të Europës prej kohëve të
Antikitetit‖176
dhe përforcohet më shumë nga fakti që këto dy gjuhë janë përdorur nga popuj
që janë kaq afër me popullin shqiptar.
Në greqishte, jo vetëm për fjalorët, por edhe të dhënat e para për gjuhën shqipe i kemi
të kohëve të vona. Akademiku, prof. Dhimitër Shuteriqi në veprën ―Shkrimet shqipe në vitet
1332-1850”, dëshminë e parë e çon në shekullin XIV. Ai pohon se brenda një kodiku
175
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 319 176
Xh. Lloshi, Fjalori greqisht – shqip i Hysen Sinanit, më i ploti deri sot, Shqiptarja.com, 22 dhjetor 2012.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 86
greqisht të B. Ambrosianës, Milano, gjendet një dorëshkrim ―Ungjilli i Pashkëve”, sipas ritit
bizantin, në një fletë prej 15 x 13,5 cm.177
Sipas prof. Dh. Shuteriqit, ―Borgia mendon se shkrimi shqip është i shekullit XIV‖178
.
Ai më tej shkruan se ―Në rekto të fletës, kemi një pjesë nga Mattheu XXVII, 62-66 (nr. 2); në
verso një këngë pashkësh, muzikë e tekst (nr. 3). Përkthimi është i dobët dhe lexohet me
vështirësi; alfabeti grek nuk i ka qenë përshtatur si duhet shqipes. Le të vëmë re se, që nga
dokumenti i parë i njohur, dialekti ynë jugor shkruhet me atë alfabet, prej ortodoksësh.
Dokumentin e zbuloi Spiridhon Llambros dhe e botoi në Neos Elinomninon, Athinë,
1906.‖179
Kalojnë disa shekuj me një zbrazëti në dokumentet e shqipes (mendoj se dokumente
mund të ketë, por nuk janë zbuluar ende). Kjo, ndër të tjera, shkaktohet nga ikja e madhe e
shqiptarëve, pas vdekjes së Gjergj Kastriotit – Skënderbeut dhe pas pushtimit të Shqipërisë
nga turqit. Është e kuptueshme se në këtë ikje të madhe, së pari, u përfshinë njerëzit që kishin
udhëhequr fizikisht apo mendërisht luftërat kundër pushuesit. Ndaj pjesa më e arsimuar e
shqiptarëve, për t‘u shpëtuar persekutimeve, morën rrugën pa kthim, drejt Peleponezit,
Thesalisë apo drejt Italisë180
.
Pasojat e këti procesi, që nuk ka ndodhur vetëm me shqiptarët, tashmë dihen. Turqit
jo vetëm përdorën shfarosjen në masë apo çuan në ndërrimin e fesë me forcë, por zhdukën,
asgjësuan apo vodhën shumë objekte e sende me vlerë që ishin tregues të profilit etnik të
shqiptarëve. Dihet se dëmin më të madh e pësoi kultura shumëshekullore e tyre. Pushtimi i
egër osman çoi edhe në moslejimin e hapjes së shkollave shqipe, në mosshkrimin dhe në
mospërpunimin e gjuhës së shkruar dhe në mënyrë krejt të pashmangshme, u shfaq me pasoja
shumë negative edhe në hartimin e fjalorëve që lidheshin me gjuhë të tjera, të cilat nuk kishin
lidhje me turqishten, osmanishten apo me arabishten.
***
Akademik Dhimitër Shuteriqi, në botimin ―Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850”,
shkruan se në Arkivin Qendror të Shtetit Shqiptar gjenden pjesë ungjijsh, pa datë botimi dhe
që sipas tij duhen vendosur në fund të shekullit XVII, pjesë të cilat mund të jenë përkthyer
prej greqishtes nga një njeri i paidentifikuar dhe kjo që ka ngjallur jo pak diskutime për
autorësinë. Akademiku tjetër shqiptar, Mahir Domi, që është marrë edhe me tekstologji,
mendon se autori i këtyre përkthimeve është Grigori i Durrësit, i cili vdiq në vitin 1772 dhe
gjatë jetës së tij u mor me përkthime ungjijsh.181
Por akademik Dh. Shuteriqi, përkthyesin, që fillimisht e ka quajtur Anonimi i
Elbasanit, e identifikon si Papa Totasi, sepse, sipas tij, ―në verso të kapakut të parë, me të
njëjtën ngjyrë që është shkruar teksti, lexohet greqisht emri Papa Totasi. Ky mund të
vështrohet përkohësisht si autor, derisa nuk kemi të dhëna më të sigurta‖.182
177
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 29 178
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 29 179
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 29 180
E. Çabej, Studime gjuhësore, IV, Prishtinë, 1977, f. 396 181
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 92 182
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 92
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 87
3.2.Leksikografia greqisht – shqip gjatë shek. XVIII
Fillimet e një pune hartuese të fjalorëve dygjuhësh greko - shqiptare ose të një punë
që mund të vlerësohet si leksikografisë deri diku e mirëfilltë, i gjejmë në përpjekjet e kishës
ortodokse për shtrirjen e mësimdhënies së gjuhës greke, si gjuhën e civilizimit, si dhe në
përpjekjet e para për përkthimin në gjuhën shqipe pjesë ungjilli. Pra, vihet re se përpjekja për
të përballuar procesin e myslimanizimit të popullatës ortodokse, kapërcente në atë kohë
konceptin apo nocionin e diferencimit etnik. Vetëkuptohet që literatura kishtare do të ishte
udhëheqëse në këtë ndeshje kulturash, qytetërimesh, gjuhësh dhe besimesh, në të cilën gjuha
greke me nivelin dhe reputacionin e saj, luante një rol bazë183
.
Mësimi i gjuhës greke në atë periudhë përbënte identifikimin e nivelit dhe vlerësimit
shoqëror184
. Ne parathënien e fjalorit të tij Daniil Moskopoliti u bën ftesë të gjithë
Ortodoksëve të Ballkanit, që nuk flasin greqisht, të helenizohen nga pikëpamja gjuhësore e
kulturore me argumentin se ky eveniment do t’u hapte rrugët lëvizjeve shoqërore.185
Nuk do
të ndalemi këtu në rolin e shkollave në gjuhën greke në të gjithë jugun e Shqipërisë, se është
një çështje që del nga kuadri i punimit të doktoratës..
Ajo që na intereson është se në këtë periudhë dhe në konjukturat e lartpërmendura,
kemi përballjen e parë të gjuhës shqipe me greqishten. Kemi të dhënat e para për fjalorët
greqisht - shqip. Fjalorët dygjuhësh nuk i kanë munguar shqipes dhe greqishtes në shekullin
XVIII. Kemi dy pamje botimesh: botimin e fjalorëve të mirëfilltë dy e shumëgjuhësh (për të
cilat do të bëhet fjalë më poshtë në mënyrë më të hollësishme) siç janë fjalori i Teodor
Kavalioti, Fjalor greqisht – arumanisht – shqip i përfshirë në veprën e tij Protopeiria; dhe
fjalori i P. Haxhi Danil (Λεμηθόλ ηεηξάγισζζνλ), Fjalor katërgjuhësh i kater dialekteve
popullore apo të romejës së thjeshtë, vllahishtes së Moisias, të bullgarishtes dhe të shqipes në
veprën ―Hyrje në mësimdhënie‖ etj. Por kemi edhe botimin e fjalorthëve të vegjël dygjuhësh,
që zakonisht shoqërojnë pjesë ungjijsh ose dhe gjithë veprën.186
Akademik Dh. Shuteriqi në veprën e sipërcituar ―Shkrimet shqipe në vitet 1332-
1850”, thekson se në Bibliotekën Kombëtare të Tiranës gjendet gjithashtu një kodik beratas,
me përkthime të ndryshme kishtare dhe me një fjalor greqisht – shqip. Ai është i mendimit
(së bashku dhe me I. Qafëzezin), se autori i këtij kodiku është Kostandin Berati ose Ikonom
Kostandini187
, i cili ka vdekur në vitin 1828. Në vitin 1764, kur mendohet se ka qenë të
paktën 20-vjeçar, ai kishte në dorë kodikun për të cilin po flasim.
Po japim më poshtë disa të dhëna të marrë nga botimi i Dh. Shuteriqit:
- Faqe 3 – 46 me një radhë shqip dhe tjetra shqip me alfabet grek janë shkruar lutje të
ndryshme fetare.
183
Shih më gjerë V. Memisha, Studime per fjalen shqip, Tiranë, 2011, f. 167 184
A. Κσλζηαληαθνπνύινπ Ζ ειιεληθή γιψζζα ζηα Βαιθάληα 1750 – 1850, 1988, f. 148; Γώξεο Κπξηάδεο,
Γηδαθηνξηθή Γηαηξηβή. Θεζ. 2001 185
Π. Κηηξνκειίδεο, Σν εζληθφ δήηεκα ζηα Βαιθάλη, në Βεξέκεο Θάλνο (επηκ.) Δζληθή ηαπηόηεηα θαη
εζληθηζκόο ζηε λεόηεξε Διιάδα, Αζήλα, 2003, ΜΗΔΣ, ζει. 59-62 186
Shih më gjerë V. Memisha , Studime për fjalën shqip, Tiranë, 2011, f. 166 187
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 121
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 88
- Faqe 75 – 76 kemi Fjalorth greqisht – shqip me 110 fjalë.
- Faqe 87 – 102 kemi Fjalor greqisht – shqip, me rreth 1.600 fjalë. Qafëzëzi mendon
se një pjesë e këtij fjalori është marrë prej veprës së Kavaliotit. Nëse është e vërtetë, ky fjalor
beratas duhet të jetë më i vonë se viti 1770, kur u botua vepra e voskopojarit.188
Fjalësi në fjalorët i përket pak a shumë botës kishtare, që është e pranueshme, sepse
kemi një përpjekje të jashtëzakonshme të popullsisë ortodokse për t‘i shpëtuar
myslimanizimit, që në shekullin e XVIII arrin kulmin. Vetëkuptohet që literatura kishtare do
të ishte udhëheqëse në këtë ndeshje kulturash, qytetërimesh, gjuhësh, besimesh.
Shkrimet e kodikëve shërbenin për përhapjen e arsimimit dhe ndihmonin në
shkollimin e popullsisë. Prof. Dh. Shuteriqi pohon: ―Që shkrimet e Kodikut Beratas i
shërbenin edhe shkollës, këtë e tregojnë tekstet dygjuhëshe dhe fjalorët dygjuhësh. Ata
shërbenin për lehtësimin e mësimit të greqishtes në shkollat greqishte të kohës, midis
komuniteteve ortodokse të Shqipërisë së Mesme dhe të asaj Jugore.‖189
3.2.1.Fjalori Tregjuhësh i Theodhor Kavaliotit (1770) fig. 1
Fjalori i parë i mirëfilltë ku shfaqet shqipja si gjuhë e dytë, përballë greqishtes, i takon
vitit 1770, dhe është hartuar nga Teodor Kavalioti. Në fakt bëhet fjalë për një fjalor
tregjuhësh greqisht – vllahisht – shqip i shkruar me shkronja greke. Fjalori i Th. Kavaliotit
është i përfshirë në botimin Protopeiria, e cila konsiderohet një nga veprat më të shquara të
tij. Prej f. 13 të Protopeirias fillon fjalori greqisht-vllahisht-shqip, në tri kolona, me radhë
alfabetike. Mbi tekstin ndodhet një frizë, nën të titujt e tri kolonave me fjalët: Ρσκαίηθα
(Romeika), Βιάρηθα (Vllahika), Αιβαλίηηθα (Allvanitika). Ka 1070 fjalë. Fjalori zë 46 faqe
dhe mbyllet me një gravurë në dru në f. 59.
Autori dhe vepra
Intelektuali Teodor Anastasiu (Kavalioti) (1718 – 1789) ishte një nga figurat më të
spikatura të botës helene të shekullit XVIII. Familja e tij është me origjinë nga Kavalla,
prandaj dhe mori emrin Kavalioti. Studioi në Janinë afër mësuesit të madh Evjenios
Vullgaris. Për një periudhë të gjatë (1743 – 1769) ishte pedagog dhe nga 1750 drejtor i
Akademise se Re të Voskopojës. Pas shkatërrimit të Voskopojës, u largua për në
Kostandinopojë. Kthehet në Voskopojë ku dhe vdes më 1789. Veprat më të njohura të tij
përveç Protopeirias janë: ―Llojiqi pragmatia‖ (1749) dhe ―Hyrje në gramatikë‖ (1760).190
Struktura e veprës
188
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 121 189
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 122 190
Për jetën dhe veprën e Kavaliotit shih, Δ. Κεθξίδεο, disertacion: Θεφδσξνο Αλαζηαζίνπ Καβαιιηψηεο (1718 –
1789), ν δηδάζθαινο ηνπ γέλνπο, Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο, 1989, f. 17 – 31.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 89
―Protopeiria‖ paraqitet si një libër i vogël, in 8º, me 96 faqe të shtypura. Kapakët i ka
të dëmtuar nga koha, por lidhjen ende të fortë. Faqja e titullit është kompozuar sipas modelit
tip të shtypshkronjave venedikase.
―Protopeiria‖ ka strukturën e mëposhtme: Ajo fillon me parathënien nga vetë autori (f.
3), e cila është e shkruar në gjuhën arkaike greke. Vazhdon me alfabetin grek si dhe me disa
kombinime bashkëtingëlloresh, diftongjet etj. Në faqet 8-11 janë dhënë disa tekste
ekliziastike, si Ati ynë etj. Në faqet 13 – 58 përmbahet fjalori trigjuhësh greqisht, vllahisht
dhe shqip. Për të tria gjuhët është përdorur alfabeti grek. Në faqen 61 gjejmë edhe disa tekste
të tjera ekleziastike që kanë të bëjnë me Ungjillëzimin e Shën Mërisë, ikona e të cilit
paraqitet në faqen e majtë (60).
Nga faqet 62 – 67 jepet një histori e shkurtër kishtare, ndërsa në faqet 68 -79 ka një
përmledhje me fjalë të urta, proverba, etj. Faqet 81 - 96 përmbajnë tinguj ekliziastik, numrat
(me shkrim arab, grek dhe me fjalë), muajt, ditët e javës, etj.
Libri është i ilustruar me figura dhe ikona të ndryshme.
Ekzistojnë dy informacione të ndryshme në lidhje me numrin e faqeve të
―Protopeirias‖. Njëra që mbështet se vepra ka gjithsej 96 faqe dhe tjetra që ajo mbaron me
numrin rendor 104.
Në lidhje me këtë Konstandakopullu në studimin e saj shkruan: ―Nga e vetmja kopje e
njohur, ajo e Bukureshtit, të cilën studiuam edhe ne, mungojnë faqet e fundit. Shkronja I që
është e botuar në fund djathtas të faqes 96 tregon se me atë fillon teksti i faqes në vijim. Ndaj
nuk mund të pranojmë hipotezën e A. Hetzer191
se libri mund të mbarojë me faqen 96.
Kemi referime që tregojnë se kopja e Bukureshtit është ajo që kishte në dispozicion
edhe vetë G. Meyer, botuesi i parë i fjalorit trigjuhësh të ―Protopeirias‖. Edhe ai shkruan se
mungojnë faqet e fundit nga numri 97. Kështu rrjedh që i vetmi nga studiuesit e veprës i cili e
ka parë një kopje të plotë deri tani të jetë Johann Thunmann, profesor në Universitetin e
Halit, i cili na informon në vitin 1774, se kopja që i fali Kostandin Madhai Xehani,
intelektual voskopojar, që studionte në Hali, kishte në total 104 faqe dhe se në faqet e fundit
97 – 104 ishin të botuara numrat, tabelat e shumëzimit si dhe një alfabet i gjuhës latine. Në
fund, shton Thunmann, kopja përmbante një ―shtojce‖ e alfabetit sllabo- bullgarisht.‖192
Qëllimi i hartimit të fjalorit
―Protopeiria‖ është një metodë për mësimin e gjuhës greke. Siç pohon edhe akadmik
Dh. Shuteriqi, ―ai është një libër fillestar për ata që, midis shqiptarëve dhe vllehve, do të
duan të mësojnë gjuhën greke.‖193
Metoda përdorej si libër shkollor për nevojat e
mësimdhënies në Akademinë e Re të Voskopojës. Duke njohur kuadrin historik në të cilin
funksiononte Akademia e Re si dhe kushtet historiko - politike që mbizotëronin në atë
191
Armin Hetzer, Neues zu Kavalliotis’ «Protopeiria» 1770, Balkan Archiv 8 (1983). f. 101. 192
A. Konstandakopullu, H ειιεληθή γιψζζα ζηα Βαιθάληα (1750-1850), Tν ηεηξάγισζζν ιεμηθό ηνπ Γαληήι
Μνζρνπνιίηε, Ησάλληλα, 1988, f.58 193
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 27
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 90
periudhë në Voskopojë dhe në territorin përreth, mund të kuptojmë lehtë rëndësinë që kishte
mësimi i gjuhës greke për të rinjtë e këtyre trevave.
E së njëjtës ide është edhe Hetzer, i cili shprehet se: ―Qëllimi i hartimit të Fjalorit
ishte që të afronte shqiptarët dhe vllehët në një nivel më të lartë arsimimi, nëpërmjet gjuhës
greke, që ishte gjuha e arsimimit dhe e kulturës. Fjalori ndihmonte fëmijët e familjeve
shqiptare ose konviktorët e Akademisë së re, që të merrnin mësimet bazë të greqishtes.
Prandaj dhe veprën e quajti “Protopeiria”(për fillestarë)‖194
.
Nga ana tjetër vepra kishte njëkohësisht edhe karakter didaktik fetar. Domethënë
kishte si qëllim të pajiste të rinjtë me dije të ndryshme rreth botës kishtare si dhe të mënyrës
së jetëses dhe të të menduarit, që diktohet nga feja ortodokse. Kjo vërtetohet nga tekstet e
ndryshme që gjejmë në vepër.
Koha dhe vendi i botimit të fjalorit
Fjalori u botua me 1770, në Venecia në shtypshkronjën e Antonio Bartolit me
sponsorizimin e Moskopolitit Georgjiu Trikupa Kosmisqi. Këto të dhëna i gjejmë të shënuara
në faqen e parë të fjalorit me këtë tekst në greqisht: Protopeiria / prej/ Fort-të-mësuarit,/ dhe
Fort-të -ndritshmit Mësues,/ Predikator i Shenjtë,/ dhe Protopapë Zotëri/ Teodor Anastas/
Kavalioti/ Voskopojarit/ e shkruar/ dhe e nxjerrë në dritë nga shtypi tani së pari me
shpenzime të Fort-të-nderuarit dhe Fort-punëmbarit/ Zotëri Jorgji Trikupa, i mbiemëruar
edhe Kos/miki prej atdheut/ Voskopojë./ [Një frizë.] / Në Venedik/ më 1770 / prej Antonio
Bortoli-t. Në rreshtin e fundit latinisht: Superiorum permissu ac privilegio.
Gjuhët e fjalorit
Greqishtja: Greqishtja ishte gjuha e arsimimit të Kavaliotit dhe gjuha për mësimin e
së cilës ai hartoi edhe metodën në fjalë. Edhe pse ―Protopeiria‖ është shkruar në gjuhën
arkaike, pjesa e fjalorit nuk ka fjalë shumë të vështira arkaike. Siç pohon Xh. Lloshi: ―Pjesa
greke është e greqishtes popullore. Nuk mund të përdorte për shkollarët e vet greqishten e
vjetër apo greqishten bizantine, por vetëm gjuhën e gjallë, për të cilën në ato vite niste
periudha e përpunimit si gjuhë shkrimi, derisa të vinte në nivelin e saj, që sot quhet
dhimotiqi. Natyrisht këto formacione gjuhësore nuk mund të priten me gërshërë, prandaj në
Fjalorin e tij nuk përjashtohen elemente të gjuhës librore ose të vjetëruar.‖195
Vllahishtja: është gjuha e dytë e fjalorit. Për Kavaliotin ishte gjuha amtare, sikundër
ishte gjuhë amtare për pjesën më të madhe të popullsisë së Voskopojës, së cilës i drejtohej
―Protopeiria‖. Sipas Xh. Lloshit: ―Pjesa arumune gjithashtu do të ishte e të folurit popullor,
sepse përgjithësisht nuk kishte traditë me vepra të botuara.‖196
194
A. Hetzer, Das dreisprachige Ëörterverzeichnis von Theodoros Anastasiu Kavalliotis, Hamburg 1981, f. 49 –
50. 195
Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: 100 – vjetori i Kongresit të Manastirit, Tiranë 2008, f. 283 196
Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: 100 – vjetori i Kongresit të Manastirit, Tiranë 2008, f. 284
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 91
Shqipja: ―Për pjesën shqipe pranohet se është toskërishtja e krahinës së Voskopojës
dhe Vithkuqit e më gjerë, e Korçës. Por studiuesit nuk pajtohen për shkallën e lëvrimit të
dialektit në nivelin e gjuhës së shkruar. Sidomos ka ngjallur diskutime prania e trajtave të
gegërishtes në fjalët e Kavaliotit.‖197
Kavalioti, që të arrinte të hartonte një fjalor për të tria gjuhët, duhet të zgjidhte
problemin e shkrimit të vllahishtes dhe të shqipes. Sipas Prof. Xh. Lloshi, ai përpunoi një
alfabet për të shkruar arumanishten. Pastaj këtë e përshtati edhe për të shkruar shqipen. Prej
këtej rrjedhin zgjidhjet e tij të çuditshme kundrejt cilitdo alfabet tjetër të shqipes, sidomos
përdorimi i deri tre shkronjave për të dhënë një tingull. Nga disa shembuj, që studiues të
ndryshëm kanë shqyrtuar, dalin në përfundimin se pikënisja e Kavaliotit për përkthimin shqip
nuk ishte greqishtja, por arumanishtja. Ai përdor togfjalëshin e re lopë në vend të fjalës
shqipe ―mështjerë‖. Sipas prof. Lloshit kjo tregon moszotërim të përsosur të shqipes nga ana
e këtij arumuni198
.
Ribotime të fjalorit trigjuhësh
Sipas të dhënave që disponojmë sot nga studime të ndryshme, duhet të kenë shpëtuar
nga shkatërrimi i Voskopojës dy ekzemplare, nga të cilat vetëm njëri është i njohur. Ai
ndodhet në Bibliotekën e Akademisë së Rumanisë. Sipas gazetës ―Panorama‖, një kopje e
fjalorit, nga botimi i vetëm autentik i ―Protopeirias‖ që gjendet në Rumani, u soll, në shtator
të vitit 2012, në Bibliotekën Kombëtare të Tiranës nga drejtori i saj Aurel Plasari. 199
Edhe pse sot nuk gjenden shumë kopje të veprës së Kavaliotit, ajo u bë e njohur në
botën akademike fare pak kohë pasi qarkulloi.
Katër vjet pas qarkullimit të ―Protopeirias‖ kemi një përshkrim të përmbajtjes së saj si
dhe ribotimin e fjalorit me përkthim në latinisht nga gjuhëtari gjerman Johann
Thunmann200
.Pas vdekjes së Thunmann-it ky ekzemplar u zhduk. Kur më 1882 Miclosich-it i
duhej për hulumtimet e veta, nuk gjeti dot asnjë ekzemplar dhe mbërriti në përfundimin:
―Protopeiria‖ është zhdukur. Miclosich-i, në veprën e tij ―Gjurmime rumune‖, ka ribotuar
vetëm pjesën arumune të marrë nga botimi i Thunmannit, sepse vetëm ajo i interesonte.
Ekzemplarin e dytë e zbuloi gjuhëtari Gustav Meyer më 1895; duket se ky i dyti
kishte shpëtuar në saje të një tregtari voskopojar që ndodhej në Austri ose ishte strehuar atje
mbas shkatërrimit të Voskopojës. Meyer-i e ribotoi më 1897 me përkthimin gjermanisht dhe
me shënime gjuhësore201
. Sipas Hetzer-it, ribotimi i veprës nga Meyer është më besnik se
gjithë të tjerat202
.
Kur më 1909 dijetarit Pericle Papahagi i duhej ta riprodhonte në antologjinë e tij
―Shkrimtarë arumunë të shekullit XVIII‖, i mbetej të mbështetej vetëm mbi riprodhimet e
197
Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: 100 – vjetori i Kongresit të Manastirit, Tiranë 2008, f. 284 198
Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: 100 – vjetori i Kongresit të Manastirit, Tiranë 2008, f. 285 199
Gazeta Panorama 10.09.2012 200
U ber die Geschichte und Sprache der Albaner und der Ëlachen, Lipsia 1774. 201
Gazeta Panorama 10.09.2012 202
Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: 100 – vjetori i Kongresit të Manastirit, Tiranë, 2008, f. 291
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 92
Thunmann-it, Miclosich-it dhe Meyer-it. Një vit më vonë hulumtuesit rumunë e zbuluan ekz.
e Meyer-it në katalogun e antikuarit Joseph Baer nga Frankfurti-mbi-Mein, nën titullin ―Die
Protopeiria des Kavaliotis‖ dhe me nëntitullin sensacional ―Ein Unicum‖. Prej Baerit e bleu
Biblioteka e Akademisë Rumune në nëntor 1910 për 600 marka të asaj kohe.203
Ndoshta ka të
bëjë me faktin që Meyer dispononte origjinalin e veprës.
Për befasi të studiuesve, mbas Luftës I Botërore as në këtë bibliotekë ekzemplari i ve-
tëm nuk gjendej më. Madje nuk rezultonte as regjistrimi i tij në librin e inventarit. Kur më
1936-1939 dijetari shqiptar Ilo Mitkë-Qafëzezi e ribotonte Fjalorin e Kavaliotit në Shqipëri
në revistën LEKA, duke e vënë pjesën shqipe në alfabetin shqip, mbështetej po te
riprodhimet, pa e ditur se më 1935 ―Protopeiria‖ qe rishfaqur nga depozitat e thesarit të
Mbretërisë rumune të transferuara në Moskë prej Akademisë në kontingjencat e Luftës.204
Së fundmi, më 1981 Armin Heceri bëri një ribotim shumë të mirë, duke u nisur nga
gjuha e sotme shqipe. Ai vuri në radhë të parë fjalën sipas shqipes së sotme, poshtë me
alfabetin e greqishtes të tria gjuhët e origjinalit dhe nën to dha përkthimin gjermanisht, por jo
të arumanishtes.205
Rëndësia e fjalorit
Ç‘është e vërteta, studimet e para për njohjen e gjuhëve shqipe, vllahishte dhe
bullgarishte janë realizuar mbi bazën e këtyre fjalorëve disagjuhësh dhe autorët e tyre është e
drejta të përfillen si pararendës të gjuhësisë së krahasuar për Ballkanin.
Fjalori i Kavaliotit, siç shprehet Δπιόγηνο Κνπξίιαο, hodhi bazat e para të
Albanologjisë. Është fjalor me një numër të vlerësueshëm fjalësh, edhe pse për ditët e sotme,
një fjalës me 1070 njësi duket shumë i vogël.
Fjalori është botuar me lëndë leksikore nga dialekti i jugut, por autori ka meritën,
sepse ―futi në të edhe disa gegizma‖ 206
.
Vepra ka rëndësi të madhe, sepse shënon një datë në gjuhësinë e krahasuar ballkanike,
është i pari fjalor edhe i vllahishtes.
3.3.Leksikografia shqip - greqisht gjatë shek. XVIII
Siç ka theksuar Akademik J. Thomai, gjeografia e leksikografisë shqipe, e parë nga
dhjetëvjetëshi i parë i shekullit XXI, është shumë e gjerë, që nga Amerika e deri në Japoni,
d.m.th., mbarëbotërore. Fjalorët dygjuhësh të shqipes sot rrokin thuajse të gjitha gjuhët indo –
evropiane.
Kurse studiuesi V. Memisha shkruan se ―një numër fjalorësh dygjuhësh u bënë pasuri e
leksikografisë shqipe para shekullit XX. Shtysat për hartimin e tyre kanë qenë nga më të
203
Panorama 10 nëntor 2012 204
Panorama 10 nëntor 2012 205
Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: 100 – vjetori i Kongresit të Manastirit, Tiranë, 2008, f. 292 206
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 127
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 93
larmishmet, por mbizotëron shtysa që të hartoheshin fjalorë dygjuhësh, në të cilët gjuhë e
dytë të ishte një gjuhë më të cilën shqipja ishte lidhur drejtpërdrejt (nënkuptojmë këtu lidhjen
e shqiptarëve me popullin që ishte mbartës i kësaj gjuhe). Kjo lidhje mund të ishte e
shumëfishtë. Një nga arsyet e tjera për hartimin e fjalorëve të këtij lloji, përveç arsyes për ta
sjellë më lehtë trashëgiminë e një populli e të një kulture tjetër, ka qenë dhe ―vënia në provë‖
e shqipes për t‘u përballur me gjuhët e tjera, fillimisht me gjuhët indo - evropiane, si gjuhë në
proces konsolidimi, përpunimi, kodifikimi dhe intelektualizimi.‖207
Por fjalorët e para tre-katër shekujve për shqipen numërohen me gishta. Në lidhjem
objektin e punimit tonë Leksikografia greqisht – shqip dhe shqip – greqisht, duhet të
pohojmë se në dorë kemi një numër shumë të vogël fjalorësh dygjuhësh, greqisht-shqip apo
shqip- greqisht, ashtu si kemi në dorë edhe një numër të vogël veprash gjuhësore të llojeve të
tjera, sidomos gramatika, të cilat janë të domosdoshme për zotërimin e gjuhës së huaj. Arsyet
mund të jenë të ndryshme. Njëra arsye mund të jetë se nuk janë eksploruar të gjitha arkivat, të
paktën ato të vendeve që kanë qenë nën Perandorinë Bizantine, ku jemi më se të bindur se do
të ketë pa tjetër lëndë leksikografike të pazbuluar. Na bën përshtypje se përse hartimi i këtyre
fjalorëve ka filluar shumë vonë, rreth shekullit të 18-të, kur kontaktet e shqipes me greqishten
kanë qenë të kryehershme dhe pavarësisht turqishtes si lingua franka nga shekulli XV-deri në
shekullin XIX (për grekët e shqiptarët), nevoja e përkthimeve dhe domosdoshmëria e
fjalorëve greqisht-shqip apo shqip- greqisht ka qenë kërkesë e përhershme e kohës.
Prof. Dh. Shuteriqi, në veprën ―Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850”, Tiranë, 1976,
ndalet dhe kontributi i Germanosit të Kretës, i cili ka botuar një Gramatikë të shqipes rreth
vitit 1750. Profesori pohon se ―Rreth vitit 1750, ky hieromonak i Manastirit të Shën Triadhës
së Olimpit hartoi një gramatikë të shqipes, nuk dimë të cilit dialekt dhe për çfarë nevoje;
mund të besohet se e dialektit jugor. Dorëshkrimi ruhej në shekullin XVIII në atë manastir
bashkë me vepra të tjera të autorit, gramatika të turqishtes dhe të italishtes, kritikë muzikore.
Kemi të bëjmë me një poliglot. Sipas Zaviras, Germanosi vdiq më 1760.‖208
I mëshuam faktit të mësipërm, hartimit dhe botimit të Gramatikës së shqipes nga
Germanosi, sepse kjo të lë të kuptosh se në të njëjtën kohë apo afërsisht në të njëjtën kohë do
të jenë botuar patjetër edhe fjalorë dygjuhësh: greqisht – shqip ose shqip greqisht.
Si përfundim shekulli XVIII nuk na sjell ndonjë vepër leksikografike shqip – greqisht,
edhe pse si shekull sjell në trashëgiminë gjuhësore dhe kulturore vepra që jo vetëm bëhen
gurë themeli për fushën ku ne po hulumtojmë, por hapin dhe perspektiva për një hop cilësor
për vitet dhe për shekujt e mëvonshëm209
.
207
V. Memisha, Rreth fjalorëve shqip greqisht dhe greqisht shqip në ―Studime për fjalën shqipe‖, Tiranë, 2011 208
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 112 209
Shih më gjerë, V. Memisha, Rreth fjalorëve shqip greqisht dhe greqisht shqip në ―Studime për fjalën shqipe‖,
Tiranë, 2011
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 94
KREU IV
LEKSIKOGRAFIA GJATE SHEKULLIT XIX
4.1. Kushtet historiko shoqërore të shekullit XIX
Një vështrim, qoftë edhe i përciptë mbi gjendjen etnologjike të Ballkanit në shekujt e
fundit të pushtimit otoman, tregon se përbëhej nga një larmi komunitetesh etnike me element
bazë diferencues, gjuhën. Nocioni i ―nacionalitetit‖ apo i ―kombësisë‖ ishte nga i pandjeshëm
deri edhe i vakët. Një situatë e tillë u trashëgua në perandorinë Otomane nga Bizanti. Sipas
historianit anglez Mark Mazauer ―As Perandoria Bizantine as ajo Otomane nuk ishin etnitete
politike, që u bazuan në faktorin etnik, kombëtar. Për shekuj të tërë njerëz me prejardhje të
ndryshme bënin karrierë pa pengesa me ndërrimin e fesë dhe asimilimin kulturor.‖210
Ndryshimi konsiston në faktin se nëse në Perandorinë Bizantine kemi një
homogjenitet fetar të madh, në atë Otomane bashkëjetesa u imponua nga pushteti politik
perandorak mbi bazën e kontradiktës fetare, të krishterimit me myslimanizmin.
Kjo bëri që brenda tërësisë ballkanike të ekzistonin dyzime të theksuara:
- Popullsia myslimane e Ballkanit, e përftuar kryesisht nga ndërrimi i fesë, nga
përfituese në fushën ekonomike, ushtarake e politike, u identifikua me interesat e Perandorisë
dhe me vetë atë211
.
- Në të njëjtën kohë, popullsia ortodokse në përpjekjen e vet për të ruajtur identitetin
fetar krijonte premisa për zgjimin dhe kultivimin e ndërgjegjes dhe të identitetit kombëtar212
.
―... Nacionalizmat ballkanike të shekullit XIX... ishin të lidhura kryesisht me fatin e të
krishterëve nën sundimin osman, me krijimin e shteteve kombe nga ana e popullsive të
krishtera nën mbrojtjen e fuqive të mëdha....‖213
- thekson balkanologia e njohur Franceze
Nathalie Clayer.
Të parët ishin grekët, të cilët, në fillim të shekullit të XIX, të ndikuar nga idetë e
iluminizmit evropian dhe të Revolucionit Francez, arritën të gërshetonin në një aksion të
vetëm iluminizmin me romantizmin e asaj kohe, për t‘i venë në shërbim të ngritjes kulturore
210
M. Mazauer, Ballkani, Παηάθε 2012, f. 102 - 103 211
N. Clayer, Fillimet e nacionalizmit shqiptar, Tiranë, 2009 f. 10,11 212
F. Schevill, Ballkani (historia dhe qytetërimi), Uegen 2002, faq 243 - 255 213
N. Clayer, Fillimet e nacionalizmit shqiptar, Tiranë, 2009, f. 10
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 95
dhe arsimore të popullit grek dhe të zgjimit kombëtar të tij, gjë që çoi në revolucionin e
suksesshëm të vitit 1821214
.
Rreth një gjysmë shekull më vonë, të njëjtën gjë përqafojnë edhe intelektualët
shqiptarë të asaj kohe. Të impresionuar nga zhvillimet në Greqi dhe më gjerë në rajon, të
ndikuar nga fryma iluministe evropiane dhe të ndihmuar nga faktori perëndimor, për shkak të
interesave të tij gjeostrategjike, ata i hynë me vrull rrugës për Rilindje Kombëtare. Arketipi
ideologjik ku ata u mbështetën, ishte ai grek, pasi shumica e tyre ishin arsimuar dhe jetonin
në Greqi. Bile ata jo vetëm që u rritën me frymën e iluminizmit neohelenik, por shumë prej
tyre ishin edhe kontribues të kësaj lëvizjeje.
Një tjetër dyzim i theksuar që mund të vëmë re në këtë periudhë është çështja e
gjuhës:
Nga njëra anë qëndronte gjuha greke. Në të gjithë rajonin e Ballkanit ajo, përveç se
qëndronte në themel të krishterimit ortodoks, ishte një gjuhë me funksione të shumëfishta
shoqërore, sidomos në aspektin kulturor. Bëhet fjalë për një gjuhë udhëheqëse. Në atë
periudhë në greqisht shkruheshin ese e libra të llojeve të ndryshme dhe, në të njëjtën, kohë në
institucionet arsimore në Greqi, veçanërisht në Janinë, Voskopojë etj. edukohej ajka e
civilizimeve të tjera lokale të Ballkanit, siç ishin dhe vetë rilindësit shqiptarë, si Jani Vreto,
Kostandin Kristoforidhi, Vangjel Meksi, Naum Veqilharxhi, vëllezërit Frashëri etj.
Nga ana tjetër qëndrojnë gjuhët, si: shqipja, vllahishtja, rumanishtja, bullgarishtja, të
cilat po bënin përpjekjet e para për kodifikimin e gjuhës së folur dhe krijimin e alfabeteve
përkatës215
. Këtë gjë, përveç të tjerash, e dëshmon hartimi dhe publikimi i gramatikave dhe i
fjalorëve shumëgjuhësh, që ndihmonin në këtë drejtim.
Ky realitet, që në fakt ruante brenda vetes linjën bizantine nën prizmin e një
iluminizmi të pastër perëndimor si kundërvënie ndaj osmanizmit, shërbeu më vonë si një
hallkë e rëndësishme në lindjen dhe konsolidimin e nacionalizmave lokale, shpesh në
kundërvënie midis tyre.
Shekujt XIX dhe XX janë dy shekuj të rëndësishëm për zhvillimin e letrave shqipe.
Fundi i shekullit XIX shënon përpjekjet e para për kodifikimin e gjuhës shqipe. Kjo lidhet me
faktin se shqipja u bë mjeti identifikues i kombëtarësisë për shqiptarët, ndryshe nga popujt e
tjerë të Ballkanit që mjetin kryesor identifikues të kombësisë kishin fenë e krishterë.
Rrjedhimisht, gjuha shqipe u bë mjeti kryesor për zgjimin dhe kultivimin e ndërgjegjes
kombëtare të shqiptarëve. Ky rol imponoi një veprim të dyfishtë në lidhje me gjuhën shqipe.
Nga njëra anë u desh promovimi i vlerave të saj si ushqim shpirtëror për bartësit e saj. Nga
ana tjetër, plotësimi i këtij roli primar kërkoi studimin dhe vlerësimin e gjuhës shqipe. Në
këtë plan rol të rëndësishëm luajti krijimi i Albanologjisë në Perëndim si edhe kontributi i
Shoqërisë Biblike Protestante. Kuptohet, që në këtë rrafsh rëndësi morën marrëdhëniet e
gjuhës shqipe me gjuhët e tjera, sidomos me gjuhët e atyre popujve ku edhe marrëdhëniet
ishin më të ngushta dhe më intensive. Paralelisht, nevojat praktike që buronin nga
marrëdhëniet midis popujve në problematikën aktuale të kohës, atë të aleancave për të fituar
pavarësinë dhe lirinë nga Perandoria Otomane, solli edhe zhvillimin e leksikografisë
214
M. Mazauer, Ballkani, Παηάθε 2012, f. 143 - 149 215
Π. Κηηξνκειίδεο, Σν εζληθφ δήηεκα ζηα Βαιθάληα, γισζζηθή πνιπκνξθία θαη εζλνηηθέο νκάδεο, (ζει. 59-62)
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 96
shqiptare. Bëhet fjalë për një pikënisje e cila, si në çdo fushë tjetër të gjuhësisë së shqipes, do
të marrë zhvillim të vrullshëm në dekadat në vijim e sidomos pas viteve ‗50 të shekullit të
kaluar. Sot shqipja ka një fond të gjerë fjalorësh të standardeve shkencorë bashkëkohorë me
pothuajse të gjitha gjuhët e njohura të botës.
Është karakteristik fakti që fillimet e leksikografisë së gjuhës shqipe nisin me raportet
e saj me gjuhën greke. Kjo është rrjedhim i logjikshëm i kushteve historiko - shoqërore të
asaj kohe. Megjithatë, për sa i përket leksikografisë greko – shqiptare dhe shqiptaro – greke,
edhe pse koha për nevojat e veta prodhoi vepra të rëndësishme, nuk mund të themi se është
arritur më e mira e mundshme. Por mund të pohojmë se ato ndikuan në zhvillimin e
leksikografisë shqipe në përgjithësi.
Gjatë këtij shekulli kemi përpjekje më të shpeshta për përkthime nga greqishtja,
sidomos nga kultura kishtare, botohen gramatika të shqipes, botohen fjalorë dygjuhësh etj.
Në vitin 1821 Vangjel Meksi boton në shqip ―Dhjatën e Re”. Akademik Dh. Shuteriqi
shprehet se ―Përkthimi në shqip i Dhiatës së Re ka qenë një ndërmarrje e vërtetë, e cila u arrit
pas një përpjekjeje të gjatë, duke u nisur e pakta nga Grigori i Durrësite Dhaskal Todri, pa
harruar Papa Tasin përpara tyre216
, për të mos përmendur të tjerë më të largët si Buzuku.‖217
Para vitit 1822, Stefan Postenani, që kish mbaruar Zoosimenë e Janinës dhe kish
hapur dhe një shkollë greqishte në fshatin e tij në Leskovik, ka lënë në dorëshkrim një
gramatikë të greqishtes të shkruar shqip. Jani Vreto thotë, sipas Shuteriqit, se ka pasur rast të
njihet me këtë dorëshkrim.218
Megjithatë duhet të pranojmë se kryet e vendit në marrëdhëniet e shqipes me gjuhët e
tjera i mbajnë ato me italishten. Njihen disa gramatika tashmë dhe sidomos fjalorë italisht –
shqip (kjo është e natyrshme, sepse bëhet tregues i përpjekjeve të arbëreshëve të Italisë për të
mos u asimiluar nga popullsia italiane dhe e folmja e tyre të mos asimilohej nga italishtja).
4.2. Leksikografia greqisht - shqip dhe shqip – greqisht në shek. XIX
Panajot Kupitori, një nga pionierët e leksikografisë greko-shqiptare, vinte re që në
vitin 1879 se interesimi për gjuhën dhe popullin shqiptar ishte i vakët. ―Gjuha e popullit
shqiptar deri pak më parë ishte e panjohur nga ana shkencore dhe filologjike. Ndaj në të
vërtet lind pyetja se si gjuha e një populli që gjendet në qendër të Evropës mbetej e panjohur
dhe nuk futej në familjen e asnjë grupimi të gjuhëve evropiane‖219
. Prof Xhevat Lloshi
thekson se në gjysmën e dytë të shekullit XIX filluan të veprojnë disa faktorë, të cilët
influencuan në zhvillimin e shkencës së leksikografisë shqiptare.
216
Për më shumë në lidhje me përkthimin e Dhiatës së Re në gjuhën shqipe shih veprat e E. Kurillas (Δπιφγηνο
Κνπξηιάο) ―Studime shqipe. Përkthimi i Dhiatës së Re në shqip” (Αιβαληθαί κειέηαη. Ζ κεηάθξαζε ηεο Καηλήο
Γηαζήθεο εηο ην Αιβαληθόλ), Selanik, 1933 dhe ―Grigori Argjirokastrit përkthyesi i Dhiatës së Re në shqip‖
(Γξεγόξηνο ν Αξγπξνθαζηξίηεο ν κεηαθξαζηήο ηεο Καηλήο Γηαζήθεο εηο ην Αιβαληθόλ), Athinë, 1935. 217
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 179 218
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 179 219
P. Kupitori, Αιβαληθαί κειέηαη, πξαγκαηεία ηζηνξηθή θαη θηινινγηθή πεξί ηεο γιψζζεο θαη ηνπ έζλνπο ησλ
Αιβαλψλ, Athinë, 1879.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 97
Sipas tij, faktori i parë ka të bëjë me nevojën për kodifikimin e gjuhës shqipe dhe si
nevojë e ngutshme ishte krijimi i një fjalori të pasurisë leksikore të saj. Përpjekjet e bëra në
këtë drejtim janë të shprehura në veprën e Kostandin Kristoforidhit, i cili hartoi një lloj të
veçantë fjalori të gjuhës shqipe, që njëkohësisht shërbeu edhe si fjalor dygjuhësh shqip –
greqisht.
Kësaj ngjarjeje i shtohen edhe dy vepra të tjera karakteristike, përmbledhjet e të
folmeve të shqipes të Marko Boçarit dhe të Panajot Kupitorit. Kësaj periudhe i përket edhe
interesimi i të huajve, siç janë Pukëvilli, Dozon etj.
Faktori i dytë lidhet me zhvillimin e gjuhësisë historiko – krahasuese nga ana e
gjuhëtarëve evropianë për gjuhën shqipe. Në 1854 u publikua vepra e Johann Georg von
Hahn Albanesische Studien, e cila shënoi fillimin e shkencës së Albanologjisë. Duhet shënuar
këtu se ishin K. Kristoforidhi dhe bashkëstudentë të tjerë të tij në Zoosimea të Janinës, që
mbështetën Hahn-in me materiale gjuhësore të shqipes, që ai të hartonte veprën e tij, e cila u
bë bazë e studimeve albanologjike që e pasuan. Por duhet theksuar që kësaj përpjekjeje i kanë
paraprirë fjalorët e Ëilliam Martin –Leake (1814) dhe J. R. Xylander (1835) dhe do të ndiqen
më pas nga August Dozone (1879) dhe Holger Pederson (1894) etj.
4.3. Fjalorët greqisht - shqip
4.3.1.Elemente të gramatikës së gjuhës shqipe dhe dialogje greko – shqiptare, (1801)
të Ioanis Villaras
Në këtë moment nuk mund të mos përmendim një vepër, që tregon përpjekjet e para
të popuujve për të mësuar gjuhën e njëri - tjetrit, që rridhte nga nevoja të domosdoshme për
komunikim. Bëhet fjalë për dorëshkrimin e Ioanit Villaras, që u bë i njohur me titullin
―Elemente të gramatikës së gjuhës shqipe dhe dialogje greko – shqiptare”. Vepra u gjet në
Bibliotekën Kombëtare të Parisit e lidhur në të njëjtin kodik me Fjalorin e Marko Boçarit. Për
pjesën shqipe Villarai ka përdorur një alfabet të vetin.
Ashtu siç ndodhi me Fjalorin e Boçarit, edhe dorëshkrimi i Villarait pati fatin të dalë
në dritë në një botim, të shoqëruar me studim detajues, të përgatitur nga akademik Titos
Johallas220
.
Ajo që duhet vënë në dukje në lidhje me Gramatikën, janë dy gjëra shumë të
rëndësishme:
E para, ngjashmëria që ka me Fjalorin e Daniil Voskopojarit. Ajo u shkrua në të
njëjtën periudhë kohore (1801) me Fjalorin (1802) dhe në të njëjtën hapësirë gjeografike, në
jug të Beratit.
E dyta, arsyeja e hartimit të saj. Sipas akademik Johallas, i cili në këtë botim u përpoq
të përcaktojë kohën, vendin si dhe arsyet që u shkrua ―Gramatika‖, thekson se Villarai e
220
T. Johallas, “ηνηρεία ειιελν – αιβαληθήο Γξακκαηηθήο θαη ειιελν – αιβαληθνί δηάινγνη. Αλέθδνην έξγν ηνπ
Ησάλλε Βειαξά. Φηινινγηθή έθδνζε απφ ηνλ απηφγξαθν θψδηθα ηεο εζληθήο Βηβιηνζήθεο ησλ Παξηζίσλ‖,
ΗΜΥΑ, Selanik, 1985.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 98
shkroi veprën që të ―mbushi‖ kohën e vet me diçka që do ta ndihmonte për të mësuar gjuhën
shqipe. Ai fiksonte elemente të gramatikës dhe dialogë për t‘i përdorur për vete. Për këtë
shfrytëzoi ambientin shqipfolës në të cilin gjendej221
.
Sipas A. Konstandakopullut222
nuk është e rastësishme që Gramatika e Villarait u
shkrua në atë periudhë. Ajo mendon se ka të bëjë me klimën e përgjithshme që ekzistonte në
Ballkan në atë periudhë dhe e lidh me interesimin e njerëzve për të mësuar gjuhë të
ndryshme, në mënyrë që të lehtësohet komunikimi i tyre me grupe gjuhësore ose etnike të
ndryshme.
4.3.2. Fjalori Katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit (1802) fig.2.
Rrugën e nisur nga Kavalioti, në fushën e mësimdhënies dhe të leksikografisë, e
vazhdoi me sukses një tjetër voskopojar, Daniili, i cili botoi në vitin 1802 veprën
―Δηζαγσγηθή Γηδαζθαιία‖ (Hyrje në mësimdhënie). Ajo që na intereson më shumë në këtë
vepër, është fjalori katërgjuhësh që përmbahet në të. Ai titullohet ―Fjalori katërgjuhësh i
katër dialekteve popullore apo të romejes së thjeshtë, vllahishtes së Moisias, të bullgarishtes
dhe të shqipes‖. Në fakt nuk bëhet fjalë për fjalor të mirëfilltë, por për një metodë të mësimit
të gjuhës greke. Fjalori është shkruar i gjithi duke përdorur shkronjat e alfabetit grek. Çdo
faqe përmban katër shtylla vertikale. Majtas fillon me gjuhën greke, e dyta gjuha vllahe,
bullgarishtja dhe në fund gjuha shqipe. Lemat në greqisht janë fjali të ndryshme të cilat janë
përkthyer në tre gjuhët e tjera. Fjalori përmban rreth 800 fjalë.
Autori dhe vepra
Të dhënat që njohim rreth jetës së Daniilit janë vetëm ato që na jep ai vet në faqet e
para të veprës së tij. Emri i tij i plotë është Daniil Mihalis Adhamis Haxis, është vllah nga
Voskopoja, mësues erudit, ekonom dhe predikues. Është e njohur akoma se ka lindur rreth
vitit 1754 dhe ka vdekur rreth viteve 1822-1825. Veprën e vetme të tij ―Hyrje në
mësimdhënie” duhet ta ketë shkruar në moshën rreth të pesëdhjetave.223
―Hyrja në mësimdhënie‖ përbëhet nga katër pjesë:
Pjesa I, Fjalori katërgjuhësh. (f. 1-36)
Pjesa II, Mësimdhënie e Krishtertë. Në të cilën Mësuesi pyet dhe Nxënësi përgjigjet
për emrin dhe shenjën e të Krishterit (f. 39 – 53).
Pjesa III, Principet bazë të Fizikës (f. 54-59), Shembuj formularësh edhe të tjera të
nevojshme për Tregtarët. (f. 60 – 71).
221
Po aty. 222
A. Konstandakopullu, H ειιεληθή γιώζζα ζηα Βαιθάληα (1750-1850), Tν ηεηξάγισζζν ιεμηθό ηνπ Γαληήι
Μνζρνπνιίηε, Ησάλληλα, 1988. 223
A. Konstandakopullu, H ειιεληθή γιώζζα ζηα Βαιθάληα (1750-1850), Tν ηεηξάγισζζν ιεμηθό ηνπ Γαληήι
Μνζρνπνιίηε, Ησάλληλα, 1988, f. 33-34.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 99
Pjesa IV, Përmbledhje e katër llojeve të aritmetikës (f. 72-83), rreth festave, rreth
muajve, rreth gjendjes së hënës dhe rreth disa gjërave të nevojshme për shoqërinë. (f. 84 -91).
Qëllimi i hartimit të fjalorit
Fjalori u hartua për fëmijët e tregtarëve dhe artizanëve vlleh si dhe për bujqit bullgarë,
shqiptarë dhe vlleh, që në atë periudhë lëviznin nga vendet rurale drejt qyteteve që të fillojnë
të hyjnë në esnafet e tregtarëve dhe të artizanëve224
. Të gjithë ata kishin vërtet nevojë të
mësonin gjuhën greke, sepse ajo përbënte mjetin e përbashkët të komunikimit për të gjithë
ballkanasit në marrëdhëniet e tyre tregtare.
A. Konstandakopullu shkruan se ―Daniili përbën një rast karakteristik intelektuali në
territore të pushtuara nga turqit. Klerik dhe arsimtar siç ishte, edhe pse vllah në origjinën e
vet, ndihet i përfshirë në sistemin e vlerave që bazohet në besimin në fenë e krishterë
ortodokse dhe përvetësimin në kulturën helenike.225
‖
Daniili si banor i një qyteti kosmopolit, siç ishte Voskopoja në atë periudhë, vërejti
me kujdes nevojat e shtresave të ndryshme që përbënin shoqërinë voskopojare në atë kohë
dhe nuk hartoi thjesht një fjalor dygjuhësh (d.m.th katalog fjalësh), por u ofroi atyre një
metodë të thjeshtë, praktike dhe efikase për mësimin sa më lehtë të gjuhës greke për
përfshirjen e tyre më të shpejtë në marrëdhëniet shoqërore – ekonomike.
Koha e botimit të fjalorit
Viti i botimit të fjalorit është 1802, siç shënohet në faqen e parë, por për shumicën e
studiuesve ky është botimi i dytë. Duhet të ketë ekzistuar një botim më i hershëm, nga i cili
fatkeqësisht nuk është ruajtur asnjë kopje.
Në lidhje me kohën e botimit të parë ekzistojnë shumë mendime, të cilat
kundërshtojnë njëra - tjetrën. Ëilliam Martin Leake, është njeriu që ka ardhur në kontakt me
veprën e Daniilit shumë herët. Në vitin 1814 riboton fjalorin e Daniilit në veprën e tij me
titull ―Researches in Greece”, ku aty referon se botimi i 1802 që disponojmë, është botim i
dytë dhe se botimi i parë duhet të ketë qenë 50 vjet më parë, d.m.th rreth viteve 1764. Edhe
studiues të tjerë pas Leake adoptuan këtë mendim të tij.
Të dhënat që na sjell Ivan Snegarov226
, historian eklisiastik, janë më bindëse dhe
hedhin poshtë tezën e Leake. Snegarov në një artikull të tij në vitin 1925, paraqet një
fragment nga një letër që Daniili i dërgon papa Stefanit në Ohër, në të cilin shkruan: ―Po të
dërgoj me Dhimitrin një fjalor të shkurtër që ta përkthesh në bullgarisht dhe të lutem të
224
Shih edhe Niko Stylos, Fjalori katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit, Tiranë, 2011, 225
A. Konstandakopullu, H ειιεληθή γιψζζα ζηα Βαιθάληα (1750-1850), Tν ηεηξάγισζζν ιεμηθό ηνπ Γαληήι
Μνζρνπνιίηε, Ησάλληλα, 1988, f. 49. 226
I. Snegarov, Novi danni za bάlgarṧtinata v’ Makedonija, Makedonski Preglet 14, Sofje,k 1925, f. 56.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 100
vendosësh të gjitha fuqitë që të mbarojë në një javë, sepse pas Pashkëve dua ta dërgoj në
Venecia për botim...227
―. Kjo letër mban datën 13 prill 1793.
A. Konstandakopullu thekson akoma se ekzistonin edhe dy data në dy letra, të cilat
Daniili i ka përfshirë në Hyrje në mësimdhënie (5 mars 1794 dhe 20 mars 1794), të cilat kanë
kaluar pa u vënë re nga studiuesit. Kjo bën të qartë se hipoteza i Leake, se botimi i parë duhet
të vendoset 50 vjet më parë, nuk mund të qëndrojë.
Sipas Kristophson botimi i parë duhet të jetë bërë rreth viteve 1793/94, periudhë që i
paraprin udhëtimit të parë të Leake në Greqi.
Kopjet ekzistuese të fjalorit
Të gjitha kopjet dhe të dhënat që disponojmë i kemi nga botimi i vitit 1802. Nga ky
botim na rezulton se ekzistojnë disa kopje, të cilat sipas studiuesve gjenden në: Athinë 2 ,
Sofje, Bukuresht, Vjenë dhe Londër. Sipas Konstandakopullu ―J. Kristophson, Das Lexikon
Tetragloson des Daniil Moschopolitis, Zei tschrift fur Balkanologie X1(Munich 1974), f. 10
bën fjalë për 5 kopje të njohura të Hyrjes në mësimdhënie (Athinë, Sofje, Bukuresht, Vjenë
dhe Londër). Konstatuam edhe dy të tjera një në bibliotekën e Universitetit të Iashit, dhe
tjetrin në Athinë, në Genadhios bibliotekë dhe bibliotekën e Parlamentit228
―
Në veprën e N. Stillos gjejmë të shkruar ―...këto libra të ruajtura, sipas J. Kristophson,
janë tre dhe gjenden në Athinë, në Vjenë dhe në Sofje dhe sipas Xh. Lloshit, ekzistojnë
akoma dy që gjenden në Muzeun Britanik dhe në Shkup.229
‖
Vendi i botimit
Vendin e botimit të fjalorit nuk e gjejmë diku të shkruar, por nga letra që përmendëm
më sipër, të cilën Daniili e dërgon tek prifti Stefan në Ohër, informohemi se botimi do të
bëhet në Venecia. Botimin e Hyrjes në mësimdhënie e sponsorizoi Mitropoliti i Pellagonisë
Nektarios230
. Atij i kushtohet një tekst rreth dy faqe, të shkruar nga vet Daniili në gjuhën
arkaike. (f. 7-8).
Ribotime të fjalorit katërgjuhësh
Sipas Konstandakopullut231
nuk kemi ndonjë të dhënë të saktë ose të rëndësishëm në
lidhje me përdorimin apo jo të ―Metodës së mësimdhënies‖ të Daniilit gjatë gjithë shekullit të
227
A. Konstandakopullu, H ειιεληθή γιψζζα ζηα Βαιθάληα (1750-1850), Tν ηεηξάγισζζν ιεμηθό ηνπ Γαληήι
Μνζρνπνιίηε, Ησάλληλα, 1988, f. 50. Shih edhe Niko Stylos, Fjalori katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit,
Tiranë, 2011, f. 16. 228
Po aty, f. 51. 229
N. Stylos, Fjalori katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit, Tiranë, 2011, f. 14. 230
Nektari i Pellagonisë, kishte origjinë nga Mudhania i Prusës dhe u kurorëzua Mitropolit i Pellagonisë me
qendër Monastirin (Bitola) në vitin 1788 deri në vdekjen e tij në vitin 1809. 231
A. Konstandakopullu, H ειιεληθή γιψζζα ζηα Βαιθάληα (1750-1850), Tν ηεηξάγισζζν ιεμηθό ηνπ Γαληήι
Μνζρνπνιίηε, Ησάλληλα, 1988, f.116
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 101
19 - të dhe se sa ajo e realizoi misionin për të cilin u hartua. Por nga të dhënat që kemi, në
lidhje me fjalorin katërgjuhësh, vërtetohet që fjalori ka tërhequr interesin e studiuesve të
ndryshëm dhe se ishte i njohur gjatë gjithë shekullit.
Siç mund të vihet re edhe nga të dhënat e mëposhtme, interesimi i studiuesve nuk
kishte të bënte me natyrën ose funksionin e vetë fjalorit, apo me përdorimin e tij për mësimin
e gjuhës greke ose dhe të gjuhëve të tjera, por ka të bëjë më shumë me interesimin linguistik
për gjuhët ballkanike (përveç greqishtes që ishte gjuhë e konsoliduar) për shqipen, vllahishten
dhe bullgarishten. Fjalori ofronte material për përqasje të ndryshme linguistike, ngaqë këto
tekste konsiderohen si shkrime të hershme të këtyre gjuhëve.
Gjatë gjysmës së dytë të shekullit të 19 - të interesimi i studiuesve për gjuhët
ballkanike, për regjistrimin e tyre, për kategorizimin dhe konsolidimin e tyre ishte shumë i
dukshëm, kështu që fjalori i Daniilit ishte në qendër të vëmendjes si pikë referimi për një
kohë të gjatë.
Pothuajse një dekadë pas qarkullimit të botimit të dytë të fjalorit, të vitit 1802, Ëilliam
Martin Leake boton në Londër veprën e tij me titull ―Kërkime në Greqi‖ (Researches in
Greece), 1814, në të cilën në faqet 383-402 ka përfshirë edhe fjalorin e Daniilit (pothuaj
gjysmën e tekstit që kemi te fjalori i 1802). Ai ka rishkruar me karaktere latine të gjitha
gjuhët e tjera të fjalorit përveç greqishtes dhe ka shtuar një përkthim të tijin në gjuhën angleze
duke e bërë fjalorin pesëgjuhësh. Përveç kësaj ai ka ndërruar edhe titullin ―Pentagloss
exercises‖ d.m.th. ushtrime pesëgjuhëshe.
Sipas N. Stylos ―Ribotimin e Leake-s mund ta konsideroj si shkrim me interes të
madh për gjurmimin e shkrimit të tre gjuhëve të tjera përveç greqishtes, të cilat i shkruan me
alfabet latin dhe jo me atë grek si Daniili. Nga ana tjetër interes shumë të madh ka edhe për
gjurmimin e zhvillimit të alfabetit shqip.‖232
Besohet se shkrimin e shqipes me gërma latine e ka bërë mësuesi anglishtfolës i
Leakes, Evstrati nga Vithkuqi.
Profesor Xhevat Lloshi në veprën e tij me titull ―Kërkime për Shqipërinë dhe për
gjuhën shqipe‖, botuar në Tiranë më 2006 ka përfshirë edhe përkthimin e ―Researches in
Greece‖ të Ë. M. Leake. Sipas N. Stylos ―Fatkeqësisht veç gabimeve ortografike tejet të
shumta në transkriptimin e tekstit grek, nuk mund të shikojmë sesi pikërisht ishin shkruar dhe
tekstet e tjera me shkronja latine, sepse disa nga germat në grafi anash i ka shpërfillur, dhe të
tjera si p.sh. e dhe s, i ka shkruar me germat e sotme korresponduese shqipe, domethënë ë dhe
sh.‖
Teksti në greqisht dhe bullgarisht i fjalorit katërgjuhësh, i veçuar nga pjesa tjetër e
―Mësimdhënies‖ me një përkthim në gjuhën turke, u përfshi në librin e Theodhosios Sinaitis
me titull ―Kniga za naucenie trih jazikov slavjanobolgarskii i greceskija i karamalickoi‖
(libër për mësimin e tre gjuhëve të sllavobullgarishtes, të greqishtes dhe të karamanlishtes
(idiomë greqisht–turqisht i Kapadoqisë), i botuar në Selanik më 1841.
Fjalorin e gjejmë, gjithashtu, në Librin ―Scritori Aromani in secolul al XVIII
Cavalioti, Ucuta, Daniil‖ të P. Papahagi që u botua në Bukuresht më 1909, në faqet 105-186.
232
N. Stylos, Fjalori katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit, Tiranë, 2011. f. 16
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 102
Pogorelovs te ―Sbprnik ma Balgarskata Akademija na Naukite kn XVIII‖ në faqet 3-48, Sofje
1952.
J. Kristophson te ―Das Lexikon Tetragloson des Daniil Moschopolis‖ në revistën
gjermane për ballkanologji (Zeitschrift fur Balkanologie), viti X, fashikulli1.
Aleksandar Nicev ―Cetirezicnijatrecnik‖ na Daniil (gracka i balgarska cast). Fjalori
katërgjuhësh i Daniilit (pjesa greke dhe bullgare).
Përveç këtyre, një dorëshkrim kopje e pjesë greke dhe shqipe gjenden sot në arkivin
kombëtar të Tiranës. ―Fletorja e Papa - Nastas Gegës‖.
Në vitin 2011 Nikos Stylos boton në Tiranë veprën e tij ―Fjalori katërgjuhësh i Daniil
Voskopojarit‖. Në faqet e këtij botimi gjejmë të fotokopjuar fjalorin në origjinal si dhe
transkriptimin e tij me shkronja shtypi. Akoma gjejmë një shkrim të detajuar rreth alfabeteve
epirote. Gjithashtu Stylos na jep edhe fjalorin katërgjuhësh të Ëiliam Martin Leake-s si dhe
një shkrim rreth alfabetit shqip të Leakes. Më poshtë paraqitet fletorja e Papa – Nastas Gegës
dhe dy fjalë rreth kësaj fletoreje.
Studiuesi V. Memisha në paraqitjen që i bën botimit, thekson se ―vepra e përgatitur
nga ky studiues, nuk është thjesht një ribotim, ajo është një enciklopedi, që nis që nga historia
e shkon deri te gjurmimi i shkrimit të shqipes dhe i alfabeteve të saj, sidomos të shqipes
toske233
.‖ dhe më poshtë vazhdon ―Fjalori katërgjuhësh i Daniilit përgatitur nga Ν. Stylos,
nuk është thjesht një qasje në shekullin e ri të një vepre që mungonte në bibliotekat tona të
punës, por edhe një punim përfshirës i botimeve e ribotimeve të Fjalorit në shekullin e 19-të.
Ai i përqas ato, krahason, vlerëson dhe gjen aty lëndë të pasur në funksion të idesë së tij për
shkrimin e kryehershëm të shqipes‖.
Në shkrimin Qasje për disa riardhje të ditëve të sotme në leksikografinë shqiptare po
ky studiues shkruan se ―Në vitin 2011, po prej Niko Stylos sheh dritën e botimit, në formë
integrale, një tjetër vepër përfaqësuese e historisë së kulturës sonë: Fjalori katërgjuhësh i
Daniil Voskopojarit234
, vepër që ashtu si Fjalori i M. Boçarit, nuk është fjalor i mirëfilltë, por
një metodë për mësimin e gjuhëve të huaja për qëllime praktike. Botimi që kemi në dorë
është shumëpërmasor. Ai përfshin së pari një Hyrje nga N. Stylos, të cilën e ndjek botimi
anastatik jo i Fjalorit origjinal, të hartuar e të botuar më 1770, por i botimit të dytë të vitit
1802 (në përbërje të librit Hyrje në mësimdhënie) me titull Fjalori katërgjuhësh i katër
dialekteve popullore apo të romejes së thjeshtë, vllahishtes së Moisias, të bullgarishtes dhe të
shqipes (fotokopjimi, 36 faqe dhe 1072 fjalë, shoqërohet me numrin e faqes për fjalët). Pas
kësaj vjen kreu Alfabetet epirote, në të cilin krijohen hapësira interpretuese e argumentuese
që do të shfrytëzohen pjesët e tjera të botimit integral, sidomos në botimin kritik me titullin
Tabelë krahasuese tekstesh greqisht dhe shqip, në të cilën jepen 1235 fjalë, në tri kolona në
secilën gjuhë, duke përqasur në mënyrë kritike tekstin - fjalor të vitit 1802, tekstin e Papa-
Nastasit dhe atë të Ë. M. Leak-ut. Pjesa e fundit të librit të botuar prej N. Stylos përfshin
fotokopjet e tekstit – fjalor të Fletores së Papa-Nastasit, por vetëm ndy gjuhë: greqisht dhe
shqip. Kështu, Fjalori i Daniil Voskopojarit, 2011 nuk është thjesht një qasje në shekullin e ri
233
N. Stylos, Fjalori katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit, Tiranë, 2011. 234
N. Stylos, Fjalori katërgjuhësh të Daniil Voskopojarit, Arbëria, Tiranë, 2011
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 103
të një vepre që mungonte në bibliotekat tona të punës. Si një punim përfshirës i botimeve e
ribotimeve të Fjalorit në një udhëtimin mbi 250-vjeçar, herë si vepër e plotë e herë në
përbërje të punimeve të studiuesve a albanologëve të ndryshëm, ai shpërfaq edhe përqasje
krahasime, plotësime, korrigjime dhe vlerësime. Ardhja e veprës në përmasa me këto
përmasa, nderon studiuesin N. Stylos për punën e kryer, por, njëherazi pasuron kulturën tonë
kombëtare bashkëkohore dhe lehtëson punën e studiuesve.‖235
Analiza e përmbajtjes së fjalorit
A. Konstandakopullu në studimin e saj236
ka bërë një kategorizim të fjalëve të fjalorit
(kategorizim sasior, se sa shpesh shfaqen fjalët në të, si dhe kategorizim cilësor që ka të bëjë
me vlerësimin e çdo fraze në veçanti.) Si njësi kategorizimi ka marrë temën dhe si njësi
matjeje rrjeshtin dhe jo frazën.
Kështu në bazë të përmbajtjes ka krijuar shtatë kategori tematike të cilat ndahen në 17
nënkategori.
Shoqëria 297 rreshta që përbëjnë 27,70%
Profesioni - puna 219 rreshta 20,42%
Natyra141 rreshta që përbëjnë 13,2 %
Feja139 rreshta që përbëjnë 12.96%
Shëndeti 134 rreshta që përbëjnë 12,50%
Ekonomia 87 rreshta që përbëjnë 8,11%
Familja 29 rreshta që përbëjnë 2,70%
Nga të dhënat e mësipërme rrjedh që pjesën më të madhe të tekstit e zënë temat që
kanë të bëjnë me shoqërinë dhe, në mënyrë specifike, me marrëdhëniet shoqërore (midis të
afërme, miqve, klasave shoqërore, profesionistëve etj.), me virtytet, me veshjen dhe me
mënyrat e sjelljes. Kategoria që ka të bëjë me profesionet dhe punën, vjen e dyta në renditje.
Dy kategoritë e para zënë 50% të gjithë tekstit. Kjo tregon edhe rolin e dyfishtë që luante ky
tekst. Nuk ishte thjesht një metodë për mësimin e gjuhës por nëpërmjet saj Daniili u përpoq të
kalojë edhe disa dije dhe botëkuptime në lidhje me çështjet themelore në fushat e jetës, siç
janë shoqëria dhe puna.
Duke shfrytëzuar tekstin e fjalorit, studiues të ndryshëm mund të nxjerrin të dhëna
rreth jetës shoqërore dhe pikëpamjeve të ndryshme që karakterizonin njerëzit, siç ishte
Daniili, në atë periudhë në Voskopojë. Akoma konstatojmë marrëdhëniet e ndryshme
shoqërore midis klasave të ndryshme të qytetit, siç janë ato të punëdhënësit me punëmarrësin,
të brezave të rinj me të vjetër, të të pasurve me të varfrit etj.
Daniili stimulon dashurinë për punën, për njerëzit në nevojë, stimulon pastërtinë e
trupit dhe të shpirtit, bamirësinë etj.
235
V. Memisha, Qasje për disa riardhje të ditëve të sotme në leksikografinë shqiptare, në Seminari
ndërkombëtar..., Prishtinë, 2011 236
236
A. Konstandakopullu, H ειιεληθή γιψζζα ζηα Βαιθάληα (1750-1850), Tν ηεηξάγισζζν ιεμηθό ηνπ Γαληήι
Μνζρνπνιίηε, Ησάλληλα, 1988
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 104
Gjuhët në Fjalorin katërgjuhësh
Siç u përmend edhe më lart, gjuhët e fjalorit ishin katër gjuhët që fliteshin nga grupe
të ndryshme gjuhësore dhe etnike përreth qytetit të Voskopojës. Secila nga këto paraqet
interes të veçantë për studiuesit.
Për sa i përket gjuhës greke, fjalori nuk paraqet ndonjë interes të veçantë.... Studiuesi
N. Stilos në veprën e tij shkruan: ―Edhe pse nga ana greke – nga studiuesit grekë, fjalori
konsiderohet pa interes, duhet të them se shtysa kryesore, që më bëri të merrem me këtë
fjalor, është pjesa greke, më konkretisht, alfabeti grek. Sepse, siç shikojmë...nuk është identik
me atë që konsiderohet alfabeti klasik grek, por ndër të tjera ka edhe të paktën tetë simbole, të
cilat mund t‘i quaja shkronja. Shkronja shqiptimin e të cilave mund ta kuptojmë më mirë e
menjëherë nga gjuhët e tjera në këtë fjalor dhe, konkretisht, për mua, me arvanitasen apo
shqipen jugore, të cilën e identifikojmë dialektin apo gjuhën e stërlashtë jonike‖237
.
Përkundrazi, ka interes të madh për sa i përket gjuhës vllahe, e cila ka qenë gjuha
mëmë e autorit, sepse konsiderohet si një tekst i hershëm i gjuhës vllahe.
Pjesa e shqipes nuk është e sigurt nëse është shkruar nga ai vet apo nga ndonjë
bashkëpunëtor i tij, por është në dialektin toskë. Ndoshta paraqet gjuhën e banorëve të Arnaut
Mahalesit të Voskopojës në atë periudhë.238
Duke marrë parasysh fjalën ―ζπρλάδεη‖ (rreshti
433), të cilën e gjejmë të shpjeguar vetëm në vllahisht, mund të nxjerrim përfundimin se
Daniili jo vetëm nuk ka shkruar tekstin shqip, por dhe se nuk dinte shqip, sepse në rast të
kundërt, në tekstin vllah dhe grek do të kishte ndryshuar këtë fjalë.239
Teksti në shqip na ofron të dhëna të rëndësishme për gjendjen e gjuhës së folur shqipe
në fund të shekullit të XVIII dhe në fillim të shek. të XIX në zonën e Voskopojës. Mund të
vërejmë ndryshimet fonetike, morfologjike dhe semantike që ka pësuar kjo e folme me
kalimin e kohës. Fakti që Daniili ka përdorur togfjalësha dhe fjali na ndihmon të ndjekim
edhe ndryshimet sintaksore. Akoma mund të ndjekim ndikimin e shqipes nga gjuhët e tjera që
përdoreshin përreth saj, siç ishin greqishtja, vllahishtja, bullgarishtja, turqishtja si dhe
ndikimin e tyre nga shqipja.
Interes paraqet edhe pjesa e bullgarishtes, e cila nuk është shkruar nga vetë autori, por
nga papa Stefano, siç e përmendëm më lart, i cili jetonte atëherë në qytetin e Ohrit.
―Bullgarishtja‖ e papa Stefanos, nga të dhënat e mëvonshme, rezulton të jetë një dialekt i
gjuhës (macedonian) që flitej në atë trevë.
Të përbashkëtat dhe dallimet
midis “Protopeirias” të T. Kavaliotit dhe “Hyrjes në mësimdhënie” të D. Voskopojarit
Ngjashmëritë e veprës së Voskopojarit me veprën e Kavaliotit
237
Niko Styllos, Fjalori katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit, Tiranë 2011, f. 18. 238
Γ. Ληζνμόνπ - Σν ηεηξάγισζζν ιεμηθό ηνπ Γαληήι Μνζρνπνιίηε (1802). Πξόινγνο, ζηίρνη 239
Niko Styllos, Fjalori katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit, Tiranë 2011, f. 17
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 105
Të dy veprat u hartuan në të njëjtën hapësirë, në qytetin e Voskopojës dhe rreth
Akademisë së Re, në një mjedis multikulturor, multietnik dhe multi gjuhësor.
Autorët ishin të dy voskopojarë me gjuhë amtare vllahishten dhe gjuhë të inteligjencës
greqishten.
Për shkrimin e të tria gjuhëve kanë përdorur alfabetin e greqishtes, i përshtatur për
vllahishten dhe i zbatuar për shqipen.240
Veprat u hartuan dhe qarkulluan në një distancë kohore rreth 30 vjet: Protopeiria 1770
- Hyrje në mësimdhënie 1802.
Janë metoda për mësimin e gjuhës greke nga komunitete që nuk e njihnin greqishten.
Përmbajnë tekste me karakter fetar, por edhe didaktik.
Përmbajnë fjalor
Dallimet
Protopeiria shërbeu si prototip për veprën e Daniilit. Ajo përmban më shumë tekste
fetare, lutje, etj. dhe më pak tekste me dije praktike, pra tek e para mbizotëron karakteri fetar,
kurse tek e dyta ai laik, praktik.
E para u shkrua si metodë për mësimin e gjuhës greke, e cila do të përdorej në
ambientet e Akademisë së Re si libër shkollor. E dyta, siç shkruan vetë autori, u hartua që t‘u
vijë në ndihmë atyre të rinjve që nuk kanë mundësinë ose nuk mund të harxhojnë kohën për
të mësuar greqishten, e cila është e nevojshme në marrëdhëniet e tyre të përditshme për t‘u
integruar në shoqërinë voskopojare dhe sidomos për të gjetur punë në esnafët e ndryshëm.
Kavalioti shkruan në gjuhën arkaike, kurse Daniili në gjuhën popullore.
Përsa u përket fjalorëve edhe këtu kemi diferencime.
Në fakt kemi të bëjmë me një fjalor nga njëra anë dhe një metodë nga ana tjetër.
Fjalori përmban një listim fjalësh, duke na dhënë analoget në gjuhët e tjera, kurse
metoda ka një listim fjalish me përkthimin në gjuhët e tjera.
Fjalori si gjuhë të dyta ka vllahishten dhe shqipen, kurse metoda vllahishten,
bullgarishten dhe shqipen.
Fjalori presupozon lexues me një nivel të lartë të njohjes së gjuhës greke, kurse
metoda u drejtohet fillestarëve që duan të mësojnë greqishten.
Fjalori ka 1070 fjalë, kurse metoda 800.
Për shkrimin e vllahishtes dhe të shqipes Daniili nuk e ka zbatuar tërësisht alfabetin e
krijuar nga Kavalioti, por ka dhënë zgjidhjet e tij.241
240
Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: me rastin e 100 – vjetorit të Kongresit të Manastirit, Tiranë 2008. f.
303 241
Për më shumë në lidhje me shkrimin e gjuhës shqipe me alfabetet greke shih Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të
shqipes: me rastin e 100 – vjetorit të Kongresit të Manastirit, Tiranë 2008.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 106
4.3.3. Fjalori greqisht - arvanitishte e thjeshtë i Marko Boçarit (1809)
Në fushën e leksikografisë dygjuhëshe greqisht – shqip apo shqip – greqisht, që në
dhjetëvjetëshin e parë kemi një vepër që tërhoqi me të vërtetë vëmendjen e bashkëkohësve si
dhe të studiuesve të mëvonshëm.
Bëhet fjalë për fjalorin e luftëtarit të shquar suliot, Marko Boçari, ―Λεμηθφλ ηήο
Ρνκατθνίο θαί Αξβαλεηεθνίο Απιήο” (i njohur, tashmë, si Fjalor greqisht - arvanitshe e
thjeshtë).
Dorëshkrimi i fjalorit gjendet në Bibliotekën Kombëtare të Parisit, në degën e
dorëshkrimeve greke, në kodikun prej letre (Supplement Grec 251), i cili numëron 244 faqe
dhe përbëhet nga tre pjesë. Në fillim të kodikut gjenden dy fletë (226X155 mm), nga të cilat i
pari është bosh.
Vazhdon dorëshkrimi që përmban fjalorin e Boçarit me përmasa (115X88mm), i cili
fillon nga faqja 25. 24 faqet e para të tij mungojnë, mbase janë përdorur për qëllim tjetër.
Fjalori është i përfshirë në faqet 25-136. Çdo faqe është e ndarë në dy pjesë me vijë vertikale.
Në anën e majtë të çdo faqeje janë të shënuara fjalët greke, jo me rënditje alfabetike, në anën
e djathtë janë shkruar fjalët shqip me shkronja greke. Në fillim të çdo faqeje të dorëshkrimit,
përveç faqes së parë, është e shkruar nga vetë Boçari, Λεμηθόλ ose Λεμηθόλ Γίγισζζνλ ose
Γίγισζζνλ Λεμηθόλ (fjalor ose fjalor dygjuhësh) me kombinimet më të çuditshme
anortografike... 242
Numri i lemave të greqishtes janë 1701, kurse të shqipes 1494. Për këtë prof. Johallas
shprehet se kjo diferencë fjalësh ka të bëjë me faktin që Markua për fjalët greke shkruante
shpesh herë edhe sinonime, ose e përdorte një fjalë në vende të ndryshme të fjalorit në formë
tjetër, të gjuhës popullore ose edhe të katharevusas dhe e shpjegonte me të njëjtën fjalë në
shqip. P.sh. ειαία, ειηά – ulli; Έκνξθνο, φκνξθνο, σξαίνο – i bukur
Sipas prof. Johallës dorëshkrimi i dytë i kodikut me përmasa 228 x150 zë faqet 137 –
226 dhe përmban një lloj metode greko – shqiptare, pa mësues me dialogë greko – shqiptarë.
Fjalët shqip janë shkruar me një alfabet krejt të çuditshëm dhe të ndërlikuar, të cilin me sa
duket e ka shpikur vetë autori, të cilin e shpjegon në f. 219 të dorëshkrimit. Bëhet fjalë për
vepër të Ioanit Villaras.
Dorëshkrimi i tretë dhe i fundit i kodikut me përmasa (265X192mm) përmbahet në
faqet 227 – 238 dhe është një studim i shkurtër rreth gjuhës shqipe (f. 227 – 229) dhe një
fjalorth i shkurtër frëngjisht – shqip (f. 230 – 236).
Koha e hartimit të fjalorit dhe autori i tij
Dorëshkrimin e Fjalorit e dhuroi Pukëvilli në Maj të 1819 në Bibliotekën Kombëtare
të Parisit, siç e vërteton një shkrim i tij në faqen e tretë të kodikut: Offert a la Bibliotheque du
Roi par Pouqueville ancien consulgeneral de France a Janina. Mai 1819. Në faqen e parë të
dorëshkrimit vetë Marko Boçari ka shënuar titullin e veprës së tij, të cilën e ka emëruar
242
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 165. Shih akoma T. Johalla, Σν ειιελν –
αιβαληθφ ιεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ, ηόκνο 46, Αζήλα 1980. f. 37.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 107
―Λεμηθφλ ηεο Ρσκατθνηο θαη Αξβαλεηεθήο Απιήο‖. Mbi titullin e faqes së parë ekziston
shënimi i Pukëvillit në të cilin shkruan Ce lexique est ecrit de la main de Marc Botyari a
Corfou 1809 devant moi. Pouqueville. (Fjalori u shkrua nga dora e Marko Boçarit në Korfuz
1809 në praninë time).
Këto të dhëna na vërtetojnë vendin dhe kohën e shkrimit të fjalorit. Na ngelet të
konstatojmë arsyen që e shtyu luftëtarin e madh të ndërmarrë një nismë të tillë dhe të ngelet
në histori jo vetëm si një luftëtar i shquar, por edhe si leksikograf i një fjalori dygjuhësh.
Akoma lindin pyetjet: A është M. Boçari autori i Fjalorit apo është thjesht regjistrues i
fjalëve që i interesonin Pukëvillit? Çfarë niveli arsimor kishte ai dhe sa mirë i dinte të dy
gjuhët?
Në fakt ekzistojnë disa aspekte të ndryshme në lidhje me këto çështje. Jemi përpjekur
t‘i konstatojmë dhe të sjellim në fletët e këtij punimi në mënyrë që të krijojmë një imazh më
të qartë në lidhje me figurën dhe veprën e M. Boçarit, por edhe të zbërthimit sa më të mirë të
fjalorit.
I pari, edhe pse i mëvonshëm, mbështetet nga studiuesi Bashkim Kuçuku, i cili në
fjalën përcjellëse të botimit pohon se fjalori nuk është hartuar nga një gjuhëtar dhe, aq më
pak, nga një leksikograf poliglot, por beson se fjalori është shkruar tërësisht nga Boçari. Ai
shkruan se ―Fjalori greqisht – shqip i Marko Boçarit është i njohur përtej rretheve të
gjuhëtarëve dhe të historianëve. Marko Boçari dhe një fjalor, në pamje të parë, është një
bashkëvajtje krejt e pazakonshme dhe po aq tërheqëse. Çfarë e lidh me një fjalor, në fillim të
shekullit XIX, luftëtarin shqiptar nga Suli i Çamërisë, heroin e luftës për çlirimin e Greqisë?
Natyrisht me të nuk e lidh shkenca, por gjuha amtare, shenja e pashlyeshme e identitetit të
parë dhe të përjetshëm. Dhe fjalori i tij është dygjuhësh: greqisht dhe shqip. Njëra, greqishtja
është gjuha e arsimimit, e kulturës dhe e të folurit jashtë hapësirës shqiptare dhe, tjetra,
shqipja, është gjuha e mëmës, e fisit dhe e tërë bashkësisë së vet, pra edhe e përditshmërisë, e
fshehtësive familjare dhe intime, gjuha e shpirtit. Edhe personaliteti i tij është i dyanshëm,
sikurse janë bëmat dhe ndihmesat e tij, në të dy anët, në historinë e shqiptarëve dhe të
grekëve.‖243
Argumenti tjetër vjen nga albanologu i madh akademiku T. Johalla, i cili në
parathënien e tij të botimit të fjalorit të Boçarit shpjegon se nga studiuesit e ndryshëm nuk
është vënë re një shënim i Pukëvillit në të cilin shkruan: ―J’ai depose, il y a quelques annees,
au cabinet de MS. de la bibliotheque du rai, un vocabulaire achype et grec vulgaire qui est
ecrit en entier de la main du jeune Marc Botzaris, sous la dictee de son pere, de son oncle, et
de son beau-pere Cristakis”244
.
Pra, vazhdon akademik T. Johalla, këtu kemi të bëjmë me një vepër kolektive, ku siç
duket Markua nuk regjistron në mënyrë pasive çka i diktojnë të tjerët, por mendojmë se ai ka
shkruar vetë lemat në greqisht, ndërsa për përkthimin e tyre në shqip herë e ndihmonte njëri
herë tjetri. Se kanë marrë pjesë më shumë se një në realizimin e fjalorit vërtetohet nga fakti se
kemi disa komente, përkthime të ndryshme për të njëjtën fjalë të greqishtes, që do të thotë se
243
N. Stylos, Fjalori i Marko Boçarit, Tiranë, 2008, f. 3 244
T. Johalla, Tν ειιελν – αιβαληθφ ιεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ,
ηόκνο 46, Αζήλα, 1980, f. 39; F. Pouqueville, Voyage de la Grece, Paris 1826, 1, f. XXXVII, shën 1.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 108
një herë ia jepte njëri shpjegimin, një herë dikush tjetër (pa apokleiozme edhe mundësinë e
ekzistencës së sinonimeve).
Ky informacion i Pukëvillit është i nevojshëm, se na ndihmon të përcaktojmë se pjesa
shqipe e fjalorit nuk i përket vetëm një njeriu dhe se nuk përbën ―idiolekt‖, d.m.th nuk
përcakton gjuhën e një njeriu të vetëm. Por materiali është mjaft homogjen për të thënë se i
përket të njëjtit dialekt. Tre personat për të cilat bën fjalë Pukëvilli janë babai i tij Kiço,
xhaxhai Notis dhe vjehri i tij Kristaqis Kallogjiru.245
Studiuesi Xh. Lloshi në lidhje me këtë shkruan: ―Ndonëse që më 1991 e kam
vërtetuar se ky nuk është fjalor i Marko Boçarit, në studimet tona ai vijon pa të drejtë të quhet
i tillë, duke mos marrë parasysh qoftë edhe faktin e thjeshtë se i ashtuquajturi autor ishte në
atë kohë vetëm 18 vjeç.‖246
Në lidhje me arsyen e hartimit të fjalorit prof. Johalla thekson që në kohë të ndryshme
janë formuluar hipoteza të ndryshme.
Studiues të ndryshëm janë shprehur se Marko Boçari, me këtë vepër tentoi t‘u japë
bashkatdhetarëve të tij që jetonin në Korfuz, një ndihmesë për marrëdhëniet e tyre të
përditshme dhe për këmbimet që bënin247
.
Për T. Johallën kjo duket shumë pak e mundur për disa arsye:
E para është se të gjithë suliotët flisnin edhe gjuhën greke.
E dyta, materiali i Fjalorit përmban fare pak fjalë të përdorimit të përditshëm,
mungojnë fare dialogë të thjeshtë që i nevojiten një njeriu në kontaktet e tij të përditshme. Në
qoftë se Boçari kishtë një synim të tillë, do të ishte kujdesur që të përmbaheshin në Fjalor.
