Kwartalnik Pedagogiczny 2018/1 (247) - wuw.pl · Karol Konaszewski, Tomasz Sosnowski Recenzje Aneta Ostaszewska 9770023593186 01 4/2018 (247) KWARTALNIK PEDAGOGICZNY Indeks 363146
Post on 28-Feb-2019
222 Views
Preview:
Transcript
www.wuw.pl
Cena 20, 00 zw tym 5% VAT
KWARTALNIK PEDAGOGICZNY NR 1/2018
ArtykuyMalwina Rolka, Rafa Marcin Leszczyski, Tomasz Le, Markus Lipowicz, Jacek Moroz, Mateusz Mazurek, Maciej Somczyski, Magorzata Franc, Magdalena Poom, Agnieszka Makowska-Szkutnik, Barbara Woynarowska, Joanna Mazur
ColloquiaVictoria Pichugina, Magorzata Zaborniak-Sobczak, Aleksandra Mach, Karol Konaszewski, Tomasz Sosnowski
RecenzjeAneta Ostaszewska
9 770023 593186
10
4/2018 (247)K
WA
RTALN
IK PEDAG
OG
ICZNY
Indeks 363146Nakad 291 egz.
KWARTALNIK PEDAGOGICZNY
NUMER 1 (247) ROK LXIII: 2018
KwartalnikPedagogiczny_1_2018_grzb_13.indd 2-3 28/03/18 17:14
KWARTALNIK PEDAGOGICZNY
MIDZYNARODOWA RADA NAUKOWA, PROGRAMOWA I KONSULTACYJNA
Oskar Anweiler (Polska Akademia Nauk; Ruhr-Universitt Bochum, Niemcy)Marcelo Caruso (Humboldt-Universitt zu Berlin, Niemcy)Ewa Czerniawska (Uniwersytet Warszawski, Polska)Marc Depaepe (Katholieke Universiteit Leuven, Belgia)Hans Dbert (Deutsches Institut fr Internationale Pdagogische Forschung, Niemcy)Fausto Finazzi (Universit degli Studi Niccol Cusano Telematica Roma, Wochy)Sambor Grucza (Uniwersytet Warszawski, Polska)Jrgen Helmchen (Universitt Mnster, Niemcy)Wolfgang Hrner (Universitt Leipzig, Niemcy)Yoichi Kiuchi (Naruto University of Education, Japonia)Krzysztof Kosea (Uniwersytet Warszawski, Polska)Viera Kurincov (Univerzita Kontantna Filozofa v Nitre, Sowacja)Donatella Lombello (Universit degli Studi di Padova, Wochy)Josef Malach (Ostravsk univerzita, Rep. Czeska)Nella Nyczkao (Ukraiska Akademia Nauk Pedagogicznych, Ukraina)Krystyna Pankowska przewodniczca Rady (Uniwersytet Warszawski, Polska)Ji Prokop (Univerzita Karlova v Praze, Rep. Czeska)Mirosaw S. Szymaski (Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, Polska)Dietmar Waterkamp (Technische Universitt Dresden, Niemcy)
KWARTALNIK PEDAGOGICZNY
NUMER 1 (247) ROK LXIII: 2018
Warszawa 2018
KP
Rada Redakcyjna: Adam Fijakowski (redaktor naczelny), Anna Kowalewska, Jan Rutkowski,
Magdalena Rzepka (sekretarz redakcji), Anna Wikomirska, Mirosaw S. Szymaski,
Piotr Zako, Magorzata ytko
Redaktorzy tematyczni: Janina Kamiska (historia wychowania i myli pedagogicznej),
Janusz Gsicki (socjologia owiaty), Stefan Kwiatkowski (pedagogika pracy),
Magorzata Przanowska (filozofia edukacji, pedagogika oglna),
Mirosaw S. Szymaski (pedagogika porwnawcza, pedagogika oglna),
Magorzata Karwowska-Struczyk (edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna)
Adres redakcji: Kwartalnik Pedagogiczny,
Uniwersytet Warszawski, Wydzia Pedagogiczny,
ul. Mokotowska 16/20, 00-561 Warszawa,
e-mail: kwartalnik.pedagogiczny@uw.edu.pl; http://www.kp.edu.pl
Projekt okadki i stron tytuowych: Jakub Rakusa-Suszczewski
Redaktor prowadzcy: Dorota Dziedzic
Redakcja jzykowa: Katarzyna Kaczmarek
Tumaczenie i redakcja tekstw angielskich: Paulina Marchlik
Redaktor statystyczny: Jan aszczyk
PL ISSN 0023-5938
Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2018
Pismo dofinansowane przez Wydzia Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego
Edycja papierowa jest wersj pierwotn czasopisma
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy wiat 4
http:/www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl
Dzia Handlowy: tel. (48 22) 55-31-333,
e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl
mailto:%20kwartalnik.pedagogiczny@uw.edu.plhttp://www.kp.edu.plhttp://http:/www.wuw.plmailto:%20wuw@uw.edu.plmailto:%20dz.handlowy@uw.edu.pl
Spis treci
A R T Y K U Y
Malwina Rolka W poszukiwaniu bkitnego kwiatu, czyli o romantycznym idealeBildung w Henryku von Ofterdingen Novalisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rafa Marcin Leszczyski Filozoficzne aspekty koncepcji wychowania dzieci i modzieyw ywocie czowieka poczciwego Mikoaja Reja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tomasz Le Mdro jako cel wychowania. Wybrane teorie, implikacje praktyczne,podstawowe problemy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Markus Lipowicz Od emancypacji czowieka do emancypacji z czowieczestwa?O posthumanistycznych implikacjach pedagogiki oglno-krytycznej . . . . . . . . . . . . . .