E treta, Fjalori nuk ka një renditje alfabetike të fjalëve që të ndihmonte njerëzit në
përdorimin e tij. Ky është shkaku kryesor për të cilin mund të thuhet se Fjalori nuk është
hartuar as për të kundërtën, d.m.th të mësojnë grekët elemente të shqipes.
Më poshtë Johallas thekson: ―Mendojmë se Fjalori i Boçarit u shkrua me iniciativë të
Pukëvillit. Në kuadrin e interesimit të tij për gjuhën shqipe dhe duke pasur si synim hartimin
prej tij në vazhdim të fjalorit Frëngjsht – Shqip, të cilin e përfshiu në veprën e tij Voyager
dans la Grece, vëll. 2 a Paris 1820, faqe 617 – 623, shfrytëzoi rastin e pranisë së suliotëve
biling në Korfuz dhe kryesisht miqësinë që kishte me të riun atëherë, Marko‖248
.
I së njëjtës ide është dhe prof. Xh. Lloshi, i cili thekson: ―Ky nuk ishte asnjë lloj
fjalori, as nuk ka renditje fjalori e qoftë edhe emrat e ditëve të javëve nuk i ka të plota. Ishte
lëndë gjuhësore për shqipen, që i nevojitet Pukëvillit për punën e vet të mëtejshme. Me
termat e sotëm, ishte material ekspedite gjuhësore, të cilin Pukëvilli nuk ishte në gjendje ta
regjistronte vetë me shkrim.‖249
245
T. Johalla, Tν ειιελν – αιβαληθφ ιεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ,
ηόκνο 46, Αζήλα, 1980, f. 40 246
Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: 100 – vjetori i Kongresit të Manastirit, Tiranë, 2008, f. 107 – 108. 247
Po aty f. 40 / L. Skendo, ―Mark Mboçari‖, Hylli i Dritës, Shkodër 1939, vëll. 8 -10, f. 388 248
Po aty, f. 40. 249
Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: 100 – vjetori i Kongresit të Manastirit, Tiranë, 2008f. 107 – 108.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 109
Referime dhe botime të fjalorit
U përmend edhe më lart që i pari që iu referua pranisë së dorëshkrimit të Fjalorit ishte
Pukëvilli dhe se vetë ai e depozitoi pranë Bibliotekës Kombëtare të Parisit.
Në vazhdim në vitin 1820 Pukëvill boton veprën Voyager dans la Grece, vëll. 2 a
Paris 1820, në të cilën përmbahet fjalorth Frëngjisht – Shqip me rreth 440 fjalë. Sipas prof.
Johallës fjalët në shqip i ka marrë nga Fjalori i Boçarit, duke përkthyer lemat greke në
frëngjisht. Në këtë fjalorth vihen re mjaft gabime, të cilat vijnë nga keqtrankriptimi i fjalëve
të shqipes për shkak të njohurive shumë të pakta që kishte Pukëvilli për gjuhën shqipe. Ai
arriti të kopjojë akoma edhe gabimet e Boçarit.250
Filologu Nikollaos Dhosios, i cili punonte në Bibliotekën Kombëtare të Parisit për
disertacinin e vet, duke shfletuar dorëshkrime të ndryshme, erdhi në kontakt edhe me fjalorin
e Boçarit. Dhosios komunikon praninë e dorëshkrimit me një letër dërguar gazetës së Athinës
―Δπηζεψξεζηο Πνιηηηθή θαη Φηινινγηθή‖ (Epitheorisis politiki kai fillollojiqi), e cila e botνn
letrën më 25 prill 1881, nr 15, f. 256. Fatkeqësisht ky botim i Dhosios ka kaluar pa u vënë re
dhe të gjithë njohin Spiro Lambron si të parin që zbuloi dhe komunikoi praninë e Fjalorit.
Prof. Dh. Shuteriqi shkruan: ―Fjalorin e zbuloi S. Lambros, i cili flet për të në
artikullin ―Marko Boçari leksikograf‖ te fletorja Estia, Athinë, 25.XII.1895, f. 4, ku boton
faqen 25 (bashkë me faksimilenë), si dhe faqen 69 dhe diçka nga faqja 136. Po ai, e ribotoi
artikullin në librin Logoi kai arthra, Athinë, 1902, 533-538 .‖251
Të njëjtën gjë na vërteton
edhe prof. Johallas.
Për herë të parë revista tashmë e njohur e F. Konicës, Albania, në numrin e saj të 58,
të vitit 1898, në Bruksel ―shkruan se shfaq dëshirën për botimin e fjalorit‖252
dhe u bën thirrje
shqiptarëve të pasur kudo ku ndodhen, të mbledhin shumën prej 1000 frangash, për të
mundësuar botimin e veprës.253
Me sa duket thirrja e Konicës zuri vend, por fjalori nuk u
botua para shekullit të XX.
Fjalori u botua në vitin 1926 nga Lumo Skendo (Mithat Frashëri) në revistën që
botonte bashkë me Kristo Laurasin, Kalendari Kombiar 1926, f. 120-196 nën titullin Fjalori i
Marko Boçarit, Tiranë 1926. Botimi i L. Skendos përmban hyrje prej dy faqesh në shqip dhe
në frëngjisht pa bërë ndonjë koment mbi Fjalorin e Boçarit. Në vazhdim jepet fjalori duke e
kopjuar nga origjinali dhe duke ruajtur alfabetin grek dhe ortografinë, pa bërë asnjë
përmirësim. Nuk rishkroi me drejtshkrim lemat në greqisht as në shqip. Nuk i vendosi fjalët
në rendin alfabetik. Në fakt gjatë kopjimit ka bërë dhe shumë gabime, të cilat e bëjnë këtë
botim jo shumë bindës.
Prof. Dh. Shuteriqi në lidhje me këtë botim shkruan se ―Botimi u bë në Tiranë më
1926, duke u ruajtur alfabeti grek dhe ortografia e origjinalit. Aty shënohet se fjalori paraqit
250
Për më shumë shih po aty, f.42 251
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 165 252
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976 253
T. Johalla, Tν ειιελν – αιβαληθφ ιεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ,
ηόκνο 46, Αζήλα, 1980, f. 44/ F. Konica, ―Marko Boçari auktor‖, Albania, viti 2 [Bruxelles] 1898, f. 58-59, 78-
80, 117-118.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 110
interes thjesht kurioziteti, si nji kujtim i të famshmit kapedan suliot, po jo me rëndësi literare
ose filologjike të vërtetë. Vërejtja nuk është më vend: dukumenti ka rëndësi për të njohur të
folmen shqipe të krahinës së Sulit, që nuk dihet të ketë qenë shkruar tjetër herë.‖254
Shuteriqi,
për arsye politike, nuk pohon se fjalori u botua nga Lumo Skëndoja.
Fjalori i Boçarit në vazhdim pati fatin të bëhet objekt studimi i një njeriu shumë të
njohur në fushën e studimeve greko – shqiptare dha shqiptaro – greke, të prof. Titos Johallas,
i cili e botoi në Athinë në vitin 1980.
Prof. Johalla në prologun e veprës së vet shkruan: ―Me Fjalorin e Boçarit erdha në
kontakt direkt, për herë të parë në vitin 1970 në Staatsbibliothek të Mynihut ku kisha rastin të
shikoj një kopje të botimit të parë të veprës të realizuar nga Lumo Skendo. Menjëherë
konstatova se sa problematik ishte ai botim dhe se heroit i takonte një trajtim më i drejtë.‖255
Kështu i riu T. Johallas, i njohur për interesin dhe dashurinë e tij për Albanologjinë,
ndërmori një iniciativë të rëndësishme për të botuar fjalorin me parametra shkencore ashtu siç
i takonte. Kopjoi nga mikrofilm dorëshkrimin, Transkriptoi fjalët shqip dhe bëri studim në
terren për vërtetësinë e shumë lemave të shqipes. Pas një pune të madhe dhe me ndërprerje
për shkak të angazhimeve të tjera, Johalla arriti, në vitin 1980, të qarkullojë një botim të
kompletuar, shumë cilësor të Fjalorit. Është botim i Akademisë së Athinës, nr. 46 me titull: T.
Johalla, Tν ειιελν – αιβαληθφ ιεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε.
Vepra fillon me një historik të shkurtër të leksikografisë greko – shqiptare dhe
shqiptaro – greke. Në vazhdim në Kap. I (35–50) jepen informacione të përgjithshme rreth
autorit, fjalorit, kohës së hartimit etj. Kap. II (51-62 ) përmban strukturën dhe përmbajtjen e
fjalorit. Këtu kemi një kategorizim sasior të fjalëve dhe përfshirje të tyre në grupime sipas
fushave të ndryshme përkatëse si: feja, lufta, profesionet, sëmundjet etj. Kap. III (63 – 66)
përmban vërejtje për pjesën greke të fjalorit. Theksimi. Përdorimi i alfabetit grek. Elemente
arkaike dhe dialektore. Fenomene fonetike dhe morfologjike. Kap. IV (67 – 90) vërejtje për
pjesën shqipe të fjalorit. Theksimi. Alfabeti që ka përdorur Boçari. Idioma e fjalorit. Ndikime
nga gjuhët e tjera greqishtja, turqishtja, italishtja etj. Kap. V (91 -218) Teksti i M. Boçarit. ...
- Përkthimi – Komente. Kap. VI (219 – 400) glosaret. Botimi ka një shtojce (401 – 418), ku
përmbahet studimi i Pukëvillit rreth gjuhës shqipe dhe fjalori i tij Frëngjisht – Shqip.
Në janar të 2008-s, del botimi më i plotë dhe më i mirë deri tani në shqip i kësaj
vepre. Fjalori botohet nga shtëpia botuese ―Arbëria‖ dhe është përgatitur për botim nga Niko
Stylos, duke u pajisur me një studim shumë të gjerë dhe të plotë për të folmen çame dhe
lidhjet e saj me pellazgjishten, si dhe për vendin që zë lënda leksikografike e tij në pasurinë
leksikore e semantike të kësaj të folmeje. Përkthimin e studimit e ka bërë Sokol Çunga.
Botimi i 2008-s përmbledh256
:
Fjalor i një gjuhe të stërlashtë (nga B. Kuçuku)
I. Parathënie
1. Marko Boçari dhe fjalori i tij
254
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976 255
T. Johalla, Tν ειιελν – αιβαληθφ ιεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ,
ηόκνο 46, Αζήλα, 1980, Parathënie, f. 15 256
N. Stylos, Fjalori i Marko Boçarit, Tiranë, 2008, f. 3
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 111
2. Pak fjalë për alfabetet e lashta arvanitase
3. Gërmat toske ose epiroto-arvanitase
II. Dorëshkrimi i Marko Boçarit
III. Fjalor greqisht – arvanite e thjeshtë
IV. Fjalor arvanite – greqisht
V. Fjalë të greqishtes epirote
Bibliografi
Fjalorin e ka pajisur me një studim të vlerësueshëm, Niko Stylos, me prejardhje nga
fisi i Boçarajve. Ndryshe nga Mithat Frashëri, që nxori për herë të parë për shqiptarët vetëm
origjinalin e këtij fjalori (1926), ky studiues, bashkë me krejt origjinalin, të shkruar nga dora
e Marko Boçarit, e paraqet atë edhe të transkriptuar me alfabetin e shqipes, si dhe të
sistemuar sipas konceptit të fjalorit, njëherë greqisht – shqip, dhe herën tjetër shqip – greqisht
për të lehtësuar leximin në të dy gjuhët.257
Vlerat e fjalorit
Disa nga vlerat dhe të metat e fjalorit parë me syrin tonë dhe të sintetizuara nga
studimet rreth veprës nga dijetarë e dashamirës të ndryshëm.
I shkruar në fillim të shek. të 19 - të, fjalori ndihmon të ndjekim disa fenomene
gjuhësore interesante, si p.sh.
Strukturën e greko – shqipes së folur në zonën e Fanarit të Prevezës në fund të shek.
të 18 - të dhe në fillim të shek. të 19 - të. Fjalësi është relativisht i vogël në numër, por ka
meritën se jep lëndë të drejtpërdrejtë nga e folmja e kësaj krahine, nga një e folme që i përket
dialektit të toskërishtes.
Lënda leksikografike jep mundësi për të parë veçoritë dialektore të të folmes (veçoritë
fonetike, leksikore e gramatikore, varietetet e formave të ndryshme shprehëse etj).
Akoma mund të shohim ndikimin e gjuhës greke në fjalorin e saj si dhe ndikimin e
turqishtes ose edhe të gjuhëve të tjera.
Lënda jep mundësi dhe për analiza e ftillime të ndryshme filologjike, sociologjike,
etnolinguistike akoma dhe historike, sepse siç u shprehëm (jo vetëm ne), lënda e fjalorit nuk
është grumbulluar a nuk është vjelë me kritere shkencore leksikografike, por shpesh është
rastësore, ndaj elementet pragmatiste etnolinguistike janë më të dallueshme, sesa te një fjalor
tjetër.258
Por fjalori ka shumë mangësi, nëse e shohim nga ditët e sotme, kur në leksikografinë
shqipe kemi arritje që e vendosin atë në nivelin e gjuhëve me shkallë shumë të lartë
përpunimi e standardizimi, siç është dhe vetë greqishtja, fjalorët dygjuhësh të së cilës në
marrëdhënie me shqipen po analizojmë.
1. Fjalori ka rreth 1100 fjalë, por ato nuk janë që të gjitha në trajtën e tyre
përfaqësuese, si lema. Jo rrallë kemi edhe forma fjalësh (sidomos forma të pashtjelluara
257
N. Stylos, Fjalori i Marko Boçarit, Tiranë, 2008, f. 3-4 258
Kjo nuk është dukuri e rrallë, sepse në mesin e shekullit XX, Pano Tase botoi një fjalor me shprehje
popullore, të grumbulluara rastësisht ne rrethinat përmetare. Shih për këtë, P. Tase, Fjalorth i ri, Tiranë, 2006.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 112
foljesh), ashtu si kemi edhe ndërtime togfjalëshore (sintagma dy a më shumë gjymtyrëshe), si
atë (εθείλνπο – p(ë)r ata lëng), kloftë (qoftë), kë (kë kemi këtu?), klarë (qarë), e lidhur’a keqy
(e lidhur keq), lis i trashë, i ndreytë lotrë (lojë e drejtë), fuqy kaut (fuqia e kaut) etj.
Greqishtja ashtu si dhe shqipja e gjuhë të tjera, njohin klasën e mbiemrave
prejpjesorë. Por nëse shqipja këta mbiemra i dallon strukturalisht nga pjesoret gjegjëse me
anë të nyjës së përparme, kjo nuk ndodh në greqishte. Në këtë gjuhë mbiemra prejpjesorë dhe
pjesoret kanë formë të njëjtë dhe dallohen kuptimisht vetëm nga përdorimi në ligjërim. Në
fjalorin e M.Boçarit gjejmë shumë trajta pjesoresh që janë dhënë në vend të mbiemrave.
P.sh.,
2. Fjalët në shqipe (në arvaniten e thjeshtë, siç shprehet autori) janë dhënë shpesh jo
saktë fonetikisht e gramatikisht. B. Kuçuku thotë se studimi i N. Stillos si parathënie e
Fjalorit, sidomos shpjegimet e argumentuara japin të dhëna se ―ky i ashtuquajtur fjalor është
më tepër një lloj metode e thjeshtë për t’u mësuar bashkëvendasve të tij, të strehuar në
Korfuz, greqishten që nuk e dinin, por që edhe vetë mësuesi i tyre nuk e zotëronte mirë, bënte
gabime, të cilat studiuesi i gjen në tekstin e tij. Transkriptimi tingullor dhe shkronjor,
shpjegimet plotësuese të fjalëve, si edhe hulumtimi në to janë më të besueshmet dhe,
vetëkuptohet, edhe të sakta deri në hollësitë tingullore dhe kuptimore, sepse vetë Niko Stillo
është, gjithashtu, një folës bashkëkohor i përkryer i çamërishtes, posaçërisht i të folmes së
Prevezës, në të cilën përfshihet edhe e folmja e Marko Boçarit.259
Duke u mbështetur vetëm te fjalësi i shqipes do të përmendnim: e vokël ngajtim
(gatim i paktë), bie shy ndë qlishë (bie shi në kishë), të pië verë 9 (të pi verë), thomtë bashkë
(folëm bashkë), qëroytë mirë (pastroji, qëroji mirë), mënt i marrë (i çmendur), hundëglatë
(hundëgjatë), e pa glinjurë mushkë (mushkë e pabindur, xanxare), ngërthëlë (gafore),
klumështë pastruarë etj.
3. Shpesh kemi dhe sintagma, të cilat nuk shfaqen si njësi të shndërruara figurativisht
dhe të shfaqen si njësi frazeologjike, por janë mjedise thëniesh (a thënie të cunguara) ku
shfaqen së shumti valencat e jashtme të fjalëve. Psh. πξνο ηα πάλσ θάησ / prey siprë poshtë
(prej sipër poshtë); καθξχ ιανχην / i glati buzuq (buzuk i gjatë); δεθαπέληελχθηαο /
pesëmbëdhietë nat(e) (pesëmbëdhjetë net); ηνχηνλ ην ζθπιί / ky qen; απίδη επηζπκψ / dardha
deshiroy (dua dardha) etj.
4. Në fjalor mund të bëjmë shqyrtime leksikore, semantike dhe frazeologjike dhe për
nga burimi i fjalëve.
Në fjalësin shqip:
- Gjejmë fjalë që janë të shqipes myqysi (miqësi), mirë, mymë myrë (mëmë e mirë),
myel (mjel), myaltë (mjaltë), miell, prrua, vjedh, vlla, vokël, zog, derr, det, dele, dal etj.);
- gjejmë shumë fjalë të huazuara nga greqishtja (anakatosurë, allimonon, aguridhë,
cukunidhë, elefteri (në kuptimin e pabesë dhe jo e lirë), kerdhes, hinopor, hinotoni, vromë,
liturgji, dhidhaskali, dhipllo, dhiavas etj.);
259
N. Stylos, Fjalori i Marko Boçarit, Tiranë, 2008, f. 4
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 113
- ashtu siç gjemë edhe fjalë nga turqishtja (aferim, aqërim / agjërim, axhami, araba,
mukaet, qamet, teveqel, tembellëq (dembellëk), xhopan / xhoban (çoban), kumbaraja, kasap,
fukara, selam, bostanxhi etj.
5. Gjithashtu mund të qëmtohen dhe tipat e mënyrat kryesore të fjalëformimit rëpara,
rëposhtë, kuvendoj, besllëk, i bessuarë, florimtë (mollë florimtë), gushëholasur, hundëglatë
etj.
6. Analizat mund të jenë të rrafshit edhe etno-linguistik260
. Edhe pse hamendësohet se
Fjalori mund të jetë hartuar nga shënimet që autori mban në divanin e Ali Pashë Tepelenës,
në të gjejmë së shumti fjalë që i përkasin botës shqiptare, suliote, apo të një njerëzve të lidhur
me këtë etnos. Fushat kryesore të jetës ekonomike, shpirtërore, psikologjike, fetare etj., i
gjejmë të ndërmjetësuara sigurisht, përmes fjalëve, ndërtimeve dhe shembujve që janë
pasqyruar në vepër. Greqishtja është fjalë e parë në fjalor, por fjalësi i saj është i zgjedhur, i
kushtëzuar nga pozitat e hartuesit. Dhe M. Boçari në regjistrimin e përzgjedhjen e fjalëve ka
pasur parasysh ato që i interesonin apo do t‘i interesonin botës shqiptare.
7. Gjithashtu ne mund të vërejmë edhe elemente të stileve të përdorimit të fjalëve a të
ndërtimeve sintagmatike. Është lehtësisht e dallueshme në fjalor se shumë fjalë që i përkasin
botës kishtare dhe besimit ortodoks, por aty-këtu edhe atij mysliman, lidhen me stilin fetar,
ashtu si shumë fjalë të huazuara nga turqishtja lidhen me ligjërimin bisedor dhe veçanërisht
me ligjërimin e thjeshtë.
Studiuesi V. Memisha shkruan për ribotimin e kësaj vepre nga N. Styllos se në vitin
2007, ky studiues boton integralisht Fjalorin e M. Boçarit261
. Vepra kishte njohur një riardhje
më 1993, si botim kritik (jo anastatik) nga njëri prej personaliteteve më në zë të botës
arvanitase e të kulturës shqiptare sot, Tito Johallas, me titullin e origjinalit Μάξθνπ
Μπνηζάξε, Λεμηθφλ ηεο Ρσκατθήο θαη Αξβαληηηθήο απιήο, Δθδφζεηο Σ. Гηνράια,262
. Ky botim
i drejtohej përdoruesit greqishtfolës, por ka shërbyer si burim kryesor për botimin e N. Stylos.
Merita e N. Stilos, për këtë vepër dhe për ato që do të shohim në vijim, ndër të tjera, qëndron
se ai botimet / ribotimet e fjalorëve të traditës ku greqishtja është gjuhë e parë, i sjell për
mjedisin shqipfolës. N. Stylos ka bërë një punë të mirë, për të ruajtur origjinalin dhe për ta
bërë fjalorin ―miqësor‖ me përdoruesin e studiuesin. Vepra ngërthen në brendësi të saj një
Parathënie me 134 faqe nga ky studiues (që mund të shihet si një trajtesë teorike e gjerë për
shqipen dhe vlerat e fjalorit). Mandej vjen pjesa e dytë me emërtimin Dorëshkrimi i M.
Boçarit, botim anastatik i ndërthurur me atë kritik. Siç thotë N. Stylos aty ―jepet fotokopja e
tekstit në dorëshkrim e Fjalorit të M. Boçarit dhe, përbri, mënyra e drejtë e shkrimit në
greqisht, si dhe shkrimi i drejtë në arvanite, sipas alfabetit toskë me germa latine. Pjesa e
tretë, Fjalor greqisht – arvanite e thjeshtë është botimi kritik i fjalorit ku jepen edhe numri i
faqeve për fjalët e pasqyruar në origjinal. Puna e Stylos në këtë botim vlerësohet edhe për
260
Gj. Shkurtaj, Etnografia e të folurit të shqipes, Tiranë, 2004 261
N. Stylos, Fjalori i Marko Boçarit, Arbëria, Tiranë, 2007 262
Σ. Γηνράιαο, Μαξθνπ Μπνηζάξε, Λεμηθφλ ηεο Ρσκατθήο θαη Αξβαληηηθήο απιήο, Δθδφζεηο Гηνράια, Αζήλα,
1993
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 114
pajisjen e veprës me Fjalorin arvanite – greqisht, që formon pjesën e katërt të veprës dhe si
dhe për pjesën e pestë Fjalë të dialektit të greqishtes së Epirit (studiuesi veçon 206 lema).‖263
4.3.4. Fjalori greqisht – shqip i Panajot Kupitorit. 1881
Një tjetër vepër shumë e rëndësishme, që u hartua nga fundi i shekullit të XIX, por që
vonoi shumë të shohë dritën e botimit, është Fjalori Greqisht – Shqip i Panajot Kupitorit.
Fjalori, një vepër shumë e rëndësishme që përshkruan gjuhën e arvanitasve të Hidrës në fund
të shekullit XIX, mbeti dorëshkrim për rreth dy shekuj dhe vetëm në fillim të shek. XXI arriti
të botohet falë kujdesit të prof. Titos Johallas.
Autori
P. Kupitori ka lindur më 1821 në ishullin e Hidrës dhe vdiq në Ipati më 1881. Ai
mbaroi studimet në Universitetin e Athinës. Pas studimeve punoi mësues i letërsisë në një
gjimnaz në Athinë, ku më vonë u bë drejtor i kësaj shkolle. Përveç botimeve të tij për
muzikën bizantine Kupitori është i njohur edhe për studimet e tij në fushën e albanologjisë.
Në vitin 1860 botoi "Abetare të gjuhës shqipe". Dizertacioni që mbrojti në mars të 1879
kishte titullin ―Rreth përemrit vetor të vetës së tretë të gjuhës shqipe në dialektin e
shqiptarëve të Greqisë dhe kryesisht të Hidrës.‖ Duhet të shënojmë se filologu nga Hidra
ishte njohës shumë i mirë i çdo gjëje që është shkruar nga autorë të mesjetës dhe
bashkëkohës, grekë dhe të huaj, që kishte lidhje me shqiptarët dhe Shqipërinë. Libri i tij me
pak faqe "Studime shqiptare" 264
mund të bëhet një fond dijesh dhe të shërbejë edhe sot si
themel për studime të mëtejshme albanologjike. Për konfirmimin e origjinës ilire të
shqiptarëve Kupitori citon mendimin e historianit gjerman Abelit.265
Është e njohur tashmë se Kupitori është hartuesi edhe i ―Fjalorit greqisht-shqip”, të
cilin sipas Stillos nuk arriti ta përfundojë dhe ta botojë vetë ―përfundim që arrihet nga shumë
zëra të paplotësuara...si dhe nga shkurtimet që përdor, për të cilat jo vetëm nuk jep se çfarë
duan të thonë, por nuk janë dhe gjithmonë të identifikueshme‖266
Botimi i fjalorit
Siç u përmend më lart, nuk dihen arsyet përse autori nuk e botoi veprën e vet kur qe
gjallë. Një vit pas vdekjes së Kupitorit, më 1882, motrat e tij e shitën dorëshkrimin tek
konsulli i Francës në qytetin e Janinës August Dozon. Edhe për këtë Stillos shprehet se nuk
dihen arsyet përse Dozoni e bleu dorëshkrimin nga motrat e Kupitorit dhe jo nga e shoqja e tij
263
V. Memisha, Qasje për disa riardhje të ditëve të sotme në leksikografinë shqiptare, në Seminari
ndërkombëtar..., Prishtinë, 2011 264
P. Kupitori, Αιβαληθαί κειέηαη, πξαγκαηεία ηζηνξηθή θαη θηινινγηθή πεξί ηεο γιψζζεο θαη ηνπ έζλνο ησλ
Αιβαλψλ, ελ Αζήλαηο, εθ ηνπ ηππνγξαθείνπ ηνπ κέιινληνο, 1879. 265
http://hydraspoliteia.blogspot.com 266
N. Stillos, Fjalori greqisht – shqip i Panajot Kupitorit, Tiranë, 2011. f. 33.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 115
Anna Gazis, e cila ka punuar edhe vetë mbi fjalor gjë që e dëshmon sigla e saj që vendoste
mbi fjalët e korrigjuara 267
Në vitin 1925, Shoqata e Historisë dhe Etnologjisë së Greqisë bleu Fjalorin dhe ia
besoi botimin e tij Qendrës së Hartimit të Fjalorit Historik të Akademisë së Athinës me
udhëheqës prof. Tito Johallën.
Për herë të parë Fjalorin e solli në dritë për publikun Titos Johallas në pjesën e dytë të
veprës së tij, ―Ύδξα ιεζκνλεκέλε γιψζζα” (Ydhra gjuhë e harruar) që u botua në Athinë më
2006.268
Νë vitin 2011 Nikos Stillos botoi Fjalorin e Kupitorit për lexuesit shqiptarë të pajisur
me parathënie në greqisht dhe shqip. Në këtë botim Stillos ka përshtatur pjesën shqipe me
alfabetin e sotëm, të cilën e paraqet në gjysmën e faqes, kurse në gjysmën e parë na jep
fjalorin sipas dorëshkrimit të Kupitorit. Vepra e Stillos ka gjithsej 655 faqe dhe fjalori
përmbahet në faqet 39 – 655. Në parathënien greqisht dhe shqip të faqeve të para autori bën
një përpjekje të tregojë për origjinën e arvanitasve të Greqisë, për këtë sjell disa mbishkrime
të vjetra, të cilat i transkripton nëpërmjet gjuhës shqipe.
Më pas, ai na jep disa të dhëna për jetën dhe veprën e Panajot Kupitorit si dhe për
historikun e fjalorit të tij. Stillos gjithashtu na jep dy tabela me alfabetin që ka përdorur
Kupitori për shkrimin e fjalorit, si dhe me alfabetin që ka përdorur Aug. Dozon. Shumë të
rëndësishme janë edhe të dhënat për zgjidhjet që ka dhënë ai vetë gjatë transkiptimit të
fjalorit në gjuhën e sotme shqipe.
Studiuesi V. Memisha shkruan se: ―Po në vitin 2011, N. Stylos, boton në Tiranë
Fjalorin greqisht - shqip të Panajot Kupitorit (Σν Έιιελν - Αιβαληθφ Λεμηθφ ηνπ Παλαγηψηε
Κνππηηψξε269
. Bota shkencore kish njohur, në shekullin që lamë pas, botimin e kësaj vepre në
Athinë, një punë e jashtëzakonshme dhe me akribi shkencore e bërë nga Tito Johallas270
.
Duhet të themi se botimi i vitit 2011 ka në bazë këtë botim. Por ndryshe nga botimi i
studiuesit T. Johallas, ku fjalët e të dyja gjuhëve janë përgjithësisht në greqisht, prurja
shkencore e N. Stylos del më në pah, sepse jo vetëm e adreson Fjalorin te përdoruesi
shqipfolës, por ka bërë një punën të vlerësueshme për të transkriptuar me alfabet latin a, më
saktë, me alfabetin e shqipes së sotme, fjalësin shqip të fjalorit. Lënda e veprës së P. Kupitorit
tashmë vjen në dy forma lehtësisht të përqasshme: në një kolonë jepet fjalori greqisht –
shqip, përgjithësisht me shkronja greke, sipas Fjalorit të botuar prej T. Johallasit dhe në
kolonën tjetër jepet fjalori greqisht- shqip me alfabetin e shqipes, por edhe me gjetje të reja
grafemore, që t‘u përgjigjen tipave tingullorë të shqipe. Kjo përbën edhe ana më të spikatur të
veprës dhe të punës së N. Stylosit.‖271
267
N. Stillos, Fjalori greqisht – shqip i Panajot Kupitorit, botimet Apeirotan, Tiranë 2011, f. 26. 268
N. Stillos, Fjalori greqisht – shqip i Panajot Kupitorit, Tiranë, 2011. f. 25. 269
N. Stylos, Σν Έιιελν - Αιβαληθφ Λεμηθφ ηνπ Παλαγηψηε Κνππηηψξε / Fjalori greqisht – shqip i Panajot
Kupitorit, Tiranë, 2011 270
Σν Έιιελν - Αιβαληθφ Λεμηθφ ηνπ Π. Κνππηηψξε, në ―Σ. Γηνράιαο, Ύδξα Λεζκνλεκέλε γιψζζα”, Αζήλα,
2006 271
V. Memisha, Qasje për disa riardhje të ditëve të sotme në leksikografinë shqiptare, në Seminari
ndërkombëtar..., Prishtinë, 2011
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 116
Fjalori
Titulli i plotë i fjalorit të cilin e ka vënë vetë Kupitori është272
: ―Fjalor Greqisht –
Shqip i shkurtër, nga greqishtja e re në dialektin shqip të arvanitasve të Greqisë, me
përqasjen e fjalëve themelore dhe të dialekteve të tjera, domethënë të toskërishtes,
gegërishtes dhe të arbëreshëve të Italisë.‖
Dorëshkrimi gjendet në arkivën e Shoqatës së Historisë dhe Etnologjisë së Greqisë me
numër inventari 369, përpunuar dhe plotësuar nga albanologu pedagog në Shkollën e
Gjuhëve të Lindjes të Francës A. Dozon.
Sipas N. Stillos, që erdhi në kontakt me fotokopje të dorëshkrimit të Fjalorit, për herë
të parë në tetor të 2003, kur u gjend në Athinë, një fotokopje të kësaj kopjeje e ka dorëzuar ai
vetë në Arkivin Kombëtar në Tiranë në duart e drejtoreshës së tij, zonjës Nevila Nika273
.
Dorëshkrimi përbëhet nga 1226 faqe. Shpjegimi i fjalëve në shqip është bërë duke
përdorur alfabetin grek. Sipas Xh. Lloshit ―Autori ka përshtatur alfabetin e greqishtes, duke
përfshirë edhe disa shkronja latine: b, d, (për ta dalluar nga [dh] që e jep me gërmën përkatëse
greke δ), ―e‖ për ―ë‖ (kurse ε për e), g, gj, h, j; ka përdorur dyshkronjësha ιj(l), κπ (mb), γγ
(ng), λj(nj), ζο (sh), ηζο (q).‖274
Shqyrtimi i lemave të fjalorit
Fjalësi në gjuhën greke përmban një numër të konsideruar fjalësh, të cilat autori është
munduar t‘i përkthejë ose të gjejë një edhe më shumë analoge në gjuhën shqipe. Sipas
mendimit tonë, fjalësi greqisht duhet të jetë kopjuar në tërësi nga një fjalor tjetër njëgjuhësh
ose dhe dy gjuhësh, me greqishten si gjuhë burim, që autori kishte në dispozicion, dhe në
vazhdim përpiqej të gjente fjalën analoge në gjuhën shqipe. Në këtë rezultat drejtohemi nga
fakti se në fjalor ka fjalë greke të shënuara në rendin e lemave për të cilat nuk është dhënë
fjala analoge shqipe, e cila ose nuk ekzistonte, ose nuk e ka gjetur apo e ka shpikur/krijuar
autori. Fjalësi në greqisht nuk paraqet ndonjë interes të veçantë, ajo që na intereson më
shumë në këtë vepër është pjesa shqip e lemave.
Në shumicën e rasteve autori jep më shumë se një fjalë shqipe ose forma të ndryshme
të të njëjtës fjalë për çdo fjalë greke. p.sh.: απάληεκα, ην, përpjekësi-a, përpjekësim-y, të
përpjekurë-itë, të-përzierë-itë, të-dallë-të përpara, përgjegjësim-y, të përgjegjurë-itë, të
paguajturë-itë kshivë. βνεζόο, ν, ε, ndihmës, çë ndih; ndihmëtor, -tar.
Në fjalor gjejmë të përcaktuara me shkurtesën përkatëse fjalë edhe nga gegërishtja
edhe nga toskërishtja (γ. γθεθ., γθεγθ., g. – gegërisht; η., ηνζθ. - toskërisht) Sipas prof. Xh.
Lloshi: ―Shqyrtimi i leksikut shqip në Fjalorin e Kupitorit e vërteton më së miri, se ai punonte
për shqipen përgjithësisht dhe jo për të folmen e arvanitëve. Me njohuritë që ka pasur, ka
272
―Λεμηθόλ ειιελαιβαληθόλ επίηνκνλ, εθ ηεο λενειιεληθήο εηο ηελ αιβαληθήλ δηάιεθηνλ ησλ ελ Διιάδη
Αιβαλώλ, κεηά παξαζέζεσλ ησλ θπξησηέξσλ ιέμεσλ θαη ησλ άιισλ δηαιέθησλ, νίνλ ηεο ηνζθηθήο, γθεγθηθήο
θαη ηεο ησλ ελ Ηηαιία Αιβαλώλ.‖ 273
N. Stillos, Fjalori greqisht – shqip i Panajot Kupitorit, Tiranë, 2011. f. 26. 274
Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: me rastin e 100-vjetorit të Kongresit të Manastirit. 2008, f. 171-172.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 117
përfshirë edhe trajta të gegërishtes, të cilave u ka vënë shënimin përkatës; p.sh. allonari,
bredhësi, g. qershuri; lëmë, g. lanjmëma.‖275
Në fjalor në përgjithësi nuk ka një tregues që të bëhet dallimi midis kuptimeve të
fjalëve polisemike. p.sh lema πεθησ/πίπησ paraqitet në këtë mënyrë: πεθησ/πίπησ = bie, bie
ntë, dergem, bie poshtë, mpë vent, vritem, bie ka, bie mpi, mpë. bie krie poshtazë, këmbazë,
bëndazë, mbë hundë, prapëtë. Në fjalorin e Gjinit (1993) ka 7 kuptime dhe në fjalorin e
Markut (2009) ka 14 kuptime të ndryshme. Në raste shumë të ralla, bëhet numërimi i
kuptimeve si tek lema πίζζα, ε, katram-y, retzinë-na, trementinë-na, neft-y. 2) pisë-sa, i-zi si
pisë, si katram. 3) pisë-sa, koas-y.
Në disa raste për dhënien sa më të plotë të kuptimit të fjalës autori përdor ilustrime,
ku është përfshirë fjala në mini tekst/shprehje p.sh.: βξαρχο, -εία, -χ, shkurt, i-shkurtërë,
shkurtës, shkurtak; i-pakë; i-vogëll; i-poshtërë. ν βίνο βξαρχο, ε δε ηέρλε καθξά, jeta isht e-
shkurtërë e mnjeshtria e-gjatë. ελ βξαρεί ρξφλσ, për pak kohë. δηα βξαρέσλ, me të-shkurtërë
kshile, me pak fjallë 276
.
Gjatë shpjegimit të fjalëve të greqishtes, autori shpesh herë përdor përsëri fjalë greke
p.sh.: ζειηο, ε, katevato-j, selidhë-a; ζεκάδη, ην, simath-dhy. Kjo mund të ndodhë për dy
arsye: ose fjala greke përdoret në masë të gjerë nga arvanitasit, ose është krijim i autorit. Në
lidhje me këtë duhet bërë krahasimi me fjalorë të tjerë të arvanitishtes.
Në shumë raste autori në pamundësi për të gjetur fjalën analoge e ndërton vetë. Prof.
Xh. Lloshi thekson se: ―Përballë një fjalësi shumë të gjerë të greqishtes ka qenë i detyruar të
ndërtojë shumë neologjizma vetjake; po sjell si shembull vetëm disa me parashtesën pa-: i
pabëfadisurë, i padritësuarë, i padritësuam, i padhembshurë, i padhembshëm, i padhemburë,
i paharuarë, i paharuam, i pahelmuarë, i pahelmuam, i pahidhëhurë, i palerë, i palejturë, i
paliturgjisurë, i pamëndusuarë, i panëmëruarë, i panxerë, i papastruarë, i papërgërë, i
pasbardhurë, i pasbardhëlluarë, i pasbërdhëlluam, i pasglidhurë,i pasharë , i pashtirë drita, i
pashtrembuarë, i pashuajturë, i pathënë, i pavënë, i pavrerëtë, i paxëguarë, i pazgjesurë. Kjo
lëndë shërben për të njohur përpjekjet vetjake të autorit, por nuk e ka vlerën e leksikut të
mbledhur nga përdorimi i gjallë, si në rastin e Kristoforidhit. Me keqardhje më duhet të shtoj,
se nuk mbetet vend për vlerësimin e studiuesit të shquar të të folmeve të arvanitëve, drejtorit
të Insitutit të Gjuhësisë ne Universitetin e Këlnit, Hans -Jürgen Sasse, se ky dorëshkrim:
―Pavarësisht nga disa vështirësi në transkriptim dhe nga mungesa e shënimeve për vendin e
prejardhjes së disa fjalëve, nuk mund t‘i mohohet kësaj vepre rëndësia si burimi leksikografik
më i rëndësishëm për arvanitishten e shekullit të kaluar.‖277
275
Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: me rastin e 100-vjetorit të Kongresit të Manastirit. 2008, f. 171-172. 276
Ν. Stillos, Fjalori greqisht – shqip i Panajot Kupitorit, Tiranë, 2011, f. 263. Shembulli është marrë nga pjesa
transliteruar në shqip nga Stillos e jo nga pjesa me gërma greke. 277
Xh. Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: me rastin e 100-vjetorit të Kongresit të Manastirit. 2008, f.171-172.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 118
4.3.5. Fjalori shqip - greqisht dhe greqisht – shqip i Thimi Mitkos
(përgatitur për botim nga Dhori Qiriazi) fig. Nr. 3, 4
Thimi (Efthimi) Mitko ka lindur në Korçë më 1820, ku dhe ndoqi shkollën lokale në
gjuhën greke. Në vitin 1866 mbërriti në Egjipt. Aty veproi dhe jetoi deri në fund të jetës së tij
më 1890. Ai i kushtoi jetën e vet Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Që kur mbërriti në Egjypt,
ka filluar punën për të mbledhur materiale të Folklorit Shqiptar: këngë popullore, tregime dhe
thënie të cilat i botonte në gazetën shqiptaro – greke ―Alvaniki melissa‖ Bleta Shqiptare në
Egjipt në 1878.
Sipas Mitkos koleksioni kishte si qëllim të zhvillonte njohuritë e komunitetit shqiptar të
Egjiptit mbi zakonet, traditat, folklorin dhe këngët shqiptare. Ai ishte akoma autor i shumë
artikujve në revista evropiane në mbështetje të Çështjes Kombëtare Shqiptare.278
Thimi Mitko leksikograf
Emri i rilindasit Thimi Mitko është i njohur në fushën e folkloristikës shqiptare me
veprën ―Bleta shqiptare‖, e cila përmban pjesë të ndryshme të folklorit popullor, që autori i
ka mbledhur në Shqipëri si dhe nga kontaktet e tij me shqiptarët në mërgim. Dekadat e fundit
erdhën në dritë prurje të reja arkivore në lidhje me veprimtarinë shkrimore të Mitkos, që e
pasuruan ndjeshëm fondin e dorëshkrimeve të tij. Midis tyre gjejmë dy vepra që kanë lidhje
me objektin tone të studimit dhe e vendosin Mitkon në radhët e leksikografëve. Këto janë:
Dorëshkrimi i fjalorit tre gjuhësh italisht – greqisht – shqip
Dorëshkrimi i fjalorëve shqip – greqisht dhe greqisht – shqip
Dorëshkrimit i fjalorit tre gjuhësh italisht – greqisht – shqip u zbulua në vitin 2011
dhe u përgatit për botim nga Shpëtim Sala, më 2013.
Në maj të 2014 Ministria e Kulturës përzgjodhi për financim projektin ―Botimi i
fjalorëve shqip – greqisht dhe greqisht – shqip të Thimi Mitkos‖ të cilin do ta përgatisë
profesori i njohur i Universitetit Aristotel të Selanikut Dhori Qirjazi.
Këto dy ngjarje shumë të rëndësishme që ndodhën vitet e fundit, na detyrojnë jo
vetëm të flasim për Mitkon leksikograf, por emrin e tij ta vendosim në krah të leksikografit të
madh të shekullit të XIX Kostandin Kristoforidhit. Sipas Qirjazit ―Botimi i këtyre fjalorëve, e
sidomos i Fjalorit shqip-greqisht, do të ndihmojë për vlerësimin më të plotë e më objektiv të
ndihmesës së Mitkos si leksikograf e si lëvrues i shqipes. Pasuria e lëndës leksikore që sjell
Mitkoja ka për ta vendosur atë denjësisht në krah të Kristoforidhit. Mbase nuk e teprojmë të
themi se, shumë shpejt, do të fillojmë të flasim për dy autorë bashkëkohës të Rilindjes
Kombëtare Shqiptare, veprat leksikografike të të cilëve zënë e plotësojnë shoshoqen, edhe
pse njëra po del në dritë me mbi një shekull vonesë. Habent sua fati manuscripta!279
‖
Për fjalorin tre gjuhësh italisht – greqisht – shqip do të bëhet fjalë më poshtë në
mënyrë më të detajuar. Për botimin e fjalorëve shqip – greqisht dhe greqisht – shqip nuk kemi
278
http://korcatradicionale.blogspot.com 279
Dh. Qirjazi, ―Mjaltë” nga hojet dhe trojet e shqipes: fjalori dorëshkrim shqip-greqisht i Th. Mitkos dhe suaza
Ballkanike e tij, në Konferencë shkencore : ―Shqipja dhe gjuhët e Ballkanit‖ , Prishtinë, 10 -11 nëntor 2011.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 119
akoma në dispozicion shumë të dhëna, sepse dorëshkrimi ndodhet në studim e sipër dhe pritet
me interes, nga bota akademike, botimi i tij. Disa të dhëna rreth këtij dorëshkrimi na i jep Dh.
Qirjazi në një prezantim të tij në konferencën shkencore ―Shqipja dhe gjuhët e Ballkanit‖ në
Prishtinë më 10– 11 nëntor 2011.
Në kuadrin e këtij punimi jemi të detyruar të paraqesim në tërësi të dhënat që na jep
Dh. Qirjazi që të mund të marrim një shije të parë nga fjalori i Mitkos, i cili në vazhdim do të
bëhet objekt studimi jo vetëm i leksikografëve, por dhe i studiuesve të fushave të ndryshme,
të cilët do të vjelin material nga ky fjalor. Duhet akoma të themi se botimi i plotë i veprës së
Mitkos është një ndërmarrje e vështirë, që kërkon kohë, mund, njohuri dhe bashkëpunim të
specialistëve të fushave të ndryshme.
Sipas Qirjazit: ―Hapat e parë të Mitkos leksikograf mund të ndiqen edhe nga
shqyrtimi krahasues i Λεμηιφγηνλ Ἀιβαλν-Ἑιιεληθφλ të ―Bletës‖ me lëndën e Fjalorëve. E
vërteta është se deri më sot ai është parë si një Fjalorth shpjegues i ―Bletës‖, por duhet thënë
se, krahas këtij funksioni utilitar, përmbahen në të elemente që e bëjnë një sprovë të
mëvetësishme leksikografike.‖ Μë poshtë nëpërmjet disa shembujve ai sqaron se mënyra e
paraqitjes së fjalëve, hollësitë e shumta me të cilat e shoqëron lemën si dhe krahasimi i
fjalëve të shqipes në raport me gjuhët e tjera, përdorimi i një sërë sinonimesh të shqipes
përballë fjalës së huaj, janë lajmëtarë të interesit të Mitkos për leksikografinë.
Sipas Qirjazit puna leksikografike e Mitkos ndahet në dy faza280
:
Faza e parë ka të bëjë me grumbullimin e lëndës. Janë me qindra fletët ku regjistron
në mënyrë të përzier fjalë të shqipes e të greqishtes, renditur përgjithësisht sipas alfabetit
grek, meqenëse edhe fjalët shqip i shkruan me ndihmën e gërmave të greqishtes. Krahasimi i
lëndës së këtyre fletëve me lëndën e përfshirë në fjalësin e fazës së dytë, tregon se jo gjithçka
e regjistruar gjatë fazës së parë ka zënë vend në faqet e asaj që Mitkoja e mendonte si variant
përfundimtar të fjalorit.
Ka shumë indikacione që na bëjnë të besojmë se Mitkoja nuk arriti t‘i japë dorën e
fundit veprës së vet leksikografike. P.sh., në Fjalorin shqip-greqisht, rrjeti i referencave të
brendshme mbetet në mjaft raste i mangët, ngaqë jo gjithnjë janë pasqyruar si zëra më vete
fjalët që përdoren si pika referimi.
Në vitin 2015, me rastin e 190 vjetorit të lindjes dhe të 125 vjetorit të vdekjes së
Thimi Mitkos gjuhëtari Dh. Qiriazi boton nën emrin e Akadëmisë së Shkencave Fjalorin
shqip – gërqisht dhe gërqisht - shqip të këtij rilindësi të shquar me titullin ―Fjalëtore shqip-
gërqisht, gërqisht shqip‖. Akademiku Jorgo Bulo shkruan në Parthënien e botimit se
―Fjalëtorja‖ e Thimi Mitkos është një monument i shqipes, një vepër madhore ndërmarrë prej
tij si pjesë e programit kulturor të Rilindjes, jo vetëm për të dëshmuar vlerat identitare të
kombit, por dhe për të vënë themelet e kulturës kombëtare dhe të gjuhës letrare, me vepra
bazale si alfabeti, gramatika dhe fjalori. Nuk është e rastit që kësaj ndërmarrjeje i kanë hyrë
në të njëjtën kohë, në vitet 60-80 të shekullit XIX, K. Kristoforidhi me Fjalorin e tij shqip-
greqisht, S. Frashëri me ―Fjalëtoren‖ e tij të gjuhës shqipe dhe Th. Mitkoja me ―Fjalëtoren
280
Dh. Qirjazi, “Mjaltë” nga hojet dhe trojet e shqipes: Fjalori dorëshkrim shqip-greqisht i Th. Mitkos dhe
suaza Ballkanike e tij, në Konferencë shkencore : ―Shqipja dhe gjuhët e Ballkanit‖ , Prishtinë, 10 -11 nëntor
2011.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 120
shqip-gërqisht, gërqisht shqip‖, të tria mbetur të pabotuara me gjallje të autorëve. Fjalori i
Kristoforidhit u botua më 1904, ―Fjalëtores‖ së S. Frashërit nuk i dihet fati, kurse ―Fjalëtorja‖
e Mitkos po e sheh dritën e botimit pas 125 vjetëve nga vdekja e tij.‖281
Dhe po më poshtw vazhdon: ―Fjalëtorja‖ dhe sprovat e tjera leksikografike të Mitkos,
përfshirë dhe ―Fjalorin italisht-greqisht dhe shqip‖, zbuluar tridhjetë vjet më parë po në
arkivin e Mitkos në Aleksandri dhe depozituar në Arkivin e Institutit të Gjuhësisë dhe të
Letërsisë në Tiranë, janë një vepër jete e këtij punëtori të palodhur të dijës albanologjike. Ky
korpus veprash leksikografike jo vetëm pasuron traditën e leksikografisë shqipe të Rilindjes,
por edhe konservon një pasuri të rrezikuar të fondit të leksikut historik të shqipes. ―Fjalëtorja‖
e Mitkos përmban rreth 6000 fjalë-lema, që me vjeljen e brendshme të fjalorit shkon në
dyfishin e tyre, po aq sa fjalori i Kristoforidhit. Jo vetëm ky fakt, por edhe vlerat e tjera të
veprës, e bëjnë ―Fjalëtoren‖ e Mitkos gati të një rëndësie me atë të Kristoforidhit, që vuri
bazat e leksikografisë shqipe si një fushë pak e lëvruar e albanologjisë shqiptare.”282
Parathënia e thukët e Akademikut J. Bulo jep një vlerësim më të gjerë të punës së Th.
Mitkos ―Thimi Mitkoja ishte folklorist, e njihte mirë gjuhën e popullit dhe me fjalorin e tij ka
regjistruar e shpëtuar fjalën e rrallë shqipe që jetonte në gojën e popullit. Por jo vetëm kaq;
siç e dëshmojnë dhe shënimet për ubikacionin e fjalës, ai ka vjelë gjithçka njihte nga botimet
e deriatëhershme shqipe, botime të folkloristëve e autorëve shqiptarë e arbëreshë nga të gjitha
trevat, nga Veriu dhe nga Jugu, me fjalë të tjera nga gjithë hapësira shqipfolëse. Kjo prirje
gjithëpërfshirëse, në përputhje me programin kulturor të Rilindjes dhe me konceptin e
purizmit gjuhësor, ai mënjanon sa mund fjalët e huaja, sidomos orientalizmat, por që qëmton
fjalët burimore, më së shumti të gurrës popullore, fjalë të rralla që nuk i ka as Kristoforidhi,
pasurinë frazeologjike e sinonimike të shqipes, në ballafaqim madje me greqishten.Në
hartimin e këtij fjalori autori ka parasysh shqipfolësin dhe synon t‘u japë në dorë
bashkatdhetarëve një vepër që t‘i ndihmojë të zotërojnë gjuhën e tyre amtare; greqishtja në
këtë rast shërben si hallkë ndërmjetëse, për përdoruesit e fjalorit. Duke qenë dygjuhëshe,
vepra leksikografike e Thimi Mitkos fiton dhe një përmasë ballkanike, si një vepër me interes
jo vetëm për albanologjinë por edhe për ballkanistikën. Puna në fushën e fjalorëve i ka marrë
shumë kohë dhe energji krijuese Mitkos; ajo ka qenë një sferë interesash shkencore për të jo
më pak tërheqëse sesa folkloristike. Falë kësaj pune dhe këtij përkushtimi ai la trashëgim
sprova leksikografike me interes të veçantë, jo vetëm për historinë e leksikografisë, por dhe
për fonetikën, dialektologjinë, dhe në përgjithësi për gjuhësinë historike dhe studimet në këto
fusha.‖283
Akademiku J. Bulo nuk lë pa vlerësuar edhe punën e gjuhëtarit Dh. Qiriazi për të
përgatitur për botim lëndën në dorëshkrim të Th. Mitkos. Ai shkruan se ―Dorëshkrimi
autograf i ―Fjalëtores‖ së Mitkos, i ruajtur në arkivin e tij, nuk paraqet një vepër të përfunduar
gati për botim. Kështu që përgatitësit të këtij botimi, prof. Dhori Qirjazit, i është dashur një
punë e madhe prej murgu, me përkushtim shumëvjeçar, për ta bërë të botueshme. Vështirësitë
e shumta që paraqet teksti autograf i shkapërderdhur, vështirësitë e transkriptimit dhe të
281
Parathënie e akademikut J. Bulo, në Th. Mitko ―Fjalëtore shqip-gërqisht, gërqisht shqip‖, Tiranë, 2015 282
Po aty. 283
Po aty.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 121
përpunimit leksikografik, përgatitësi i ka kapërcyer falë përvojës së tij si leksikograf e autor
studimesh gjuhësore, si dhe falë njohjes së mirë prej tij të shqipes dhe të greqishtes. Studimi i
gjatë hyrës, i pasur në informacion, me lëndë arkivore origjinale dhe përsiatje e përfundime
interesante, si dhe përkthimi i mbledhur i shpjegimeve greqisht të Fjalëtores shqip-gërqisht,
kontribuojnë dukshëm në nivelin shkencor të botimit dhe mundësojnë përdorimin e tij edhe
nga lexues që nuk e njohin greqishten. Korpusi leksikografik i Th. Mitkos, përgatitur prej
studiuesit Dh. Q. Qirjazi, paraqet një botim të mirëfilltë filologjik, realizuar me akribi dhe me
kritere shkencore dhe me një nivel të lartë. Me këtë punë Dh. Qirjazi ka rizbuluar Th. Mitkon
si leksikograf dhe ka shpëtuar veprën e tij nga harresa dhe humbja.‖284
Natyra e Fjalorit dhe teknika leksikografike
―Gjatë hartimit të Fjalorit shqip-greqisht, Mitkoja duket se ka në mend kryesisht
shqipfolësin që njeh edhe greqishten (shih f. v. listën e abonentëve të ―Bletës‖, në botimin
origjinal të Aleksandrisë) e që nëpërmjet kësaj mund të ndihmohet për t‘u bërë zot i pasurive
të gjuhës së vet amtare. Pra, edhe në rastin e Mitkos, ashtu si edhe te Kristoforidhi, greqishtja
nuk është gjuha e pikëmbërritjes e një fjalori tradicional dygjuhësh. Ajo është hallka
ndërmjetëse, metagjuha, që e ndihmon autorin për t‘u nisur prej shqipes e për të mbërritur po
tek ajo
Qiriazi jep disa shembuj në lidhje me këtë, për të pare se si e komenton një fjalë
Mitkoja. Jep njëkohësisht shpjegimin në shqip dhe në greqisht.
cípë-a. Ὑκήλ (Νεξ.), ἡ ιεπηὴ θινχδα ηνῦ θξνκκπδηνῦ, ἡ ἐπηδεξκὶο ηνῦ ἀλζξσπίλνπ
ζψκαηνο θαὶ ηνῦ ὄθεσο, ιεπηφλ κεηαμσηφλ ἤ βακπαθεξφλ ὕθαζκα, ιεπηφλ νἱνλδήπνηε
ἐπηθάιπκκα (ἐπί μπινπξγηθῆο ἤ ξαπηηθῆο θιπ.). “Ësht’ e hollë, si cipë qepe. –Cipë të
mëndafshtë. –Këjo dhogë ka cipë përsipër”. Ἔηη (πειζγ.ι. 61) θχιινλ π.ρ. ηῆο πήηηαο θιπ.
[cípë-a. Membranë (Ner.), lëvozhga e hollë e qepës, epiderma e trupit të njeriut dhe të
gjarpërit, pëlhurë e hollë mëndafshi a pambuku, çdo lloj mbulese e imtë (në marangozi a në
rrobaqepësi etj.). “Ësht’ e hollë, si cipë qepe. –Cipë të mëndafshtë. –Këjo dhogë ka cipë
përsipër”. Gjithashtu (πειζγ.ι. 61) fletë p.sh. e byrekut etj.]
fiér-i. θξχγαλνλ, ἡ θηέξε θπξίσο, ὅπεξ ὁκνηάδεη κὲ ηὸ θξχγαλνλ. Δἶλαη ρφξηνλ ιίαλ
δξνζεξφλ, θπφκελν εἰο ηὰ ὄξε ηῆο Σνζθαξίαο κὲ ηὸ ὁπνῖνλ πεξηηπιίζζνπλ ηὸ ρηφλη, πνξηνθάιηα
θιπ. πξὸο δηαηήξεζηλ. [fiér-i. shkarpë, kryesisht fieri, që ngjan me shkarpat. Është bar që
mban mjaft fresk, që mbin në malet e Toskërisë dhe me të cilin mbështjellin borën, portokajtë
etj. për t’i ruajtur.]
káçkë-a. Κάξπνλ, θαξχδη, ὄηαλ ἔρεη μεθινπδηζκέλελ ηὴλ ὅισο ἐπάλσζη (θπηηθήλ)
πξψηελ θινχδα. Ὄηαλ δὲ αὐηὸ εἶλαη θεθαιπκκέλνλ θαὶ κὲ ηὴλ ξεζεῖζαλ ἐμσηεξηθὴλ θινχδα,
ηφηε ιέγεηαη árrë-a. [káçkë-a . Arrë, kokërr arre, kur është e zhveshur nga e gjithë lëvozhga e
parë (bimore) e sipërme. Kur është e mbuluar dhe me lëvozhgën e jashtme të përmendur më
lart, atëherë quhet árrë-a.]
284
Po aty.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 122
Probleme të botimit të veprës leksikografike të Mitkos
―Botimi integral i veprës leksikografike të Mitkos, duke përfshirë në një vëllim të
vetëm gjithë kontributet leksikografike të tij, niset nga premisa se këto kontribute kanë mes
tyre një lidhje organike e, si të tilla, duhen marrë e duhen parë së bashku. Fjalori shqip-
greqisht gjen vazhdimin e vet te Fjalori greqisht-shqip, sikurse Fjalorthi shqip-greqisht i
―Bletës‖ plotësohet e korrigjohet nga një sprovë leksikografike e panjohur deri më sot, për të
cilën do të flitet më poshtë (Shih Shtojcën III).
Botimi has në probleme të natyrës teknike, që do të zgjidhen duke u mbështetur në
përvojën e derisotme (shih sidomos botimet e Fjalorit të Kristoforidhit të v. 1904 dhe të v.
1961) si dhe në mundësitë dhe lehtësitë që na ofron teknologjia moderne. Botimi do të
shoqërohet me një CD, ku do të përfshihen të gjitha fotografitë e fletëve të dorëshkrimit. Kjo
do të thotë se, në njërën anë, është e mundur të krahasohen në çdo rast dorëshkrimet me
zgjidhjet e dhëna prej botuesit dhe, në anën tjetër, fondi leksikografik i arkivit të Mitkos ―çel‖
dyert për studim të mëtejshëm.‖285
Burimet e Mitkos
Lista e shkurtesave (Shtojca I) na jep mundësinë e njohjes me burimet e shkruara që
përdor Mitkoja si dhe me shpërndarjen gjeografike të lëndës që ai ka vjelë prej
bashkatdhetarësh. Mund të thuhet se lista përmban pothuaj gjithë librat shqip, apo që lidhen
me shqipen, të botuar deri në vitin 1888, ndër të cilët vend të veçantë zë letërsia arbëreshe.
(Ai vjel lëndë deri edhe nga letrat që i dërgojnë savantët arbëreshë, siç shënon në një numër
rastesh për Kamardën). Megjithatë, ka raste titujsh që hasen në faqet e Fjalorit e jo në listën e
lartpërmendur, siç ndodh me Kuvendin e Arbënit, nga teksti i të cilit Mitkoja ka bërë citime të
shumta, shoqëruar me shkurtesën Conc. ose Concil. E njëjta gjë ndodh edhe me disa nga
pikat e ndryshme të mbarë hapësirës shqipfolëse, si Tirana, Malësia e Gjakovës, Opari,
Sheperi etj. Në një listë tjetër të papërfunduar, të gjetur në shënimet e Mitkos, hasim në
shkurtesën Ἐπηπ. –Ἐπηηνπίσο ἐλ ηῇ θπξίσο Ἀιβαλίᾳ, që do të thotë [mbledhur] në terren, në
Shqipërinë e mirëfilltë e që tregon se Mitkoja ka grumbulluar lëndë edhe gjatë udhëtimeve në
viset shqipfolëse.
Megjithatë, lëndën kryesore të shqipes së folur Mitkoja e vjel gjatë kontakteve me
shqiptarë të kolonive të Egjiptit, të ardhur këtu nga anë të ndryshme të Shqipërisë. Siç
shkruante S. Dineja, ―...për fat të mirë atë kohë ndodheshin edhe shqiptarë shumë në Egjipt;
ngado të shkonje do të piqnje shqiptarë. Karakollet e Kajros qenë plot gegë e toskë. Këngët e
vallet nuk reshtnin; ...na dukej sikur gjendeshim në Shqipëri‖.
Mes dorëshkrimeve të Mitkos vend të veçantë zënë edhe dy fjalorë, shqip-greqisht
dhe greqisht-shqip, hartimin e të cilëve autori e pat ndërmarrë krahas punës për përgatitjen e
―Bletës Shqiptare‖. Por, ndërsa ―Bleta‖ e gjeti rrugën e vështirë e të lodhshme të botimit,
285
Dh. Qirjazi, ―Mjaltë‖ nga hojet dhe trojet e shqipes: Fjalori dorëshkrim shqip-greqisht i Th. Mitkos dhe suaza
Ballkanike e tij, Konferencë shkencore : «Shqipja dhe gjuhët e Ballkanit» , Prishtinë, 10 -11 nëntor 2011.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 123
fjalorët e Mitkos, ndryshe nga Fjalori i Kristoforidhit, botuar edhe ky pas shumë peripecish,
mbeten në dorëshkrim edhe sot e kësaj dite.
4.3.6. Fjalori italisht – greqisht - shqip i Thimi Mitkos 1887- 1888
(Përgatitur për botim nga Shpëtim Sala)
Fjalori
Kohët e fundit (2013) doli në qarkullim botimi i Fjalorit italisht – greqisht - shqip i
Thimi Mitkos. Bëhet fjalë për një dorëshkrim të humbur të Mitkos, i cili u zbulua vetëm tre
vjet më parë, më 2011. Dorëshkrimi përbëhet prej 326 faqesh. Çdo faqe është e ndarë në trη
kolona, ku në kolonën e parë jepen fjalët në italisht, në kolonën e dytë në greqisht dhe në
kolonën e tretë fjalët në shqip të shkruara me alfabetin grek.
Dorëshkrimi ishte i mbështjellë me letër të zverdhur ambalazhi. Letra dorëshkrimore
industriale ishte në gjendje fizike të mirë: me dëmtime të vogla si ndonjë grisje, disa njolla
myku, pjesë të mangëta, të cilat në raste të veçanta e vështirësonin leximin e tekstit, pak
përthyerje fletësh në cepin anësor, të shkaktuara nga pakujdesia gjatë mbështjelljes etj.
Shkrimi është plotësisht i kuptueshëm, duke përjashtuar disa raste të veçanta. Fjalori ka afro
30 shënime jashtë teksti në pjesën e poshtme të tij. Shënimet janë dhënë në gjuhën italisht
dhe shqip. Në shumicën e rasteve janë edhe një fjalë e vetme me vlerën e një sinonimi.
Fjalori është gjetur pa kopertinë dhe pa frontespic, si dhe pa ndonjë shënim të veçantë ku të
referohet emri i autorit, viti i hartimit të tij, vendi i hartimit ose diçka tjetër që të ndihmonte
punën për identifikimin e tij.
Fjalori mendohet të ketë ardhur në Tiranë në kohën e Zogut, me fonde shtetërore,
ndoshta në kuadrin e festimeve të 25 - vjetorit të Pavarësisë. Legata Shqiptare në Kajro në atë
kohë ka pasur letërkëmbim me Dhimitër Mitkon, djalin e Thimit për të siguruar
dorëshkrimin.
Tani për tani nuk kemi asnjë të dhënë se çfarë mund të ketë ndodhur me Fjalorin, por
koha me ndihmën e specialistëve patjetër do të hedhë më shumë dritë në lidhje me këtë.
Sidomos për faktin se nëse njerëz të ndryshëm kishin kontakte me Fjalorin ose ai ka mbetur i
mbështjellë për një shekull e gjysëm dhe i harruar në ndonjë sirtar.
Dorëshkrimi i Fjalori italisht – greqisht- shqip i Thimi Mitkos u gjet në Tiranë më 25
qershor 2011 i hedhur bashkë me libra të tjerë në një pikë ambulante ku shiteshin libra të
vjetër, në trotuarin përballë Qendrës Ndërkombëtare të Kulturës ―Pjetër Arbnori‖. Fati e deshi
që atë ditë koleksionisti dhe historiani Shpëtim Sala të blejë dorëshkrimin dhe të fillojë një
punë kolosale, me qëllim që vepra e bashkatdhetarit të tij korçar të shohë dritën e botimit dhe
fondit të Leksikografisë shqipe t‘i shtohet një vepër shumë e rëndësishme. Kjo u bë pas dy
vitesh punë të mundimshme dhe kërkimi shkencor. Fjalori doli në qarkullim më 2013. Në
formën e tij të re fjalori përbëhet nga gjithsej 634 faqe dhe është i ndarë në dy vëllime. Në
vëllimin e parë paraqitet puna origjinale e Mitkos, dorëshkrimi i fjalorit, të cilin vetë Mitko e
ka ndarë në dy pjesë: pjesa tematike (108) dhe pjesa bisedimore (217 faqe). Në vëllimin e
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 124
dytë me 298 faqe studiuesi Shpëtim Sala ka bërë trankriptimin e Fjalorit të Mitkos si dhe
analiza të ndryshme mbi këtë vepër. Në pjesën e parë të vëllimit të dytë studiuesi ka dhënë
transliterimin e pjesës shqip të Fjalorit të Mitkos …
Koha e hatrimit të fjalorit dhe materiali i mbledhur
Pas një pune të ngutshme dhe profesionaliste historiani Shpëtim Sala ka arritur në
përfundimin se Fjalori, në formën e tij përfundimtare, u shkrua gjatë viteve 1887 – 1888, dy
vjet para se autori i tij të ndërrojë jetë, por mendohet se materiali është mbledhur në një
periudhë kohore pothuajse 40 - 45 vjeçare. Mund të themi që fjalorët e Mitkos janë vepra
jete. Ai nuk ka pushuar kurrë së mbledhuri material folklorik dhe gjuhësor, që kishte lidhje
me popullin dhe kulturën shqiptare. Shpëtim Sala ka arritur të përcaktojë kohën e saktë të
shkrimit të fjalorit, pasi ka shfletuar dhe ka studiuar gjithë fondin arkivor të Mitkos në
AQSH, sidomos letërkëmbimin e tij me intelektualët e huaj të kohës së vet Gustav Majer, Jan
U. Jarnik, Françesko Krispi si dhe me rilindësit shqiptarë De Radën, Kristoforidhin,
Kamardën, Abdyl Frashërin etj.
Interesant është letërkëmbimi i tij me Kristoforidhin, ku në një letër të shkruar më 25
mars 1872 i shkruan: ―Por megjithatë njëherë e një kohë unë e kam studiuar gjuhën tonë dhe
kam mbledhur disa fjalë shqipe, të cilat do t‘jua dërgoj kur të më dalë rasti. Ndoshta ato do të
jenë të vlefshme për Fjalorin tuaj të gjuhës shqipe‖. Citati i mësipërm tregon, në radhë të
pare, se Mitko mblidhte material gjatë gjithë jetës së tij dhe së dyti: lidhjet e intelektualëve
shqiptarë në fundshekullin e XIX si dhe agoninë e tyre, shqetësimin dhe përpjekjet e tyre të
përbashkëta për gjuhën shqipe. Sidomos për hartimin e fjalorit të saj që ishtë një
domosdoshmëri e ngutshme e kohës. Të njëjtën gjë tregon edhe letërkëmbimi me De Radën,
në të cilin shprehet shqetësimi i tij për të përcaktuar alfabetin dhe për të standartizuar gjuhën
shqipe.286
Sipas Sh. Salës materiali i fjalorit është vjelur gjatë punës së parreshtur të Mitkos për
të mbledhur materialin folklorik për veprat e tij të ndryshme. Pasioni i tij për kulturën
popullore dhe folklorin shqiptar nuk mund të linte jashtë vëmendjes së tij interesimin për
gjuhën shqipe dhe regjistrimin e pasurisë leksikore të saj. Materiali është mbledhur kryesisht
nga shqiptarë që gjendeshin larg Shqipërisë dhe kryesisht në Egjipt, ku kaloi pjesën më të
madhe të jetës së tij. 287
Një burim tjetër për Mitkon ka shërbyer gjuha librore e asaj kohe, me të cilën autori
kishte mundësinë e kontaktit. Për këtë na informon vetë autori…
Në kolonën e parë të fjalorit autori ka vënë italishten. Ai e ka konsideruar atë si gjuhë
të njohur në fushën e kulturës, arsimit, prodhimit, tregtisë, fesë etj. Ka përdorur vetëm një
fjalë në këtë gjuhë.
Në kolonën e dytë ka vendosur greqishten si gjuhë të ndërmjetme, plotësuese, me
vlera.
286
Andrea Llukani, Gazeta TEMA, 19 nëntor 2013 Shih edhe artikullin: ―Thimi Mitko e Shpëtim Sala, dy
Korçarë rilindës që i japin vlera kohës e njeri – tjetrit, Nga Ramiz Lushaj,www.zemrashqiptare.net 287
Sh. Sala, Fjalori italisht – greqisht – shqip i Thimi Mitkos, West Print, Tirana, 2013
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 125
Qëllimi i hartimit të fjalorit
Sipas A. Llukanit: ―Fjalori italisht – greqisht- shqip i Thimi Mitkos u hartua për të
shërbyer si mjet afrimi, bashkëpunimi e miqësie midis shqiptarëve, grekëve dhe italianëve.
Ky fjalor ka qenë një mjet i rëndësishëm bashkëpunimi kulturor, tregtar dhe shkencor midis
popujve288
‖.
Vlerat e fjalorit
E vërteta është se studiuesit kanë në dorë akoma një vepër, e cila shton fondin e
leksikografisë shqipe dhe do të bëhet objekt studimi për specialistët e fushave të ndryshme
dhe jo vetëm linguistë – leksikografë, por edhe më gjerë. Fjalori është një vepër me rëndësi
të veçantë për leksikografinë shqiptare. Ka vlera të rëndësishme se na ofron material për
njohjen e gjendjes së gjuhës shqipe në fund të shekullit XIX.
Fjalori e jep leksikun e gjuhës shqipe duke u mbështetur në dy grupime kryesore të
fjalëve, si fjalët e ligjërimit të folur popullor, ashtu edhe fjalë të ligjërimit libror të shqipes së
vjelë nga botimet e shkuara në gjysmën e dytë të shek. XIX.
Autori ka përfshirë në Fjalor mjaft fjalë që sapo kishin hyrë në përdorim në shqipe.
Rëndësi të veçantë ka treguar për terminologjinë shkollore, fjalë të teksteve dhe të
mjeteve mësimore.
Në fjalor gjejmë fjalë dhe shprehje të fushave të ndryshme të jetës, të kulturës, fesë, të
ekonomisë e të mjedisit shqiptar në shek. XIX; fjalë që shënojnë mënyrën e jetesës, gatimit,
veshjet, mjetet dhe orenditë e nevojshme për zyrat, emërtime për bimët, kafshët dhe shpendët.
Fjalori ka dhënë fjalë që përdoren në dialogë të kulturuara dhe me sjellje etike. Në
pjesën e titulluar: për të falurë nderës e për të bërë komplimente, a kajde, jepen fjalët dhe
shpjegimet e përshëndetjeve. Bisedat jepen duke iu drejtuar dëgjuesit në vetën e dytë shumës.
Bashkëbiseduesit i drejtohen njëri – tjetrit me ju për mirësjellje.289
Nga fjalori mund të nxjerrim të dhëna në lidhje me kontaktet e gjuhës shqipe me dy
gjuhët e tjera të tij, italishten dhe greqishten, si dhe marrëdhëniet me çdo njërën prej tyre.
4.4. Fjalorët shqip – greqisht në shekullin XIX
Po kështu edhe për shekullin XIX ne nuk kemi ndonjë fjalor të këtij tipi të botuar.
Arsyet përsëri janë ato që kemi përmendur. Më e rëndësishmja qëndron në atë se asnjë
leksikograf grek nuk e ka ndier të domosdoshme hartimin e një vepre të tillë, edhe për shkak
të gjendjes së shqipes, si gjuhë e folur, por e pashkruar, e papërpunuar, e pakodifikuar dhe pa
një fjalor shpjegues, i cili do të ofronte lëndën e nevojshme leksikografike për një fjalor
dygjuhësh, shqip – greqisht290
.
288
Andrea Llukani, Gazeta TEMA, 19 nëntor 2013 289
Sh. Sala, Fjalori italisht – greqisht – shqip i Thimi Mitkos, Ëest Print, Tirana, 2013 290
Shih J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2006, kreu për leksikografinë e periudhës së parë.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 126
4.4.1. Fjalori shqip – greqisht i Tasos Nerutsos
Në parathënien e Fjalorit të Marko Boçarit Prof, Johallas na informon edhe për një
tjetër dorëshkrim fjalori. Është Fjalori shqip - greqisht i doktorit Tasos Nerutsos. Ngaqë
Nerutsos ka jetuar në vitet 1826-1892, mendojmë që Fjalori i përket fundit të shekullit XIX.
―Hartim fjalori shqip – greqisht ka ndërmarrë edhe doktori Tasos Nerutsos (1826 –
1892), i njohur për studimet e tij arkeologjike dhe historike. Nerutsos e njihte nga e ëma e tij
të folmen greko - shqipe të Atikës, siç e vërteton vetë me një letër që i ka dërguar G. Meyer.
Meyer na informon se pas vdekjes së Nerutsos, gruaja e tij, i dorëzoi dorëshkrimin e një
fjalori të papërfunduar pa na sqaruar në qoftë se ishte shqip – greqisht ose shqip –
gjermanisht, që është dhe më e mundur. Këtë fjalor (glosar) e botoi Meyer si shqip –
gjermanisht, por vetëm për shkronjat A-L291
. T. Johalla shprehet se nga studimet që ka bërë
vetë mbi veprën e Nerutsos, konstaton se ai e njihte shumë mirë jo vetëm të folmen e Atikës,
por edhe historinë e shqipfolësve të Atikës. Për këtë arsye materiali i fjalorit të Nerutsos
duhet të konsiderohet i saktë dhe i përshtatshëm për studimin e të folmes greko – shqiptare të
Atikës në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të‖
292.
291
G. Meyer, Albanesische Studien, V, f. 67 – 94. 292
Σ. Γηνράιαο, Tν ειιελν – αιβαληθφ ιεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ,
ηόκνο 46, Αζήλα, 1980
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 127
KREU V
LEKSIKOGRAFIA GREQISHT - SHQIP DHE SHQIP – GREQISHT
NË SHEKULLIT XX E NË VAZHDIM
Shekulli XX vjen me ngjarje të rëndësishme sidomos për popullin shqiptar dhe
vetvetiu dhe për gjuhën shqipe. Më 1908 zhvillon punimet Kongresi i Manastirit, ku vendoset
për fatin e alfabetit të gjuhës shqipe, i cili mori zgjidhjen që përdorim sot, një vit në vonë në
Kongresin e Elbasanit, duke e orientuar shqipen përfundimisht drejt Evropës dhe jo drejt
Azisë.
Akademik Mahir Domi shkruan se ―Kongresi i Manastirit hyri në histori si ―Kongresi
i Abesë‖, Kongresi i alfabetit. Ai mori vendime të rëndësishme në punë të shkrimit të gjuhës
sonë: i dha fund kaosit që zotëronte aty, i hapi rrugë njësimit të plotë të alfabetit, prej tij u
përpunua alfabeti që përdorim ne sot. Duke zgjidhur këtë problem, që s‘ishte në atë kohë një
problem thjesht gjuhësor apo letrar-kulturor, por edhe një problem i mprehtë politik, ai i dha
një ndihmë të mirë lëvizjes sonë kombëtare.‖293
Dhe ky studiues vazhdon me tej: ―Historia e
alfabetit tonë është histori e gjatë dhe e ndërlikuar, e lidhur ngushtë me zhvillimin historik të
vendit tonë... Kjo histori e pasur, karakterizohet nga një vijë përpjekjesh për të ngritur gjuhën
amtare në një gjuhë të përpunuar kulture, për të zhvilluar dhe fuqizuar këtë hallkë të fortë të
bashkimit kombëtar të shqiptarëve gjatë shekujve, këtë mjet të rëndësishëm të zhvillimit të
arësimit në gjuhën amtare e të përhapjes së diturisë në popull, nga një luftë, shumë herë e
vështirë, e mendjeve përparimtare dhe e masave arsimdashëse kundër pengesave dhe
faktorëve të ndryshëm negativë ose kundër planeve e veprimeve të armiqve të popullit
tonë.‖294
4 vjet pas Kongresit të Manastirit, në vitin 1912 u shpall Pavarësia e Shqipërisë dhe u
krijua shteti i ri shqiptar, ngjarje që kurorëzon përpjekjet shekullore për liri, sidomos
përpjekjet për t‘u shkëputur nga Perandoria Osmane dhe për të krijuar, si gjithë popujt e tjerë
të Ballkanit, shtetin e vet me qëllimin e madh që kufijtë politikë të përputheshin me ata
gjuhësorë.
Në vitin 1913, në Londër, nga Konferenca e Ambasadorëve u përcaktuan kufijtë e
Shqipërisë së sotme, duke lënë popullsi shqiptare jashtë kufijve shtetërorë, ashtu si mbetën
edhe pakica etnike joshqiptare brenda kufijve të saj. Në jug të Shqipërisë jeton një komunitet
293
M. Domi, Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit (14-22 nëndor 1908), në ―Alfabeti i gjuhës
shqipe dhe Kongresi i Manastirit‖, Tiranë, 1972, f. 7 294
M. Domi, Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit (14-22 nëndor 1908), në ―Alfabeti i gjuhës
shqipe dhe Kongresi i Manastirit‖, Tiranë, 1972, f. 8
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 128
i rëndësishëm grek, i cili për vetë kushtet politike u gjend në një gjendje bilinguizmi. Në
hapësirat ku ai shtrihet, janë hapur shkolla për arsimimin në gjuhën amtare, janë botuar
organe publicistike në greqisht, ka pasur një krijimtari të begatë dhe të frytshme në fushën e
letërsisë artistike etj. Kjo popullsi vazhdon të japë kontributin e saj në të gjitha fushat e
zhvillimit të jetës sociale dhe shoqërore të Shqipërisë dhe është një urë lidhëse me rëndësi
shumë të madhe ndërmjet dy popujve, popullit grek dhe atij shqiptar. Kontaktet
ndërshtetërore dhe kulturore gjatë këtij shekulli u rritën ndjeshëm.
Vitet që vazhduan njohin marrëdhënie në ulje e ngritje ndërmjet shtetit shqiptar dhe
atij grek, në një kohë kur popujt jetonin në fqinjësi të mirë për shekuj e shekuj me radhë,
madje kishin ndihmuar fuqishëm në fatet e ardhshme të tyre, sidomos në luftërat kundër
pushtuesit të përbashkët turk.
Lufta e Dytë Botërore dhe më pas vendosja e regjimit komunist në Shqipëri i
minimizuan në skajshmëri, për të mos dhënë i ndaluan kontaktet fizike midis popujve. Por
kontaktet letrare, kulturore, arsimore etj., nuk u ndërprenë.
Ky sfond politiko-shoqëror kontradiktor, pati pasojat e veta negative jo të vogla edhe
në leksikografinë greko - shqiptare ose shqiptaro – greke. Duhet të pohohet se hartimi i
fjalorëve dygjuhësh nuk njohu zhvillimin e pritshëm, edhe pse nevojat e shkollës dhe të jetës
shkencore, kulturore etj. për këta lloj fjalorësh ishin shumë të mprehta. Fakt është se për gati
100 e ca vjet fjalorët greqisht - shqip dhe shqip – greqisht numërohen me gishta. Është një
gjendje e pafalshme, pavarësisht nga faktorët politikë ndalues e pengues.
Situata ndryshoi për mirë pas vitit ‘90, kur Shqipëria hapi dyert e saj dhe pranoi
bashkëpunime në fusha të ndryshme.
Leksikografinë shqipe të shekullit XX, mund ta ndajmë në tre periudha që përputhen
me ndarjen historike:
a. Fillimi i shek. XX – 1944 (kur mbaroi Lufta e II Botërore)
b. Viti 1944 – 1990, që njihet si periudha e izolimit të Shqipërisë.
c. Viti 1990 – sot.
Më poshtë po ndalemi shkurt te fjalorët greqisht – shqip dhe shqip - greqisht sipas
këtyre tri periudhave kohore shumë të rëndësishme.
5.1. Periudha e parë
Fillimi i shekullit XX – 1944 (kur mbaroi Lufta e II Botërore) shfaqet si një periudhë
me zbrazëti të mëdha në fushën e fjalorëve dygjuhësh shqip – greqisht dhe greqisht – shqip.
Gjatë kësaj periudhe kemi vetëm dy ngjarje në fushën e leksikografisë greko – shqiptare:
kemi një ribotim fjalori dhe një fjalor të ri, gjendje kjo e papërligjur, qoftë për hartuesit
shqiptarë të fjalorëve, qoftë për hartuesit grekë. Kjo nuk mund të justifikohet as nga ngjarjet
historike që ndodhën në Ballkan a më gjerë: të dy vendet u përfshin në Luftën e Parë
Botërore, në Luftën Ballkanike dhe në Luftën e Dytë Botërore. Ka qenë një situatë që nuk
ndihmonte për sipërmarrje shkencore, por kjo nuk do të thotë që komunikimet e shumanshme
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 129
ndërmjet dy popujve u ndërprenë dhe nuk lindi nevoja për vepra dygjuhëshe (fjalorë,
gramatika etj.)
5.1.1. Fjalorët greqisht – shqip
Gjatë kësaj periudhe kemi këto ngjarje në fushën e leksikografisë:
- Ribotohet Fjalori i Marko Boçarit nga Lumo Skëndo, në vitin 1926295
.
- Në vitin 1928, Koço Tasi296
boton Lexicon helleno – alvanikon (Fjalor greqisht –
shqip), i cili ka 272 faqe.297
5.1.2. Fjalorët shqip – greqisht
5.1.2.1. Fjalori i gjuhës shqipe i Konstandin Kristoforidhit 1904/61
(Leksikon tis allvaniqis gllossis)
Në fillim të shekullit XX dhe pikërisht në vitin 1904, botohet fjalori i parë shqip –
greqisht, “Fjalori i gjuhës shqipe” i Konstandin Kristoforidhit (Leksikon tis allvaniqis
gllossis, Athinë, 1904). Ky fjalor, që është fjalori më i mirë, që u botua në periudhën e parë të
leksikografisë shqipe, pasi u ripunua dhe u vu në alfabet shqip nga Aleksandër Xhuvani, u
ribotua më 1961 me titullin “Fjalor shqip-greqisht”.298
Fjalori është vlerësuar nga shumë studiues, në radhë të parë nga profesor A. Xhuvani,
që ka përgatitur Parathënien e botimit në dy gjuhë, në shqip dhe në greqisht, duke u ndalur
në rëndësinë dhe në prurjet e veprës299
. Ku studiues, pasi parashtron gjithë punën e bërë nga
K. Kristoforidhi thekson se ―Nga sa kallzuem, del puna me randësi të madhe që ka bamë
Kristoforidhi në të endun të këtij Fjalori, i cili, ndonëse nuk pështiell nji sasi të madhe fjalësh,
sikurse do të pështillte nji fjalor i sotëm me këtë zhvillim të madh që ka marrë gjuha qysh
prej kohës s‘atij, prapë se prapë asht nji monument me vlerë dhe me rëndësi i gjuhës sonë dhe
do të vlejë kurdoherë si bazë për nji leksikografi t‘ardhshme e për studime të mëtejshme
gjuhësore. Tani i transkriptuem me alfabetin tonë, i krehun dhe i maturuem si duhet, do të
dalë mjaft i vjefshëm e i përdorshëm për nji qark të gjanë kënduesish e studiuesish,
Shqiptarësh dhe Grekësh.‖300
Profesor Jani Thomai, si leksikolog dhe si leksikograf i mirëfilltë, bën analizën e
fjalorit nga shumë prerje, sidomos nga ana leksikore e semantike në punime të ndryshme, por
më drejtpërdrejt te Leksikologjia e gjuhës shqipe, Ai shkruan se ―Fjalori më i mirë, që u
botua në periudhën e parë të leksikografisë shqipe, është “Fjalori i gjuhës shqipe” i
295
Leksikografia shqipe, trashëgimi dhe perspektivë, Tiranë, 2005, f. 332 296
Λεμηθνλ ειιελν – αιβαληθνλ ππό Κ. Σάζε / Fjalor greqisht – shqip prej K. Tasi, ελ Αζήλαηο 1928,
Σππνγξαθείνλ Η. Καξαλάζνπ, νδνο Πνιπθιείηνπ (ηνά Γαγθιή), εηο 16νλ
, ζειίδεο 272. 297
Leksikografia shqipe, trashëgimi dhe perspektivë, Tiranë, 2005, f. 332 298
K. Kristoforidhi, Fjalor shqip-greqisht, Tiranë, 1961 299
K. Kristoforidhi, Fjalor shqip-greqisht, Tiranë, 1961, f. 5-22 300
K. Kristoforidhi, Λεμηθνλ Αιβαλν-Διιεληθνλ (Fjalor Shqip – Greqisht), Tiranë, 1961, f. 12
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 130
Kostandin Kristoforidhit (Leksikon tis allvaniqis gllossis, Athinë, 1904). Ky fjalor mishëron
idenë e Rilindjes sonë mbi gjuhën e kulturën kombëtare. Sami Frashëri e formuloi qartë
mendimin se fjalët e të gjitha dialekteve e të të folmeve duhen vlerësuar si pasuri e
përbashkët e shqipes: ―... Ca nga fraset dhe nga fjalët e gjuhës, - i shkruan Jeronim de Radës,
- janë humburë në ca anë të Shqipërisë e të kolonivet e janë rojtur më ca anë të tjera...; me të
mbledhurë të gjithë këtyre fjalëve e fraseve bashkë, edhe gjuha shqip do të bëhetë e begatë, e
gjerë, e do të shpëtonjë nga të pasurit nevojë me fjalë të huaja, edhe gjithë dialektatë do të
gjendenë të gjitha të bashkuara e të përzjera‖. Edhe puna gjuhësore e Kostandin
Kristoforidhit përshkohet nga dëshira për një gjuhë të njësuar kombëtare dhe në shërbim të
këtij qëllimi ai gërshetoi trashëgiminë leksikografike me punën hulumtuese vetjake. Fjalori i
tij është në përgjithësi dygjuhësh, shqip-greqisht, por Kostandin Kristoforidhi nuk kishte për
qëllim të bënte një fjalor për të mësuar greqishten. Ai synonte të hartonte fjalorin e shqipes
për shqiptarët, prandaj edhe titullin e vë “Fjalor i gjuhës shqipe”, kurse greqishten e përdori
si mjet shpjegues. Përgatitja gjuhësore dhe synimet e autorit u pasqyruan edhe në vlerat e
fjalorit. Me njohuritë e tij për shqipen dhe me këmbënguljen e kujdesin prej gjuhëtari të
ndërgjegjshëm, Kostandin Kristoforidhi gjatë disa vjetëve rresht mblodhi fjalë e frazeologji
nga goja e popullit, që i përfshiu në fjalorin e tij jo si pasuri dialektore, po si pasuri e
përbashkët e shqipes. Me këtë, siç bëri edhe në vepra të tjera, ai hodhi poshtë mbivlerësimin e
dallimeve ndërmjet dialekteve të shqipes në fushën e leksikut dhe vërtetoi mundësinë e
afrimit të tyre. Kostandin Kristoforidhi është i pari që ndërmori hartimin e një fjalori të
gjuhës shqipe pa ia ngushtuar bazën në një dialekt a të forme, si kishin vepruar hartuesit e
fjalorëve të mëparshëm. Me fjalorin e tij Kostandin Kristoforidhi hodhi hapat e parë edhe për
fjalorin shpjegues të shqipes. Ai nuk arriti deri te fjalori shpjegues i mirëfilltë, por jo rrallë,
krahas fjalëve gjegjëse në greqishte, ai vë për fjalët shqipe edhe sinonime ose shpjegime
shqip. Një meritë e Kostandin Kristoforidhit është edhe se zbatoi në disa vija një shtresim të
brendshëm të leksikut, me anë shënimesh ndau fjalët krahinore nga leksiku i përgjithshëm,
fjalët e huaja nga ato thjesht shqipe, fjalët e vjetruara nga leksiku i sotëm etj. Ai nuk përfshiu
në fjalor fjalët me burim nga turqishtja dhe hapi rrugë për krahasime ndërdialektore, prandaj
vetë fjalori ka një vlerë të posaçme dokumentare, ai u shërbeu më pas si hartuesve të
fjalorëve, ashtu edhe studiuesve krahasimtarë. Kostandin Kristoforidhi mblodhi ngado shumë
fjalë e shprehje, por vepra e tij, që kaloi dorë më dorë e u botua në Athinë pas vdekjes së
autorit, përfundoi në rreth 12000 fjalë. Disa fjalë që mblodhi nga goja e popullit, ai i shoqëroi
me shënimin për vendin ku i mblodhi (Përmet, Elbasan...), dha edhe burimin etimologjik të
disa fjalëve.‖301
Fjalori është vlerësuar nga shumë studiues të tjerë, ndër të cilët do të veçonim, prof.