Jacek Moroz Deliberacja zamiast wadzy. Kontekst edukacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mateusz Mazurek Kultura konsumpcyjna jako kontekst refleksji i praktyki pedagogicznej
Maciej Somczyski CREDO model edukacji osb dorosych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Magorzata Franc Pedagogika twrczoci w kontekcie inkontrologii . . . . . . . . . . . . . . . .
Magdalena Poom Struktura motywacji osigni a poczucie umiejscowienia kontroliu uczennic szk ponadgimnazjalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Agnieszka Makowska-Szkutnik, Barbara Woynarowska, Joanna Mazur Postrzeganierodowiska psychospoecznego szkoy i funkcjonowanie w niej uczniw zdrowychi z chorobami przewlekymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
24
48
69
87
105
120
141
163
179
C O L L O Q U I A
Victoria Pichugina and humanitas in Ciceros Instruction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Magorzata Zaborniak-Sobczak, Aleksandra Mach Linguistic knowledge of the selectedgroups of people with disabilities in the course of educational research constraints and opportunities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Karol Konaszewski, Tomasz Sosnowski Self-esteem of socially maladjusted adolescentsin the context of selected personality and environmental determinants . . . . . . . . . . .
198
206
217
6 SPIS TRECI
R E C E N Z J A
Aneta Ostaszewska W. Jakubowski (red.), Pedagogika kultury popularnej teorie, metodyi obszary bada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Noty o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Recenzenci Kwartalnika Pedagogicznego w roku 2017 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
242
247
Contents
A R T I C L E S
Malwina Rolka In search of the blue flower or romantic ideal of Bildung in Henry von
Ofterdingen by Novalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rafa Marcin Leszczyski Philosophical aspects of the idea of the upbringing of children
and youth in ywot Czowieka Poczciwego [The Life of a Good Man] by Mikoaj Rej . . . .
Tomasz Le Wisdom as an aim of education. Theory, practice, main problems . . . . . . . . .
Markus Lipowicz From the emancipation of man to the emancipation from mankind?
On the posthumanist implications of a general-critical pedagogy . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jacek Moroz Deliberation instead of power an educational context . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mateusz Mazurek Consumer culture as a context for pedagogical reflection and practice .
Maciej Somczyski CREDO A model of adult education . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Magorzata Franc Pedagogy of creativity in the context of incontrology . . . . . . . . . . . . . .
Magdalena Poom Structure of achievement motivation and locus of control among
secondary school girls . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Agnieszka Makowska-Szkutnik, Barbara Woynarowska, Joanna Mazur School setting
perception and functioning among lower secondary school students with and
without chronic conditions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
24
48
69
87
105
120
141
163
179
C O L L O Q U I A
Victoria Pichugina and humanitas in Ciceros Instruction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Magorzata Zaborniak-Sobczak, Aleksandra Mach Linguistic knowledge of the selected
groups of people with disabilities in the course of educational research constraints
and opportunities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Karol Konaszewski, Tomasz Sosnowski Self-esteem of socially maladjusted adolescents
in the context of selected personality and environmental determinants . . . . . . . . . . .
198
206
217
8 CONTENTS
R E V I E W
Aneta Ostaszewska W. Jakubowski (red.), Pedagogika kultury popularnej teorie, metodyi obszary bada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Contributors to this issue . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Reviewers of the Pedagogical Quarterly in 2017 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
242
247
KWARTALNIK PEDAGOGICZNY
2018 NUMER 1(247)
ARTYKUY
Malwina RolkaUniwersytet lski
W poszukiwaniu bkitnego kwiatu, czyli o romantycznymideale Bildung w Henryku von Ofterdingen Novalisa
Summary
IN SEARCH OF THE BLUE FLOWER OR ROMANTIC IDEAL OF BILDUNG IN HENRY VON OFTERDINGEN
BY NOVALIS
The main aim of the paper is reconstruction of the concept of Bildung (considered as forming
the mans personality) in an educational novel entitled Henry von Ofterdingen written by Novalis
(Friedrich von Hardenberg). Novaliss novel inspired by Goethes Wilhelm Meister Lehrejahre is
one of the most original early romantic works which prove the importance of the idea of Bildung
for German culture at the beginning of the 19 century. In the first part of the text the authorth
discusses the literary image of Bildung presented in the plot of the novel and then indicates its
inner contradiction. In the second part of the article the author reconstructs the philosophical
roots of this ideal regarding Novaliss notion of Bildung in light of the thought of German
idealism (transcendental philosophy of Immanuel Kant and Johann Gottlieb Fichte in particular)
because the theory of romantic progressive poetry (elaborated most fully by Friedrich Schlegel)
originates there. The perspective taken in the paper allows the author to reveal the universal
significance of the inner contradiction of the romantic idea of forming mans personality as a sign
of the fundamental crisis of the modern ideal of humanity.
Key words: personality, forming, poetry, reflection
red. Paulina Marchlik
Cho Novalis (Friedrich von Hardenberg) nigdy nie ukoczy pracy nad swo-
im ostatnim dzieem, Henryk von Ofterdingen wydaje si jednym z najoryginal-
niejszych utworw, wiadczcych o szczeglnym znaczeniu, jakiego nabraa idea
Bildung dla kultury niemieckiej u progu XIX w. Sam termin, ktry etymologicznie
10 MALWINA ROLKA
odsya do czynnoci nadawania ksztatu, ju w drugiej poowie XVIII stulecia sta
si synonimem tak kultury, jak i wychowania czy wyksztacenia, najczciej jed-
nak zawierajc wszystkie trzy znaczenia jednoczenie. Sowem Bildung zaczto
okrela proces moralnego i intelektualnego ksztatowania osobowoci, ktrego
nieodzown skadow stanowio take dojrzewanie czowieka do ycia w kultu-
rze, internalizacji jej norm i wartoci oraz penienia rozmaitych rl spoecznych.
rde niezwykej popularnoci i siy oddziaywania, jakich idea Bildung nabraa
w kulturze Niemiec tamtego okresu, naley poszukiwa w programie epoki owie-
cenia, dcej do budowy nowego adu za spraw walki z przesdami i zbdze-
niami rozumu, w ktrych upatrywano genezy za moralnego dotykajcego czo-
wieka w wiecie. Droga do tego ideau wie moga jedynie poprzez wychowanie
i wyksztacenie nowego czowieka, w ktrym urzeczywistni si wolno i penia
ludzkiej natury. Ostatecznie znalaza ona swj wyraz w osiemnastowiecznych kon-
cepcjach Bildung, ktre miay stworzy osobowo dojrza, zindywidualizowa-
n, duchowo samodzieln i rwnie dziki temu spoecznie uyteczn (Janion,
migrodzka 1998: 56). Std idea Bildung odnosi si nie tylko do czasu dziecistwa
i wczesnej modoci, lecz do caoci ludzkiego ycia, zakadajc konieczno
samoksztacenia, zdobywania dowiadcze, ale i samorealizacji w toku pozna-
wania wiata i sprawdzania siebie przez podejmowanie rnych rl spoecznych
(Janion, migrodzka 1998: 56).
Koncepcja Bildung w Henryku von Ofterdingen wyrasta z krytyki owiecenio-
wych projektw nowego adu i wychowania czowieka, wiodcych nie do elimi-
nacji za i cierpienia, lecz przeksztacajcych si w ideologi terroru, ktra swj
najpeniejszy wyraz odnalaza w przebiegu Wielkiej Rewolucji Francuskiej, wpro-
wadzajcej owieceniowy porzdek rwnoci i wolnoci za pomoc strachu
i przemocy. Rewolucja odsonia tym samym rozmiary kryzysu europejskiej kul-
tury, skutkujcego wyobcowaniem i dezintegracj osobowoci nowoczesnej, kt-
rego genezy Novalis upatrywa, podobnie jak wczeniej Jean Jacques Rousseau
czy Friedrich Schiller, w genetycznym rozdarciu kultury nowoczesnej, generuj-
cym nieproporcjonalny rozwj jej si materialnych i moralnych. Romantyczna
koncepcja Bildung stanowi prb przezwycienia kryzysu nowoczesnej idei
czowieczestwa i w swoim celu zblia si zasadniczo do postulatw owiecenio-
wych, przydajc kwestiom wychowania i wyksztacenia najwysz rang, jednak
jego rde Novalis nie identyfikuje ju jak krytykowana przez niego myl
przede wszystkim francuskiego owiecenia w ignorancji epok nieowieco-
nych, lecz w konsekwencjach pyncych z jej antropologicznych zaoe.
11W POSZUKIWANIU BKITNEGO KWIATU, CZYLI O ROMANTYCZNYM IDEALE...