Androkli Kostallarin.302
Profesor Johallas shkruan ―Fjalori më i rëndësishëm Shqip – Greqisht u hartua nga
Kostandin Kristoforidhi (1830 – 1895), nga Elbasani i Shqipërisë së Mesme, i cili ka studiuar
në Shkollën e Zoosimeas në Janinë. Ky Fjalor, vepër jete e Kristoforidhit, u botua në Athinë
301
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f. 319-320 302
A. Kostallari, Parimet themelore për hartimin e “Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe”, në Studime mbi
leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, 2, Tiranë, 1972, f. 15
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 131
në vitin 1904 vetëm falë interesit të Greqisë. Ky Fjalor veçohet për përkthimin e saktë të
fjalëve shqip në greqisht dhe për sasinë e madhe të shembujve që përdor leksikografi për
kuptimet metaforike të çdo fjale shqip. Gjuha e Fjalorit pasqyron gjuhën e Shqipërisë së
Mesme.‖303
Prof. R. Qosen shprehet se "ai nuk është fjalor në të cilin vetëm sa shënohet fjala e
gjuhës së parë në njërën shtyllë, kurse fjala e gjuhës së dytë, në të cilën shpjegohet ajo fjalë,
në shtyllën tjetër. Jo. Fjalori i K. Kristoforidhit është më tepër se një fjalor i tillë i rëndomtë:
ai është fjalor në të cilin fjala e gjuhës amtare jepet edhe si fjalë në gjuhën tjetër, por kur e
kur edhe si fjalë e shpjeguar, e kallëzuar me historinë, me kuptimin dhe me poezinë e saj…
Në të ajo jeton me etimologjinë, me semiotikën, me semantikën dhe me estetikën e saj".304
Ky fjalor "shënon epokë‖305
dhe është "nji monument me randësi të madhe" që u
hartua "në një kohë kur s'kishte përparue gjithaq leksikologjia e asht për ne nji thesar i
paçmueshëm‖.306
Barra që mori përsipër dhe që i zuri rreth 20 vjet të punës së vet, ishte jo e vogël për
K. Kristoforidhin. Njohësi i thellë i shqipes, zotërues i greqishtes së vjetër dhe i asaj të re
(krahas 9 gjuhëve të tjera të huaja)307
, jo vetëm solli fjalën e fondit e të leksikut themelor, më
të hershmen të dokumentuar, më mbarëkombëtaren etj., por e përballi atë me fjalën e një
gjuhe nga më të vjetrat dhe më të përpunuarat në botë. E qëmtoi fjalën e gjuhës amë, e
përzgjodhi, ia nxori dhe ia rriti vlerat asaj dhe vetë shqipes kur e përjetësoi në Fjalor.
Studiuesi Xh. Lloshi, i cili është marrë gjerësisht me Kristoforidhin dhe veçanërisht
me dokumente që lidhen me veprën dhe jetën e tij, shkruan se ―Puna kryesore e
Kristoforidhit, Fjalori i gjuhës shqipe, është libri që ndër veprat shqipe ka ndoshta historinë
më të gjatë dhe më të ndërlikuar si të hartimit ashtu edhe të botimit.308
Fjalori është dhe vepra e parë e K. Kristoforidhit dhe shtysa për hartimin e të cilit ka
qenë ai shkulm idesh që po ngrinte era e Rilindjes Kombëtare. Gjithnjë, sipas prof. Lloshit,
parimet e hartimit të kësaj vepre, që siç dihet u botua më 1904, janë hartuar në vitin 1860 dhe
puna gati 40-vjeçare u udhëhoq nga këto parime.309
Fjalori filloi të hartohej aty nga mesi i viteve ‘60 të shekullit të XIX, dhe në formën
përfundimtare ka pasur një lëndë gjuhësore të vëllimshme, aq sa është e admirueshme edhe
për ditët e sotme. ―Sot shtatë-tetë vjet, kur unë qeshë sëmurë në Stamboll, - do të shkruante
Kristoforidhi në janar të vitit 1888, -dërgova Jani Vreton në Vllahit dhe në Misir për të
kërkuar ndihmë mbë emrit tim, që të shtypet leksikoja e gjuhësë shqipe, që jam munduar
njëzet vjet për atë punë edhe kam mbledhur 40.000 fjalë shqip.‖310
303
T. Johalla, Σν Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ,
ηόκνο 46, Αζήλα 1980, f. 32 304
R. Qosja, Historia e letërsisë shqipe, II, Tiranë, 2000, f. 455 305
R. Qosja, Historia e letërsisë shqipe, II, Tiranë, 2000, f. 455 306
A. Xhuvani, Vepra, II, Tiranë, 1990, f. 446 307
Dh. Shuteriqi, Gjurmime letrare, Tiranë, 1974, f. 275 308
Xh. Lloshi, Kristoforidhi përmes dokumentimit, Tiranë, 2005, f. 86 309
Xh. Lloshi, Kristoforidhi përmes dokumentimit, Tiranë, 2005, f. 86 310
Xh. Lloshi, Kristoforidhi përmes dokumentimit, Tiranë, 2005, f. 86
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 132
Rilindja Kombëtare Shqiptare ishte në kulmin e vet, për mëvetësi të Shqipërisë, duke
e shkëputur nga sundimi 500-vjeçar turk. Modeli ballkanik ekzistonte. Populli grek kishte
mbi 50 vjet që kishte formuar shtetin e vet kombëtar dhe kishte hyrë fuqishëm në rrugën e
zhvillimit kapitalist. Arritjet ishin dhe në fushën e kulturës e të gjuhës, sidomos të
përpjekjeve të vazhdueshme për greqishten standarde. Dhe të mos harrojmë se jemi në një
linjë ku tradita shkrimore është shumë e lashtë, ku greqishtja e vjetër ishte shumë e përpunuar
dhe për shekuj të tërë kishte shërbyer si gjuhë letrare e administrative për Perandorinë
Bizantine, ku kemi vepra gjuhësore dinjitoze dhe për kulturën botërore.
Kështu që, në këtë kohë, ndërgjegjja kombëtare e rilindësve shqiptarë kërkonte
domosdoshmërisht të hartohej një fjalor i shqipes, si gjuhë e kombit shqiptar.
Por nëse vepra nisi të hartohej si fjalor njëgjuhësh, në një letër dërguar degës së
Shoqërisë së shkronjëzave në Bukuresht, K. Kristoforidhi shkruan se: ―Fjalëtoreja do jetë e
kthyerë edhe në tri gjuhë të tjera, greqisht, italisht dhe turqisht.‖311
Nëse Fjalori do të ishte botuar në të gjallë të hartuesit, nuk e dimë si do të titullohej
dhe në sa gjuhë do të ishte përkthyer lënda leksikore-semantike që ngërthente. Ai u botua pas
vdekjes së Kristoforidhit dhe fjalori shqip, greqisht, italisht dhe turqisht, përfundoi në Fjalor i
gjuhës shqipe (K. Kristoforidhi, Leksikon tis alvaniqis glossis, Athina, 1904.)312
Kurse A. Xhuvani, në ribotimin me transkriptimin e fjalësit shqip e quajti Λεμηθνλ
Αιβαλν-Διιεληθνλ (Fjalor Shqip – Greqisht). 313
Fjalorët dygjuhësh zakonisht hartohen për të mësuar një gjuhë të huaj, e cila
teknikisht vendoset gjithmonë si gjuhë e huaj. Fjalori, që përdoruesi pati në duar, së pari
kishte një mision tjetër, të paracaktuar nga vetë K. Kristoforidhi: “Shqipëria ka shumë njerëz
të ditur, që kanë kënduar në Elladhë e në Europë, edhe duan të shkruajnë vivlia shqip, por
nuk e dinë shqipen mirë... Këta njerëz të ditur presën të shtypet leksikoja e shqipes që të
mësojën mirë gjuhën e shqipes, edhe të zënë e të shkruajnë gjithë farë vivliash shqip, prandaj
thashë përpara se zunë të ngrehnë shtëpi pa vënë më përpra themeli.”314
Vepra e vitit 1904 është botuar si fjalor dygjuhësh, shqip – greqisht dhe pjesa greqisht
luan, siç është shprehur kritika gjuhësore, rolin e shpjegimit, pra nuk kemi përpjekjen për të
dhënë fjalë të greqishtes që të jenë barasvlerës të atyre shqipe, por fjalë që shpjegojnë fjalët e
shqipes. Kjo mund të jetë origjinale, por dihet se ç‘rol ka luajtur ky fjalor që jo rrallë është
quajtur i pari fjalor shpjegues i shqipes.
Fjalori nuk u botua kur ishte gjallë Kristoforidhi. Pas vdekjes u përpoq e shoqja që ta
bënte botimin (edhe duke e shitur dorëshkrimin). Deri në vitin 1900 vepra ruhej në shtëpinë e
autorit në Elbasan. Atë kohë Stefani, i biri i Kostandinit, për shkak të borxheve, ia shiti
tregtarit elbasanas Veniamin Nosi dhe ky konsullit grek të Durrësit me shpresën se do të
botohej dikur. Rreth 4 vjet dorëshkrimi mbeti në arkivat e Ministrisë së Jashtme të Greqisë.
Në vitin 1904 Qeveria Greke vendosi ta botojë. Janë të shumtat hamendësimet për vëllimin e
lëndës dhe për përzgjedhjen e asaj që është pasqyruar. Shpesh kemi edhe politizim skajor.
311
Xh. Lloshi, Kristoforidhi përmes dokumentimit, Tiranë, 2005, f. 86 312
K. Kristoforidhi, Leksikon tis alvaniqis glossis, Athina, 1904 313
K. Kristoforidhi, Fjalor shqip – greqisht, Tiranë, 1961 314
Xh. Lloshi, Kristoforidhi përmes dokumentimit, Tiranë, 2005, f. 137
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 133
Profesor Johallas në lidhje me botimin e fjalorit shkruan: ―Ky Fjalor, vepër jete e
Kristoforidhit, u botua në Athinë në vitin 1904 vetëm falë interesit të këmbëngulës të
Greqisë. Me të vërtetë Ministria e Jashtme e Greqisë pas shumë vështirësish bleu
dorëshkrimin dhe i besoi kujdesin e botimit të Fjalorit Diogjen Haritos, pasi më përpara është
depozituar raport i posaçëm në lidhje me vlerën e Fjalorit nga Dh. Hariton dhe Nikolla Nosi.
Rrjedhimisht ato që shkruan A. Xhuvani në botimin e dytë të Fjalorit të Kristoforidhit për
gjoja plane të Greqisë për të shkatërruar dorëshkrimin tregojnë jo vetëm mosdije, por edhe
pamendësi.‖
Në Arkivin Historik të Ministrisë së Jashtme të Greqisë ekziston dosja me
letërkëmbimin e Ministrisë me Konsullin Grek në Durrës.315
Nga letërkëmbimi duket nga
njëra anë interesimi i vërtetë i Qeverisë Greke për të marrë dhe botuar Fjalorin dhe, nga ana
tjetër, intrigat e propagantës italiane nëpërmiet përkthyesit të konsullatës italiane në Durrës, i
cili përpiqej me çdo mjet të ndikonte djalin e Kristoforidhit, që të mos shiste dorëshkrimin tek
grekët.‖316
Në këtë pikë do të ishte me interes informacioni që sjell Aristotel Spiro në lidhje me
datën e saktë të botimit të fjalorit. ―Në një lajm të botuar në gazetën ―Ζ θσλή ηεο Ζπείξνπ‖
(Zëri i Epirit), viti XIII i botimit, nr. 599, Athinë, të ditës së premte, 26 nëntor 1904 (sipas
kalendarit gregorian, 9 dhjetor 1904), thuhet: ―Një vepër përnjëmend e çmuar pa pardje
dritën e botimit, Fjalori i Gjuhës Shqipe i K. Kristoforidhit, i cili lindi në Elbasan më 1825
dhe vdiq më 1895, pasi pati përkthyer në gjuhën shqipe Ungjillin dhe botuar edhe libra të
tjerë shumë të vlefshëm, duke themeluar dhe ngjizur, si të thuash, gramatikisht gjuhën e vet
amtare‖―317
Më poshtë Spiro thekson se duke u nisur nga ndajfolja ―pardje‖ mund të thuhet me siguri të
plotë se vepra u botua dy ditë më parë më 24 dhjetor 1904 (sipas kalendarit gregorian më 9
dhjetor 1904). Edhe pse artikulli ka karakter thjesht informativ dhe nuk firmoset nga ndonjë
autor, duket që është shkruar nga një njeri, i cili ndiqte nga afër përpjekjet e shqiptarëve për
kultivimin e gjuhës amtare.318
Sipas A. Spiros: ―Njohja e datës së saktë të botimit të ―Fjalorit‖ merr një rëndësi të
madhe për arsye se ai përbën jo vetëm veprën më madhore të tij, por gjithashtu edhe veprën
kryesore leksikografike dhe në përgjithësi një nga veprat kryesore të Rilindjes Shqiptare. Ky
fjalor përbën njëkohësisht veprën themelore të leksikografisë shqiptare. Ai u botua me
alfabetin e përkthimeve fetare në dialektin toskë, të cilat K. Kristoforidhi i realizoi si
bashkëpunëtor i Shoqërisë Biblike të Londrës. Ky alfabet mbështetet kryesisht në atë grek.
Ajo vepër qe fryt i punës së mundimshme shumëvjeçare që autori i saj bëri me përgatitje të
315
Këtu akademik T. Johallas na jep të dhëna për dosjen AAK ΗΓ ―Αιβαληθά θηι. Τπόηξνθνη Αιβαλνί,
Αιβαληθόλ Λεμηθόλ...‖ akoma shkruan se për më shumë mund të gjejmë tek Δ. Νηθνιατδνπ, Ξέλεο πξνπαγάλδεο,
Ησάλληλα 1978, ζ. 40 θέμ. 316
T. Johalla, Σν Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ,
ηόκνο 46, Αζήλα 1980, f. 32 317
A. Spiro, Rreth datës së saktë të botimit të “Fjalorit të gjuhës shqipe” të Konstandin Kristoforidhit , në
―Shqip sprova gjuhësore dhe artikuj‖, Alcaeus, 2010, f. 110. 318
Po aty. f. 110.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 134
lartë kërkimore- shkencore, me këmbëngulje dhe me durim shembullor, duke qenë i
ndërgjegjshëm për rëndësinë që ajo kishte.‖319
* * *
Duke u mbështetur në analizat dhe studimet që janë bërë rreth fjalorit, po bëjmë një
paraqitje të përmbledhur të tyre:
a. Është pranuar nga kritika gjuhësore se Fjalori i Konstandin Kristoforidhit është në
përgjithësi dygjuhësh, shqip-greqisht, por hartuesi, siç e kemi parë tashmë hollësisht, nuk
kishte për qëllim të bënte një fjalor për të mësuar greqishten. Ai synonte të hartonte fjalorin e
shqipes për shqiptarët, prandaj edhe titullin e vendos “Fjalor i gjuhës shqipe”, kurse fjalësin
gjegjës të greqishtes e përdori si mjet shpjegues.
b. Konstandin Kristoforidhi të paktën gjatë 20 vjetëve rresht mblodhi fjalë e
frazeologji nga goja e popullit, që i përfshiu në fjalorin e tij jo si pasuri dialektore, po si
pasuri e përbashkët e shqipes. ―Me këtë, siç bëri edhe në vepra të tjera, ai hodhi poshtë
mbivlerësimin e dallimeve ndërmjet dialekteve të shqipes në fushën e leksikut dhe vërtetoi
mundësinë e afrimit të tyre. Konstandin Kristoforidhi është i pari që ndërmori hartimin e një
fjalori të gjuhës shqipe pa ia ngushtuar bazën në një dialekt a të folme, siç kishin vepruar
hartuesit e fjalorëve të mëparshëm‖320
.
c. Meritë e hartuesit të fjalorit, është se jo vetëm pasqyroi një pasuri të tillë, të vjelë
nga goja e popullit, por ai krijoi disa fjalë vetë, disa neologjizma321
, (si kërkimsor, ndërgjegjë,
udhëheqës etj.), duke u mbështetur në ligjet e gjedhet fjalëformuese të shqipes.
d. Shumë shpesh është thënë se leksikografia njëgjuhëshe, ajo e fjalorëve shpjegues të
shqipes fillon me fjalorin e tij Konstandin Kristoforidhi. Është e vërtetë se ai hodhi hapat e
para edhe për një fjalor të tillë, por nuk arriti deri te fjalori shpjegues i mirëfilltë. Fjalori
zakonisht ka fjalën shqipe dhe përkrah saj fjalën gjegjëse të greqishtes. Megjithatë gjejmë
raste kur krahas fjalëve në greqisht, ai vë për fjalët shqipe sinonime ose shpjegime shqip.
e. Fjalori ka meritën e padiskutueshme, se përgjithësisht fjalën leksikore e shoqëron
me treguesit gramatikorë, duke bërë një punë të jashtëzakonshme në ndihmë edhe të
studimeve gramatikore. Le të japim disa shembuj, sidomos për fjalët emërtuese322
:
1. Emra: Burrë-i, sh. burra –të, em. να. = 1) αλήξ, 2) γελλαίνο, αλδξείνο, burr‘i dheut
= ν ήξσο ηεο γεο, gjysmë burri = burr‘i thyem = κεζφθνπνο αλήξ (në moshën 45 vjeç = 45
εηψλ ειηθίαο).
2. Folje: Dua (t.) fol. vepr. ξ. ελ. (aor. desha –e –i, pj. dashurë) = ζέισ, βνχινκαη,
αγαπψ: ç‘bën, si je? – Mirë desh Zoti! = ηί θάλεηο, πσο είζαη; θαιά (εζέιεζελ ν Θεφο)
επραξηζηψ ηνλ Θεφλ, Ndë dashtë Zoti të bënetë kjo = αλ ζέιε ν Κχξηνο λα γίλε απηφ
3. Mbiemra: (i) plotë sh. (të) plotë –të, (e) plotë sh. (të) plota –të mb. επζ. = πιήξεο,
ζσζηφο: pëlhur‘ e plotë = pëlhur‘ e dendurë; han‘ e plotë (g.) = παλζέιεκλνο
4. Ndajfolje: Butë ndf. επξ. = απιψο, καιαθψο, k. thatë
319
Po aty. f. 111- 112. 320
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2006, f. 321
K. Kristoforidhi, Fjalor shqip-greqisht, Tiranë, 1961, f. 12 322
Lënda ilustruese që do të merret nga fjalorët për ilustrim, do të ruajë më përpikmëri burimorësinë. Kështu
këtu do të ruajmë transkriptimin që është bërë nga A. Xhuvani në botimin e vitit 1961.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 135
f. Një meritë tjetër e Konstandin Kristoforidhit është edhe se zbatoi në disa vija një
shtresim të brendshëm të leksikut. Me anë shënimesh ndau fjalët krahinore nga leksiku i
përgjithshëm, fjalët e huaja nga ato thjesht shqipe, fjalët e vjetruara nga leksiku i sotëm etj.
Duke qenë se ai punoi për hartimin e fjalorit në kohën kur lëvizja e Rilindjes Kombëtare
Shqiptare ishte në kulmin e vet, nuk përfshiu në të fjalët me burim nga turqishtja, që shihej si
gjuhë e pushtuesit dhe huazimet prej saj si barbarizma.
g. Fjalori ka një vlerë të posaçme dokumentare, sepse u shërbeu më pas si hartuesve të
fjalorëve, ashtu edhe studiuesve krahasimtarë. K. Kristoforidhi mblodhi ngado shumë fjalë e
shprehje, por vepra e tij, që kaloi dorë më dorë e u botua në Athinë pas vdekjes së autorit,
përfundoi në rreth 12000 fjalë.
gj. Disa nga fjalët që mblodhi nga goja e popullit, ai i shoqëroi me shënimin për
vendin ku i mblodhi, gjithashtu dha edhe burimin etimologjik të disa fjalëve,323
duke krijuar
një lëndë për t‘u studiuar nga etnolinguistika, nga dialektologjia, nga sociolinguistika etj.
h. Fjalori ka meritën se hodhi bazat e një fjalori njëgjuhësh edhe në rrafshin semantik,
sepse aty gjejmë jo vetëm fjalët me shpjegime, por shumë fjalë janë dhënë si
shumëkuptimëshe, janë dhënë shumë sinonime (kjo është një hapësirë për studime më të
thelluara në Fjalor, sepse numri i tyre është shumë i madh dhe funksioni është shumë i
larmishëm, sidomos kur përdoret si mjet shpjegimi kuptimor), janë dhënë shumë antonime
(sidomos në funksionin e tyre shpjegues, e rrallë si mënyrë shpjeguese, por shume e
efektshme kur ne e shohim fjalorin si njëgjuhësh). Autori ka meritën e madhe se dha dhe
tipologjitë kryesore të shpjegimit të fjalëve dhe përdori lloje të ndryshme shpjegimesh etj.
i. Gjithashtu fjalori ka meritën se është i pajisur me shumë shembuj në togfjalësha (a
sintagma), çka bëhet dhe tregues i valencave semantike dhe sintaksore të fjalëve që ai
pasqyron.
323
Shih më gjerë J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2006
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 136
Po japim nga vepra një foto për dy faqe, 392 dhe 393, ku mund të shikohet lehtësisht
dhe konkretisht puna e bërë me fjalorin. Aty gjejmë, fjalë të parme, jo të parme (të
prejardhura, të përbëra etj), ndërtime me përmera pronorë të paravendosur, njësi
frazeologjike, fjalë me një kuptim, fjalë me shumë kuptime, sinonime, antonime, shembuj,
eufemizma etj.
Studiuesi V. Memisha ka punuar në fjalor dhe është ndalur te klasa e mbiemrave
prejpjesorë. Ai ndalet te tipat kryesore të shpjegimit të kuptimit të këtyre mbiemrave, tipa që i
gjejmë dhe te pjesët e tjera të ligjëratës. Po japim përmbledhtas disa prej tyre324
:
Së pari, Fjalë shqip me shpjegim shqip. Aq sa ka qenë e mundur, kushtëzuar dhe nga
qëllimi, dhe nga lloji i veprës, në Fjalor gjejmë shpjegime të larmishme, madje duke shpënë
në tipologji, çka përbën një vlerë tjetër cilësore të punës Kristoforidhit.
Kemi disa lloje shpjegimesh, duke mbizotëruar ai sintetik. Veçojmë këtu si më
poshtë:
Shpjegim me perifrazim, si te (i, e, të) përgjosurë - i gërmuqur nga pafuqia dhe
pleqëria; (i, e, të) prefëtë 1 - qi asht prefë (akonismenos), 2 - që pret (kopteros) etj.
Aty-këtu kemi shpjegime të mbiemrave me formulën ai që, çka të çon tek emrat
gjegjës, si: (i, e, të) brengosurë mb. ay që ka hequrë shumë, ay që ka vuajturë shumë, i
munduarë shumë (por në gjegjësen greqisht për këtë njësi është dhënë mbiemri prejpjesor
tetaleporimenos); (i, e, të) ngalëtë mb. ay që s'ecën dot, që i janë zënë këmbëtë; (i, e, të) thimë
mb. ay që i ukanë sbardhë qimetë etj. Mbiemri (i, e, të) shkoqurë (me variantet dialektore i
shkoqunë / i shkoqëtë) shpjegohet me emrat të shkoqunat (g), të shkoquratë (t) - ta liana
krimata.
Shpjegim me sinonimi, i cili është më i përdoruri, më i arriri, më i frytshmi. Edhe këtu
gjejmë formula që të çojnë drejt për së drejti zakonisht te marrëdhëniet kuptimore të barazisë
e të afrisë. Kemi ndeshur katër të tilla: Shih, si: (i, e, të) çlirëtë shih (i, e, të) lirëtë, (i, e, të)
libërtë; (i, e, të) dashëm shih (i, e, të) dashtunë etj.
Një si, si: (i, e, të) hidhurë një si (i, e, të) idhëtë; (i, e, të) zbërdhulëtë një si (i, e, të)
zbardhulëtë; (i, e, të) fulliqëtë një si (i, e, të) fëlliqëtë etj.
Edhe, si: (i, e, të) fishkëtë edhe (i, e, të) fishkurë; (i, e, të) kryptë edhe (i, e, të)
njelmëtë, (i, e, të) shëllishëm etj.
Khs (krahaso), si (i, e, të) sqaqtë (parapton) khs (i, e, të) nulkëtë, (i, e, të) ardhangëtë
etj.
Shpjegim me antonimi që formon origjinalitet në vepër. Përballë fjalës së parë shqip
nuk gjejmë as fjalën gjegjëse në greqisht, as fjalën sinonim të saj në shqip, as shpjegimin
perifrazues etj., por antonimin e saj, si: (i, e, të)shkalëtë k. (i, e, të) ngalëtë; (i, e, të) shkrefëtë
k. (i, e, të)ngrefëtë; (i, e, të) shkushulluem k. (i, e, të) ngushulluem etj.
Plotëria dhe saktësia e vlerave shpërfaqen edhe kur hartuesi e mbyll shpjegimin me
sinonimi me fjalën antonimike shqip:
324
V. Memisha, Mbiemrat prejpjesorë në Fjalorin shqip - greqisht të K. Kristoforidhit, në Konferenca për K.
Kristoforidhin, Elbasan, 2000. Shih edhe V. Memisha, Studime për fjalën shqipe, Tiranë, 2011
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 137
- nëngrupi që përfshin vargjet mbiemër prejpjesor - sinonimi në shqip - antonimi në
shqip, si: (i, e, të) çelëtë. 2 - i zhvilluem, i lavruem k. i mbyllëtë, i ndrytë etj.
- nëngrupi që përfshin vargjet mbiemër prejpjesor - gjegjësi në greqisht - antonimi në
shqip, si: (i, e, të) shëmtuetë - asqimos k. (i, e, të) bukurë; (i, e, të) vdekurë - nekros k. i gjallë
etj.
Së dyti, fjalë shqip - fjalë greqisht. Mbiemrat prejpjesorë vihen përballë dy grupe
mbiemrash të greqishtes:
Mbiemër prejpjesor shqip - mbiemër prejpjesor greqisht. Gjuha jonë ka vetëm një
pjesore, atë të kohës së shkuar, kurse greqishtja ka pjesore pësore e veprore të së tashmes dhe
pjesore pësore të së shkuarës. Pjesorja pësore e së tashmes, e ndërtuar me prapashtesat -
amenos, -umenos, -omenos gjen përdorim edhe si mbiemër, ndërsa pjesorja pësore e së
shkuarës, e ndërtuar me prapashtesën –menos, shpesh identifikohet si mbiemër. Për këtë
arsye grupin më të madh të njësive gjegjëse në greqisht janë nga këta mbiemra, si: (i, e, të)
kulluem - stragjismenos, (i, e, të) shqepëtë - ksilomenos, (i, e, të) fulliqëtë: 1 - leromenos, 2 -
entroniasmenos, (i, e, të) turpëruar - katosqimenos etj.
Grupin tjetër e formojnë çiftet mbiemër prejpjesor në shqip - mbiemër jo i tillë në
greqisht, si: (i, e, të) çelëtë - aniktos, (i, e, të) çëmuarë - nolitimos, (i, e, të) mëshefëtë - kriptos
etj.
j. Fjalori ka meritën e diskutueshme se nuk e ka dhënë fjalët të veçuara, por ne gjejmë
me qindra çerdhe paradigmatike fjalëformuese, ku lehtësisht ndiqen edhe njësitë që kanë
marrë pjesë në fjalëformim, por edhe mund të ndiqet lehtë edhe lëvizja e jashtme kuptimore.
Kopje të këtij fjalori mund të gjenden sot në vende të ndryshme, në Bibliotekën
Kombëtare të Tiranës, në Bibliotekën e qytetit të Elbasanit dhe në biblioteka të tjera të
Shqipërisë. Në Greqi ka mundësi të ruhet numri më i madh i kopjeve të kësaj vepre.325
Fjalorë të tjerë
Sipas Johallës ―Tek këto është e drejtë të shtojmë edhe fjalorët e shkurtër shqip –
greqisht të Lluka Bellos (1848 – 1913) nga Thiva, si dhe fjalorthët (glosarët) shqip - greqisht
të shqipes së Atikës ―Ζ ελ Αηηηθή ειιελναιβαληθή δηάιεθηνο‖ 1932-33 (Dialekti greko-
shqiptar i Atikës), të Petro Furiqit (1878 – 1936) nga Salamina dhe të Kr. N. Petru Mesojitu
(1909 – 1944) ―Διιεληθαί ιέμεηο ελ ησ ηδηψκαηη ησλ αιβαλφθσλσλ ηεο Αηηηθήο‖ 1940 (Fjalë
greke në idiomën e shqipfolësve të Atikës).‖ 326
325
Tani kjo vepër mund të lexohet nga cilido duke vizituar bibliotekën digjitale të Universitetit të Rethimnos
(Kretë), në adresën: http: //anemi.lib.uoc.gr/metadata/1/2/b/metadata-01-0000670.tkl 326
T. Johalla, Σν Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελψλ, ηόκνο
46, Αζήλα 1980, f. 32
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 138
5.2. Periudha e dytë (1944 – 1990)
Periudha e dytë që përfshin vitet 1944 – 1990, që njihet si periudha e izolimit të
Shqipërisë dhe fqinjët jugorë shiheshin si armiq. Gjatë kësaj periudhe mund të numërojmë
ngjarje të rëndësishme në fushën e gjuhësisë, të cilat ndikuan në zhvillimin edhe të
leksikografisë. Leksikografia shqipe u vu në baza shkencore të mirëfillta. U hartuan fjalorët
shpjegues të shqipes që ishin një mbështetje e jashtëzakonshme edhe për hartimin e fjalorëve
dy gjuhësh. U ngrit Kartoteka e leksikut të shqipes. U botuan, sikurse kemi pohuar në sythat e
fillimit të këtij punimi, me dhjetëra e me qindra fjalorë dy gjuhësh, duke mbuluar
gjeografikisht gati të gjitha gjuhët kryesore të globit (indo-evropiane e joindo-evropiane). U
botua Fjalori i Gjuhës Shqipe,1954 që ishte vepra më e rëndësishme leksikografike e hartuar
deri në atë kohë. U mblodh Kongresi i Drejtshkrimit më 1972, në të cilin u vendosën rregullat
drejtshkrimore të shqipes si dhe u diskutua për hartimin e Fjalorit drejtshkrimor të gjuhës
shqipe, që doli në qarkullim në vitin 1976. U hartua Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, 1980,
vepra më e plotë dhe më e mirë leksikografike njëgjuhëshe edhe në ditët tona u hartua Fjalori
i shqipe së sotme, 1984; u hartuan veprat akademike: Morfologjia (Gramatika, 1) dhe
Sintaksa (Gramatika, 2) normative të shqipes etj.
Gjatë kësaj periudhe, në fushën e leksikografisë greko – shqiptare dhe shqiptaro -
greke kemi dy vepra të rëndësishme, që u hartuan brenda kufijve të shtetit shqiptar. Janë
fjalorët shqip – greqisht të Niko Gjinit (1971) dhe të Vasil Partalit (1986). Që të dy janë
botime të Shtëpisë Botuese të Librit Shkollor dhe janë hartuar që t‘u vijnë në ndihmë
nxënësve të Minoritetit Etnik Grek në Shqipëri që të mund të përballonin vështirësitë e
mësimit të gjuhës shqipe për t‘u integruar sa më shpejt në shoqërinë shqiptare.
Jashtë kufijve të Shqipërisë, në Greqi kemi fare pak interes për këtë fushë, hartimi i
fjalorëve greqisht-shqip dhe shqip - greqisht gati-gati ishte lënë në harresë. Ndeshim vetëm
përpjekje sporadike të shqipfolësve të Greqisë për mbledhje fjalësh dhe hartim glosarësh në
lidhje me gjuhën e Arvanitasve të Greqisë. Një punë shumë e rëndësishme e kësaj periudhe
është botimi i fjalorit të Marko Boçarit të shoqëruar me një studim shkencor të detajuar nga
albanologu Titos Johallas në vitin 1980.
5.2.1. Fjalorët greqisht – shqip
5.2.1.1. Fjalori Greqisht - Shqip i Themistoklis Papadhimas (1897 – 1978)
Në parathënien e fjalorit të Marko Boçarit, Titos Johallas na informon për ekzistencën
e një dorëshkrimi të Themistoklis Papadhimas. Bëhet fjalë për një fjalor greqisht – shqip, që
ende nuk e ka parë dritën e botimit.
Akademiku T. Johallas shkruan:―I pabotuar mbetet dorëshkrimi me 1684 faqe i
Fjalorit Greqisht - Shqip i Themistoklis Papadhimas (1897 – 1978) nga Nivica e Himarës. Në
bazë të lemave greqisht të këtij Fjalori u krijua fjalori me tre vëllime i Gjuhës së Re Greke të
I. Stamatakos. Këto lema paraqesin forma edhe të gjuhës intelektuale, edhe të gjuhës
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 139
popullore (katharevusas dhe të dhimotiqis) dhe jepen edhe shumë sinonime të këtyre fjalëve.
Për sa u përket fjalëve shqip Papadhimas përdori Fjalorin e Gjuhës Shqipe, të botuar në
Tiranë, në vitin 1954327. Përdori, gjithashtu, një seri fjalorësh të vegjël shqip – frëngjisht –
rusisht, të botanikës, matematikës, optikës, akustikës, kimisë etj. që janë botuar së fundmi në
Tiranë. Kështu që shpjegimet në shqip përfaqësojnë kryesisht gjendjen gjuhësore në Shqipëri
siç është formuar, siç është kristalizuar pas Luftës së Dytë Botërore.‖328
b. Në këtë periudhë kemi ribotimin e fjalorit të Marko Boçarit në Athinë, në vitin
1980329.
5.2.1.2. Fjalori greqisht – shqip i Odhisea Dimogjinit 1989/91/92
Në vitin 1991 botohet në Janinë ―Fjalori greqisht – shqip‖ i Odhisea Dhimogjinit.
Duhet të pranojmë që është fjalori i parë greqisht – shqip që botohet pas një periudhe kohore
shumë të gjatë. Kishin kaluar rreth 60 vjet nga hartimi i fjalorëve të fundit të këtij lloji, që
kanë qenë ―Fjalori Greqisht – Shqip‖ i Koço Tasit i vitit 1928 dhe ―Fjalorit Greqisht -
Shqip‖ i Themistoklis Papadhimas (i pa botuar), i cili ka jetuar gjatë viteve 1897 – 1978.
Nuk ndodhi kështu e njëjta gjë me fjalorët shqip – greqisht, sepse siç kemi përmendur
u hartuan dhe u botuan dy vepra: Fjalori shqip – greqisht, 1971 i N Gjinit dhe Fjalori shqip –
greqisht, të Vasil Partalit të vitit 1986.
Vepra e Odhisea Dhimogjinit titullohet ―Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφ” (Fjalori greqisht
– shqip) u botua në Janinë në vitin 1991 dhe brenda vitit 1992 qarkullon botimi i tretë i tij.
Siç duket, qarkullimi i fjalorit përkoi me valët e mëdha të emigrantëve shqiptarë drejt Greqisë
që kishin kaq shumë nevojë, në atë periudhë, për të komunikuar në gjuhën greke. Vepra është
botim personal i autorit.
Ka gjithsej 274 faqe me format25x17x2,5.
Libri është i lidhur, me kapakë të hollë dhe nuk përmban figura.
Fjalori fillon me paraqitjen e literaturës ndihmëse që ka përdorur autori për hartimin e
veprës së tij (f. 3), e cila është:
Fjalori Ortografik – Shpjegues i Greqishtes së Re në Dhimotiqi, të Thanasi
Mitsopoullos.
Fjalori Bashkëkohor Ortografik – Shpjegues i gjuhës greke (katharevusa – dhimotiqi),
i hartuar nga grup filologësh.
Fjalor Shqip – Greqisht i Niko Gjinit, Tiranë, 1971.
Fjalor i Gjuhës së Sotshme Shqipe të Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë të
Shqipërisë, Tiranë, 1984.
Në faqet 5-6, në parathënie, autori na jep të dhëna për mënyrën e paraqitjes së lemave
dhe në faqen 7 një listë me fjalët e shkurtuara. Fjalori përmbahet në faqet 9 deri 272. Lemat
327
Instituti i Shkencave, Seksioni i Gjuhës e i Letërsisë, Fjalor i gjuhës shqipe, Tiranë 1954. 328
T. Johalla, Σν Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ,
ηόκνο 46, Αζήλα 1980, f.31 329
Leksikografia shqipe, trashëgimi dhe perspektivë, Tiranë, 2005, f. 332
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 140
jepen në dy kolona për çdo faqe. Vepra e Dhimogjinit mbaron me zgjedhimin e foljeve kam
dhe jam në të gjitha kohët dhe mënyrat.
Në fjalor nuk na jepen informacione rreth autorit dhe punës së tij.
Në parathënien e shkurtër në gjuhën greke autori na sqaron arsyen e hartimit të
Fjalorit greqisht - shqip. Konkretisht shprehet: ―Sipas të dhënave që kemi, fjalorë të tjerë
bashkëkohorë greqisht – shqip nuk qarkullojnë në vendin tonë. Ky fakt u bë shkaku të
shkruajmë këtë fjalor dygjuhësh, që në fillim e mbajtëm si dorëshkrim për përdorim vetëm
personal. Më vonë e pamë të arsyeshëm ta publikojmë me mendimin se mund të duket i
nevojshëm dhe t‘u shërbejë atyre që do të kenë nevojë për ndihmën e tij, me shpresën që do
të kemi në mënyrë absolute tolerancën e lexuesve dhe të tregohen të butë, dashamirës për
lapsuset dhe mangësitë e tij dhe sidomos bindjen se çdo fjalor dygjuhësh, i vogël apo i madh,
jo vetëm ndihmon njerëzit të njohin një gjuhë tjetër, të ndryshëm nga gjuha e tyre, por edhe
ndihmon në zhvillimin e komunikimit reciprok midis dy popujve.‖330
Nga ato që u përmendën më lart, nga fakti që parathënia është vetëm në gjuhën greke,
si dhe nga mënyra e kompozimit të lemave (informacioni gramatikor jepet në gjuhën greke
për fjalët shqip) nxjerrim konkluzionin që fjalori u adresohet përdoruesve me gjuhë amtare
greqishten. Për sa i përket nivelit të njohjes së gjuhëve, mund të themi që u adresohet
fillestarëve për mësimin e gjuhës shqipe ose greqisht, sepse nuk ka përfshirë gjithë gamën e
fjalësit në greqisht, si dhe nuk jep shumë informacione për fjalën, është mjaftuar me gjetjen e
fjalës gjegjëse.
Numri i lemave të fjalorit është rreth 5.000. Autori nuk na informon për mënyrën e
përzgjedhjes së lemave, por duke i krahasuar ato me Fjalorin e J. Babinjiotit, vërejmë se ai ka
përzgjedhur fjalët me përdorim më të gjerë dhe më të thjeshtat për gjetjen e analoges në
gjuhën tjetër, shqipen.
Fjalët në greqisht janë dhënë në dhimotiqi, siç pohon vet autori, dhe në vazhdim jepet
fjala në shqip. Për të lehtësuar përvetësimin e kuptimit të fjalës greke ka përdorur shpesh
edhe një sinonim të saj në greqisht, rrallë herë edhe një shpjegim të shkurtër dhe pastaj
vendos përball fjalën në shqip. Shumë rrallë përdor shpjegime në gjuhën shqipe. Zakonisht
jep vetëm fjalën analoge dhe në shumicën e rasteve vetëm një fjalë, që shpreh kuptimin
kryesor të saj, duke mënjanuar kuptimet e tjera. Kjo, për sa i përket greqishtes, që është një
gjuhë polisemike, krijon disa probleme në përvetësimin tërësor të kuptimit/kuptimeve të
fjalës.
Në parathënie autori na informon se ―Fjalori përmban dhe 1) Fjalë të greqishtes së
vjetër që janë në përdorim të gjerë, 2) fjalë të huaja që u asimiluan nga gjuha greke dhe
përdoren, 3) vende gjeografike.‖331
Në fjalor nuk gjenden emra njerëzish si dhe akronime. Gjithashtu mungon leksiku i
fushave të veçanta. Autori ka përfshirë vetëm fjalët e përdorimit të gjerë. Me treguesin (μ.ι.)
μέλε ιέμε (fjalë e huaj) përcaktohen fjalët e huaja.
330
Ο. Γεκνγθίλε Λεμηθό ειιελν – αιβαληθό, Ησάλληλα, 1992, f. 6. 331
Ο. Γεκνγθίλε Λεμηθό ειιελν – αιβαληθό, Ησάλληλα, 1991/2, f. 5
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 141
Dukuri të mikrostrukturës
Në fjalor nuk bëhet transkriptimi fonetik i fjalëve. Duhet të theksojmë që për
theksimin në gjuhën greke autori ka përdorur sistemin e theksimit me shumë theksa332.
Gjithashtu ka përdorur shenjën e theksimit për të gjitha fjalët e gjuhës shqipe.
Informacionet gramatikore, siç u përmend edhe më lart, jepen në gjuhën greke, por
kanë të bëjnë jo me fjalët e greqishtes që është gjuha burim, por me fjalët e gjuhës synim që
është shqipja. p.sh. αγνξά (ε), παδάξη, pazar-i, νπζ. αξ. πι. “e, treg-u, νπζ. αξ. πι. tregje. dhe
kanë lidhje me pjesën e ligjëratës së cilës i përket fjala p.sh. νπζ. - emër, επηζ. – mbiemër, ξ.
– folje etj., numrin dhe gjininë e emrave si dhe formën e shumësit të tyre, mbiemrat që kanë
forma të ndryshme për gjininë femërore p.sh. i padëmshëm - e padëmshme, për foljet n.q.s
janë kalimtare ose jokalimtare.
Foljet në formën pësore jepen si lema më vete dhe jo të përfshira në lemën e foljes
kryesore p.sh αζσψλσ/αζσψλνκαη; αγηάδσ/αγηάδνκαη;
Në disa raste, si lema të veçanta jepen edhe kuptimet e ndryshme të një fjale. p.sh
fjala αζώσο paraqitet dy herë si lemë e veçantë. Në fakt është fjalë që ka dy kuptime dhe jo
dy fjalë të ndryshme: 1. αζψσο –α, απνλήξεπηνο, baballëk,-e; 2. αζψσο-α, πνπ δελ είλαη
έλνρνο, pafaj (i,e), pafajshëm (i).
αίζζεκα (ην), namus, nderi; 2. αίζζεκα (ην), ndjenjë
επίζεκνο-ε, solemn; 2. επίζεκνο-ε, zyrtar
Po japim më poshtë disa shembuj të rastësishëm që konstatuam në faqet e këtij fjalori:
αηψληνο-ηα, përjetshëm (i), επηζ. (mungon fjala shekullor)
αγθαιηάδσ, jep kuptimin përqafoj, por edhe puthtoj.
αγθαζσηφο, jep vetëm fjalën ferrc.
Autori nuk përdor në asnjë rast ilustrime dhe shembuj për pasqyrimin e kuptimeve të
fjalëve, por vetëm fjalën sinonime në gjuhën tjetër.
5.2.2. Fjalorët shqip – greqisht
5.2.2.1. Fjalori shqip – greqisht i Nikolla Çeçit (1959)
Tito Johallas shkruan gjithashtu se ―55 vjet pas botimit të fjalorit të Kristoforidhit, në
vitin 1959, u botua në Athinë Fjalor i shkurtër shqip – greqisht (Allvano-hellenikon lexicon)
nga gjirokastriti Nikolla Çeçi (1910 - ) me 253 faqe333, për të cilin nuk kemi të dhëna të tjera,
për t‘i paraqitur në faqet e këtij punimi. Ky fjalor përmban kryesisht fjalë nga dialekti i
toskërishtes, por ka meritën se përmban edhe fjalë që u referohen fushave të ndryshme
332
Ky sistem theksimi për gjuhën greke është zëvendësuar nga sistemi i theksimit me një theks me VKM të
Qeverisë Greke në vitin 1981. 333
Leksikografia shqipe, trashëgimi dhe perspektivë, Tiranë, 2005
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 142
shkencore.‖334 Në një punim më të gjerë mendojmë të ndalemi konkretisht te vlerat që mbart
kjo vepër.
5.2.2.2. Fjalori shqip – greqisht i Niko Gjinit (1971) fig. 5
Në vitin 1971, një vit para se gjuhëtarët shqiptarë dhe gjithë bota shqiptare të
mblidhnin Kongresin e Drejtshkrimit, që pranohet tashmë si kongresi i kodifikimit të shqipes
dhe si kongresi që kurorëzoi procesin njëqindecavjeçar të unifikimit të shqipes letrare
kombëtare, leksikografi më i mirë në lëmin e leksikografisë dygjuhëshe, të greqishtes dhe të
shqipes, Niko Gjini (për shumë vjet rresht profesor i greqishtes në universitetin e Tiranës),
boton në Tiranë Fjalorin shqip – greqisht, me 551 faqe.335 Fjalorin e hodhi në qarkullim
Shtëpia botuese e librit shkollor, Tiranë, çfarë nënkupton se vepra ka synuar të përmbushë
zbrazëtinë që ekzistonte, sidomos, në shkollën ku popullsia greke ishte dygjuhëshe.
Prof. Z. Sako, në parathënien Dy fjalë për Fjalorin shqip – greqisht të N. Gjinit,
shkruan se ―Me punën e tij shumëvjeçare, me kërkimet e tij për të hartuar një fjalor të pasur,
me qëllime praktike dhe mësimore (shënimi im, K.B.), autori i këtij fjalori ka arritur një
rezultat pozitiv‖.336
Ky pohim vlerëson Fjalorin, por na tregon njëherazi se vepra është më tepër një fjalor
shkollor sesa një fjalor i plotë, të cilin e kërkonte koha dhe që gjuhëtarët nuk po e hartonin
ende.
Fjalori i N. Gjinit është përpjekja e parë për të hartuar një fjalor dygjuhësh shqip-
greqisht me përdorim të gjerë. Autori, me meritat e tij dhe dashurinë për të dyja gjuhët, na ka
dhënë një vepër shumë të rëndësishme për kohën në të cilën u hartua dhe u botua. Mungesa e
fjalorëve analogë të shqipes me greqishten e vështirësonte shumë punën e autorit, por nuk e
pengoi atë që të krijonte një vepër të cilësisë dhe të parametrave bashkëkohorë.
Niko Gjini, si një nga njohësit më të mirë të greqishtes dhe njohës i mirë i shqipes, ka
qëmtuar me kujdes pasurinë e fjalorit të gjuhës shqipe duke e përballur me atë të greqishtes,
si gjuhë e njohur për pasurinë e saj leksikore.
Fjalori shpërfaq shumë vlera:
a. Edhe pse u adresohet nxënësve të shkollave, fjalori pasqyron një pasuri leksikore e
semantike në shqip dhe barasvlerësin e saj në greqisht, që i shërben një rrethi më të gjerë
përdoruesish. Fjalori ka rreth 16.000 fjalë.
b. Hartuesi i Fjalorit ka ditur të përzgjedhë fjalësin e gjuhës shqipe dhe vepra bëhet
treguese e zhvillimeve që ka pësuar shqipja që nga Fjalori i K. Kristoforidhit. Por njëherazi,
vepra regjistron gjendjen leksikore të fundviteve ‘60 dhe fillimviteve ‘70 të shekullit të
kaluar, kohë kur sistemi leksikor i shqipes kishte marrë hov zhvillimi të paparë.
c. Nëse te Fjalori i K. Kristoforidhit kemi shumë leksik që i përket botës materiale, te
Fjalori i N. Gjinit kemi një grup të madh paradigmatik fjalësh që lidhet me leksikun dituror
334
Johallas 32,/ Ν. Σζέηζε, Αιβαλν-ειιεληθνλ ιεμηθνλ, Αζήλαη 1959, εηο 16νλ
, ζειίδεο ζη‘ + 235. 335
N. Gjini, Fjalor shqip – greqisht, Tiranë, 1971 336
N. Gjini, Fjalor shqip – greqisht, Tiranë, 1971, f. 5
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 143
apo me leksikun abstrakt etj., çka tregon hapin e madh që kishte shqipja në fushën e
intelektualizmit.
d. Fjalori u hartua në një kohë kur leksikografia dygjuhëshe, shqip – gjuhë e huaj dhe
gjuhë e huaj – shqip tashmë kishte përballuar me sukses të gjitha vështirësitë dhe kishte
krijuar fytyrën e vetë. Ndaj vepra e N. Gjinit bëhet treguese e këtij niveli.
Teknikat leksikografike janë zbatuar me korrektesë dhe vepra është nga më të arrirat.
Këtu do të përmendim:
1. Dhënien e fjalës në shqip saktë fonetikisht (dhe nga ana tingullore dhe nga ana e
pasqyrimit të theksave).
2. Fjalët janë dhënë me të gjithë treguesit morfologjikë, çka e bën fjalorin një burim
për të marrë edhe njohuri gramatikore.
3. Fjalët janë dhënë me shembuj të nevojshëm, kur ka qenë e domosdoshme për të
treguar saktësinë e përkthimit dhe për të mënjanuar ambiguitetin e valencave semantike e
leksikore
4. Fjalori i paraprin normës leksikore, fonetike, morfologjike, stilistikore etj. të fjalësit
që pasqyron, normë që do të kodifikohej vetëm një vit më vonë, në vitin 1972.
Qëllimi i hartimit të fjalorit
Edhe pse në fjalor mungon një tekst ku të sqarohet qëllimi i hartimit të tij, duke u
nisur nga rrethanat në të cilat u hartua, nga kushtet politiko - shoqërore që mbizotëronin në
atë periudhë si dhe nga fakti që fjalori është botim i shtëpisë Botuese të Librit Shkollor, mund
të themi se qëllimi kryesor i fjalorit është që t‘u vijë në ndihmë nxënësve të shkollave të
minoritetit që ishin monoling, greqishtfolës337 për të përballuar vështirësitë që gjenin gjatë
kalimit nga cikli fillor në atë 8-vjeçar.338 Sidomos për të përballuar terminologjinë shkencore
të teksteve shkollore. Njëkohësisht ai u vinte në ndihmë përkthyesve të veprave të letërsisë
shqipe në greqisht për nevojat e komunitetit grek dhe sidomos për nevojat e shkollës si dhe
hartuesve dhe përkthyesve të teksteve shkollore për Minoritetin Etnik Grek.
Një qëllimi tjetër, siç duket edhe nga parathënia e prof. Zihni Sako është që t‘u vijë në
ndihmë përkthyesve dhe gazetarëve për t‘ia arritur qëllimit që fjala e shokut Enver Hoxha dhe
direktivat e Partisë dhe të ideologjisë socialiste të arrinin tek të gjithë njerëzit, edhe te
komuniteti grek.
Fjalori ishte i nevojshëm edhe për një pjesë intelektualësh (studiues të ndryshëm,
shkrimtarë, linguistë, etj.) shqiptarë të cilët kishin interes për gjuhën dhe krijimtarinë greke si
të kohëve të vjetra, ashtu edhe të kohëve moderne339.
337
Anëtarët e Minoritetit Etnik grek në Shqipëri para se të venë në shkollë janë monoling me gjuhë amtare
greqishten. Në klasën e parë fillojnë mësimin e shqipes në fillim si gjuhë e huaj dhe në vazhdim si gjuhë e dytë. 338
Mësimet zhvilloheshin të gjitha në gjuhën shqipe përveç mësimit të Gjuhës dhe Letërsisë greke, që zhvillohej
në gjuhën amtare, me dy orë në javë. 339
R. Bumi, J. Ricos, N. Kazanxaqis, M. Lludemis, etj. janë nga autorët që njiheshin më shumë në Shqipëri dhe
përkthimi i veprave të tyre i vinte në ndihmë ideologjisë socialiste.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 144
Nuk mund të lihet jashtë edhe ambicia filologjike – linguistike e vetë autorit për të
krijuar një fjalor të gjuhës shqipe me greqishten340. Ambicia e tij e gërshetuar me ―vijën‖ e
Partisë na dhanë veprën e rëndësishme për të cilën bëhet fjalë.
Makrostruktura e fjalorit
Fjalori ka rreth 16.000 fjalë në gjithsej 551 faqe të formatit 60X88/16. Ai fillon me
―dy fjalë‖ nga drejtori i Institutit të Folklorit, profesor Zihni Sako të përkthyer edhe në gjuhën
greke. Prof. thekson se paralel me ngritjen kulturore ekonomike të shoqërisë shqiptare kemi
edhe arritje në fushën e hartimit të fjalorëve dygjuhësh, të cilat nxjerrin në dritë pasurinë e
madhe të gjuhës shqipe. Kjo gjë ndodh edhe në përballjen e saj me greqishten. Ai vë në dukje
edhe mungesën e fjalorëve të përgjithshëm të gjuhës shqipe të përdorshëm për një masë të
gjerë njerëzish.
Në faqen 9 fjalori përmban në greqisht, shënime në lidhje me përdorimin e tij. Më pas
ka një listim alfabetik të fjalëve të shkurtuara. Vazhdon me alfabetin e gjuhës shqipe dhe
shqiptimin e shkronjave në greqisht. Më pas na jep informacion gramatikor në lidhje me
ndarjen dhe shqiptimin e shkronjave si dhe shenjat e pikësimit dhe të theksimit.
Në bibliografinë e faqes 21 vërejmë që vepra kryesore në të cilën është bazuar autori
është fjalori i Kostandin Kristoforidhit (1904 dhe 1961). Në fakt është fjalori i vetëm shqip -
greqisht që ekzistonte gjer atëherë. Fjalori i Kristoforidhit përmban 12.000 lema, kurse i
Gjinit rreth 16 000 lema. Kjo na detyron të mendojmë se është këshilluar edhe me Fjalorin e
Gjuhës Shqipe (1954) për renditjen e lemave.
Ajo që vihet re është se Gjini nuk dispononte341 të gjithë fjalorët e gjuhës greke që
janë botuar deri atëherë, por vetëm ato që rastësisht janë gjetur afër tij. Mungojnë nga
bibliografia fjalorët më të përdorshëm dhe më të plotë të gjuhës greke siç janë fjalori i
Proias342 dhe i Stamatakos,343
Fjalorët që disponon i përkasin periudhës së para Luftës së Dytë, d.m.th para izolimit
të Shqipërisë nga bota përreth. Vetëm tre nga këto janë të viteve 1961, ‗62, ‗71. Fjalorët
greqisht –rusisht ose rusisht – greqisht janë të gjitha botime në Moskë.
Pjesa e lemave përmbahet në faqet 25 – 495, d.m.th zë 470 faqe.
Më pas ka një listim alfabetik të emrave gjeografikë. Janë kryesisht emra shtetesh,
kryeqytetesh, qytetesh në Shqipëri dhe Greqi si dhe vende të rëndësishme gjeografike, dete,
lumenj, liqene, etj.
Vazhdon me shkurtesat e gjuhës shqipe dhe të huaja.
Fjalori mbaron me shembuj zgjedhimesh të foljeve ndihmëse, në shqip dhe greqisht,
si dhe të foljeve të parregullta në të gjitha kohët, diatezat dhe mënyrat.
340
Në vazhdim Niko Gjini krijoi dy vepra jete që janë Fjalori Greqisht – Shqip, Janinë, 1993 dhe Fjalori Shqip –
Greqisht, Janinë, 1998. 341
Mungesa për shkak të izolimit dhe të mos ekzistencës së mundësisë për të komunikuar me vendet përreth. 342
Proia, «Λεμηθόλ ηεο Νέαο Διιεληθήο γιώζζεο», Athinë, 1933 343
Stamatakos, «Λεμηθόλ ηεο Νέαο Διιεληθή, Καζαξεπνύζεο θαη Γεκνηηθήο», Athinë, 1952 -55.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 145
Mikrostruktura e fjalorit
Fjalësi në shqip
Edhe pse fjalori u botua një vit para se gjuhëtarët shqiptarë të mblidhnin Kongresin e
Drejtshkrimit për unifikimin e shqipes, N. Gjini ka meritën e dhënies të lemave shqip saktë
fonetikisht (dhe nga ana tingullore dhe nga ana e theksave). Lemat në shqip jepen në mënyrë
alfabetike me shkronja të theksuara dhe në krah të tyre jepet, me shkurtim, kategoria
gramatikore ku bën pjesë fjala. P.sh. agresor-i, νπζ. dekadent-e, επηζ.
Emrat janë vënë në trajtën e pashquar dhe më pas jepet mbaresa e trajtës së shquar,
kurse për emrat që kanë tipa të ndryshme për çdo trajtë jepet e gjithë fjala edhe në trajtën e
shquar. Pas asaj jepet gjinia e emrit dhe më pas mbaresa e shumësit.
Për mbiemrat shënohet tipi i gjinisë mashkullore dhe në vazhdim, pas vijës, mbaresa e
gjinisë femërorë. Për mbiemrat e nyjshëm pas kësaj jepen në kllapa nyjet. Në greqisht jepet
vetëm tipi i mashkullores.
Foljet jepen në vetën e parë të kohës së tashme njëjës, mënyra dëftore dhe në vetën e
tretë foljet pavetore. Pas kategorisë së foljes jepet nëse folja është kalimtare ose jo kalimtare.
Forma pësore e foljes nuk përbën lemë më vete, por jepet brenda lemës së formës
veprore për ato folje që kanë edhe formë pësore: sqaroj-sqarohem, thaj-thahem, mundo-
mundohem.
- Theksimi i lemave në shqip bëhet vetëm kur theksohet rrokja e fundit ose e tretë nga
fundi.
- Në lemat nuk përfshihen fjalë të përdorimit shumë specifik se fjalori nuk pretenton
të bëhet një fjalor i gjithë pasurisë së gjuhës shqipe. Përveç fjalëve që gjenden në bërthamën e
gjuhës shqipe, në fjalor përfshihen edhe fjalë të prejardhura (me parashtesa ose prapashtesa)
ose të përbëra nga këto (kompozitë e parë ose e dytë).
Lemat janë të gjuhës letrare shqipe dhe nuk përfshihen në to fjalë që u përkasin
dialekteve toskërisht ose gegërisht përveç atyre që kanë përdorim unik.
Në lemat e shqipes nuk dallojnë ato që janë në përdorim të gjerë nga ato që kanë
karakter historik, d.m.th. nuk përdoren më.
Fjalët homonime jepen si lema të veçanta.
Në raste të rralla si lema përdoren fraza p.sh. besa-besë, άθιηηε ιέμε, u lidhëm me
besa-besë (faq.50); kashë e lashë, άθιηηε ιέμε, ην αίληγκα (faq. 187);
Megjithatë, në fjalor duken kanë zënë vend shumë variante leksikore dialektore,
qofshin në gegërishte apo në toskërishte. Autri ka meritën se format dialektore i ka referuar te
forma që do të kodifikohej një vit më vonë në Kongresin e Drjtshkrimit të gjuhës shqipe,
1972, në Tiranë.
Fjala vjen njësitë që duhet të fillojnë me shk... jepen me çk... (karakteristikë e të
folmeve toske):
çkalίt, p. κεη. ρατδεύσ, përkëdhel, ledhatoj.
çkalitar-i, o ύ ζ. ά p. θαί έπίζ. ραίδεκέvoο, ϑ ε ι. —e, i ξërkëdhelur.
çkallmόj, p. ά κ ε η. β ι. shkallmoj.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 146
çkallόj, p. ά κ ε η. β ι. shkalloj.
çkalluar (i, e), έ π ί ζ. β ι. (i, e) shkalluar.
çkarkίm~i, o ύ ζ. ά p. π ι ε ϑ. —e, β ι. shkarkim.
çkarkoj, p. κ ε η. β ι. shkarkoj.
çkatërraq,-e, έ π ί ζ. β ι. shkatërraq.
çkatërrίm-i, o ύ ζ. ά p. π ι ε ϑ. —e, β ι. shkatërrim.
çkatërrimtar,-e, έ π ί υ. β ι. shkatërrimtar.
çkatërrόj, ξ. κ ε η. β ι. shkatërroj.
çkëlqej, p. ά κ ε η. β ι. shkëlqej.
çkëlqίm-i, o ύ ζ. ά p. π ι ε ϑ. —e, β ι. shkëlqim.
çkëlqyer (i, e), έ π ί ζ. β ι. (i, e) shkëlqyer.
çkëmbej, p. κ ε η. β ι. shkëmbej.
çkëmbίm-i, o ύ ζ. ά p. π ι ε ϑ. —e, β ι. shkëmbim.
çkëput, p. κ ε η. β ι. shkëput.
çkëputje-çkëputja, o ύ ζ. ζ. β ι. shkëputje.
çkërfitem, p. κ ε ζ. β ι. shkërfitem.
çkishërίm-i, o ύ ζ. ά p. π ι ε ϑ. β ι. shkishërίm.
çkishëroj, p. κ ε η. β ι. shkishëroj.
çkombëtarizίm-i, o ύ ζ. ά p. β ι. shkombëtarizim.
çkombëtarizόj, ξ. κ ε η. β ι. shkombëtarizoj.
çkopsίt, ξ. κ ε η. μεθouκπώvσ (ηά θoπκπηά), p. κέζ. μεθoπκπώvoκαη,
çkopsitem.
çkoq, p. κeη. βι. shkoq.
çkoqίt, p. κ ε η. β ι. shkoqit.
çkoqitje-çkoqitja, o ύ ζ. ϑ. π ι ε ϑ.-,β ι. shkoqitje.
çkreh, ξ. κ ε η. β ι. shkreh.
çkrep, ξ. κ ε η. β ι. shkrep.
çkrepëtin, ξ. ά π p ό ζ., p. ά κ ε η. β ι. shkrepëtin.
çkridhem, p. κ έ ζ. β ι. shkridhem.
çkrίf, p. κ ε η. β ι. shkrif.
çkriftόj, p. κ ε η. β ι. shkriftoj.
çkrifur (i, e), έ π ί ζ. β ι. (i, e ) shkrifët.
çkrίj, p. κ ε η. β ι. shkrίj.
çkrirës-i, o ύ ζ. ά p. π ι ε ζ.—, β ι. shkrirës.
çkujdesem, p. α ύ t o π. β ι. shkujdesem.
çkujdesje-çkujdesja, o ύ ζ. ϑ. β ι. shkujdesje.
çkujdesur (i, e), έ π ί ζ. β ι. ί shkujdesur.
çkul, p. κ ε η. β ι. shkul.
çkundërmόn, p. ά κ ε η. β ι. shkundërmon.
çkurdίs, p. κ ε η. β ι. shkreh.
çkurorëzίm-i, o ύ ζ. ά p. π ι ε ϑ. -e, ηό δηαδύγηo, ή δηάιπζε γάκoπ, shkurorëzim.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 147
çkurorëzohem, ξ. κ έ ζ. α ύ η o π. ρσpίδoκαη, παίξvσ δηαδύγio, δiαδεπγvύoκαη,
ρσpίδσ, shkurorëzohem.
çkurorëzόj, p. κ ε η. δηαιύσ γάκo, δίvσ δηαδύγio, ρσpίδσ, δηαδεπγvύσ, shkurorëzoj.
çkurorëzύar (ί, e). έ π ί ζ. ρσpηζκέvoο, πoύ πεξε δηαδύγio, δηαδεπγκέvoο, i ndarë,
shkurorëzuar (i, e).
çkyç, ξ. κ ε η. άvoίγσ κέ θιεηδί, μεθιεηδώvσ, zhdryj.
Shpjegimi i fjalës në greqisht
Fjalët analoge të greqishtes dhe shpjegimi i lemave bëhet në gjuhën popullore, edhe
pse gjuhë zyrtare e shtetit grek në atë periudhë ishte gjuha intelektuale (katharevusa), e cila u
zëvendësua nga gjuha popullore me vendim të Parlamentit Grek në vitin 1976. Në raste të
rralla fjalët sinonime të greqishtes u përkasin fazave të ndryshme historike. P.sh çadër-çadra
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 148
νκπξέια, ην αιεμεβξφρην, ην αιεμήιην;344 gravitet-i ην βάξνο, ε βαξύηεηα, ε βαξχηεο (fjalë
arkaike); greminë-a ν γθξεκόο, ν θξεκλφο (fjalë arkaike).
Për emrat e bimëve dhe të kafshëve jepet termi shkencor në latinisht. p.sh. bathë-a,
νπζ. ζ. πιεζ.-, Βνη. (Vicia faba) ην θνπθί. merimangë-a, νπζ.ζ. Εσνι.(Aranea) ε αξάρλε
Jepet informacion në lidhje me fushën e përdorimit të fjalës: shkencë, art, mjekësi, etj.
me shkurtim që fillon me shkronjë të madhe. p.sh. elasticitet-i, νπζ. αξ. Φπζ. (Fizikë),
eksponent-i, νπζ. αξ. Μαζ. (Matematikë).
Para shpjegimit në gjuhën greke jepet në kllapa n.q.s. fjala përdoret me kuptim
metaforik, e përfshirë në frazë apo në proverb. P.sh. shpirt-i, Μ ε η θ. me mish e me shpirt,
ςπρή ηε θαη ζψκαηη.
Theksimi bëhet me sistemin e theksimit me shumë theksa. Sistem që u zbatua në
shkrimin e greqishtes deri në vitin 1981.
Shpjegimi i lemës shqip bëhet kryesisht me vendosjen e fjalës analoge të greqishtes
dhe të sinonimeve të saj. Në raste të rralla, kur nuk mjafton fjala analoge, jepet një shpjegim i
thjeshtë i fjalës, i cili bëhet me perifrazim dhe në disa raste me formulën ai që. Në raste të
tjera fjala vendoset në togfjalësha dhe menjëherë pas tij jepet togfjalëshi analog në greqisht.
Shprehjet janë zakonisht ato të përdorimit të gjerë si në shqip edhe në greqisht, të cilat i
krijon vetë autori. Nuk kemi ilustrime të mara nga tekste letrare ose publicistike. Në
ilustrimet nuk ndeshim shpesh proverba ose shprehje frazeologjike. Ato jepen në rastet ku
proverbat gjenden identike në të dyja gjuhët. Me fjalë e me të bëme/κε ιόγηα θαη κε έξγα.(51)
Kuptimet e ndryshme të një fjale jepen me numra, kurse kuptimet e përafërta ndahen
me presje. Renditja e këtyre fjalëve bëhet sipas kuptimit të tyre, i pari kuptimi i përgjithshëm
ndaj atij specifik, kuptimi kryesor nga ai metaforik, ai që përdoret më shpesh nga ai që
përdoret më rrallë. P.sh. shpërngulje-shpërngulja, νπζ. ζ. πιεζ.-, ε εθηφπηζε, ε κεηαηφπηζε, ε
κεηαθίλεζε, ε κεηαθφκηζε, ε κεηνηθεζία, ε κεηαλάζηεπζε.
Vërejtje rreth fjalorit
Duke ditur që hartimi i fjalorëve dygjuhësh nuk është punë e lehtë, siç mund t΄i duket
dikujt që nuk i njeh vështirësitë e punës leksikografike, vështirësia më e madhe që hasin
hartuesit e këtyre fjalorëve, buron nga ajo se fjala ka valenca të ndryshme në gjuhë të
ndryshme. Kështu që zgjedhja e barasvlerësve për çdo fjalë që përkthehet në gjuhën tjetër, e
kuptimeve dhe e ngjyrimeve kuptimore kërkon shumë mund. Jo më pak e vështirë është dhe
pajisja e fjalorit me frazeologjinë e duhur dhe me shembuj, ku të ilustrohen kuptimet e
ndryshme të fjalës.345
Për vetë natyrën e fjalorit, si fjalor jo i madh, Gjini është mjaftuar në dhënien deri në
dy kuptime të fjalëve. Janë të rralla rastet që e tejkalon këtë numër. Kjo në disa raste krijon
problem me përcaktimin kuptimor të fjalës. Le të marrim si shembull një nga fjalët
344
Fjalët αιεμεβξφρην dhe ην αιεμήιην ishin përpjekje të vjetra të intelektualëve për të zëvendësuar fjalën e huaj
ombrella, të cilat nuk mbijetuan me kalimin e kohës. 345
Dua libra. dualibra.com/leksiku-dhe-shtresimi –i-tij/
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 149
polisemantike më problematike, që është fjala shqipe kohë e cila nuk është pasqyruar
mjaftueshëm në fjalor.
Duhet ndarë kuptimi i fjalës ―θαηξόο = mot‖ nga kuptimi i fjalës ―θαηξόο = ρξόλνο‖.
Duhet ndarë kuptimi i ―επνρήο =epokë‖ nga ―θαηξόο = mot‖.
Duhet shtuar kuptimi ―ρξόλνο‖ në kuptimin e përgjithshëm, në kuptimin fizik dhe në
kuptimin filozofik, përveç kuptimit gramatikor të fjalës ―ρξόλνο‖.
Duhet shtuar kuptimi ―ώξα‖ si dhe kuptimi ―πεξίνδνο‖.
Pra, kuptimet e fjalës shqipe ―kohë‖ do të mbuloheshin në mënyrë më të plotë në
greqisht duke u përkthyer me të gjitha fjalët greke θαηξόο, ρξόλνο, επόρε, πεξίνδνο dhe ώξα
të përfshira secila prej tyre së bashku në kuptimet e veçanta të fjalës shqipe ―kohë‖, si p.sh.:
-kohë = ρξόλνο, θαηξόο→ Pa humbur kohë. Kërkon (do) kohë. Koha është flori./fj.u.
-kohë= επνρή, θαηξόο → Në kohët e kaluara/e lashta. Që nga ajo kohë. Iku ajo kohë.
-kohë= πεξίνδνο, θαηξόο→ Në kohë paqeje/lufte. Kohët e fundit. Koha e rinisë.
-kohë= θαηξόο→ Kohë e mirë/e keqe/e ngrohtë/e thatë. Kohë e bukur.
-kohë= ώξα→Në kohën e drekës/e gjumit. Para kohe. Është koha të...
-kohë filozofike, fizike, gjuhësore, etj.= ρξόλνο.
Në fjalorin e 1998 - ës gjejmë 13 kuptime të fjalës kohë.
Në disa raste, autori nuk i shpëton kalkimeve idiomatike të pajustifikuara në gjuhën
letrare të atdheut mëmë. Kështu për të shpjeguar idiomat e shqipes: s‘ çan kokë: δελ
ζθνηίδεηαη, δελ ζρίδεη ην θεθάιη; më vjen mirë: επραξηζηηέκαη, κνπ ’ξρεηαη θαιά, do të ishin të
mjaftueshme shpjegimet e dhëna δελ ζθνηίδεηαη dhe επραξηζηηέκαη respektivisht dhe është e
gabuar dhe e tepërt përpjekja për të gjetur ekuivalente idiomatike për to, për të cilat përdor
shprehje të idiomës së grekëve të Shqipërisë. (Në fakt janë përkthime fjalë për fjalë të frazave
ose shprehjeve frazeologjike nga shqipja që kanë kaluar në gjuhën e grekëve të Shqipërisë në
përdorim të gjerë). p.sh. Μεηθ. u bë bërryl, κέζπζε, έγηλε ηάπα (në greqishten zyrtare nuk
ekziston si shprehje, vjen nga shqipja u bë tapë);
Përdorim të fjalëve idiomatike gjejmë edhe në raste të tjera. P.sh shko ca më tutje –
πήγαηλε ιηγάθη παξέθεη, në vend të πήγαηλε ιηγάθη πην θεη (në fjalorin e 1998-s e gjejmë të
korrigjuar), kurse çere-ja / ν ηζεξέο; callangur-i / ην ζθηιηκπφλη; (në fjalorin e 1998-s nuk i
gjejmë fare).
Problemet e mësipërme vijnë si arsye e humbjes së kontaktit të autorit me greqishten e
folur si dhe e përdorimit të shqipes në të gjitha fushat e jetës së përditshme.
Në parathënien e fjalorit greqisht – shqip të Marko Boçarit Prof. Johallas shkruan për
fjalorin e Gjinit të vitit 1971: ―Në këtë fjalor përfaqësohet gjuha shqipe e sotme, unike, e
folur dhe e shkruar. Për sa u përket shpjegimeve në gjuhën greke vëren dikush se leksikografi
nuk e njeh greqishten në nivelin e duhur ose të paktën nuk ka kontakte direkt me greqishten e
re unike të folur.‖346
Për termin Ministria e Shëndetësisë – jep në greqisht përkthimin nga shqipja
Τπνπξγείν ηεο Τγηεηλήο dhe jo termin që përdoret gjerësisht në greqisht Τπνπξγείν Τγείαο.
346
Titos Johallas, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ, ηόκνο 46, 1980, Σν ειιελν-αιβαληθό ιεμηθόλ ηνπ
Μάξθνπ Μπόηζαξε, Αζήλαη, 1980, εηζαγσγή.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 150
Fjalë antonime ose me kuptim të kundërt shfaqen rrallë, vetëm në ato raste që
antonimet janë shumë të përdorshme. P.sh. shëmtuar (i,e)-bukur (i,e), shpesh-rrallë, shes-blej,
Sinonimet e lemave shqip jepen në mënyrë sistematike sikundër jepen edhe sinonimet në
gjuhën greke.
Në fjalor gjejmë edhe disa fjalë, terma ose frazeologji që i përkasin botës fetare, që
është diçka jo e pritshme për atë periudhë. P.sh gjejmë fjalët: shëndre-u – Αγηαληξηάο, muaji
dhjetor; kungë-a,- ην αγηνβήκα, ην ηεξό, ajodhima; kreshmë-λεζηεία, kreshmoj – λεζηεύσ;
meshë-a - 1. ε ιεηηνπξγία, 2. ην πξόζθνξν;
Fjalët shërbëtor-i dhe shërbëtore/ja, i karakterizon si fjalë të vjetruara që nuk
përdoren më. Kjo është një qasje ideologjike që dedikohej nga koha e hartimit të fjalorit. Të
njëjtat fjalë në fjalorin e 1998 nuk i gjejmë si të vjetruara.
Fjalori është hartuar në një periudhë kur në Greqi kemi një gjendje dyglosie, shpesh
me ―përplasje‖ të mëdha: si gjuhë e përbashkët e shkruar ishte katharevusa (θαζαξεχνπζα),
gramatika e së cilës mbështetej jo në gjuhën e folur të kombit, por në dialektin e lashtë atik,
kurse në popull në komunikimin gojor përdorej varianti dhimotiqi (δεκνηηθή), për të cilën
arkaistët mendonin se ishte ―vulgare‖ dhe e paaftë të shprehte kuptime të larta dhe fisnike.347
Kjo gjendje dyglosie pasqyrohej patjetër edhe në fjalorët e ndryshëm që botoheshin në
Greqi dhe jashtë saj, si në fjalorët shpjegues, ashtu edhe në fjalorët dygjuhësh.
Fjalori i N. Gjinit u botua 5 vjet para se varianti dhimotiqi (δεκνηηθή) të fitonte
statusin e standardit, prandaj fjalësi në gjuhën greke pasqyron elementet shkrimore të
variantit katharevusa (ραζαξεπνπζα), që së pari shfaqet te larmia e theksave brenda fjalës etj.
Konkluzione
Niko Gjini, falë durimit dhe mjeshtërisë së tij diti të shfrytëzojë në maksimum
materialet e pakta që dispononte dhe hodhi bazat e leksikografisë moderne shqiptaro-greke, të
cilat në vazhdim vetë ai i ngriti në nivelet më të larta me veprat e tij madhore, Fjalorin
Greqisht – Shqip të vitit 1993 dhe Fjalorin Shqip – Greqisht të vitit 1998.
Fjalori i 1971 është një produkt i kohës së vet dhe i kushteve politiko shoqërore të
cilat mbizotëronin në atë periudhë.
Hartimi i fjalorëve, dhe sidomos i fjalorëve dygjuhësh është një punë e vështirë dhe e
ndërlikuar. Vështirësia bëhet edhe më e madhe kur nuk ekzistojnë monopate mbi të cilat të
ecësh, por duhet t‘i çelësh vetë, ashtu siç veproi Niko Gjini. Ai si shërbëtor i leksikografisë
dhe njohës i mirë i shqipes dhe i greqishtes, diti të punojë me përkushtim dhe arriti të na japë
një vepër shumë të rëndësishme. Fjalori shqip – greqisht i N. Gjinit për vite të tëra përbënte
pikë referimi për breza të tëra nxënësish dhe jo vetëm.
Zhvillimi shumë i shpejtë i teknologjisë në të gjithë fushat e veprimtarisë njerëzore,
në të gjithë botën, krijon përditë terma të reja shkencore, të cilat detyrojnë leksikografinë të
hartojë fjalorë të rinj herë pas here. Kjo duket qartë edhe në fjalorin e Gjinit (1971) duke e
347
Në Greqi janë përdorur krahas njëri-tjetrit për një kohë të gjatë të dy variantet letrare, varianti klasik
kathareusa dhe varianti më i ri dhimotiqi, derisa më 1976 ky i fundit u pranua si gjuhë standarde e Greqisë.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 151
krahasuar me atë të 1998. Në një krahasim rastësor të numrit të fjalësit të shkronjës ―N‖, në
fjalorin e 1971 kemi rreth 526, kurse në atë të 1998 rreth 1200 fjalë.
5.2.2.3. Fjalori Shqip – Greqisht i Vasil Partalit (1986)
Në vitin 1986 kemi botimin e një tjetër fjalori shqip – greqisht, atë të Vasil Partalit.
Është i dyti i këtij lloji që qarkulloi 15 vjet pas botimit të Fjalorit shqip – greqisht të N.
Gjinit, të vitit 1971. Është fjalor i tipit të vogël dhe i destinuar ―në ndihmë të nxënësve
minoritarë‖.
Qëllimi i hartimit të fjalorit na jepet në parathënien e tij nga vetë autori, i cili shkruan:
―Ky fjalor i shkurtër shqip – greqisht është përgatitur kryesisht për t΄u ardhur në ndihmë
nxënësve të shkollave 8-vjeçare minoritare në mësimin e gjuhës shqipe‖348
Fjalori është botim i Shtëpisë Botuese të Librit Shkollor, shtypur nga Shtypshkronja
―21 Janari‖ Gjirokastër. Është i formatit 60X88/16. Ai ka gjithsej 245 faqe dhe, siç na
informon vetë autori, ―përmban rreth 5 000 fjalë më të përdorshme të gjuhës së sotme letrare
shqipe si dhe disa fjalë nga terminologjia e shkencave që studiohen në shkollë‖ 349.
Makrostruktura
Fjalori fillon me një parathënie të shkurtër në të dyja gjuhët, shqip dhe greqisht, në të
cilën jepet informacion në lidhje me qëllimin, përmbajtjen, strukturën e fjalorit si dhe në
lidhje me bibliografinë që është përdorur. Në faqen 5 jepen shënime në lidhje me mënyrën e
përdorimit të fjalorit, në vazhdim fjalët e shkurtuara si dhe alfabeti i gjuhës shqipe. Lemat
fillojnë në faqen 9 dhe mbarojnë në faqen 245 (d.m.th përmbahen në 236 faqe).
Për shkak të karakterit të tij, si fjalor i tipit të vogël, nuk janë përfshirë tabela të
ndryshme gramatikore, që jepen zakonisht nëpër fjalorë.
Νë faqet e para të veprës, autori na informon për bibliografinë në të cilën është
mbështetur për hartimin e fjalorit të tij, e cila është: Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë,
1980; Fjalori shqip - greqisht, Tiranë, 1971; Fjalori i vogël shqip – rusisht.
Në fjalor nuk na jepen të dhëna për biografinë e leksikografit, por nga burime të tjera
mësuam se Vasil Partali ka lindur në fshatin Leshnicë të Sarandës.
Mikrostruktura
Lemat në shqip jepen në mënyrë alfabetike me shkronja të theksuara dhe në krah të
tyre jepet, me shkurtim, kategoria gramatikore, ku bën pjesë fjala (përveç kategorisë së
emrave për të cilat nuk përdoret fjala e shkurtuar νπζ. νπζηαζηηθό (emër), por jepet gjinia së
cilës i përket emri. P.sh për fjalët edukat/ë –a, ζει. dhe edukativ,-e, επηζ. Në rastin e parë
jepet gjinia femërore dhe në rastin e dytë kategoria, mbiemër.
348
V. Partali, Fjalor shqip – greqisht, Shtëpia Botuese e Librit Shkollor, 1986, f. 3 349
Po aty, f. 3
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 152
Emrat janë vënë në trajtën e pashquar dhe më pas jepet mbaresa e trajtës së shquar,
kurse për emrat që kanë tipe të ndryshme për çdo trajtë jepet e gjithë fjala edhe në trajtën e
shquar. Pas asaj, jepet gjinia e emrit dhe më pas mbaresa e shumësit.
Për mbiemrat shënohet tipi i gjinisë mashkullore dhe në vazhdim mbaresa e gjinisë
femërorë. Për mbiemrat e nyjshëm jepen në kllapa nyjet. Në greqisht jepet vetëm tipi i
mashkullores. Zakonisht në fund të shpjegimit të lemës jepet edhe mbiemri me kuptim të
kundërt.
Foljet jepen në vetën e parë të kohës së tashme njëjës, mënyra dëftore dhe në vetën e
tretë foljet pavetore. Në vazhdim jepet mbaresa e kohës së kryer të thjeshtë (aoristos). Nuk
kemi të dhëna në qoftë se folja është kalimtare ose jo kalimtare. Në fund të paragrafit jepet
edhe forma pësore e foljes. Në disa raste jepet edhe forma e foljes që përdoret në gjuhën
letrare p.sh. ujit (ujis), -a..., krasit (krasis), -a...
Nuk kemi theksim të fjalëve në shqip në asnjë rast.
Në fjalësin në shqip nuk janë përfshirë të gjitha fjalët e gjuhës shqipe, por vetëm ato
që janë më të përdorshme (5 000). Janë përdorur kryesisht fjalët e parme dhe mungojnë fjalët
e prejardhura ose janë përfshirë ato më kryesoret, zakonisht folja dhe emri, më rrallë edhe
mbiemri.
Në lemat nuk përfshihen fjalë të përdorimit specifik ose që u përkasin fushave të
ndryshme shkencore.
Lemat janë të gjuhës letrare shqipe dhe nuk përfshihen në to fjalë që u përkasin
dialekteve toskërisht ose gegërisht.
Shpjegimi i fjalës në greqisht
Shpjegimi i lemave në greqisht bëhet në gjuhën neohelenike, me fjalë të thjeshta dhe
të kuptueshme. Përballë fjalës në shqip vendoset fjala analoge në greqisht ose sinonimet e saj.
Nuk kemi raste ku të jepet një shpjegim i thjeshtë i fjalës, me perifrazim ose me formulën ai
që.
Pothuajse në të gjitha rastet kuptimi i fjalës shoqërohet me shembuj konkretë
përdorimi. Fjalët janë të përfshira në togfjalësha dhe fjali të thjeshta në të dyja gjuhët.
Shprehjet janë zakonisht ato të përdorimit të gjerë si në shqip edhe në greqisht. Vetë autori në
parathënien e fjalorit shkruan ―Për çdo fjalë, krahas shënimeve gramatikore dhe përkthimit,
jepen ilustrime të ndryshme si togfjalësha, fjali të thjeshta dhe shprehje frazeologjike të
nxjerra nga letërsia fëminore, nga tekstet shkollore dhe nga letërsia politike‖350. Nuk kemi
shënime të veçanta që të tregojnë se nga janë marrë ilustrimet. Rrallë ndeshim edhe
përdorime metaforike të fjalës, të cilat përcaktohen me fjalën e shkurtuar (κ ε η θ.) ose edhe
shprehje frazeologjike që përcaktohen me fjalën e shkurtuar (θξ.) (θξάζε).
Nuk jepen të gjitha kuptimet e fjalës, por vetëm kryesoret. Kuptimet e ndryshme të
një fjale jepen me numra, kurse kuptimet e përafërta ndahen me presje.
Theksimi bëhet me sistemin e theksimit me një theks.
350
V. Partali, Fjalor shqip – greqisht, Shtëpia Botuese e Librit Shkollor, 1986, f. 3
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 153
Duke u nisur nga funksioni, misioni që ka fjalori i Vasil Partalit, si një fjalor në ndihmë të
nxënësve të shkollave të Minoritetit Etnik Grek në Shqipëri, mund të themi që ai i‘a ka arritur
qëllimit. Fjalori është i lehtë në përdorim, nuk ka gjëra të tepërta. Autori ka zgjedhur fjalët
më të përdorshme të gjuhës shqipe. Ka zgjedhur me kujdes edhe fjalët analoge të greqishtes.
Fjalori si produkt i kohës së vet ka të gjitha karakteristikat e saj.
Mungojnë fjalët që kanë të bëjnë me kultet e ndryshme fetare, akoma edhe fjalët
kryesore siç janë ortodoks, mysliman, katolik, meshë, xhami etj.
Shembujt e zgjedhur shpesh herë janë të përshtatura me klimën e përgjithshme që
mbizotëronte në Shqipëri në atë periudhë. Çdo gjë duhet të kishte lidhje me propagandën e
diktaturës komuniste të kohës kur u hartua fjalori. P.sh. Uniteti i çeliktë i popullit rreth
partisë / ε αηζάιηλε ελφηεηα ηνπ ιανχ γχξσ απφ ην Κφκκα.(f.31) Ra për çështjen e popullit./
Έπεζε γηα ηελ ππφζεζε ηνπ ιανχ.(f.31) Ndien çlodhje kur punon për të mirën e popullit./
ληψζεηο μεθνχξαζε φηαλ δνπιέπεηο γηα ην θαιφ ηνπ ιανχ. (f.32) Çdo qytetar është ushtar /θάζε
πνιίηεο είλαη ζηξαηηψηεο.(f.32) Dashuria e pakufishme për Atdheun, për popullin, për
Partinë./Ζ απεξηφξηζηε αγάπε γηα ηελ Παηξίδα, γηα ην ιαφ, γηα ην Κφκκα. (f. 35)
Në fjalor vihen re edhe disa probleme të vogla, të cilat i përkasin më shumë pjesës në
greqisht të fjalorit. U përmend edhe herë të tjera që njerëzit që janë marrë me gjuhën greke
brenda kufijve të shtetit shqiptar, para viteve ‗90 shfaqin që të gjithë të njëjtat simptoma.
Gjatë përdorimit të greqishtes janë të ndikuar shumë nga sistemi leksikor dhe gramatikor i
gjuhës shqipe për dy arsye kryesore:
E para, për shkak të humbjes së kontakteve me gjuhën greke dhe zhvillimin e sistemit
të saj për një periudhë pothuajse 50 - vjeçare.
E dyta, është ndikimi i gjuhës shqipe nga përdorimi i saj në të gjitha fushat e jetës së
tyre të përditshme.351 P.sh. Çlodhem nën hijen e një peme: Ξεθνπξάδνκαη θάησ από ηνλ ίζθην
(ηελ ζθηά) ελόο δέληξνπ. Përdor fjalën idiomatike ηνλ ίζθην në vend të standartit ηελ ζθηά.
- Ndeshen gabime që kanë të bëjnë përsëri me gjuhën e folur të autorit: Δρηηκώ në
vend të standartit εθηηκώ; ζηέιισ në vend të ζηέιλσ
- Ndeshen gabime që kanë të bëjnë me mosndjekjen e evoluimit të greqishtes: Në
lemën çregullim mungon fare kuptimi kryesor i fjalës që është δηαηαξαρή. Gruaja është
ndërtuese e zonja e socializmit / ε γπλαίθα είλαη άμηα νηθνδφκα ηνπ ζνζηαιηζκνχ, në vend të
ηθαλή νηθνδφκνο352.
- Ndeshen gabime të ndikuara nga gjuha shqipe: Të drejtat civile = ηα πνιηηηθά
δηθαηψκαηα në vend që të përdorte shprehjen e saktë ηα δηθαηψκαηα ηνπ πνιίηε.
d. Fjalor frazeologjik i shqiptarëve të Italisë dhe të Greqisë
i Antonio Belushi (1989)
351
Greqishtja përdorej në familje ose me anëtarët e komunitetit grek vetëm si gjuhë e folur. 352
Në greqisht emrat që tregojnë profesione e formojnë gjininë femërore me mbaresat e mashkullores
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 154
Në vitin 1989, A. Belushi boton veprën Fjalor frazeologjik i shqiptarëve të Italisë dhe
të Greqisë, me 262 faqe353, që ka një lëndë të mbledhur në të folmet arbëreshe dhe në ato
arvanitase. Fjalori ka vlerë të madhe etnolinguistike, dialektologjike dhe historike, sepse ka të
regjistruar lëndë frazeologjike, por edhe shumë fjalë të urta dhe urime, mallkime,
përshëndetje etj.
5.3. Periudha e tretë (1990 – sot)
Periudha nga viti 1990 deri më sot shfaqet me pamje tjetër për leksikografinë
dygjuhëshe të shqipes. Viti 1990 njihet si viti i fillimit të proceseve demokratike dhe kur
Shqipëria nga një vend thellësisht i izoluar, njohu hapjen e madhe të gjithanshme me botën,
sidomos atë perëndimore: hapjen sociale, ekonomike, kulturore, shkencore, ushtarake, fetare,
psikologjike etj.. Kufiri gjeografik tokësor me Greqinë, qenia e këtij vendi në Bashkimin
Evropian dhe zhvillimi i tij shumë herë më i madh sesa ai i Shqipërisë, bënë që gati një
milion shqiptarë të iknin si emigrantë ekonomikë dhe të vendoseshin brenda territorit të
Greqisë në kërkim të një jete më të mirë. Kjo pjesë e popullsisë shqiptare, së pari, u përball
me gjuhën e një populli tjetër dhe kështu lindi domosdoshmëria e të mësuarit të greqishtes, si
gjuha e bukës354
. Shumë shqiptarë emigruan familjarisht apo krijuan familje në Greqi, ndaj
ata u gjendën përballë arsimimit të fëmijëve. Shumëkush donte që fëmija të arsimohej në
shkolla greke, por ata nuk duhet të harronin edhe gjuhën e nënës, shqipen. Dihen tashmë
përpjekje të përbashkëta të qeverive të dy vendeve, por edhe të komunitetit emigrant në Greqi
për hapjen e shkollave për arsimimin edhe shqip të këtyre fëmijëve.
Gjithashtu, në ditët e sotme, duhet të pohojmë se sistemi arsimor në Shqipëri për
Minoritetin Etnik Grek mbulon të gjitha hallkat, parauniversitar dhe universitare, që nga
niveli parashkollor, nëntëvjeçar, të mesëm deri në atë universitar (ka degë të gjuhës greke e të
letërsisë në Universitetin e Tiranës, në Universitetin ―E. Çabej‖, Gjirokastër, madje në
universitetin e qytetit jugor të Shqipërisë është ngritur para 30 vjetëve dhe funksionon sot e
kësaj dite edhe Departamenti i Gjuhës, Letërsisë dhe Qytetërimit Grek (fillimisht si Katedra e
gjuhës greke).
Kontaktet e shumta, përfshirëse, të rritura ndjeshëm këta 25 vjet, midis dy popujve,
në radhë të parë si kontakte gjuhësore, por edhe kulturore, letrare, ekonomike etj. krijuan
nevojën dhe domosdoshmërinë që procesi për hartimin e fjalorëve dygjuhësh, sidomos të
fjalorëve greqisht – shqip dhe të fjalorëve shqip – greqisht, të njihte një rritje cilësore dhe
sasiore. Dhe sot vërehet me kënaqësi se leksikografia greqisht –shqip dhe shqip - greqisht
numerikisht ka në fondin e vete më shumë fjalorë të hartuar në këta 25 vjet, sesa fjalorë të
hartuar për shekuj e shekuj me radhë.
5.3.1. Fjalorët greqisht – shqip
353
Leksikografia shqipe, trashëgimi dhe perspektivë, Tiranë, 2005, f. 352 354
Gj. Shkurtaj, Sociolingiustika, Tiranë, 2002
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 155
5.3.1.1. Fjalori greqisht – shqip i Niko Gjinit (1993)
Emri i Niko Gjinit është i lidhur ngushtë me leksikografinë moderne greko – shqiptare
dhe shqiptaro - greke dhe kjo për shkak të dy veprave të tij të mëdha të ―Fjalorit Greqisht –
Shqip‖ (1993) dhe ―Fjalorit Shqip – Greqisht‖ (1998).
Të dy këta fjalorë, të cilat janë vepra jete opera vite për autorin, janë njëkohësisht dhe
dy vepra shumë të rëndësishme për kohën e tyre dhe zënë vendin qendror në leksikografinë
greqisht – shqip e shqip – greqisht. Mund të themi se botimi dhe qarkullimi i këtyre fjalorëve
u pa si një ngjarje kulturore për të dy vendet. Veprat erdhën të mbulojnë boshllëkun e madh
që ekzistonte në këtë fushë dhe të bëhen fjalorët më të përdorshëm për ata që merren me
çështje që u përkasin këtyre dy gjuhëve.
Duke vërejtur të dhënat që kemi për historikun e hartimit të fjalorëve dygjuhësh midis
greqishtes dhe shqipes, konstatojmë se burimi në të cilin u mbështet Gjini që të krijojë veprat
e tij ishte relativisht i varfër. Edhe pse ekziston një numër i konsiderueshëm fjalorësh, ato nuk
ishin të njohur në atë periudhë. Kjo e bën përpjekjen dhe veprën e tij akoma më të vlerësuar
dhe më të rëndësishme. Në qoftë se te këto të dhëna shtojmë edhe rrethanat në të cilat jetoi
dhe shkroi N. Gjini, atëherë arrijmë në përfundimin se vepra e tij është vërtet madhështore.
Pas N. Gjinit sigurisht që gjejmë edhe të tjerë të jenë aktivizuar në fushën e hartimit të
fjalorëve dygjuhësh greqisht – shqip dhe shqip – greqisht.
Sipërmarrja e NB. Gjinit në fushën e leksikografisë dygjuhëshe, siç u përmend edhe
më lartë, e ka zanafillën e vet shumë herët, në vitin 1971, kur u botua fjalori i tij i parë, shqip
– greqisht. Si pedagog i gjuhës greke në Universitetin e Tiranës, ai kishte mundësinë të
konstatonte zbrazëtinë që ekzistonte në këtë fushë dhe se sa i nevojshëm ishte hartimi i një
fjalori shqip - greqisht, i cili do t‘i vinte në ndihmë minoritetit grek në Shqipëri, por edhe
atyre që në një formë a në tjetrën ishin të lidhur me shqipen si gjuhë të dytë.
Në vitin 1993, pas një punë shumë të gjatë dhe pasionante mbi 40-vjeçare, Niko Gjini
boton fjalorin më të madh greqisht – shqip të botuar deri tani në Shqipëri apo në Greqi, vepër
tepër e vlerësuar nga mendimi gjuhësor, leksikografik si dhe nga mendimi jashtëgjuhësor,
duke e parë botimin e veprës si ngjarje në kulturën e dy popujve.
Studiuesi V. Memisha në një artikull për fjalorët dygjuhësh të shqipes me greqishten
shprehet që ―duhet të pranojmë se është vepra leksikogafike dygjuhëshe, qoftë greqisht –
shqip, qoftë shqip - greqisht, më e arrirë deri në ditët e sotme.‖355
Le ta argumentojmë këtë pohim:
Përshkrimi fizik i Fjalorit
Vepra titullohet Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφ (Fjalor greqisht - shqip), dhe është botim i
Universitetit të Janinës356 i vitit 1993. Është botim i sponsorizuar nga Fondacioni Bamirës
―Ioanis Llacis‖. Përkujdesjen e botimit e bëri profesori i Universitetit të Janinës Kostas
Ikonomu.
355
V. Memisha, Studime për fjalën shqipe, Tiranë, 2011, Botart, f. 170 356
N. Γθίλε, Διιελν - Αιβαληθφ Λεμηθφ (Fjalor greqisht - shqip), Ησάλληλα, 1993
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 156
Fjalori ka gjithsej 1220 faqe. Është i lidhur me përmasa 24x17x7 cm, përkatësisht
gjatësia, gjerësia dhe vëllimi. Ka dy lloj lidhjeje, me kapak të trashë dhe jo të trashë dhe është
shumë i lehtë në përdorim. Nuk ka figura as tabela. Ai së shumti është një fjalor tavoline që
qëndron i hapur gjatë përdorimit (është i tipit të mesëm dhe jo i përshtatshëm për t‘u mbartur
me vete si libër shkollor nga nxënësit apo nga studentët).
Kritere të makrostrukturës
Fjalori fillon me një përshëndetje të shkurtër të rektorit të Universitetit të Janinës Ioanis
Vergadhos në greqisht dhe shqip. Në prologun e shkurtër autori shpreh falënderimet e tij për
aktorët që bënë të mundur realizimin e botimit të veprës së tij. Në faqet XIX – XX jepen në
greqisht dhe shqip shënime biografike për autorin.
Niko Gjini lindi më 6 gusht të vitit 1911 në fshatin Vanistër të Dropullit të
Gjirokastrës. Gjatë viteve 1926-31 studioi në Shkollën Normale të Korfuzit të Greqisë. Në
vitin 1932 u regjistrua në shkollën Normale të Elbasanit për të perfeksionuar njohuritë e tij
në gjuhën shqipe. Më pas mbaroi Institutin dyvjeçar të gjuhësisë dhe filologjisë në Tiranë. Në
vitin 1965 u emërua profesor i gjuhës greke në Fakultetin Histori – Filologji të Universitetit
të Tiranës nga ku doli në pension në vitin 1971. Që atëhere deri sa mbylli sytë më 200.. iu
përkushtua misionit të hartimit të fjalorëve.
Në faqet XXI-XXIII jepet tabela e shkurtimeve që janë përdorur në fjalor, më pas në
një faqe e gjysmë jepet literatura e përdorur.
Në faqet e hyrjes shqyrtohen këto tema të dhëna në greqisht dhe shqip:
Udhëzime për përdorimin e fjalorit
Elemente të fonetikës
Simbole fonetike
Alfabeti grek
Alfabeti i gjuhës shqipe
Pasqyrë krahasuese e alfabeteve në bazë të vlerës fonetike të shkronjave
Theksimi
Fjalori u adresohet përdoruesve që disponojnë njohuri të nivelit mbi mesatar si për
greqishten ashtu edhe për shqipen.
Vepra e N. Gjinit çon në duart e përdoruesit (tashmë ky përdorues duhet të jetë cilësor
ose i orientuar tek fjalorët, sepse vepra nuk është fjalor xhepi as fjalor çante dhe për këtë
arsye nuk është fjalor për emigrantin rastësor apo për nxënësit a shkollarët që janë në hapat e
parë të mësimit të greqishtes.) Ofrohet kryesisht për të kuptuar dhe për të përkthyer nga një
gjuhë në tjetrën dhe jo për të ndihmuar në prodhimin e ligjërimit. Megjithatë ai jep lëndë të
jashtëzakonshme për të ndërmarrë studime shkencore të fushave të ndryshme, si në ato
gjuhësore apo edhe jashtëgjuhësore.
Sipas informacionit që na jepet në frontespicin e fjalorit ai përmban 50 000 lema që
janë të përfshira në faqet 1-1139. Fjalësi me 50. 000 njësi vetvetiu nënkupton se fjalët vijnë
nga të gjitha fushat e veprimtarisë praktike e intelektuale të botës greke, nga historia dhe nga
e sotmja, nga kultura e psikologjia, nga mitologjia e bashkëkohorja, nga tregtia e prodhimi,
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 157
nga psikologjia e pedagogjia, nga detaria e ndërtimtaria etj. Sipas studiuesit V. Memishaj
―...përdoruesi i fjalorit jo vetëm rrit kompetencën leksikore, por ai të përfshin, të fut në botën
greke, duke ofruar lëndë për semantologun e leksikografin, për morfologun e sintaksologun,
për historianin e mitologun, për etnololinguistin e sociolinguistin etj.‖357,
Pas lemave gjendet një shtojcë në faqet 1143 – 1159 që ka:
Disa shkurtime fjalësh (akronime)
a. Akronime greke
Β. Akronime të huaja
Emra gjeografikë
(Fjalori ka një listim me qindra njësi të emërvendeve që lidhen me botën greke dhe
me botën gjeografike të shteteve në veriun e Greqisë, ku jeton minoritet etnik grek.)
Ekzistenca/prania e emrave të përveçëm të termave gjeografike dhe të akronimeve e
bëjnë një fjalor më të vlefshëm për aftësitë e të kuptuarit të ligjërimit.
Nuk është e lehtë të përcaktohet burimi i fjalësit në greqisht. Në fjalorin shqip –
greqisht është më i thjeshtë përcaktimi, sepse janë të përcaktuara fjalorët e gjuhës shqipe, të
cilat mund të kenë shërbyer si burim. Patjetër që duhet të jetë një nga fjalorët që autori
paraqet në bibliografinë e përdorur, por nuk mund të refuzojmë edhe faktin se mund të ketë
bërë një kombinim të lemave nga fjalorë të ndryshëm. Tek kjo hipotezë na drejton fakti që
autori përdor të njëjtën fjalë me forma të ndryshme d.m.th. edhe formën e katharevusas edhe
formën e dhimotikis.
Mund të themi gjithashtu se leksiku paraqet një farë vjetërsie. Nga fjalët që kanë
lidhje me teknologjinë, të cilat propozojnë Saqellariu – Simeonidhi358 në Kriteret e vlerësimit
dhe prezantimit të fjalorëve dygjuhësh (shih më lartë faq. .........) për të kontrolluar n.q.s
ekzistojnë në fjalor gjejmë: dekodifikues – nuk ekziston; informatikë – πιεξνθνξηθή;,
kompjuter – nuk ekziston, tastierë – nuk ekziston, maus – nuk ekziston, hard disk - nuk
ekziston, programues - nuk ekziston, disketë - nuk ekziston.
Në fjalor nuk përcaktohet burimi i ilustrimeve/shembujve që ka përdorur autori.
Kryesisht nuk ka ilustrime librore, por shembuj frazash të njohura me përdorim të gjerë. Në
shumicën e rasteve ilustrimet janë krijime të vetë autorit duke i përshtatur ato në karakterin
dygjuhësh të fjalorit. Është për t‘u admiruar merita e tij për të gjetur shprehjen ekuivalente në
gjuhën shqipe.
Në fjalor nuk gjenden tabela ose të dhëna të tjera që gjenden zakonisht në faqet e
fjalorëve, siç mund të jenë zgjedhim foljesh, lakim emrash, tabela me foljet e çrregullta etj.
Analiza e makrostrukturës së lemave të fjalorit
Fjalësi në greqisht dhe shqip përfshin pothuajse të gjithë pasurinë leksikore që
disponojnë greqishtja dhe shqipja përkatësisht.
357
V. Memishaj, Studime për fjalën shqipe, Tiranë, 2011, Botart, f. 170 358
Αγγειηθή Η. αθειιαξίνπ θαη Άλλα Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε, Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο
δίγισζζσλ ιεμηθψλ (Kritere për prezantimin dhe vlerësimin e fjalorëve dygjuhësh) http://www.greeklanguage
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 158
Gjenden pak fjalë të huaja të cilat saktësohen me shkurtesën (fj. e huaj) p.sh:
αθνπαξέια, ε f. (fj. e huaj) akuarel, -i m.bojra uji; aθνξληεφλ, ην as. (fj. e huaj) muz.
fizarmonik/ë, -a. Fjalë të huaja përdoren gjithashtu edhe në gjuhën synim që është gjuha
shqipe, për shpjegimin e fjalëve greke. p.sh. επγισηηία, ε Α. Κ. Γ., f.,gojëtari, -a f.,
elokuenc/ë, -a f., të folurit bukur e rrjedhshëm; ηζνινγηζκφο, ν Κ. Γ. bilanc, -i, m., sh.-, -et, ν
ηζνινγηζκφο έρεη ην ελεξγεηηθφ θαη ην παζεηηθφ ζθέινο’ bilanci ka saldo aktiv dhe saldo pasiv.
Nuk gjenden emra të përveçëm të njerëzve. Gjenden emrat e perëndive të lashtë si dhe
emra nga Mitologjia e lashtë greke, emrat e festave fetare, ditëve të javës, muajve si dhe
emrat kombëtare.
Për faktin se Gjini dispononte literaturë të vjetër dhe jo bashkëkohore, në fjalor
gjejmë shumë fjalë të leksikut historik. Për ata që merren me gjuhën greke dhe nuk janë
profesionalistë, por amatorë janë shumë të rëndësishme të dhënat që jepen në fjalor për
periudhën së cilës i përket çdo fjalë. Ato janë të markuara në rrafshin diakronik: nëse fjala i
përket greqishtes së vjetër ajo shoqërohet me elementin Α (Αξραία γιιψζα), nëse i përket
variantit të të folurit popullor shoqërohet me elementin Γ (Γεκνηηθή γιψζζα) dhe, nëse i
përket greqishtes së krijuar nga intelektualët, shoqërohet me elementin Κ (Καζαξεχνπζα
γιψζζα).
Për të njëjtën arsye, por edhe për faktin se autori nuk kishte kontakte direkte me
gjuhën bashkëkohore greke gjatë periudhës së hartimit të fjalorit, nuk gjejmë në të
neologjizma.
Fjalët që u përkasin fushave të veçanta, të cilat janë të përdorimit të përgjithshëm dhe
jo specifik, veçohen më anë të shkurtesës që përcakton fushën përkatëse. Psh.: mat për
matematikën; muz. për muzikën; arkeol. për arkeologjinë etj.
Parashtesat dhe prapashtesat nuk rregjistrohen në lema të veçanta, nuk bëhet asnjë
referencë në lidhje me fjalëformimin. Si lemë e veçantë gjendet vetëm parashtesa mohuese a-
që përdoret për formimin e një numri të madh fjalësh me veti mohuese. Po kështu nuk
gjenden as si lema të veçanta, as përmenden brenda të dhënave të lemës prapashtesat me
kuptim zvogëlues apo zmadhues (-άθη/εο/νο; ζθπιί- ζθπιάθη, λεξφ – λεξάθη, Γεκήηξεο –
Γεκεηξάθεο; -ίηζα κπίξα – κπηξίηζα,; -νχια/εο γάηα - γαηνχια; -άξα/νο θνπέια - θνπειάξα
etj.), të cilat në gjuhën greke kanë një përdorim të konsiderueshëm.
Dukuri të mikrostrukturës
Llojet e informacionit përsëriten me të njëjtën renditje në çdo lemë.
Jepen në mënyrë tipografike kategoritë e ndryshme të informacionit të lemës:
domethënë në një tip/formë të caktuar të elementeve tipografike korrespondon kategori e
caktuar informacioni. Fjalori e jep fjalën në greqisht të markuar me të gjitha elementet
gramatikore e akcentologjike. Por shumë e rëndësishme është se në fjalor, kur jepet fjala në
shqipe edhe pse kjo gjuhë është gjuhë e dytë, jepen dhe treguesit e saj kryesorë gramatikorë.
Rregjistrohen informacione gramatikore që kanë të bëjnë me pjesën e ligjëratës, gjininë e
emrave, mbaresat e shumësit, kohën e kryer të foljeve, mbaresat e gjinive të mbiemrave,
foljet kalimtare dhe jokalimtare etj.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 159
Edhe pse ekzistenca e transkriptimit fonetik konsiderohet element veçanërisht
ndihmues për prodhimin e ligjërimit të folur, në fjalor nuk bëhet transkriptimi fonetik i
fjalëve në asnjë rast për arsyen se fjalori, siç u përmend më lart, u adresohet njohësve të mirë
të greqishtes dhe të shqipes.
Në fjalor ekzistojnë referime nga një lemë në lemën tjetër. Këto referime kanë lidhje:
a. me forma të të njëjtës fjalë me drejtshkrim të ndryshëm p.sh. referim nga lema
πάξηπ tek lema πάξηη; nga lema πεγεκφο, ν tek lema πεγαηκφο, ν; nga lema πήηα, tek lema
πίηα, ε (863),
b. me fjalët që përdoren edhe me formën e një faze më të vjetër ose të katharevusas
edhe me formën e tanishme. P.sh. ν δείθηεο & ν δείρηεο (339); εξπζξαίλσ & θνθθηλίδσ (495);
ιακλνθφπνο & θσπειάηεο (655);
c. me fjalët që disponojnë forma në dy gjini të ndryshme p.sh mashkullore δάθηπινο,
ν dhe asnjanëse δάρηπιν, ην; mashk. δαξκφο, ν dhe asnj. δάξζηκν, ην (337)
d. me forma që morfologjia e tyre krijon probleme te përdoruesit είδα ζην ιήκκα
βιέπσ),
e. me forma me mbivendosje të kuptimit/semantike (p.sh. çifti i ndajfoljeve me
mbaresa të dyfishta απιά – απιψο θαη άκεζα – ακέζσο) Këto referime e bëjnë fjalorin më
miqësor për përdoruesin.
Një tregues pozitiv i fjalorit është numri i madh i shembujve/ilustrimeve që përdor për
dhënien e kuptimit të fjalëve. Sipas prof. Memishaj ―Fjalori nuk jep vetëm fjalën në greqisht
apo në shqip, por ka një meritë të jashtëzakonshme se pasqyron me qindra e qindra njësi
frazeologjike, në të cilat jo vetëm duken veçoritë dalluese të secilës gjuhë, por për së shumti
bëhen treguese edhe të pasurisë etno-linguistike të greqishtes dhe të shqipes, si ηνλ έρσ ζηπλ
θαξδηά κνπ e kam në zemër (e kam në zemrën time), θιείλσ ηα κάηηα κνπ mbyll sytë e mi,
vdes etj., etj. Do të mjaftonin vetëm këto njësi për të argumentuar ato çka thamë më lart për
të treguar përbashkësitë, por edhe dallimet ndërmjet gjuhëve. Në shqip nuk themi e kam në
zemrën time, por e kam në zemër, nuk themi mbyll sytë e mi, por i mbylli sytë, vdiq, iku me të
shumtët, ndërroi jetë etj., sepse vdekjen e dikujt nuk e konstaton i vdekuri, por dikush tjetër
që është i gjallë.‖359
Autori ka ditur me mjeshtëri të japë shumë thënie për të ilustruar kuptimin a kuptimet
e fjalëve. Përzgjedhja e tyre ia ka rritur ndjeshëm vlerat veprës. Ilustrimet janë togfjalësha të
thjeshtë (sintagma dygjymtyrëshe), fjali të zakonshme, por edhe shume fjalë fluturake. P.sh.,
për këtë të fundit do të sillnim si shembuj: Ζ αλζξσπηά είλαη ην βάζξν ηεο αξεηήο / Sjellja
njerëzore është baza e virtytit; φπνηνο ζπέξλεη αλέκνπο, ζεξίδεη ζχειιεο / Kush mbjell erën,
korr furtunën e me dhjetëra e me dhjetëra shembuj të tjerë.
Për sa i përket paraqitjes së njësive frazeologjike, përveç përpjekjes së madhe të
autorit për të gjetur dhe pasqyruar njësitë frazeologjike më të rëndësishme të greqishtes dhe
shqipes prapë konstatojmë disa mangësi që kanë të bëjnë ndoshta me mungesën e njohurive
të thelluara rreth leksikografisë dhe me siguri me dobësitë rreth njohurive të greqishtes.
359
V. Memishaj, 2011, Studime për fjalën shqipe, Tiranë, Botart, f. 170 - 171
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 160
Paraqitja e njësive frazeologjike nuk ndjek renditjen që përcaktohet nga teoria e
hartimit të fjalorëve. Sipas Saqellariu – Simeonidhi 360 paraqitja e njësive frayeologjike duhet
të ndjekë rradhën nga renditje e lirë fjalësh, në kolokucionet, në shprehjet frazeologjike dhe
në fund tek proverba. Gjini ka përdorur një renditje të tijën, e cila e ndihmon për të dhënë
kuptimin e fjalës, por jo për të pasqyruar në mënyrë sistematike dhe tërësore të gjitha
informacionet që do të mund të përmbante një lemë.
Po japim për ilustrim një grup paradigmatik
άvoiγμα (·αηoς), ηo A. K. Γ., as. 1. hapj/e, ·a/, sh. -e, - et, çelj/e, -a/., sΛ. -e, -eί, 'ηo
άvoηγκα ησv παpαζύpσv' hapja e dritareve, 'ηo άvoηγκα ηnο κπouθάιαο' hapja e shishes,
2. vrim/ë, -a/, s/i. -a, -at, e çarë', plas/ë, -a/, sh. a, -at, 'θoίηαδε από ηo άvoiγκα ηnο ζύpαο'
vë`shtronte nga vrima (nga e çara, nga plasa) e derës, 3.fig. fil!tm, -i m., sh. -e, -et, 'ηo
άvoiγκα ησv ζρoιείσv (n έvαpμn)' fillimi i shkollave, 4. zgjerim, -i m., sh. -e, ·et, 'ηo άvoηγκα
ηou δpόκou' zgjerimi i rrugës, 5. (për lulet) 'ηo άvoηγκα ησv ιoπιouδiώv' çelja e luleve, 6.
ξol. kthesë, 'ηo άvoiγκα πpoο ηα αpiζηεpά' kthesë" nga e majta.
αvoiγoκλεivω dhe αvoιγoκλειώ Γ. (kr. thj. αvoiγόθιεiζα) kal. hap e mbyll, 'κnv
αvoiγoθιείvεiο ηn dχpά mos e hap e mbyll derën.
αvoιγoκλείω K., kal., shih αvoηγoθιείvσ.
αvoίγω A. K. Γ. (kr. thj. άvoiμα, pjes. αvoiγκέvoο) kal. haξ (-a, ·ur), çel (-a, -ur),
`αvoίγσ ηn θύpα' hap derën, 'αvoίγσ ηo θiδώηηo' hap arkën, 'αvoίγσ ιoγαpiαζκό' haξ një'
llogari, αvo'ηγσ π'ηζησζn çel (hap) kredi, 'άvoiμαv θouδέvηα' hapën bisedë, 3. zgjer/oj (-ova,
-uar), 'αvoίγσ ηo δpόκo' zgjeroj rrugën, 4. jokal. lulëzon, çel, 'άvoiμε n ηpiαvrαθuιιiά' çeli
trë'ndafili, 5. frazë: 'ηoπ άvoημε ηnv θαpδiά' i hapi zemrë'n, i hapi barkun, ί tregoi të gjίtha të'
fshehtat, hallet, 'ηoπ άvoiμε ηo ιάθθo' i hapi (i bëri) groξën (varrin), 'άvoημε n όpεμή ηoπ' iu
hap oreksi 6.fig. 'άvotμε o θαipόο' u hap koha, u kthjellua motί, 7. vetv., 'αvoίγoκαη' hapem, a)
(ξër anijet) lundroj në det të hapët, b) fig. Përhap era (tej mundësive), 'αvoίρηnθε πoιύ' ë'shtë`
hapur shumë, 'δεv αvoίγεηαi ζ' oπoiovδήπoηε' s' hapet kollaj me këdo, 'άvoiμε ηα κάπα ζoπ'
hapi (çeli) sytë, kujdes, ruaju!
αvoικovόμnηoς, ηn, τo Δ., αvoiκovόμnηoς, ηoς, ηov A. K., mb., 1. shih
αθαηάζηαηoο, 2. dorëlëshuar, dorëlirë, dorëhaξur, shih ζπάηα- ιoο, 3. (ί,e) pasistemuar, (i,e)
parregulluar, 4. fig. kokëfortë, kokëgdhe.
αvoiκηipμoζϋvn, nK.,f., shih αζπιαρvηά, n.
αvoiκηόκαpδoς, oς, ov K, mb., shih αvotρηό-θαpδoο.
αvoiκηός, ηή, ηόv Γ. K., mb., shih αvoiρηόο.
αvoiκηόχpouç, oυς, oυv. K., mb., shih αvoiρηό-ρpσκoο.
αvoiχηόκαpδoς, n, o Γ., mb. 1. zemërbardhë, zemërçelur, (i,e) hapur, (i,e) çiltër,
αvoηρηόθαp-δoο άvδpσπoο' njeri zemërbardhë, zemërçelur, 2. si ndajf., αvoiρηόθαpδα
zemërhapur, zemërçelur, çiltas, 'ηou κίιnζε αvoηρηόθαpδα' i foli zemërçelur, 'ηov uπoδέρηnθε
αvoηρηόθαpδα' e priti zemërhapur, me gëzim, me kënaqësi.
αvoiχηoμάηnς, α (dhe iζζα), ικo Γ., mb,, sy- hapët, vigjilent, -e, (i,e) zgjuar.
360
Αγγειηθή Η. αθειιαξίνπ θαη Άλλα Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε, Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο
δίγισζζσλ ιεμηθψλ (Kritere për prezantimin dhe vlerësimin e fjalorëve dygjuhësh) http://ëëë.greeklanguage
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 161
αvoiχηός, ·ηή, ηό Γ,, mb., 1. (i,e) hapur, (i,e) çelur, 'αvoiρηή δύpα derë e hapur, 2.
(i,e) hapët, ζε αvoiρηή θάιαζζα në' det të hapët, 'πιέσ ζε αvoiρηό πέιαγoο' lundroj në det të
hapët, 3. (për ngjyrat) 'αvoiρηό θόθθivo' e kuqe e hapët (e çelur) αvoiρηό ρpώκα ngjyrë e
hapur, 4. (për lulet) 'αvoiρηό ηpηαvηάθπιιo' trëndafil i hapur, i çelur, 5.fτn. 'αvoiρηόο ιoγα-
piαζκόο' llogari e çelur, e hapur, 6. (për njerëzit) njerί dorëçelur, dorëhapur, dorëdhënë,
dorëlëshuar, dorëshpuar, dorëdhënës,-e, i çiltër, shih αvoiρηόθαpδoο, 7. si ndajf., 'αvoiρηά'
çiltas, çiltazi, hapur, haptas, troç, copë', shqip, 'ηou ηo ε'ηπε αvoiρηά' ia tha hapur, copë, trop,
shqip.
αvoιχηoπpόζωπoς, n, o(v) K., Γ., mb,, fytyrëçelë, fytyrëçelur, fytyrëqeshur,
'αvoηρηoπpόζσno θopίηζi' vajzë fytyrëçelur, fytyrëqeshur.
αvoiχηoζπ'ιηnς, iζζα, ικo Γ., mb., derëçelur, derëhapur, mikpritës, -e, (i,e) pritur.
αvoiχηoχέpnς, α, ικo Γ.,mb,, dorëçelur, dorëhapur, dorëdhënë, bujar, dorëlëshuar,
dorë'shpuar, dorëlirë'.
αvoιχηόχpωμoς, n, o Γ. mb. ngjyrëçelët, αvoiρηόρpσκo θoζηoύκi kostum
ngjyrëçelët.
Dukuri semasiologjike të mikrostrukturës
Një meritë e fjalorit është se nuk mjaftohet në dhënien e një fjale ―sinonime‖ në
gjuhën tjetër, por përpiqet të japë të gjitha nuancat kuptimore të saj. Kuptimet e ndryshme të
fjalëve polisemike në fjalor jepen me numra arabë, kurse kuptimet e përafërta ndahen me
presje. Sipas studiuesit V. Memishaj ―N. Gjini ka ditur që me profesionalizëm të mos mbetet
në një ―fjalor sinonimik dygjuhësh greqisht – shqip‖, duke dhënë vetëm fjalët në greqisht dhe
barasvlerësin leksikor përgjegjës në shqip. Ai jep në mënyrë të zgjeruar strukturat kuptimore
të fjalëve, duke e bërë fjalorin gati-gati shpjegues. Kështu shumë herë brenda një fjale ne
mund të gjejmë më tepër se një kuptim. Do të veçonim këtu leksema të tilla si, πηάλσ (kap)
me 9 kuptime, ελέξγηα (veprim) me 8 kuptime, απιφο (i thjeshtë) që në fjalor ka 7 kuptime,
άθξν(λ ) (skaj) me 5 kuptime, (ε)κέξα (ditë) me 6 kuptime etj.‖361
Fjalët homonime jepen si lema të veçanta.
Në shumicën e rasteve kemi tregues të veçantë që përcakton përdorimin metaforik të
fjalës. Ky dallim shprehet me shkurtesën fig. – figurativ.
Në fjalorin greqisht - shqip, pasuria leksikore e gjuhës shqipe, e cila, në fjalorin e saj
më të madh shpjegues të hartuar deri atëherë, në ―Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe‖, Tiranë,
1980 numëron 42 000 fjalë, i vihet përballë një fjalës më i madh, ai i gjuhës greke me rreth
50 000 fjalë‖362. Kjo ishte një sfidë e vërtetë të cilën Gjini e realizoi falë mjeshtërisë së tij dhe
punës këmbëngulëse.
Dukuri pragmatologjike të mikrostrukturës
361
V. Memishaj, Studime për fjalën shqipe, Tiranë, Botart, 2011, f. 170 362
Po aty.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 162
Në fjalor si asnjëherë më parë gjejmë tregues të posaçëm për diferencimin e stilit të
përdorimit të fjalëve (i thjeshtë apo formal). Po kështu edhe për ngarkesën pozitive apo
negative të fjalëve, për fushën e përdorimit etj.
Dhe më konkretisht: αvoiχηός, ·ηή, ηό Γ,, mb., 1. (i,e) hapur, (i,e) çelur, 'αvoiρηή
δύpα' derë e hapur, 2. (i,e) hapët, 'ζε αvoiρηή θάιaζζά në' det të hapët, 'πιέσ ζε αvoiρηό
πέιαγoο' lundroj në' det të hapët, 3. (për ngjyrat) 'αvoiρηό θόθθivo' e kuqe e hapët (e çelur)
αvoiρηό ρpώκα ngjyrë e hapur, 4. (për lulet) 'αvoiρηό ηpηαvηάθπιιo' trëndafil i hapur, i çelur,
5.fτn. 'αvoiρηόο ιoγα- piαζκόο' llogari e çelur, e hapur, 6. (për njerëzit) njerί dorëçelur,
dorëhapur, dorëdhënë, dorëlëshuar, dorëshpuar, dorëdhënës,-e, i çiltër, shih αvoiρηόθαpδoο,
7. si ndajf., 'αvoiρηά' çiltas, çiltazi, hapur, haptas, troç, copë', shqip, 'ηou ηo ε'ηπε αvoiρηά' ia
tha hapur, copë, trop, shqip.
Dukuri përkthyesore të mikrostrukturës
Cilësia e përkthimit të gjuhës – burim në gjuhën synim, siç përmendet edhe në pika të
tjera, në përgjithësi është e saktë. Duke e parë nga këndvështrimi i ditëve tona, mund të themi
se është përdorur një gjuhë pak e vjetruar. Vërehen disa mikroprobleme, të cilat shtjellohen
në pikat më poshtë.
Fjalorët janë veprat më të plota në këtë fushë dhe më të përdorshëm. Studiuesi. V.
Memisha në veprën Studime për fjalën shqipe shkruan: ―duhet të pranohet se është vepra
leksikografike dygjuhëshe, qoftë greqisht - shqip, qoftë shqip - greqisht, më e arrirë deri në
ditët e sotme. Fjalori ka rreth 50 000 njësi në greqisht dhe gjegjëset e tyre në shqipe. Ai jo
vetëm të fut në botën greke, duke ofruar lëndë për semasiologun e leksikografin, për
morfologun e sintaksologun, për historianin e mitologun, për etnolinguistin e sociolinguistin,
etj363
5.3.1.2. Fjalori greqisht - shqip i Konstandin Papafilit (1997)
Në vitin 1997 Konstandin Papafili boton në Athinë fjalorin Λεμηθν Διιελo - Αιβαληθφ
(Fjalor greqisht - shqip) 364
. Botimi është ngjarje në leksikografinë dygjuhëshe, shqip-
greqisht dhe greqisht-shqip, sepse kishte rreth 7-8 vjet që hartimi i fjalorëve dygjuhësh nga
leksikografë grekë po bëhet diçka normale dhe e natyrshme. Fjalori ka 489 faqe dhe ka një
makrostrukturë me 20.000 fjalë në greqishte dhe me barasvlerësit e tyre në shqipe (duhet të
themi se ky autor ka hartuar dhe një fjalor shqip – greqisht, me 30.000 fjalë, për të cilin do të
ndalemi në sythin përkatës). Vepra është e strukturuar përgjithësisht sipas parimeve
leksikografike bashkëkohore, duke pasur në brendësi Parathënien, Shkurtimet, Literaturën e
shfrytëzuar, Fjalësin dygjuhësh, Emrat gjeografikë, Tabelat gramatikore.
Sipas studiuesit V. Memishaj: ―Fjalori ka karakter praktik, është i formatit të vogël,
gati si doracak. Mbase ky lloj formati ka qenë dhe synimi i autorit dhe që ka përcaktuar dhe
363
Po aty. 364
Κ. Παπαθίιε, Λεμηθό Διιελν - Αιβαληθό (Fjalor greqisht - shqip), Αζήλα, 1997
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 163
sasinë e fjalëve dhe mënyrën e dhënies së tyre. Fjalori është fjalor i drejtpërdrejtë dygjuhësh,
gati-gati ―sinonimik‖, sepse fjalët në greqishte dhe në shqipe jepen së shumti vetëm si lema.
Kjo gjen shprehjen se shumë fjalë që kanë më shumë se një kuptim janë dhënë vetëm me
kuptimin e tyre kryesorë, janë mënjanuar në skajshmëri thëniet, ku mund të shihej qoftë
minimalisht jeta e fjalës (si leksematikë). Kjo ka shpënë në një funksion pragmatik të fjalorit,
si një fjalor turistik, për të gjetur sa më shpejt barasvlerësin shqip të fjalës greke.‖365
Për hartimin e tij autori është mbështetur në disa fjalorë dygjuhësh (greqisht –shqip
apo shqip – greqisht) të botuar, por na habit fakti se nuk ka shfrytëzuar Fjalorin Greqisht –
Shqip të N. Gjinit, të botuar në vitin 1993 (Sipas pohimit të tij, ai ka pasur në dorë Fjalorin
shqip – greqisht të këtij autori, të botimit 1971).366
Duhet theksuar se sipas informacioneve gojore që kemi dhe sipas të dhënave që mund
të nxjerim duke studiuar fjalorin, K. Papafili nuk e njihte gjuhën shqipe dhe nuk kishte asnjë
lidhje me të. Mundësisht ai ka shfrytëzuar fjalorët e tjerë dygjuhësh të shqipes me gjuhët e
tjera dhe të greqishtes me po ato gjuhë dhe në fund ka arritur të bëjw kombinimin e tyre. Këtë
e vërtetojnë disa raste p.sh.:
-Nuk përdor fjalën analoge të shqipes që mbart kuptimin e parë, por fjalë të tjera me
kuptim të përafërt ose edhe të ndryshëm. Marrim shembujt:
ηαρπδξνκώ (postoj) nuk përdor fare fjalën analoge dhe shumë të njohur të shqipes
postoj por shprehjen dërgoj me postë.
ηαρπδξόκνο (postier) përdor fjalët përdas, korrier, dhe të tretën fjalën postier, dhe më
pas fjalën shpërndas
ηαρηηθόο (i rregullt) nuk përdor fare kuptimin e parë/kryesor të fjalës që është i
rregullt p.sh. ηαρηηθόο πειάηεο = klient i rregullt, por ai përdor si gjegjëse të vetme fjalën
korrekt që në greqisht ka si analoge fjalën ζπλεπήο.
ηάρηζηα (është forma sipërore e ndajfoljes ηαρύο që përdoret vetëm në atë formë)
shpejtësisht / në mënyrë shumë të shpejtë. Autori ka përdorur fjalën fët.
ηαξαγκέλνο (i tronditur, i lëkundur, i shqetësuar) = gjejmë si kuptime të vetme
çakërdisur, mallëngjyer.
ηαιαίπσξνο (i vuajtur, i mjerë) = lumëmadh, lumëzi
Kuptimin kryesor të fjalës e jep të dytë ose të tretë
ηάθνο, ν (varr) na jep si kuptim të parë fjalën gropë = γνύξλα, të dytë qivur =arkivol
dhe të tretë fjalën e saktë varr.
ηάπα = shtupë, tapë
ηαμηδηώηεο (udhëtar ) = pasagjer, shtegëtar, udhëtar
ηατδσ (ushqej) = koj, kuaj, mëkoj, tagjis, ushkej
Jep fjalë të tepërta që nuk kanë lidhje me kuptimin e fjalës
ηαπηόηεηα, ε (1. identitet, 2. letërnjoftim) = identitet, letërnjoftim, pasaportë, triskë
(dy fjalët e fundit nuk kanë lidhje me fjalën ηαπηόηεηα).
ηάζζσ (vendos, vë, caktoj) = kategorizoj=θαηεγνξηνπνηώ
365
V. Memishaj, Studime për fjalën shqipe, Botart, Tiranë, 2011, f. 171 366
Κ. Παπαθίιε, Λεμηθό Διιελν – Αιβαληθό, Αζήλα, 1997, f. 15
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 164
ηαθή (varrosje) na jep më përpara funeral= θεδεία dhe e dyta varrosje.
Le të marim akoma fjalët e mëposhtme të prejardhura nga fjala e përbërë ηαρηνπνηώ
për të cilat çdo herë ka gjetur një gjegjëse të ndryshme.
ηαρηνπνηώ = rregulloj, mataroj duhet rregulloj
ηαρηνπνίεζε, ε = matarim duhet rregullim
ηαρηνπνηνύκαη = vendosem duhet rregullohem
5.3.1.3.Fjalori greqisht - shqip i Hysen Sinanit (2001)
Përshkrimi fizik
Leksikografi Hysen Sinani boton në fillim të shekullit XXI në Tiranë, 2001 veprën
Fjalor Greqisht-Shqip (Διιελν – Αιβαληθν Λεμηθν), botim i shtëpisë botuese ―Artemida‖ 367
.
Fjalori që në ballinë kërkon të bëjë dallimin nga fjalorët e tjerë të botuar si fjalor
dygjuhësh greqisht – shqip. Aty u mëshohet të dhënave se vepra ―përmban rreth 20.000 fjalë
me shqiptim, bashkëkohor, me shpjegime, sinonime e frazeologji, me një shtesë emrash të
përveçëm dhe gjeografikë, me tabela gramatikore.‖368
Fjalori çelet me një parathënie shumë - shumë të shkurtër, të shkruar nga prof. Xh.
Lloshi, por që mbart mesazhe të rëndësishme. Aty ndër të tjera shkruhet se ―Është e
pabesueshme të pohosh që, për shqiptarët e sotëm, të mos ketë një fjalor të gjuhës greke i cili
të plotësojë nevojat e një përdorimi të saktë në formatin mesatar. Por kështu është. Tre a katër
fjalorë të botuar në Greqi pas 1990-s, të shkruar me nxitim nga autorë që nuk e njohim mirë
shqipen, kanë krijuar një mosbesim të pakëndshëm te përdoruesit e këtyre fjalorëve, sidomos
nga ata që jetojnë në Greqi. Veç mungesës së saktësisë gjuhësore, asnjë botim i mëparshëm
nuk ka menduar për një shqiptim të transkriptuar të fjalës greke midis kllapave, siç bëhet për
anglishten ose frëngjishten. duke njohur vështirësitë kryesore që hasin shqiptarët në mësimin
e saktë dhe të shpejtë të greqishtes, kjo gjë bëhet tepër e nevojshme për nivelin e
përgjithshëm të lexuesit dhe për vetë gjuhën greke, edhe pse me një drejtshkrim fonetik.‖369
Fjalori ka paraqitjen leksikografike bashkëkohore dhe në hapësirat e tjera, është
dhënë alfabeti i greqishtes (me emërtimet dhe shqiptimet e çdo shkronje në greqishte, me
shkronjën korelative në shqipe dhe me nga një shembull ku demonstrohet shkronja).
Lëndën e fjalorit e paraprin edhe një paraqitje e shkurtër e hartuesit i cili i drejtohet
përdoruesit të veprës me disa nga arritje që ai i quan ―Cilësi të fjalorit‖.
H. Sinani, si autor i veprës, mëton se hartimi i këtij fjalori është mbështetur mbi
botimet më të fundit për fjalorët dygjuhësh në Greqi, Angli, Francë dhe Itali dhe krahasimi
kuptimor i fjalës greke është bërë me fjalorin më të mirë (më të reklamuarin, sipas hartuesit)
shpjegues të greqishtes, me Διιεληθό Λεμηθό, të Σεγόπνπινο – Φπηξάθεο.
367
H. Sinani, Fjalor Greqisht-Shqip (Διιελν – Αιβαληθν Λεμηθν), Tiranë, 2001 368
H. Sinani, Fjalor Greqisht-Shqip (Διιελν – Αιβαληθν Λεμηθν), Tiranë, 2001, f. 3 369
H. Sinani, Fjalor Greqisht-Shqip (Διιελν – Αιβαληθν Λεμηθν), Tiranë, 2001, f. 5
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 165
Jemi pranues të mendimit se ―janë përzgjedhur fjalët më të përdorshme në gjuhën e
përditshme dhe ato që kanë të bëjnë me fushat e punës, të ekonomisë, të kulturës etj.‖370
Pa mohuar vlerat e veprës, si në përzgjedhjen jo vetëm të fjalësit në greqishte, por
edhe në gjetjen e barasvlerësit të tij në shqipe, duhet të pohojmë se fjalori është i ngjashëm
me botimin e Κ. Παπαθίιε, Λεμηθό Διιελν – Αιβαληθό, Αζήλα, 1997. Sipas studiuesit V
Memisha: ―Fjalori ka karakter të theksuar paradigmatik, sepse fjalës greke veçse i është
gjetur fjala shqipe, pra kemi një ekuilibër leksikor. Kjo është një nga të metat, sepse shqipja
veçanërisht, por edhe greqishtja kanë me mijëra e mijëra fjalë me shumë kuptime‖371
.
Por dimë se, ashtu si në shqipe, edhe në greqishte, kemi me mijëra fjalë që u përkasin
fushave konceptore që autori pranon se i ka përfaqësuar leksikalisht në fjalor, që nuk janë
(njëkuptimshe) monosemantike, por gjallojnë me shumë kuptime (polisemantike) (Le t‘i
referohemi vetëm njërit prej fjalorëve më të njohur në Greqi, botimin e Πειεθάλνο, Λεμηθό
ηεο Νέαο Διιεληθήο Γισζζαο372
, për të parë veçoritë polisemantike të greqishtes, dhe Fjalorit
të gjuhës së sotme shqipe373
, për të parë veçoritë polisemantike të shqipes).
Dhe fjalorët dygjuhësh greqisht - shqip që kemi parë deri tani, sidomos ai i N. Gjinit,
kanë ditur që ta transmentojnë këtë polisemantizëm si veçori thelbësore të gjuhëve fjalorët e
të cilave po interpretojmë. Po kështu, nëse autori thotë se u është referuar dhe ka pasur si
model edhe fjalorë dygjuhësh ku greqishtja është përballë me gjuhë prestigjioze si fjalorët
greqisht – anglisht, greqisht – frëngjisht, greqisht – italisht etj., ne po parashtrojmë këtu se
vetëm në disa fjalorë të tillë si, Α. Γηάλλαξε, Λεμηθόλ Γεξκαλν - Διιεληθόλ (Fjalor
gjermanisht – greqisht)374
, . Κνπκαλνύδε, Λεμηθόλ Λαηηλν- Διιεληθόλ (Fjalor latinisht –
greqisht)375
apo Κ. Κακαξηλνύ, Αγγινειιεληθό θαη Διιελναγγιηθό Λεμηθό376
etj.
Studiuesi V. Memisha shkruan se ―Një nga meritat më të mëdha të fjalorit qëndron në
dhënien për herë të parë në një fjalor greqisht - shqip të shqiptimit të fjalëve të greqishtes.
Kjo gjuhë nën ndikimin e traditës shkrimore mijëravjeçare, nuk ka parimin themelor të
drejtshkrimit parimin fonetik, por atë morfologjiko – historik, prandaj ai që kërkon të mësojë
greqisht edhe përmes fjalorit, gjendet përballë dy vështirësive, përballë një shkrimi me alfabet
jolatin dhe përballë mospërputhjes ndërmjet formës së shkruar dhe asaj së shqiptuar.‖377
H. Sinani shkruan se ―është dhënë midis kllapave shqiptimi për çdo fjalë të greqishtes,
duke i qëndruar sa më pranë prononcimit (duhet shqiptimit, shënimi yni, K.B.) të athiniotëve
të sotëm, pa pretenduar një transkriptim fonetik absolut‖378
.
Për këtë veçori fjalori është shumë i përdorshëm dhe shumë i frytshëm nga personat
që mund të mos e zotërojnë gramatikën e greqishtes cilësisht. Fjalori shpërfaqet kështu me
370
H. Sinani, Fjalor Greqisht-Shqip (Διιελν – Αιβαληθν Λεμηθν), Tiranë, 2001, f. 6 371
V. Memishaj, Studime për fjalën shqipe, Botart, Tiranë, 2011, f. 173. 372
Πειεθάλνο, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Αζήλα, 1998 373
Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1980 374
Α. Γηάλλαξε, Λεμηθφλ Γεξκαλν - Διιεληθφλ Αζήλα, 1962 375
. Κνπκαλνύδε, Λεμηθφλ Λαηηλν- Διιεληθφλ, Αζήλα, 1972 376
Κ. Κακαξηλνύ, Αγγινειιεληθφ θαη Διιελναγγιηθφ Λεμηθφ, Αζήλα, 1998 377
V. Memishaj, Studime për fjalën shqipe, Botart, Tiranë, 2011, f. 173. 378
H. Sinani, Fjalor Greqisht-Shqip (Διιελν – Αιβαληθν Λεμηθν), Tiranë, 2001, f. 6
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 166
vlera të jashtëzakonshme, së pari, për emigrantët ekonomikë shqiptarët (por edhe për një
përdorues më të gjerë), të vendosur në Greqi apo në Qipro.
Hartuesi e ka pasur parim hartimi këtë dukuri, ndaj shkruan se me cilësitë që mbart
vepra, ai është i përdorshëm dhe tepër i dobishëm nga kategori të ndryshme lexuesish, që nga
studenti i greqishtes që kërkon plotësimin e njohurive të tij e deri te refugjati i ―Omonias‖, të
cilit i nevojiten dy fjalë greke të shqiptuara saktë për të gjetur një punë ditore‖379
.
Fjalori, edhe pse dallohet për natyrën pragmatike, ai ka një vlerë të veçantë, jo vetëm
se ndihmon shqipfolësit për të nxënë greqishten, por ai përmes fjalësit të shqipes, rrit
ndjeshëm kompetencën leksikore të shqiptarëve. Nëse fjalori ka 20.000 fjalë në greqisht, ai
në shqipe e kalon ndjeshëm këtë numër, sepse hartuesi ka përdorur shumë sinonime si mjet
përkthimi a si mjet ―shpjegimi‖ për fjalët e greqishtes.
Gjithashtu autori i hartimit të veprës ka meritën se për herë të parë në një fjalor
greqisht – shqip ka futur një listë emrash të përveçëm të figurave më të shquara të historisë
dhe të kulturës botërore. Vepra ka dhe tabelat gramatikore më se të domosdoshme, sidomos
ato që lidhen me eptimin e parregullt foljor etj.
V. Memisha shkruan se ―Si përfundim, vepra ka rëndësi të shumëfishtë: shtoi
numerikisht dhe cilësisht numrin e fjalorëve dygjuhësh greqisht – shqip; si fjalor i tipit të
vogël dhe me format mesatar (lehtësisht të përdorueshëm) ai është shumë pranë përdoruesit;
hapi rrugën për fjalorët greqisht – shqip me transkriptimin e shqiptimit.‖380
Fjalori greqisht – shqip i Hysen Sinanit (2012)
Fjalori greqisht – shqip që doli në qarkullim në vitin 2012 është përmirësim cilësor
dhe sasior, që vet autori i bëri botimit të parë të fjalorit të vitit 2001. Sipas prof. Xh. Lloshit:
―Fjalori i greqishtes së re, greqisht – shqip, bashkëkohor, frazeologjik, me sinonime dhe
antonime. Shtëpia Botuese është West Print dhe ka 730 faqe. Shoqërohet me Shtojcë
gramatikore të shkurtër. Vetë autori Hysen Sinani shënon se e tejkalon punën e parë, sidomos
sepse është mbështetur në vepra themelore të reja si për greqishten, ashtu edhe për shqipen, e
sidomos në fjalorët e sotëm dygjuhësh.‖381
Makrostruktura e fjalorit
Botimi i 2012 është një botim shumë i kujdesur me kapak të trashë. Fjalori fillon me
një ―shënim të botuesit‖ ku bëhet fjalë për meritat e fjalorit dhe për mënyrën që ka punuar
autori për hartimin e veprës së tij.
Në faqen e pasme gjendet një ―Parathënie‖ e autorit, ku shpreh falënderimet, si dhe na
informon për përmirësimin e cilësisë së fjalorit duke e krahasuar me botimin e 2001. Ai
shkruan: ―Duke ndrequr gabimet e fjalorit të parë, të botuar gati dhjetë vjet të shkuara, më i
vogël e pa frazeologji dhe, mbi të gjitha, i mbështetur mbi disa fjalorë të thjeshtë të gjuhës
379
H. Sinani, Fjalor Greqisht-Shqip (Διιελν – Αιβαληθν Λεμηθν), Tiranë, 2001, f. 6 380
V. Memishaj, Studime për fjalën shqipe, Botart, Tiranë, 2011, f. 173. 381
Xh Lloshi, Në hullinë e fjalorëve të shqipes me greqishten, Gazeta Telegraf, 28. 01.2013
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 167
greke, ky për të cilin flasim e tejkalon disa herë punën time të parë, edhe pse qe konceptuar
me shqiptimin e fjalës greke midis kllapave. Për shkak të lexuesit më të gjerë dhe të një niveli
më të lartë gjuhësor të cilit i drejtohet, këtu nuk do të jetë nevoja dhe as luksi ta shënojmë atë
shqiptim, edhe për arsyen e thjeshtë që përdoruesi i tij do të ketë aq njohuri të greqishtes sa të
dijë ta lexojë fjalën greke.‖382
Më poshtë jepen udhëzime për ―përdorimin e Fjalorit‖, alfabeti grek dhe shkurtimet
që ka përdorur autori. Fjalësi përmbahet në faqet 1-720. Në 10 faqet e fundit jepet ―shtojcë
gramatikore‖ me mënyrën e lakimit të nyjës, emrit, mbiemrit, përemrit, si dhe mënyrën e
zgjedhimit të foljes të gjuhës greke.
Fjalori u adresohet përdoruesve shqipfolës që u përkasin të gjitha niveleve të njohjes
së greqishtes. ―…përdoruesi i tij do të ketë aq njohuri të greqishtes sa të dijë ta lexojë fjalën
greke.‖383
shprehet autori. Ndërsa botuesi në shënimin e tij thekson: ―Ky fjalor i gjuhës së
sotme greke, i pari i shpjeguar me frazeologji, me sinonime dhe antonime, u drejtohet të
gjithë shqipfolësve që përdorin gjuhën greke në të gjitha nivelet, nga studentët deri te
përkthyesit.‖384
I të njëjti mendim është dhe prof. Lloshi i cili shkruan: ―Heqja e shqiptimit të fjalëve
greke dëshmon se nuk jemi më në hapat e para të refugjatëve shqiptarë, por të njerëzve që
dinë shumë më tepër dhe kanë nevoja më të ngritura. Mund të them se më në fund kemi një
fjalor të mirëfilltë dygjuhësh, i cili u shërben jo thjesht nevojave të një njeriu për jetën e
përditshme, por edhe një horizonti të tij më të gjerë, rrjedhimisht u drejtohet përdoruesve që
nga studentët e fakulteteve e deri pëkthyesve.‖385
Në fjalor nuk gjejmë ndonjë të dhënë për numrin e lemave që përmbahen në fjalës,
përveç informacionit se numri i tyre është më i madh se ai i vitit 2001 (që ishte rreth 20 000).
Prof. Xh. Lloshi thekson ―Nga një llogaritje e përafërt më del se përmban rreth 28 000
fjalë.‖386
Për shkak të mungesës së bibliografisë së përdorur nuk jemi në gjendje të përcaktojmë
burimin e lemave, si dhe kriteret e përzgjedhjes së tyre. Duke përdorur metodën e krahasimet
me fjalorët bashkëkohor të Greqishtes së Re konstatojmë se autori ka përfshirë fjalët me
përdorim më të gjerë. Ka lënë jashtë fjalë të vjetëruara ose që u përkasin fazave më të
hershme të greqishtes të cilat nuk gjejnë përdorim të shpeshtë në ditët tona p.sh. nga çerdhja
leksikore e fjalës ακάμη ka përfshirë fjalët: άκαμα, ακαμάο, ακάμη, ακαμνζηνηρεία. dhe ka lënë
jashtë fjalët: ακαμάδα, ακαμάθη, ακαμειάηεο, ακαμηηόο, ακαμνδεγόο, ακαμνζηάζην,
ακαμνπξγείν, ακαμνπξγόο, ακάμσκα, ακαμσηόο.
Autori, gjithashtu, nuk ka përfshirë shumë fjalë të prejardhura dhe kompozita kuptimi
i të cilave del lehtë nga përvetësimi i kuptimeve të fjalëve përbërëse. Siç duket nga ato që
shkruan në parathënie është parim i tij që fjalori të mos tejkalojë një numër të caktuar fjalësh
me qëllim që të jetë i përdorshëm me lehtësi. ―Fjalorët dygjuhësh, të cilët i kalojnë të dyzet
382
H. Sinani, Fjalor i greqishtes së re, greqisht – shqip, Tiranë, 2012, West Print, f. IV 383
Po aty. 384
H. Sinani, Fjalor i greqishtes së re, greqisht – shqip, Tiranë, 2012, West Print, f. III 385
Xh Lloshi, Në hullinë e fjalorëve të shqipes me greqishten, Gazeta Telegraf, 28. 01.2013 386
Po aty.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 168
mijë fjalët, mund të quhen të dobishëm për një kategori të gjerë përdoruesish. Këta fjalorë
janë më të kërkuar edhe për shkak të formatit të tyre, i cili të lejon ta shfletosh më lehtë
vëllimin mbi tryezë.‖387
Gjithashtu, autori ka zgjedhur të paraqesë në fjalës formën më të përdorur të një fjale
dhe në krah të saj jep edhe formën tjetër pa bërë referime të shumta në lema të tjera të
veçanta gjë që e lehtëson përdoruesin e fjalorit duke mos patur nevojën të shfletoj në faqet e
fjalorit. p.sh.: κπαηαμήο θ. κπαηαρηζήο; ηαθηηθόο θ. ηαρηηθόο; ηάιηξν θ. ηάιαξν; ηάξαγκα θ.
ηάξακα.
Botuesi në shënimin e tij shprehet se: ―Hartimi i këtij fjalori nga i njëjti autor, i cili e
kishte provuar më parë aftësinë në fushën e leksikografisë me një vepër tjetër të përmasave
më të vogla, është mbështetur tërësisht në botimet më të fundit greke, duke shfrytëzuar
drejtpërsëdrejti arritjet më të mira të gjuhëtarëve grekë në krijimin e fjalorëve ortografikë dhe
shpjegues të gjuhës së tyre. I përftuar si një përkthim pa shmangiet e dyta apo të treta nga
gjuha greke, ky fjalor nuk lejon keqkuptimet e zakonshme në botimet e fjalorëve dygjuhësh,
të cilat vijnë edhe si rezultat i një përkthimi nga një gjuhë e tretë. Përfshirja në të e artikujve
të shumtë gjuhësorë bashkëkohorë që nuk figurojnë në fjalorët e gjuhës shqipetë hartuar këtu
e njëzet vjet më parë, e ka detyruar autorin që të krahasojë shqipërimin e tyre me variantet e
gjuhëve europiane burimore si anglishtja, frëngjishtja apo italishtja, si më pranë natyrës së
shqipes dhe më të shfrytëzuara nga leksikologjia shqiptare në hartimin e fjalorëve
terminologjikë.‖388
Gjuhwtari Xh. Lloshi shprehet se ―Prej krahasimit me një fjalor të fundit, siç është
Fjalori i greqishtes së re koine, të botuar nga Instituti i Studimeve te Greqishtes se Re në
Universitetin Aristoteli të Selanikut më 1998 (1521 faqe), shoh se te H. Sinani nuk janë
përfshirë mjaft fjalë të prejardhura, por duke qenë fjala që përmban temën themelore, ato
mund të kuptohen me lehtësi. Në këtë vështrim, shifra e mësipërme nuk përfaqëson
potencialin që përmban ky fjalor për t‘u orientuar në greqishten e sotme. Po jap disa shembuj
të fjalëve që nuk janë përfshirë. Meqë është alesi për blojën, bluarjen, nuk janë vënë alesia,
alesma si të gjuhës popullore që kuptohen vetvetiu, e po ashtu: alestiri, alestikos, alestos,
aletria. Madje më habit që H. Sinani ka aletrizo. Kupitori e kishte aletriazo, ndersa nuk e
ndesha ne fjalorin e greqishtes. Po kështu, pasi është dhënë fjala për miellin alevri, kuptohen
qarte kompozitat alevroviomihania, alevroviomihanos, alevromillos, alevropiia, alevruhas,
alevroma.‖389
Xh. Lloshi vazhdon të vlerësojw veprwn duke shkruar se ―Autori është përpjekur
sidomos të përfshijë fjalët e kohës sonë, për të cilat ndonjëherë nuk e ka gjetur të gatshëm
përkthimin në fjalorët tanë dygjuhësh, duke sjellë në këtë mënyrë një ndihmesë për njohjen e
leksikut aktiv të shqipes së sotme, pavarësisht nga përfshirja ose jo nëpër fjalorë. Më ka bërë
përshtypje fjala ale-retour, që është një huazim prej frëngjishtes në greqishten, të cilën madje
387
H. Sinani, Fjalor i greqishtes së re, greqisht – shqip, Tiranë, 2012, West Print, f. IV 388
H. Sinani, Fjalor i greqishtes së re, greqisht – shqip, Tiranë, 2012, West Print, f. III 389
Xh Lloshi, Në hullinë e fjalorëve të shqipes me greqishten, Gazeta Telegraf, 28. 01.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 169
edhe në stacionet e trenit në Greqi nuk e kam ndeshur të shkruar, sepse përdoret një fjalë e
gjuhës së folur epistrofi për biletat vajtje – ardhje.‖ 390
Midis lemave të fjalorit gjejmë të përfshira shumë fjalë të huaja, të cilat zakonisht
kanë përdorim të gjerë. Nuk janë të përcaktuara me tregues të veçantë si fjalë të huaja. Ato u
përkasin fazave të ndryshme në të cilat kanë hyrë në gjuhën greke. Gjejmë fjalë të fazave më
të hershme, që janë integruar në sistemin e greqishtes, si dhe fjalë që mbeten si të huaja. p.sh.
fjalë të huaja të integruara: ζηθ, ζηιφ, ζηινπέηα, ζηλεκά, ζηληάιν, ζηξίηη, ζεβληάο etj. fjalë të
huaja të pa integruara: ζέληεξ – κπαθ, ζέληεξ – θνξ, ζηληη – ξνκ, ζεμαπίι, ζειθ – ζέξβηο,
ζεδιφλγθ, ζεθάλο etj.
Mikrostruktura e fjalorit
Në paraqitjen e informacionit gramatikor autori është mjaftuar në dhënien e
kategorisë gramatikore së cilës i përket fjala. Autori në lidhje me këtë shprehet: ―I nisur nga
përvoja e gjatë e përkthyesit, ku përdorimi i shpeshtë i fjalorëve të shtyn të kërkosh rrugët më
të shkurtra për gjetjen e fjalës, si dhe nga teknikat leksikografike më bashkëkohore, është
punuar që fjala të jetë sa më e pastruar nga shenjat e simbolet që e mbështjellin shpesh në
mënyrë të panevojshme.‖391
―Po sidomos ky fjalor ka përfshirë një pasuri të gjerë të thënieve dhe të shprehjeve, sepse të
themi të drejtën, pikërisht këto i nevojiten më shumë si një njeriu të zakonshëm, ashtu edhe
një përkthyesi. Për ta dëshmuar këtë po marr fjalën πεγαίλσ (pigeno). Në vitin 2001 Hysen
Sinani kishte vetëm kaq: shkoj; shkoj diku; shpie, dërgoj; Kur e kapën, e dërguan në burg.
Tashmë më 2012 kemi një përpunim të gjerë të fjalës si në fjalorët bashkëkohorë
dygjuhësh dhe jepen këto përkthime shqip sipas radhës së kuptimeve: shkoj; shkoj në punë
me autobus; mendja më shkoi tek e keqja; është koha për të ikur; Ikën tashmë vitet e bukura!
Ikën paratë, i humbi në bixhoz; si shkon shëndeti, shkolla? Ora jote shkon tre minuta prapa;
shpie; të të shpie deri te stacioni? Shpie dikë në polici, në gjyq, shkoi për lesh dhe doli i
qethur; desh vdiqa; Nuk të shkojnë flokët e shkurtër, këpucët e zeza shkojnë me të gjitha
rrobat; sa shkon (kushton) kjo xhaketë?;a nuk shkon të mbytet (të thyejë qafën).
Besoj se nuk ka nevojë të shtjellohen të gjitha imtësitë e tjera të punës leksikografike
dhe shembujt e mësipërm mjaftojnë për të thënë diçka më të përgjithshme.‖392
Fjalor fjalësh dhe shprehjesh të huaja, Mikel Ndrecës , 2000
Megjithëse duket sikur është jashtë fushës së studimit ku jemi ndalur, një fjalor për të
cilin ia vlen ta ndalemi qoftë edhe shkurt këtu, është dhe ai Mikel Ndrecës, Fjalor fjalësh dhe
shprehjesh të huaja393
, i botuar në Prishtinë, në vitin 1986 (i ribotuar në Prishtinë në vitin
2000 dhe në Tiranë në vitin 2007).
390
Po aty. 391
H. Sinani, Fjalor i greqishtes së re, greqisht – shqip, Tiranë, 2012, West Print, f. III 392
Xh Lloshi, Në hullinë e fjalorëve të shqipes me greqishten, Gazeta Telegraf, 28. 01.2013 393
M. Ndreca, Fjalor fjalësh dhe shprehjesh të huaja, Prishtinë, 2000
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 170
Fjalori nga vetë emërtimi, nga parimet e hartimit, nga teknikat leskikogrfike të
dhënies dhe të shpjegimit të lëndës leksikore e semantike është si një fjalor shpjegues dhe jo
dygjuhësh. Ne e morëm si vepër, sepse në fjalësin e tij janë mijëra fjalë që janë nga greqishtja
(zakonisht nga ajo e vjetër) dhe që së shumti gjallojnë në shqip si terma. P.sh., po përmendim
këtu fjalë të tilla, si grafemë, grafi, grafik, grafik(e), grafikë, grafikon, grafist, grafit,
grafizëm, grafolog, grafologji, grafoman, grafomani, grafoskop, grafospaspzmë, gram,
gramafon, gramatikan, gramatikë, gramatikor(e), gramatolatri, gramatologji, gramaturë,
gramë, gramotekë etj., të cilat në Fjalor janë dhënë në shqip si fjalë titull, kurse në kllapa
kanë gjegjëset e tyre në greqisht. mandej ato janë shpjeguar si në një fjalor të zakonshëm
njëgjuhësh.
Fjalori është një ndihmesë e jashtëzakonshme në fushën e terminologjisë, në njohjen e
huazimeve dhe në përpjekjet për shqipërimin e tyre apo në ruajtjen nëse janë terma
ndërkombëtarë.
5.3.1.4. Fjalori shqip - greqisht dhe greqisht – shqip, 2006
(hartuar nga grup profesorësh të gjuhës shqipe)
Fjalori i grupit të profesorëve të gjuhës shqipe që po diskutojmë ka disa veçori që e
diferencojnë nga fjalorët dygjuhësh që kemi studiuar deri tani:
Është fjalori i parë i llojit me dy drejtime: shqip - greqisht dhe greqisht – shqip të
përfshira në një libër të vetëm.
Është fjalori i parë i hartuar nga më shumë se një autor. Të gjitha fjalorët që kemi parë
deri tani janë vepra personale.
Është i pari i llojit ―fjalor xhepi‖ me përmasa të një fjalori të vogël.
Le të shohim më hollësisht karakteristikat bazë të fjalorit:
Përshkrimi fizik
Titulli i veprës është ―Fjalor shqip - greqisht dhe greqisht – shqip‖ i hartuar nga grup
pedagogësh të gjuhës shqipe. Vepra është botim i Shtëpisë botuese ―Kollokathi‖ me qendër
në Athinë. Është botim i vitit 2006 dhe ka gjithsej 1207 faqe. Fjalori shqip – greqisht është i
përfshirë në faqet 13 deri 764; pastaj menjëherë fillon fjalori greqisht – shqip në faqet 767 –
1206. Siç vihet re pjesa e parë ka 751 faqe dhe pjesa e dytë 439 faqe. Ka kopertinë jo të
trashë, është i ngjitur dhe i qepur, nuk përmban figura as tabela. Përmasat e tij janë 13,5x10x6
cm, përkatësisht gjatësia, gjerësia dhe lartësia. Fjalori në anë të faqeve tek në një katror të
vogël me sfond të zezë, ka të shënuar shkronjën e alfabetit me të cilin fillojnë lemat e faqeve,
për të lehtësuar përdoruesit për gjetjen e fjalëve.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 171
Makrostruktura e fjalorit
Në faqen e parë të fjalorit përveç titullit na jepet dhe informacioni në greqisht se
fjalori përmban transkriptim fonetik të të gjitha lemave të greqishtes dhe shqipes. Në faqen e
mëposhtme nën titullin parathënie (Πξόινγνο) janë të shënuara në greqisht ―udhëzime për
përdorimin e fjalorit‖ dhe më pas janë dhënë në një faqe alfabetet e të dy gjuhëve me
shqiptimin në gjuhën tjetër. Shkurtimet zënë dy faqet e tjera. Fjalët e shkurtuara i përkasin
vetëm gjuhës greke dhe shpjegimi i tyre bëhet në greqisht dhe shqip.
Në fjalor nuk gjejmë parathënie ku të shënohet qëllimi i hartimit të fjalorëve dhe se
kujt kategori përdoruesish u adresohen. I dyshimtë është edhe fakti që nuk referohen diku
emrat e grupit të pedagogëve gjë që krijon pikëpyetje në lidhje me vërtetësinë e këtij pohimi.
Në qoftë se do të ishte e vërtetë që fjalori është përgatitur nga grup pedagogësh të gjuhës
shqipe, do të ishte diçka shumë normale që në një nga fletët e para të fjalorit të jepeshin emrat
dhe cilësitë e grupit të punës. Për një punë kaq të madhe siç është hartimi i një fjalori
dygjuhësh nuk besoj se është neglizhencë mosdhënia e emrave. Nga botimet Kollokathi
qarkullojnë rreth 20 fjalorë të këtij lloji të hartuara nga grup pedagogësh të gjuhëve përkatëse.
Mungojnë gjithashtu, edhe referime në lidhje me bibliografinë që është përdorur. Kjo
e vështirëson punën për përcaktimin e burimeve që kanë përdorur për gjetjen e lemave.
Numri i fjalëve nuk jepet askund, por nga një përllogaritje që bëmë duke numëruar
numrin e fjalëve të faqeve që mbarojnë me 5 p.sh 15, 25, ...155, ....495 etj. rezulton që fjalori
shqip – greqisht të ketë afërsisht 20 000 fjalë dhe po të njëjtin numër, rreth 20 000 fjalë ka
edhe fjalori greqisht – shqip.
Fjalori u adresohet përdoruesve me gjuhë amtare greqishten, kjo duket nga fakti se
informacioni gramatikor si brenda lemave edhe në faqet e para të fjalorit jepet vetëm në
gjuhën greke.
Makrostruktura e fjalorit shqip – greqisht
Fjalësi me 20 000 fjalë është një numër i konsiderueshëm për leksikun e një gjuhe
sidomos për një fjalor xhepi, siç është fjalori në fjalë. Këtu gjejmë fjalë nga fusha të
ndryshme përdorimi të cilat në disa raste përcaktohen me shkurtesat përkatëse. Në
kundërshtim me këtë fjalët e huaja dhe neologjismat nuk përcaktohen si të tilla. Sipas
informacionit që na jepet në parathënie ―fjalori është i shkruajtur në dhimotiqi dhe me
sistemin e theksimit me një theks.‖394
Në fjalësin greqisht gjejmë edhe pak fjalë të përveçëm siç janë ditët e javës, muajt, vende
gjeografike dhe emrat kombëtarë të prejardhura prej tyre kurse në fjalësin shqip nuk gjejmë
asnjë emër të përveçëm, mungojnë akoma edhe fjalët: Shqipëri dhe Greqi, Europë etj. Po
kështu në fjalor nuk gjejmë akronime as brenda lemave dhe as në tabela të veçanta.
394
Grup profesorësh të gjuhës shqipe, Fjalori shqip - greqisht dhe greqisht – shqip, Athinë, 2006, f. 7
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 172
Mikrostruktura e fjalorit
Pjesa formale e mikrostrukturës:
Në fjalor është bërë transkriptimi fonetik i të gjitha lemave si për pjesën e shqipes
edhe të greqishtes. Hartuesit kanë krijuar një sistem të tyre transkriptimi dhe nuk i janë
përmbajtur IPA-s, i cili në fakt ka nevojë për një farë familjarizimi me të. Sistemi që kanë
zgjedhur, për mendimin tonë nuk ka funksionuar në mënyrë të saktë për dhënien e shqiptimit
në gjuhën tjetër në mënyrë tërësore. Le të marrim disa raste.
Për lemat në shqip
keqtrajtim [θεθηηξαγηηίκ] një greqishtfolës do të lexonte [keqitrajitim]; këmban/ë
[θεκπάλ] lexohet [qemban] sepse në greqisht θ+ε (k+e) shqiptohet [qe] dhe jo [ke]. Nuk
bëhet dallimi midis tingullit /k/ dhe /q/ p.sh: qartësisht - [θαξηζίζζη] lexohet (kartsisst);
qarkullim - [θαξθνπιιίκ] lexohet (karkullim); qarkim - [θαξθίκ] lexohet (karqim);
keqkuptim - [θεθηθνππηίκ] lexohet (qeqikuptim)
Nuk bëhet dallimi midis tingullit /l/ dhe /ll/ laps – [ιαπο] lexohet (llaps); laj – [ιάγη]
lexohet (llaji); lajm - [ιάγηκ] lexohet (llajim)
Tingulli [ë] në trankriptim jepet me shkronjën ―e‖, me të njëjtën shkronjë jepet edhe
tingulli [e], pra nuk kemi diferencim midis tingullit /ë/ dhe /e/. Zgjidhja më e mirë do të ishte
përdorimi i një shënje tjetër për tingullin ―ë‖ ose dhe vet shkronjën ―ë‖ të shqipes. Në disa
raste /ë/-ja eliminohet fare p.sh.: përkëdhelës [πεξθδέιο] lexohet (perkdhels); përbindësh
[πεξκπίληζο] lexohet (perbindss).
I gabuar është dhe trankriptimi i tingujve /xh/ dhe /zh/ të cilët nuk ekzistojnë në
gjuhën greke. Nuk bëhet diferencimi i këtyre tingujve sepse kanë përdorur edhe për tingullin
/x/ edhe për /xh/ të njëjtën shkronjë të gr. ―ηδ‖ p.sh. xix/ë [ηδίηδ/ -α,] ε ζπίζα; xhuxh, -i, -ë, -
ët, [ηδνπηδ] ν λάλνο; xhveshur (i,e) [ηδβέζζνπξ] μεληπκέλνο.
Po kështu edhe për tingujt /z/ dhe /zh/ p.sh.: zjarr [δγηαξξ]; zogë [δνγθ]; zhardhok
[δαξδόθ]; zhap/ë [δαπ/α]
Jo shumë e saktë dhe antiekonomike duket se është edhe zgjidhja që kanë dhënë për
transkriptimin e tingujve /ç/ dhe /sh/ të shqipes që nuk ekzistojnë në greqisht p.sh. çfarë
[ηηζζθάξε]; çka [ηηζζθα]; shpjegoj [ζζπγηεγθόγη]; shpreh [ζζπξέρ] etj.
Për lemat në greqisht
Gjatë transkriptimit të fjalëve greke, kur shkronja ―s‖ gjendet me shkronjën ―h‖ në
disa raste ato shqiptohen [sh] dhe jo [s-h]. p.sh. ελαζρόιεζε në fjalor jepet si [enasholisi] në
fakt duhet të jetë [enas-holisi].Νë lemat e fjalëve të greqishtes që fillojnë me /ζρ/ /s-h/ dhe në
disa raste të tjera sporadike jepet me apostrof kurse në të gjitha lemat e tjera jo. P.sh. ζρνιείν
[s΄holio] (shkollë); ζρέδην [s΄hedhio] (projekt, plan, skicë); Πάζρα [pas΄ha] (Pashkët) kurse
në fjalën πξνζρέδην [proshedhio] nuk ekziston apostrof; ηζρπξίδνκαη [ishirizome]; ηζρπξόο
[ishiros] etj.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 173
Nuk bëhet dallimi midis tingullit /l/ dhe /ll/ si dhe midis /j/ dhe /γ/ p.sh.: ηζνινγηζκόο
në fjalor është [isologismos] duhet [isollojismos]; ηζηνινγία është [istologia] dhe duhet
[istollojia]; γείηνλαο [gitonas] duhet [jitonas]; γειώ [gelo] duhet [jello].
Për dhënien e tingullit /γ/ të greqishtes që nuk ekziston në shqip nuk është i saktë
përdorimi i shkronjës ―g‖ të shqipes e cila është e barasvefshme me tingullin dhe shkronjën
―γθ‖ = g të greqishtes. p.sh. γάια [gala]; εγώ [ego]; γηλάηη [ginati] Në këtë rast më e mira
është përdorimi i shkronjës ―γ‖ gjatë transkriptimit
Autorët e fjalorit janë të kursyer në dhënien e informacionit gramatikor. Ata janë
mjaftuar vetëm me përcaktimin e kategorisë gramatikore në të cilën bën pjesë fjala si për
shqip edhe për greqisht dhe me përcaktimin e gjinisë së emrave. Për lemat shqip jepen
akoma: mbaresat e trajtës së shquar dhe të shumësit të emrave, si dhe mbaresat e kohës së
kryer të thjeshtë dhe të pjesores së foljeve. Si për pjesën e fjalorit shqip edhe për atë greqisht
informacioni jepet në gjuhën greke.
Për shkak të karakterit pragmatik të fjalorit (d.m.th., përdoruesi të gjej në mënyrën më të
lehtë dhe më të shpejtë fjalën që i nevojitet) autorët nuk kanë përdorur referime nga një lemë
në lemën tjetër.
Në fjalor janë shumë të rralla ose më mirë të themi se nuk ekzistojnë ilustrime.
Autorët janë mjaftuar me dhënien e fjalës ekuivalente në gjuhën tjetër.
Ana semantike e mikrostrukturës
Në pjesën e fjalorit shqip - greqisht për çdo fjalë të gjuhës së nisjes ekziston një ose
më shumë fjalë korresponduese të gjuhës së mbërritjes, të cilat ndahen me presje midis tyre.
Në këtë rast nuk bëhen të qarta kuptimet e ndryshme të fjalës por kryesisht kuptimi i parë i
saj ose sinonime të ndryshme të këtij kuptimi. p.sh.: fron, -i, -e, -et [θξνλ, -η, -ε, -εη] νπζ. α.
ην ζθακλί, ν ζξφλνο, ε θαξέθια, ην ηαθνχλη, ην θάζηζκα; send, -i, -e, -et [ζελη, -η, -ε, εη] νπζ.
α. ην αληηθείκελν, ην πξάγκα, ην είδνο, θάηη ηη.
Në pjesën e fjalorit greqisht – shqip ndodh e kundërta dmth. për çdo fjalë të greqishtes
jepet një dhe vetëm një fjalë e shqipes, janë shumë të ralla rastet ku të ketë më shumë se një
fjalë. p.sh. ζξόλνο [thronos] νπζ.α. fron.
Kjo është edhe arsyeja pse pjesa fjalori shqip – greqisht zë 751 faqe, kurse pjesa
fjalori greqisht – shqip zë 440 faqe pothuajse gjysma e të parit edhe pse numri i fjalëve është
i njëjti për të dy fjalorët.
Marrëdhënie mikrostrukturë – makrostrukturë
Sipas Saqellariu & Anastasiadhi – Simeonidhi ―Në lidhje me fjalorët e drejtimit të
dyfishtë, kriter të rëndësishëm të vlefshmërisë përbën fakti se nëse informacionet e
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 174
mikrostrukturës së pjesës së parë të fjalorit paraqiten në pjesën e dytë si elemente të
makrostrukturës, d.m.th., si lema të veçanta.‖395
Duhet të themi se nuk kemi një simetri të plotë apo një rimarrje të lemave të
barasvlershme.
Kështu kemi ελαζρόιεζε [enasholisi] νπζ. ζ. aktivizim (f.926); aktivizim, -i
[αθηηβηδίκ,-η] νπζ. α. ε δξαζηεξηνπνίεζε (f.21), por fjala ―ε δξαζηεξηνπνίεζε‖396
nuk
ekziston fare si lemë në fjalor.
Jepet fjala kabot, -i, [θακπόη, -η] νπζ. α. ην θάκπνην, ndërkohë që fjala ―ην θάκπνην‖
397 nuk ekziston si lemë në pjesën greqisht – shqip të fjalorit.
Në fjalor gjejmë edhe gabime të ndryshme që kanë të bëjnë me mungesë karakteresh
ku nuk jepet saktë fjala e duhur p.sh. θëcej398
[θεηζέγη] ξ. πεδώ, ρνξεύσ. Këtu mungon
shkronja ―r‖ nga fjala ―kërcej‖. Transkriptimi është bërë duke rruajtur gabimin ndërkohë që
kuptimi i fjalës është dhënë saktë.
Kemi gabime që kanë të bëjnë me përcaktimin e gabuar të kuptimit të fjalës p.sh. për
lemën ηζηνινγία [istologia] νπζ. ζ. pjesë e anatomisë që studion skeletin (f. 965) ndërkohë që
Istologjia është dega që studion indet.
ηζηνξηνγξαθία [istoriografia] νπζ. ζ. shkrim me temë historike (f. 965)
5.3.1.5. Fjalori greqisht – shqip i Lavdimir Markut i vitit 2009
Siç u përmend disa herë në faqet e këtij punimi, periudha e tretë e leksikografisë
greko - shqiptare dhe shqiptaro – greke është periudha me prurjet më të shumta në këtë fushë.
Konstatojmë se sa shkon dhe rritet numri i autorëve që merren me hartimin e fjalorëve të këtij
lloji dhe, rrjedhimisht, shtohet edhe numri i fjalorëve. Ky është një tregues që vërteton se
përkrah rritjes së interesit për hartimin e fjalorëve, kemi edhe rritjen e cilësisë së hartimit të
tyre.
Në mbyllje të dhjetëvjeçarit të parë të shekullit XXI, Lavdimir Marku boton në Tiranë
veprën Fjalori greqisht – shqip.
Përshkrimi fizik
Në vitin 2009 botohet në Tiranë ―Fjalori Greqisht – shqip‖ i Lavdimir Markut
Vepra është përgatitur dhe botuar nga shtëpia botuese ―Infbotues‖.
395
Αγγειηθή Η. αθειιαξίνπ θαη Άλλα Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο
δίγισζζσλ ιεμηθψλ, në 19th
International symposium on theoritical & applied linguistics, 3-5 April, 2009, f. 527
– 537 në www.enl.auth.gr/szmposium19 396
Është fjalë e njohur në gjuhën greke. 397
Në fjalorin e Babinjotit e gjejmë si fjalë të prejardhur nga anglishtja ―cabot‖ me kuptimin ―copë e trashë prej
pambuku që përdoret si material i thjeshtë dhe i lirë.‖ 398
Οκάδα θαζεγεηώλ ηεο αιβαληθήο γιώζζαο (Grup profesorësh të gjuhës shqipe), ιεμηθό άιβαλν – ειιεληθό
θαη ειιελν – αιβαληθό (Fjalori shqip - greqisht dhe greqisht – shqip) Αζήλα, 2006, f. 276
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 175
Fjalori ka gjithsej 910 faqe. Ka kopertinë jo të trashë, është i ngjitur, nuk përmban
figura as tabela. Përmasat e tij janë 23,4x17x4 cm, përkatësisht gjatësia, gjerësia dhe lartësia.
Fjalori në anë të faqeve teke, ka të ngjyrosur me ngjyrë blu shkronjën e alfabetit me të cilin
fillojnë lemat e faqeve, për të lehtësuar përdoruesit për gjetjen e fjalëve.
Kritere të makrostrukturës
Në 34 faqet e hyrjes fjalori përmban informacion të bollshëm në lidhje me mënyrën
e hartimit dhe përdorimit të tij.
1. Përmbajtja
2. Udhëzime përdorimi
3. Shkurtime të përdorura në fjalor
4. Alfabeti i greqishtes
5. Shtojcë gramatikore: theksi, fundorja ―-v‖, pjesët e ligjëratës, nyja shquese dhe
joshquese, format zvogëluese, format zmadhuese, eptimi i emrave, emrat mashkullorë
barasrrokësh dhe jobarasrrokësh, emrat femërorë barasrrokësh, dhe jobarasrrokësh, emrat
asnjanës barasrrokësh dhe jobarasrrokësh, mbiemrat, shkallët e mbiemrit, forma të
parregullta, shkallëzimi, numërorët, përemrat, foljet, pjesorja, ndajfoljet, parafjalët, lidhëzat,
pasthirrmat, fjalët e huaja, rendi i fjalëve.