Literacki obraz Bildung w Henryku von Ofterdingen
Henryk von Ofterdingen naley do gatunku Bildungsroman (niem. powie
o formowaniu, powie edukacyjna), w obrbie ktrego fabua koncentruje si
na problemie wpywu kultury i rodowiska spoecznego na rozwj duchowy
czowieka, na rozwinicie i harmonijne uksztatowanie duchowych dyspozycji
(charakteru, woli) w caociow osobowo (Janion, migrodzka 1998: 65). Nie-
mieck tradycj Bildungsroman owocujc w kolejnym wieku dzieami Hermana
Hessego, Tomasza Manna, czy Roberta Musila zapocztkowa Johann Wolfgang
Goethe powieci Lata nauki i wdrwki Wilhelma Meistra, ktra odegraa nie-
bagateln rol w powstaniu Henryka von Ofterdningen, stanowic dla Novalisa
rdo tak inspiracji, jak i polemiki z jej autorem. Epokowej doniosoci dziea
Goethego romantycy upatrywali w naczelnym znaczeniu, jakie autor nada
kwestiom rozwoju i ksztatowania osobowoci jednostki, wydobywajc kate-
gori indywidualnoci jako podstaw nowoczesnego obrazu czowieka. W tym
kontekcie Henryk von Ofterdingen, nawizujcy do Meistra nie tylko form i struk-
tur fabularn, ale przede wszystkim ide indywidualnoci odnajdujc swj
wyraz w koncepcji Bildung, odzwierciedla rang twrczoci Goethego dla for-
mowania podstaw romantycznej antropologii. Z drugiej jednak strony z krytycz-
nych uwag Novalisa na temat Meistra wiadomo, e posta Henryka zostaa
pomylana jako przeciwiestwo ideau arystokratycznej filantropii ucielenia-
nego przez Wilhelma, a powie o jego losach miaa prezentowa dokadny
opis wewntrznego przemienienia duszy (Novalis 1984: 338), odsaniajcy r-
nic midzy Bildung Henryka i drog ksztatowania osobowoci Wilhelma jako
pielgrzymk po szlachecki dyplom (Novalis 1984: 331). Polemika z ideaem
Bildung Goethego znalaza swj wyraz w ujciu kluczowego dla powieci z ga-
tunku Bildungsroman motywu wdrwki, oddajcego kolejne etapy formowa-
nia osobowoci czowieka oraz jej wrastania w wiat wartoci i kultury. O ile
u Goethego motyw w nasuwa fizyczny charakter podry, ksztatujcej dojrza-
i autonomiczn osobowo za spraw nabywanych dowiadcze i wpywu
autorytetw, o tyle Novalis dy do nadania mu wymiaru stricte wewntrzne-
go, w ktrym ludzka osobowo dopiero osign moe pen integralno oraz
punkt odniesienia dla rozpoznania si w wiecie zewntrznym, odgrywajcym
tu zdecydowanie drugorzdn rol wzgldem krlestwa ekspresji ludzkiego
ducha. Dlatego wdrwki Henryka nie inicjuje ucieczka z rodzinnego domu,
ktra u Goethego jest symbolem wyzwolenia z krpujcych rozwj osobowoci
wizw kultury mieszczaskiej (por. Janion, migrodzka 1998: 62). Bohaterowi
12 MALWINA ROLKA
Novalisa towarzyszy zarwno nastrj melancholii i nostalgii, rodzcy si z g-
bokiej wiadomoci konsekwencji rozstania ze wszystkim, co znane i bliskie
(por. Novalis 2003: 2223), jak i przekonanie o susznoci powzitej decyzji, pod-
porzdkowanej wewntrznemu imperatywowi odnalezienia samego siebie jako
najwyszemu deniu ludzkiej egzystencji.
Wdrwk Henryka inicjuje sen, stanowicy zarazem jej alegori, dlatego
w opisie tej fantastycznej wizji mona wyodrbni trzy stadia, ktre przekadaj
si w powieci na kolejne etapy Bildung bohatera. Pocztkowo towarzyszymy
mu w osobliwej drodze przez rozlege przestrzenie dzikich krain, podczas kt-
rej przey nieskoczenie barwne ycie: umiera i ponownie si rodzi, kocha
a po najwysz namitno, a potem trwa w wiecznej rozce od ukochanej
(Novalis 2003: 9). Nastpnie Henryk wyrusza w drog przez ciemny las i odnaj-
duje tajemne przejcie do wntrza gry, gdzie odkrywa magiczn mis, pozwa-
lajc mu przeby ostatni etap jego podry. U jej kresu dostrzega rosncy tu
nad rdem kwiat, odsaniajcy w swym wntrzu bkitn rozpostart kryz,
w ktrej szybowao delikatne oblicze (Novalis 2003: 11), nalece, jak dowiemy
si z kolejnych rozdziaw powieci, do jego ukochanej. Warstwa symboliczna
snu bohatera zaoona jest na trzech kluczowych dla caej powieci elemen-
tach, ktre stanowi punkt wyjcia dla rekonstrukcji antropologicznych zaoe
Bildung Novalisa. Pierwszym z nich jest idea reinkarnacji, wyznaczajca horyzont
rozumienia pojcia Bildung jako przede wszystkim drogi wewntrznego kszta-
towania czowieka, dla ktrego podstaw stanowi samopoznanie. Wdrwka
przez szereg kolejnych wciele obrazuje drog Henryka do coraz peniejszego
odkrywania i poznawania tajemnic wasnej duszy, ktre warunkuje dopiero na-
danie waciwego kierunku rozwojowi jego osobowoci. W zaoeniu Novalisa
takie ujcie problemu ksztatowania czowieka nie polega jednak na prostej re-
dukcji wartoci ludzkiego dowiadczenia do wymiaru czysto wewntrznego, lecz
stanowi punkt wyjcia dla waciwego rozpoznania si w wiecie zewntrznym,
co w nie Henryka zostaje zilustrowane opowieci o poszukiwaniu magiczne-
go kwiatu. Tym motywem Novalis nawizuje do ludowej bani o nocy wito-
jaskiej w chrzecijaskim kalendarzu poprzedza ona dzie w. Jana, na ktr
przypada sen Henryka goszcej, e zakwita wwczas magiczny kwiat, a jego
zerwanie wiedzie do penego tajemnic i skarbw wntrza gry. Wreszcie, trze-
cim istotnym elementem snu Henryka jest symbolika bkitu, zaczerpnita z wy-
kadni nauki o barwach sformuowanej przez Goethego, wedle ktrej rodzi si
on z syntezy przeciwstawnych kolorw niebieskiego i tego oddajcej
uniwersaln dla caej natury polaryzacj wiata i mroku (por. Kunicki 2003:
13W POSZUKIWANIU BKITNEGO KWIATU, CZYLI O ROMANTYCZNYM IDEALE...
LXXIVLXXV). W alegorii bkitnego kwiatu Novalis zawar tym samym najwyszy
cel wczesnoromantycznego ideau Bildung, jakim jest synteza wewntrznego
i zewntrznego dowiadczenia czowieka zmysw i ducha, bezporednioci
i refleksji ktrych rozbrat wiedzie do powszechnego kryzysu kultury, wyraa-
jcego si w zjawiskach dezintegracji i wyobcowania osobowoci nowoczesnej.
Sen Henryka pozwala mu rozpozna istot jego Bildungsreise jako drogi
wewntrznej kontemplacji, przeciwstawiajcej si drodze dowiadczenia, a towarzy-
szcy mu kupcy na tej podstawie nadaj mu miano poety, tumaczc, e wanie
w sztuce poetyckiej nie istnieje jakakolwiek zewntrzno (Novalis 2003: 29).
W opowieciach kupcw wybrzmiewa po raz pierwszy estetyczny charakter
wczesnoromantycznej Bildung, wynoszcej posta poety jako idea peni czo-
wieczestwa i polemicznej tym samym wobec stanowiska Goethego, wedle kt-
rego czowiek dc do rozwoju swych moliwoci, musi rozumie, e penia
jest ideaem nieosigalnym. Powinien wybra jedn drog dziaania, by sta si
istot najbardziej uyteczn spoeczestwu (Janion, migrodzka 1998: 25). Mo-
raln postaw samoograniczenia w imi spoecznego dobra ucielenian przez
Wilhelma Meistra zastpuje u Novalisa romantyczny obraz poety-czarodzieja,
ktrego powoanie nie moe urzeczywistni si w porzdku zewntrznym, po-
niewa pozostaje on wierny swemu pragnieniu uzyskania hic et nunc cznoci
z najwysz rzeczywistoci (Bguin 2011: 246). Novalis zarzuca Goethemu,
e jego Meister ten Kandyd skierowany przeciwko poezji (Novalis 1984: 331)
jest ksik w najwyszym stopniu niepoetyck z ducha, cho poetyck
w swej prezentacji (Novalis 1984: 330). Natomiast swj idea Bildung zakorze-
nia w charakterystycznym dla romantyzmu panpoetyzmie, w ramach ktrego
poezja staje si nie tylko kluczem do odgadywania tajemnic wszechbytu, ale
i norm ycia (empicki 1966: 158). W optyce panpoetyzmu postawione przed
romantycznym poet doniose zadanie zaczarowania wiata oznacza, e sen-
sem i celem nowo romantycznej poezji ma by poetyzowanie ycia (empicki
1966: 158), ktre w twrczoci Novalisa najlepiej oddaje ukuty przez niego ter-
min romantyzowanie. Romantyzowanie wiata wyraa si w jakociowym potgo-
waniu, nadajcym rzeczom pospolitym wyszy sens, znanym godno rzeczy
nieznanych, skoczonym pozr nieskoczonoci (Novalis 1984: 202), w kt-
rym realizuje si najwysza forma ekspresji ludzkiego ducha, poddajca rze-
czywisto fantazji poety i pozwalajca nada jej podany ksztat. Kategoria
romantyzowania odgrywa u Novalisa rol naczelnej zasady ludzkiej twrczo-
ci, ktrej rde naley poszukiwa w duchowym yciu jednostki. W Henryku
von Ofterdingen znajduje ona odzwierciedlenie w nauce kupcw dotyczcej we-
14 MALWINA ROLKA
wntrznego charakteru sztuki poetyckiej, ktra pozwala bohaterowi postawi
pierwsze kroki na drodze do zgbiania jej tajemnicy.