6. Fjalor. Fjalësi përmbahet në faqet 1 deri 858.
7. Shkurtime
8. Emra gjeografikë.
Në fjalor nuk përmbahet parathënie e autorit as na jepet ndonjë informacion tjetër
rreth biografisë së leksikografit.
Fjalori u adresohet përdoruesve me gjuhë amtare gjuhën shqipe, kjo duket nga fakti se
informacioni gramatikor si brenda lemave edhe në faqet e para të fjalorit jepet vetëm në
gjuhën shqipe dhe ka të bëjë vetëm me gjuhën greke. Për më tepër u adresohet njohësve të
nivelit të mesëm dhe të lart të gjuhëve.
Fjalori përmban rreth 40 000 fjalë, siç na informon vetë autori. Duke vërejtur me
kujdes fjalësin, konstatojmë se numri i lemave që përmbahen në fjalor është mjaft i
kënaqshëm. Po aq i kënaqshëm është edhe numri i shembujve që jepen në të.
Autori nuk na jep të dhëna në lidhje me literaturën në të cilën është bazuar për
hartimin e fjalorit, prandaj është e vështirë të përcaktohet burimi dhe kriteret e përzgjedhjes
së lemave. E njëjta gjë vlen edhe për përzgjedhjen e ilustrimeve. Nga një krahasim i lemave
të Fjalorit të Markut me Fjalorin e Babinjiotit399
konstatojmë se Marku nuk ka përfshirë në
fjalësin e tij: a) fjalë të huaja që përdoren në gjuhën greke, b) fjalë të përdorimit popullor, c)
fjalë të kompozuara (për të cilat ka dhënë rrënjën fjalëformuese, në disa raste edhe fjalë të
kompozuara, por nuk ka përfshirë ato që kuptimi i tyre rrjedh si shumë e kuptimeve të fjalëve
përbërëse. Po japim sipas renditjes alfabetike fjalët që nuk janë përfshirë: ηαβαλόπξνθα
399
Γ. Μπακπηληώηεο, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Κέληξν Λεμηθνινγίαο, 1998
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 176
(komp.), ηάβαλνο (pop.), ηαβαλνζαλίδα (komp.), ηαβαλόζθνππα (komp.), ηαβαλώλσ, ηαβάο,
ηαβεξλόβηνο (komp.), ηαβεξλνύια (komp.), ηαβιαδόξνο (komp.), ηαγγάδα (pop.), ηαγγίδσ
(pop.), ηαγγίια (pop.), ηαγγόο (pop.), ηαγκαηαζθαιίηεο (komp.), ηάηγθα (f.e huaj), ηατκάνπη
(f.e huaj), ηάηκηλγθ (f.e huaj).400
Fjalësi greqisht i Fjalorit përmban fjalë nga fusha të ndryshme përdorimi, si nga
historia, kimia, meteorologjia, mitologjia, politikë, sporti, mjekësia, teatri etj., të cilat janë
fjalë të karakterit/përdorimit të përgjithshëm të këtyre fushave dhe jo të përdorimit specifik.
Fushat e përdorimit përcaktohen me tregues të veçantë duke përdorur formën e shkurtuar të
fjalës, si: poet., zool., teknol., muz., mjek. etj.
Në fjalor nuk gjenden skica, fotografi ose tabela ndihmëse midis lemave.
Kritere të lemave të makrostrukturës
Lemat e fjalorit i përkasin variantit dhimotiki, por ka edhe fjalë nga katharevusa si
dhe nga greqishtja e vjetër, por pa ndonjë tregues të veçantë që t‘i dallojë nga fjalët e tjera.
Ato janë fjalë të përdorimit të gjerë, të cilat nuk dallohen lehtë nga një njeri që nuk ka
studime të thelluara në gjuhën greke.
Fjalët e huaja që gjenden në fjalor nuk karakterizohen si të tilla, por janë të përfshira
në fjalësin greqisht si të gjitha fjalët e tjera sipas rendit alfabetik p.sh. ιάηληζκαλ [lainisman]
m. sport. gjyqtar anësor; ιαθ [laθ] f. llak.
E njëjta gjë ndodh edhe me neologjizmat dhe fjalët e leksikut historik. Autori nuk
përdor ndonjë tregues të veçantë për të përcaktuar këto kategori fjalësh që përmbahen në
fjalor
Makrostruktura me 40 000 lema greke është një fjalës mjaft i pasur për një gjuhë.
Fjalët në greqisht janë dhënë me shkronja të theksuara me ngjyrë blu. Me të njëjtën madhësi
shkronjash dhe ngjyrë është dhënë çdo gjë që është shkruar në gjuhën greke. Të dhënat në
gjuhën shqipe kanë tjetër lloj, ngjyrë dhe madhësi shkrimi.
Emrat gjeografikë dhe akronimet nuk janë të përfshira në fjalës, por janë dhënë në
tabela të veçanta në faqet e fundit të fjalorit. Në listën e emrave gjeografike nuk janë
përfshirë toponime shqiptare si p. sh. emra të qyteteve, maleve, lumenjve etj. janë kryesish
emra shtetesh dhe qytetesh ndërkombëtare dhe pak greke. Autori ka bërë edhe transkriptimin
fonetik të tyre, njësoj si për lemat dhe përcakton edhe gjininë gramatikore të tyre në gjuhën
greke.
Gjenden emra të përveçëm, përveç emrave të njerëzve si: emrat kombëtare: Αιβαλόο,
Έιιελαο; të terminologjisë dhe të festave fetare: Άγην Πλεύκα, Δπαγγειίζηξηαο; fenomene
natyrore: Απνζπεξίηεο; muajt e vitit: Γεθέκβξεο, Αύγνπζηνο; fenomene dhe figura historike:
Βνπθεθάιαο; tituj shoqërorë dhe fetarë: Γαιελνηάηε etj.
Parashtesat dhe prapashtesat fjalëformuese nuk jepen si lema të veçanta në fjalor,
kurse të gjitha fjalët e prejardhura me parashtesat ose prapashtesat përkatëse jepen si lema të
Fjala ηαβάο edhe pse e përdorimit popullor duhet të përfshihej në lemat, sepse përdoret edhe në shqip e
huazuar nga turqishtja ―tavë‖. Në fjalorin Shqip – Greqisht të Markut ajo gjendet si lemë më vete. 400
Γ. Μπακπηληώηεο, Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Κέληξν Λεμηθνινγίαο, 1998f. 1755-56
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 177
veçanta. Si lemë e veçantë gjendet vetëm parashtesa mohuese a- që përdoret për formimin e
një numri të madh fjalësh me veti mohuese. Po kështu nuk gjenden as si lema të veçanta, as
përmenden brenda të dhënave të lemës prapashtesat me kuptim zvogëlues apo zmadhues (-
άθη/εο/νο; ζθπιί- ζθπιάθη, λεξό – λεξάθη, Γεκήηξεο – Γεκεηξάθεο; -ίηζα κπίξα – κπηξίηζα,;
-νύια/εο γάηα - γαηνύια; -άξα/νο θνπέια - θνπειάξα etj.), të cilat në gjuhën greke kanë një
shtrirje të gjerë.
Fjalët e kompozuara monolektike në fjalor janë të regjistruara si lema të veçanta dhe
jo të përfshira në lemën e fjalëve bazë p.sh. ιαδέκπνξνο, ακπεινρώξαθα (45),
ακπεινθαιιηέξγεηα (45), ιαζξαλαγλώζηεο etj. Sipas Saqellariu – Simeonidhi401
―Regjistrimi
i fjalëve të prejardhura dhe e kompozitave, kryesisht kur kuptimi i tyre i largohet shumë
kuptimit të fjalëve përbërëse, konsiderohet e domosdoshme për plotshmërinë e
makrostrukturës së fjalorit.‖
Kritere të mikrostrukturës
Pjesa formale e mikrostrukturës:
Fjalori Greqisht – Shqip i L. Markut është fjalori i dytë pas fjalorit të Papafilit (1997)
në të cilin është bërë transkriptimi fonetik i të gjitha fjalëve të gjuhës greke. Vetë autori na
informon në lidhje me transkriptimin: ―Duke qenë se për lehtësi, për shqiptimin sa më të afërt
të mundshëm të fjalëve në greqisht, është përdorur vetëm alfabeti shqip dhe jo ai
ndërkombëtar fonetik, ose një alternim i të dyve, në ato raste kur ndodhen në kontakt
bashkëtingëlloret greke ―ζ‖ dhe ―ρ‖, pra ―ζρ‖, për të mos u ngatërruar me ―sh‖-në e shqipes,
është përdorur forma s-h, p.sh. aeroles-hi f. klub pilotësh es-hos as.‖402
Me mënyrën që ka zgjedhur L. Marku për të bërë transkriptimin e fjalëve të greqishtes
krijohen disa problemi në dhënien e shqiptimit të saktë dhe rrjedhimisht në mësimin e gjuhës
greke:
Kur bashkëtingëlloret [b], [d], [g] gjenden midis dy zanoreve në fjalët greke (jo
huazime nga gjuhë të tjera) këto bashkëtingëllore shqiptohen me një imifon përpara
përkatësisht m
b dhe nd,
ng. Ky rregull nuk vlen për fjalët që kanë prejardhje nga gjuhët e huaja
përveç atyre që në gjuhën e tyre shqiptohen me /mb/ p.sh fjala ακπηγέ403
në greqisht
shqiptohet [abije] dhe jo [ambigje] që jepet në fjalor, ακπαιάξηζκα në fjalor është
[abalarisma] ndërkohë që rrënja e fjalës në frëngjisht është ambalaxh dhe në greqisht
shqiptohet [am
ballarisma] fjala ακπαιάξσ njësoj si më sipër është [abalaro] dhe duhet
[am
ballaro], ακπάξη është [abari] dhe duhet [ambari], ndërkohë që fjalën ακπάξσκα me të
njëjtën rrënjë e ka dhënë saktë [ambaroma], kurse ακπαξσκέλνο me po të njëjtën rrënjë e ka
gabim [abaromenos] dhe duhet [ambaromenos].
Po kështu edhe ακπαξώλσ e ka [abarono] dhe duhet [ambarono].
401
Αγγ. αθειιαξίνπ θαη Ά. Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο δίγισζζσλ
ιεμηθψλ, në 19th
International symposium on theoritical & applied linguistics, 3-5 April, 2009, f. 527 – 537 në
www.enl.auth.gr/szmposium19 402
L. Marku, Fjalor greqisht – shqip, Infbotues, Tiranë, 2009, f. VII 403
L. Marku, Fjalor greqisht – shqip, Infbotues, Tiranë, 2009, f. 45
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 178
έκπλεπζε (260) në fjalor është [ebnefsi] dhe duhet [em
bnefsi]
θακπηλέο (373) në fjalor është [kambines] dhe duhet [kabines]
θνκπίλα (414) në fjalor është [kombina] dhe duhet [kobina]
θνκπηλεδόλ (414)në fjalor është [kombinezon] dhe duhet [kobinezon]
θνπξακπηέο (423)në fjalor është [kurambies] dhe duhet [kurabies]
πεληηθηνύξ (607) në fjalor është [pendikiur] dhe duhet [pedikiur]
Νë gjuhën greke fonemat /θ/, /γ/, /ρ /, /ι/ kanë alofone të cilat në këtë rast i paraqesim
me shkronjat e alfabetit shqip, aty ku ekziston tingulli analog dhe me shkronjat e alfabetit
grek për ato që nuk ekzistojnë në shqip, përkatësisht:
për θ kemi /k/ dhe /q/
për γ kemi /γ/ dhe /j/
për ρ kemi /h/ dhe /hj/
për ι kemi /ll/ dhe /l/
Alofonet e para përdoren kur në një fjalë pas këtyre shkronjave vjen bashkëtingëllore
ose zanore e pasme /a/, /o/, dhe /u/, ndërsa të dytat kur pas tyre vijnë zanoret e përparme /e/
dhe /i/.
θ: θνξίηζη [koritsi] (vajzë) dhe θύκα [qima](dallgë)
γ: γάια [γalla] (qumësht), αγειάδα [ajelladha] (lopë)
ρ: ρώκα [homa](dhe), ρέξη [hjeri](dorë)
ι: ιάδη [lladhi](vaj), ιεκόλη [lemoni]
Në transkriptimin e fjalëve të fjalorit nuk janë respektuar këto rregulla dhe shqiptimi i
fjalëve që përmbajnë këto alofone nuk del i saktë p.sh.
θειάξη (f.397) në fjalor është [kelari] dhe duhet [qellari], θνηλνινγώ është [kinologo]
dhe duhet [qinolloγό], δπγαξηά është [zigaria] dhe duhet [ziγaria], γαιαλόιεπθε (164) është
[galanolefki] dhe duhet [γallanolefqi], γάια (165) është [gala] dhe duhet [γalla].
Gjithashtu, për tingullin /γ/ që nuk ekziston në gjuhën shqipe, zgjidhja më e mirë ishte
të mbante shkronjën e alfabetit grek /γ/ dhe jo të përdorte shkronjën /g/ e cila është identike
me tingullin /γθ/ p.sh. γθνι – gol; γθξη - gri; γθάδη – gazi dhe nuk ka asnjë lidhje me
transkriptimin që gjejmë në fjalor të /γθ/ me /gh/ që nuk është aspak e saktë, sepse /h/ që
shtohet aty e tjetërson tingullin.
Tjetër problem është dhe mospërcaktimi i imifonit të greqishtes, i cili do të ishte më
mirë të jepej me bashkëtingëlloren ―j‖ të shqipes sesa me zanoren ―i‖ që është dhënë.
p.sh.δηαβάδσ – [dhiavazo] [djavazo], δηάζεζε – [dhiathesi] duhet [dhjathesi]; ρσξηό – [horio]
duhet [horjo]; παηδηά - [pedhia] duhet [pedhja] (fëmijë) që të dallojë nga παηδεία - [pedhia]
që është arsimi ku ―εη‖ shqiptohet si rrokje më vete.
Autori ka zgjedhur të japë në mënyrë të kursyer informacionin gramatikor brenda
lemave. Përcakton vetëm kategorinë leksiko - gramatikore së cilës i përket fjala me fjalët e
shkurtuara analoge p.sh. mb., ndajf., lidh. etj. përveç kategorive të emrit dhe foljes. Për
kategorinë e emrave jep direkt gjininë e emrit (m., f., as.) dhe numrin shumës (sh.) në qoftë se
emri përdoret vetëm në numrin shumës, po kështu edhe për foljet jep në qoftë se janë
kalimtare (kal.) ose jokalimtare (jokal.) dhe në disa raste saktëson formën pësore të foljes, kur
e ka përdorur si lemë të veçantë me shkurtesën (pës.)
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 179
Për mbiemrat jep mbaresat e të tria gjinive në gjuhën greke.
Nuk na jep mbaresat e shumësit të emrave që jepen zakonisht në fjalorët dhe as
formën e kohës së kryer të foljeve.
Në pjesën e shtojcës gramatikore autori na jep të dhëna të hollësishme mbi
gramatikën e gjuhës greke, gjë që ndihmon përdoruesin e fjalorit për zhvillimin e njohurive të
tij rreth sistemit të gjuhës greke dhe sidomos për prodhim ligjërimi që është synimi i fjalorit.
Rregullat e theksimit, prapashtesat me kuptim zmadhues dhe zvogëlues, shembullin e lakimit
të nyjeve shquese dhe jo shquese, kategorizimi i emrave dhe lakimi i tyre, mbiemri dhe
mënyra e formimit të shkallëve të tij. Renditja e numërorëve rreshtorë dhe themelorë, listimi i
të gjitha llojeve të përemrave, zgjedhimi i foljeve dhe tabela me foljet që ndërrojnë formë në
kohën e kryer të thjeshtë, etj. janë elemente që e bëjnë fjalorin më të plotë dhe më miqësor
për përdoruesin.
Në fjalor nuk janë shumë të shpeshta referimet nga një lemë në lemë tjetër. Autori ka
zgjedhur mënyrën të japë edhe variantin tjetër të së njëjtës lemë, siç na informon vetë në
udhëzimet e përdorimit404
―Variante të tjera të së njëjtës lemë jepen zakonisht në fund të saj,
me ―...dhe...‖ p.sh. πξνδίλσ [prodhino] kal. tradhtoj. dhe πξνδίδσ; ππξά [pira] f. pop.
Ngrohtësi, nxehtësi dhe ππξάδα.”
Një anë pozitive e fjalorit, që e bën atë më cilësor dhe më të plotë, është prania e
shembujve dhe ilustrimeve të ndryshme që ka përdorur autori për dhënien sa më të plotë të
lemave. Sipas Saqellariu & Anastasiadhi – Simeonidhi405
―Dhënia e fjalës ekuivalente pa
shembuj është tregues i cilësisë së dobët të fjalorëve, ngaqë me këtë mënyrë përdoruesit nuk
janë në gjendje të diferencojnë ekuivalentet e dhëna‖406
. Kur fjalët kanë më shumë se një
kuptim, autori është përpjekur që për çdonjërin prej kuptimeve të japë nga një ilustrim në
greqisht dhe analogen në shqip që të përvetësohet sa më mirë lema. Ai i është përmbajtur një
rendi të caktuar ku më përpara jep ilustrime për çdo kuptim të fjalës, të cilat janë renditje të
lira fjalësh ose lokucione. Siç na informon vetë autori: ―Fjalët e urta, shprehjet frazeologjike
dhe të gjitha llojet e tjera të përdorimeve idiomatike jepen zakonisht pas kuptimit të fundit,
me shkurtimin shpr., p.sh. ... shprehja ηνλ πήξε ην ~ e mori lumi...; ...shprehja ~ώ θύθηα γηα
κεηαμσηέο θνξδέιεο (i) shes sapunin për djathë...‖407
Ky rend i përdorur ka një diçka të vogël që nuk përcaktohet me saktësi se me cilin nga
kuptimet e fjalës ka të bëjë shprehja idiomatike ose fjala e urtë. Nga ana tjetër, autori ka ditur
të japë me mjeshtëri shprehjet idiomatike në të dyja gjuhët. Ka zgjedhur ato që janë më tipike
për gjuhën greke, që është gjuha burim e fjalorit, por njëkohësisht ka gjetur dhe analoget e
tyre në gjuhën synim, shqipen. p.sh. πεζαίλσ ηεο πείλαο – vdes urie; κε ηνλ ηδξώηα ηνπ
πξνζώπνπ κνπ – me djersën e ballit. Për rastet që nuk ekziston shprehja analoge, ka përdorur
404
L. Marku, Fjalor greqisht – shqip, Infbotues, Tiranë, 2009, f. VI 405
Αγγ. αθειιαξίνπ θαη Ά. Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο δίγισζζσλ
ιεμηθψλ, në 19th
International symposium on theoritical & applied linguistics, 3-5 April, 2009, f. 527 – 537 në
www.enl.auth.gr/szmposium19 406
Diferencimi i ekuivalenteve në fjalorët dygjuhësh që nuk përmbajnë shembuj e vështirëson përdorimin e tyre
për shkak se fjalorët e këtij lloji nuk përmbajnë përkufizime për shpjegimin e kuptimit të fjalës. 407
L. Marku, Fjalor greqisht – shqip, Infbotues, Tiranë, 2009, f. VII
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 180
atë me kuptim të njëjtë nga gjuha shqipe ose ka bërë shpjegimin e saj. p.sh. Αιινύ παηά θη
αιινύ βξίζθεηαη – ku mbillet, nuk korret; δελ βιέπεη Θενύ πξόζσπν – s‘po bën prokopi.
Emërtimet që tregojnë profesionet dhe kombësitë janë dhënë si lema të veçanta edhe
për gjininë mashkullore, edhe për gjininë femërore. Në lemën e gjinisë femërore që të bëhet
korrespondimi me gjininë mashkullore të fjalës është përdorur ―f, e ...‖. P.sh. ππξγνδέζπνηλα
[pirgodhespina] f. e ππξγνδεζπόηεο; πσιήηξηα [politria] f. e πσιεηήο; Μαθεδόληζζα
[makedhonisa] f. e Μαθεδόλαο
Ana semantike e mikrostrukturës
Një tjetër anë pozitive e fjalorit është dhënia e kuptimeve të ndryshme të fjalëve
polisemike, të cilat nuk janë të pakta në numër. Kuptimet dhe përdorimet polisemike të një
leme jepen me numra arabe siç na informon vetë autori408
; p.sh. αληηζηξνθή [andistrofi] f. 1.
kthim; ndërrim. 2. përmbytje. 3. metr. antistrofë…
Kur një përdorim ose shprehje ka më tepër se një kuptim, këto jepen të ndara me
shkronjat e alfabetit a), b), c) etj.; p.sh.: θνπάλα [kopana] f. vetëm në shprehje θάλσ ~ a) lë
mësimin. b) nuk paraqitem në punë…
Janë të shumta lemat ku për një fjalë, mund të gjejmë më tepër se një kuptim. Do të
veçonim këtu leksema të tilla si: θάζνκαη (ulem) me 9 kuptime; παίξλσ (marr) me 22
kuptime; παίδσ (luaj) me 11 kuptime; πεξλώ (kaloj) me 24 kuptime; πέθησ (bie) me 14
kuptime.
Për fjalët polisemike, përveç renditjes së kuptimeve të tyre, në shumicën e rasteve
kemi tregues të veçantë që përcakton përdorimin metaforik të fjalës. Ky dallim shprehet me
shkurtesën fig. – figurativ.
Fjalët homonime në fjalor jepen si lema të veçanta numri i kuptimeve të tyre shënohet
me shifra romake p.sh.: απεηξία Η [ apiria] f. infinit…; απεηξία ΗΗ [apiria] f. mungesë përvoje…
Ana pragmatologjike e mikrostrukturës
Për sa i përket stilit të fjalëve, vlerës letrare të tyre ose përdorimit pozitiv apo negativ
në fjalor nuk kemi ndonjë tregues të veçantë që të veçojë këto kategori.
Në shpjegimin e lemave ekzistojnë komente409
shtesë për përdorimin e saktë të
fjalëve, që e bëjnë fjalorin më miqësor për përdoruesit. Për këtë na informon vetë autori në
udhëzime përdorimi ku shënon:410
―Brenda kllapave të rrumbullakëta jepen:
Të dhëna shpjeguese për një kuptim përdorim, p.sh.:
...2 këmbë (si masë) ...
αθάηαξη/νο-ε-ν [akatartos] mb. (anije) që nuk ka direk.
Elemente plotësuese të pashprehura p.sh.:
αλαπέκπσ [anapembo] kal. (i) dërgoj, (i) nis, (i) drejtohem …
408
L. Marku, Fjalor greqisht – shqip, Infbotues, Tiranë, 2009, f. VI 409
Për përdorimin e komenteve ndihmëse, shih Whitcut 1985. 410
L. Marku, Fjalor greqisht – shqip, Infbotues, Tiranë, 2009, f. VII
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 181
...~ηηο επρέο (i) kthej urimet...‖
βαζηιεία [vasilia] f. mbretëri (sistemi i qeverisjes) (f. 148)
Pjesa përkthyesore e mikrostrukturës
Cilësia e përkthimit të gjuhës - burim në gjuhën – synim është shumë e mirë. Gjuha
që përdoret është e saktë dhe nuk duket e vjetruar, përkundrazi është një gjuhë bashkëkohore
me të gjitha karakteristikat e saj. Autori përdor edhe neologjizma ose fjalë të huaja aty që
nevojiten.
Në qoftë se do ta krahasonim me fjalorin greqisht - shqip të Gjinit (1993) për nga ana
e përdorimit të gjuhës synim, që është shqipja, do të dukej qartë evoluimi i gjuhës shqipe me
kalimin e kohës. Gjuha e N. Gjinit është vjetruar dhe shumë më e varfër sesa gjuha e Markut.
Gjithashtu, tek N. Gjini nuk ekzistonte fjala analoge në gjuhën shqipe dhe shumë
shpesh krijohen probleme kuptimore, kurse tek L. Marku, pothuajse 20 vjet më pas gjuha
shqipe ka adoptuar shumë fjalë të huaja dhe ka pasuruar leksikun e saj, kështu që ka plotësuar
boshllëqet shprehëse sidomos në fushën e teknologjisë dhe të komunikimit.
5.3.2. Fjalorët shqip – greqisht
5.3.2.1. Fjalori Shqip- Greqisht i Konstandin Papafili (1997)
Në vitin 1997 Konstandin Papafili boton Fjalorin Shqip- Greqisht [Κ. Παπαθηιε,
Λεμηθν Αιβαλν - Διιεληθν (Fjalor shqip – greqisht), Αζήλα, 1997]411
, me 30.000 fjalë në
shqipe dhe me barasvlerësit e tyre në greqisht. Fjalori është për nga cilësitë si Fjalori Greqisht
– Shqip, që ky autor e ka botuar në të njëjtën kohë. Dhe ky fjalor ka karakter të theksuar
pragmatist, duke synuar ta çojë përdoruesin e tij lehtësisht te fjala shqipe dhe tek gjegjësja në
greqisht.
Fjalori ka meritën e padiskutueshme se pasqyron në një vëllim të vogël, shumë të
përdorshëm një numër relativisht të madh fjalësh. Ai është fjalori dygjuhësh, shqip – greqisht
që deri më sot ka fjalësin shqip me numrin më të madh te leksemave deri në atë vit.
Fjalori është i pajisur me një Parathënie shumë të shkurtër, me Burimet e literaturës,
me Shkurtimet e përdoruara në të dy gjuhët, me Fjalësin, me Emrat gjeografikë si dhe me
Tabelat gramatikore, pra teknikisht, i plotëson të gjithë parametrat e një fjalori bashkëkohor.
Fjalori është botuar në një kohë kur leksikografia shqipe, njëgjuhëshe dhe dygjuhëshe,
kishte njohur arritje shumë cilësore, ndaj puna për hartimin e një vepre cilësore mund të ishte
e lehtësuar në shumë kahe.
―Ky fjalor përmban afërsisht 30 000 lema dhe mbulon një boshllëk në bibliografinë
greke. Që të kufizohet volumi i fjalorit shkruam shembujt më të domosdoshme në fjalët, në të
cilat kjo u konsiderua e nevojshme. Që të hartohet ky fjalor përdorëm ndihmesat që kemi
411
Κ. Παπαθίιε, Λεμηθφ Αιβαλν - Διιεληθφ (Fjalor shqip – greqisht), Αζήλα, 1997
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 182
paraqitur në bibliografi. Morëm në konsideratë të veçantë Fjalorin Ortografik të gjuhës
shqipe dhe dhamë formën gramatikore të fjalëve ashtu siç referohen në të, ndërkohë që
mbajtëm fjalë me formën e tyre fillestare. Fjalët shqipe janë vendosur me rendin alfabetik.
Format jo të rregullta të fjalëve të ndryshme jepen në të njëjtën fjalë dhe menjëherë pas
formës së saj të rregullt‖412
.
Nga një vështrim në të gjithë përbërësit e Fjalorit, mund të themi se cilësia nuk është
ajo e pritshmja:
1. Fjalësi shqip ndër mes përzgjedhjeve me vlera, lë shpesh për të dëshiruar: mund të
jenë të pasqyruara fjalë që nuk gjenden fare në shqip, si në standard, ashtu dhe në të folmet
dialektore apo sociale, si keverim,-i, -e, -et [o]. ε δηαθπβέξλεζε, ε δηνίθεζε. Në fjalorët e
shqipes së sotme nuk kemi as fjalën qeverim që mund të çonte në një gabim të pranueshëm te
hartuesit. Pak radhë më poshtë në fjalor kemi dhe fjalën e shqipes standarde qeverisje të cilën
autori e jep me të njëjtin kuptim, por jo si sinonime të njëra – tjetrës (si dublete leksikore):
qeverisj/e,-a [ε]. ε δηαθπβέξλεζε, ε δηνίθεζε.
2. Autori nuk zbaton normën drejtshkrimore e drejtshqiptimore në përzgjedhjen e
shumë fjalëve, duke dhënë shpesh variante dialektore fonetike. Besojmë se ai nuk i ka
shfrytëzuar fare fjalorët shpjegues të shqipes standarde, të botuar, pas vitit 1972, kur u mbajt
Kongresi i Drejtshkrimit në Tiranë dhe që përcaktoi variantin e shqipes standarde, edhe pse te
zëri Literaturë e shfrytëzuar ka cituar si Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe (1980), ashtu edhe
Fjalorin e shqipes së sotme (1984)413
. Mendojmë se mund të jetë mbështetur dhe është
ndikuar nga Fjalori shqip – greqisht i N. Gjinit (1971) apo nga Fjalori i gjuhës shqipe
(1954). Këtë e shohim nga lënda në Fjalorin Shqip- Greqisht, ku ka me dhjetëra fjalë që nuk
i përkasin normës fonetike, gramatikore, si çpartallim, çpartalloj, (i, e) çpartalluar,
çpëlahem, çpëlaj, (i, e) çpëlarë, çpërdor, çpërdorim, çpërdoroj, çpërndahem, çpërndaj,
çpërndarje, çpërngul, çpërngulem, çpërngulje, çpraps, vendos, vendoset, vendosje, çvoshket,
çvoshk, çkëlqen, çkarkim, çkarkohem, çkarkoj, çkrep, mvar, mvarësi, mvartës, mvartësi etj.
3. Në Fjalorin Shqip- Greqisht jepen shumë çerdhe paradigmatike fjalëformuese, por
shpesh ato janë të paplota, josistematike dhe josimetrike, si: çpërbëhem, çpërbërje (mungojnë
shpërbëj dhe (i, e) shpërbërë); çpërblehem, (i, e) çpërblyer (mungojnë shpërblim dhe
shpërblej, fjalë tepër të dendura në përdorim); kurse për disa fjalë të tjera si çvaros dhe
çpraps jo vetëm kemi moskorrektësi paraqitjeje normative, por në fjalor nuk jepet asnjë fjalë
tjetër e prejardhur prej tyre etj.
4. Në Fjalorin Shqip- Greqisht gjejmë edhe variante dialektore te kapërcyera tashmë,
si çapuar (i, e). [ε] ηξπππκέλνο (për i shpuar), druar (për druvar), dukuni (për dukuri) etj.
5. Në Fjalorin Shqip- Greqisht të Papafilit gjenden dhe barbarizma që shqipja mund
t‘i ketë pasur në përdorim, por nuk i ka bërë pronë të leksikut në fjalorët njëgjuhësh apo
dygjuhësh, si mylfiz, -i [o], ρξεσθνπεκέλνο; emboli etj.
6. Ka fjalë të huazuara në shqip, të cilat në fjalor jepen me shtrembërime shqiptimi,
çka shpien në gabime të dyfishta, si byrokratizoj (burokratizoj), byrokrat (burokrat),
byrokraci (burokraci), byrokratik (burokratik), byrum (bujrum, urdhëroni) etj.
412
Nga prezantimi i fjalorit për publikun grek. 413
Κ. Παπαθίιε, Λεμηθφ Αιβαλν - Διιεληθφ (Fjalor shqip – greqisht), Αζήλα, 1997, f. 14
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 183
Shumë gabime që ndeshen nëpër faqet e fjalorit, mund të jenë të shpjegueshme, sepse
autori i Fjalorit Shqip- Greqisht (por edhe i Fjalorin Greqisht - Shqip) nuk është leksikograf.
Megjithatë, vepra(t) duhen vlerësuar duke respektuar edhe çka autori shkruan në Parathënie,
ku shkruhet se ―Shkrimtari punoi shumë për të bërë fjalorët sa më të saktë dhe sa më të
plotë‖.414
5.3.2.2.Fjalori shqip – greqisht i Niko Gjinit (1998)
Në vitin 1986, Niko Gjini, tashmë pensionist që nga viti 1971 dhe me një jetë
kushtuar greqishtes e shqipes, pasi kishte mbaruar së hartuari (por pa i dhënë dorën e fundit)
fjalorin më të madh greqisht – shqip (botuar në Janinë më 1993 dhe për të cilin kemi folur
hollësisht më lart, në sythin përkatës), i kthehet punës dhe e ripunon, e plotëson dhe e
përmirëson Fjalorin shqip – greqisht, të botuar në vitin 1971.
Kështu pas një pune të jashtëzakonshme, i shtyrë nga ndryshimet e mëdha në të dy
vendet, si në Shqipëri, ashtu edhe në Greqi, ndryshime historike, ekonomike etj., por edhe
gjuhësore (shqipja kishte bërë Kongresin e njësimit dhe greqishtja kishte vendosur variantin
dhimotiqi si standardin e saj), në vitin 1998 në Universitetin e Janinës, në Greqi, ai boton
Αιβαλν-Διιεληθν Λεμηθν (Fjalor shqip – greqisht)415
, si vepër nën kujdesin e drejtpërdrejtë të
filologut Jeorgjios Kapsalis.
Ashtu si vepra Διιελν - Αιβαληθν Λεμηθν (Fjalor greqisht - shqip), botuar në Janinë
(Ησάλληλα) në vitin 1993, edhe ky fjalor është një vepër tepër e vlerësuar nga mendimi
gjuhësor, leksikografik shqiptar dhe grek, si dhe nga mendimi jashtëgjuhësor, duke e parë
botimin e veprës si ngjarje në kulturën e dy popujve. Këtë e vërteton edhe fakti që fjalori
fillon me përshëndetjet e presidentit të Republikës Greke dhe të Republikës së Shqipërisë
përkatësisht z. Konstandinos Stefanopullos dhe Prof. Dr. Rexhep Meidani.
Edhe për këtë fjalor, duke e parë në gjithanshmërinë e tij studiuesi V. Memisha
thekson: ―Se edhe për këtë Fjalor të Gjinit si dhe për Fjalorin Greqisht – Shqip, duhet të
pranojmë se është vepra leksikografike dygjuhëshe shqip - greqisht më e arrirë deri në ditët e
sotme”.416
Kriteret e hartimit dhe realizimi leksikografik i veprës
1. Përshkrimi fizik
Vepra tjetër e mirënjohur e leksikografit më të kompletuar të leksikografisë greqisht –
shqip dhe shqip – greqisht, Niko Gjini, titullohet Αιβαλν - Διιεληθφ Λεμηθφ (Fjalori shqip –
greqisht) edhe kjo vepër është botim i Universitetit të Janinës i vitit 1998. U botua me
sponsorizimin e Fondacionit ―Llaci‖ dhe Fondacionit të Kulturës Greke.
414
Κ. Παπαθίιε, Λεμηθφ Αιβαλν - Διιεληθφ (Fjalor shqip – greqisht), Αζήλα, 1997, f. 14 415
N. Γθίλε, Αιβαλν - Διιεληθφ Λεμηθφ (Fjalor shqip – greqisht), Ησάλληλα, 1998 416
V. Memishaj, Studime për fjalën shqipe, Tiranë, Botart, 2011, f. 171
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 184
Është një botim i kujdesur, i standardeve bashkëkohore si nga ana e paraqitjes, ashtu
edhe nga ana e përmbajtjes dhe e parametrave shkencore. Është fjalor i lidhur, me kopertinë
të trashë, qëndron i hapur në tavolinë, gjë që e bën më miqësor për përdoruesin. Nuk përmban
figura, skica apo tabela të ndërthura me lemat. Është i përmasave 24x17x6 përkatësisht
gjatësia, gjerësia dhe lartësia e librit.
Kritere të makrostrukturës
Vepra është e ndarë në tri pjesë:
Në pjesën e parë (XII – XLVIII) janë përshëndetjet dhe hyrja.
Në pjesën e dytë (1 – 1207) janë të paraqitura lemat dhe në pjesën e tretë (1208 –
1262) shtojca. Do të shohim më hollësisht përmbajtjen e çdo pjese.
Pjesa e parë (faqet XII – XLVIII)
Siç e përmendëm edhe më lart vepra fillon me përshëndetjet e shkurtra të presidentëve
të të dy vendeve, të cilët që të dy theksojnë rëndësinë e hartimit dhe botimit të fjalorëve të
këtij lloji në zhvillimin e komunikimit gjithëplanësh midis dy popujve.
Më pas vazhdon me parathënien e rektorit dhe zëvendësrektorëve të Universitetit të
Janinës në greqisht dhe shqip.
Në prologun e shkurtër autori shpreh emocionet dhe kënaqësinë e tij që një përpjekje
e mundimshme dhe shumëvjeçare pati një përfundim të lumtur si dhe falënderimet e tij për
bashkautorët që bënë të mundur realizimin e botimit të veprës së tij.
Për rëndësinë e veprës shprehet edhe kujdestari i botimit të fjalorit Prof. Giorgos
Kapsalis.
Disa shënime biografike për autorin jepen në greqisht dhe shqip në faqet XXV –
XXVIII.
Në faqet e hyrjes shqyrtohen këto tema të dhëna në greqisht dhe shqip:
1. Udhëzime për përdorimin e fjalorit
2. Alfabeti i gjuhës shqipe
Ndarja e shkronjave të alfabetit shqip
Shqiptimi i shkronjave
Bashkëtingëllore që shqiptohen ndryshe
Bashkëtingëllore të përbëra që shqiptohen ndryshe
3. Shkurtime të shqipes dhe të greqishtes
4. Bibliografia e përdorur
Pjesa e dytë: Në pjesën e dytë nga faqja 1 deri në faqen 1207 bëhet paraqitja e lemave
Pjesa e tretë Pas lemave gjendet një shtojcë në faqet 1208 – 1262 që përmban:
Disa shkurtime fjalësh (akronime): Ndërkombëtare; Greke
Emra gjeografike ndërkombëtare
Emra gjeografike në Shqipëri
Folje ndihmëse të rregullta dhe të parregullta
Zgjedhimi i foljeve ndihmëse kam dhe jam
Zgjedhimet e foljeve
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 185
Folje të zgjedhuara në zgj. e parë
Folje të zgjedhuara në zgj. e dytë
Folje të parregullta të zgjedhuara
Ekzistenca/prania e emrave të përveçëm të termave gjeografikë dhe të akronimeve e
bëjnë një fjalor më të vlefshëm për aftësitë e të kuptuarit të ligjërimit.
Fjalori u adresohet përdoruesve që disponojnë njohuri të nivelit mbi mesatar gjuhësor,
si për greqishten ashtu edhe për shqipen.
Vepra e N. Gjinit ofrohet kryesisht për të kuptuar përmbajtjen e lemave si dhe për të
përkthyer nga një gjuhë në tjetrën dhe jo për të ndihmuar në prodhimin e ligjërimit.
Megjithatë ai jep lëndë të jashtëzakonshme për të ndërmarrë studime shkencore të fushave të
ndryshme, në ato gjuhësore apo edhe jashtëgjuhësore.
Sipas informacionit që na jepet në frontespicin e fjalorit, ai përmban 50 000 lema që
janë të përfshira në faqet 1 – 1207. Fjalori i N. Gjinit çon në duart e përdoruesit, sidomos në
duart e nxënësve dhe të studentëve me kombësi greke që mësojnë shqipen, por dhe në ato të
shumëkujt nga popullsia greke që është i interesuar të mësojë shqipen, një vepër që ka një
fjalës me 50. 000 njësi. Ky korpus kaq i madh fjalësh vetvetiu nënkupton që aty përfaqësohet
denjësisht dhe gati e tëra bota materiale, shpirtërore e intelektuale e popullsisë shqiptare,
sepse fjalët na çojnë te historia dhe tek e sotmja e këtij populli, tek kultura dhe psikologjia e
tij, që shpesh vërtiten, siç kemi pohuar në fillim të punimit, në një nënshtrat të përbashkët.
Pra përdoruesi i fjalorit jo vetëm rrit kompetencën gjuhësore me fjalë, me kuptime, me
frazeologji shqipe, por ai përfshihet dhe bëhet padashur pjesë e botës shqiptare.
N. Gjini vjen tek ky fjalor pasi kishte ecur jo pak vite në rrugën e leksikografisë
dygjuhëshe. Autori kishte botuar Fjalorin shqip – greqisht në vitin 1971417
, dhe, Διιελν -
Αιβαληθν Λεμηθν (Fjalor greqisht - shqip)418
. Por me botimin e vitit 1998 vjen me një fjalor të
një përmase tjetër, shumë më cilësor në të gjitha drejtimet, qoftë për sasinë e fjalëve, për
cilësinë e gjetjes së gjegjësit në greqisht, për teknikat leksikografike e deri te paraqitja
pamore.
Fjalësi në shqip i fjalorit, sipas mendimit tonë, duhet të jetë mbështetur tek ai i
Fjalorit të Gjuhës së Sotme Shqipe (i vitit 1980) dhe i Fjalorit të Shqipes së sotme (i vitit
1984), botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë.
Për këtë bazohemi
a) tek literatura që na paraqet vetë autori në faqet e hyrjes419
,
b) tek krahasimi i lemave të dy fjalorëve.
Renditja e lemave është e njëjtë me një ndryshim të vogël. Gjini ka lënë jashtë, nuk ka
përfshirë një numër fjalësh me përdorim krahinor420
si dhe fjalë me përdorim bisedimor, si
p.sh.:
417
N. Gjini, Fjalor shqip – greqisht, Tiranë, 1971 418
Ν. Γθίλε, Διιελν - Αιβαληθφ Λεμηθφ (Fjalor greqisht - shqip), Ησάλληλα, 1993 419
Ν. Γθίλε, Αιβαλν – Διιεληθό ιεμηθό, ( Fjalor shqip – greqisht), Ησάλληλα, 1998, f. XLVIII 420
Në fjalor gjejmë edhe fjalë me përdorim krahinor, por siç duket ai ka përfshirë vetëm ato fjalë që i ka
konsideruar më të rëndësishëm ose ua dinte kuptimin ose i përdorte vetë dhe ka lënë jashtë ato që nuk i njihte
ose nuk i konsideronte të rëndësishme.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 186
Fjalësi i shkronjës B tek FGJSSH i
1980 (ASHSH)
Fjalësi i shkronjës B tek fjalori i Gjinit
1998
1 babagjysh babagjysh
2 baballëk baballëk
3 baballëk bised.
4 babamadh babamadh
5 babanac/e babanac/e
6 babanik babanik
7 babaraq/e krahin.
8 babaxhan bised. babaxhan
9 babazi bised.
10 babazot babazot
11 bab/ë bab/ë
12 babëlok babëlok
13 babëzi babëzi
14 babëziar babëziar
15 babëzisht ndajf.
16 babëzitem babëzitem
17 babëzitur babëzitur
18 babi babi
19 babil babil
20 babo babo
21 babun/e babun/e
22 babush babush
23 bacarak
24 bac/ë bac/ë
25 bacil bacil
26 bacilmbartës bacilmbartës
27 back/ë
28 back/ë
29 backos bised.
30 baç krahin.
31 baçkallomë bised.
Në fjalor nuk përcaktohet burimi i ilustrimeve /i shembujve që ka përdorur autori në
mikrostrukturat e zërave leksikografikë, por nga krahasimi me Fjalorin e Gjuhës së Sotme
Shqipe, 1980 konstatojmë se autori është ndihmuar nga shpjegimi i lemave duke përdorur
ilustrimet më tipike / karakteristike.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 187
Në shumë raste autori i ka krijuar vetë ilustrimet në përshtatje me karakterin
dygjuhësh të fjalorit. Ai ka bërë një punë të veçantë në gjetjen e shprehjes ekuivalente dhe më
të spikatur në gjuhën synim që është greqishtja. Nuk mjaftohet në shpjegimin e
fjalës/frazës/proverbës fjalë për fjalë në gjuhën tjetër, por krahas saj jep edhe variantin në
greqisht, aty ku ekziston p.sh.: “nuk ha bar”- δελ είλαη κπνπληαιάο, αλφεηνο, βιάθαο, δελ ηνλ
μεγειάο εχθνια; “e ka mbuluar bari”- έρεη θαηξφζ πνπ πέζαλε; “i zëntë shtëpia bar!” –
(θαηάξα) είζε λα ηνπ θιεηζηεί ην ζπίηη, λα ηνπ ζβεζηεί ην ζφη; “prit gomar të mbijë bar!”- δήζε
Μάε λα θαο ηξηθχιιη θαη ηνλ Αχγνπζην ζηαθχιη (παξνηκ.); “zë peshk në bar” – είλαη επηδέμηνο
θαη ηθαλφο, θάλεη ηα αδχλαηα δπλαηά;421
Prania e sektorit me elemente të gramatikës, me zgjedhimin e foljeve ndihmëse dhe
foljeve të ndryshme, prania e tabelave të fjalëve të shkurtuara që përdoren në fjalor, tabela me
fjalët e shkurtuara për fushat e ndryshme që mbulohen në fjalor (p.sh. muzikë, mjekësi etj.),
tabela me akronimet etj. janë elemente që i shtojnë vlerat fjalorit dhe e bëjnë më miqësor për
përdoruesin.
Analiza e makrostrukturës (lemat e fjalorit)
Fjalësi në shqip dhe greqisht përfshin pothuajse të gjithë pasurinë leksikore që
disponojnë shqipja dhe greqishtja përkatësisht.
Në dallim nga Fjalori greqisht – shqip në këtë fjalor nuk gjejmë tregues të veçantë ku
të përcaktohen fjalët e huaja, të cilat patjetër që ekzistojnë. Po japim për ilustrim disa njësi, si
skonto, sigluar, sifon, sevda, etj.
Po kështu nuk ka tregues të veçantë që të na informojë për periudhën kohore /
historike së cilës i përket fjala.
Nuk gjenden emra të përveçëm të njerëzve. Në përgjithësi nuk ekzistojnë fjalë që të
fillojnë me shkronjë të madhe. Toponimet dhe akronimet jepen në tabela të veçanta në fund të
fjalorit.
Në fjalor nuk gjenden neologjizma, për faktin se autori, sipas literaturës, për lemat
shqip ka përdorur versionin e fundit të Fjalorit të Gjuhës së Sotme Shqipe të vitit 1984, ku
neologjizmat janë shumë të kufizuara.
Fjalët që u përkasin fushave të veçanta, të cilat janë të përdorimit të përgjithshëm dhe
jo specifik, veçohen më anë të shkurtesës që përcakton fushën përkatëse. Psh.: ηαηξ. për
mjekësinë, καζ. për matematikën; κνπζ. për muzikën; αξραηνι. për arkeologjinë etj.
Parashtesat dhe prapashtesat nuk regjistrohen në lema të veçanta, nuk bëhet asnjë
referencë në lidhje me fjalëformimin. Fjalët e prejardhura dhe fjalët e përbëra jepen si lema të
veçanta
Ndërtimet emërtuese të pathjeshta, si syze dielli, bukë misri, vaj ulliri nuk jepen si
lema të veçanta, por në të shumtën e rasteve si ilustrime brenda lemës së fjalës kryesore, duke
ndjekur së shumti traditën leksikografike të shqipes.
Me treguesin (επαξρ.) krahinore përcaktohet se fjala nuk është unike, por krahinore,
kjo do të thotë se në fjalor ka edhe fjalë me përdorim krahinor p.sh. ylefe, -ja, f., sh. -, -të,
421
Ν. Γθίλε, Αιβαλν – Διιεληθό Λεμηθό, ( Fjalor shqip – greqisht), Ησάλληλα, 1998, f. 51
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 188
νπζ. ζπι., επαξρ., εηξσλ., βι. rrog/ë, -a.; rrezg/ë, -a, f., sh. –a, -at, νπζ. ζπι., επαξρ. ην
ηζάκπνπξν ηνπ ζηαθηιηνύ.
Në fjalor gjenden edhe fjalë me vlerë ose përdorim poetik që përcaktohen me
shkurtesën πνηεη. yjendritur, επηζ., πνηεη., αζηξνθεγγήο; yjestolisur, επηζ., πνηεη.,
αζηεξνζηφιηζηνο
Njësi leksikore me më shumë se një fjalë jepen pak çalë – çalë (112), lidhëza
hem...hem...(308), përemri lloj – lloj (489).
Dukuri të mikrostrukturës
Për sa i përket pjesës formale të mikrostrukturës:
Llojet e informacionit përsëriten me të njëjtën renditje në çdo lemë.
Jepen në mënyrë tipografike kategoritë e ndryshme të informacionit të lemës:
domethënë në një tip/formë të caktuar të elementeve tipografike korrespondon kategori e
caktuar informacioni. Fjalori e jep fjalën në shqip të markuar me të gjitha elementet
gramatikore e aksentologjike. Regjistrohen informacione gramatikore që kanë të bëjnë me:
pjesën e ligjëratës së cilës i përket fjala, gjininë e emrave, mbaresat e shumësit, kohën e kryer
të foljeve, folje kalimtare ose jokalimtare, formën veprore ose pësore të foljeve.
Informacionet jepen edhe në gjuhën shqipe edhe në gjuhën greke.
Në fjalor nuk bëhet transkriptimi fonetik i fjalëve në asnjë rast për arsyen se fjalori,
siç u përmend më lartë, u adresohet njohësve të mirë të greqishtes dhe shqipes.
Në fjalor ekzistojnë referime nga një lemë në lemën tjetër. Këto referime kanë lidhje:
a) Me fjalët me kuptim të përafërt rrezohem – shullëhem
b) Me forma fjalësh me përdorim krahinor në formën unike: p.sh. rrezg/ë,(krah.) -
fre/ri (i rushit), kridhem - zhytem
c) Me forma të së njëjtës fjalë me drejtshkrim të ndryshëm p.sh. referim nga lema
symbyllas – symbyllthi; sopat/ë – sëpat/ë;
d) Me fjalët që përdoren me forma të ndryshme dhe kuptime të njëjta p.sh. prapë –
përsëri, krezm/oj – miros, kreshniki – heroizëm, gjimbajtëse – gjoksore,
e) Me forma me mbivendosje të kuptimit/semantike (p.sh. çifti i ndajfoljeve me
mbaresa të dyfishta απιά – απιψο θαη άκεζα – ακέζσο) Këto referime e bëjnë fjalorin më
miqësor për përdoruesin.
Autori ka ditur me mjeshtëri të japë shumë thënie për të ilustruar kuptimin a kuptimet
e fjalëve. Përzgjedhja e tyre ia ka rritur ndjeshëm vlerat veprës. Ilustrimet janë togfjalësha të
thjeshtë (sintagma dygjymtyrëshe), fjali të zakonshme, por edhe shume fjalë fluturake. P.sh.,
për këtë të fundit do të sillnim si shembuj: Ζ αλζξσπηά είλαη ην βάζξν ηεο αξεηήο / Sjellja
njerëzore është baza e virtytit; φπνηνο ζπέξλεη αλέκνπο, ζεξίδεη ζχειιεο/Kush mbjell erën,
korr furtunën e me dhjetëra e me dhjetëra shembuj të tjerë.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 189
Ana semantike e mikrostrukturës
Dihet që shqipja është gjuhë polisemantike (përkundrejt greqishtes që është një gjuhë
sinonimike), dhe N. Gjini ka ditur me mjeshtëri jo vetëm të japë pasurinë e saj leksikore në
përballje me atë të greqishtes, por të japë edhe pasurinë semantike, një çështje kjo e vështirë
për leksikografinë dygjuhëshe. Janë me mijëra fjalët që janë dhënë me struktura kuptimore
me më shumë se një kuptim, madje kemi shumë fjalë me mbi 5 kuptime që janë në përgjithësi
fjalë emërtuese (kuptimplota). P.sh., folja bie (rashë, rënë) ka 20 kuptime, mbiemri i rëndë në
fjalor ka 14 kuptime, folja vë ka 12 kuptime, folja ha ka 11 kuptime, folja shkoj ka 10
kuptime, emri botë ka 9 kuptime, mbiemri i lehtë ka 9 kuptime, emri fuqi ka 9 kuptime, emri
nyjë ka 9 kuptime, folja shoh ka 8 kuptime, emri mend ka 8/8 kuptime, folja rroj ka 8
kuptime, mbiemri i hollë ka 8 kuptime, folja ndjek ka 7 kuptime, ndajfolja drejt ka 7 kuptime,
emri dorë 7 kuptime, mbiemri i shenjtë ka 6 kuptime, vdes ka 6 kuptime, emri qetësi ka 5
kuptime, emri shpinë ka 5 kuptime, folja marr ka kuptime 10/34 etj.
Sipas Saqellariu & Anastasiadhi ―Numërimi i kuptimeve të shumta të fjalëve ndihmon
përdoruesit të mos ndalen në kuptimin e parë të fjalës, gjë që ndoshta do t‘i drejtonte në
përkthim të gabuar, por i shtyn të studiojnë edhe pjesën tjetër të lemës, që të mund të gjejnë
kuptimin që me të vërtetë u nevojitet‖422
.
Fjalori shqip greqisht i N. Gjinit nuk jep vetëm fjalën në greqisht apo në shqip, por ka një
meritë të jashtëzakonshme se pasqyron me mijëra njësi frazeologjike, në të cilat jo vetëm
duken veçoritë dalluese të secilës gjuhë, por për së shumti bëhen treguese edhe të pasurisë
etno-linguistike të greqishtes dhe të shqipes etj. Do të mjaftonin vetëm këto njësi për të
argumentuar ato çka thamë më lart për të treguar përbashkësitë, por edhe dallimet ndërmjet
gjuhëve.
Në fjalor vetëm me fjalën zemër kemi rreth 20 njësi frazeologjike, ku do të
përmendnim: mori zemër / πήξε ζάξξνο, me gjithë zemër / κ‘όιε ηελ θαξδηά, πξόζπκα e kam
në zemër / ηνλ έρσ ζηελ θαξδηά, zemër e thjeshtë / απιή θαξδηά, e pastër / θαζαξή θαξδηά,
zemër e madhe / κεγάιε θαξδηά, zemër fisnike / επγεληθή θαξδηά, zemër e mirë / θαιή
θαξδηά, zemër e artë / ρξπζή θαξδηά; me fjalën mend ka rreth 30 njësi frazeologjike, kurse
me fjalën mendje ka mbi 20, ndër të cilat do të veçonim: kam ndër mend / έρσ θαηά λνπλ, e
lanë mendtë / μεθνύηηαλε, απνβιθώζεθε από ηα γεξάκαηα, ia mori mendtë / ηνλ μεηξέιαλε,
ηνπ κήξε ηα κπαιά, ηνλ πάγεςε, me fjalën gojë ka mbi 20 njësi frazeologjike etj. etj.
Fjalori ka një meritë tjetër të vlerësueshme. Lënda leksikografike mund të tërheqë
vëmendjen e studiuesit të historisë së gjuhës shqipe me greqishten, sepse lehtësisht mund të
zbulohen huazimet nga greqishtja, qofshin ato që i përkasin terminologjisë shkencore etj.
(dihet se shumica e termave janë greko-latine), qofshin ato që kanë hyrë në kohët e vjetra apo
në periudhën bizantine, qofshin ato bashkëkohore që mund të lidhen me rigjallërimin e
terminologjisë së besimit ortodoks etj.
422
A. αθειιαξίνπ & Α. Αλαζηαζηάδε – πκεσλίδε, Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο δίγισζζσλ
ιεμηθψλ, në 19th
International symposium on theoritical & applied linguistics, 3-5 April, 2009, f. 527 – 537 në
www.enl.auth.gr/szmposium19
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 190
Në shumicën e rasteve në fjalët polisemike jepet me treguesin κηθξ. përdorimi
metaforik i fjalës.
Ana pragmatologjike e mikrostrukturës
Në fjalor nuk gjejmë ndonjë tregues të posaçëm për diferencimin e stilit të përdorimit
të fjalëve (i thjeshtë apo formal). Po kështu edhe për ngarkesën pozitive apo negative të
fjalëve nuk gjejmë tregues. Gjejmë treguesit: εηξσλ.- εηξσληθφο, ironik; επθεκ. – επθεκηζκφο,
eufemizëm; πβξηζη. – πβξηζηηθφο, sharje, ofendim; ρατδ. – ρατδεπηηθφο, përkëdhelës.
Ana përkthyesore e mikrostrukturës
Cilësia e përkthimit të gjuhës – burim në gjuhën - synim, d.m.th., nga gjuha shqipe në
gjuhën greke në përgjithësi është e saktë. Duke e krahasuar me gjuhën e përkthimit tek fjalori
greqisht – shqip mund të themi se tek ky fjalor është treguar më shumë kujdes dhe gjuha e
përkthimit i afrohet më shumë greqishtes standarde si nga ana semantike - leksikore ashtu
edhe nga ana e strukturës sintaksore.
Gjejmë si lemë të veçantë fjalën mapo,-ja423
f. sh. -, -t, νπζ. ζει., ζπληνκία ηεο
―magazinë popullore‖ ιατθό θαηάζηεκα, ―mapo ushqimore‖; ιατθό θαηάζηεκα ηξνθίκσλ,
―mapo industriale‖ ιατθό θαηάζηεκα βηνκεραληθώλ εηδώλ. Fjala është akronim/fjalë e
shkurtuar e formuar nga rrokjet e para të fjalëve magazinë popullore – mapo, e cila ka kaluar
në ndjenjën gjuhësore të popullit si fjalë më vete në krah të fjalës dyqan.
Vërejtje rreth fjalorëve dygjuhësh të N. Gjinit
Gjini e njihte mjaft mirë gjuhën greke. E para, sepse e kishte gjuhë të mëmës dhe e
dyta, sepse ishte i diplomuar në Shkollën Normale të Korfuzit. Në vazhdim, izolimi i
Shqipërisë nga bota përreth kishte si rezultat, edhe Gjini, ashtu si e gjithë popullsia e
Minoritetit Etnik Grek, të humbasë kontaktet me Gjuhën Neohelenike, e cila dekadat e fundit
të shekullit të kaluar, nën efektin e shumë parametrave, njohu zhvillim të madh, në
kundërshtim me gjuhën që përdorin anëtarët e Minoritetit Grekët të Shqipërisë, e cila jo
vetëm nuk arriti të ndjekë hapat e zhvillimit të Gjuhës Neohenelike, jo vetëm që nuk arriti të
kishte një dinamikë të brendshme, por nën ndikimin e shqipes humbiste vazhdimisht terren.
Pas viteve ‗90 kur Shqipëria doli nga faza e izolimit, filluan të rivendosen edhe
marrëdhëniet e gjuhës së Minoritetit me Gjuhën Neohelenike.
Gjendja gjuhësore që mbizotëroi gjatë kësaj periudhe pasqyrohet edhe në të tria
fjalorët e Gjinit. Në fjalorin Shqip –Greqisht të 1971 kemi një varfëri gjuhësore për sa i
përket greqishtes, e cila përmirësohet në veprat e tjera.
423
Ν. Γθίλε, Αιβαλν – Διιεληθό Λεμηθό, ( Fjalor shqip – greqisht), Ησάλληλα, 1998, f. 500
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 191
Profesor Johallas në parathënien e veprës së tij ―Fjalori greqisht – shqip‖ i Marko
Boçarit, shkruan për fjalorin e Gjinit të 1971: ―Në këtë fjalor përfaqësohet gjuha shqipe
unike, e sotme, e shkruar dhe e folur. Për sa u përket termave të greqishtes vëren dikush se
leksikografi nuk e njeh mirë greqishten ose të paktën nuk ka kontakte të drejtpërdrejta me
Gjuhën Neohelenike të sotme‖424
Në vazhdim, në qoftë se do të krahasojmë Fjalorin Shqip – Greqisht, që u botua në
vitin 1993 me atë të vitit 1998 do të konstatojmë zhvillimin gjuhësor të autorit. Në të parin,
për sa i përket greqishtes, vihet re një varfëri gjuhësore, me përdorimin e fjalëve të
zakonshme dhe shpesh herë gjejmë struktura sintaksore të ndikuara nga sistemi i gjuhës
shqipe. Në fjalorin e dytë, atë Shqip – Greqisht të vitit 1998 greqishtja është më e pasur dhe
më ―greqishte‖.
Vetë autori në parathënien e Fjalorit Greqisht – Shqip 1993, shkruan se ―Ishte një
punë e vështirë dhe e lodhshme. Trashëgimia ishte mjaft e pakët; fjalorët e tjerë gjuhë e huaj
– shqip numëroheshin me gishta, mundësia për të komunikuar me kolegët grekë ishte e
pamundur për shkaqe politike të asaj kohe. Megjithatë fjalori arriti nivelet e kërkuara.‖425
Në dy veprat e rëndësishme të N. Gjinit, përveç përpjekjes shumë të madhe dhe punës
kolosale e pasionante që vihet re, përveç përkujdesjes me të cilën hartoi veprat e tij,
konstatojmë edhe disa probleme të vogla, të cilat vijnë si rrjedhojë e kushteve dhe e situatës
në të cilat jetoi dhe krijoi autori. Ekzistojnë probleme të llojeve të ndryshme.
Më poshtë jemi munduar të paraqesim disa nga këto probleme, duke bërë një
kategorizim dhe grupim të tyre.
N. Gjini nuk është mjaftuar në hartimin e një fjalori dygjuhësh sinonimik greqisht –
shqip apo shqip – greqisht në të cilin të jepet fjala sinonime në gjuhën e dytë, por jep në
mënyrë analitike strukturën kuptimore të fjalëve. Në të shumtën e rasteve, fjala, në gjuhën e
dytë, është përfshirë në fraza ose togfjalësh që të bëhet më i qartë kuptimi i saj ose nuancat e
kuptimeve të saj. Shumë herë jepet edhe shpjegimi i fjalës, gjë që i bën fjalorët pothuajse
shpjegues.
Në Fjalorin Greqisht – Shqip (1993) në dallim nga Fjalori Shqip – Greqisht (1998)
përdor përballë fjalës greke analogen në shqipe. Janë më të pakta rastet ku bën edhe
shpjegimin e fjalës. Madje, kjo ndodh edhe në disa raste ku shpjegimi është i domosdoshëm
se nuk bëhet i qartë kuptimi i fjalës.
Përpiqet të japë më mirë kuptimin duke e përfshirë atë në fraza të shumta. P.sh.: αγλφο
(i,e) pastër, i kulluar, i ndershëm, ―αγλό θνξίηζη‖ vajzë e pastër, e ndershme. Nuk përmend që
fjala (mbiemri) αγλόο kur karakterizon qenie njerëzore ka kuptimin ―shpirtërisht dhe
moralisht i pastër‖, kurse kur karakterizon produkte ka kuptimin ―i freskët, i pastër, jo i
trazuar me substanca ose produkte të tjera‖ p.sh. αγλφ ειεηφιαδν - vaj ulliri i pastër, αγλή
ζνθνιάηα - çokollatë e pastër.
Nuk ndodh e njëjta gjë në fjalorin Shqip – Greqisht, ku për çdo fjalë të shqipes jep
analogen e greqishtes dhe në të shumtën e rasteve të shoqëruar edhe me shpjegimin përkatës.
424
Σ. Γηνράια, Σν ειιελν-αιβαληθφλ ιεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ,
ηόκνο 46, Αζήλαη 1980, Δηζαγσγή: 425
Ν. Γθίλε, Διιελν – Αιβαληθό Λεμηθό, (Fjalor greqisht – shqip), Ησάλληλα, 1993 f. XIX
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 192
Këtu frazat përdoren, kur janë të nevojshme, që të bëhen më të qarta kuptimet e ndryshme të
fjalës. p.sh.: çikërrim/ë,-a, f. sh.-a, -at, ζει. θπξίσο ζηνλ πιεζ. 1. Σα κηθξνπξάγκαηα, ηα
αζήκαληα πξάγκαηα, ηα ςηιηθά, πξάγκαηα ρσξίο κεγάιε αμία, ην επηειέο πξάγκα, ―dyqan
çikërrimash‖ ην ςηιηθαηδίδηθν, ην θαηάζηεκα ηνπ ςηιηθαηδή, θαηάζηεκα ςηιηθώλ, 2. κεηαθ.
αζήκαληεο κηθξνδνπιεηέο, ―mos u merr me çikërrima‖ κελ αζρνιείζαη κε κηθξνδνπιεηέο,
vogëlsira426
.
Në disa raste jepet si kuptim i parë i një fjale një kuptim i dytë i saj në vend të
kuptimit të parë. p.sh. ςηινθνζθίληζκα (-αηνο), ην Γ., αξζ. Shqyrtim i hollësishëm (i imët, i
përpiktë), 2. Të siturit, sitj/e me sitë të himët (të hollë)427
Këtu kuptimi i parë i fjalës është ―Të siturit, sitj/e me sitë të himët (të hollë)‖ dhe
kuptimi i dytë është ―Shqyrtim i hollësishëm (i imët, i përpikët)‖,
ακάξαληνο, -ηε, -ην Γ. mb. 1. fig. (i, e) pavdeksh/ëm, -me (e), ηα θαιιηηερληθά δεκηνπξγήκαηα
ηεο αξραίαο Αζήλαο είλαη ακάξαληα. Krijimet kulturore të Athinës së lashtë janë të
pavdekshme.
Në fjalorin e Babinjotit gjejmë këto të dhëna për fjalën: kuptimi i parë 1. Απηφο πνπ
δελ καξαίλεηαη δελ μεξαίλεηαη, Ai që nuk vyshket, nuk thahet. 2. Απηφο πνπ δηαηεξεί άθζαξηεο
ηηο αξρηθέο ηνπ ηδηφηεηεο. Ai që i ruan vetitë e tij të pa cenuara.
Kuptimi i fjalës, që në fjalorin e Gjinit jepet si i pari, është kuptimi i dytë i saj dhe
kuptimi i parë nuk jepet fare.
αγνξνπσιεηήο, ν Κ. Γ. m. 1. (i kafshëve) xhambaz, -i m. 2. shitblerës, -i m.
Kuptimi i parë i fjalës shitblerës është: ai që blen dhe shet në përgjithësi dhe kuptimi i
dytë i saj është ai që blen dhe shet kafshë. Në fjalorin e Gjinit jepet si i parë kuptimi i dytë i
saj dhe kuptimi i parë, kryesor jepet si i dytë.
Në disa raste gjejmë t‘i shtohen fjalës kuptime, të cilat nuk i përkasin fare asaj. p.sh.
άγεπζηνο, -ηε, -ην Γ. mb. 1. (i, e) pangrënë, 2. (i, e) pashijsh/ëm, -me (e), “άγεπζηα θαγεηά”
gjellë të pashijshme.428
Kuptimi (i, e) pangrënë, (απηφο πνπ δελ έθαγε, πνπ είλαη λεζηηθφο) ai që nuk hëngri,
që është i uritur, i cili jepet si kuptimi i parë i fjalës nuk i përket fare fjalës.
άγλσζηνο, -ηε, -ην mb. 1. (i, e) panjohur, 2. (i, e) pakuptuesh/ëm, -me (e) άγλσζηε γιώζζα
―gjuhe e pakuptueshme‖ 3. mat. i panjohur.429
Kuptimi (i, e) pakuptuesh/em (që nuk kuptoj diçka) i cili jepet si kuptimi i dytë i
fjalës, nuk ka lidhje me fjalën άγλσζηνο që do të thotë i panjohur.
Disa fjalë jepen më parë në një formë më të vjetër të gjuhës greke dhe më pas në
formën me të cilën përdoren sot. Akoma fjalë nga gjuha intelektuale (katharevusa) ose gjuha
e vjetër (arhaia) jepen si lema më vete dhe në vazhdim për të gjetur kuptimin e tyre bëhet
adresimi në lemën me formën e sotme të fjalës. Kjo është më se e saktë për fjalë që akoma
edhe sot përdoren me formën e vjetër të tyre, por besoj se është e tepërt për fjalët: p.sh.
426
Ν. Γθίλε, Αιβαλν – Διιεληθό Λεμηθό, ( Fjalor shqip – greqisht), Ησάλληλα, 1998, f. 121 427
Ν. Γθίλε, Διιελν – Αιβαληθό Λεμηθό, (Fjalor greqisht – shqip), Ησάλληλα, 1993, f. 1130 428
N. Γθίλε, Διιελν - Αιβαληθφ Λεμηθφ (Fjalor greqisht - shqip), Ησάλληλα, 1993, ζει. 9 429
N. Γθίλε, Διιελν - Αιβαληθφ Λεμηθφ (Fjalor greqisht - shqip), Ησάλληλα, 1993, ζει. 12
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 193
αγειάο(-άδνο) → αγειάδα; αγθψλ(-ψλνο) →αγθψλαο; γείησλ(-νλνο) → γείηνλαο;
αλαθνηλψ(φσ) → αλαθνηλψλσ; βειηηψ →βειηηψλσ; αλαθνριίσζηο(-εσο); αλαθαίληζηο, etj.
Nga fjalorët nuk mungojnë edhe mbeturina të regjimit të vjetër komunist, në të cilin
jetoi dhe krijoi për shumë vjet autori. Gjejmë shembuj në të cilat janë të përfshira fjalët, të
cilat i referohen ―ideologjisë socialiste‖ dhe ―realizmit socialist‖që mbizotëronte në Shqipëri
gjatë periudhës së diktaturës komuniste. P.sh. fjalët: άγξππλνο - vigjilent άγξππλνο θξνπξφο
ησλ ζπλφξσλ “rojë vigjilente e kufirit (të shtetit)”, αγξππλώ - vigjiloj δνπιεχνπκε θαη
αγξππλνχκε, “punojmë e vigjilojmë”430
; δηέξρνκαη431
, νη αληηπεξηζπαζηέο δηήιζνλ ηα ζχλνξα
“diversantët kaluan kufirin”. εγθιεκαηηθφο432
, εγθιεκαηηθή ζηάζε έλαληη ηεο εξγαζίαο
“qëndrim θriminal ndaj punës"; βηνκεραλνπνίεζε, ε ζνζηαιηζηηθή βηνκεραλνπνίεζε
―industrializimi socialist‖; αθκή ε αθκή ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ρσξηνχ ―lulëzimi i fshatit
socialist‖ (f.55)
Fjala αιινηξίσζε tek fjalori i Gjinit ka vetëm një kuptim, atë të ―tjetërsimit të
pasurisë‖. Tek Babinjoti fjala ka tre kuptime me kryesorin atë të tjetërsimit të njeriut si
fenomen shoqëror, të largimit të njeriut nga vetvetja dhe nga bota që e rrethon. 2. Humbja e
karakteristikave bazë të personalitetit tonë. Ζ απψιεηα βαζηθψλ γλσξηζκάησλ ηεο
πξνζσπηθφηεηάο καο.
Kushtet në të cilat jetoi Gjini diktuan që fjala të ketë vetëm kuptimin e tjetërsimit të
pasurisë, sepse në atë periudhë ky ishte një fenomen shumë i përhapur dhe shqetësues për
popullsinë (merrnin tokat dhe bagëtinë e njerëzve për të krijuar kooperativat, ose u merrnin, u
tjetërsonin shtëpinë dhe ia jepnin dikujt tjetër për të jetuar). Parametrat sociale të fenomenit
që mbart fjala, ishin krejt të panjohura në atë periudhë për Gjinin dhe gjithë shoqërinë dhe, si
rrjedhojë jo të nevojshme për t‘u përfshirë në fjalor.
Në Fjalorin Shqip – Greqisht mungojnë shumë terma shkencore që kanë të bëjnë me
zhvillime në fusha të ndryshme të teknologjisë. Fakti që Gjini përdori si fjalor model për
lemat e shqipes Fjalorin e Gjuhës Shqipe të 1980 shpjegon këtë mungesë të terminologjisë.
Fjalori Greqisht - Shqip i 1993 ka më shumë gabime nga Fjalori Shqip – Greqisht i
1998. Në fjalorin e dytë është treguar një përkujdesje më e madhe në përgjithësi. Lemat janë
më të plotësuara dhe përdorimi i gjuhës në shpjegimin e tyre është më i mirë.
Problemet më të shumta paraqiten në rastet ku për fjalën greke nuk ekziston një fjalë e
vetme analoge e shqipes. Për të përcaktuar drejt kuptimin e saj duhet parë fjala në tërësi,
duhen parë të gjitha lidhjet semantike të fjalës në greqisht dhe në shqip.
Le të marrim fjalën απνθηώ
Në fjalorin e Βabinjotit kjo fjalë ka kuptimet: 1. θάλσ (θάηη) δηθφ κνπ, παίξλσ ππφ ηελ
θαηνρή κνπ, γίλνκαη θχξηνο πξάγκαηνο. (bëj diçka timen, bëhem pronari i diçkaje që e bleva
ose e fitova, jam i zoti i diçkaje) Ο Γηάλλεο απέθηεζε θαηλνχξην απηνθίλεην (Jani mori makinë
të re, d.m.th është pronari i një makine të re) ή θνξέαο ηδηφηεηαο (ose mbartës i një cilësie)
απέθηεζε πείξα/γλψζεηο/δχλακε (fitoi eksperiencë/dije/forcë) 2. θάλσ (παηδηά). lind fëmijë,
bëhem prind p.sh. O Κψζηαο απέθηεζε έλαλ γην (Kosta u bë me djalë).
430
Ν. Γθίλε, Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφ (Fjalor greqisht – shqip) Ησάλληλα, 1993, ζει. 17. 431
Po aty, f. 376. 432
Po aty, f. 404
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 194
Në fjalorin e Gjinit fjala ka kuptimin 1. fit/oj (-ova, -uar), απέθηεζε ηε ζπκπάζεηα ηνπ
ιανχ’ fitoi simpatinë e popullit, 2. vë (vura, vënë), απέθηεζε κεγάιε πεξηνπζία’ vuri pasuri të
madhe.
Vërejmë se të dyja kuptimet, me të cilat Gjini e lidh fjalën, janë problematike.
E para: në shqip nuk ekziston fjalë analoge për fjalën απνθηώ që të mbulojë në tërësi
kuptimin e saj.
E dyta: nuk jepet në asnjë rast kuptimi i saktë i saj. Tek kuptimi i parë si fjalë
sinonime, gjegjëse i ka vënë fjalën fitoj, e cila në vetvete mbart kuptimin fitoj lojën/para për
të cilin në greqisht ekziston fjala θεξδίδσ me kuptim plotësisht të barabartë me fjalën fitoj
p.sh. fitoj lojën/konkursin θεξδίδσ ηνλ αγψλα/δηαγσληζκφ. Sa para fiton nga puna që bën?
πνζα ρξήκαηα θεξδίδεηο απφ ηε δνπιεηά πνπ θάλεηο; Kështu që fjala fitoj nuk mund të jetë
fjala sinonime për kuptimin në tërësi të fjalës απνθηώ. Ajo mund të përdoret për përkthimin
në shqip vetëm në rastin kur fjala απνθηώ ka kuptimin mbart një cilësi, fitoj një cilësi siç u
përmend më lart p.sh απέθηεζε πείξα/γλώζεηο/δύλακε (fitoi eksperiencë/dije/forcë), por nuk
mund të themi fitoi një makinë (Kur makinën e kemi blerë vetë dhe nuk e kemi fituar në një
lotari etj,)
Shembulli απέθηεζε ηε ζπκπάζεηα ηνπ ιανχ’ (fitoi simpatinë e popullit) në greqisht
është i pa pranueshëm, sepse fitoi simpatinë e popullit do të thotë θέξδηζε ηε ζπκπάζεηα dhe jo
απέθηεζε ηε ζπκπάζεηα ηνπ ιανχ.
Edhe për kuptimin e dytë të fjalës ndodh e njëjta gjë. Për fjalën vë (vura) sinonime në
gjuhën greke janë fjalët βάδσ, ηνπνζεηώ. Në këtë rast mund të themi që në qoftë se
απνθηώ=vë = βάδσ/ηνπνζεηώ atëherë duhet të jetë i saktë edhe barazimi απνθηώ =
βάδσ/ηνπνζεηώ që nuk pranohet në asnjë rast në gjuhën greke.
Gjithashtu nuk përmendet fare kuptimi i dytë që mbart fjala, i cili është shumë i
përdorur sidomos në rastet kur një mashkull bëhet me fëmijë p.sh. Zoti Artur na qerasi, se u
bë me vajzë. Ο θ. Αξηνχξ καο θέξαζε γηαηί απέθηεζε θφξε.
Edhe pse në fjalorë gjenden disa probleme të vogla, ato nuk ua zbehin në asnjë
mënyrë vlerat e tyre të mëdha shkencore dhe funksionale. Nuk duhet të anashkalojmë faktin
që janë fjalorët e parë të këtij lloji në fushën e leksikografisë greko-shqiptare dhe shqiptaro-
greke dhe se u krijuan në një periudhë shumë të vështirë për sa u përket modeleve ose edhe
hapësirave të bashkëpunimit me të tjerë.
Në këto vepra është i dukshëm, i qartë mundi i madh i autorit që të arrijnë në duart e
përdoruesve. Ato mbeten dy vepra shumë të rëndësishme dhe të vlerësuara në fushën e
leksikografisë dygjuhëshe, të cilat mbartin në vetvete karakteristikat e periudhën në të cilën u
hartuan.
Do të ishte një zhvillim pozitiv në qoftë se disa nga institucionet siç janë
Departamentet e Gjuhës Greke në Universitetet e Gjirokastrës dhe të Tiranës si dhe
Universiteti i Janinës, që ka një vazhdimësi në këtë fushë, të ndërmarrin iniciativën e
rishikimit dhe ristrukturimit të këtyre fjalorëve dhe përshtatjen e tyre me ndryshimet e
pashmangshme dhe të përhershme të sistemeve gjuhësore si dhe me nevojat e vazhdueshme
dhe gjithmonë në rritje të shoqërisë.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 195
Profesor Jorgos Kapsalis, që është një nga bashkëpunëtorët e Gjinit dhe
redaktor/kujdestar i Fjalorit Shqip – Greqisht i 98 - ës, në një konferencë në Universitetin e
Tiranës kur u diskutua për problemet e fjalorëve të Gjinit u shpreh në lidhje me këtë: ―Kur na
solli barba – Nikoja (se kështu e thërrisnim) për herë të parë materialin e fjalorit të ‘93 - shit e
studiuam dhe konstatuam që kishte një sërë gabimesh për shkak të këtyre kushteve që
përmendët edhe ju. Diskutuam në grupin e punës dhe shumicën e tyre i korrigjuam, për disa
të tjera barba Nikua ishte i bindur se ishte ashtu siç e ka shprehur ai. Nuk mund të ndërhynim
më shumë, sepse atëherë do të humbiste ose do të shtrembërohej karakteri personal i veprës.
Nuk do të ishte më fjalori i Gjinit. Kështu vendosëm që të ndërhynim gjer aty që na lejonte
kjo gjë. Tek fjalori i ‘98 - ës edhe njohuritë e tij në lidhje me greqishten u përmirësuan edhe
ne punuam më shumë mbi materialin që solli, edhe natyra shqip – greqisht e fjalorit bënë të
mundur botimin e një vepre më të plotë dhe të saktë‖.433
Fjalor shkollor shqip – greqisht N. Pepivani dhe V. Bici (1998)
Në vitin 1998, N. Pepivani dhe V. Bici botojnë në Tiranë fjalorin Ura e fjalëve, që
është një fjalor shkollor shqip – greqisht, me 4.000 fjalë. Ai ka një kahe tepër të përcaktuar,
sepse është hartuar për t‘u ardhur në ndihmë nxënësve të shkollave të pakicave kombëtare
dhe fjalësi që pasqyron, është përzgjedhur dhe është dhënë semantikisht dhe leksikografisht
shumë thjesht, për të plotësuar nevojat praktike të përvetësimit të lëndës së gjuhës shqipe në
ciklin fillor të shkollës 8-vjeçare (tani 9-vjeçare)434
.
Fjalori më shumë u ngjan doracakëve të hartuar për qëllime turistike, pragmatiste.
Mjafton të theksojmë se fjalët në gjuhën shqipe nuk janë paraqitur me theks, nuk janë
karakterizuar sipas kategorisë leksiko - gramatikore (si emra, si folje, si mbiemra, si
ndajfolje, si lidhëza, si parafjalë etj.). Pavarësisht se autorët kanë dashur të motivohen për
karakterin e thjeshtë të veprës, këto elemente nuk duhet të mungonin, sepse kanë peshën e vet
të pamohueshme në mësimin e gjuhës shqipe (si gjuhë të shkruar në një mjedis dygjuhësh)
nga nxënësit e shkollave minoritare greke.
Fjalori ka edhe gabime të paraqitjes leksikografike të treguesve morfologjikë të
fjalëve të shqipes: nuk ndahen saktë mbaresat ose prapashtesat trajtëformuese etj.
Në Fjalor kemi dhe një pasqyrë të shkurtër të zgjedhimit të foljeve të parregullta, të
lakimit të përemrave pronorë, si dhe një tabelë të numërorëve themelorë duke dhënë
numërorin me shifra arabe dhe transkriptimin e tyre me shkronja.435
433
Nga interpelanca e z. Kapsali në Konferencën Shkencore Ndërkombëtare, të Departamentit të Gjuhëve Sllave
dhe Ballkanike të Universitetit të Tiranës në bashkëpunim me Universitetin e Janinës, Tiranë, 21 tetor 2013 434
N. Pepivani, V. Bici, Ura e fjalëve (fjalor shkollor shqip – greqisht), Tiranë, 1998 435
N. Pepivani, V. Bici, Ura e fjalëve (fjalor shkollor shqip – greqisht), Tiranë, 1998, f. 145 -162
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 196
5.3.2.3. Fjalori frazeologjik ballkanik 1999
(J. Thomai, Xh.Lloshi, R.Hristova, K. Qiriazati, A. Melonashi)
Një fjalor i veçantë shumëgjuhësh, ku greqishtja vendoset si gjuhë e dytë e huaj, pas
bullgarishtes, është Fjalori frazeologjik ballkanik436
i hartuar nga Jani Thomai, Xhevat
Lloshi, Rusana Hristova, Kosta Qiriazati e Ana Melonashi, që u botua më 1999. Vepra ka
rreth 5000 njësi frazeologjike në pesë gjuhë: shqip – bullgarisht – greqisht – rumanisht –
serbokroatisht.
Sipas J. Thomait ―ky fjalor është i pari në llojin e vet jo vetëm në gjuhësinë ballkanike, por
edhe në atë evropiane, vlerat e tij janë të rrafshit shkencor-teorik dhe të rrafshit praktik‖.
Ne mund të veçojmë disa nga vlerat:
Fjalori dëshmon edhe nëpërmjet frazeologjisë afrinë që kanë që së lashti gjuhët e
kësaj treve dhe përforcon idenë e një bashkësie gjuhësore ballkanike; mbi gjysma e njësive
frazeologjike janë të njëjta nga ndërtimi e nga kuptimi në të pesta gjuhët, pjesa tjetër është e
përbashkët për 3-4 gjuhë.
Duhet të parashtrojmë këtu mendimin e shprehur nga kritika leksikografike se në
Fjalorë zbulojmë se ―shqipja ka afri më të mëdha në fushën e frazeologjisë me greqishten e
pas kësaj me rumanishten; kjo flet për marrëdhënie më të hershme të shqipes me këto gjuhë;
nëpërmjet këtyre marrëdhënieve gjuhësore kuptohen edhe disa elemente të përbashkëta të
historisë e të mënyrës së jetesës së popujve, të etnokulturës e të mendësisë së tyre‖437
.
Hartuesit e fjalorit e kanë pasur kriter themelor të punës së tyre përzgjedhëse, për të
gjetur njësi frazeologjike sa më të ngjashëm kuptimisht dhe strukturalisht438
. Ndaj bie
menjëherë në sy përbashkësia e madhe në shqip dhe në greqisht, sa shpesh mund të duket se
kemi kalkime: e ka gojën të ëmbël / έρεη γιχθν ζηφκα, e ka gjakun të ëmbël / έρεη ην αίκα ηνπ
γιπθφ, ëndrra në diell / νλείξαηα ζηνλ ήιην, ëndrra me sy hapur / φλεηξα κε ηα κάηηα αλνηρηά,
nuk pi ujë / δελ πίλεη λεξφ etj.439
Megjithatë në njësitë frazeologjike (të cilat së shumti krijohen nga shndërrimi i
figurshëm i togfjalëshit të lirë përgjegjës), më shumë se kudo brenda sistemit gjuhësor, duket
dhe e veçanta e secilit popull, shpërfaqen dukshëm elementet etnike të popujve. Kështu ne
mund të sjellim disa shembuj. Kuptohet që ne nuk mund të kemi paralelizëm në greqisht për
njësinë frazeologjike flet si e ëma e Zeqos majë thanës, por kjo ka si të përafërt njësinë κηιάεη
ζην βξφλην (fjalë për fjalë flet krisma, gjëmime) që në shqipe do të përkthehej flet në erë. Po
kështu njësia në shqipe sot i bën hunjtë nesër i djeg në greqisht mund të përkthehet (ose ka si
barasvlerëse) ζήκεξα ζνπ δίλεη ην ιφγν θαη αχξην ηνλ παηάεη (fjalë për fjalë sot e jep fjalën dhe
nesër e shkel, të cilën e ka edhe shqipja) në shqip m’u bë mendja dhallë, kurse në greqisht
436
J. Thomai, Xh. Lloshi, R. Hristova, K. Qiriazati, A. Melonashi, Fjalori frazeologjik ballkanik, Tiranë, 1999 437
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2006, f. 328 438
438
J. Thomai, Xh. Lloshi, R. Hristova, K. Qiriazati, A. Melonashi, Fjalori frazeologjik ballkanik, Tiranë,
1999, f. 5-9 439
Shembujt janë nxjerrë nga vepra J. Thomai, Xh. Lloshi, R. Hristova, K. Qiriazati, A. Melonashi, Fjalori
frazeologjik ballkanik, Tiranë, 1999.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 197
κνπ έγηλε ην κπαιφ ζαιάηα (μίδη, θνπξθνχηη), fjalë për fjalë m‘u bë mendja sallatë (uthull, qull/
mëmligë) etj.
Fjalori nuk ka fjalës me leksema, megjithatë ai ka rëndësi të madhe, sepse së pari u
shërben drejtpërdrejt studiuesve në fushën e gjuhësisë ballkanike, por edhe gjithë atyre që
duan të mësojnë në rastin tonë shqipen (kur janë grekë) dhe greqishten (kur janë shqiptarë).
Por me lëndën e veçantë që ai përmban, u shërben edhe përkthyesve, edhe shkrimtarëve etj. si
dhe të tjerëve që ndiejnë nevojën e krahasimeve ndërgjuhësore në frazeologji.
Fjalori, që në fillim të botimit të tij, ka shkaktuar debate, sidomos për pjesën e shqipes
me greqishten (për saktësinë e përkthimit në gjuhët e tjera si në: bullgarisht, rumanisht,
serbokroatisht nuk kemi informacione, por për pjesën e greqishtes që na intereson edhe në
kuadrin e këtij punimi kemi gjetur material, ku paraqiten disa probleme, të cilat jemi munduar
t‘i paraqesim më poshtë).
Prof. Thoma Dhima ka studiuar idiomat e ndërtuara me emra që tregojnë kafshë
(Dhima 2004) në artikullin e tij ―Shprehje frazeologjike të shqipes dhe të greqishtes që
ndërtohen me emra kafshësh‖ (Locutions phraséologiques de l‘albanais et du grec ayant à la
base les noms d‘animaux, fr.) në të cilin përmend se në Fjalorin Frazeologjik Ballkanik, për
sa i përket greqishtes, gjenden shprehje frazeologjike që nuk i përkasin greqishtes, por
ndoshta janë përkthime nga shqipja.440
I të njëjtit mendim është dhe Harallamb Miçoni441
, i
cili në disertacionin e tij me temë ―― shkruan: ―Në vijim të përfundimeve të Dhimës për
idiomat e ndërtuara me emra kafshësh në shqip dhe në greqisht shtojmë dyshimin se ka apo jo
kaq shumë përkime midis idiomave me emra kafshësh. Për verifikimin e ekzistencës së
shumë idiomave greke të paraqitura si kalke idiomatike në ―Fjalorin frazeologjik ballkanik‖
iu drejtuam fjalorëve të të dy gjuhëve, sidomos atij të greqishtes dhe konstatuam se shumë
idioma të kalkuara të greqishtes të paraqitura në ―Fjalorin frazeologjik ballkanik‖ nuk
përbëjnë përkime reale të idiomave të shqipes, si p.sh., *πιέλεη ην θεθάιη ηνπ γατδάξνπ, *ηνπ
γελλάεη θη’ν πεηεηλφο, *ην δεηά ζαλ ηε ρειψλα ην θαξθί, *ζαλ ην γνπξνχλη ζην θινπβί,
*θάζεηαη ζαλ ην βξεγκέλν πνληηθφ etj.”