Istota powoania poetyckiego i rozpoznanie w nim swojego wewntrznego
imperatywu, staj si jednak dla Henryka w peni jasne dopiero wwczas, gdy
na swej drodze spotyka Pustelnika, ktry naley bez wtpienia do natur kon-
templacyjnych, ale przykad jego ycia jednajcego harmonijnie porzdek
wewntrzny z zewntrznym uwiadamia zarazem Henrykowi znaczenie drogi
dowiadczenia w jego duchowym rozwoju, a w dalszej kolejnoci pozwala odczy-
ta istot odkrytego w sobie poetyckiego powoania w romantycznym deniu
do wielkiej syntezy. Zgodnie z zasad romantyzowania dokonuje si to w po-
rzdku idealizmu magicznego Novalisa. W jaskini Pustelnika Henryk odkrywa
ksig napisan w nieznanym mu jzyku, lecz opatrzon rycinami, ktre zna
wczeniej w jaki cudowny sposb, a kiedy dobrze si im przyjrza, odkry sw
wasn posta, do rozpoznawaln pord innych figur (Novalis 2003: 94).
Henryk nie potrafi odczyta tajemniczego jzyka ksigi swojego ycia, ponie-
wa wci nieznana jest mu hieroglificzna mowa poezji, a jednak jej treci ja-
wi si pod postaci obrazw, ktre pozwalaj mu przebudzi si jako poecie.
Pustelnik zdradza Henrykowi sekret ksigi, wyjawiajc tym samym tajemnic
przeznaczenia bohatera: O ile wiem, jest to powie o cudownych losach pew-
nego poety, przedstawia ona sztuk poetyck w jej rnorodnych sytuacjach
i gosi jej pochwa (Novalis 2003: 95). Z kart tajemniczej ksigi wyania si
panpoetycka wizja, w ktrej ycie staje si poezj a poezja yciem, natomiast
wskazwka Pustelnika pozwala Henrykowi dostrzec w mowie jej obrazw swo-
je powoanie wyraniej ni kiedykolwiek wczeniej. w fantastyczny obraz
wykreowany przez Novalisa przedstawia w rzeczywistoci uniwersalny proces
poezji romantycznej, ktry w trakcie swego rozwoju osiga syntez czy te po-
jednanie najskrajniejszych antytez jak antyteza poezji i filozofii, poezji i pro-
zy, poezji i retoryki oraz poezji i ycia (Behler 1993: 29). W jaskini Pustelnika
koczy si ten etap Bildung Henryka, w ktrym zdobywa on wiedz na temat
poezji i ycia poety, odgrywajc jednak w procesie ksztatowania jego osobo-
woci rol szczegln, bo pozwalajc odnale drog yciowego powoania
wyznaczon wewntrznym imperatywem egzystencji.
Kiedy zatem Henryk dociera do celu podry domu dziadka Schwaninga
towarzyszy mu ju pewno, e jest urodzonym poet, poet z natury.
Rozmaite przypadki jednoczyy si, by go formowa, a nic jeszcze nie zakca-
o ywoci jego ducha. Widzia wiat w rozmaitoci jego wielkich i zmieniaj-
cych si ukadw (Novalis 2003: 99). Nie czyni ona jednak modzieca poet
15W POSZUKIWANIU BKITNEGO KWIATU, CZYLI O ROMANTYCZNYM IDEALE...
w penym tego sowa znaczeniu, poniewa tajemnica poezji odkryta w jaskini
Pustelnika domaga si syntezy wewntrznego dowiadczenia i porzdku rzeczy-
wistoci, w zwizku z czym dla Henryka wci wiat jednak jeszcze milcza,
a dusza tego wiata, ktr jest rozmowa, jeszcze si nie przebudzia (Novalis
2003: 99). Momentem inicjujcym stawanie si poet, ktry w ramach Bildung
Henryka wyznacza punkt odniesienia dla rozpoznania si w wiecie zewntrz-
nym, jest spotkanie Klingsohra (pierwszego prawdziwego poety i przyszego
mistrza) oraz jego crki Matyldy. Nauki Klingsohra maj w zasadzie charak-
ter wykadu z zakresu podstaw romantycznej teorii poezji, ktrego celem jest
przeoenie mowy obrazw z ksigi ycia Henryka na jzyk sw. Mio Ma-
tyldy natomiast staje si kluczem do tajemnicy wielkiej syntezy, poniewa wie-
dzie do pojednania refleksyjnego wiata poezji z porzdkiem bezporednioci,
dokonujcego si za spraw rozpoznania w uczuciu najwzniolejszej poezji
natury (Novalis 2003: 122). Znakiem potwierdzenia jest tu spojrzenie Matyl-
dy, w ktrym na wietlistobkitnym jak niebo tle spoczywa agodny blask
brzowych renic (tame: 103), odsyajce do wizji bkitnego kwiatu ze snu
Henryka jako najwyszego symbolu syntezy. Mio odgrywa w Bildung boha-
tera niezwykle wan rol, poniewa dopiero ona pozwala zamieni ycie
w wieczn poezj (tame: 118). Idea wiecznej poezji, realizujcy si w yciu
Henryka za spraw mioci, otwiera now perspektyw, w ramach ktrej proces
ksztatowania osobowoci czowieka zmierza nie tylko w stron pojednania jej
z natur i wiatem spoecznym, lecz przede wszystkim do zakorzenienia ludz-
kiej egzystencji w porzdku j przekraczajcym. Otwarcie horyzontu Bildung
zerodkowanego wok pytania o miejsce czowieka w porzdku czasu i wiecz-
noci antycypuje jednak dopiero mier Matyldy, o ktrej dowiadujemy si na
pocztku drugiej nigdy przez autora nieukoczonej czci Henryka von Ofter-
dingena, majcej stanowi, jak sugeruje jej tytu, studium drogi wiodcej do
spenienia bohatera. U Novalisa spenienie oznacza najwyszy poziom syntezy
wadz i wymiarw ludzkiej osobowoci, na ktrym dokonuje si pojednanie
skoczonoci czowieka oddanej w mierci Matyldy z jego pragnieniem
wiecznoci wyraonym deniem bohatera do odzyskania ukochanej. Z tej
wanie syntezy wyania si osobliwa wizja wiecznoci, rozwinita w zachowa-
nym fragmencie Spenienia, w ktrej Novalis siga zarwno do wschodniej idei
metempsychozy, jak i do elementw eschatologii chrzecijaskiej. Tak zna-
mienny dla romantyzmu eklektyzm stanowi w powieci Novalisa konsekwencj
denia do podporzdkowania idei wiecznoci sferze fantazji poety, znajduj-
cym swj wyraz w ideale Klingsohra, ktry w Spenieniu mia si urzeczywistni
16 MALWINA ROLKA
Dlatego te nieredukowalna sprzeczno estetycznego ujcia wiecznoci, zmierzajcego1
do podporzdkowania jej temu, co skoczone, znalaza swj wyraz wanie w fundamentalnym
dylemacie poezji romantycznej, wydobytym przez Cyrusa Hamlina: Umiejscowiona w wymiarze
czasowym struktura wiersza ma w zamierzeniu przekroczy siebie i objawi nieskoczono,
lecz jzyk wiersza, sytuacja jak przedstawia, i gos osobowoci, ktry przeze przemawia, s
z koniecznoci skoczone i ograniczone, podlege procesom czasowym, ludzkiemu dowiadcze-
niu i ludzkiej historii (Hamlin 1978: 333).
w poetyckiej syntezie czasu i wiecznoci. Romantyczny panpoetyzm ujawnia
si tutaj z pen moc, wiodc do ujcia idei wiecznoci w horyzoncie este-
tycznym, w ktrym staje si ona zagadnieniem z zakresu teorii twrczoci
poetyckiej .1
Naga mier Novalisa w 1801 r. przerwaa prac nad Henrykiem von Ofter-
dingen, uniemoliwiajc niemieckiemu autorowi doprowadzenie swojego bohate-
ra do kresu jego wdrwki, a czytelnikowi powieci pen rekonstrukcj ideau
Bildung, stanowicego jej fundamentalne przesanie. O dalszych losach bohatera
dowiadujemy si jedynie z relacji Ludwiga Tiecka, cho, jak podkrelaj komenta-
torzy twrczoci niemieckiego autora, jej zgodno z zamysem Novalisa budzi
wtpliwoci, zwaszcza w kontekcie zmiany koncepcji dziea, o ktrej moe-
my wnioskowa z jego listu do Augusta Wilhelma Schlegla z 17 kwietnia 1801 r.
(por. Novalis 2003: 188). Wedug Tiecka Henryk mia wyruszy w podr przez
wszystkie czasy, kultury i tradycje, aby na kocu powrci do swej dawnej
ojczyzny i do swej duszy (tame: 196). Wdrwka bohatera przybiera tu coraz
bardziej fantastyczny charakter, a cudowny wiat bani podchodzi teraz bardzo
blisko, poniewa serce cakowicie jest otwarte na jego zrozumienie (tame).
Na podstawie relacji Tiecka moemy wnosi, e dalsze koleje Bildung Henryka
wiod w stron stopniowego zacierania granicy midzy rzeczywistoci i fan-
tazj, aby w kocu wiat bani sta si cakowicie widzialny, a wiat rzeczy-
wisty postrzegany jako ba (tame: 198). Ilustracj tej metamorfozy miay by
kocowe fragmenty powieci, w ktrych Henryk wyrusza w baniow wdrwk
ze swego snu, odnajduje Matyld we wntrzu gry i wrd licznych fantastycz-
nych wydarze rozpoczyna si panowanie nowego zotego wieku. Przynajmniej
w pierwotnym zamyle Henryk von Ofterdingen jawi si zatem jako realizacja
romantycznej teorii poezji, ktra uprawnia fantastyczno doprowadzon do
granic ostatecznych (empicki 1966: 171), std nieprzypadkowo w tak atwy
sposb przybiera form bani. Biorc pod uwag pierwotny plan Henryka wy-
daje si, e nadaniu ostatecznej postaci koncepcji Bildung krystalizujcej si
w powieci, stana na drodze nie tylko przedwczesna mier poety, lecz tak-
e coraz silniej ujawniajca si wewntrzna sprzeczno jej zaoe, ktrej do-
17W POSZUKIWANIU BKITNEGO KWIATU, CZYLI O ROMANTYCZNYM IDEALE...