Μë poshtë Miçoni vazhdon: ―Shumë nga këto mospërkime janë paraqitur si përkime
idiomatike në Fjalorin frazeologjik ballkanik, si p.sh., *θαξχδη ζην ζηφκα për arrë në gojë,
*είλαη ζηε ξίδα ηεο αριαδηάο për është në rrëzë të dardhës, *έπεζε απφ ηε ζπθηά për ra (zbriti,
u rrëzua) nga fiku442
.
Këto ―përkime‖ idiomatike mbështeten në kalke të pa institucionalizuara për gjuhën e
atdheut mëmë (greqishtja letrare). Shprehjet idiomatike të kalkuara tingëllojnë si të huaja për
grekët që banojnë në kufijtë e shtetit grek dhe kryesisht larg Epirit që përbën brez kontakti të
shqipes me greqishten; ato nuk ruajnë dhe as bartin tek lexuesi (grek) kuptimin e shprehjes
idiomatike burimore, i cili, siç dihet, nuk është i njëjtë me shumën e kuptimeve të përbërësve
leksikorë të saj.
440
Për më shumë shih Th. Dhima, (2004). Locutions phraséologiques de l’albanais et du grec ayant à la base
les noms d’animaux. Në: IX congrès international d‘études sud-est européennes. Tiranë. (Artikull i pabotuar). 441
H. Miçoni, punim disertacioni me temë ―Rreth frazeologjisë së gjuhës shqipe krahasuar me greqishten‖,
Universiteti i Tiranës, 2013. 442
J. Thomai, et al. (1999). vep. e cit.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 198
Në këto raste ―kemi të bëjmë thjesht me pasojat e kontaktit intensiv dhe asimetrik të
shqipes me greqishten në territore ku folësit e këtyre dy gjuhëve takoheshin e takohen përditë
e ku, qyshkur pakica kombëtare greke u përfshi në kufijtë politikë të shtetit shqiptar dhe
mbeti e izoluar nga trungu amë për mbi gjysmë shekulli, shqipja ka qenë gjuhë dominante
dhe ka lënë gjurmë të shumta në të folmet greke të trojeve në jug të Shqipërisë. Frazeologjia
nuk mund të bënte përjashtim nga ky proces‖443
.
Si konkluzion i përgjithshëm mbi përkimet greko-shqiptare, mund të themi se nuk
duhet të jenë aq shumë sa pretendohet në Fjalorin frazeologjik ballkanik. Për këtë vlerësim
mbështetemi në mospërkimet idiomatike të fushës me emra të fruta-perimeve, të cilat
paraqiten si përkime idiomatike në Fjalorin frazeologjik ballkanik, si p.sh., *θαξχδη ζην ζηφκα
për arrë në gojë, *είλαη ζηε ξίδα ηεο αριαδηάο për është në rrëzë të dardhës, *έπεζε απφ ηε
ζπθηά për ra (zbriti, u rrëzua) nga fiku etj.‖444
Të tilla kalke të painstitucionalizuara gjejmë në përdorim të gjerë tek e folura e
anëtarëve të MEG në Shqipëri. Siç u përmend edhe në raste të tjera, kjo ndodh për shkak të
izolimit të tyre nga gjuha e shtetit amë dhe për shkak të ndikimit të gjuhës shqipe në të gjitha
fushat e jetës së tyre. Autori që ka marrë përsipër të plotësojë pjesën greke të fjalorit, i kishte
të dyja këto karakteristika, prandaj fjalori ka kaq shumë probleme. Në një ribotim të
mundshëm të fjalorit duhet të përfshihet një njohës i mirë i gjuhës greke.
5.3.2.4. Fjalori shqip – greqisht, i Lavdimir Markut 2010
Lavdimir Marku është i njohur tashmë në fushën e leksikografisë dygjuhëshe nga
vepra e tij e mëparshme ―Fjalorin greqisht – shqip‖ që u hodh në qarkullim nga Infbotues në
vitin 2009. Në vitin 2010, vetëm një vit pas botimit të Fjalorit greqisht – shqip boton
Fjalorin shqip – greqisht, i cili rrit ndjeshëm prurjet në këtë fushë.
Përshkrimi fizik
Fjalori i Lavdimir Markut botohet në vitin 2010 në Tiranë nga shtëpia botuese
INFBOTUES me titull “Fjalor shqip - greqisht” (Αιβαλν – Διιεληθφ Λεμηθφ).
Fjalori ka rreth 590 faqe. Përmasat e tij janë 21x14,5x3 cm, përkatësisht gjatësia,
gjerësia dhe lartësia. Ka kopertinë jo të trashë, është i ngjitur, nuk përmban figura as tabela.
Edhe ai si Fjalori i mëparshëm në anë të faqeve teke, ka të ngjyrosur shkronjën e alfabetit me
të cilin fillojnë lemat e faqeve, për të lehtësuar përdoruesit për gjetjen e fjalëve.
Veçori të makrostrukturës
443
Dh. Qirjazi, Rrugë të çelura e shtigje të pashkelura: I pari fjalor frazeologjik ballkanik, hartuar në drejtimin
e akad. Jani Thomai, në ―Akademiku J. Thomai në 75-vjetorin e lindjes‖, Korçë, 2010. 444
H. Miçoni, punim disertacioni me temë ―Rreth frazeologjisë së gjuhës shqipe krahasuar me greqishten‖,
Universiteti i Tiranës, 2013
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 199
Ashtu si tek Fjalori greqisht – shqip i hartuar nga L. Marku, edhe tek ky nuk ekziston
parathënie e as të dhëna për leksikografin.
Në faqet e para jepen udhëzime përdorimi në shqip dhe greqisht, shkurtime si dhe
alfabeti i gjuhës shqipe. Fjalësi përmbahet në faqet 1 deri 544 dhe më pas vazhdon me listën e
emrave gjeografikë, ku jepen emërvendet kryesore ndërkombëtare si dhe qytetet kryesore të
Shqipërisë dhe të Greqisë, akronimet më të njohura që përdoren në shqip. Më poshtë vazhdon
me të gjitha kategoritë gramatikore të gjuhës shqipe ku jep shembuj të lakimit të emrave dhe
të mbiemrave.
Jep numërorët, përemrat, foljet, listë të foljeve të parregullta, zgjedhimin ei foljeve,
ndajfoljet, parafjalët, lidhëzat, pasthirrmat dhe pjesëzat.
Fjalori u drejtohet njohësve të nivelit mesatar dhe të lartë të gjuhëve shqip dhe
greqisht. Ai mund të përdoret për gjetjen e kuptimit të fjalëve si dhe për përkthim nga një
gjuhë në gjuhën tjetër.
Sipas informacionit që na jepet në frontespicin e fjalorit ai përmban mbi 20000 lema.
Numër ky dy herë më i vogël se numri i lemave të fjalorit të tij greqisht – shqip (2009), por
njëkohësisht edhe nga Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe. Për shkak të mungesës së
bibliografisë së përdorur, nuk jemi në gjendje të përcaktojmë burimin e lemave të shqipes si
dhe kriteret e përzgjedhjes së tyre. Mungesa e prologut dhe e bibliografisë së shfrytëzuar
konsiderohet si mangësi për plotshmërinë e fjalorëve445
. Duke krahasuar një pjesë të
rastësishme të lemave të shkronjës ―T‖ të Fjalorit të Markut me ―Fjalorin e Gjuhës së Sotme
Shqipe‖ (1980) konstatojmë se Marku nuk ka përfshirë në fjalës lema me karakter bisedimor,
të cilat nuk kanë përdorim të gjerë si dhe fjalë të prejardhura ose të përbëra. Fjalët që gjenden
në FGjSSh446
dhe nuk gjenden në Fjalorin e Markut: tebdil (bised), tefë (bised), teferiç
(bised), teftik (bised), tehmprehtë, tehndryshkur, tehri (nuk përdoret), tejbart (nuk përdoret),
tejbartës (nuk përdoret), tejbartje (nuk përdoret), tejdet (nuk përdoret), tejdetas (nuk
përdoret).
Veçori të lemave të makrostrukturës
Fjalët e huaja që ekzistojnë në fjalor nuk përcaktohen si të tilla po kështu edhe
neologjizmat. gjejmë pak fjalë të vjetruara të cilat përcaktohen me shkurtesën (vjet.) p.sh.:
dynja, -ja f. vjet. shih botë; Fjalë të huaja gjejmë si në gjuhën burim edhe në gjuhën synim.
p.sh. retushim,-i m. sh. -e, -et ~i i fotografisë më lodhi ην ξεηνπζάξηζκα ηεο θσηνγξαθίαο κε
θνχξαζε. kolazh, -i m. sh. -e, -et, art. (ην) θνιάδ (193)
Siç u përmend edhe më lart, në fjalësin shqip të fjalorit janë përfshirë fjalët më të
përdorshëm, me karakter unik duke lënë jashtë fjalë të vjetruara si dhe ato me karakter
bisedimor. Nuk gjejmë ndonjë tregues të veçantë për përcaktimin krahinor ose dialektor të
445
A. αθειιαξίνπ & Α. Αλαζηαζηάδε – πκεσλίδε, Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο δίγισζζσλ
ιεμηθψλ, në 19th
International symposium on theoritical & applied linguistics, 3-5 April, 2009, f. 527 – 537 në
www.enl.auth.gr/szmposium19 446
Fjalor i Gjuhës së Sotme Shqipe (1980), f. 1972
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 200
lemave. Në listën e shkurtesave nuk janë përfshirë fjalët geg. për gegërishten dhe tosk. për
toskërishten. Kjo tregon se nuk kemi asnjë referim të tillë në fjalor.
Në fjalor nuk gjejmë si lema të veçanta emra të përveçëm.
Fjalët që u përkasin fushave të veçanta, të cilat janë të përdorimit të përgjithshëm dhe
jo specifik, veçohen më anë të shkurtesës që përcakton fushën përkatëse. P.sh.: mat për
matematikën; muz. për muzikën; arkeol. për arkeologjinë etj. Duhet theksuar se në këtë fjalor
gjejmë më pak fjalë që u përkasin fushave të veçanta përdorimi në krahasim me fjalorin
greqisht – shqip të Markut.
Forma pësore dhe vetvetore e foljeve, në ato raste që folja disponon forma të tilla,
jepen si lema të veçanta.
Veçori të mikrostrukturës
Informacionet e ndryshme gramatikore për çdo lemë përsëriten me të njëjtën renditje.
Në Fjalorin shqip – greqisht të L. Markut, gjejmë shpesh referime nga një lemë në
lemën tjetër, që kanë të bëjnë:
a. me forma të ndryshme të së njëjtës fjalë
otoman, -i m. sh. -ë, -ët shih osman. (316)
pëshpërim/ë, -a f. sh. -a, -at shih pëshpëritje (364)
b. me fjalë sinonime
lemeri, -a f. sh. -, -të shih tmer
kokosh, -i m. sh. -ë, -ët shih këndes (f.193)
mbërri/j jokal. -ta, -tur shih arrij. (f. 257)
Në fjalor, edhe pse siç u përmend më lart, autori i është shmangur përfshirjes së
fjalëve bisedimore, prapëseprapë gjejmë pak të tilla, të cilat i karakterizon me shkurtesën
bised. p.sh.:
pocaqi, -a f. sh. -, -të bised. (ε) εμνπζέλσζε, (ε) θόπσζε, (ν) κόρζνο (f.372)
lezet, -i m. sh. -e, -et bised. 1) θαιή γεύζε. 2) (ε) επραξίζηεζε. 3) fig. επράξηζηε
εκθάληζε. (f.227)
pezul, -i m. sh. -e, -et bised. ην πεδνύιη. (f.350)
Fjalori i L. Markut nuk është një fjalor ku përballë fjalës shqip gjendet thjesht fjala
analoge greqisht, por autori e ka përfshirë atë në shembuj të ndryshëm gjë që e bën fjalorin
më të plotë dhe më miqësor për përdoruesit. Ilustrimet u përkasin të gjitha kategorive të
mundshme të formimeve sintaksore duke filluar nga renditja e lirë e fjalëve, në simfraza, në
shprehjet idiomatike dhe duke arritur deri tek proverbat. Nga kategoritë e lartpërmendura
autori na informon se: ―Fjalët e urta, shprehjet frazeologjike dhe të gjitha llojet e tjera të
përdorimeve idiomatike jepen zakonisht pas kuptimit të fundit, me shenjën ‖ 447
Përdorim
më të gjerë ka renditja e lirë e fjalëve, e cila gjendet pothuajse në çdo lemë dhe i jep kështu
fjalorit një plotshmëri më të madhe. p.sh.:
447
L. Marku, Fjalor shqip – greqisht, Infbotues, Tiranë, 2010, f. VI
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 201
bot/ë, -a f. 1) (ε) Γε, 2) (ν) θφζκνο; ~a i përqafoi propozimet e tij për paqen ν θφζκνο
αγθάιηαζε ηηο πξνηάζεηο ηνπ γηα ηελ εηξήλε. 3) (ε) πξαγκαηηθφηεηα; veprat e tij pasqyrojnë ~ën
e tij të brendshme ηα έξγα ηνπ αληαλαθινχλ ηνλ εζσηεξηθφ ηνπ θφζκν; i shkëputur nga ~a
απνθνκκέλνο απφ ηνλ θφζκν. 4) eufem. (ε) επηιεςία. bëhem gazi i ~ës γίλνκαη ζέαηξν; është
prapa ~ës δελ έρεη πξννδέςεη; në sy të ~ës αλνηρηά; i shtiu ~ën ηνλ ηξφκαμε.(f.39)
Fjalori e jep fjalën në shqip të shoqëruar me elemente gramatikorë për të lehtësuar
përdoruesit. Pjesa e pandryshueshme e fjalëve ndahet me vijë të pjerrtë nga pjesa e
ndryshueshme e tyre. Gjithashtu, elementet gramatikore kanë të bëjnë:
a. me kategorinë leksiko - gramatikore, e cila jepet me shkurtesë menjëherë pas lemës.
b. me gjininë e emrave
c. mbaresat e shumësit të emrave
paragraf, -i m. sh. -ë, -ët (ε) παξάγξαθνο; let/ër, -ra f. sh. -ra, -rat, (ην) ραξηί
d. me mbaresat e gjinisë femërore të mbiemrave për ato që kanë formë të ndryshme në
gjininë femërore si dhe nyjet për mbiemrat e nyjshëm.
magjik, -e mb. καγηθόο; ndezur (i,e) mb. αλνηγκέλνο;
e. me formën kalimtare dhe jokalimtare të foljeve
f. me përcaktimin e formës së foljeve, kur ato janë në pësore ose vetvetore
f. me mbaresat e kohës së kryer të thjeshtë të foljeve si dhe mbaresën e pjesores p.sh.
treg/oj, kal. -ova, -uar δείρλσ; kënd/oj, kal. jokal. -ova, -uar ηξαγνπδώ; largo/hem vetv.
απνκαθξύλνκαη.
Ana semasiologjike e mikrostrukturës
Dhënia e kuptimeve të ndryshme të fjalëve polisemike është një tregues pozitiv për
vlerësimin e fjalorit. Shpesh herë gjejmë fjalë me më shumë se një kuptim p.sh. mbiemri
rëndë (i,e) ka 9 kuptime, folja mas/ë ka 6 kuptime, folja marr 10 kuptime, emri mend ka 4
kuptime. Autori i Fjalorit L. Marku, shkruan se ―Kuptimet e ndryshme të fjalëve polisemike
jepen me numra arabë, kurse kur një përdorim ose shprehje ka më tepër se një kuptim, këto
jepen me shkronjat e alfabetit a), b), c)‖448
.
Kur një tip/fjalë është i njëjtë për dy kategori gramatikore, në renditjen alfabetike të
lemave kategoria e emrit hyn para kategorisë së mbiemrit p.sh.: teknik, –u m. - (ν) ηερλίηεο;
teknik, -e mb. ηερληθόο; tjerrës, -i m. sh. (ην) θισζηήξην; tjerrës, -e mb. θισζηηθόο;
Kurse kategoria e mbiemrit renditet para ndajfoljes ters,-e mb. γξνπζνύδηθνο; ters
ndajf. αλάπνδα; thellë (i,e) mb. βαζύο; thellë ndajf. βαζηά
Kategoria e foljes para ndajfoljes: tjetërsoj kal. –ova, -uar αιινηξηώλσ; tjetërsoj
ndajf. Αιιηώο
448
L. Marku, Fjalor shqip – greqisht, Infbotues, Tiranë, 2010, f. V
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 202
Pjesa përkthyesore e mikrostrukturës
Përkthimi i lemave në gjuhën greke dhe gjetja e fjalëve analoge është realizuar në
masë të vlerësuar. Gjuha e përkthimit të ilustrimeve është një gjuhë e standardeve
bashkëkohore. Autori i shmanget, ose më mirë të themi, nuk bie në kurthin e përkthimit fjalë
për fjalë nga shqipja në greqisht, por shfrytëzon vetitë shprehëse të çdo gjuhe në veçanti.
Shembujt/ilustrimet janë shumë të thjeshta dhe të kuptueshme të vjela nga përdorimi i
përditshëm i gjuhëve gjatë komunikimit gjuhësor.
Duke vërejtur me kujdes lemat e fjalorit, dikush mund të gjejë edhe gabime të vogla,
të cilat janë kaq të pakta që nuk prekin vlerat e fjalorit. Ato kanë të bëjnë me dhënien saktë të
kuptimit të fjalës (sh 1), ose me mospërdorimin e formës së saktë të fjalës (sh 2, 3), ose me
luhatje të formës dhe të vetës së foljeve (sh 4, 5) etj.
(sh 1) ndezur (i,e) mb. αλνηγκέλνο (f. 289) fjala e dhënë si analoge e fjalës shqip nuk
është e saktë αλνηγκέλνο do të thotë i hapur dhe jo i ndezur, fjala e saktë në këtë rast do të
ishte αλακκέλνο
(sh 2) ndarës, -e mb. ρσξηζηηθόο; vijë ~e ρσξηζηηθή γξακκή (f. 288) fjala ρσξηζηηθόο
që këtu është përdorur si fjalë analoge për kuptimin e fjalës ndarës nuk ekziston si lemë në
Fjalorin greqisht – shqip (2009), por përdoret vetëm si fjalë e prejardhur me parashtesën [δηα]
δηαρσξηζηηθόο, po kështu edhe në frazën vijë ndarëse është δηαρσξηζηηθή γξακκή dhe jo
ρσξηζηηθή γξακκή.
(sh 3) letërkredencialet,-t f. vet. sh. (ηα) δηαπηζηεπηήξηα (γξάκκαηα); çdo ambasador i
ri viziton presidentin e republikës dhe i dorëzon ~t e tij. θάζε λένο πξεζβεπηήο επηζθέπηεηαη
ηνλ πξόεδξν ηεο Γεκνθξαηίαο θαη ηνπ επηδίδεη ηα δηαπηζηεπηήξηα γξάκκαηά ηνπ. (f. 226).
Këtu fjala επηδίδεη është përdorur gabimisht në vend të fjalës παξαδίδεη ose θαηαζέηεη dhe në
shprehjen ηα δηαπηζηεπηήξηα γξάκκαηά ηνπ fjala γξάκκαηά është e tepërt/e panevojshme se
është e përfshirë në fjalën δηαπηζηεπηήξηα.
(sh 4) ngulem vetv. 1) ρψλεηαη. 2) θαξθψλεηαη. (f.301) folja në shqip është në vetën e
parë, kurse analoget në greqisht janë në vetën e tretë.
(sh 5) ngulit kal. -a, -ur (një mendim etj.) απνηππψλνκαη; skena iu ~në mendje ε ζθελή ηνπ
απνηππψζεθε ζην κπαιφ. folja në shqip është në formën veprore, kurse në greqisht është në
formën pësore.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 203
KREU VI
LEKSIKOGRAFIA DHE PERKTHIMI
6.1. Leksikografia në shërbim të përkthimit
Përkthimi është procesi gjuhësor i transferimit të kuptimit, të strukturës dhe të stilit –
domethënë të opsioneve të krijuesit, përgjithësisht në të gjitha nivelet e gjuhës (kryesisht në
rrafshin morfologjik, sintaksor dhe të leksikut), të një teksti nga gjuha e nisjes në gjuhën e
mbërritjes. Prandaj, procesi i përkthimit përfshin përpunim të gjuhës, edhe nëse bëhet fjalë
për analizën e tekstit të gjuhës burim, edhe për riformulimin e kuptimit, strukturës dhe stilit të
gjuhës së mbërritjes.449
Lidhja midis leksikografisë dhe përkthimit është një lidhje e domosdoshme dhe
shumëfijëshe. Madje leksikografia dygjuhëshe ka lindur si pasojë e përkthimit dhe nga
nevojat për një përkthim sa më të mirë, sa më cilësor. Sipas literaturës shkencore dhe
teorisë së përkthimit, përkthimi dhe gjuhësia kanë lidhje të ngushta midis tyre, sepse kalimi
nga një gjuhë - burim në gjuhën - synim kërkon njohje, zotërim dhe përpunim të gjuhës. Dhe
rrafshi leksikor së bashku me atë sintaksor janë rrafshet kryesore ku zbulohet dhe cilësia e
përkthimit.
Nga ana tjetër, leksikografia si degë e gjuhësisë së aplikuar, në Fjalorin e Gjuhës
Greke450
përcaktohet si ―shkenca që ka si objekt studimi parimet dhe metodat e hartimit të
fjalorit, duke zbatuar parimet e leksikologjisë.‖ Leksikografi gjatë hartimit të fjalorëve
dygjuhësh bën pothuajse atë që bën edhe përkthyesi, përpunon njësitë gjuhësore dhe
funksionimin e tyre brenda një sistemi gjuhësor dhe gjen njësitë përkatëse ose i përkthen ato
në sistemin tjetër gjuhësor.
Çdo gjuhë është e pandashme nga konteksti kulturor, shoqëror dhe gjeografik.
Prandaj, leksikografët e fjalorëve dygjuhësh janë në kërkim të fjalës përkatëse që të
transmetojnë të gjithë këtë kontekst në gjuhën tjetër, p.sh.: Fjalët dhe shprehjet me ngarkesë
kulturore, që kanë lidhje me farefisninë, urimet, konceptin e kohës, ritet fetare etj. kryesisht
pasqyrojnë kulturën e atyre që flasin një gjuhë. Për këtë arsye është e vështirë të kuptohen
449
M. Σζίγθνπ, χληνκε εηζαγσγή ζηηο ζρέζεηο γισζζνινγίαο θαη κεηάθξαζεο (Hyrje e shkurtër në marrëdhëniet
e gjuhësisë me përkthimin), Αζήλα, 1992, 450
Λεμηθφ ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο Γιψζζαο, Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο, Ηλζηηηνύην
Νενειιεληθώλ πνπδώλ [Ίδξπκα Μαλόιε Σξηαληαθπιιίδε] 1998
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 204
nga folës jo natyrorë të gjuhës. Performanca e duhur e këtyre termave redukton këtë
vështirësi dhe e bën fjalorin më miqësor për përdoruesit.451
.
Përkthyesit detyrohen ndonjëherë të krijojnë fjalë të reja për të shprehur terma
ekuivalentë që nuk gjenden në gjuhën e tyre. Gjithashtu, tekstet që janë shumë të ―veçanta‖
nga ana kulturore, duhet të përshtaten në mënyrë që atν të jenë të kuptueshme për lexuesit e
një kulture tjetër ose zone gjeografike. Kjo quhet ―lokalizim‖, që do të thotë përshtatje me
kushtet e gjuhësore, ku mbërrin përkthimi.
Fjalor i mirë dygjuhësh, sipas Sakellariou –Symeonidhi, është ai në të cilin atribuohen
kuptimet e shumta të fjalëve polisemantike. Regjistrimi i kuptimeve të ndryshme të fjalëve
ndihmon përdoruesit për të mos ndaluar në kuptimin e parë, i cili ndoshta do të çojë në një
përkthim të gabuar, por i shtyn ata për të studiuar dhe pjesën e mbetur të lemës për të gjetur
kuptimin që me të vërtetë u nevojitet.
E njëjta gjë ndodh edhe me përkthyesit. Pyetja që i vënë vetes është: ―Si mund të jap
më saktë kuptimin?‖ Një përkthim i mirë duhet të krijojë të njëjtën përshtypje për lexuesit si
të tekstit origjinal. Nëse origjinali të bën të buzëqeshësh ose të tërheq vëmendjen, të njëjtën
gjë duhet të bëjë edhe përkthimi. Kjo do të thotë se përkthyesi nuk duhet të kuptojë vetëm
domethënien e fjalëve, gramatikën dhe sintaksën. Duhet të kuptojë plotësisht mesazhin që do
të përcjellë autorit i tekstit. Përkthyesit e mirë kuptojnë kontekstin, stilin dhe nuancat e
kuptimit të origjinalit.452
Huazimi i elementeve që nuk ekzistojnë në njërën ose në tjetrën gjuhë, është një
fenomen i zakonshëm midis gjuhëve, i cili stimulohet më shumë nga përkthimi, i cili i
shërben këtij qëllimi të dobishëm të futjes së fjalëve të huazuara nga gjuha e nisjes në gjuhën
e mbërritjes, ku më parë mungonte kuptimi ose shprehja e përshtatshme e konceptit.
Ndonjëherë përkthyesit krijojnë fjalë të reja për të plotësuar boshllëqet. Është i njohur
roli që luajnë përkthyesit në pasurimin dhe zhvillimin e gjuhëve dhe kulturave. P.sh.: Në
përkthimin në shqip të ―Axion Esti‖ të Elitis nga Niko Kacalidha, gjejmë fjalët e krijuara nga
përkthyesi si: “Σηο ηδέεο κνπ φιεο ελεζηψηηζα / idetë e mia krejt i ishullova” Ζ νπξά ηνπ ε
πιαηηά λα κνπ απιαθψλεη / bishti i tij i gjerë të më brazdojë; θιεηδνθξάηνξεο / çelësmbajtëse
γελεηνθφξνη / mjekërmbajtës; θαηά ην παξαζχξη / kundruall dritares.453
Ajo që ndodh me përkthyesin ndodh edhe me leksikografin, kur nuk ekziston një
koncept ose fjalë korresponduese në gjuhën tjetër, disa herë e merr nga një gjuhë tjetër ose e
krijon vetë. Në fjalorin e N. Gjinit të 1993 për fjalën greke ―αγλψκνλαο‖ ―mosmirënjohës‖
na jep një kuptim të parë ―bukëshkalë‖ dhe kuptimin e dytë ―i pamiradijshëm‖ etj.
451
A. αθειιαξίνπ & Α. Αλαζηαζηάδε – πκεσλίδε, Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο δίγισζζσλ
ιεμηθψλ, në 19th
International symposium on theoritical & applied linguistics, 3-5 April, 2009, f. 527 – 537 në
www.enl.auth.gr/szmposium19. 452
http://ec.europa.eu/translatores/how/index_el.htm 453
Odiseas Elitis, shqipëroi Niko Kacalidha, Onufri, 2001. f. 100-15.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 205
6.1.2. Vështrim historik
rreth përkthimit greqisht - shqip dhe shqip - greqisht
Në qoftë se do të duam të bëjmë një përqasje të fushës së përkthimit midis dy
gjuhëve, si në të gjitha rastet e tjera, edhe këtu duhet të vendosim kufijtë kronologjikë, të cilat
janë të lidhura me periudhat historike para 1945 -ës, gjatë periudhës 1945 – ‗90, dhe pas 1990
ës.
Para viteve ‗45 gjejmë përkthime në një drejtim të vetëm. Nga greqishtja në shqip.
Këtu duhet të përmendim përpjekjet e shqiptarëve gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare për
të përcjellë në gjuhën shqipe arritjet në fushën e shkencës, si dhe veprat e ndryshme letrare
duke filluar nga përkthimi i Dhiatës së Re, të veprave të periudhës klasike dhe në vazhdim
tekstet për mësonjëtoret e para shqipe454
. Edhe pse të gjithë ishin njohës shumë të mirë të
gjuhës dhe kulturës greke, vepra e tyre përkthyesore vështirësohej nga fakti se gjuha shqipe, e
cila në atë kohë bënte hapat e parë të kristalizimit dhe konfigurimit të formës së saj të
shkruar, kishte shumë boshllëqe në mjetet shënjuese e shprehëse, të cilat duhej t‘i krijonin
vetë dhe në një farë mase e bënë këtë në veprën e tyre. Është i njohur kontributi i Meksit,
Vretos, Kristoforidhit, Frashërit, Negovanit, Mitkos, etj. të cilët kanë ndihmuar në pasurimin
e fjalorit të shqipes me fjalëkrijimet e bukura, por edhe me shfrytëzimin e futjen në përkthim
të llojeve të ndryshme të huazimeve nga gjuha greke455
.
Studiuesi Dh. Qiriazi, në disertacionin e vet me temë ―Ndikime të greqishtes në
gjuhën shqipe.‖ (2001) shkruan: ―Me moton ―Drit’ e diturisë përpara do të na shpjerë‖
intelektualët shqiptarë të asaj periudhe u ndërgjegjësuan për rëndësinë e kultivimit të gjuhës
së tyre kombëtare dhe të arsimit. Në këtë përpjekje të tyre do t‘i drejtohen fillimisht gjuhës
greke, e cila përbën model për formimin e shumë fjalëve shqipe‖456
.
Më 1884, J. Vreto sugjeron: ―Fjalët që i nevojiten shkencës, por nuk i disponon gjuha,
t‘i formojmë nga ato ekzistuese të gjuhës sonë, sipas rregullave të saj. Dhe kur nuk mundemi
t‘i krijojmë nga gjuha jonë, t‘i marrim nga greqishtja ose nga latinishtja me të cilat [shqipja]
ka marrëdhënie të ngushta‖ (Vreto 1973, 64 siç referohet te Qiriazi f. 22)
Gjatë asaj periudhe u krijuan shumë fjalë të tilla me mënyrën e huazimit përkthyesor
të cilat me kalimin e kohës nuk mundën të mbijetojnë për arsye të ndryshme. Kemi fjalë si:
dheshkronjë < γεσγξαθία (dhe ‗γε‘ + shkronjë ‗γξάκα, γξαθή‘); gjithëmësime <
παλεπηζηήκην (gjithë ‗παλ-‗ + mësim ‗κάζεκα, επηζηήκε‘); fatndjekës < ηπρνδηώθηεο;
përsërilind < αλαγελλώ; pemësjellës < θαξπνθόξνο; dritëshkrim < θσηνγξαθία etj457
.
Sipas Dh. Qiriazit, ―Një pjesë e madhe e këtij prodhimi nuk i rezistoi kohës. Ka të
bëjë zakonisht me formatime që ose nuk respektuan modelet e fjalëformimit të shqipes ose
ishin imitime të pafat të modeleve të huaja për shqipen. Meritat e fjalëformimit duken në
454
Γ. Κπξηαδήο, Διιεληθέο επηδξάζεηο ζηελ αιβαληθή, Γηδαθηνξηθή Γηαηξηβή, Θεζζαινλίθε, 2001. f.. 23. 455
Në lidhje me këtë shih Disertacionin e Dh. Qiriazit ―Ndikime të greqishtes në gjuhën shqipe‖ I Përshtatja
fonetike dhe morfologjike e huazimeve nga greqishtja. II Fjalor të huazimeve të shqipes nga greqishtja, Selanik
2001. 456
Po aty f. 21. 457
Po aty. f
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 206
përkthimin e përsosur të rapsodisë së parë të ―Iliadës‖ nga N. Frashëri dhe duken sidomos në
dhënien e suksesshme të mbiemrave homerike të kompozuara. Duke respektuar modelet e
shqipes N. Frashëri kthen rendin e kompozitës së parë dhe të dytë: βνώπηο - symëshqerrë [sy
‗κάηη‘ + mëshqerrë ‗κνζρίδα‘] ρξπζνζξόλνο - fronflorinjtë [fron ‗ζξόλνο‘ + i florinjtë
‗ρξπζόο‘].‖458
Faza e dytë është ajo nga vitet 1945 deri 1990, gjatë së cilës kryesisht përkthime në
kah të kundërt, nga shqipja tek greqishtja, por kjo ka të bëjë vetëm me literaturën gjuhësore,
shkencore, didaktike apo letërsinë që lidhej me Minoritetin Etnik Grek (MEG) dhe jo me
përkthime që lidheshin me banorët e territorin Grek (në Greqi). Në Greqi, deri në vitin 1990
vërejmë interes të vakët për shqipen, përveç, natyrisht, disa përjashtimeve siç përmend prof
Johallas459
, të cilat kanë të bëjnë më shumë me gjuhën e arvanitasve. Gjithashtu, gjatë kësaj
periudhe kemi pak përkthime nga greqishtja te shqipja të veprave të zgjedhura460
nga letërsia
greke për lexuesit shqiptarë. Duhet të përmendim se u përkthye vepra e autorëve nobelistë.
Pra, pjesa dërmuese e përkthimeve gjatë kësaj periudhe janë nga shqipja në greqisht,
të cilat bëheshin kryesisht për nevojat e arsimit grek në Shqipëri, d.m.th. përkthimi i teksteve
shkollore për nxënësit minoritarë, si dhe përkthime të veprave letrare të autorëve shqiptarë
për nevojat e shkollës, por edhe për anëtarët e komunitetit grek, që të kishin kontakt me
krijimtarinë në gjuhën shqipe. Këto përkthime, ashtu si dhe krijimet origjinale në gjuhën
greke, që qarkullonin në atë periudhë nga anëtarët e MEG, paraqisnin probleme që kanë të
bëjnë me njohjen, përvetësimin dhe përdorimin e gjuhës greke. Greqishtja e përdorur ka një
pasuri të kufizuar ekspresive, fjalor të varfër, ndikim të madh nga sintaksa e shqipes, si dhe
depërtim të fjalëve shqipe në leksikun e saj.
Izolimi me Greqinë, ndërprerja e kontakteve të gjuhës me trungun e saj natyror, e cila
nuk mundi të ndjekë evoluimin e gjuhës se Re Greke, por mbeti një gjuhë e ngrirë, ishin
pasojat që formatuan gjendjen specifike gjuhësore të anëtarëve të MEG, e cila ishte e
përmbytur nga fjalë shqipe akoma edhe në formën e saj të shkruar. Përkthyesit, shkrimtarët,
gazetarët duke mos pasur në dispozicion fjalën e përshtatshme për të shprehur një kuptim dhe
duke mos pasur një fjalor ku të drejtoheshin për ta gjetur, detyroheshin të përdornin fjalën
shqipe.461
Nga viti 1990 e këtej në fushën e përkthimit si dhe të leksikografisë, por edhe në
fusha të tjera, vihet re një përmirësim i dukshëm. Konstatojmë interesim më të madh për të dy
gjuhët, për shkak të ngjarjeve që pasuan. Përkthimi hyri në një bazë shkencore dhe sot kemi
mundësinë që shkrimtarë grekë të ―flasin‖ shqip dhe shkrimtarët shqiptarë të ―flasin‖ greqisht
përmes përkthimeve dhe në standarde të larta.
458
Po aty fq. 24 – 25. 459
Σ. Γηνράιαο, Διιελναιβαληθά θείκελα γηα γισζζηθή πξνζέγγηζε, Αζήλα, 1992, f. 7. 460
Kryesisht vepra të antikitetit, por edhe shkrimtarë që i vinin në ndihmë ideologjisë së kohës. 461
Për më shumë në lidhje me këtë shih: P. Barka, Letërsia në Minoritet Etnik Grek në Shqipëri, punim
disertacioni, 2008. Si dhe K. Natsio, Ηζηνξία ηεο βνξεηνεπεηξσηηθήο ινγνηερλίαο, Argjiro, 2005
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 207
6.2. Fjalorët greqisht - shqip dhe shqip - greqisht në ndihmë të përkthimit
Në qoftë se do të bëjmë një përpjekje për të gjetur se sa dhe si e ka ndihmuar
leksikografia dygjuhëshe greqisht - shqip dhe shqip – greqisht fushën e përkthimit midis
këtyre gjuhëve, do të duhej që edhe këtu të bëjmë grupime të fjalorëve dygjuhësh që janë
hartuar deri më sot.
A. Grupimi i parë ka të bëjë me periudhën kohore të hartimit të fjalorëve, si dhe me
natyrën e këtyre fjalorëve.
1. Një kategori përbëjnë fjalorët shumëgjuhësh, ku midis gjuhëve të tjera gjenden
greqishtja dhe shqipja. Përmendim këtu fjalorin e Kavaliotit dhe të Daniil Voskopojarit, që u
hartuan në fund të shekullit të 18 - të dhe kishin si qëllim kryesor mësimdhënien dhe
përhapjen e gjuhës greke në popullsitë shqipfolëse dhe vllaho-folëse, që gjendeshin rreth
qytetit të Voskopojës. Krijuesit e tyre kanë përdorur fjalën analoge shqipe përkundrejt fjalës
greke pa qenë veçanërisht të interesuar për poliseminë e njësive gjuhësore. Gjithashtu, në
këtë kategori hyn dhe Fjalori italisht – greqisht – shqip i Thimi Mitkos, i cili u hartua në fund
të shekullit XIX, por u bë i njohur në fillim të shek. XXI.
2. Një tjetër kategori fjalorësh janë fjalorët e hartuar nga intelektualët shqiptarë gjatë
Rilindjes Kombëtare Shqiptare, siç është ―Fjalori i gjuhës shqipe‖ i K. Kristoforidhit (1904)
apo Fjalorët Greqisht - Shqip dhe Shqip – Greqisht të Thimi Mitkos më 1887 - 88. Tipari
dallues i këtyre veprave është përdorimi i gjuhës greke si metagjuhë për dhënien e kuptimit të
fjalës shqipe. Po marrim një shembull nga fjalori i Mitkos. fiér-i. θξχγαλνλ, ἡ θηέξε θπξίσο,
ὅπεξ ὁκνηάδεη κὲ ηὸ θξχγαλνλ. Δἶλαη ρφξηνλ ιίαλ δξνζεξφλ, θπφκελν εἰο ηὰ ὄξε ηῆο Σνζθαξίαο
κὲ ηὸ ὁπνῖνλ πεξηηπιίζζνπλ ηὸ ρηφλη, πνξηνθάιηα θιπ. πξὸο δηαηήξεζηλ. [fiér-i. shkarpë,
kryesisht fieri, që ngjan me shkarpat. Është bar që mban mjaft fresk, që mbin në malet e
Toskërisë dhe me të cilin mbështjellin borën, portokajtë etj. për t’i ruajtur.462
3. Kategoria e tretë janë fjalorët që kanë më shumë lidhje me regjistrimin e idiomave
arvanitase që fliteshin në rajone të ndryshme të Greqisë, sesa me leksikografinë e mirëfilltë
dygjuhëshe. Përmendim këtu Fjalorin greqisht – arvinitishte e thjeshtë e Marko Boçarit
(1809), Fjalorin e Panajot Kupitorit (1890), të Tasos Nerutsous, të Mesogitou, të Petro
Fouriqit, të Luka Belos etj. Tek këto vepra, përballë fjalës greke gjejmë fjalën analoge të
arvanitishtes, të krahinës së cilës i referohet fjalori.
4. Kategoria e katërt janë fjalorët dygjuhësh që u hartuan në dekadat e fundit, të cilat
janë fjalorë të mirëfilltë dygjuhësh, me një numër të madh lemash, të cilat u afrohen më
shumë standardeve bashkëkohore të leksikografisë moderne. Ato mund të konsiderohen si
ndihmesa të vlefshëm për përkthyesit dhe studiuesit e të dy gjuhëve. Kemi vepra shumë të
mira të hartuara në të dyja drejtimet si greqisht – shqip, ashtu edhe shqip – greqisht. Këtu
mund të përmendim tre fjalorët e Gjinit, të Sinanit, të Papafilit, të Markut etj.
Një grupim i tjetër që mund t‘u bëhet fjalorëve është kriteri sipas përdorshmërisë së
tyre, d.m.th. se sa ata e kanë përmbushur misionin për të cilin janë hartuar. Gjithashtu, do të
grupohen edhe sipas kushtit se sa janë përdorur nga grupet e ndryshme të cilave u adresohen,
462
Qirjazi, Dh. ―Mjaltë‖ nga hojet dhe trojet e shqipes: Fjalori dorëshkrim shqip-greqisht i Th. Mitkos dhe suaza
Ballkanike e tij, Konferencë shkencore : «Shqipja dhe gjuhët e Ballkanit», Prishtinë, 10 -11 nëntor 2011.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 208
siç mund të jenë përkthyesit profesionistë ose jo, studiuesit e këtyre gjuhëve si dhe njerëzit të
cilët janë të interesuar për të mësuar njërën apo tjetrën gjuhë.
Për fjalorët e Kavalliotit dhe Moschopolitit dihet nga literatura (Konstantakopoulou,
1988) se shërbyen si metoda për nevojat e mësimdhënies së gjuhës greke në Akademinë e Re
të Voskopojës në fund të shekullit XVIII dhe në fillim të shekullit XIX. Fjalori i Kavaliotit ka
më shumë përafërsi me fjalorët e mirëfilltë dy/shumëgjuhësh, për shkak të renditjes alfabetike
të fjalëve si dhe përdorimit të fjalës gjegjëse në gjuhët e tjera. Kurse fjalori i Voskopojarit, siç
u përmend edhe në sythin përkatës, është një renditje fjalish ku jepet edhe përkthimi i tyre në
gjuhët e tjera. Fjalori nuk është shumë i lehtë në përdorim. Për shkak të mungesës së renditjes
alfabetike vështirësohet procesi i gjetjes së fjalës që të nevojitet për përkthim ose për të
mësuar kuptimin e saj, por fakti që fjalët jepen në kontekstin e tyre ndihmon në prodhimin e
ligjërimit.
B. Disa nga fjalorët dygjuhësh siç janë: Fjalorët e Boçarit (1809), të Mitkos (1887-
1888), të Koupitorit (1888;) dolën në dritë gati një shekull pas hartimit të tyre dhe për këtë
arsye nuk kanë shërbyer kurrë si fjalorë dygjuhësh në ndihmë të përkthimit apo të
përvetësimit të gjuhëve. Megjithatë, sot ato përbëjnë një fond të rëndësishëm kërkimor nga
ku shumë fusha të shkencës, të tilla si: gjuhësia, sociologjia, sintaksa, morfologjia,
leksikografia, historia, etnolinguistika etj. mund të nxjerrin informacion të vlefshëm lidhur
me evoluimin e të dy gjuhëve, ndikimet që kanë pasur ato nga njëra - tjetra ose edhe nga
gjuhët në kontakt, si dhe çështje të tjera gjuhësore dhe jashtëgjuhësore. E njëjta gjë ndodh
edhe me fjalorët e gjuhës arvanitase, të cilat nuk mund të përdoren si fjalorë dygjuhësh, por
më shumë janë lista fjalësh për të shpjeguar kuptimin e tyre në një gjuhë tjetër. Ato janë
vepra të çmuara për studime gjuhësore të fushave të ndryshme dhe sidomos për fushën e
Albanologjisë.
Nga numri i madh ose i vogël, varet se si e percepton dikush, i listës së fjalorëve
greko - shqiptare dhe shqiptaro – greke që janë hartuar dhe botuar deri më sot, të paktat janë
ato që u veçuan dhe luajtën një rol në fushën e leksikografisë greko-shqiptare, por edhe të
përkthimit dhe të mësimit të gjuhëve. Këtu veçojmë, së pari, ―Fjalorin e gjuhës shqipe‖ të K.
Kristoforidhit (1904), botimi i të cilit pati një histori të veçantë, por rezultati shpërbleu
përpjekjet e autorit, por edhe të atyre që kanë kontribuar në botimin e kësaj vepre
monumentale për shkronjat shqipe. Fjalori përbën pikë referimi për shumë studiues që
lëvrojnë në fushën e studimeve greko - shqiptare dhe mbetet një burim i pashtershëm
hulumtimi. Fjalori nuk arriti të plotësojë boshllëqet në fushën e leksikografisë dhe përkthimit
greqisht -shqip dhe kjo i dedikohet kryesisht mënyrës së hartimit të tij. Kristoforidhi ka
përdorur gjuhën greke si metagjuhë për interpretimin e fjalëve të shqipes. Ai mbeti në raftet e
bibliotekave dhe në tavolinat e studiuesve dhe nuk arriti të bëhet pronë e përkthyesve apo dhe
atyre që dëshironin të mësonin njërën apo tjetrën gjuhë.
Këtë boshllëk erdhi të plotësojë shumë vite më vonë fjalori shqip – greqisht i Niko
Gjinit i vitit 1971, i cili u prit me emocion, veçanërisht nga anëtarët e MEG në Shqipëri.
Gjatë periudhës së diktaturës komuniste dhe izolimit absolut të vendit, ku kontaktet me
gjuhën dhe letërsinë greke ishin të pamundura, ky fjalor përbënte një oazë, sidomos për
njerëzit që merreshin me letrat greke në Shqipëri, siç ishin përkthyesit, shkrimtarët, gazetarët,
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 209
autorët e teksteve shkollore, etj. Ambicia filologjike - gjuhësore e autorit të hartojë një fjalor
të shqipes me greqishten u identifikua me ―vijën‖ e Partisë dhe na dha një vepër të shquar për
kohën e saj, e cila, me gjithë mangësitë që kishte si produkt i kohës që u hartua, u prit me
kritikë të mirë dhe u bë një nga fjalorët më të përdorshëm shqip - greqisht deri në vitet ‗90.
Qëllimi kryesor i fjalorit ishte t‘u vinte në ndihmë nxënësve të minoritetit të mësonin
më mirë gjuhën shqipe për integrimin e tyre sa më të shpejtë në shoqërinë shqiptare dhe
veçanërisht për të kapërcyer vështirësitë që hasnin në kalimin nga cikli fillor në atë tetëvjeçar,
ku mësimet zhvilloheshin në gjuhën shqipe. Ai ishte një ndihmesë e madhe edhe për
përkthyesit që merreshin me përkthimin e teksteve shqipe në greqisht. Sipërmarrja e N.Gjinit
ishte me të vërtetë e guximshme dhe shumë vendimtare për vazhdimësinë e leksikografisë
dygjuhëshe, nëse do të mendojmë që nuk ekzistonte një vepër pararendëse e ngjashme, në të
cilën mund të bazohej autori. Ai mbeti fjalori i vetëm i llojit shqip – greqisht deri në vitet
1997 - 98.
Fjalori tjetër i ngjashëm me fjalorin e Gjinit, por i përmasave më të vogla, që u hartua
gjatë kësaj periudhe i Vasil Partalit (1986), i cili ishte edhe ai botim i Shtëpisë Botuese të
Librit Shkollor, nuk arriti të bëhet i njohur për shkak të ndryshimeve politiko-shoqërore që
ndodhën në vend pas viteve ‗90.
Peizazhi leksikografik paraqitet i ndryshuar pas viteve ‗90, ku kontaktet me gjuhën
dhe shoqërinë greke bëri që edhe njohuritë rreth greqishtes të përmirësohen. Kjo solli
rezultate më të mira si në fushën e leksikografisë edhe në atë të përkthimit. Gjatë kësaj
periudhe kemi hartimin dhe botimin e veprave leksikografike të mirëfillta, të bazuara mbi
kritere shkencore, të përshtatshme për përdorim. Problemet e vogla që hasim në këto vepra,
siç u përmend edhe më lart, vijnë nga mungesa e përvojës dhe nga mos ekzistenca e
prototipave ku mund të bazoheshin leksikografët. Ndër veprat e rëndësishëm të kësaj
periudhe mund të përmendim: Fjalorin greqisht – shqip të Niko Gjinit të vitit 1993, Fjalorin
shqip – greqisht i po të njëjtit autor i vitit 1998, i cili konsiderohet si fjalori më i mirë nga të
gjitha fjalorët midis shqipes dhe greqishtes që janë në qarkullim. Fjalori greqisht – shqip i
Hysen Sinanit i vitit 2001 dhe i përpunuar më 2012 që përbën një përpjekje të vyer të një
autori autodidakt, që arriti të përvetësojë në një nivel të lartë gjuhën greke dhe të na falë një
vepër të parametrave të tilla. Fjalorët greqisht - shqip (2009) dhe shqip – greqisht (2010) të
Lavdimir Markut, ku vihet re evoluimi i mënyrës së hartimit të fjalorëve si dhe ―freskia‖ në
përdorimin e gjuhëve si të shqipes edhe të greqishtes.
Në fushën e leksikografisë midis këtyre dy gjuhëve ekzistojnë akoma shumë
boshllëqe, të cilat nuk mundën t‘i përmbushin fjalorët në fjalë. Vetë procesi i hartimit të
fjalorëve është një proces i vështirë, i cili ndikohet nga alternimi i shumë parametrave
gjuhësorë dhe jashtëgjuhësorë. Kur bëhet fjalë për fjalorë dygjuhësh me një gjuhë greqishten,
ky proces vështirësohet akoma më shumë, sepse, siç shkruan Babinjioti hartuesi i njërit prej
fjalorëve më të rinj (1998), më të mëdhenj dhe më të rëndësishëm të greqishtes së re: ―Duhet
gjuhën më përpara ta bësh pronën tënde dhe ta nënshtrosh, ta disiplinosh. Por të nënshtrosh
këtë përbindësh, me një histori 30 e ca shekullore, që është gjuha greke, është vepër e pa
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 210
perceptuar për leksikografin. Megjithatë është një ambicie për një luftë të vazhdueshme
mendore dhe linguistike.‖463
Duke shqyrtuar arritjet në fushën e leksikografisë për një periudhë kohore gati dy
shekuj e gjysmë 1770 – 2015, si konkluzion, do të thoshim që në realitetin leksikografik
greko - shqiptar dhe shqiptaro - grek konstatojmë se marrëdhëniet e përkthyesve me fjalorët
dygjuhësh nuk kanë qenë gjithmonë më të mirat dhe kjo i dedikohet kryesisht mungesës së
fjalorëve të vlefshëm dhe cilësorë në këtë kategori, të cilat të ofrojnë ndihmesë të vërtetë për
një përkthyes. Përkthyesit këtë mungesë e plotësojnë duke përdorur fjalorët shpjegues të
gjuhëve përkatëse, nga të cilat përvetësojnë kuptimin e fjalës dhe në vazhdim e interpretojnë
këtë në gjuhën tjetër, ose edhe duke krijuar vetë njësi të reja leksikore për rastet që nuk
gjenden analoget në gjuhët përkatëse.464
Përkthimi është një luftë e vazhdueshme personale, një ushtrim i vazhdueshëm
mendor, që ka si synim të përsosurën. E njëjta gjë do të themi se vlen edhe për leksikografinë.
Gjuha evoluon. Leksiku dhe frazeologjia ndryshojnë shumë shpejt. Ide të reja dhe shpikje, si
dhe përdorime të reja për termat ekzistuese, detyrojnë përkthyesit për të krijuar mënyra të reja
të shprehjes së këtyre koncepteve në gjuhën e tyre dhe leksikografët herë t‘u paraprijnë, herë
t‘u ndjekin duke i integruar këto koncepte në veprat e tyre.
6.3. Autorët e fjalorëve dygjuhësh
Në kuadrin e një punimi rreth leksikografisë dygjuhëshe, siç është ky që kemi
ndërmarrë ne, do të ishte me interes të veçantë një referim i shkurtër edhe rreth autorëve, që
janë marrë, në periudha të ndryshme, me hartimin e fjalorëve midis shqipes dhe greqishtes.
Do të ishte me interes të njiheshim me cilësitë dhe vlerat e tyre, me lidhjet dhe marrëdhëniet e
tyre me gjuhët në fjalë, lidhjet e tyre me shkencën e leksikografisë etj.
Nga një vështrim i vëmendshëm i historikut të leksikografisë dhe i analizës së emrave
që janë marrë me hartimin e këtyre fjalorëve, konstatojmë se kanë vepruar njerëz që kishin
lidhje njëkohësisht me të dy gjuhët.
Duke parë interesat ose vetitë e tyre të përbashkëta hartuesit mund të përfshihen në
grupe të ndryshme:
a. Hartuesit që kanë prejardhje nga vende të ndryshme të Shqipërisë, ku përdorej edhe
greqishtja, por që kanë studiuar në Greqi, ose janë bërë pjesë e lëvizjeve të ndryshme sociale
apo kulturore të popullit grek, siç janë: Konstandin Kristoforidhi nga Elbasani, Thimi Mitko
nga Korça, Konstandin Tasi nga Përmeti, Gjirokastriti Nikolla Çeçi, Themistoklis
Papadhimas nga Nivica e Himarës etj.
b. Hartuesit që vijnë nga radhët e arvanitasve të Greqisë që përdornin njëkohësisht
greqishten dhe arvanitishten, ku të dytën e njihnin nga familja, siç janë: Panajot Kupitori,
Tasos Nerutsos, Marko Boçari, Petro Furiqi, Kr. N. Petru Mesojitu, Lluka Bello etj.
463
Ζ ρξήζε ηνύ ιεμηθνύ ζηε δηδαζθαιία ηήο γιώζζαο καο (Përdorimi i fjalorit në mësimdhënien e gjuhës sonë)
http://www.babiniotis.gr 464
Nga përvoja e përkthyesve të ndryshëm.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 211
c. Një kategori tjetër përbëjnë autorët me prejardhje nga Minoriteti Etnik Grek, që
jeton në Shqipëri, siç janë Niko Gjini nga Vanistra e Gjirokastrës dhe Vasil Partali nga
Leshnica e Sarandës. Ata kanë greqishten gjuhë amtare dhe shqipen gjuhë të dytë.
d. Pas viteve ‗90 gjejmë vepra leksikografike midis dy gjuhëve të hartuara si nga
autorë grekë siç janë Konstandin Papafilis, Odhiseas Dhimogjinis, ashtu edhe nga autorë
shqiptarë siç janë Hysen Sinani, Lavdimir Marku etj.
Siç vihet re autorët e të katër grupeve ishin biling, disa me gjuhë amtare greqishten
disa me shqipen. Vetitë, cilësitë e përbashkëta që disponojnë dhe i përmbledh në një kategori
është arsimimi në gjuhën greke (përveç Hysen Sinanit dhe Lavdimir Markut) dhe interesi i
tyre për të dy gjuhët dhe njëkohësisht për të dy kulturat, sepse iniciativa e hartimit të një
fjalori dygjuhësh të ingranon vetvetiu në sistemin e kontributit në kulturën e të dy popujve.
Shpërndarja territoriale e fjalorëve anon më shumë nga pala greke. Shumica e këtyre
fjalorëve janë vepra që janë botuar në shtetin grek, përveç fjalorëve: të Gjinit (1971), Partalit
(1986), Sinanit (2001), (2012), Markut (2009), (2010) që janë botuar në Shqipëri.
Le të shohim disa të dhëna në lidhje me autorët duke i marrë me renditjen e shfaqjes
së tyre në fushën e leksikografisë:
Theodhor Kavalioti (1718 – 1789) autori i Fjalorit tregjuhësh greqisht – vllahisht –
shqip (1770) ishte një nga figurat më të spikatura të botës helene të shekullit XVIII. Studioi
në Janinë afër mësuesit të madh Evjenios Vullgaris. Ishte pedagog dhe drejtor i Akademisë se
Re të Voskopojës. Veprat më të njohura të tij përveç ―Protopeirias‖ janë ―Llojiqi pragmatia‖
(1749), ―Hyrje në gramatikë‖ (1760).
Daniil Voskopojari Daniil Mihalis Adhamis Haxis. Është vllah nga Voskopoja,
mësues erudit, ekonom dhe predikues. Ka lindur rreth vitit 1754 dhe ka vdekur rreth viteve
1822-1825. Autor i ―Fjalorit katërgjuhësh i katër dialekteve popullore apo të romejes së
thjeshtë, vllahishtes së Moisias, të bullgarishtes dhe të shqipes‖ (1802).
Marko Boçari (1790 – 1823) luftëtar i shquar nga Suli i Thesprotisë, ka marrë pjesë në
Luftën për Pavarësi Kombëtare pas shpalljes së Revolucionit Grek në Mars të 1821, ku dhe
gjeti vdekjen në fushën e betejës. Është autor i Fjalorit greqisht – arvanitishte e thjeshtë i
shkruar më 1809.
Thimi Mitko (1820 – 1890) ka lindur në Korçë, ku dhe ndoqi shkollën lokale në
gjuhën greke. Në vitin 1866 mërgoi në Egjipt. Aty veproi dhe jetoi deri në fund të jetës së tij.
Ai i kushtoi jetën e vet Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Konsiderohet babai i folkloristikës
shqiptare. Është autor i fjalorëve italisht - greqisht – shqip, greqisht – shqip; dhe shqip –
greqisht 1887 – 1888.
Panajot Kupitori (1821 – 1881) ishte nga ishulli i Hidrës. Ka mbaruar studimet në
Universitetin e Athinës. Ishte mësues dhe drejtor në një Gjimnaz të Athinës. Autor i Fjalorit
Greqisht – Shqip i shkurtër, nga greqishtja e re në dialektin shqip të arvanitasve të Greqisë,
me përqasjen e fjalëve themelore dhe të dialekteve të tjera, domethënë të toskërishtes,
gegërishtes dhe të arbëreshëve të Italisë.‖ i hartuar rreth vitit1890.
Tasos Nerutsos (1826 – 1892) doktor, i njohur për studimet historike dhe
arkeologjike. Njohës i të folmes së Atikës, autor i Fjalorit Shqip – Greqisht (dorëshkrim).
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 212
Konstandin Kristoforidhi (1830 - 1895) ka studiuar në Shkollën ―Zoosimea‖ të
Janinës, Fjalori Shqip – Greqisht 1904
Kostandin Tasi (-1946) me origjinë nga Përmeti, autor i Fjalorit Greqisht –Shqip
(1928)
Themistoklis Papadhimas (1897 – 1978) nga Nivica e Himarës, autor i Fjalorit
Greqisht – Shqip (dorëshkrim me 1684 faqe).
Nikolla Çeçi (1910 - ...) nga Gjirokastra, autor i Fjalorit të shkurtër Shqip –Greqisht
(1959)
Niko Gjini ka lindur në fshatin Vanistër të Dropullit të Poshtëm më 6 gusht të vitit
1911. Gjatë viteve 1926-31 studioi në Shkollën Normale të Korfuzit të Greqisë. Në vitin 1932
u regjistrua në shkollën Normale të Elbasanit për të perfeksionuar njohuritë e tij në gjuhën
shqipe. Më pas mbaroi Institutin dyvjeçar të gjuhësisë dhe filologjisë në Tiranë. Në vitin
1965 u emërua profesor i gjuhës greke në Fakultetin Histori – Filologji të Universitetit të
Tiranës nga ku doli në pension në vitin 1971. Që atëherë deri sa mbylli sytë më 200.. iu
përkushtua misionit të hartimit të fjalorëve. Gjini është autor i Fjalorit shqip – greqisht
(1971); fjalori greqisht - shqip (1993) dhe shqip – greqisht (1998).
Vasil Partalit (1923 – 2015) Ka lindur në fshatin Leshnicë të Sarandës, ku dhe mori
mësimet e para në gjuhën greke. Ka qenë arsimtari i parë në qytetin e Sarandës që kishte
diplomë të shkollës së lartë, të cilën e ka marrë në Universitetin e Tiranës, më 1956. Ishte
drejtori i parë i Gjimnazit të Sarandës si dhe autor i teksteve shkollore të gjuhës shqipe për
shkollat e MEG. Ditën e vdekjes në Janar 2015 u dekorua me çmimin ―Mjeshtër i madh i
punës‖ nga Presidenti i Republikës Bujar Nishani. Fjalori Shqip – Greqisht i (1986).
Odhisea Dhimogjini, autor i Fjalorit greqisht – shqip 1989/1991/2 të botuar në Janinë
në vitin 1989. Nuk disponojmë të dhëna në lidhje me figurën e tij. Dimë vetëm që ka lindur
në Himarë, ka studiuar në Pogoniani të Janinës para viteve ‗45 dhe ka jetuar po në Janinë.
Konstandin Papafili, autor i Fjalorëve greqisht – shqip dhe shqip – greqisht 1997. Ka
lindur dhe jeton në Greqi, nuk ka lidhje me leksikografinë dhe as me gjuhën shqipe. Hartimi i
fjalorëve është një nga hobet e tij.
Hysen Sinani, autori i Fjalorit greqisht – shqip (2001/12). Është arsimuar në Tiranë,
autodidakt. Ka kryer disa specializime në fushën e gazetarisë dhe botimeve. Në vitet 1964-
1974 ka përvetësuar gjuhën franceze; 1974-1980 përvetësoi gjuhën italiane; 1990-1995
përvetësoi gjuhën greke. Nga viti 1964 deri në vitin 1974, ka punuar si punëtor në disa
ndërmarrje prodhimi, si Fabrika e Tullave, Uzina Dajti, Konsumi i Gjerë, Ndërmarrja e
Montimeve Industriale, etj. Nga viti 1974 deri në vitin 1985, ka punuar redaktor letrar dhe
gazetar në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë.
Në vitet 1991-1992 shkoi në emigracion në Greqi. Në vitet 1992-1994 u rikthye në Shqipëri
dhe nisi veprimtarinë private me firmën e tij botuese ―Artemida‖, midis botimeve të së cilës
është edhe fjalori Greqisht-Shqip, me rreth 20 000 fjalë, i hartuar nga vetë autori. Në vitet
1994-1999 shkoi përsëri në emigracion në Greqi, për shkak të falimentimit të firmës botuese,
Në vitet 1999-2008 u rikthye në Tiranë, ku jeton dhe vepron si shkrimtar, publicist i lirë e
përkthyes
Lavdimir Marku, Fjalori greqisht – shqip (2009)
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 213
6. 4. Lista përmbledhëse
e fjalorëve greqisht shqip dhe shqip – greqisht
Fjalori Tregjuhësh i Theodhor Kavaliotit, 1770
Fjalori Katërgjuhësh i Daniil Voskopojarit, 1802
Fjalori greqisht – arvanitishte e thjeshtë i Marko Boçarit, 1809
Fjalori greqisht – shqip i Thimi Mitkos, 1887-8
Fjalori Greqisht – Shqip i Panajot Kupitorit, 1890
Fjalori Greqisht – Shqip i Koço Tasit, 1928
Fjalori Greqisht - Shqip i Themistoklis Papadhimas, 54
Fjalori greqisht – shqip i Odhisea Dhimogjinit, 1989/1991/2
Fjalori greqisht - shqip i Niko Gjinit, 1993
Fjalori greqisht – shqip i Konstandin Papafilit, 1997
Fjalori greqisht – shqip i Hysen Sinanit, 2001
Fjalori greqisht – shqip i Lavdimir Markut, 2009
Fjalori shqip - greqisht i Thimi Mitkos 1887-8
Fjalori Shqip – Greqisht i Tasos Nerutsos,
Fjalori Shqip – Greqisht i Konstandin Kristoforidhit, 1904/61
Fjalori Shqip – Greqisht i Nikolla Çeçit, 1959
Fjalori Shqip – Greqisht i Niko Gjinit, 1971
Fjalori Shqip – Greqisht i Vasil Partalit, 1986
Fjalori Shqip – Greqisht i Konstandin Papafilit, 1997
Fjalori Shqip – Greqisht i Niko Gjinit, 1998
Fjalori Shqip - Greqisht i Lavdimir Markut, 2010
Fjalor latinisht –greqisht- shqip i Jani Vajës, 1860
Fjalori italisht - greqisht – shqip i Thimi Mitkos, 1887-8 / 201
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 214
Nr. Autori Lloji Viti i botimit Nr. i faqeve Nr. i fjalëve Vendi i botimit
1 Theodhor Kavalioti Gr- vllah. -shq. 1770 1070 Venecia
2 Daniil Voskopojari Gr- vll.-bul -shq. 1802 800 Venecia
3 Marko Boçari Gr- shq. 1809 1700 dorëshkrim
4 Thimi Mitko It. – gr- shq. 1887-8 326 dorëshkrim
5 Thimi Mitko Gr – shq. dorëshkrim
6 Thimi Mitko Shq. – gr. dorëshkrim
7 Panajot Kupitori Gr. – shq. 1890 1226 dorëshkrim
8 Tasos Nerutsos Shq. – gr. 1826 – 1892 - - dorëshkrim
9 K. Kristoforidhi Shq. – gr. 1904/61 Athinë
10 Koço Tasi Gr. – shq. 1928 272 Athinë
11 Nikolla Çeçi Shq. – gr 1959 253 Athinë
12 Th. Papadhimas Gr. – shq. 1897 – 1978 1684 dorëshkrim
13 Niko Gjini Shq. – gr. 1971 495 16 000 Tiranë
14 Vasil Partali Shq. – gr. 1986 245 5 000 Gjirokastër
15 Odhisea Dhimogjini Gr. – shq. 1989/91/92 274 5 000 Janinë
16 Niko Gjini Gr. – shq. 1993 1200 50 000 Janinë
17 Konstandin Papafili Gr – shq. 1997 500 20 000 Athinë
18 Konstandin Papafili Shq. – gr. 1997 946 30 000 Athinë
19 Niko Gjini Shq. – gr. 1998 1262 50 000 Janinë
20 Hysen Sinani Gr – shq. 2001/12 28 000 Tiranë
21 Lavdimir Marku Gr. – shq. 2009 900 40 000 Tiranë
22 Lavdimir Marku Shq. - gr 2010 580 20 000 Tiranë
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 215
KREU VII
KUNDRIME LEKSIKORE
7.1. Analiza e tabelës së fjalorëve greqisht - shqip465
Për hartimin e tabelave u bazuam në literaturën përkatëse për krahasimin dhe
vlerësimin e fjalorëve të llojeve të ndryshëm466
. Konkretisht morëm në shqyrtim lemat që
fillojnë me shkronjën ―t‖. Ngaqë fjalët që fillojnë me këtë shkronjë janë shumë dhe nuk mund
të përfshihen në një punim të tillë, vendosëm si kriter edhe shkronjën e dytë të fjalës, kështu
regjistruam fjalët që fillojnë me ―ta‖.
Qëllimi kryesor i hartimit të këtyre tabelave është krahasimi i lemave të fjalorëve
dygjuhësh me një fjalor prestigjoz shpjegues njëgjuhësh, një për greqishten dhe një për
shqipen467
, ku do të shqyrtohet se cilat lema janë përfshirë në fjalorët dhe cilat janë lënë
jashtë si dhe kriteret e përzgjedhjes së tyre nga secili autor.
Në një fazë të dytë do të shqyrtojmë nivelin e përkthimit së lemave në gjuhën tjetër,
në secilin fjalor.
Në tabelën e parë regjistruam të gjitha fjalët e kësaj kategorie që gjetëm tek fjalori i
Babinjiotit (1998), i Gjinit (1993), i Papafilit (1997), i Kollokathit (2006), i Markut (2009)
dhe i Sinanit (2012) dhe bëmë analizën përkatëse në të dy rrafshet.
Kriteret e përzgjedhjes së lemave
Siç vihet re nga tabela e mësipërme numri rendor i lemave që fillojnë me shkronjat
―ta‖ është gjithsej 429. Në lemat e fjalorit të Babinjotit nuk kemi përfshirë emrat e përveçëm
që janë gjithsej 20, si dhe akronimet, që janë 16. Σë dyja këto kategori lemash nuk i ndeshim
në fjalorët dygjuhësh që shqyrtojmë. Akronimet nuk jepen në asnjë fjalor si lema, por i
465
Tabelat gjenden në faqet e fundit të këtij punimi. 466
1)Πεξάθεο, Ησζήθ, 1994, Λεμηθνινγία θαη ιεμηθνγξαθία, Νενειιεληθή ιεμηθνγξαθία (1523-1974), Δζληθό
θαη Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ (ΔΚΠΑ) (punim disertacioni). 2) Γ. Παπαλαζηαζίνπ, Λεμηθά ηεο
λέαο ειιεληθήο., Δγθπθινπαηδηθόο νδεγόο ηεο γιώζζαο (Κέληξν Διιεληθήο γιώζζαο). f.. 190. 3) Bakula Kr.,
(2007) Αμηνιόγεζε Διιελν – αγγιηθώλ ειεθηξνληθώλ ιεμηθώλ, Μεηαπηπρηαθή δηαηξηβή, Παλεπηζηήκην
Παηξώλ. 4) Galopin, L. dhe Καηζνγηάλλνπ, Μ. (2004) Γίγισζζα ηερληθά ιέμηθά: θξηηήξηα αμηνιόγεζεο. 5)
Αγγειηθή Η. αθειιαξίνπ θαη Άλλα Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε, Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιόγεζεο
δίγισζζσλ ιεμηθώλ (Kritere për prezantimin dhe vlerësimin e fjalorëve dygjuhësh) http://www.greeklanguage 467
Për greqishten morëm si bazë Fjalorin e Babinjiotit (1998) Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο, kurse për shqipen
morëm Fjalorin e shqipes së sotme, të Akademisë së Shkencave të vitit 1984/2002.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 216
gjejmë në tabela të veçanta në fjalorët e Gjinit, të Markut. Emra të përveçëm gjejmë te
fjalorët e Sinanit, Papafilti, Markut, Kollokathit, duke veçuar kryesisht emrat gjeografikë
kryesorë, kurse te Gjini ata jepen në tabela të veçanta. Por si lema gjejmë ditët e javës, muajt,
festat fetare etj. të cilat dalin edhe në fjalorë të tjerë. Asnjë fjalor nuk jep emra të përveçëm
njerëzish.
Pra siç e përmendëm numri i lemave janë 429 nga këto në fjalorë të veçantë gjejmë:
Babinjioti Gjini Papafili Kollokathi Marku Sinani
336 212 131 109 215 148
Problemi i parë që lind nga vështrimi i tabelës është diferenca e numrit të
përgjithshëm të lemave me fjalorin e Babinjiotit. Është një diferencë prej 93 fjalësh. Duhet të
sqarojmë që në fillim, se nuk ekzistojnë fjalë ose rrënjë fjalëformuese që janë në fjalorët
dygjuhësh dhe nuk janë tek Babinjioti përveç disa rasteve që do t‘i shohim më poshtë. Të
gjitha rastet e tjera kanë të bëjnë me forma të ndryshme të fjalëve ekzistuese. Shumica e
këtyre gjenden tek fjalorët e Gjinit dhe të Markut.
Le të shohim më hollësisht:
Numri i lemave të përbashkët, që gjenden në të gjashtë fjalorët është vetëm 62. Ato
janë kryesisht fjalë të përdorimit të gjerë, që i gjejmë më shpesh në ligjërim. 41 lema i
përkasin kategorisë së emrave, 12 kategorisë së foljeve dhe 9 të mbiemrave.
Lema që janë në fjalorin e Babinjiotit dhe nuk janë në asnjë nga fjalorët e tjerë
Numri i lemave që gjenden tek fjalori i Babinjiotit dhe nuk gjenden në asnjë nga
fjalorët dygjuhësh janë 119. Ato janë kryesisht:
- Fjalë të prejardhura, për të cilat autorët e fjalorëve kanë përdorut ato kryesoret, me
përdorim të gjerë dhe kanë lënë jashtë ato më pak të njohura dhe më pak të përdorshme. p. sh.
tek të gjithë fjalorët gjejmë fjalën ―ηαθνύλη, ην‖ (takuni) = taka, dhe po në të gjithë nuk
gjejmë fjalët: ηαθνπλάδηθν=vendi ku ndreqin ose prodhojnë taka, ηαθνπλάθη=takë me kuptim
zvogëlues, ηαθνπλάο=ai që ndreq taka, ηαθνπληά=e goditura me taka.
- Kompozita, kuptimi i të cilave del edhe si shumë e kuptimeve përbërëse p. sh. nuk
gjenden tek asnjë fjalor fjalët: ηαβαλό+ζθνππα - (tavan+fshesë), ηαβαλό+πξνθα –
(tavan+gozhdë), ηαγκαηα+ζθαιίηεο, ηαηληό+κνξθνο, ηαηληό+πιεγκα, ηακπαθν+ζήθε,
ηαπεην+ζηξώλσ, ηαξακν+θεθηέδεο etj.
- Shumë fjalë të huaja të cilat sipas parimeve të leksikografisë duhet të përfshihen në
fjalorët një dhe shumëgjuhëshe për plotshmërinë e tyre, (për mendimin tonë në një fjalor
dygjuhësh thjesht risin volumin e fjalorit, se dikush mund t‘i gjejë edhe në burime të tjera, siç
janë fjalorët e gjuhës së vet). P.sh. ηατκάνπη, ηάηκηλγθ, ηάθιηλ, ηάκπνπια ξάδα, ηάλθεξ, ηάπεξ,
ηαξηάλ etj. Në fjalorët në fjalë jo se nuk janë përfshirë fjalë të huaja, por ato janë më të
kursyera.
- Fjalë të vjetëruara me origjinë nga gjuhë të huaja, të cilat nuk përdoren shpesh p.sh.:
ηαγγάδα, ε-erë ose shije e keqe nga diçka që është prishur, zakonisht ushqim, ηαγγόο-i
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 217
prishur, ηατθάο, ν-grup luftëtarësh të pa organizuar në ushtri, ηαθίκη, ην-person me të cilin
bashkëpunon dikush ose ka marrëdhënie të ngushta, ηαιηαδόξνο, ν-ai që bën skulptura druri
kryesisht tempujt e kishave, ηαξζαλαηδήο, ν-ai që punon në tarsana (kantier që riparojnë
anije) etj.
Rreth 39 fjalë i gjejmë tek Babinjioti dhe tek njëri nga fjalorët dygjuhësh. Po kështu
gjejmë fjalë në dy fjalorë dhe nuk i gjejmë tek të tjerët, e kështu me radhë. Kjo varet nga
kriteret që çdo hartues ka vënë gjatë përzgjedhjes së lemave.
Lema që gjenden në fjalorët e tjerë dhe nuk gjenden tek fjalori i Babinjiotit
Numri i lemave që gjenden në fjalorët e tjerë, por nuk gjenden te Fjalori i Babinjiotit,
siç e përmendëm, janë 93 nga të cilat 62 lema gjenden vetëm në një nga fjalorët, 21 në dy
fjalorë, 5 në tre, 2 në katër (ηαιάληεπζε, ε – lëkundje, luhatje; ηάξαγκα – tronditje, trazim,
tundje) dhe 1 në pesë (ηαθηνπνίεζε - rregullim, sistemim)
Tek fjalori i Gjinit468
gjejmë 27 fjalë, që nuk i gjejmë në asnjë nga fjalorët e tjerë. Ato
janë kryesisht:
- Fjalë që janë dhënë një herë si lema në formën e dhimotikis dhe jepen edhe në
formën e një faze më të vjetër të greqishtes p.sh.: ηαμίδηνλ dhe ηαμίδη; ηάμε dhe ηάμηο; ηάπεο
dhe ηάπηηαο; ηαξάηησ, ηαξάζζσ dhe ηαξάδσ; ηάηησ dhe ηάζζσ; ηαιαληψ dhe ηαιαληεχσ;
ηάγηζηξνλ dhe ηαγίζηξα;
- Forma fjalësh ose fjalë që kanë përdorim idiomatik dmth. përdoren në të folmen e
grekëve të Shqipërisë p.sh.: ηαρπδξνκίδσ idiomatike dhe ηαρπξδνκψ (postoj) që është norma,
ηαλάζθεια (në shpinë, në kurriz); ηαπίζηνκα (përmbys, barkas); ηαρηλή (mëngjes); ηαρηλόο
(mëngjesor).
- Fjalë me prejardhje nga turqishtja që përdoren në shqip dhe në idiomën e grekëve:
ηαξάθη - taraf, ηακάκ - tamam
- Fjalë të prejardhura, kryesisht emra të formuara nga folje, të cilat tregojnë produktin
e asaj që shpreh folja. Në fjalorët njëgjuhësh nuk janë përfshirë në lema të veçanta, por jipen
brenda lemës së fjalës së parme p.sh.: ηαβαλώλσ> ηαβάλσκα, ην; ηαιαλίδσ>ηαιαληζκόο, ν;
ηαπώλσ>ηάπσκα, ην; ηαξάδσ>ηαξαγκόο, ν.
- Gjejmë akoma fjalët: ηακηηδάλα, ηαλπέκαη, ηαξζίηεο, ηαπξνκαρψ, ηαρπβφιν,
ηαρπξδνκηθψο, ηαρχπινπο, ηαρχζθαπην, ηαπεηλνζχλε, të cilat nuk mund të përfshihen në
ndonjë kategori të veçantë.
Tek fjalori i Papafilit gjejmë 12 fjalë që nuk i gjejmë në asnjë fjalor tjetër dhe as tek
Babinjioti. Ato janë kryesisht:
- Pjesoret e foljeve (κεηνρέο) p.sh.: ηαιαηπσξεκέλνο – i vuar (në vend të vuajtur),
ηαιαληεβφκελνο – i lëkundsh/ëm, i pavendosur; ηακέλνο – i taksur, i premtuar, ηαπεηλσκέλνο
– i përgjunjur. Në fjalorët njëgjuhësh pjesoret nuk jepen si lema më vete, por në kuadër të
foljes bazë, sepse ato konsiderohen forma të foljes.
468
Ν. Γθίλε, Διιελν-αιβαληθό Λεμηθό, Ησάλληλα, 1993, fq. 1009-1014
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 218
Fjalët: ηάμνο, ν βνη.- bërshe, tis, enjë; ηαξαμάθν, ην βνη.- lule (k)umështore (në vend
të qumështore) nuk i gjejmë në fjalorë të tjerë. Autori me fjalën e shkurtuar (βνη.)= botanikë,
na informon se janë fjalë që përdoren në këtë fushë.
Fjalën: ηαξαηόξη, ην - tarator, e cila përdoret më shumë në shqip sesa në greqisht, dhe
ka prejardhje nga turqishtja ―tarator‖. Nuk gjendet tek fjalori i Babibnjiotit, por gjendet tek
Fjalori i Koines Neohelenike, të Universitetit të Selanikut.469
Gjejmë si lemë fjalën ηαπεηλψ – përgjunj, e cila nuk gjendet si formë në asnjë nga
fjalorët e gjuhës greke. Mundësia më e madhe është të jetë ngatëruar me fjalën ηαπεηλψλσ –
përgjunj, përul, poshtëroj.
Fjalën ηαηαξηθφο – ai që ka lidhje me Tatarët, të cilën e gjejmë në fjalorin e Koines
Neohelenike.
Fjalën ηαπηίδεηαη që është veta e tretë njëjës, e formës pësore të foljes ηαπηίδσ, -καη e
cila ekziston si lemë më vete, kurse veta e tretë e saj nuk duhet të jetë lemë më vete.
Tek fjalori i Kollokathit nuk gjejmë asnjë kategori fjalësh të cilat të mos gjenden tek
fjalorët e tjerë.
Fjalët që gjejmë tek fjalori i Markut dhe nuk i gjejmë në fjalorët e tjerë janë
kryesisht:
Emra: ηακπνλάξηζκα, ην; ηαπεηζάξηζκα, ην; ηαξαθνχλεκα, ην. Këto fjalë nuk i gjejmë
si lema të veçanta tek fjalori i Babibjiotit. Ai i përfshin në lemën e foljes nga e cila kanë
prejardhjen p.sh.: ηακπνλάξσ – ηακπνλάξηζκα, ην; ηαπεηζάξσ - ηαπεηζάξηζκα, ην; ηαξαθνπλψ
- ηαξαθνχλεκα, ην, kurse në fjalorin e Koines Neohelenike i gjejmë si lema të veçanta.
Fjalë që tregojnë profesion në gjininë femërore. Autori përveç fjalëve që tregojnë
profesion të gjinisë mashkullore ka vendosur si lema të veçanta edhe ato të gjinisë femërore
p.sh.: ηαβεξληάξηζζα, ε; ηαμηδηψηηζζα, ε; ηαμηζέηξηα, ε; ηαμηηδνχ, ε, të cilat zakonisht
konsiderohen forma të së njëjtës fjalë dhe jepen brenda lemës së gjinisë mashkullore.
Gjejmë edhe një fjalë me prapashtesën (–ίηζα) që ka kuptim zvogëlues ηακπειίηζα, ε
< ηακπέια, ε (tabelë e vogël < tabelë). Edhe kjo kategori fjalësh në fjalorët njëgjuhësh nuk
jepen si lema të veçanta, por jepen brenda lemës kryesore.
Foljet ηαιαηπσξνύκαη, ηακπνπξώλνκαη, ηαπηίδνκαη, të cilat janë në vetën e parë
njëjës të formës pësore.
Fjalët ηαρχηαηα, ηαρχηεξν që janë forma të shkallëve të ndajfoljes dhe jo lema më vete.
Ato përdoren në shprehje të veçanta prandaj autori i ka përfshirë si lema.
Gjithashtu, gjejmë fjalë si: ηαλχδσ, ηαξηαξηθφ νμχ, ηαπξίλε, ηαπεηλά, ε
ηαιαλησζεκεηξία, ε, të cilat nuk i përkasin ndonjë kategorie të veçantë.
Tek fjalori i Sinanit470
nuk gjejmë fjalë të këtij lloji përveç frazës-lemë: ηάηζη-κίηζη-
θφηζη = është bythëbrekë me dikë.
469
Λεμηθφ ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο, Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο, Ηλζηηηνύην Νενειιεληθώλ
πνπδώλ [Ίδξπκα Μαλόιε Σξηαληαθπιιίδε], Θεζζαινλίθε, 1998 470
H. Sinani, Fjalor i greqishtes së re Greqisht – Shqip, West Print, Tiranë, 2012, f. 635
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 219
Përkthimi i lemave në shqip
Po të vërejmë me kujdes tabelën konstatojmë që ekzistojnë disa elemente me të cilat
është e nevojshme që të merremi më hollësisht.
Vërejmë, që sipas llojit të fjalorit kemi fjalë që janë përkthyer vetëm me një fjalë
analoge në gjuhën tjetër dhe fjalë që janë përkthyer me më shumë se një.
Në disa fjalorë kuptimet e ndryshme të fjalës jepen të numëruara siç janë fjalorët e
Gjinit dhe të Markut, kurse në të tjerët jepen të ndarë me presje.
Në shumicën e rasteve për të dhënë kuptimin e fjalës greke janë përdorur të njëjtat
fjalë të shqipes nga të gjithë autorët.
Babibjioti Gjimi Papafili Kollokathi Marku Sinani
ηαβάλη, ην tavan tavan tavan tavan tavan
ηαθηηθή taktikë taktikë taktikë taktikë taktikë
ηακίαο arkëtar arkëtar arkëtar arkëtar arkëtar
ηαμηλόκεζε klasifikim,
skedim
kategorizim
klasifikim,
renditje
rregullim,
klasifikim
klasifikim,
sistemim
klasifikim
Por ka edhe raste që secili autor ka përdorur përkthimin e vet p.sh.
Vërejtjet për secilin fjalor i kemi bërë në sythin përkatës. Këtu duhet të theksojmë se
problemet më të mëdha për sa i përket përkthimit të lemave në gjuhën shqipe i paraqet fjalori
i Papafilit471
. Ato mund të grupohen tre kategori:
1. Kuptimi kryesor i fjalës nuk jepet i parë, por i dytë ose i tretë.
2. Jepen edhe kuptime që nuk i përkasin fjalës.
3. Nuk jepet fare kuptimi kryesor i fjalës.
471
Për më shumë hollësi shih sythin përkatës në f.en ......të këtij punimi
Babibjioti Gjini Papafili Kollokathi Marku Sinani
ηαιαίπσξνο i vuajtur, i
mjerë
lumëmadh,
lumëzi
i vuajtur 1.i shkretë 2. i
munduar
i munduar, i
robtuar
ηαηλία 1.shirit, 2.film,
3. usht. shirit
mitralozi, 4.
tenie
çarap, livrizë,
shirit
shirit 1.shirit 2.rrip
3.film 4.tenjë
1.rrip, shirit
2.film
ηαθηνπνηώ rregull/oj,
sistem/oj
ftilloj, shkoqit,
nasqiris, ormis
sistemoj 1.rregulloj 2.
fus në punë
3.shlyej
rregulloj,
vendos në
rregull
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 220
7.2. Analiza e tabelës së fjalorëve shqip - greqisht.
Në tabelën krahasuese të fjalorëve dygjuhëshe shqip – greqisht gjejmë gjithsej 232
lema që fillojnë me shkronjat ―ta‖. Nga këto në çdo fjalor gjejmë përkatësisht:
ASHSH, 1980 Papafili 1997 Gjini 1998 Kollokathi 2006 Marku 2010
202 129 188 121 111
Nga këto gjithsej 77 fjalë janë të përbashkëta në të gjitha fjalorët.
Fjalë që nuk gjenden tek Fjalori i AShSH dhe gjenden tek fjalorët dygjuhësh
30 fjalë gjenden tek fjalorët e tjerë dhe nuk gjenden tek fjalori i AShSH (1980). Nga
këto 10 gjenden vetëm tek Fjalori i Gjinit dhe në asnjë nga fjalorët e tjerë. Ato janë:
tahmaqar (mb.), tanik, targim, targoj, tarhana, tarracim, tarracoj, tastierist, tautologjik,
tautomeri. 3 fjalë gjenden vetëm tek Marku: takikardi, taksist dhe tangjente (gjinia femërore
jepet si lemë më vete). Fjalët e tjera i gjejmë kryesisht në dy fjalorë tek Papafili dhe tek
Kollokathi.
Siç u përmend edhe në rastin e fjalorëve greqisht – shqip, edhe në këtë rast, lemat që
dalin më shumë nuk kanë të bëjnë të gjitha me fjalë të shqipes të parregjistruara nga fjalori i
Akademisë së shkencave. Le të shohim në mënyrë analitike:
Gjejmë fjalët: tagar (Papafili, Kollokathi), takikardi (Marku), tanik (Gjini), tars
(Pap., Gjini, Kollok.), tautomeri (Gjini) të cilat janë fjalë të parme (jo të prejardhura) me
prejardhje nga gjuha greke të cilat nuk janë përfshirë tek fjalori i AShSh. Autorët duke i
gjetur si lema në fjalorët e ndryshëm greke i kanë përfshirë edhe në fjalësin shqip të fjalorëve
dygjuhësh. Në fakt këto janë fjalë që u përkasin fushave të veçanta të përdorimit siç janë
mjekësia dhe kimia.
Fjala ―tagar” në greqisht “ηαγάξη‖ dhe ―tars‖ në gr.‖ηαξζόο‖ në fjalorët greqisht –
shqip i gjejmë si:
Gjini Sinani Papafili Marku Kollokathi
ηαγάξη 1.torbë, 2.trasta e
tagjisë
torbë, trastë tagar, torbë torbë torbë
ηαξζφο
trinë e këmbës
-
tars
paratrinë e
këmbës
pjesë e poshtme e
këmbës
Fjala me kuptim zvogëlues ―tanithi‖ (Papafili, Gjini, Kollokathi) është përfshirë si
lemë e veçantë ndërkohë që është pjesë e lemës së fjalës ―tani‖.
Gjejmë si lema të veçanta fjalët e prejardhura të cilat në fjalorin e AShSh i gjejmë të
përfshira në lemat përkatëse të fjalëve të para p.sh.: targim, targoj, tarracim, tarracoj,
tastierist, taksist.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 221
Fjala ―tanks‖ (Papafili, Gjini, Kollokathi) gjendet si lemë me të njëjtin kuptim me
fjalën ―tank‖.
Në fjalorët e Papafilit dhe Kollokathit gjejmë, në mënyrë të gabuar, si lemë më vete,
përveç fjalës së saktë ―tar/ë‖ edhe fjalën ―tar/e‖ me kuptimin ―απφβαξν‖ që është kuptimi i
fjalës ―tar/ë‖= pesha e enës a e mbështjelljes së një malli. Gabime të tilla gjejmë edhe të tjera
p.sh.: gjejmë si lemë fjalën “tal/er” = ena ku shtypim rrushin, që merr 50 kg.
Fjalët tarta/re dhe tangjente për gjininë femërore ndërkohë që ekziston edhe lema e
gjinisë mashkullore.
Në fjalorët e Papafilit, Gjinit, Kollokathit gjejmë fjalën ―tarr‖ = βιαζηνινγψ,
βνηαλίδσ nga fjala tëharr, harr.
Gjejmë si lemë fjalën ―tangente‖ ndërkohë që ekziston edhe fjala ―tangjente‖ e cila
gjendet edhe tek Fjalori i ASSh.
Fjala tarhana për të cilën Gjini na referon tek trahana.
Fjala taksimetër është fjala e vetme që gjendet tek të katër fjalorët, por mungon te
Fjalori i AShSh. (ndoshta se kur u hartua Fjalori nuk përdoret matësi i impulseve në taksitë).
Fjala ―tallës‖ tek Fjalori i AShSh ka dy kuptime: 1. Që të vë në lojë, të fyen e të bën
qesharak përpara të tjerëve. 2. Ai që tall të tjerët
Tek Gjini dhe tek Kollokathi dy kuptimet e fjalës janë dhënë si lema të veçanta pra e
gjejmë fjalën dy herë.
Fjalë që gjenden tek Fjalori ASh dhe nuk gjenden tek fjalorët dygjuhësh
Kemi zbuluar 21 fjalë gjenden në fjalorin e AShSh dhe nuk gjenden në asnjë nga
fjalorët e tjerë. Ato janë: tabaçinë, tagrapagues, tahin, tak/e, takllim/ë, takll/oj, takllor/e,
takues, tallazmadh, tallisht/ë, tanor, tarbë, tarbos, tarim, taroç, tartallis, tarrabec, tasuk,
tash, tatareq, tatimfitim
Fjalë që është vështirë të përshtatet kuptimi në gjuhën tjetër ose të gjesh fjalën
analoge: tabaçinë=lesh i shkurtër dhe i keq, takues = që është i puqur me diçka tjetër.
Fjalë që nuk kanë përdorim të gjerë, por përdoren për fusha të veçanta p.sh.
tak/e=lundër e madhe e gjatë deri dhjetë metra, që mban tridhjetë – dyzet veta.
takllimë =çakallja e mullirit
taklloj = trokas, bëj zhurmë
takllore = qukapiku
tallisht/ë = arë me shumë tallë
tanor = qeza me të cilën shtiem bukën në furrë
tahin= racion (ASh)
Fjalë me përdorim krahinor: p.sh. tartallis, tarrabec etj.
Duke vërejtur tabelën konstatojmë se Gjini në fjalorin e tij (50 000 fjalë) ka përfshirë
pothuajse të gjithë fjalësin e Fjalorit të AShSH me një diferencë të vogël prej katër fjalësh
202 - 188. Patjetër që puna e tij për të përshtatur në greqishte kuptimin e fjalëve të shqipes
dhe për të gjetur gjegjëset ka qenë shumë e mundimshme në krahasim me autorët e tjerë të
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 222
cilët janë përqendruar vetëm në ato fjalë që kanë përdorim më të gjerë dhe më të shpeshtë.
Sipas mendimit tonë Gjini ka marrë fjalësin shqip të fjalorit të ASH dhe është munduar të bëj
përkthimin ose përshtatjen e të gjitha lemave duke pasur ambicien të gjej fjalën analoge në
greqisht për të gjitha fjalët e shqipes472
, në kundërshtim me autorët e tjerë, të cilët janë më
pragmatist. Ata kanë përfshirë fjalët të cilat ishte e thjeshtë gjetja e fjalës analoge në gjuhën
tjetër, si dhe kanë lënë jashtë fjalët me përdorim bisedimor dhe krahinor. Akoma gjejmë të
papërfshirë një numër të madh fjalësh që përdoren në fushën e bujqësisë dhe blegtorisë, fjalë
të cilat me kalimin e kohës kanë humbur funksionalitetin e tyre për shkak të largimit të
brezave të rinj nga këto profesione.
Përkthimi i lemave në greqisht
Duke vërejtur me kujdes tabelën konstatojmë se:
N. Gjini dhe L. Marku kanë dhënë kuptimet e ndryshme të fjalës duke i veçuar nga
njëri - tjetri me anë të numrave. Ata japin deri në tre kuptime dhe në raste të rralla edhe katër.
Papafili dhe Kollokathi kuptimet e ndryshme i ndajnë me presje pa bërë dallimin. Gjithashtu
dy të parët japin edhe ilustrime kurse të dytët jo.
Po të vërejmë përzgjedhjen e lemave si dhe përkthimin e tyre konstatojmë se tek
fjalori i Papafilit dhe Kollokathit janë të njëjta, ose më saktë Kollokathi ka kopjuar në tërësi
fjalorin e Papafilit, si pjesën e fjalësit shqip ashtu edhe atë të përkthimit në greqisht. I vetmi
ndryshim që ekziston midis dy fjalorëve është se Papafili ka përfshirë si lema më vete edhe
formën pësore të foljeve, kurse Kollokathi jo p.sh.: takohem – ζπλαληηέκαη; taksem –
ππφζρνκαη; taksohem – θνξνινγνχκαη; tanohem - ηαξάζζνκαη, αλεζπρψ; taposet- ηαπψλεηαη;
tatohem – θνξνινγνχκαη.
Fjalorët janë kaq identikë saqë kanë kopjuar edhe gabimet p.sh. për fjalën ―tankist‖473
japin fjalën e gabuar ―νξακαηηζηήο‖ që do të thotë ai që ka vizion.
Tek Kollokathi gjejmë edhe dy gabime ortografike tariff/ë në vend të tarifë dhe tansk
–tank(s).
Në përgjithësi përkthimi i fjalëve është i ngjashëm në të katër fjalorët, kjo tregon se
janë ndikuar nga njëri – tjetri. 77 lemat që janë të përbashkëta për të pestët fjalorë kanë si
analoge në greqishte të njëjtat fjalë, vetëm në disa raste kemi ndryshimin e renditjes së tyre,
d.m.th. diku është përdorur si fjalë e parë dhe siku si fjalë e dytë. Vetëm në rastin e fjalës
―tapënxjerës‖ gjejmë: tek Papafili dhe Kollokathi fjalën gjegjëse ―αλνηρηήξη‖, që është më e
përdorura, kurse tek Gjini dhe Marku ―εθπσκαηηζηήο‖ që është forma intelektuale.
472
Për më shumë shih në sythin përkatës. 473
K. Papafili, Fjalor shqip – greqisht, 1997, f. 755 dhe Οκάδα θαζεγεηψλ αιβαληθήο γιψζζαο, 2006, Fjalori
shqip greqisht dhe greqisht – shqip, f. 664.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 223
PËRFUNDIME
Populli shqiptar dhe populli grek, përkatësisht, mbartës të gjuhës shqipe dhe të gjuhës
greke, janë dy nga popujt më të vjetër të Evropës. Të vendosur në jug të gadishullit të
Ballkanit, që nga të parët e stërgjyshërve kanë pasur një vazhdimësi kontaktesh të
drejtpërdrejta dhe të shumanshme në kohë.
Për vjetërsinë dhe për vazhdimësinë historike të popullit grek dhe të gjuhës së tij kemi
një mendim të qëndrueshëm dhe të mirëpranuar, kurse për popullin shqiptar, për gjuhën e
kulturën e tij, ka pasur mjaft diskutime, të cilat shpesh janë shtruar dhe janë zgjidhur
shkencërisht dhe me objektivitet, ashtu si ka përpjekje dhe studime që edhe pse mëtojnë të
jenë sa më afër të vërtetës, shpërfaqin një sfond të tejdukshëm nacionalist dhe shovinist.
Dy shekujt e fundit vërejmë një rritje të ndjeshme të përpjekjeve të dijetarëve apo të
dashamirësve sidomos të kulturës shqiptare për të përkthyer majat e kulturës greke dhe për të
sjellë në shqip historinë e popullit helen dhe sidomos për të shqipëruar letërsinë e vjetër apo
të re greke. Në dy dhjetëvjeçarët e fundit kontaktet ndërmjet dy popujve kanë arritur kulmin.
Si ura lidhëse kanë shërbyer ndër të tjera dhe popullsia minoritare greke në Shqipëri. Pas vitit
1990 drejt Greqisë u nisën valë të tëra emigrantësh shqiptarë, duke kapur një shifër që shpesh
i kalon të 600.000 vetët. Ata jetojnë dhe punojnë në një mjedis greqishtfolës, por në shtëpi
komunikojnë shqip. Situata bilingue, me greqishten si gjuhë të bukës dhe me shqipen si
gjuhë të zemrës kërkon patjetër zotërimin e greqishtes.
Në jug të Shqipërisë jeton një komunitet i rëndësishëm grek, i cili për vetë kushtet
politike u gjend në një gjendje bilinguizmi. Në hapësirat ku ai shtrihet ka shkolla për arsimin
në gjuhën amtare, botohen organe publicistike në greqishte, ka pasur dhe ka një krijimtari të
begatë dhe të frytshme në fushën e letërsisë artistike etj. Në ditët e sotme duhet të themi se
sistemi arsimor është i plotësuar, në nivel parauniversitar dhe në atë universitar (ka degë të
gjuhës greke e të letërsisë në Universitetin e Gjirokastrës dhe në atë të Tiranës).
Kontaktet dhe interesat e dyanshme kanë çuar ndër të tjera në hartimin e fjalorëve
dygjuhësh, sidomos të fjalorëve greqisht – shqip, por që patjetër do të çonte edhe në hartimin
e fjalorëve shqip – greqisht. Me një vështrim joshterues (në pamundësi për të shtrirë
hulumtimin në të gjitha bibliotekat dhe në të gjithë arkivat e të dy vendeve, në Greqi dhe në
Shqipëri) shohim se për një periudhë disashekullore kemi një numër fjalorësh të tillë të cilët i
bëmë objekt trajtimi shkencor në disa rrafshe, por që së shumti mbeten si kundrime leksikore,
semantike, duke mos anashkaluar edhe ato etnolinguistike, historike etj.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 224
Fjalorët greqisht - shqip dhe shqip – greqisht vitet e fundit kanë njohur shtim në numër
dhe në vëllimin e lëndës leksikore dhe kjo ka qenë edhe një shtysë tjetër për t‘u ndalur rreth
vlerave a mangësive që ata shpërfaqin.
Por duhet të pohojmë se hartimi i fjalorëve dygjuhësh nuk ka qenë në nivelin e kërkuar,
edhe pse nevojat e shkollës dhe të jetës shkencore, kulturore etj. për këto lloj fjalorësh kanë
qenë shumë të mprehta. Fakt është se për gati 100 e ca vjet fjalorët greqisht-shqip dhe shqip –
greqisht janë të pakta në numër. Është një gjendje e pafalshme që shpesh është ndikuar nga
politika, e cila drejtpërdrejt apo tërthorazi, për vite me radhë ka ndikuar negativisht në këtë
drejtim.
Leksikografia greke ka një histori 3.000-vjeçare, me një fond prej qindra e mijëra
fjalorësh. Kurse leksikografia shqipe, ka një histori gati 400-vjeçare, shumë më të shkurtër
sesa ajo greke. Megjithatë shekulli XX dhe fillimi i këtij shekulli e kanë pasuruar në mënyrë
të jashtëzakonshme fondin e fjalorëve, sidomos ata dygjuhësh, duke e shtrirë gjeografinë në
mbarë botën dhe janë hartuar jo vetëm fjalorët dygjuhësh me të gjitha gjuhët indoevropiane,
por po shtohet ndjeshëm dhe hartimi i fjalorëve dygjuhësh me gjuhët p.sh, që fliten në Evropë
dhe më tej, deri në Kinë apo në Japoninë e largët.
Shqipja është gjuhë që është shkruar relativisht vonë. Dokumentin e parë shkrimor, ku
ajo përballet me greqishten, e ndeshim në shekullin XIV. Prof. Dhimitër Shuteriqi në veprën
Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850 pohon se brenda një kodiku greqisht të B. Ambrosianës,
botuar në Milano në këtë shekull, gjendet në dorëshkrim Ungjilli i Pashkëve, sipas ritit
bizantin, përkthimi i të cilit është i dobët dhe lexohet me vështirësi; alfabeti grek nuk i ka
qenë përshtatur si duhet shqipes.
Kalojnë shekuj dhe kemi një zbrazëti në dokumentet e shqipes. Kjo, ndër të tjera,
shkaktohet nga ikja e madhe e shqiptarëve, pas vdekjes së Gjergj Kastriotit – Skënderbeut
dhe pas pushtimit të Shqipërisë nga turqit. Pasojat tashmë dihen. Pushtuesit, jo vetëm
përdorën shfarosjen në masë apo çuan në ndërrimin e fesë më forcë, por zhdukën, asgjësuan
apo vodhën shumë objekte e sende me vlerë që ishin tregues të profilit etnik të shqiptarëve.
Dihet se dëmin më të madh e pësoi kultura shumëshekullore e tyre. Pushtimi i egër osman çoi
edhe në moslejimin e hapjes së shkollave shqipe, në mospërpunimin e gjuhës së shkruar dhe
pashmangshëm me pasoja negative edhe në hartimin e fjalorëve që lidheshin me gjuhë të tjera
që nuk kishin lidhje me turqishten apo me arabishten.
Shekulli XVIII shënon fillimin e erës së hartimit të fjalorëve dy- e shumëgjuhësh, ku
greqishtja dhe shqipja shfaqen si gjuhë të para a të dyta. Kemi dy pamje: botimin e fjalorëve
të mirëfilltë dy e shumëgjuhësh.
Fjalori i parë ku shfaqet shqipja si gjuhë e dytë, përballë greqishtes, i takon vitit 1770,
dhe është hartuar nga Theodhor Kavalioti. Në fakt bëhet fjalë për një fjalor tregjuhësh
greqisht – vllahisht – shqip i shkruar me gërma greke. Fjalori i Kavaliotit është i përfshirë në
botimin Protopeiria, e cila konsiderohet një nga veprat më të shquara të tij.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 225
Protopeiria është një metodë për mësimin e gjuhës greke. Siç pohon edhe Dh.
Shuteriqi, «ai është një libër fillestar për ata që, midis shqiptarëve dhe vllehve, do të duan të
mësojnë gjuhën greke.»474
Një kopje e fjalorit, nga botimi i vetëm autentik i Protopeirias që gjendet në Rumani, u
soll, në shtator të vitit 2012, në Bibliotekën Kombëtare të Tiranës nga drejtori i saj Aurel
Plasari.
Fjalori i Kavaliotit hodhi bazat e para te Albanologjisë, gjithashtu vepra shënon një datë
në gjuhësinë e krahasuar ballkanike, është i pari fjalor edhe i vllahishtes.
Është fjalor me një numër të vlerësueshëm fjalësh, edhe pse për ditët e sotme, një fjalës
me 1070 njësi duket shumë i vogël.
Rrugën e nisur nga Kavalioti, në fushën e mësimdhënies dhe të leksikografisë, e
vazhdoi me sukses një tjetër Voskopojar, Daniili, i cili botoi në vitin 1802 veprën «Hyrje në
mësimdhënie» e cila përmban edhe fjalorin me titull «Fjalori katërgjuhësh i katër dialekteve
popullore apo të romejes së thjeshtë, vllahishtes së Moisias, të bullgarishtes dhe të shqipes».
Në fakt nuk bëhet fjalë për fjalor të mirëfilltë, por për një metodë të mësimit të gjuhës greke.
Lemat në greqisht janë fjali të ndryshme të cilat janë përkthyer në tre gjuhët e tjera. Fjalori
është i shkruar me gërma greke dhe përmban rreth 800 fjalë.
Në vitin 2011 fjalorin e solli për publikun shqiptar, Niko Stillos në një botim ku ka bërë
edhe transkriptimin e pjesës shqip me alfabetin e sotshëm.
E vërteta është se studimet e para për njohjen e gjuhëve shqipe, vllahe dhe bullgare janë
realizuar mbi bazën e këtyre fjalorëve disagjuhësh dhe autorët e tyre është e drejta të përfillen
si pararendës të gjuhësisë së krahasuar për Ballkanin.
Gjatë kësaj periudhe kemi dhe botimin e fjalorthëve të vegjël dygjuhësh, që shoqërojnë
pjesë ungjijsh e gjithë veprën (të cilët shpesh mbeteshin edhe në dorëshkrim). Kështu në
Bibliotekën Kombëtare të Tiranës gjendet një kodik beratas, me përkthime të ndryshme
kishtare dhe me fjalorë greqisht – shqip. Mendohet se autori është Kostandin Berati ose
Ikonom Kostandini dhe i përkasin vitit 1764. Vepra ka rreth 44 faqe me lutje të ndryshme
fetare me një radhë shqip dhe tjetra shqip të shkruara me alfabet grek. Brenda kodikut kemi
dy Fjalorthe greqisht – shqip, njëri me 110 fjalë dhe tjetri me rreth 1.600 fjalë.
Për fjalësin e fjalorëve të kësaj periudhe duhet të theksojmë se i përket pak a shumë
botës kishtare, dukuri që është e pranueshme, sepse kemi një përpjekje të jashtëzakonshme të
popullsisë ortodokse për t‘i shpëtuar myslimanizimit, që në shekullin e XVIII arrin kulmin.
Vetëkuptohet që literatura kishtare do të ishte udhëheqëse në këtë ndeshje kulturash,
qytetërimesh, gjuhësh, besimesh. Shkrimet e kodikëve dhe fjalorët që ata përmbanin,
shërbenin edhe për përhapjen e arsimimit dhe ndihmonin në shkollimin e popullsisë.
Shekulli XIX vjen me një pamje më të plotë gjuhësore për shqipen, bëhen shumë
përkthime nga greqishtja, sidomos nga kultura kishtare, botohen disa gramatika të shqipes,
botohen shumë fjalorë dygjuhësh. (Megjithatë të pranojmë se kryet e vendit në marrëdhëniet
e shqipes me gjuhët e tjera i mbajnë ato me italishten).
474
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976, f. 27
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 226
Në leksikografinë dygjuhëshe greqisht - shqip apo shqip - greqisht, që në dhjetëvjeçarin
e parë, kemi një vepër që tërhoqi më të vërtetë vëmendjen. Luftëtari i shquar suliot, Marko
Boçari, boton në vitin 1809 Λεμηθφλ ηήο Ρνκατθνίο θαί Αξβαλεηηθνίο Απιήο (i njohur, tashmë,
si Fjalor greqisht - arvanitshe e thjeshtë).
Fjalori u shkrua në Korfuz më 1809, me kërkesën e konsullit francez në Janinë,
Pouqueville, dhe përpara syve të këtij. Lënda leksikografike është në dy kolona (djathtas
shqip). Ka rreth 1.800 fjalë. E zbuloi S. Lambros, i cili flet për të te fletorja Estia, Athinë,
25.XII.1895.
Fjalori u botua nga Lumo Skëndoja në Tiranë më 1926, duke u ruajtur alfabeti grek dhe
ortografia e origjinalit, kurse më 1980 fjalori botohet në Athinë në një botim të Akademisë së
Shkencave të përgatitur nga Titos Johallas. Në këtë botim Johallas jep një studim të detajuar
në lidhje me përmbajtjen dhe rëndësinë e fjalorit, gjithashtu ai ka bërë transkriptimin e pjesës
shqipe me alfabetin e sotshëm.
Në janar të 2008-s, fjalori qarkullon edhe në Shqipëri nga shtëpia botuese ―Arbëria‖,
dhe është përgatitur për botim nga Niko Styllos, duke e pajisur me një studim të bazuar në
botimin e Johallës.
Fjalori i M. Boçarit, edhe pse nuk është vepër e një gjuhëtari dhe aq më pak e një
leksikografi, dygjuhësh ka meritën e pakundërshtueshme, sepse me lëndën që pasqyron,
shënon shkëputjen për herë të parë nga fjalorët dygjuhësh dhe shumëgjuhësh me lëndë
leksikore vetëm nga bota kishtare dhe e besimit.
Fjalësi është relativisht i vogël në numër, por ka meritën se jep lëndë të drejtpërdrejtë
nga e folmja e krahinës së Sulit, nga një e folme që i përket dialektit të toskërishtes. Në fjalor
mund të bëjmë shqyrtime leksikore, semantike dhe frazeologjike dhe për nga burimi i fjalëve.
Lënda që jep mundësi për të parë veçoritë dialektore të folmes (veçoritë fonetike,
leksikore e gramatikore) dhe ka rëndësi për studimet historike, sepse pasqyron një gjendje
gjuhësore, gati të papërpunuar, të fillimit të shekullit XIX. Lënda jep mundësi dhe për analiza
e ftillime etnolinguistike, sepse nuk është grumbulluar me kritere shkencore leksikografike,
por shpesh është rastësore, ndaj elementet pragmatiste etnolinguistike janë më të dallueshme,
sesa te një fjalor tjetër.
Një tjetër vepër shumë e rëndësishme që u hartua nga fundi i shekullit të XIX, por që
vonoi shumë të shohë dritën e botimit, është Fjalori Greqisht – Shqip i Panajot Kupitorit.
Fjalori, një vepër shumë e rëndësishme që përshkruan gjuhën e arvanitasve të Hidrës në fund
të shekullit XIX, mbeti dorëshkrim për rreth dy shekuj dhe vetëm në fillim të shek. XXI arriti
të botohet falë kujdesit të prof. Titos Johallas.
Dorëshkrimi përbëhet nga 1226 faqe. Shpjegimi i fjalëve në shqip është bërë duke
përdorur alfabetin grek. Sipas Xh. Lloshit: «Autori ka përshtatur alfabetin e greqishtes, duke
përfshirë edhe disa shkronja latine‖.
Në fjalor gjejmë të përcaktuara me shkurtesën përkatëse fjalë edhe nga gegërishtja edhe
nga toskërishtja. Sipas prof. Xh. Lloshi: «Shqyrtimi i leksikut shqip në Fjalorin e Kupitorit e
vërteton më së miri, se ai punonte për shqipen përgjithësisht dhe jo për të folmen e
arvanitëve. Me njohuritë që ka pasur, ka përfshirë edhe trajta të gegërishtes, të cilave u ka
vënë shënimin përkatës.»
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 227
Dekadat e fundit erdhën në dritë prurje të reja arkivore në lidhje me veprimtarinë
shkrimore të Mitkos që e pasuruan ndjeshëm fondin e dorëshkrimeve të tij. Midis tyre gjejmë
dy vepra që kanë lidhje me objektin tonë të studimit dhe e vendosin Mitkon në rradhët e
leksikografëve. Këto janë:
Dorëshkrimi i fjalorit tre gjuhësh italisht – greqisht – shqip
Dorëshkrimi i fjalorëve shqip – greqisht dhe greqisht – shqip
Dorëshkrimit i fjalorit tre gjuhësh italisht – greqisht – shqip u zbulua në vitin 2011 dhe
u përgatit për botim nga Shpëtim Sala, më 2013.
Në maj të 2014 Ministria e Kulturës përzgjodhi për financim projektin ―Botimi i
fjalorëve shqip – greqisht dhe greqisht – shqip të Thimi Mitkos‖ të cilin do ta përgatisë
profesori i njohur i Universitetit Aristotel të Selanikut Dhori Qirjazi.
Këto dy ngjarje shumë të rëndësishme që ndodhën vitet e fundit na detyrojnë jo vetëm
të flasim për Mitkon leksikograf, por emrin e tij ta vendosim në krah të leksikografit të madh
të shekullit të XIX Kostandin Kristoforidhit.
Lënda e fjalorëve të Mitkos vjen nga dy burimi i pari është bibliografia shqipe që
ekzistonte në atë kohë si dhe letërkëmbimet e tij dhe i dyti është materiali që vilte ai vetë në
vende të ndryshme kudo që ndodhej.
Vepra tjetër leksikografike e Mitkos është Fjalori tre gjuhësh italisht – greqisht – shqip
të cilin e ka përgatitur pothuajse në të njëjtën kohë me fjalorët e tjerë por arriti të shohë dritën
e botimit vetëm në vitin 2013. Dorëshkrimin e fjalorit e zbuloi rastësisht studiuesi Shpëtim
Sala dhe e përgatiti për botim duke e përshtatur me alfabetin shqip. Dorëshkrimi përbëhej
prej 326 faqesh, materiali i të cilave pasqyron gjendjen e gjuhës shqipe në atë periudhë.
Në shekullin XIX nuk kemi botimin e ndonjë fjalori shqip – greqisht. Asnjë leksikograf
grek nuk e ka ndier të domosdoshme hartimin e një vepre të tillë, edhe për shkak të gjendjes
së shqipes, si gjuhë e folur, por e pashkruar, e papërpunuar, e pakodifikuar dhe pa një fjalor
shpjegues, i cili do të ofronte lëndën e nevojshme leksikografike për një fjalor dygjuhësh,
shqip – greqisht.
Në parathënien e Fjalorit të Marko Boçarit Prof, Johallas informon edhe për një
dorëshkrim fjalori i cili nuk pa dritën e botimit. Eshtë Fjalori shqip – greqisht i doktorit Tasos
Nerutsos. Ngaqë Nerutsos ka jetuar gjatë viteve 1826- 1892 mendojmë që Fjalori i përket
fundit të shekullit XIX.
Shekulli XX vjen me pamje krejt tjetër.
Leksikografinë e këtij shekulli, sipas Jani Thomait,475
mund ta shohim në tre periudha
që përputhen me ndarjet historike.
1. Fillimi i shek. XX – 1944 (kur mbaroi Lufta e II Botërore)
2. Periudha 1944 – 1990, që njihet si periudha e izolimit të Shqipërisë.
3. Periudha 1990 – sot
Periudha e parë
475
Leksikografia shqipe, trashëgimi dhe perspektivë, Tiranë, 2005, f. 332
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 228
Në vitin 1904 botohet fjalori i parë shqip – greqisht, “Fjalori i gjuhës shqipe” i
Kostandin Kristoforidhit (Leksikon tis allvaniqis gllossis, Athinë, 1904). Ky fjalor, që është
fjalori më i mirë, që u botua në periudhën e parë të leksikografisë shqipe, pasi u ripunua dhe u
vu në alfabet shqip nga Aleksandër Xhuvani, u ribotua më 1961 me titullin “Fjalor shqip-
greqisht”. Është pranuar se Fjalori i Kostandin Kristoforidhit është në përgjithësi dygjuhësh,
shqip-greqisht, por hartuesi nuk kishte për qëllim të bënte një fjalor për të mësuar greqishten.
Ai synonte të hartonte fjalorin e shqipes për shqiptarët, prandaj edhe titullin është “Fjalor i
gjuhës shqipe”, kurse greqishten e përdori si mjet shpjegues. Vetë autori pohon se kërkon të
shtypet leksikoja e gjuhësë shqipe, që jam munduar njëzet vjet për atë punë edhe kam
mbledhur 40.000 fjalë shqip.
K. Kristoforidhi përfshiu në fjalorin e tij fjalë e frazeologji nga goja e popullit, si pasuri
të përbashkët e shqipes, përfshiu disa neologjizma, që i krijoi vetë (si kërkimsor, ndërgjegjë,
udhëheqës etj.), duke u mbështetur në ligjet e gjedhet fjalëformuese të shqipes. Vepra hedh
hapat e parë për një fjalor shpjegues, por nuk arriti deri te fjalori shpjegues i mirëfilltë. Fjalori
zakonisht ka fjalën shqipe dhe përkrah saj fjalën gjegjëse të greqishtes. Megjithatë gjejmë
shumë raste kur krahas fjalëve gjegjëse në greqishte, ai vë për fjalët shqipe edhe sinonime ose
shpjegime shqip. Fjalori ka meritën e padiskutueshme, se përgjithësisht fjalën leksikore e
shoqëron me treguesit gramatikorë, duke bërë një punë të jashtëzkonshme në ndihmë edhe të
studimeve gamatikore.
Gjatë kësaj periudhe kemi akoma ribotimin e Fjalorit të Marko Boçarit nga Lumo
Skëndo, në vitin 1926.
Kurse në vitin 1928, Koço Tasi boton në Athinë, Lexicon helleno – alvanikon (Fjalor
greqisht – shqip), i cili ka 272 faqe.
b. Periudha e dytë
1944 (kur mbaroi Lufta II Botërore) – 1990
Pas Luftës II Botërore kemi hartimin e një fjalori greqisht – shqip nga Themistoklis
Papadhimas (1897 – 1978) me origjinë nga Nivica e Himarës. Bëhet fjalë për një fjalor, që
ende nuk e ka parë dritën e botimit. Sipas prof. Johallës Në bazë të lemave greqisht të këtij
Fjalori u krijua fjalori me tre vëllime i Gjuhës së Re Greke i I. Stamatakos. Këto lema
paraqesin forma dhe të gjuhës intelektuale dhe të gjuhës popullore (katharevusas dhe të
dhimotiqis) dhe jepen edhe shumë sinonime të këtyre fjalëve. Për sa u përket fjalëve shqip
Papadhimas përdori Fjalorin e Gjuhës Shqipe të botuar në Tiranë, në vitin 1954.
55 vjet pas botimit të fjalorit të Kristoforidhit, në vitin 1959, u botua në Athinë Fjalor i
shkurtër shqip – greqisht (Allvano-hellenikon lexicon) nga gjirokastriti Nikolla Çeçi (1910 -
) me 253 faqe.
Në vitin 1971 Niko Gjini (për shumë vjet rresht profesor i greqishtes në universitetin e
Tiranës), boton në Tiranë (në një kohë kur leksikografia dygjuhëshe, shqip – gjuhë e huaj dhe
gjuhë e huaj – shqip kishte përballuar me sukses te gjitha vështirësitë dhe kishte krijuar
fytyrën e vetë) Fjalorin shqip – greqisht. Ai si një vepër me qëllime praktike dhe mësimore,
pasqyron një pasuri leksikore e semantike në shqip dhe barasvlerësen e saj në greqisht me
rreth 16.000 fjalë.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 229
Në vitin 1986 kemi botimin e një tjetër fjalori shqip – greqisht, me rreth 5 000 fjalë, atë
të Vasil Partalit. Është i dyti i këtij lloji që qarkulloi 15 vjet pas botimit të Fjalorit të Gjinit.
Është fjalor i tipit të vogël dhe i destinuar ―në ndihmë të nxënësve minoritarë‖.
Qëllimi i hartimit të fjalorit jepet në parathënien e tij nga vet autori, i cili shkruan:
―Ky fjalor i shkurtër shqip – greqisht është përgatitur kryesisht për t΄u ardhur në ndihmë
nxënësve të shkollave 8-vjeçare minoritare në mësimin e gjuhës shqipe.‖
Në vitin 1989 botohet në Janinë ―Fjalori greqisht – shqip‖ i Odhisea Dhimogjinit. Duhet
të pranojmë që është fjalori i parë greqisht – shqip që botohet pas një periudhe kohore shumë
të gjatë. Vepra është botim personal i autorit. Ka gjithsej 274 faqe me rreth 5 000 lema.
Periudha e tretë
Pas rënies së diktaturës komuniste dhe ndryshimeve politiko - shoqërore që ndodhën
pas viteve ‘90 kemi një hop sasior dhe cilësor në hartimin e fjalorëve greqisht –shqip dhe
shqip – greqisht që u bë më i ndjeshëm sidomos në fillim të shekullit XXI. Fjalorët janë
vëllimorë, hartohen nga leksikografë, dhe hartohen sipas teknikave bashkëkohore
lekikografike: me parathënien në të dy gjuhët, me fjalët e shkurtuara në të dy gjuhët, me
alfabetin e shqipes dhe transkriptimin në atë të greqishtes dhe anasjelltas, me literaturën e
konsultuar etj. Fjalësi tashmë i pasur shoqërohet me lista me emra gjeografikë, si dhe me
pasqyra gramatikore.
Në vitin 1993 pas një pune shumë të gjatë dhe pasionante mbi 40-vjeçare, N. Gjini, një
njohës i shkëlqyer i greqishtes dhe i shqipes, boton Ελληνο - Αλβανικο Λεμηθν (Fjalor
greqisht - shqip) një vepër për të cilën duhet të pranojmë se është vepra leksikogafike
dygjuhëshe, qoftë greqisht – shqip, qoftë shqip greqisht, më e arrirë deri në ditët e sotme.
Fjalësi ka rreth 50. 000 njësi në greqisht dhe gjegjësen e tyre në shqipe dhe ai jo vetëm
të rrit kompetencën leksikore, por ai të fut në botën greke, duke pasur lëndë për
semantologun e leksikografin, për morfologun e sintaksologun, për historianin e mitologun,
për etnolingiustin e sociolinguistin etj.
Kështu, për herë të parë në fjalorët dygjuhësh greqisht – shqip bëhet edhe paraqitja e
shqipes standarde në këtë nënsistem, duke përballuar një fjalës më të madhe sesa kishte
fjalori më i madh i saj (50.000 me 42.000).
Në vitin 1997 Konstandin Papafili boton në Athinë fjalorin Λεμηθό Διιελν - Αιβαληθό
(Fjalor greqisht - shqip). Kjo shënon ngjarje, sepse tashmë po bëhet normë hartimi i fjalorëve
dygjuhësh nga leksikografë grekë. Fjalori ka një fjalës me 20.000 fjalë në greqishte dhe me
barasvlerësit e tyre në shqipe dhe ka karakter praktik, është i formatit të vogël, gati si
doracak. Mbase ky lloj formati ka qenë dhe synimi i autorit, që ka përcaktuar dhe sasinë e
fjalëve dhe mënyrën e dhënies së tyre. Fjalori është fjalor i drejtpërdrejtë dygjuhësh, gati-gati
sinonimik, sepse fjalët në greqishte dhe në shqipe jepen së shumti vetëm si lema. Kjo gjen
shprehjen se shumë fjalë që kanë më shumë se një kuptim janë dhënë vetëm me kuptimin e
tyre kryesorë, janë mënjanuar në skajshmëri thëniet, ku mund të shihej qoftë minimalisht jeta
e fjalës (si leksematikë). Kjo ka shpënë në një funksion pragmatik të fjalorit, si një fjalor
turistik, për të gjetur sa më shpejt barasvlerësin shqip të fjalës greke.
Po në vitin 1997 Konstandin Papafili boton Fjalorin Shqip - Greqisht [Κ. Παπαθίιε,
Λεμηθφ Αιβαλν - Διιεληθφ (Fjalor shqip – greqisht), me 30.000 fjalë në shqipe dhe me
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 230
barasvlerësit e tyre në greqishte. Dhe ky fjalor ka karakter te theksuar pragmatist, duke
synuar ta çojë përdoruesin e tij lehtësisht te fjala shqipe dhe tek gjegjësja në greqishte. Ai ka
meritën e padiskutueshme se pasqyron në një vëllim të vogël, shumë të përdorshëm një
numër relativisht të madh fjalësh. Fjalori ka të meta që mund të ishin kapërcyer lehtësisht: ka
fjalë në të folmet dialektore apo sociale, si keverim,-i, -e, -et [o]. ε δηαθπβέξλεζε, ε δηνίθεζε;
nuk zbaton normën drejtshkrimore e drejtshqiptimore në përzgjedhjen e shumë fjalëve, duke
dhënë shpesh variante fonetike, si çpartallim, çpartalloj, (i, e) çpartalluar, çpëlahem, çpëlaj,
(i, e) çpëlarë, çkëlqen, çkarkim, çkarkohem etj.; kemi dhe barbarizma që shqipja i ka bërë
pronë te leksikut në fjalorët njëgjuhësh apo dygjuhësh, si mylfiz, -i [o], ρξεσθνπεκέλνο etj.,
apo fjalë të huazuara në shqipe, të cilat në fjalor jepen me shtrembërime shqiptimi, çka shpien
në gabime të dyfishta, si byrokratizoj (burokratizoj), byrokrat (burokrat), byrokraci
(burokraci), byrokratik (burokratik), byrum (bujrum, urdhëroni) etj.
Në vitin 1998 në Univesitetin e Janinës, N. Gjini boton Αιβαλν-Διιεληθν Λεμηθν
(Fjalor shqip – greqisht), nën kujdesin e drejtpërdrejtë të filologut Jeorgjio Kapsalis Fjalori
jep lëndë të jashtëzakonshme për të ndërmarrë studime shkencore të fushave të ndryshme, në
ato gjuhësore apo edhe jashtëgjuhësore. është mbështetur në hartimin e Fjalorit në një
literaturë shkencore teorike dhe në botimet më të mira leksikografike njëgjuhëshe e
dygjuhëshe në greqishte dhe në gjuhën shqipe. Fjalori i N. Gjinit çon në duart e përdoruesit
një vepër që ka një fjalës me 50. 000 njësi. Ky korpus kaq i madh fjalësh vetvetiu nënkupton
që aty përfaqësohet denjësisht dhe gati e tëra bota materiale, shpirtërore e intelektuale e
popullsisë shqiptare, sepse fjalët çojnë te historia dhe tek e sotmja e këtij populli, tek kultura
dhe psikologjia e tij, që shpesh vërtiten në një nënshtrat të përbashkët. Pra përdoruesi i fjalorit
jo vetëm rrit kompetencën gjuhësore me fjalë, me kuptime, me frazeologji shqipe, por ai
përfshihet dhe bëhet padashur pjesë e botës shqiptare. Ndaj vepra Αιβαλν - Διιεληθφ Λεμηθφ
(Fjalor shqip – greqisht), ka lëndë të bollshme për studiuesit grekë të fushave të ndryshme.
Fjalori ka meritën tjetër të padiskutueshme, sepse e gjithë lënda leskikore, semantike, thëniet
ilustruese etj. i përkasin shqipes satndarde, dhe jep në mënyrë të zgjeruar strukturat
kuptimore të fjalëve, duke e bërë fjalorin gati - gati shpjegues, ashtu si kishte bërë më fjalorin
e botuar në vitin 1993.
Në vitin 2001 në Tiranë H. Sinani boton Fjalor Greqisht-Shqip (Διιελν – Αιβαληθν
Λεμηθν) që përmban rreth 20.000 fjalë me shqiptim, bashkëkohor, me shpjegime, sinonime e
frazeologji, me një shtesë emrash të përveçëm dhe gjeografikë, me tabela gramatikore. Fjalori
ka karakter të theksuar paradigmatik, fjalës greke i është gjetur fjala shqipe, pra kemi një
ekuilibër leksikor. Kjo është një nga të metat, sepse shqipja veçanërisht, por edhe greqishtja
kanë me mijëra e mijëra fjalë me shumë kuptime (polisemantike). Një nga meritat më të
mëdha të fjalorit është dhënia për herë të parë në një fjalor greqisht - shqip e shqiptimit të
fjalëve të greqishtes. Kjo gjuhë nën ndikimin e traditës shkrimore mijëravjeçare, nuk ka
parimin themelor të drejtshkrimit parimin fonetik, por atë morfologjiko – historik, prandaj ai
që kërkon të mësojë greqisht edhe përmes fjalorit, gjendet përballë dy vështirësive, përballë
një shkrimi me alfabet jolatin dhe përballë mospërputhjes ndërmjet formës së shkruar dhe
asaj së shqiptuar. Vepra ka rëndësi të shumëfishtë: shtoi numerikisht dhe cilësisht numrin e
fjalorëve dygjuhësh greqisht – shqip; si fjalor i tipit të vogël dhe me format mesatar ai është
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 231
shumë pranë përdoruesit; hapi rrugën për fjalorët greqisht – shqip me transkriptimin e
shqiptimit.
Një vepër e veçantë shumëgjuhësh është dhe Fjalori frazeologjik ballkanik i hartuar nga
Jani Thomai, Xhevat Lloshi, Rusana Hristova, Kosta Qiriazati e Ana Melonashi, që u botua
1999. Vepra ka rreth 5000 njësi frazeologjike në pesë gjuhë: shqip – bullgarisht – greqisht –
rumanisht – serbokroatisht. Ky fjalor është i pari në llojin e vet jo vetëm në gjuhësinë
ballkanike, por edhe në atë evropiane, vlerat e tij janë të rrafshit shkencor-teorik dhe të
rrafshit praktik. Fjalori nuk ka fjalës me leksema, megjithatë ai ka rëndësi të madhe, sepse së
pari u shërben drejtpërdrejt studiuesve në fushën e gjuhësisë ballkanike, por edhe gjithë atyre
që duan të mësojnë në rastin tonë shqipen (kur janë grekë) dhe greqishten (kur janë
shqiptarë). Por me lëndën e veçantë që ai përmban, u shërben edhe përkthyesve, edhe
shkrimtarëve etj. si dhe të tjerëve që ndiejnë nevojën e krahasimeve ndërgjuhësore në
frazeologji.
Fjalori shqip - greqisht dhe greqisht – shqip i hartuar nga grup profesorësh të gjuhës
shqipe, botohet në Athinë më 2006 nga botimet Kollokathi. Ky Fjalor ka disa veçori që e
diferencojnë nga fjalorët dygjuhësh që kemi studiuar deri tani:
Është fjalori i parë i llojit me dy drejtime shqip - greqisht dhe greqisht – shqip të
përfshira në një libër të vetëm.
Është fjalori i parë i hartuar nga më shumë se një autor. Të gjitha fjalorët që kemi parë
deri tani janë vepra personale.
Është i pari i llojit ―fjalor xhepi‖ me përmasa të një fjalori të vogël.
Fjalësi i çdo kategorie përmban rreth 20 000 njësi.
Një nga veprat më cilësore që u botuan gjatë kësaj periudhe është edhe fjalori greqisht –
shqip i Lavdimir Markut. Ai doli në qarkullim në vitin 2009 dhe ka rreth 40 000 lema.
Fjalori i Markut nuk është një fjalor ku përball fjalës shqipe gjendet thjeshtë fjala
analoge greke, por autori e ka përfshirë atë në shembuj të ndryshëm gjë që e bën fjalorin më
të plotë dhe më miqësor për përdoruesit. Ilustrimet u përkasin të gjitha kategorive të
mundshme të formimeve sintaksore duke filluar nga renditja e lirë e fjalëve, në simfraza, në
shprehjet idiomatike dhe duke arritur deri tek proverbat.
Përkthimi i lemave në gjuhën greke dhe gjetja e fjalëve analoge është realizuar në masë
të vlerësuar. Gjuha e përkthimit të ilustrimeve është një gjuhë e standardeve bashkëkohore.
Autori i shmanget, ose më mirë të themi, nuk bie në kurthin e përkthimit fjalë për fjalë nga
shqipja në greqisht, por shfrytëzon vetitë shprehëse të çdo gjuhe në veçanti.
Vetëm një vit pas botimit të Fjalorit greqisht – shqip, në vitin 2010 Lavdimir Marku
boton Fjalorin shqip – greqisht një tjetër vepër e rëndësishme që shton si nga ana numerike
edhe nga ana cilësore fondin e veprave dygjuhëshe greqisht - shqip dhe shqip – greqisht.
Sipas informacionit që jepet në frontespicin e fjalorit ai përmban mbi 20 000 lema në
590 faqe. Numër ky dy herë më i vogël se numri i lemave të fjalorit të tij greqisht – shqip
(2009), por njëkohësisht edhe nga Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe.
Duke krahasuar një pjesë të rastësishme të lemave të shkronjës ―T‖ të Fjalorit të Markut
me Fjalorin e Gjuhës së Sotme Shqipe (1980) konstatojmë se Marku nuk ka përfshirë në
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 232
fjalës lema me karakter bisedimor, të cilat nuk kanë përdorim të gjerë si dhe fjalë të
prejardhura ose të përbëra.
Dhënia e kuptimeve të ndryshme të fjalëve polisemike është një tregues pozitiv për
vlerësimin e fjalorit. Shpesh herë gjejmë fjalë me më shumë se një kuptim të cilat jepen me
numra arabë kurse kur një përdorim ose shprehje ka më tepër se një kuptim, këto jepen me
shkronjat e alfabetit.
Fondi i fjalorëve dy gjuhësh greqisht – shqip dhe shqip greqisht përfshin edhe fjalorë të
tjerë të botuar nga dashamirës të njërës apo të tjetrës gjuhë, sidomos fjalorë me një numër të
vogël fjalësh, fjalorë shprehjesh të etnokulturës (përshëndetje, formula komunikimi në
mjedise të ndryshme bilinge etj). Shumë prej tyre janë punë që nuk kanë asgjë të përbashkët
me një vepër leksikografike të mirëfilltë. Për të mënjanuar përdorimin e tyre që së shumti
sjell, pasoja negative sesa zotërim të gjuhës së huaj (sidomos për të mësuar greqishten), lind
si e domosdoshme që të organizohet dhe të institucionalizohet hartimi dhe botimi i fjalorëve
të vegjël dhe praktikë në përdorim, i fjalorëve shkollorë dhe i fjalorëve të tipit të mesëm (me
50.000 fjalë) por jo me formatin e fjalorëve të botuar deri tani, por më të shfrytëzueshëm.
Përvoja është, qarqet akademike dhe universitare duhet ta kenë përparësi edhe këtë objektiv.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 233
LITERATURA
A. Duro, Termi dhe fjala në gjuhën shqipe, Tiranë, 2009
A. Dhrimo, Probleme teorike dhe praktike për hartimin e fjalorëve dygjuhësh, në
―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspective‖, Tiranë, 2005
A. Kola, Gjuha e perëndive, Tiranë, 2005
A. Kostallari, Kompozitat dëshirore dhe urdhërore të shqipes, në ―Studime mbi leksikun e
formimin e fjalën në gjuhën shqipe‖, Tiranë, 1, 1972
A. Kostallari, Kompozitat ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese, në ―Studime mbi
leksikun...‖, 1, Tiranë, 1972
A. Kostallari, Mbi disa drejtime të përsosjes së sistemit e të strukturës së gjuhës sonë letrare,
SF, nr. 2, Tiranë, 1982
A. Kostallari, Mbi disa veçori të fjalës së përbërë në gjuhën shqipe, në ―Studime mbi
leksikun ...‖, 1, Tiranë, 1972
A. Kostallari, Mbi disa veçori të strukturës semantike të kompozitave pronësore të shqipes, në
―Studime mbi leksikun ...‖, 1, Tiranë, 1972
A. Kostallari, Në rrugën e hartimit të fjalorit normativ të shqipes së sotme, ―Studime mbi
leksikun dhe mbi formimin e fjalëve…‖, Tiranë, 1972, II
A. Kostallari, Parimet themelore për hartimin e “Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe”, në
―Studime mbi leksikun..., II, Tiranë, 1972
A. Kostallari, Vëzhgime mbi disa grupe fjalësh popullore të trojeve verilindore të shqipes,
SF, nr. 1, Tiranë, 1961
A. Lamaj, Pasqyrimi semantik i leksikut poetik popullor në fjalorët shpjegues të shqipes, në
―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005
A. Lehrer, Semantic Fields and Lexical Structure, 1974
A. M. Al-Kasimi, The Interlingual/Translation Dictionary: Dictionaries for Translation,
1983
A. Spiro, Shqip, sprova gjuhësore dhe artikuj, 2010, Alcaeus.
A. Xhuvani, Çështje të “Fjalorit të gjuhës shqipe”, ―Nëntori‖, 1957, 1
A. Xhuvani, Kostandin Kristoforidhi, në ―Literatura jonë‖, 1949
A. Xhuvani, Studime gjuhësore, 1956
A. Xhuvani, Vepra, I, Tiranë, 1980
A. Xhuvani, Vepra, II, Tiranë, 1990
A. Zyberi, Leksiku bujqësor e blegtoral i të folmeve shqipe të Malit të Zi, Prishtinë, 1996.
A. Zymberi, Fjalorth i fjalëve të rralla, Prishtinë, 1979.
A. πύξνπ, Σν ειιεληθό γισζζηθό ηδίσκα ηεο πεξηνρήο Γειβίλνπ θαη Αγίσλ
αξάληα, Αζήλα, 2008.
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 234
At‘ Benedikt Dema, Fjalor fjalësh të rralla të gjuhës shqipe, Tiranë, 2005.
Autoktonia e shqiptarëve në studimet gjermane, Tiranë, 1990
C. Marello, ―Les différents types de dictionnaires bilingues‖, 1996
Ch. Baylon, Komunikimi, Shkup, Logos, 2003
Charlier F. Dubois. (1992). Review of the Oxford-Hachette French Dictionary: French-
English, English-French, International Journal of Lexicography 5.5: 311-329
Chr. Taylor, Language to Language: A Practical Guide for Italian English Translators
Cambridge, 1998
Chr. Taylor, Language to Language: A Practical Guide for Italian English Translators.
Cambridge, 1998
Contemporary Semantic Theory (Oxford: Blackëell), pp. 539--559.
D. A. Cruse, Lexikal semantics, Cambridge, 1986
D. Leëis, 1972. General semantics. In Donald Davidson and Gilbert Harman, eds.,
D. Nettle, Linguistic diversity. Oxford,1999
Dh. Pilika, Pellazgët, origjina jonë e mohuar, Tiranë, 2005
Dh. Qirjazi, ―Mjaltë” nga hojet dhe trojet e shqipes: fjalori dorëshkrim shqip-greqisht i Th.
Mitkos dhe suaza Ballkanike e tij, në Konferencë shkencore: «Shqipja dhe gjuhët e
Ballkanit», Prishtinë, 10 -11 nëntor 2011.
Dh. Qirjazi, Rrugë të çelura e shtigje të pashkelura: I pari fjalor frazeologjik ballkanik,
hartuar në drejtimin e akad. Jani Thomai. Në: Akademiku J. Thomai në 75-vjetorin e lindjes,
Korçë. 2010
Dh. Shuteriqi, Fjalë nga leksiku i shqipes para Buzukut (879-1555), 1980
Dh. Shuteriqi, Gjurmime letrare, Tiranë, 1974
Dh. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë, 1976
E. Bezhani & I. Shehu, Një vështrim i shkurtër mbi hartimin e makrostrukturës së një fjalori
në“Kërkime Universitare‖, Universiteti i Gjirokastrës, nr. 37, 2014
E. Çabej, Disa eufemizma të shqipes, ―Buletin i Institutit të Shkencave‖, 1949, 1
E. Çabej, Disa parime e kritere për hartimin e një fjalori etimologjik të gjuhës shqipe,
E. Çabej, Gjendja e sotme e etimologjisë së gjuhës shqipe, ―Studime mbi leksikun…‖, 1972, I
E. Çabej, Mbi parimet e metodën e studimeve etimologjike, SF, 1980, 3
E. Çabej, Nga leksiku i dialekteve arbëreshe të Italisë, SF, 1979, 2
E. Çabej, Për një shtresim kronologjik të huazimeve turke në gjuhën shqipe, SF, 1975, 1
E. Çabej, Për pastërtinë e gjuhës shqipe, GjJ, 2, 1981
E. Çabej, Pjetër Budi dhe gjuha e tij, SF, 1966, 4.
E. Çabej, Studime gjuhësore, I, Prishtinë, 1976
E. Çabej, Studime gjuhësore, II, Prishtinë, 1976
E. Çabej, Studime gjuhësore, III, Prishtinë, 1976
E. Çabej, Studime gjuhësore, IV, Prishtinë, 1977
E. Çabej, Studime gjuhësore, IX, Prishtinë, 1989
E. Çabej, Studime gjuhësore, V, Prishtinë, 1975
E. Çabej, Studime gjuhësore, VI, Prishtinë, 1977
E. Çabej, Studime gjuhësore, VII, Prishtinë, 1986
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 235
E. Çabej, Studime gjuhësore, VIII, Prishtinë, 1988
E. Çabej, Shqiptarët midis Lindjes dhe Perëndimit, Tiranë, 1994
E. Giordano, Fjalor i arbëreshvet t’Italisë (Dizionario degli Albanesi d’ Italia), Bari, 1963
E. Hysa, Disa çështje të parashtesimit në gjuhën shqipe, SF, 1973
E. Hysa, Formimet me prapashtesa në shqipen e sotme letrare, SF, 1970, 1
E. Hysa, Gramatika në fjalorët e shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe
perspektivë‖, Tiranë, 2005
E. Jasques, Shqiptarët, Tiranë, 2004
E. Kocaqi, Roli pellazgo-ilir në krijimin e kombeve dhe të gjuhëve evropiane, Tiranë, 2007
E. Kriara, Νέν Διιεληθφ Λεμηθφ, Αζελαη, 1995
E. Lafe: Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, Gazeta "Shqiptarja.com" 7. 11. 201
E. Nida, Exploring semantic structures, Munchen, 1975
Ë. Cimochoëski, Për gjuhën shqipe, Prishtinë, 2004
Ë. Morris, Introduction, në ―The American Heritage Dictionary of the English Language‖,
American Heritage Publishing Co., INC, Neë York
Ë. R. Langasher, Language and its structure: Some Fundamental Linguistic Concepts, NY,
1968
F. Altimari, Gjuha letrare shqipe sot: disa konsiderata në dritën e zhvillimeve të reja politike
dhe kulturore në botën shqiptare, në ―Gjuha letrare kombëtare dhe bota shqiptare sot‖,
Tiranë, 2002
F. de Saussure, Cours de linguistique générale, Paris, 1991
F. Ndocaj, Veçantia e gjuhës dhe “Fjalori i Institutit të Shkencave” 1954, BUShT, 1958, 2
F.R. Palmer, Semantics, Cambridge, 1988
Fjala shqipe në vend të fjalës së huaj, Tiranë, 1998
Fjalor frazeologjik ballkanik, Tiranë, 1999 (grup autorësh)
Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1980
Fjalor i gjuhës shqipe, Tiranë, 1954 / 2005
Fjalor i gjuhës shqipe, Tiranë, 2006
Fjalor i shqipe së sotme, Tiranë, 1984 / 2002
Fjalor sinonimik i gjuhës shqipe, Tiranë, 2002 (grup autorësh)
Fjalor sinonimik i gjuhës shqipe, Tiranë, 2004
Fjaluer i Rii i Shcypes (Përbaam preie shocniiet t’Bashkimit), Shkodër, 1908.
Frang Bardhi, 400-vjetori i lindjes, Prishtinë, 2007
G. Castellan, Histori e Ballkanit, Tiranë, 1996
G. Meyer, Etymologisches Ëörterbuch der albanesischen Sprache, Tiranë, 2007
G. Ostrogorski, Historia e Perandorisë Bizantine, Tiranë, 1997
Gazeta Panorama 10.09.2012
Gazeta Shqiptarja.com, 22. dhjetor 2012.
Gazeta Telegraf, 28. 01. 2013
Gazeta TEMA, 19 nëntor 2013
Gramatika e gjuhës shqipe, 1, Tiranë, 2002
Gramatika e gjuhës shqipe, 2, Tiranë, 2002
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 236
Gj. Shkurtaj, Elemente etnokulturore në fjalorë të shqipes, në ―Leksikografia shqipe -
trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005
Gj. Shkurtaj, Kahe dhe dukuri të kulturës së gjuhës shqipe, Tiranë, 2003
Gj. Shkurtaj, Kundrime gjuhësore, Tiranë, 2006
Gj. Shkurtaj, Ligjërimet arbëreshe, Tiranë, 2006
Gj. Shkurtaj, Nga gjeografia gjuhësore te dialektologjia urbane, në SA, I, Tiranë, 1996
Gj. Shkurtaj, Onomastikë dhe etnolinguistikë, Tiranë, 2001
Gj. Shkurtaj, Pesha e fjalës shqipe, Tiranë, 2009
Gj.Shkurtaj, Prirje dhe prurje si fryte të ndeshjes së normave me thyerjet e saj në shqipen e
sotme, në ―Seminari Ndërkombëtar për gjuhën...‖, 27/1, Prishtinë, 2008
H. Jackson, Lexicography: An introduction, London: Routledge, 2003
H. Kamp, A Theory of Truth and Semantic Representation, 1981.
H. Miçoni, punim disertacioni me temë ―Rreth frazeologjisë së gjuhës shqipe krahasuar me
greqishten‖, Universiteti i Tiranës. 2013,
H. Pasho, Vështrim mbi leksikun krahinor të “Fjalorthit të ri” të Pano Tases, SF, 3-4, 2001
H. Pasho, Vështrim mbi leksikun krahinor të “Fjalorthit’ të ri” të Pano Tase, në SF, 2001
H. Sinani, Fjalor greqisht-shqip (Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφ), Tiranë, 2001
H. Shehu, A duhet një fjalor shqip - gjuhë e huaj të përfshijë dialektizma dhe krahinorizma
fonetikë, në SF, 1999, 3-4
H. Shehu, Çështje të sintagmatikës në fjalorë të shqipes, në ―Leksikografia shqipe -
trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005
H. Shehu, Rreth vlerave potenciale të leksikut popullor për gjuhën e sotme letrare shqipe, në
―Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalëve në gjuhën shqipe‖, III, Tiranë, 1989
H. Βéjoint & Ph. Thoiron, Les dictionnaires bilingues, Louvain-la-Neuve, Duculot, 1996
H. Βéjoint, Modern Lexicography: An introduction, Oxford: University Prees, 2000
Heming Yong &Jing Peng, Bilingual Lexicography from a Communicative Perspective, John
Benjamins Publishing Company, 2007
Historia e popullit shqiptar, 1, Tiranë, 2004
Historia e popullit shqiptar, 2, Tiranë, 2004
Historia e popullit shqiptar, 3, Tiranë, 2005
Historia e popullit shqiptar, 4, Tiranë, 2006
I. Ajeti, Kërkime gjuhësore, Prishtinë, 1978
I. Kadare, Eskili, ky humbës i madh, Tiranë, 1990
I. Kadare, Eskili, Tragjeditë, Tiranë, 1986
I. Metani, Studimi i leksikut të shqipes dhe teoria e fushave leksikore e semantike, në
―Seminari III Ndërkombëtar i Albanologjisë‖, Tetovë-Shkup, 23-28 shtator 2009
I. Zamputi, Pjetër Mazreku dhe fjalorthi i tij i vjetit 1633, në SF, 1964, 2
J. A. Fodor, J. J. Katz, The Structure of Language, 1964
J. Aitchison, Language change. Cambridge, 2001
J. Bulo, Fjala e hapjes në ―Konferenca Leksikografia shqipe-trashëgimi dhe perspektivë‖,
Tiranë, 2005
J. Casares, Introducción a la lexicografia moderna, 1950
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 237
J. J. Katz, J. A. Fodor, The Structure of a Semantic Theory, në Language, 39, 1963
J. J. Katz, Semantic Theory, 1972
J. Ksidhopullos, Lexicology: Introduction to the analysis of the word and the lexicon. Athens:
Patakis Publishers. 2008.
J. Ksidhopullos, Tense, Aspect and Adverbials in Modern Greek. PhD Thesis. University of
London (University College London). 1996.
J. Lyons, Hyrje në gjuhësinë teorike, Tiranë, 2001
J. Lyons, Introduction to Theoretical Linguisties, Cambridge, 1975
J. Lyons, Language, meaning, and contekst, London, 1981
J. Lyons, Semantics, 1, 2, Cambridge, 1977
J. Pustejovsky, 1991. The generative lexicon. Computational linguistics, 17(4)
J. Saeed, Semantics, Pekin, 1997
J. Tomaszczyk, On Bilingual Dictionaries: The Case for Bilingual Dictionaries for Foreign
Language Learners, 1983
J. Thomai - Xh. Lloshi, Paralele frazeologjike të shqipes me gjuhë të tjera të Ballkanit, SF,
1976, 1
J. Thomai, Aleksandër Xhuvani si leksikolog e leksikograf, në SF, 1980, 3
J. Thomai, Aspekti shoqëror-kulturor në formimin e frazeologjisë shqipe, SF, 1975, 3
J. Thomai, Çështje të frazeologjisë në gjuhën shqipe, Tiranë, 1981
J. Thomai, Çështje të identitetit të njësive frazeologjike, SF, 1995, 1-4
J. Thomai, Çështje të leksikut potencial në gjuhën shqipe, ―Gjuha jonë‖, 1986, 2
J. Thomai, Dukuri leksikore në shtypin e sotëm në Konferenca shkencore ―Gjuha letrare
kombëtare dhe bota shqiptare sot‖, Tiranë, 2002
J. Thomai, Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe, Tiranë, 1999
J. Thomai, Frazeologjizma emërorë dhe mbiemërorë në gjuhën shqipe, SF, 1975, 4
J. Thomai, Frazeologjizma foljorë në gjuhën shqipe, SF, 1976, 1;
J. Thomai, Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë (referat), në ―Konferenca
Leksikografia shqipe-trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005
J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008
J. Thomai, Leksiku dialektor e krahinor në shqipen e sotme, Tiranë, 2001
J. Thomai, Mbi disa çështje të leksikut e të formimit të fjalëve në gjuhën e sotme letrare
shqipe, ―Norma letrare dhe kultura e gjuhës‖, 1973, I
J. Thomai, Mbi disa çështje të normës në fushën e leksikut dhe të formimit të fjalëve në
gjuhën e sotme letrare shqipe, ―Probleme të gjuhës letrare shqipe…‖, 1972, 1
J. Thomai, Mbi disa togje të qëndrueshme të shqipes në shekullin XVI në krahasim me
shqipen e sotme, në ―Konferenca e dytë e studimeve albanologjike‖, Tiranë, 1969
J. Thomai, Mbi kufijtë e fjalës në gjuhën shqipe dhe disa çështje të drejtshkrimit, SF, 1973, 1
J. Thomai, Grupe fjalësh të bashkëlidhura me frazeologjizma, SF, 1975, 2
J. Thomai, Mbi mënyrën e pasqyrimit të sistemit të kuptimeve dhe të përdorimit të fjalëve në
fjalorin shpjegues të gjuhës shqipe, ―Studime mbi leksikun‖, II, Tiranë, 1972
J. Thomai, Mbi rendin e fjalëve në strukturën e frazeologjizmave të shqipes, SF, 1966,1
J. Thomai, Modelimi në frazeologji, SF, 1-4, 1997
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 238
J. Thomai, Modelimi në frazeologji, SF, 1997, 1-4
J. Thomai, Një klasifikim i frazeologjizmave me vlerë ndajfoljore në shqipe, SF, 1969, 1
J. Thomai, Një shtresim i leksikut të shqipes nga pikëpamja e normës letrare, ―Norma letrare
kombëtare dhe kultura e gjuhës‖, 1973, 1
J. Thomai, Për një tipologji leksiko-semantike të ligjërimit naimian, SF, 2000, 1-4
J. Thomai, Prejardhja kuptimore në gjuhën shqipe, Tiranë, 2009
J. Thomai, Prejardhja semantike në gjuhën shqipe, Tiranë, 1989
J. Thomai, Probleme të frazeologjisë së gjuhës shqipe, SF, 1964, 2, 3
J. Thomai, Rreth semantikës së foljeve veprore, pësore e vetvetore në gjuhën shqipe, ―Gjuha
jonë‖, 1984, 3
J. Thomai, Rreth shtresimit historik të leksikut të shqipes sipas studimeve të prof. E. Çabejt,
SF, 1988, 3
J. Thomai, Shtresa potenciale e leksikut të shqipes, Gjuha jonë, 1984,3
J. Thomai, Teksti dhe gjuha, Tiranë, 1992
J. Thomai, Veçori leksiko-semantike të ndajfoljeve me prapashtesa në shqipe, Tiranë, 2004
J. Thomai, Vëzhgime mbi ndërtimet frazeologjike ekuivalente me një fjalë të vetme në gjuhën
shqipe, në ―Konferenca e parë e studimeve albanologjike‖, 1965
J. Thomai, Xh. Lloshi, R. Hristova, K. Qiriazati, A. Melonashi Fjalor frazeologjik ballkanik
shqip, bullgarisht, greqisht, rumanisht, serbokroatisht, Tiranë, 1999
J. Thomai, Zhvillimi i teorisë dhe i praktikës leksikografike shqiptare pas Çlirimit, në SF,
1969, 4
K. Ashta, Disa fjalë të leksikut të arbënishtes, ―Buletin i Institutit Pedagogjik Dyvjeçar të
Shkodrës‖, 1968, 7
K. Ashta, Frang Bardhi dhe leksiku, nxjerrë nga vepra e tij, ―Leksiku historik i gjuhës
shqipe‖, 2000, III
K. Ashta, Gjon Buzuku dhe leksiku i plotë, i nxjerrë nga vepra e tij “Meshari”, ―Leksiku
historik i gjuhës shqipe‖, 1996, I
K. Ashta, Leksiku historik i gjuhёs shqipe, vёll. I, Shkodёr, 1996, 496 f.; ribotim, Shkodёr,
2000 [Tri dokumentet e para tё gjuhёs shqipe e leksiku pёrkatёs; Gjon Buzuku e leksiku, i
nxjerrё nga vepra e tij ―Meshari‖ (1555)].
K. Ashta, Leksiku historik i gjuhёs shqipe, vёll. III, Shkodёr, 2000, 303 f. [Pjetёr Mazrreku
dhe leksiku, nxjerrё nga vepra e tij (1633), Frang Bardhi dhe leksiku, nxjerrё nga vepra e tij
(1633)].
K. Ashta, Leksiku historik i gjuhёs shqipe, vёll. IV, Shkodёr, 2002 457 f. [Pjetёr Bogdani,
Leksiku i plotё i shqipes, nxjerrё nga vepra “Cunues Prophetarum”, Onomastika e plotё,
nxjerrё nga pjesa shqipe (1685)].
K. Ashta, Leksiku i nxjerrë nga “Kuvendi i Arbënit (1706), BSH, 1978, 1; 1979, 1
K. Ashta, Neologjizmi dhe vëzhgimi i tij në leksikografinë tonë, ―Buletin i Institutit
Pedagogjik Dyvjeçar të Shkodrës‖, 1970, 9
K. Ashta, Terminologjia dhe vëzhgimi i saj në leksikografinë e sotme, në BShIPDSh, 1970, 9
K. Ashta, Vëzhgim historik në fjalorin e parë të shqipes. Bardhi (1635), ―Shkodra‖, 1962, 1
K. Broën, Encyclopedia of Language and Linguistics, 2nd edition, Oxford, 2005
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 239
K. Kristoforidhi, Leksikon tis alvaniqis glossis, Athina, 1904
K. Kristoforidhi, Λεμηθνλ Αιβαλν - Διιεληθνλ (Fjalor shqip – greqisht), Tiranë, 1961
K. Topalli, Fonetika historike e gjuhës shqipe, Tiranë, 2007
K. Topalli, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, Tiranë,
K.Ashta, Leksiku historik i gjuhёs shqipe, vёll. II, Tiranё, 1998, 311 f. [Lekё Matrёnga dhe
leksiku, nxjerrё nga vepra e tij (1592), Pjetёr Budi dhe leksiku, nxjerrё nga vepra e tij (1618
e 1621)].
Kolë Kamsi, Fjalor arbërisht – shqip, Shkodër, 2000
L. Buxheli, Fjalët e përngjitura në gjuhën shqipe, Tiranë, 2009
L. Dodbiba, Leksiku detar i shqipes dhe etnogjeneza e popullit tonë, SF, 1972, 4
L. Galopin, dhe Μ. Καηζνγηάλλνπ, Γίγισζζα ηερληθά ιέμηθά: θξηηήξηα αμηνιφγεζεο. Αζήλα,
2004
L. Lipke, Semantic structure and ëord-formation, Munchen, 1972
L. Marku, Fjalor greqisht – shqip, infbotem, Tiranë. 2009
L. Marku, Fjalor shqip – greqisht, infbotues, Tiranë 2010
L. Nemark, Albanian – English Dictionary (mbi 85 000fjalë), Oxford University Press, 1998
L. Shalom, The Handbook of Contemporary Semantic Theory ([Oxford]:
Leksikografia shqipe, trashëgimi dhe perspektivë, Tiranë, 2005
Lexicon of linguistcs, Utreht University, 2001
Linguistics Today - Facing a Greater Challenge (Amsterdam/Philadelphia: Benjamins).
Longman, Dictionary of Contemporary English, Munchen, 1987
M. A .Κ. Halliday, W. Teubert, C.Yallop, & A. Cermakova, Lexicology and Corpus
Linguistics, London, New York, 2004, f. 87.
M. Ahmetaj, Fjalor i të folmeve shqiptare në Mal të Zi, Prishtinë, 1996.
M. Baker, Lexical Categories, Cambridge University Press, 2003
M. Çeliku, “Fjalori i shqipes së sotme”, 2002, dhe leksikografia shqiptare e ditëve tona, në
―Seminari Ndërkombëtar për gjuhën...‖, 22/1, Prishtinë, 2004
M. Çeliku, Togfjalësha të qëndrueshëm foljorë në shqipen e sotme, BUShT 2, Tiranë, 1962
M. Domi, Rreth fondit kryesor të fjalëve të fjalorit të shqipes, BSHSH, 1952, 4
M. Domi, Rreth fondit kryesor të fjalëve të fjalorit të shqipes, në BShSh, 1952, 4
M. Elezi, Fjalor i gjuhës shqipe, Tiranë, 2002
M. Mandalà, Gjurmimet leksikografike në mjedisin arbëresh të Sicilisë, në ―Leksikografia
shqipe - trashëgimi dhe perspektivë‖,Tiranë, 2005
M. Ndreca, Fjalor fjalësh dhe shprehjesh të huaja, Prishtinë, 2000
M. Podhajecka, Historical development of lexicographical genres: some methodological
issues, 2009
M. R. Allen, (1978), Bochner, H (1988), Halle, M. (1973), Scalise, S. (1984) B. Nerlich,
Semantic theories in Europe 1830 - 1930, Philadelphia,1992
M. Roques, Frang Bardhi dhe fjalori i tij, Buletin i Institutit Pedagogjik të Shkodrës, 1966, 4
M. Sadiku, Gjuha shqipe dhe modernizimi i leksikut të saj, në ―Seminari ndërkombëtar....‖,
27/1, Prishtinë, 2008
M. Samara, Çështje të antonimisë në gjuhën shqipe, Tiranë, 1985
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 240
M. Samara, Fjalor i antonimeve në gjuhën shqipe, Tiranë, 1998.
M. Samara, Histori e gjuhës letrare shqipe, Tiranë, 2005
M. Samara, Hulumtime në leksikografi, 2000
M. Samara, Hulumtime në leksikografi, Tiranë, 2000
M. Samara, Parafjalët në gjuhën shqipe, Tiranë, 1999.
M. Samara, Rreth leksikut politik e shoqëror në gjuhën shqipe, Tiranë, 2008
M. Samara, Rreth normës leksikore dhe kodifikimit të saj në fjalorët shpjegues të shqipes, në
―Leksikografia shqipe - trashëgimi dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005
M. Samara, Vëzhgime rreth antonimisë së fjalëve të përbëra e fjalëve të përngjitura të gjuhës
shqipe, SF, nr. 3, Tiranë, 1980
Mark Mazauer, Βαιθάληα, Παηάθε 2012.
N. Andriotis, Δηπκνινμηθό Λεμηθό ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο, Θεζζαινλίθε, 1951
N. Chomsky, 1957. Syntactic Structures. The Hague: Mouton.
N. Chomsky, 1986. Knoëledge of language. Neë York: Praeger.
N. Gazulli, Fjalorth i Ri (ribotim), Tiranë, 2005
N. Gazulli, Fjalorth i ri, në Visaret e kombit, Vëllimi 11, Tiranë, 1941.
N. Gazulli, Fjalorth i ri, Tiranë, 2007
N. Gjini, Fjalor shqip - greqisht, Tiranë, 1971
N. L. Komarova, & M.A. Kondrak, 2003. Language, learning and evolution. In M.H.
N. Pepivani, V. Bici, Ura e fjalëve (fjalor shkollor shqip – greqisht), Tiranë, 1998
N. Stylos, Fjalori i Marko Boçarit, Tiranë, 2007
Neë Horizons in linguistics, London 1972
Nieslen Sandro, Dictionary Structures, in Bergenholtz and tarp, 1995
O. Baji, Perandoria e Bizantit, epopeja e një qytetërimi të magjishëm, Tiranë, 1993
O. Hoffmann, A. Debrunner, A. Scherer, Ηζηνξηα ηεο ειιεληθεο γισζζαο, Θεζζαιληθε, 1994
O. Jespersen, 1922. Language: Its Nature, Development and Origin. London.
O. Myderrizi, Rreth ripunimit të “Fjalorit të gjuhës shqipe”, BUSHT, 1957, 2
P. Barka, Letërsia në Minoritetin Etnik Grek në Shqipëri,(Qasje teoriko-letrare në poezinë e
P. Çukës, N. Kacalidhës dhe A. Zarballas) punim disertacioni, Tiranë 2008
P. F. Al. Bernard, ―L’organization microstructurelle dans le dictionnaire bilingue‖.
Dictionaries. Berlin, New York: Walter de Gruyter. 3rd vol. 1991. f. 2829- 37.
P. Geci, Derivatet në fjalorin latin-shqip të Frang Bardhit, ―Konferenca e dytë e studimeve
albanologjike‖, 1969, III
P. Geci, Frang Bardhi dhe fjalori i tij latin - shqip, në SF, 1965, 2
P. Geci, Frang Bardhi dhe fjalori i tij latin-shqip, ―Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e
fjalëve...‖, 1972, II
P. Geci, Pasunia e gjuhës shqipe dhe “Fjalori i gjuhës shqipe”, në BUShT, SShSh, 1959, 1
P. Geci, Pasunia e leksikut të shqipes dhe Fjalori i gjuhës shqipe, në ―Studime mbi leksikun
dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe‖, II, Tiranë, 1972
P. Kupitori, Αιβαληθαί κειέηαη, πξαγκαηεία ηζηνξηθή θαη θηινινγηθή πεξί ηεο γιψζζεο θαη ηνπ
έζλνπο ησλ Αιβαλψλ, Αζήλα, 1879.
P. Sëanepoel, Dictionary tipologies: a pragmatic approach, 2003
P. Tase, Fjalorth i ri, Tiranë, 2006
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 241
P. V. Sterkenburg, A Practical Guide të Lexicography, Amsterdam / Philadephia: John
Benjamins Publishing Company, 2003.
P.Van Sterkenburg, Foundations: the dictionary definition and histori, në ―A practical guide
to lexicography”, 2003
Q. Murati, Fjalori, natyra dhe gjerësia e tij, në ―Seminari Ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë
dhe kulturën shqiptare‖, 21/2, Prishtinë, 2003
R. Bod, J.H. Jay, & S. Jannedy, Probabilistic linguistics. Cambridge, 2003
R. Carnap, Introduction to Semantics, Cambridge, 1959
R. Carter, Vocabulary,Applied Linguistic Perspectives, London, 1987
R. Chapman, Roget’s International Thesaurus (4th
Edition) New York: Harper and Row,
1977
R. Ismajli, Gjuhë dhe etni, Prishtinë,
R. Memushaj, Himara, Tiranë, 2005
R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Tiranë, 2006
R. Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Tiranë, 2006
R. Qosja, Historia e letërsisë shqipe, II, Tiranë, 2000
R. R. K. Hartmann, Dictionary of Lexicography, Bejing, China, 2000
R. R. K. Hartmann, Teaching and Researching Lexicography. Harloë: Pearson Education
Ltd., 2001
R.R.K. Hartman & G. James, Dictionary of Lexicography, 2001, f. 85, New York.
Robinson, Language & social behaviour, London, 1972
Roger Bell, Translation and Translating: Theory and Practice. London: Longman, 1991
S. Delijorgji, Rreth interferencave leksiko-semantike te greqishtes në shqipe,
Disertacion, maj 2011.
S. Hoxha, Elemente leksikore të gjuhës shqipes në gjuhët sllave të Ballkanit, 2001
S. Konda, Shqiptarët dhe problemi pellazgjik, Tiranë, 1964
S. Landau, Dictionaries: The Art and craft of Lexicography (2nd
Edition). Cambridge:
Cambridge University Press. 2001
S. Mann, A Historical Albanian – English Dictionary, London, 1948
S. Mann, An English – Albanian Dictionary, Cambridge University Press, London 1957.
S. Mann, An historical Albanian Dictionary, Prishtinë, 1992
S. Mansaku, Foljet delokutive në gjuhën shqipe, ―SF‖, nr. 3, Tiranë, 1981.
S. Morcka, Frazeologjia shqipe me gjymtyrë që emërtojnë pjesë të trupit, SF,1979, 4
S. Tarp, Lexicographica Seris Major: Lexicography in the borderland betëeen knoëledge and
non-knoëledge: general lexicographical theory ëith particular focus on learner”s
lexicography, 2008
S. Ullman, The princips of semantics, Oxford, 1963
S. Ullmann. Semantic universals, Cambridge, 1963 /1966
Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, Tiranë, I, 1972
Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, Tiranë, II, 1972
Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, Tiranë, III, 1989
Studime rreth historisë së gjuhës shqipe, Tiranë, 1973
Sh. Demira, Epiri, pellazgët, etruskët dhe shqiptarët, Tiranë, 2008
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 242
Sh. Demiraj, E. Çabej, një jetë kushtuar shkencës, Tiranë, 1988
Sh. Demiraj, Emrat prejfoljorë asnjanës dhe togjet me vlerë foljore të formuara me
pjesëmarrjen e tyre, SF, 1969, 2
Sh. Demiraj, Fonologji e gjuhës shqipe, Tiranë,
Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1989
Sh. Demiraj, Gjuha shqipe, Probleme dhe disa figura të shquara të saj, Tiranë, 2003
Sh. Demiraj, Gjuhësi ballkanike, Tiranë, 2004
Sh. Demiraj, Prejardhja e shqiptarëve nën dritën e dëshmive të gjuhës shqipe, Tiranë, 1999
Sh. Gërmizaj, Fjalëformimi i gjuhës shqipe në Fjalorin historik shqip – anglisht të Stuart
Edëard Mann-it, në ―Seminari XXII ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën
shqiptare‖, 22/1, Prishtinë, 2002
Sh. Islamaj, Çështje të sinonimisë në gjuhën shqipe, Prishtinë, 1985
Sh. Islamaj, Gjuha e Jakov Xoxes, Tiranë, 2002
Sh. Islamaj, Gjuha, ligjërimi dhe fjala, Prishtinë, 2004
Sh. Islamaj, Kultura gjuhësore dhe përdorimi estetik i gjuhës, Tiranë, 2002
Sh. Kërmizaj, Stuart Mani admirues i madh i shqipes dhe i shqiptarëve, Prishtinë, 2004
Sh. Rrokaj, Çështje të gjuhës shqipe, Tiranë, 2007
Sh. Rrokaj, Hyrje në gjuhësinë e përgjithshme, Tiranë, 2002
Sh. Rrokaj, Kongresi i Manastirit: një alfabet, një gjuhë, një komb, Telegraf, 23 nëntor 1912
Sh. Sala, Fjalori italisht – greqisht – shqip i Thimi Mitkos, West Print, Tirana, 2013
Sh. Sejdiu, Sisteme, struktura, raporte (etnolinguistikë), Prishtinë, 2002
T. Caushi, Gj. Shkurtaj, Kadareja dhe fjala shqipe, Tiranë, 2004
T. Osmani, Histori e alfabetit të gjuhës shqipe, Tiranë, 1987
T. Osmani, Leksiku i autorëve të vjetër - mbështetje për fjalorin historik të gjuhës shqipe,
T. Toska, Funksioni i figurës në njësitë frazeologjike, në ―Seminari II Ndërkombëtar të
Albanologjisë, Tetovë-Shkup‖, 22-28 shtator 2008
Th. Feka, Frazeologjia e gjuhës shqipe në krijimtarinë shkencore të prof. Jani Thomait, në
Konferencën kushtuar akademik J. Thomai, organizuar në U. e Gjirokastrës, qershor 2008
Th. Feka, Rreth fjalorëve krahinorë të gjuhës shqipe, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi
dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005
Th. Feka, Vëzhgime mbi leksikun terminologjik, në ―Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe‖
(1980), SF, 2, 1986
U. Ëeinreich, Explorations in semantic theory, 1966
U. Ëeinreich, On the semantic structure of Language, 1963
V. Bici, Çështje të dygjuhësisë në shkollat e pakicave, Tiranë, 2001
V. Marku, Διιελν - Αιβαληθν Λεμηθν (Fjalor greqisht - shqip), Tiranë, 2008
V. Memisha, Dukuri semantike gjatë formimit të mbiemrave prejpjesorë në gjuhën shqipe,
Gjirokastër, 1999
V. Memisha, Rreth fjalorëve shqip greqisht dhe greqisht shqip, në ―Materialet e punimeve të
Seminarit XXVII për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare‖, Prishtinë, 2008
V. Memisha, Studime për fjalën shqipe, Tiranë, 2011
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 243
V. Memisha, Shqipja standarde dhe fjalorët shqip – gjuhë e huaj, në ―Akademia jubilare me
rastin e 40-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit”, Korçë, 2014
V. Memisha, Termat togfjalësha në fjalorët shpjegues të shqipes, në ―Terminologjia e
shqipes: dukuri dhe probleme‖, Tiranë, 2009
V. Partali, Fjalor shqip – greqisht, Shtëpia Botuese e Librit Shkollor, 1986.
Xh, Lloshi, Compiling and editing bilingual dictionaries in Albania,
Xh, Lloshi, Fjalori greqisht – shqip i Hysen Sinanit, më i ploti deri sot, Gazeta
Shqiptarja.com, 22. dhjetor 2012.
Xh, Lloshi, Kristoforidhi përmes dokumentimit, Tiranë, 2005.
Xh, Lloshi, Në hullinë e fjalorëve të shqipes me greqishten, Gazeta Telegraf, 28. 01. 2013
Xh, Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes: me rastin e 100 – vjetorit të Kongresit të Manastirit,
Tiranë 2008.
Xh. Lloshi, Fjalori i Kristoforidhit, ―Nëntori‖, 1977, 7
Xh. Lloshi, Kristoforidhi përmes dokumentimit, Tiranë, 2005
Xh. Lloshi, Mbështetje për gjuhën letrare, Tiranë, 1997
Xh. Lloshi, Mbi disa rezultate kryesore në studimin e leksikut dhe të formimit të fjalëve në
gjuhën shqipe, ―Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve...‖, I, Tiranë, 1972
Xh. Lloshi, Rreth disa çështjeve të ndikimit të homonimisë në gjuhën shqipe, ―Studime mbi
leksikun dhe mbi formimin e fjalëve...‖, I, Tiranë, 1972
Xh. Lloshi, Stilistika dhe pragmatika, Tiranë, 2003
Xh. Lloshi, Shënime mbi fjalën dhe mbi togfjalëshin, SF, 1986, 4
XH. Lloshi, Shënime mbi fjalën dhe togfjalëshin, në ―Studime mbi...‖, I, Tiranë, 1972
Xh. Lloshi, Shënimet stilistike në fjalorët e shqipes, në ―Leksikografia shqipe - trashëgimi
dhe perspektivë‖, Tiranë, 2005
Xh. Lloshi, Shqipja standarde në rrethanat e dygjuhësisë, SF, 2001, 3-4
Xh. Lloshi, Vëzhgime mbi homonimet në gjuhën shqipe, ―Studime mbi leksikun...‖, 1972, I
Zh. K. Faveirial, Historia e Shqipërisë, Tiranë, 2004
Α. Αλαζηαζηάδε – ηκαησλίδε, Αληίζηξνθν ιεθηθφ ηεο λέαο ειιεληθήο Ηλζηηηνύην
Νενειιεληθώλ πνπδώλ [Ίδξπκα Μαλόιε Σξηαληαθπιιίδε] Θεζζαινλίθε, 2001.
Ά. Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε & Α. Δπζπκίνπ. Οη ηεξεφηππεο Δθθξάζεηο θαη ε Γηδαθηηθή ηεο
Νέαο Διιεληθήο σο Γεχηεξεο Γιψζζαο. Αζήλα: Παηάθεο, 2006
Ά. Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε, Ζ ιεμηθνγξαθία θαη ε δηδαζθαιία ηεο λενειιεληθήο σο μέλεο
γιψζζαο, ―Γισζζηθέο Eθαξκνγέο”, 1. 23-5, 1995
Ά. Αλαζηαζηάδε-πκεσλίδε, Ζ ιεμηθνγξαθία ζηελ εθπαίδεπζε, ―Ζ Γηδαζθαιία ηεο
Eιιεληθήο Γιώζζαο”. 2ν Παλειιήλην πλέδξην. Θεζζαινλίθε: Κώδηθαο, 149-176, 1997
Α. Γηάλλαξε, Λεμηθφλ Γεξκαλν – Διιεληθφλ, Αζήλα, 1962
Α. Καιαληδάθνο, Λεμηθφ ξνπκειηψηηθεο ιατθήο γιψζζαο, Αζήλα 1995
Α. Κσλζηαληαθνπνύινπ, H ειιεληθή γιψζζα ζηα Βαιθάληα (1750-1850), Tν ηεηξάγισζζν
ιεμηθφ ηνπ Γαληήι Μνζρνπνιίηε, Ησάλληλα, 1988.
Α. αθειιαξίνπ & Α. Αλαζηαζηάδε – πκεσλίδε, Κξηηήξηα παξνπζίαζεο θαη αμηνιφγεζεο
δίγισζζσλ ιεμηθψλ, në 19th
International symposium on theoritical & applied linguistics, 3-5
April, 2009, f. 527 – 537 në www.enl.auth.gr/szmposium19
Α. ύξθνπ, Σν κεγαξηθφ γισζζηθφ ηδίσκα (Λεμηθνγξαθηθή κειέηε), Νήζνο, Αζήλα 2006
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 244
Α. Гεσξγνπαπαδάθνπ, Ν. Βαξκάδε, Κ. Гεσξγηάδε, Γ. Γαξδηώηε, Υ. Εαθείξε, Δ.
Καθαξόγινπ, Γ. αθειιαξηάδε, Σν κεγάιν ιεμηθφ ηεο Νενειιεληθήο Γιψζζαο Μνλνηνληθφ
(Γεκνηηθήο), Αζήλαη, 1984
Β. Μόηζηνπ, ηνηρεία ιεμηθνινγίαο, εηζαγσγή ζηε λενειιεληθή ιεμηθνινγία, Αζήλα, Νεθέιε,
1994
Γ. Κνπιάθεο, To Μεγάιν Δηπκνινγηθφ Λεμηθφ ηεο Νενειιεληθήο Γιψζζαο, Athinë,1993
Γ. Μεηζόπνπινο, Λεμηθφ παξνηκηαθνχ ιφγνπ, Αζήλα, 1999
Γ. Μπακπηληώηε; Λεμηθφ ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζαο, κε ζρφιηα γηα ηε ζσζηή ρξήζε ησλ
ιέμεσλ εξκελεπηηθφ, εηπκνινγηθφ, νξζνγξαθηθφ, ζπλσλχκσλ – αληηζέησλ, θπξίσλ νλνκάησλ,
επηζηεκνληθψλ φξσλ, αθξσλχκησλ; κε αμηνπνίεζε ηνύ γισζζηθνύ αξρείνπ; Αζήλα, 2002
Γ. Μπακπηληώηεο, πλνπηηθή ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο, Αζήλα, 1998
Γ. Μπακπηληώηεο; Λεμηθφ ηεο Νέαο Διιεληθήο, Θεζζαινλίθε,1998
Γ. Ξπδόπνπινο, Δηζαγσγή ζηε κειέηε ηεο γιώζζαο, Αζήλα: Παηάθεο 2008
Γ. Ξπδόπνπινο, Λεμηθό Γισζζνινγίαο θαη Φσλεηηθήο, Αζήλα: Παηάθεο 2003
Γ. ηακαηάθνο, Λεμηθόλ ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιώζζαο, Αζήλαη, 1971
Γ. Вεινύδεο, ηνηρεία ηππηθήο ινγηθήο θαη ζεκαζηνινγίαο, Θεζζαινλίθε, 1995
Γ. Γεκεηξάθνπ, Μέγα Λεμηθφλ ηεο Διιεληθήο Γιψζζαο, Αζήλα, 1998
Γ. Κ. Κπξηαδήο, Διιεληθέο Δπηδξάζεηο ζηελ Αιβαληθή (I. Φσλεηηθή θαη κνξθνινγηθή
πξνζαξκνγή ησλ ειιεληθψλ δαλείσλ; II. Λεμηθφ ησλ ειιεληθψλ δαλείσλ ηεο αιιβαληθήο),
Θεζζαινλίθε, 2001
Γ. Σνκπατδεο, Δπηηνκή ηεο ηζηνξίαο ηεο ειιεληθήο γιψζζαο, ΟΑΔΓ, Αζήλα
Δ. Γνύγα-Παπαδνπνύινπ, Υξ. Σδηηδηιήο, Σν γισζζηθφ ηδίσκα ηεο Πηεξίαο, Θεζζαινλίθε
2006
Δ. Κξηαξά, Νέν Διιεληθφ Λεμηθφ ηεο χγρξνλεο Γεκνηηθήο Γιψζζαο, Αζήλα, 1995
Δη. Φηιηππάθε – Warburton, Δηζαγσγή ζηε ζεσξεηηθή γισζζνινγία, Αζήλα, Νεθέιε, 1992
Δπιόγηνο Κνπξηιάο, Αιβαληθαί κειέηαη. Ζ κεηάθξαζε ηεο Καηλήο Γηαζήθεο εηο ην Αιβαληθφλ,
(Studime shqipe. Përkthimi i Deatës së Re në shqip), Θεζζαινλίθε 1933
Δπιόγηνο Κνπξηιάο, Γξεγφξηνο ν Αξγπξνθαζηξίηεο ν κεηαθξαζηήο ηεο Καηλήο Γηαζήθεο εηο ην
Αιβαληθφλ, (Grigori Argjirokastrit përkthyesi i Deatës së Re në shqip), Αζήλα, 1935.
Θ. Παπιίδνπ, Δπίπεδα γισζζηθήο αλάιπζεο, Θεζζαινλίθε, 1995
Η. Βειαξάο, Ο Αξβαλίηεο, Άπαληα, Αζήλα, 1935
Η. ηακαηάθνπ, Λεμηθφλ ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζηο, I, II, III, Athinë, 1952
Κ. Δ. Οηθνλόκνπ, Ζ αιβαληθή γισζζηθή επίδξαζε ζηα επεηξσηηθά ηδηψκαηα. Δηαηξεία
Ζπεηξσηηθώλ Μειεηώλ, Ησάλληλα 1997
Κ. Κακαξηλνύ, Αγγινειιεληθφ θαη Διιελναγγιηθφ Λεμηθφ, Αζήλα, 1998
Κ. Ληάπεο, Σν γισζζηθφ ηδίσκα ηνπ Πειίνπ, Βόινο, 1996
Κ. Παπαθίιε, Λεμηθφ Αιβαλν - Διιεληθφ (Fjalor shqip – greqisht), Αζήλα, 1997
Κ. Παπαθίιε, Λεμηθφ Διιελν - Αιβαληθφ (Fjalor greqisht - shqip), Αζήλα, 1997
Κέληξν Διιεληθήο Γιώζζαο, Δγθπθινπαηδηθφο νδεγφο γηα ηε γιψζζα, Θεζζαινλίθε, 2001
Κέληξν Διιεληθήο Γιώζζαο, Ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζαο (απφ ηηο αξρέο εψο ηελ χζηεξε
αξραηφηεηα), Ηλζηηηνύην Νενειιεληθώλ πνπδώλ [Ίδξπκα Μαλόιε Σξηαληαθπιιίδε], 2001
Λεμηθφ ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο, Θεζζαινλίθε, 1998
Λεμηθφλ ηεο λέαο ειιεληθήο γιψζζεο, νξζνγξαθηθφλ θαη εξκελεπηηθφλ, Αζήλαη, 1998
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 245
Μ. Καηζνγηάλλνπ, Γίγισζζα ηερληθά ιεμηθά: θξηηήξηα αμηνιόγεζεο, 2004
Ν. Αλδξηώηε, Δηπκνινγηθφ ιεμηθφ, Θεζζαινλίθε, 1971
Ν. Γθίλε, Αιβαλν - Διιεληθφ Λεμηθφ (Fjalor shqip – greqisht), Ησάλληλα, 1998
Ν. Γθίλε, Διιελν - Αιβαληθφ Λεμηθφ (Fjalor greqisht - shqip), Ησάλληλα, 1993
Ν. Ληόζεο, Vërejtje etimologjike për arvanishten, në Albanohellenica, 4, 2011
Ο. Γεκνγθίλεο, Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφ, Ησάλληλα 1989/90
Π. Βιάζηνπ, πλψλπκα θαη ζπγγεληθά, Αζήλα, 1999
Π. Η. Μήηζε, Θεζπξσηηθφ γισζζηθφ ηδίσκα (Λεμηιφγην απφ ηα Καησρψξηα Φηιηαηψλ), Έθδνζε
Λανγξαθηθνχ Μνπζείνπ Φνηληθίνπ Ζγνπκελίηζαο, 2002.
Πειεθάλνο, Λεμηθν ηεο Νεαο Διιεληθήο Γιψζζαο, Αζήλα, 1998
. Κνπκαλνύδε, Λεμηθφλ Λαηηλν- Διιεληθφλ, Αζήλα, 1972
. Μ. Φίινπ, Σα Σδνπκεξθνρψξηα, Αζήλα, 2000
χγρξνλνλ ιεμηθφλ ηεο ειιεληθήο γιψζζεο, Athinë, 1961
Σ. Γηνράιαο, Διιελναιβαληθά θείκελα γηα γισζζηθή πξνζέγγηζε, Αζήλα, 1992
Σ. Γηνράιαο, ηνηρεία ειιελν – αιβαληθήο Γξακκαηηθήο θαη ειιελν – αιβαληθνί δηάινγνη.
Αλέθδνην έξγν ηνπ Ησάλλε Βειαξά. Φηινινγηθή έθδνζε απφ ηνλ απηφγξαθν θψδηθα ηεο
εζληθήο Βηβιηνζήθεο ησλ Παξηζίσλ», ΗΜΥΑ, Selanik, 1985.
Σ. Γηνράιαο, Σν Διιελν – Αιβαληθφ Λεμηθφλ ηνπ Μάξθνπ Μπφηζαξε, Πξαγκαηείαη ηεο
Αθαδεκίαο Αζελώλ, ηόκνο 46, Αζήλα 1980.
Σ. Γηνράιαο, Ύδξα, Λεζκνλεκέλε γιψζζα, Α, Αζήλα, 2006
Σ. Γηνράιαο, Ύδξα, Λεζκνλεκέλε γιψζζα, Β, Αζήλα, 1999
Σεγόπνπινο – Φπηξάθεο, Διιεληθφ Λεμηθφ, Αζήλα, 1992
Φ. Παπαθσλζηαληίλνπ, Αλζξψπηλν ρξένο, Δθδφζεηο Γσδψλε, Αζήλα – Γηάλληλα, 1995
Υ. Μπαθνύια, Αμηνιφγεζε Διιελν – αγγιηθψλ ειεθηξνληθψλ ιεμηθψλ, Μεηαπηπρηαθή
δηαηξηβή, Παλεπηζηήκην Παηξώλ, 2007
R. Lushaj, ―Thimi Mitko e Shpëtim Sala, dy Korçarë rilindës që i japin vlera kohës e njeri –
tjetrit. në www.zemrashqiptare.net
Universiteti i Rethimnos (Kretë), në adresën:
http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/1/2/b/metadata-01-0000670.tkl
http://www.greeklanguage
www.zemrashqiptare.net
http://ec.europa.eu/translatores/how/index_el.htm
http://hydraspoliteia.blogspot.com
http://korcatradicionale.blogspot.com
www.greek-language.gr
http://www.lithoksou.net/
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 246
Fig. nr 1. Fjalori katërgjuhësh i Theodhor Kavaliotit 1770
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 247
Fig. Nr. 2. Fjalori
katërgjuhësh i Daniil
Voskopojarit 1802
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 248
Fig. Nr. 3. Fjalorë shqip – greqisht dhe greqisht – shqip të Thimi Mitkos
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 249
Fig. Nr. 4. Fjalorë shqip – greqisht dhe greqisht – shqip të Thimi Mitkos
Rreth leksikografisë dygjuhëshe greqisht- shqip dhe shqip-greqisht
Ma. Kostando Ksera
Page 250
Fig. Nr. 5. Fjalori shqip – greqisht i Niko Gjinit 1971
Babinjioti 1998 Gjini 1993 Sinani 2012 Papafili 1997 Marku 2009 Kollokathi 2006
1. η η η η η
2. ηα ηα - ηα
3. ηαβάλη,ην ηαβάλη tavan ηαβάλη tavan ηαβάλη,ην tavan ηαβάλη tavan ηαβάλη tavan
4. ηαβαλόπξνθα, ε
5. ηάβαλνο, ν ηάβαλνο zekth
6. ηαβαλνζαλίδα, ε
7. ηαβαλόζθνππα, ε
8. ηαβάλσκα tavanim
9. ηαβαλώλσ ηαβαλώλσ tavano/oj ηαβαλώλσ tavanos ηαβαλώλσ bëj tavan
10. ηαβάο, ν ηαβάο tavë ηαβάο tavë ηαβάο tavë
11. ηαβαηνύξη, ην
12. ηαβέξλα, ε ηαβέξλα tavernë ηαβέξλα tavernë, restor. pop ηαβέξλα gjelltore, restorant ηαβέξλα tavernë ηαβέξλα restorant
13. ηαβεξληάξεο, ν ηαβεξληάξεο pronari i tavernës ηαβεξληάξεο pronari i tavernës ηαβεξληάξεο shërbyes taverne ηαβεξληάξεο pronar restoranti
14. ηαβεξληάξηζζα, ε f. e ηαβεξληάξεο
15. ηαβεξλόβηνο, ν
16. ηαβεξλνύια, ε
17. ηάβια, ε ηάβια 1.dërrasë 2.tryezë ηάβια tryezë e ulët buke,
sofër
ηάβια 1.dërrasë 2. tryezë e ulët ηάβια dërrasë
18. ηαβιαδόξνο, ν ηαβιαδόξνο i tavllës
19. ηαβιάο, ν
20. ηάβιη, ην ηάβιη tavll/ë ηάβιη tavëll ηάβιη tavllë ηάβιη tavllë, triktrak ηάβιη tavëll
21. ηαγάξη, ην ηαγάξη 1.torbë 2.trasta e tagjisë ηαγάξη torbë, trastë ηαγάξη tagar, torbë ηαγάξη torbë ηαγάξη torbë
22. ηαγγάδα, ε
23. ηαγγίδσ
24. ηαγγίια, ε
25. ηαγγόο, -ε, -ν
26. ηαγέξ, ην ηαγέξ kostum grash ηαγέξ komplet (kostum) grash ηαγέξ kostum gruaje
27. ηαγή, ε ηαγή tagji ηαγή tagji, ushq. bagëtie ηαγή ushqime, haje
28. ηαγηαδόξνο, ν
29. ηαγίδσ ηαγίδσ ηατδσ ηαγίδσ tagjis, jap tagji ηαγκίδσ ushqej (kafshët)
30. ηάγηζκα, ην ηάγηζκα ηάηζκα
31. ηάγηζηξν, ην ηάγηζηξνλ ηατζηξα
32. ηα(γ)ίζηξα trasta e tagjisë
33. ηαγθό, ην ηαγθό tango ηαγθό ηαλγθό, ην ηαγθό tango
34. ηαγθόο,-ή,-ό i prishur, i samtuar
35. ηάγκα, ην ηάγκα 1.batalion 2.urdh/ër ηάγκα batalion, njësi
ushtar.
ηάγκα batalion ηάγκα 1.batalion 2.urdh/ër ηάγκα batalion, shoqatë
36. ηαγκαηάξρεο, ν ηαγκαηάξρεο komandanti, major ηαγκαηάξρεο major, komandant
batalioni
ηαγκαηάξρεο major ηαγκαηάξρεο major ηαγκαηάξρεο major
37. ηαγκέλνο i premtuar, i taksur ηαγκέλνο, -ε, -ν 1.i taksur 2. i premtuar
3. i rreshtuar
38. ηαγκαηαζθαιίηεο, ν
39. ηαγόο, ν ηαγόο udhëheqës, prijës
40. ηάδε ηάδε filan ηάδε njëri, dikush ηάδε, ν akëcili, filani ηάδε njëfarë, dikush, filan
41. ηάδε , ε akëcila, filanja
42. ηαδ’έθε
43. ηάδσ ηάδσ taks, premt/oj, zotohem ηάδσ taks, premtoj ηάδσ taks, premtoj ηάδσ 1.premtoj 2.kushtoj ηάδσ taks, premtoj
44. ηαή
45. ηάηγθα, ε
46. ηατδσ ηατδσ ushq/ej, mëk/oj ηατδσ tagjis, u jap tagji ηατδσ koj, kuaj, mëkoj, ηατδσ ushqej ηατδσ ushqej
kafshëve tagjis, ushkej
47. ηατκάνπη, ην
48. ηάηκηλγθ, ην
49. ηαηλία, ε ηαηλία 1.shirit, 2.film, 3. usht.
shirit mitralozi, 4. tenie
ηαηλία 1.rrip, shirit 2.film ηαηλία çarap, livrizë, shirit ηαηλία 1.shirit 2.rrip 3.film
4.tenjë
ηαηλία shirit
50. ηαηλίαζε, ε
51. ηαηληνεηδήο, -εο, -εο
52. ηαηληνζήθε, ε ηαηληνζήθε filmotekë ηαηληνζήθε kinotekë
53. ηαηληόκνξθνο, ν
54. ηαηληόπιεγκα, ην
55. ηαηληόπιεθηνο, -ε, -ν
56. ηαηλησηόο, -ε, -ν ηαηλησηόο i shiritë, prej shiriti
57. ηαίξη, ην ηαίξη 1.çift, 2.shok,
3.bashkëshort
ηαίξη njëri, secili nga çifti ηαίξη 1.shok 2.bashkëshort ηαίξη mik, bashkëshort
58. ηαηξηάδεη përputhet
59. ηαηξηάδσ ηαηξηάδσ 1.çiftoj, bashkoj në çifte,
2.i shkon, i ka hije
ηαηξηάδσ përshtas ηαηξηάδσ korespondoj, përshtat,
puthit, ujdis
ηαηξηάδσ 1.përshtat 2.shkoj me
dikë
ηαηξηάδσ bashkoj, lidh, ngjaj,
kombinoj
60. ηαίξηαζκα, ην ηαίξηαζκα kombinim ηαίξηαζκα përshtatje ηαίξηαζκα përshtatje ηαίξηαζκα kombinim
61. ηαηξηαζηόο, -ή, -ό ηαηξηαζηόο i kombinuar ηαηξηαζηόο i përshtatshëm ηαηξηαζηόο që përshtatet, që shkon ηαηξηαζηόο kombinues, i
kombinuar
62. ηάηζκα, ην ηάηζκα mëkim ηάηζκα ushqim, taisje ηάηζκα ushqyerje
63. ηατζηξα, ε ηατζηξα trasta e tagjisë
64. ηατθάο, ν
65. ηαθάθη, ην ηαθάθη tambur, astar rrotash
66. ηάθα - ηάθα
67. ηαθίκη, ην ηαθίκη takëm
68. ηαθηκηάδσ
69. ηάθιηλ, ην
70. ηάθνο, ν ηάθνο 1.copë dru, tako 2.grua e
bëshme
ηάθνο tako, copë druri ηάθνο 1.kunj, copë druri 2.copë
e thatë buke,
paksimadhe
71. ηαθνπλάδηθν, ην
72. ηαθνπλάθη, ην
73. ηαθνπλάο, ν
74. ηαθνύλη, ην ηαθνύλη takë ηαθνύλη takë ηαθνύλη fron, thundër ηαθνύλη takë ηαθνύλη takë
75. ηαθνπληά, ε ηαθνπληά goditje me takë
76. ηαθη, ην ηαθη takt ηαθη takt ηαθη takt ηαθη takt, kujdes, delikatesë
77. ηαθηηθά paprerë ηαθηηθά rregullisht,
sistematikisht
ηαθηηθά shpesh, rregullisht
78. ηαθηηθή, ε ηαθηηθή ηαρηηθή, ε ηαθηηθή taktikë ηαθηηθή taktikë ηαθηηθή 1.taktikë 2.metodë ηαθηηθή taktikë
79. ηαθηηθηζκόο, ν
80. ηαθηηθόο, -ή, -ό ηαθηηθόο ηαρηηθόο, -ή, -ό ηαθηηθόο i rregullt, ηαθηηθόο rreshtor, taktik ηαθηηθόο 1.i rregullt 2.i
përhershëm 3. efektiv
4.rreshtor
ηαθηηθόο taktik
81. ηαθηηζκόο, ν
82. ηαθηηθόηεηα rregullsi
83. ηαθηνπνηεκέλνο i sistemuar ηαθηνπνηεκέλνο i rregulluar, i sistemuar
84. ηαθηνπνίεζε, ε ηαρηνπνίεζε, ε ηαθηνπνίεζε rregullim, sistemim ηαθηνπνίεζε vendosje ηαθηνπνίεζε 1.sistemim 2. sqarim ηαθηνπνίεζε vendosje
85. ηαθηνπνηνύκαη sistemohem ηαθηνπνηνύκαη rregullohem,
sistemohem
86. ηαθηνπνηώ ηαθηνπνηώ ηαρηνπνηώ ηαθηνπνηώ rregulloj, vendos në
rregull
ηαθηνπνηώ ftilloj, shkoqit,
nasqiris, ormis
ηαθηνπνηώ 1.rregulloj 2. fus në
punë 3.shlyej
ηαθηνπνηώ sistemoj
87. ηαθηόο, -ή, -ό ηαθηόο i caktuar, i përcaktuar ηαθηόο stabël, stabil, i fiksuar
88. ηαιαγάλα gubere
89. ηαιαγάλη, ην ηαιαγάλη tallagan ηαιαγάλη tallagan
90. ηαιαηπσξεκέλνο i vuar ηαιαηπσξεκέλνο i munduar, i sfilitur, i
lodhur
91. ηαιαηπσξία, ε ηαιαηπσξία telash, vuajtje, mundim ηαιαηπσξία mundim, lodhje e
madhe
ηαιαηπσξία vuajtje ηαιαηπσξία mundim, sfilitje ηαιαηπσξία vuajtje
92. ηαιαίπσξνο, -ε, -ν ηαιαίπσξνο i vuajtur, i mjerë ηαιαίπσξνο i munduar, i robtuar ηαιαίπσξνο lumëmadh, lumëzi ηαιαίπσξνο 1.i shkretë 2. i munduar ηαιαίπσξνο i vuajtur
93. ηαιαηπσξνύκαη mundohem, sfilitem
94. ηαιαηπσξώ ηαιαηπσξώ mund/oj, brengos ηαιαηπσξώ mundoj, robtoj,
torturoj
ηαιαηπσξώ 1.mundoj 2.lodh ηαιαηπσξώ mundoj
95. ηαιαλίδσ ηαιαλίδσ ηαιαηπσξώ ηαιαλίδσ mundoj, shqetësoj ηαιαλίδσ mundoj
96. ηαιαληζκόο ηαιαηπσξία, ε
97. ηαιαληεπηηθόο, -ή, -ό
98. ηαιαληεύνκαη hezitoj, kolovitem,
lëkundem, tundem
ηαιαληεύνκαη 1.lëkundem 2.ngurroj
99. ηαιαληεβόκελνο i lëkundshëm
100. ηαιάληεπζε, ε lëkundje, luhatje ηαιάληεπζε hezitim, lëkundje ηαιάληεπζε 1.lëkundje 2.ngurrim ηαιάληεπζε lëkundje
101. ηαιαληεπηηθόο lëkundës
102. ηαιαληεύσ ηαιαληεύσ lëkund, luhat ηαιαληεύσ lëkund, lëkundem ηαιαληεύσ kolovit, tund, lëkund ηαιαληεύσ lëkundem ηαιαληεύσ tund
103. ηάιαλην, ην ηάιαλην(λ) talent, prirje, dhunti ηάιαλην(λ) talent, njësi peshe ηάιαλην 1.talent 2.talant
(monedhë)
ηάιαλην monedhë e vjetër
104. ηαιαληνύρνο, -α, -ν ηαιαληνύρνο i talentuar ηαιαληνύρνο i talentuar ηαιαληνύρνο i talentuar ηαιαληνύρνο i talentuar ηαιαληνύρνο i pasur, i talentuar
105. ηαιαληώ ηαιαληεύσ
106. ηαιάλησζε, ε ηαιάλησζε ηαιάληεπζε, ε ηαιάλησζε lëkundje, lëvizje ηαιάλησζε lëkundje, oscilacion
107. ηαιαλησζεκεηξία oscilometri
108. ηαιαλησηήο, ν
109. ηάιαο, -αηλα, -αλ ηαιαίπσξνο, θαθόκνηξνο ηάιαο i munduar, i varfër
110. ηάιε θνπάιε ηάιε θνπάιε identik, i ngjashëm
111. ηαιέλην, ην ηαιέλην ηάιαλην, ην ηαιέλην talent ηαιέλην gjeni, talent ηαιέλην talent, dhunti
112. ηαιηαδόξνο, ν - -
113. ηάιηξν, ην ηάιηξν monedhë 5 dhrahmi ηάιηξν monedhë ηάιηξν 1.qindarkë dhrahmie
2.para
114. ηαιθ, ην ηαιθ talk ηαιθ pëdër, talk ηαιθ talk ηαιθ talk
115. ηάκα, ην ηάκα premtim, zotim, blatim ηάκα taksje, premtim për
të falur diçka
ηάκα 1.be, premtim 2.nijet ηάκα taksje, premtim
116. ηακάρη, ην ηακάρη tamaki
117. ηακαρηάδσ
118. ηακάκ tamam
119. ηακεηαθόο, -ή, -ό ηακεηαθόο arkëtues ηακεηαθόο i arkës
120. ηακείν, ην ηακείν 1.ark/ë 2.kasafort/ë ηακείν arkë, kasë ηακείν arkë, biletari ηακείν 1.kasë 2.biletari 3.llogari
4.qendër/zyrë
ηακείν arkë
121. ηακέλνο i taksur, i premtuar
122. ηακηαθόο, -ή, -ό ηακηαθόο i arkës, i arkëtarit ηακηαθόο i kasës, i arkës ηακηαθόο i arkëtuar, arkëtar
123. ηακίαο, ν ηακίαο arkëtar ηακίαο arkëtar ηακίαο arkëtar ηακίαο arkëtar ηακίαο arkëtar
124. ηακίεπζε, ε
125. ηακηεπηήξαο, ν
126. ηακηεπηήξην, ην ηακηεπηήξην arka e kursimit ηακηεπηήξην arkë kursimi ηακηεπηήξην arka e kursimit ηακηεπηήξην arkë kursimi ηακηεπηήξην arkë kursimi
127. ηακηεπηηθόο, -ή, -ό ηακηεπηηθόο i arkës së kursimit
128. ηακηεύσ ηακηεύσ arkët/oj,
129. ηακηηδάλα damixhan/ë
130. ηακπά, ην
131. ηακπάθεο, ν ηακπάθεο lëkurëregjës ηακπάθεο, ν tabak
132. ηακπαθηέξα, ε ηακπαθηέξα kuti duhani/tabakoje ηακπαθηέξα kuti duhani ηακπαθηέξα tabaka ηακπαθηέξα kuti duhani ηακπαθηέξα tavëll duhani
133. ηακπάθηθν, ην ηακπάθηθν fabrikë e lëkurëve
134. ηακπαθνζήθε, ε
135. ηακπάθνο, ν ηακπάθνο burnot, tabako ηακπάθνο tabako, burnot ηακπάθνο burrnot, tabako ηακπάθνο burnot, tabako ηακπάθνο tabako, duhan
136. ηακπάζθν, ην
137. ηακπέια, ε ηακπέια tabel/ë ηακπέια tabelë ηακπέιλα tabelë ηακπέια tabelë
138. ηακπειίηζα, ε tabelë e vogël
139. ηακπεξακέλην, ην ηακπεξακέλην tamperament ηακπεξακέλην tamperament ηακπεξακέλην temperament
140. ηάκπηα, ε
141. ηακπιάο, ν ηακπιάο 1.damlla 2.pjata e
peshores
ηακπιάο damlla ηακπιάο damlla, epilepsi
142. ηακπιέηα, ε ηακπιέηα tabletë ηακπιέηα tabletë, hape
143. ηακπι-ληνη
144. ηακπιό, ην ηακπιό tablo ηακπιό tabllo ηακπιό tablo, pikturë ηακπιό 1.tabllo 2. panel 3.tabelë
145. ηακπιόηλη, ην
146. ηακπόλ, ην ηακπόλ vegël me letër thithëse
2.kuti me bojë të vulave
ηακπόλ shtupë ηακπόλ tampon
147. ηακπνλάξηζκα 1.thithje 2.bllokim,
taposje
148. ηακπνλάξσ ηακπνλάξσ thith me shtupë ηακπνλάξσ 1.thith 2.bllokoj, tapos
149. ηακπνύ, ην ηακπνύ tabu ηακπνύ tabu ηακπνύ tabu
150. ηάκπνπια ξάδα
151. ηακπνπξάο, ν ηακπνπξάο tambura ηακπνπξάο daulle
152. ηακπνύξη, ην ηακπνύξη llogore, istikam ηακπνύξη transhe, llogore
153. ηακπνύξιν, ην ηακπνύξιν tambur, daulle e vogël ηακπνύξιν daulle, lodër ηακπνύξιν daulle ηακπνύξιν daulle ηακπνύξιν daulle e vogël
154. ηακπνύξν, ην
155. ηακπνπξώλνκαη mbrohem, rrasem
156. ηακπνπξώλσ ηακπνπξώλσ fortifik/oj ηακπνπξώλσ mbrohem, zë pozicion
157. ηακηάκ ηακ-ηάκ tamtam, daulle
158. ηαλάιηα, ε ηαλάιηα 1.darë 2.cimbidh ηαλάιηα darë ηαλάιηα darë ηαλάιηα darë ηαλάιηα pincetë
159. ηαλάπαιηλ ηαλάπαιηλ anasjelltas ηαλάπαιηλ anasjelltas
160. ηαλάζθεια në shpinë, në kurriz
161. ηάλγθα, ην
162. ηαλγθό, ην ηαλγθό ηαγθό, ην ηαλγθό tango ηαλγθό tango
163. ηαληέκαη ηαληέκαη shtriqem
164. ηαλίλε, ε ηαλίλε tanin ηαλνίλε tanin
165. ηάλθεξ, ην
166. ηαλθο, ην ηαλθ tanks ηαλθ tank ηαλθ tank, tanks ηαλθ tank
167. ηαληάιην, ην
168. - ηαληέια dantell/ë ηαληέια dantellë
169. ηαλύσ
170. ηαλπέκαη 1.shtriqem 2.shtërz/oj
171. ηαλύδνκαη shtriqem ηαλύδνκαη shtrihem, tendosem
172. ηαλύδσ shtrij, tendos
173. ηάλπζκα shtrëngim, tendosj/e ηάλπζκα 1.shtrirje 2.shtriqje
174. ηάμε, ε ηάμε 1.rendi kronol. 2.rendi
publik 3.viti mësimor
4.klasa
ηάμε rend, rregull ηάμε kastë, kategori, klasë
radhë, rend, rregull
ηάμε 1.rregull 2.rend, radhë
3.klasë (biol)
4.formacion (usht.)
5.klasë (shoq.) 6. auditor
7. lartësi, nivel
ηάμε rregull, klasë
175. ηαμί, ην ηαμί taksi ηαμί taksi ηαμί taksi, veturë ηαμί taksi ηαμί taksi
176. ηαμηαλζία, ε
177. ηαμηάξρεο, ν kryeëngjëll ηαμηάξρεο 1.taksiark 2.lloj dekorate
nderi
178. ηαμηαξρία, ε ηαμηαξρία brigadë, njësi ushtarake ηαμηαξρία brigadë, njësi usht. ηαμηαξρία brigadë ηαμηαξρία brigadë ηαμηαξρία brigadë ushtar.
179. ηαμίαξρνο, ν ηαμίαξρνο 1.gjeneral 2.komandant ηαμίαξρνο komandant brigade ηαμίαξρνο brigadier ηαμίαξρνο gjeneral brigade ηαμίαξρνο brigadier
180. ηαμηδεπηήο, ν ηαμηδεπηήο udhëtar
181. ηαμηδεύηξηα, ε f. e ηαμηδεπηήο
182. ηαμηδεπκέλνο i shtegëtuar
183. ηαμηδεύσ ηαμηδεύσ udhët/oj ηαμηδεύσ udhëtoj ηαμηδεύσ shtegëtoj, udhëtoj
shtektoj
ηαμηδεύσ 1.udhëtoj 2. shëtis,
livadhis
ηαμηδεύσ udhëtoj
184. ηαμίδη, ην ηαμίδη udhëtim ηαμίδη udhëtim ηαμίδη rrugë, shtegëtim udhë,
udhëtim
ηαμίδη udhëtim ηαμίδη udhëtim
185. ηαμηδηάξεο, ν ηαμηδηάξεο udhëtues, që i
pëlqejnë udhëtimet
186. ηαμηδηάξηθνο shtegtarë ηαμηδηάξηθνο shtegtar ηαμηδηάξηθνο shtegtar
187. ηαμίδηνλ ηαμίδη, ην
188. ηαμηδηώηεο, ν ηαμηδηώηεο udhëtar ηαμηδηώηεο udhëtar ηαμηδηώηεο pasagjer, shtegëtar
udhëtar
ηαμηδηώηεο shtegtar ηαμηδηώηεο udhëtar, pasagjer
189. ηαμηδησηηθόο, -ή, -ό ηαμηδησηηθόο udhëtimi ηαμηδησηηθόο i udhëtimit ηαμηδησηηθόο urban
190. ηαμηδηώηηζζα f. e ηαμηδηώηεο
191. ηαμηζέηεο, ν ηαμηζέηεο përcjellës ηαμηζέηεο treguesi i vendeve në
teatër
ηαμηζέηεο i rregullt
192. ηαμηζέηξηα f.e ηαμηζέηεο
193. ηαμηζεηώ ηαμηλνκώ ηαμηζεηώ vë në rregull, klasifikoj
194. ηαμηθόο, -ή, -ό ηαμηθόο klasor ηαμηθόο klasor ηαμηθόο klasist, klasor ηαμηθόο i klasës ηαμηθόο klasor
195. ηαμίκεηξν, ην ηαμίκεηξν(λ) numërator, njehsor ηαμίκεηξν taksimetër, matës i
parave në taksi
ηαμίκεηξν taksimetër ηαμίκεηξν taksimetër ηαμίκεηξν matës kilometrazhi
196. ηαμίκη, ην ηαμίκη taksim, pjesë
muzikore e lirë
197. ηάμηκν, ην ηάμηκν 1.premtim,2.blatim ηάμηκν kusht, përgjërim,
premtim, zotim
ηάμηκν premtim, be ηάμηκν urim, betim,
premtim
198. ηαμηλόκεζε, ε ηαμηλόκεζε klasifikim, skedim ηαμηλόκεζε klasifikim ηαμηλόκεζε kategorizim klasifikim,
renditje
ηαμηλόκεζε klasifikim, sistemim ηαμηλόκεζε rregullim,
klasifikim
199. ηαμηλνκία, ε
200. ηαμηλνκηθόο, -ή, -ό
201. ηαμηλόκνο, ν
202. ηαμηλνκώ ηαμηλνκώ klasifikoj, rendis ηαμηλνκώ kategorizoj klasifikoj ηαμηλνκώ klasifikoj, sistemoj ηαμηλνκώ vë në rregull
203. ηαμηηδήο, ν ηαμηηδήο shofer taksie ηαμηηδήο taksist
204. ηαμηηδνύ, ε f.e ηαμηηδήο
205. ηάμνο, ν βνη. bërshe, tis, enjë
206. ηαό, ν
207. ηαντζκόο, ν
208. ηάμηο ηάμε
209. ηάπα, ε ηάπα tap/ë ηάπα tapë ηάπα shtupë, tapë ηάπα tapë ηάπα tapë
210. ηαπεηλά me përulësi, përulësisht
211. ηαπεηλόο, -ή, -ό ηαπεηλόο 1.i përpulur, modest 2.i
poshtër, i ulët
ηαπεηλόο kokulur, i
parëndësishëm
ηαπεηλόο kryeulët, modest ηαπεηλόο 1.i ulët, i përulët
2.modest 3.i poshtër, i
ndyrë
ηαπεηλόο modest, i përulur
212. ηαπεηλνζύλε, ε të përulurit, modesti
213. ηαπεηλόηεηα, ε ηαπεηλόηεηα përulësi, modesti ηαπεηλόηεηα përunjësi ηαπεηλόηεηα 1.përulësi 2. ultësi ηαπεηλόηεηα modesti, thjeshtësi
214. ηαπεηλόθξνλαο i përunjët ηαπεηλόθξνλαο i përulur, jopretendues ηαπεηλόθξνλαο i thjeshtë, i
sjellshëm
215. ηαπεηλνθξνζύλε, ε ηαπεηλνθξνζύλε ηαπεηλόηεηα ηαπεηλνθξνζύλε përulësi, ηαπεηλνθξνζύλε përunjësi ηαπεηλνθξνζύλε përulësi, modesti ηαπεηλνθξνζύλε thjeshtësi
216. ηαπεηλόθξσλ, -σλ, -νλ ηαπεηλόθξσλ i përulur
217. ηαπεηλώ përgjunj
218. ηαπεηλσκέλνο i përgjunjur ηαπεηλσκέλνο i përulur
219. ηαπεηλώλνκαη përgjunjem, përulem ηαπεηλώλνκαη përulem
220. ηαπεηλώλσ ηαπεηλώλσ 1.përul 2. poshtër/oj ηαπεηλώλσ përul, poshtëroj ηαπεηλώλσ përgjunj, përul ηαπεηλώλσ përul, turpëroj ηαπεηλώλσ ul, përbuz, ofendoj
221. ηαπείλσζε, ε ηαπείλσζε 1.nënshtrim 2.poshtërim ηαπείλσζε përulje, poshtërim ηαπείλσζε përulje ηαπείλσζε thjeshtësi, përbuzje
222. ηαπεηλσηηθόο, -ή, -ό ηαπεηλσηηθόο përulës ηαπεηλσηηθόο poshtërues ηαπεηλσηηθόο përulës ηαπεηλσηηθόο poshtërues
223. ηάπεξ, ην
224. ηαπεξακέλην, ην
225. ηαπέην, ην ηαπέην qilim, tapet ηαπέην tapet i vogël ηαπέην tapet
226. ηαπεηζαξία, ε ηαπεηζαξία tapiceri ηαπεηζαξία tapiceri ηαπεηζαξία tapiceri
227. ηαπεηζάξηζκα, ην vesh me tapet
228. ηαπεηζάξσ
229. ηαπεηζέξεο, ν ηαπεηζέξεο tapicier ηαπεηζιέξεο tapicier ηαπεηζέξεο tapicier ηαπεηζέξεο tapicier
230. ηάπεο tapet
231. ηάπεηαο, ν ηάπεηαο qilim, tapet ηάπεηαο qilim, shkorsë ηάπεηαο tapet ηάπεηαο qilim
232. ηαπεηνζηξώλσ
233. ηαπεηνπξγείν, ην ηαπεηνπξγείν punishte sixhadesh ηαπεηνπξγείν punishte qilimash ηαπεηνπξγείν manifakturë tapetesh
234. ηαπεηνπξγία, ε ηαπεηνπξγία industria e sixhadeve ηαπεηνπξγία fabrikim tapetesh ηαπεηνπξγία punishte qilimash
235. ηαπεηνπξγόο, ν ηαπεηνπξγόο qilimpunues
236. ηαπί, ην ηαπί tapi, titull pronësie,
pa para
ηαπί tapi ηαπί mbetem tapi
237. ηάπηα, ε
238. ηαπηόθα, ε
239. ηάπηξνο, ν
240. ηαπηζεξί, ε
241. ηαπίζηνκα përbys, barkas
242. ηάπσκα taposj/e
243. ηαπώλσ ηαπώλσ tapos, i vë tapën ηαπώλσ tapos, shtupos ηαπώλσ tapos, mbyll ηαπώλσ vë tapë, mbyll
244. ηάξα, ε ηάξα tar/ë ηάξα tarë
245. ηάξαγκα tronditj/e, trazim ηάξαγκα tronditje, shqetësim ηάξαγκα tundje ηάξαγκα tundje
246. ηαξαγκέλνο, -ε, -ν i tronditur, i trazuar ηαξαγκέλνο çakërdisur, mallngjyer ηαξαγκέλνο, -ε, -ν 1.i trazuar 2. i
shqetësuar
247. ηαξάδνκαη tronditem trubyllohem ηαξάδνκαη 1.trazohem
2.shqetësohem
248. ηαξαγκόο ηάξαγκα
249. ηαξάδσ ηαξάδσ tund, trondit, lëkund ηαξάδσ trondis, trazoj ηαξάδσ drobolit, trondit ηαξάδσ 1.trazoj 2.shqetësoj
3.bezdis
ηαξάδσ trondit
250. ηαξάθνπιν, ην
251. ηαξαθνύλεκα, ην lëkundje, shkundje,
tronditje
252. ηαξαθνπλώ ηαξαθνπλώ tund, shkul nga
themelet
ηαξαθνπλώ lëkund, shkund
253. ηαξακάο, ν ηαξακάο havjar i kuq ηαξακάο vezë peshku, havjar ηαξακάο vezë peshku
254. ηαξακνθεθηέο, ν
255. ηαξακνζαιάηα, ε ηαξακνζαιάηα sallatë me tarama
256. ηάξαλδνο, ν ηάξαλδνο renë ηάξαλδνο renë, dre ηάξαλδνο renë (lloj dreri)
257. ηαξαληέια, ε ηαξαληέια tarantelë, valle pop.
italiane
ηαξαληέια tarantelë
258. ηαξαληνύια, ε ηαξαληνύια tarendulë ηαξαληνύια merimangë
helmuese
259. ηαξαμάθν, ην
βνη.
lule kumështore
260. ηαξαμίαο, ν ηαξαμίαο prishësi i qetësisë ηαξαμίαο turbullues
261. ηαξάζζσ ηαξάζζσ ηαξάδσ ηαξάζζσ ηαξάδσ ηαξάζζσ trondit, ttrubulloj ηαξάζζσ ηαξάδσ
262. ηαξαηόξη tarator
263. ηαξάηζα, ε ηαξάηζα tarracë ηαξάηζα tarracë ηαξάηζα tarracë ηαξάηζα tarracë, verandë ηαξάηζα taracë
264. ηαξαηζώλσ ηαξαηζώλσ hedh, bëj me
tarracë
265. ηαξάηησ ηαξάδσ
266. ηαξάθη taraf
267. ηαξαρή, ε ηαξαρή 1.tronditje 2.shqetësim ηαξαρή tronditje, trazirë ηαξαρή bezdi, gajle, gurgule
gulçim, hutim shamat
ηαξαρή 1.trazim 2. shetësim ηαξαρή shamatë, tronditje,
zhurmë
268. ηαξαρνπνηόο, ν ηαξαρνπνηόο ηαξαμίαο, ν ηαξαρνπνηόο turbullues,shkaktar
trazirash
ηαξαρνπνηόο turbullues ηαξαρνπνηόο trazues, shqetësues ηαξαρνπνηόο turbullues
269. ηάξαρνο, ν ηάξαρνο vuajti shumë
270. ηαξαρώδεο, -εο, -εο ηαξαρώδεο i zhurmshëm, i trazuar ηαξαρώδεο i trazuar, i
shqetësuar
ηαξαρώδεο i shqetësuar i trazuar ηαξαρώδεο i shqetësuar
271. ηαξίθα, ε ηαξίθα tarifë ηαξίθα tarifë, çmim taksie ηαξίθα tarifë ηαξίθα tarifë
272. ηαξίθαο, ν
273. ηαξηρεπκέλνο ballsamosur ηαξηρεπκέλνο i balsamosur
274. ηαξηρεπηήο, ν ηαξηρεπηήο balsamues ηαξηρεπηήο balsamues
275. ηαξίρεπζε, ε ηαξίρεπζε 1.kripj/e 2.balsamim ηαξίρεπζε pastërmim,
balsamosje
ηαξίρεπζε balsamosje, balsamim ηαξίρεπζε balsamosje
276. ηαξηρεπηηθόο, -ή, -ό
277. ηαξηρεπηόο, -ή, -ό ηαξηρεπηόο i pastërmuar, i
balsamosur
278. ηαξηρεύσ ηαξηρεύσ 1.krip 2.balsamos ηαξηρεύσ pastërmoj, bëj
pastërma, balsamos
ηαξηρεύσ ballsamoj ηαξηρεύσ balsamoj ηαξηρεύσ balsamos
279. ηαξό, ην
280. ηαξζαλάο, ν ηαξζαλάο, ν kanteir detar
281. ηαξζαλαηδήο, ν
282. ηαξζίηηο tarsit
283. ηαξζόο, ν ηαξζόο trinë e këmbës ηαξζόο, ν tars ηαξζόο paratrinë e këmbës ηαξζόο pjesë e poshtme e
këmbës
284. ηάξζσκα, ην ηάξζσκα trinë
285. ηάξηα, ε ηάξηα kek i shkrifët dhe i
mbushur
286. ηάξηαλ, ην ηαξηάλ stof skocez
287. ηαξηαξηθό νμύ acid tartarik
288. ηαξηάλ, ην
289. ηάξηαξα, ηα ηάξηαξα skëterrë, ferr, angrrat
290. ηαξηαξίλνο, ν ηαξηαξίλνο mburracak
291. ηαξηαξνύγα, ε
292. ηαξηνύθνο, ν ηαξηνύθνο hipokrit
293. ηαξηνπθηζκόο, ν ηαξηνπθηζκόο hipokrizi ηαξηνπθηζκόο hipokrizi
294. ηαζάθη, ην ηαζάθη, ην tavëll, taketuke ηαζάθη, ην tavllë, tabaka ηαζάθη taketuke, hirnore
295. ηα ζέα θαη ηα κέα
296. ηάζε, ε ηάζε 1.të nderët 2.prirje
3.tension
ηάζε prirje,
tendencë/tension
ηάζε, ε prirje, tendencë ηάζε 1.shtrirje 2.prirje
3.tension
ηάζε prirje, tendencë
297. ηάζη, ην ηάζη tas, sapllak ηάζη tas, enë ηάζη, ην tas ηάζη tas, kupë
298. ηαζηελεξγόο, -ή, -ό
299. ηαζθεκπάπ, ην ηαζθεκπάπ tasqebap ηαζθεκπάπ tasqebap ηαζθεκπάπ, ην tasqebap
300. ηάζζνκαη αιιει. solidarizohem ηάζζνκαη rreshtohem
301. ηάζζσ ηάζζσ 1.vendos 2.caktoj ηάζζσ caktoj, taks ηάζζσ kategorizoj ηάζζσ vë, rreshtoj, vendos ηάζζσ kategorizoj
302. ηαζηηέξα, ε ηαζηηέξα tastierë ηαζηηέξα tastierë
303. ηάζην, ην ηάζην tast ηάζην tast
304. ηαηαξηθόο tartar
305. ηάηησ ηάζζσ
306. ηαηνπάδ, ην ηαηνπάδ tatuazh ηαηνπάδ tatuazh ηαηνπάδ tatuazh
307. ηάηζη-κίηζη-θόηζη bythebrekë
308. ηαπξίζηνο, -ηα, -ην
309. ηαπξί, ην ηαπξί ηαύξνο, ν
310. ηαπξίλε, ε taurinë
311. ηαπξνεηδήο, -ήο, -έο
312. ηαπξνζπζία, ε
313. ηαπξνθαζάςηα, ηα
314. ηαπξνθνηηάδσ
315. ηαπξνκαρία, ε ηαπξνκαρία ndeshje me dema ηαπξνκαρία korrida, ndeshje me
demat
ηαπξνκαρία betejë demash ηαπξνκαρία luftë demash
316. ηαπξνκάρνο, ν ηαπξνκάρνο toreador ηαπξνκάρνο toreador ηαπξνκάρνο tereador, matador ηαπξνκάρνο luftëtar demash
317. ηαπξόκνξθνο, -ε, -ν ηαπξόκνξθνο që ka formë demi
318. ηαπξνκαρώ luftoj me demin
319. ηαύξνο, ν ηαύξνο dem ηαύξνο dem ηαύξνο 1dem 2. (astr) demi ηαύξνο dem
320. ηαπηίδεηαη përputhet
321. ηαπηίδνκαη 1.përputhem
2.identifikohem
322. ηαπηίδσ ηαπηίδσ identifikoj ηαπηίδσ njësoj, identifikoj ηαπηίδσ identifikoj ηαπηίδσ njëjtësoj, identifikoj ηαπηίδσ identifikoj
323. ηαύηηζε, ε ηαύηηζε ηαπηηζκόο, ν ηαύηηζε identifikim ηαύηηζε përputhje ηαύηηζε 1.përputhje 2.identifikim ηαύηηζε identifikim
324. ηαπηηζκόο, ν ηαπηηζκόο identifikim, njëjtësim ηαπηηζκόο identifikim
325. ηαπηό-
326. ηαπηόαηκνο, -ε, -ν
327. ηαπηνβνπιία, ε
328. ηαπηνγλσκώ
329. ηαπηνγξάκκαηνο, -ε
330. ηαπηόγξακκν, ην
331. ηαπηνινγία, ε ηαπηνινγία tautologji ηαπηνινγία tautologji ηαπηνινγία tautologji
332. ηαπηνιόγνο, ν
333. ηαπηνινγώ ηαπηνινγώ përsëris të njëjtat gjëra ηαπηνινγώ tautologoj
334. ηαπηνπάζεηα, ε
335. ηαπηνπνίεζε, ε
336. ηαπηνπνηώ ηαπηνπνηώ identifikoj
337. ηαπηνπξνζσπία, ε
338. ηαπηνπξόζσπνο, ν
339. ηαπηόζεκνο, -ε, -ν ηαπηόζεκνο identik, i njëjtë ηαπηόζεκνο identik, i njëllojtë ηαπηόζεκνο identik ηαπηόζεκνο i njëjtë ηαπηόζεκνο identik
340. ηαπηόηεηα, ε ηαπηόηεηα 1.identitet 2.letërnjoftim ηαπηόηεηα identitet,
letërnjoftim
ηαπηόηεηα, ε identitet, letërnjoftim
pasaportë, triskë
ηαπηόηεηα, ε 1.ngjashmëri 2.identitet ηαπηόηεηα letër njoftim,
pasaportë
341. ηαπηνθσλία, ε
342. ηαπηόθσλνο, -ε, -ν
343. ηαπηόρξνλα njëherësh ηαπηόρξνλα njëkohësisht
344. ηαπηνρξνληζκόο, ν
345. ηαπηόρξνλνο, -ε, -ν ηαπηόρξνλνο i njëkohsh/ëm ηαπηόρξνλνο i njëkohshëm ηαπηόρξνλνο i njëkohshëm ηαπηόρξνλνο i njëkohshëm, simultan ηαπηόρξνλνο i njëkohësishëm
346. ηαπηνρξόλσο njëkohësisht ηαπηνρξόλσο ηαπηόρξνλα
347. ηαθή, ε ηαθή varrim ηαθή varrosje ηαθή, ε funeral, varrosje ηαθή varrosje, groposje ηαθή varrosje
348. ηαθηθόο, -ε, -ν
349. ηαθόπεηξα, ε ηαθόπεηξα pllaka e varrit ηαθόπεηξα gur varri ηαθόπεηξα gur varri
350. ηαθόπιαθα, ε
351. ηάθνο, ν ηάθνο varr ηάθνο varr ηάθνο, ν gropë, qivur, varr ηάθνο varr ηάθνο varr
352. ηαθνθνβία, ε
353. ηάθξνο, ε ηάθξνο hendek, gropë ηάθξνο hendek ηάθξνο, ε hendek ηάθξνο hendek, transhe ηάθξνο hendek
354. ηαθηαδέληνο, -ηα, -ην
355. ηαθηάο, ν ηαθηάο tafta ηαθηάο tafta, pëlhurë mend. ηαθηάο, ν tafta ηαθηάο tafta
356. ηάρα ηάρα 1.gjoja 2.vallë ηάρα vallë ηάρα vallë ηάρα 1.sikur 2.vallë
357. ηαρεί
358. ηαρεία, ε ηαρεία, ε ekspres, tren i
shpejtë
ηαρεία, ε tren i shpejtë/ekspres
359. ηαρέσο ηαρέσο 1.shpejt 2.së shpejti ηαρέσο shpejt ηαρέσο shpejt
360. ηαρηά ηαρηά nesër herët ηαρηά menjëherë, nesër
herët
361. ηαρηλή, ε mëngjes
362. ηαρίλη, ην ηαρίλη susam i bluar ηαρίλη tahin
363. ηαρηλόο mëngjesor
364. ηαρηλόζνππα, ε
365. ηάρηζηα shumë shpejt, në çast ηάρηζηα fët ηάρηζηα shpejt
366. ηάρηζηνο, -ε, -ν
367. ηαρνγξάθνο, ν ηαρνγξάθνο takograf ηαρνγξάθνο matës shp. takograf
368. ηαρόκεηξν, ην ηαρόκεηξν takiometër
369. ηάρνο, ην ηάρνο shpejtësi
370. ηαρηαξίδσ
371. ηαρηάξηζκα, ην
372. ηαρηηθή, ε 1.taktikë 2. mënyrë
veprimi
ηαρηηθή taktikë
373. ηαρηηθόο, -ε, -ό ηαρηηθόο 1.i rregullt 2.korrekt ηαρηηθόο korrekt
374. ηαρηηθόο rrjeshtor
375. ηαρηνπνίεζε, ε ηαρηνπνίεζε rregullim ηαρηνπνίεζε, ε matarim
376. ηαρηνπνηνύκαη vendosem
377. ηαρηνπνηώ ηαρηνπνηώ rregull/oj, sistem/oj ηαρηνπνηώ rregulloj, mataroj
378. ηαρπ- ηαρπ- shpejt, taki-
379. ηαρύ, ην ηαρύ mëngjes
380. ηαρπβνιία, ε
381. ηαρπβόιν, ην armë automatike ηαρπβόιν top që qëllon shpejt
(usht.
382. ηαρπβόινο, -νο, -ν ηαρπβόινο mb. armë automatike
383. ηαρύγακνο, -ε, -ν
384. ηαρπγέλεζε, ε
385. ηαρπγισζζία, ε
386. ηαρύγισζζνο, -ε, -ν
387. ηαρπγξαθία, ε ηαρπγξαθία 1.të shkruarit shpejt
2.stenografi
388. ηαρπγξαθηθόο, -ε, -ν
389. ηαρπγξάθνο ηαρπγξάθνο 1.ai që shkruan shpejt 2.
stenograf
ηαρπγξάθνο stenograf
390. ηαρπδαθηπινπξγία ηαρπδαθηπινπξγία arti i prestigjatorit ηαρπδαθηπινπξγία numër shpejtësie ηαρπδαθηπινπξγία teknikë e xhunglerit
391. ηαρπδαθηπινπξγηθόο ηαρπδαθηπινπξγηθόο prestidigjitator mb.
392. ηαρπδαθηπινπξγόο ηαρπδαθηπινπξγόο prestigjator ηαρπδαθηπινπξγόο xhongler ηαρπδαθηπινπξγόο prestidigjitator ηαρπδαθηπινπξγόο xhungler
393. ηαρπδξνκείν, ην ηαρπδξνκείν postë ηαρπδξνκείν postë ηαρπδξνκείν, ην postë ηαρπδξνκείν, ην 1.postë 2. letërkëmbim ηαρπδξνκείν, ην postë
394. ηαρπδξόκεζε, ε ηαρπδξόκεζε, ε postim ηαρπδξόκεζε, ε postim
395. ηαρπδξνκίδσ post/oj
396. ηαρπδξνκηθά shpenzime, taksa postare ηαρπδξνκηθά me postë
397. ηαρπδξνκηθόο, -ή, -ό ηαρπδξνκηθόο nëpunës i postës ηαρπδξνκηθόο postar ηαρπδξνκηθόο postar ηαρπδξνκηθόο postar ηαρπδξνκηθόο postar
398. ηαρπδξνκηθώο me postë
399. ηαρπδξόκνο, ν ηαρπδξόκνο postier ηαρπδξόκνο postier ηαρπδξόκνο përdas, korrier postier,
shpërndas
ηαρπδξόκνο postier ηαρπδξόκνο postier
400. ηαρπδξνκώ ηαρπδξνκώ ηαρπδξνκίδσ ηαρπδξνκώ postoj ηαρπδξνκώ dërgoj me postë ηαρπδξνκώ postoj ηαρπδξνκώ postoj
401. ηαρπζάλαηνο, -ε, -ν
402. ηαρπθαήο, -ήο, -έο
403. ηαρπθαξδία, ε ηαρπθαξδία takikardi ηαρπθαξδία takikardi ηαρπθαξδία takikardi ηαρπθαξδία rrahje të forta të
zemrës
404. ηαρπθίλεηνο, -ε, -ν ηαρπθίλεηνο që lëviz me shpejtësi
405. ηαρπκεηξία, ε ηαρπκεηξία takimetri
406. ηαρπκεηξηθόο
407. ηαρύκεηξν, ην ηαρύκεηξν shpejtësimatës ηαρύκεηξν kilometrazh, matës
shpejtësie
ηαρύκεηξν matës shpejtësie ηαρύκεηξν vegël në topografi
408. ηαρύλνηα, ε
409. ηαρύλνπο, -νπο, -νπλ ηαρύλνπο i zgjuar
410. ηαρύλσ ηαρύλσ shpejt/oj, përshpejtoj ηαρύλσ shpejtoj, nxitoj ηαρύλσ shpejtoj ηαρύλσ shpejtoj, nxitoj
411. ηαρππαικία, ε ηαρππαικία ηαρπθαξδία ηαρππαικία rrahje e shpejtë (mjek.)
412. ηαρππηεζηήξην, ην
413. ηαρππιντα, ε
414. ηαρππόδαξνο këmbëshpejtë
415. ηαρύπιννο, -ε, -ν ηαρύπιννο që lundron shpejt
416. ηαρύπινπο që lundron shpejt
417. ηαρύπλνηα, ε ηαρύπλνηα takipne
418. ηαρππηέξηγν, ην
419. ηαρύπνπο këmbëshpejtë ηαρύπνπο këmbëshpejtë
420. ηαρύξξπζκνο, -ε, -ν ηαρύξ(ξ)πζκνο intensiv
421. ηαρύο, -εία, -ύ ηαρύο (i,e) shpejtë ηαρύο i shpejtë ηαρύο i shpejtë ηαρύο (i,e) shpejtë ηαρύο i shpejtë
422. ηαρύηαηα shumë shpejt
423. ηαρύηεξν sa më shpejtë
424. ηαρύζθαπην usht. pozicion
425. ηαρπζθπγκία, ε ηαρπζθπγκία ηαρπθαξδία
426. ηαρύηεηα, ε ηαρύηεηα shpejtësi ηαρύηεηα shpejtësi, marsh
makine
ηαρύηεηα shpejtësi ηαρύηεηα 1.shpejtësi 2.marsh
(autom)
ηαρύηεηα shpejtësi
427. ηαρπθεκία, ε
428. ηαςί, ην ηαςί tepsi ηαςί tepsi ηαςί tepsi ηαςί tepsi ηαςί tepsi
429. ηαώο, ν ηαώο παγώλη, ην
Akademia e
Shkencave 1980
Papafili 1997 Gjini 1998 Kollokathi 2006 Marku 2010
1. t t t t
2. ta ta ta ta ta
3. ta ta ta ta
4. tabaçin/ë
5. tabak tabak ην θύιιν, ε θόιια tabak ην θύιιν, ε θόιια tabak ην θύιιν, ε θόιια tabak ην θύιιν
6. tabak tabak ν βπξζνδέςεο tabak ν ηακπάθεο, ν βπξζνδέςεο tabak ν βπξζνδέςεο
7. tabaka tabaka ν δίζθνο, ε θαπλνζήθε, ε ηακπαθέξα, ην
ζηαρηνδνρείν
tabaka 1.ν δίζθνο, ε απιάδα, 2. ε ηακπαθέξα, ε θαπλνζήθε
tabaka ν δίζθνο, ε θαπλνζήθε, ε ηακπαθέξα
tabaka ν δίζθνο
8. tabako tabako ν ηακπάθνο, ε ζθόλε θαπλνύ
tabako ν ηακπάθνο tabako ν ηακπάθνο, ε ζθόλε θαπλνύ
9. taban taban ην πέικα, ε παησζηά, ε
ζόια, ην ππόζηξσκα, ε
βάζε, ην ζεκέιην
taban 1.ην πέικα, ε παηνύζα, ε
παηνύλα. 2.ε ζόια ηνπ
παπνπηζηνύ. 3. ε δνθόο ηεο ζηέγεο. 4. ην ππόζηξσκα
taban ην πέικα, ε παησζηά, ε
ζόια, ην ππόζηξσκα, ε
βάζε, ην ζεκέιην
taban 1.ε παηνύζα, 2.ην
ππόζηξσκα, 3.ε ζόια
10. tabel/ë tabel/ë ν ηηκνθαηάινγνο, ν
πίλαθαο, ην ηηκνιόγην
tabel/ë 1.ν πίλαθαο 2. καπξνπίλαθαο tabel/ë ν ηηκνθαηάινγνο, ν
πίλαθαο, ην ηηκνιόγην
tabel/ë 1.ν πίλαθαο, ε ηακπέια,
2.ην ηακπιό
11. tabiat tabiat ε ζπλήζεηα tabiat ε θύζε, ν ραξαθηήξαο, ε ζπλήζεηα, ε έμε
tabiat ε ζπλήζεηα
12. tablet/ë tablet/ë ην ράπη, ε ηακπιέηα tablet/ë ην ράπη, ε ηακπιέηα tablet/ë ην ράπη, ην δηζθίν
13. tablo tablo ε δσγξαθηά, ε εηθόλα, ην
ηακπιό, ν πίλαθαο, ε ζέα
tablo 1.ε δσγξαθηά, ε εηθόλα, ν
πίλαθαο, 2. ε ζέα, ε άπνςε, 3. κνπζηθό ηακπιό
tablo ε δσγξαθηά, ε εηθόλα, ην
ηακπιό, ν πίλαθαο, ε ζέα
tablo 1.ε δσγξαθηά, 2.ην ζέακα
14. tabor tabor ζηξαη. κνλάδα 1000
αλδξώλ
tabor 1.ζηξαη κνλάδα ησλ
νζκαλιήδσλ, 2.πιήζνο αλζξώπσλ
tabor ζηξαη. κνλάδα 1000
αλδξώλ
tabor ην ηάγκα
15. tabu tabu ην ηακπνύ, ε απαγόξεπζε tabu ην ηακπνύ tabu ην ηακπνύ, ε απαγόξεπζε tabu ην ηακπνύ
16. tabut tabut ην θέξεηξν, ην
μπινθξέβαην
tabut ην θέξεηξν, ην μπινθξέβαην, ε
θάζα
tabut ην θέξεηξν, ην
μπινθξέβαην
tabut ην θέξεηξν, ην
λεθξνθξέβαην
17. taç taç ην ηειεπηαίν παηδί ηεο
νηθνγ. , ν βεληακίλ
taç 1.ην ηειεπηαίν γνπξνπλόπνπιν,
2.ην ηειεπηαίν παηδί
taç ην ηειεπηαίν παηδί ηεο
νηθνγ. , ν βεληακίλ
18. taç taç ην ηνπξκπάλη ησλ κπεθηαζίδσλ
19. taç/e taç/e ν ειιέβνξνο taç/e ν ειιέβνξνο
20. taft taft ε κπόρα, ε έληνλε κπξσδηά, ε ππξά
taft (aromë) ε κπόρα, ε έληνλε κπξσδηά, ε ππξά
21. tafta tafta ν ηαθηάο tafta ν ηαθηάο tafta ν ηαθηάο tafta ν ηαθηάο
22. tagar ην καγθάιη, ην ηαγάξη, tagar ην καγθάιη, ην ηαγάξη,
23. tag/ër tagër ην δηθαίσκα, ν θόξνο tag/ër 1.ν θόξνο, 2.ην δηθαίσκα tag/ër ην δηθαίσκα, ν θόξνο tag/ër 1.ην δηθαίσκα, 2.ν θόξνο
24. tagrambledhës tagrambledhës ν θνξνεηζπξάρηνξαο tagrambledhës ν θνξαηδήο, ν εηζπξάρηνξαο θόξσλ
tagrambledhës ν θνξνεηζπξάρηνξαο tagrambledhës ν θνξαηδήο, ν θνξνεηζπξάθηνξαο, ν
ηειώλεο
25. tagrapagues
26. tagji tagji ε ηαγή, ε ηξσθή από
βξώκε θαη θξηζάξη
tagji ε ηαγή tagji ε ηαγή, ε ηξσθή από
βξώκε θαη θξηζάξη
tagji ην θξηζάξη
27. tagjit (tagjis) tagjit ηαγίδσ tagjit (tagjis) 1.ηαγίδσ 2. ζξέθσ θαιά
θάπνηνλ
tagjit (tagjis) ηαγίδσ
28. tagjitet tagjitet ηαγίδεηαη tagjitem 1.ηαγίδνκαη
29. tahin
30. tahmin tahmin θαηά πξνζέγγηζε tahmin (me) θαηά πξνζέγγηζε
31. tajer tajer ην θηπάξη γηα ην
θνύξληζκα
32. taj/ë taj/ë ε ηξνθόο taj/ë ε ηξνθόο, ε παξακάλα taj/ë ε ηξνθόο
33. taj/ë taj/ë ν ηόξλνο, ε βίδα taj/ë ε βίδα, ν θνριίαο taj/ë ν ηόξλνο, ε βίδα taj/ë ε βίδα, ν ηόξλνο
34. tajfun tajfun 1.ν ηπθώλαο 2. κεη. ζύειια tajfun ν ηπθώλαο
35. tajg/ë tajg/ë ε ηάηγθα tajg/ë ε ηάηγθα
36. tajit (tajis) tajit δηαηξέθσ, ηξέθσ tajit (tajis) ζξέθσ έλα μέλν κσξό tajit (tajis) δηαηξέθσ, ηξέθσ tajit βπδαίλσ μέλν κσξό
37. tajk/ë tajk/ë ξνδαθί ζηαθύιιη
38. takat takat ε δύλακε (γηα λα θάλσ θάηη) takat 1.ε δύλακε, 2.ε
δπλαηόηεηα
39. tak/e
40. taketuk/e taketuk/e ην ζηαρηνδνρείν taketuk/e ην ζηαρηνδνρείν
41. tak/ë takë ην ηαθνύλη tak/ë ην ηαθνύλη tak/ë ην ηαθνύλη tak/ë ην ηαθνύλη
42. takëm takëm ην έπηπιν,ην ζθεύνο, ην
ζεξβίηζην
takëm --------- takëm ην έπηπιν,ην ζθεύνο, ην
ζεξβίηζην
takëm 1.ην λνηθνθπξηό, 2.ην
ζθεύνο, 3.ε ζαγή, ε ηππνζθεπή
43. tak/ër tak/ër ε λεξνκνιόρα tak/ër ε λεξνκνιόρα tak/ër ε λεξνκνιόρα
44. takij/e takij/e ν ζθνύθνο takij/e είδνο ζθνύθνπ, θέζη takij/e ν ζθνύθνο takij/e kësulë
45. takikardi ε ηαρπθαξδία
46. takim takim ε επαθή, ε ζπλέληεπμε, ε
ζπλάληεζε
takim 1.ε ζπλάληεζε takim ε επαθή, ε ζπλέληεπμε, ε
ζπλάληεζε
takim 1.ε ζπλάληεζε, 2.ε
ζπλεδξίαζε
47. takllim/ë
48. takllimëz takllimëz ην ηίκπαλν ηνπ απηηνύ
49. takll/oj
50. takllor/e
51. tak/oj tak/oj ζπλαληώ, ζπκβαίλσ tak/oj 1.ζπλαληώ 2. αλήθεη,
ζπκβαίλεη
tak/oj ζπλαληώ, ζπκβαίλσ tak/oj 1.ζπλαληώ, απαληώ,
2.αλήθεη
52. takohem takohem ζπλαληηέκαη takohem ζπλαληηέκαη takohem ζπλαληηέκαη
53. taks taks ππόζρνκαη, ηάδσ taks 1.ηάδσ, ππόζρνκαη, 2.απνθαζίδσ, 3.ζξεζθ. ηάδσ
taks ππόζρνκαη, ηάδσ taks 1.ππόζρνκαη, 2.απνθαζίδσ
54. taksambledhës taksambledhës ν εθνξηαθόο taksambledhës ν θνξνεηζπξάρηνξαο taksambledhës ν εθνξηαθόο
55. taksapagues taksapagues ν θνξνινγνύκελνο taksapagues ν θνξνινγνύκελνο taksapagues ν θνξνινγνύκελνο taksapagues ν θνξνινγνύκελνο
56. taksem taksem ππόζρνκαη
57. taks/ë taks/ë ν δαζκόο, ν θόξνο taks/ë ν θόξνο, ν δαζκόο taks/ë ν δαζκόο, ν θόξνο taks/ë ν θόξνο
58. taksi taksi ην ηαμί taksi ην ηαμί taksi ην ηαμί taksi ην ηαμί
59. taksidar taksidar tagrambledhës taksidar ν ηειώλεο
60. taksim taksim ε θνξνιόγεζε
61. taksimetër ην ηαμίκεηξν taksimetër ην ηαμίκεηξν taksimet/ër ην ηαμίκεηξν taksimet/ër ην ηαμίκεηξν
62. taksirat taksirat 1.ην δπζηύρεκα, ε αηπρία 2.ην ζθάικα
taksirat θαθνηπρία
63. taksiratmadh taksiratmadh δπζηπρηζκέλνο
64. taksist ηαμηηδήο
65. taks/oj taksoj θνξνινγώ taks/oj θνξνινγώ, επηβάισ θόξν taks/oj θνξνινγώ taks/oj θνξνινγώ
66. taksohem taksohem θνξνινγνύκαη taksohem θνξνινγνύκαη taksohem θνξνινγνύκαη
67. taksur ηαγκέλνο taksur ηαγκέλνο
68. takt takt ε ιεπηόηεηα, ε επγέλεηα,
ην ηαθη
takt ην ηαθη, ε ιεπηόηεηα takt ιεπηόηεηα, επγέλεηα takt ην ηαθη
69. takt takt ε κνπζηθή δηαίξεζε takt ε κνπζηθή δηαίξεζε
70. taktik taktik ηαθηηθόο taktik ηαθηηθόο taktik ηαθηηθόο taktik ηαθηηθόο, ηαρηηθόο
71. taktik/ë taktik/ë ε ηαθηηθή taktik/ë ε ηαθηηθή taktik/ë ε ηαθηηθή taktik/ë ηαθηηθή
72. takues
73. talent talent ην ηαιέλην, ε θιίζε, ε
ξνπή
talent ην ηαιέλην, ην ηάιαλην talent ην ηαιέλην, ε θιίζε talent ην ηάιαλην
74. talentuar talentuar ηαιαληνύρνο talentuar ηαιαληνύρνο talentuar ηαιαληνύρνο talentuar ηαιαληνύρνο
75. tal/ë tal/ë 1.νξηζκέλν κέηξν, όξην,
κεξίδην
76. taler ην παηεηήξη taler ην παηεηήξη
77. tal/ër talër ν θάδνο tal/ër 1.ην παηεηήξη, 2.ην βαξέιη ηπξηνύ
tal/ër ν θάδνο tal/ër ην βαξέιη (ηπξηνύ)
78. talik/ë talik/ë ην θάξν talik/ë ην θάξν
79. talk talk ην ηαιθ talk ην ηαιθ talk ην ηαιθ talk ην ηαιθ
80. talmud ν θώδηθαο ησλ εβξαίσλ, ην ηαικνύδ
talmud ην ηαικνύδ, ν θώδηθαο ησλ εβξαίσλ
talmud ν θώδηθαο ησλ εβξαίσλ, ην ηαικνύδ
81. talmudist talmudist ν Εβξαίνο, ν Ιζξαειίηεο talmudist ν ηαικνπδηζηήο talmudist ν εβξαίνο, ν ηζξαειίηεο
82. talmudiz/ëm talmudiz/ëm ν ηαικνπδηζκόο talmudiz/ëm ν ηαικνπδηζκόο talmudiz/ëm ν ηαικνπδηζκόο
83. talur/e talur/e κεγάιν ξερό πηάην
84. tall tall πεξηγειώ, θνξντδεύσ tall θνξντδεύσ, εηξσλεύνκαη tall πεξηγειώ, θνξντδεύσ tall θνξντδεύσ, πεξηγειώ
85. tallabak tallabak 1.ε ιάζπε, 2.ε πξόζρσζε
86. tallagan tallagan ε θάπα tallagan 1.ε ηαιαγάλα,2. καθξύ αλδξηθό
παλσθόξη
tallagan ε θάπα tallagan ην ηαιαγάλη
87. tallash tallash ην ξνθαλίδη, ην πξηνλίδη tallash ηα ξνθαλίδηα tallash ην ξνθαλίδη, ην πξηνλίδη tallash ην ξνθαλίδη
88. tallaz tallaz ν ζάινο, ην θύκα, ε ηαξαρή, ε αλαηαξαρή
tallaz 1.ν ζάινο, ην θύκα ηεο ζάιαζζαο, 2.ε ηαξαρή, ε
αλαηαξαρή
tallaz ν ζάινο, ην θύκα, ε ηαξαρή, ε αλαηαξαρή
tallaz 1.ν ζάινο, 2.ε ηαξαρή
89. tallaze-tallaze tallaze-tallaze θύκαηα - θύκαηα
90. tallazmadh
91. tallazohet tallazohet είλαη ηξηθπκηζκέλε
92. tallazon tallazon ηξηθπκίδεη
93. tallem tallem πεξηπαίδνκαη, ριεπάδνκαη tallem ρσξαηεύσ, πεξηπαίδσ tallem 1.θνξντδεύνκαη,
2.ραζνκεξώ
94. tall/ë tall/ë 1.koçan, 2.ην ζνξγόλ
95. tallës tallës ην θνξόηδν, ν είξσλαο tallës θνξντδεπηηθόο, ριεπαζηηθόο tallës ην θνξόηδν, ν είξσλαο tallës θνξντδεπηηθόο
96. αζηείνο, θνξντδεπηηθόο tallës ν πεξηγειαζηήο tallës αζηείνο, θνξντδεπηηθόο
97. tallje tallje ε θνξντδία, ν εκπαηγκόο,
ην θνξόηδεκα,
tallje ν εκπαηγκόο tallje ε θνξντδία, ν εκπαηγκόο,
ην θνξόηδεκα,
tallje ε θνξντδία, ε ριεύε
98. tallisht/ë
99. tamah tamah ε πιενλεμία, ε απιεζηία, ε
ιαηκαξγία
tamah ε απιεζηία, ε πιενλεμία tamah ε πιενλεμία, ε απιεζηία, ε
ιαηκαξγία
tamah ε ιαηκαξγία
100. tamahqar tamahqar ιαίκαξγνο, άπιεζηνο tamahqar em. ν άπιεζηνο, ν αρόξηαγνο tamahqar ιαίκαξγνο, άπιεζηνο tamahqar ν άπιεζηνο
101. tamahqar mb. ιαίκαξγνο, άπιεζηνο
102. tamahqarllëk tamahqarllëk ε απιεζηία, ε ιαηκαξγία tamahqarllëk ε ιαηκαξγία, ε απιεζηία tamahqarllëk ε απιεζηία, ε ιαηκαξγία tamahqarllëk ε απιεζηία
103. tamam tamam αθξηβώο tamam 1.αθξηβώο, 2.νιόηεια όκηα, ην
ίδην
tamam αθξηβώο tamam αθξηβώο
104. tamamtë ζσζηόο, αθξηβήο, αιεζηλόο tamamtë ζσζηόο, αθξηβήο, αιεζηλόο
105. tamb/ël tamb/ël ην γάια
106. tamblagjak tamblagjak ην ρειηδόληνλ.(θπηό) tamblagjak ην ρειηδόληνλ.(θπηό) tamblagjak ην ρειηδόληνλ.(θπηό)
107. tamblak tamblak αξλί, θαηζίθη βπδαληάξηθν
108. tamblator/e tamblator/e γαιαθηεξό,
109. tamblatore mb. tamblatore mb. qumështore
110. tambluc tambluc ν αζθάιαβνο (είδνο
ζαύξαο)
tambluc ν αζθάιαβνο (είδνο ζάπξαο) tambluc ν αζθάιαβνο (είδνο
ζαύξαο)
111. tambur tambur 1.ην ηύκπαλν, 2.ην αέησκα,
3.ην ηύκπαλν νρεκάησλ
112. tambura tambura ν ηακπνπξάο tambura ν ηακπνπξάο
113. tamburist tamburist ν ηπκπαληζηήο
114. tam/ërr tam/ërr tambura
115. tamtam tamtam ην ηύκπαλν
116. tanë tanë καο tanë δηθνί καο tanë καο tanë καο
117. tanëza tanëza ην θώκα (ηαηξ.)
118. tangall/ë tangall/ë κεγάιν, ππθλό δάζνο
119. tangar tangar mangall
120. tangent/e ε εθαπηνκέλε tangent/e ε εθαπηνκέλε tangent/e ε εθαπηνκέλε
121. tango tango ην ηαγθό tango ην ηαγθό tango ην ηαγθό tango ην ηαγθό
122. tangjent/e tangjent/e ε εθαπηνκέλε tangjent/e ε εθαπηνκέλε tangjent εθαπηόκελνο
123. tangjente ε εθαπηνκέλε
124. tani tani Τώξα, απηή ηε ζηηγκή tani 1.ηώξα, 2.εληόο νιίγνπ tani ηώξα, απηή ηε ζηηγκή tani ηώξα
125. tanimë tanimë tashmë tanimë ηώξα πηα
126. tanin tanin ηαλλίλε
127. tanik ηαλληθόο, δεςηθόο
128. tanipërtanish/ëm tanipërtanish/ë
m
1.ησξηλόο, 2.εθήκεξνο
129. tanish/ëm tanishëm ησξηλόο, ζεκεξηλόο tanish/ëm 1.ησξηλόο, πξνζσξηλόο, 2.ησλ
εκεξώλ καο, ηνπ θαηξνύ καο, 3.ε ζεκεξηλή επνρή, 4.
ελεζηώηαο
tanish/ëm ησξηλόο, ζεκεξηλόο tanish/ëm ησξηλόο
130. tanishme tanishme ην παξώλ tanishme ην παξόλ
131. tanithi ηώξα, απηή ηε ζηηγκή tanithi tani tanithi ηώξα, απηή ηε ζηηγκή
132. tank tank ην άξκα, ην ηαλθ tank ην ηαλθ tank ην άξκα, ην ηαλθ tank ην ηαλθ
133. tankist tankist ν νξακαηηζηήο tankist ν νδεγόο άξκαηνο tankist ν νξακαηηζηήο tankist ν νδεγόο ηνπ ηαλθ
134. tankodrom tankodrom ην αξκαηνδξόκην tankodrom ην αξκαηνδξόκην
135. tanks ην άξκα, ην ηαλθο tanks ην ηαλθ tansk ην άξκα, ην ηαλθ
136. tan/oj tanoj απνζύξσ, απνκαθξύλσ,
αλεζπρώ, ελνριώ
tan/oj 1.largoj, 2.ngacmoj tan/oj απνζύξσ, απνκαθξύλσ,
αλεζπρώ, ελνριώ
137. tanohem tanohem ηαξάζζνκαη, αλεζπρώ
138. tanor
139. tap/ë tapë ν θειιόο,ην θάιπκκα, ην
βνύισκα, ην πώκα,
tap/ë 1.ν θειιόο, ε ηάπα, 2. κέζπζε tap/ë ν θειιόο,ην θάιπκκα, ην
βνύισκα, ην πώκα,
tap/ë ην πώκα, ε ηάπα
140. tapënxjerrës/e tapënxjerrës/e ην αλνηρηήξη tapënxjerrës/e ν εθπσκαηηζηήο tapënxjerrës/e ην αλνηρηήξη tapënxjerrës/e ν εθπσκαηηζηήο
141. tapi tapi ην ζπκβόιαην, ν ηίηινο
ηδηνθηεζίαο
tapi ν ηίηινο θπξηόηεηαο tapi ην ζπκβόιαην, ν ηίηινο
ηδηνθηεζίαο
tapi ην θηεκαηνγξάθν
142. tapiceri tapiceri ε ηαπεηζαξία tapiceri ηαπεηζαξία
143. tapicier tapicier ν ηαπεηζηέξεο tapicier ν ηαπεηζηέξεο
144. tapos tapos ηαπώλσ, θιείλσ, βνπιώλσ tapos ηαπώλσ, βάδσ ηάπα tapos ηαπώλσ, θιείλσ, βνπιώλσ tapos πσκαηίδσ
145. taposet ηαπώλεηαη, βνπιώλεηαη taposet πσκαηίδεηαη
146. taposj/e taposje ην βνύισκα, ην ηάπσκα taposje ην ηάπσκα, ην βνύισκα taposj/e ην βνύισκα, ην ηάπσκα taposj/e ην ηάπσκα
147. tar, -i tar, -i rast
148. tarab/ë tarab/ë ην ζπξόθπιιν
149. taraf taraf ε θιίθα, ε θαηξία, ε θάξα taraf ην ηαξάθη, ε θιίθα, ε θαηξηά taraf ε θιίθα, ε θαηξία, ε θάξα taraf ην ηαξάθη
150. tarafllë/k tarafllë/k ν θαηξηαζκόο tarafllë/k ν θαηξηαζκόο tarafllë/k ν θαηξηαζκόο tarafllë/k ν θαηξηαζκόο
151. tarantel/ë tarantel/ë ε ηαξαληέια tarantel/ë ηηαιηθόο ρνξόο tarantel/ë ε ηαξαληέια
152. tarator tarator ε ζθνξδαιηά tarator ε ζθνξδαιηά,ην ηαξαηόξη tarator ε ζθνξδαιηά tarator ζθνξδαιηά
153. taravol taravol ρνληξνθέθαινο
154. tarbë
155. tarbos
156. tar/e ην απόβαξν, ε ηάξα tar/e ην απόβαξν, ε ηάξα
157. tar/ë tarë ην απόβαξν tar/ë ε ηάξα, ην απόβαξν tar/ë ην απόβαξν tar/ë ην απόβαξν
158. targ/ë targ/ë ε πηλαθίδα targ/ë ε πηλαθίδα κε ηνλ αξηζ.
θπθινθνξίαο
targ/ë ε πηλαθίδα targ/ë ε πηλαθίδα
159. targim ν εθνδηαζκόο κε πηλαθίδεο
160. targ/oj εθνδηάδσ κε πηλαθίδα
161. tarhana trahana
162. tarif/ë tarif/ë ε δηαηίκεζε, ε ηαξίθα tarif/ë ε ηαξίθα tariff/ë ε δηαηίκεζε, ε ηαξίθα tarif/ë ην ηηκνιόγην, ε ηαξίθα
163. tarifor tarifor 1.δηαηηκεηηθόο, ηηκνινγηθόο tarifor δαζκνινγηθόο
164. tarikat tarikat ζξεζθεπηηθό ηάγκα
165. tarim
166. tarkaç/e tarkaç/e δεξκάηηλνο ηνξβάο
167. tarkalit/em tarkalit δαιίδνκαη, ηα ράλσ
168. taroç
169. tarogz/ë tarogz/ë ζώξαθαο
170. tarohet tarohet tar/oj
171. taroj tar/oj 1.ξπζκίδσ έλα όξγαλν, 2.βγάδσ
ηελ ηάξα
172. tars ν ηαξζόο tars ν ηαξζόο tars ν ηαξζόο
173. tartabiq/e tartabiqe ν θνξηόο tartabiq/e ν θνξηόο tartabiq/e ν θνξηόο tartabiq/e ν θνξηόο
174. tartakut tartakut 1.ν θαηεξγάξεο, βαξηά
αξξώζηηα
175. tartallis
176. tartar tartar ν Τάηαξνο tartar, -i, -e ν Τάηαξνο
177. tartar tartar ηαηαξηθόο tartar, e ηαηαξηθόο
178. tartar/e ε Ταηάξα tartar/e ε Ταηάξα
179. tartaros tartaros 1.μηλίδσ, 2. μεπαγηάδσ
180. tartarosem tartarosem 1.μηλίδεη, 2. μεπαγηάδσ
181. tartrik ηξπγηθόο tartrik ηξπγηθόο tartrik ηξπγηθόο
182. tarr βιαζηνινγώ, βνηαλίδσ tarr tëhar, harr tarr βιαζηνινγώ, βνηαλίδσ
183. tarrabec
184. tarrac/ë tarracë ε ηαξάηζα, ην ιηαθσηό, ε
επηρσκάησζε
tarrac/ë 1.ε ηαξάηζα, 2.ε επηρσκάησζε tarrac/ë ε ηαξάηζα, ε επηρσκάησζε tarrac/ë ε ηαξάηζα
185. tarracim επηρσκάησζε
186. tarrac/oj επηρσκαηώλσ
187. tas tas ην θύπειν, ε γαβάζα tas 1.ην θύπειιν, 2.ην ηάζη tas ην θύπειν, ε γαβάζα tas ην ηζαλάθη
188. tas tas είδνο πεξηζηεξηνύ tas είδνο πεξηζηεξηνύ tas είδνο πεξηζηεξηνύ
189. tasqebap tasqebap ην ηαζθεκπάπ tasqebap ην ηαζθεκπάπ tasqebap ην ηαζθεκπάπ tasqebap ην ηαζθεκπάπ
190. tast tast πιήθηξν tast ην πιήθηξν
191. tastier/ë tastier/ë πιεθηξνθόξν tastier/ë 1.ην πιεθηξνθόξν, 2.ε ηαζηηέξα
192. tastierist ν ρεηξηζηήο ησλ πιήθηξσλ
193. tasuk
194. tash
195. tash/ëm koha tash/ëm ησξηλόο tash/ëm i tanishëm tash/ëm ησξηλόο tash/ëm i tanishëm
196. tashm/e tashm/e ην παξόλ, ν ελεζηώηαο tashm/e ε ζεκεξηλή επνρή tashm/e ην παξόλ, ν ελεζηώηαο
197. tashmë tashmë ηώξα πηα, tashmë ηώξα
198. tashti tashti ηώξα
199. tatareq
200. tat/ë tat/ë ν παηέξαο tat/ë ν παηέξαο tat/ë ν παηέξαο
201. tatëlosh tatëlosh ν παππνύο
202. tatëmadh tatëmadh ν παππνύο
203. tatëpjet/ë tatëpjet/ë ν θαηήθνξνο, ε θαηεθόξα tatëpjet/ë 1.ν θαηήθνξνο, 2. ε
θαηάπησζε
tatëpjet/ë ν θαηήθνξνο, ε θαηεθόξα tatëpjet/ë ε θαηεθνξηά, ε θαηεθόξα
204. tatëpjet/ë tatëpjet/ë 1.ν θαηήθνξνο, 2. ε θαηάπησζε
205. tatëpjet/ë tatëpjet/ë θαηεθνξηθόο tatëpjetë (i, e) θαηεθνξηθόο tatëpjet/ë θαηεθνξηθόο tatëpjet/ë θαηήθνξνο
206. tatëpjet/ë tatëpjetë θαηεθνξηθά, επηθιηλώο tatëpjet/ë
(ndaj.)
θαηεθνξηθά, πξνο ηα θάησ tatëpjet/ë θαηεθνξηθά, επηθιηλώο tatëpjet/ë θαηεθνξηθά
207. tatëzot tatëzot ν παππνύο
208. tatim tatim ν θόξνο, ν δαζκόο, ε
θνξνινγία
tatim 1.ε θνξνινγία, 2.ν θόξνο tatim ν θόξνο, ν δαζκόο, ε
θνξνινγία
tatim ε θνξνινγία
209. tatimfitim
210. tatimor tatimor θνξνινγηθόο tatimor θνξνινγηθόο
211. tatimpagues tatimpagues θνξνινγνύκελνο tatimpagues ν θνξνινγνύκελνο
212. tatohem tatohem θνξνινγνύκαη tatohem θνξνινγνύκαη tatohem θνξνινγνύκαη
213. tat/oj tat/oj θνξνινγώ tat/oj θνξνινγώ tat/oj θνξνινγώ tat/oj θνξνινγώ
214. tatuar θνξνινγεκέλνο tatuar θνξνινγηκέλνο tatuar θνξνινγεκέλνο
215. tatuazh tatuazh ην ηαηνπάδ tatuazh ην ηαηνπάδ tatuazh ην ηαηνπάδ tatuazh ην ηαηνπάδ
216. tatuesh/ëm tatuesh/ëm θνξνινγήζηκνο tatuesh/ëm θνξνινγίζεκνο tatuesh/ëm θνξνινγήζηκνο tatuesh/ëm θνξνινγήζηκνο
217. tatull tatull ην ζηξακώλην ην θνηλό, ην
πνδόρνξην
tatull 1.πνδόρνξην (θπηό), 2. ην
δειεηήξην
tatull ην ζηξακώλην ην θνηλό, ην
πνδόρνξην
218. taulant taulant ν ηανπιάληηνο
219. tautologji tautologji ε ηαπηνινγία tautologji ε ηαπηνινγία tautologji ε ηαπηνινγία
220. tautologjik ηαπηνινγηθόο
221. tautomeri ε ηαπηνκέξεηα
222. tavan tavan ην ηαβάλη, ε νξνθή tavan ην ηαβάλη, ε νξνθή tavan ην ηαβάλη, ε νξνθή tavan ην ηαβάλη
223. tavanim tavanim ην ηαβάλσκα
224. tavan/oj tavan/oj ηαβαλώλσ
225. tavanpunues tavanpunues ν καξαγθόο ηαβαληώλ
226. tavanxhi-u tavanxhi-u ν καξαγθόο ηαβαληώλ
227. tavapjekës tavapjekës ν θνύξλαξεο
228. tavern/ë tavern/ë ε ηαβέξλα, ην νηλνπσιείν,
ην θαπειεηό
tavern/ë ε ηαβέξλα tavern/ë ε ηαβέξλα, ην νηλνπσιείν,
ην θαπειεηό
tavern/ë ε ηαβέξλα
229. tav/ë tav/ë ν ηαβάο, ην ηαςί tav/ë ν ηαβάο tav/ë ν ηαβάο, ην ηαςί tav/ë ν ηαβάο
230. tavll/ë tavll/ë ε ζηαρηνζήθε, ην ζηαρηνδνρείν, ην ηαζάθη,
ην ηάβιη, ε θάηλε
tavll/ë 1.ζηαρηνδνρείν, 2.ην ηάβιη tavll/ë ε ζηαρηνζήθε, ην ζηαρηνδνρείν, ην ηαζάθη,
ην ηάβιη, ε θάηλε
tavll/ë 1.ην ζηαρηνδνρείν, ην ηαζάθη, 2. ην ηάβιη
231. tavolin/ë tavolin/ë ην ηξαπέδη, ε ηξάπεδα tavolin/ë ην ηξαπέδη tavolin/ë ην ηξαπέδη, ε ηξάπεδα tavolin/ë tryezë
232. taze taze λσπόο, θξέζθνο taze λσπόο, θξέζθνο taze λσπόο, θξέζθνο taze θξέζθνο
top related