Do najwaniejszych przedstawicieli Sturm und Drang naley zaliczy J.W. Goethego,2
F. Schillera, J.G. Herdera, J.M.R. Lenza, H.L. Wagnera, J.H. Junga-Stillinga czy M. Klingera.
strzeenie mogo sta si dla Novalisa punktem wyjcia dla planowanej zmiany
koncepcji dziea.
Filozoficzne rda romantycznego ideau Bildung
Cho odtworzenie koncepcji Bildung zarysowanej w Henryku von Ofterdingen
stanowi zamierzenie nieosigalne z przyczyn obiektywnych, uzasadnione jest
podjcie prby rekonstrukcji filozoficznych rde literackiego obrazu Novalisa,
szczeglnie ze wzgldu na fakt, e, jak susznie zauwaa Meyer H. Abrams, ni-
gdy i nigdzie indziej literatura i cisa filozofia nie byy ze sob tak mocno sple-
cione jak w Niemczech, poczwszy od czasw Kanta (Abrams 1978: 224). cisy
zwizek filozofii i literatury, tak charakterystyczny dla twrczoci romantykw
krgu jenajskiego, do ktrych nalea Novalis, jest uwarunkowany procesem roz-
kadu na wskro racjonalistycznej myli owiecenia. Jego pierwszym wyrazem
sta si program dziaajcej w latach 17701790 formacji Sturm und Drang sku-
piajcej mode pokolenie niemieckich artystw , przeciwstawiajcych owiece-2
niowemu paradygmatowi rozumu idea sztuki, w ktrym twrczo, zwaszcza
za literatura i poezja, zostaje wyniesiona do rangi najwyszej formy ludzkiej
aktywnoci, co wiedzie do ukonstytuowania si nowego ideau czowieka, ucie-
lenianego w postaci artysty-geniusza. Koncepcja twrczoci, leca u podstaw
programu Sturm und Drang, zakada poszukiwanie przeciwwagi dla destruktyw-
nych tendencji owiecenia w skrajnym kulcie natury, uczucia i namitnoci,
wiodcym do bezapelacyjnej negacji rozumu. Myl romantyzmu jenajskiego kry-
stalizuje si na przeciciu tych przeciwstawnych tendencji, akcentujc swoj
niezaleno wobec kadej z nich. Krytyka owiecenia podejmowana w krgu
jenajskim wyrasta w zasadzie z postulatw sformuowanych w okresie Sturm
und Drang, stanowic w tym sensie kontynuacj i radykalizacj jej polemicznej
dziaalnoci zwrconej przeciwko zawaszczajcym tendencjom filozofii owie-
cenia, ktr w szkicu Chrzecijastwo, czyli Europa Novalis oskara o szerzenie
kulturalnego entuzjazmu (Novalis 1984: 160) i ktrej zarzuca, e spotwarzy-
a uczucie i fantazj, moralno i umiowanie sztuki, przyszo i pradzieje [...],
a nieskoczon twrcz muzyk wszechwiata sprowadzia do jednostajnego
stukotu ogromnego myna [...] bez budowniczego i mynarza [...], myna miel-
cego tylko siebie (Novalis 1984: 159). Zachowujc polemiczny stosunek do myli
18 MALWINA ROLKA
owiecenia romantyzm jenajski nie dy jednak do absolutnego zanegowania
rozumu, kulminujcego ide twrczoci sformuowan w okresie Sturm und
Drang, lecz do ukonstytuowania go w horyzoncie poezji. Dlatego te to wanie
w teorii poezji jenajczycy akcentowali fundamentaln rnic midzy swoim
programem a stanowiskiem przedstawicieli burzy i naporu, w ramach ktrego
nie bya ona w ogle sztuk, ale bezprzytomnym, na p wiadomym wykwi-
tem natury (Schlegel 2000: 250), a ktrego rde August Wilhelm Schlegel
upatrywa w bdzie, polegajcym na tym, e okrelili oni przeciwiestwo
sztuki i natury jako absolutne i nie potrafili dokona syntezy (tame). Wczesno-
romantyczna estetyka ma ju natomiast u swych podstaw teori poezji reflek-
syjnej, ktra stanowi klucz do filozofii, jej cel i znaczenie (Novalis 1984: 186)
i w tym sensie okazuje si wyrazem filozofii nowej osobowoci i wiadomoci,
poetycko poszukujcej tego, co wyosabnia, co odrywa jednostk i rzuca j
w wyobcowan przestrze (Siemek 2011: 345).
Filozoficznych podstaw romantycznej teorii poezji naley poszukiwa
w myli niemieckiego idealizmu, wraz z ktr wyania si nowy model antropo-
logiczny, ujmujcy czowieka jako indywiduum, jako ju wiadomy, refleksyj-
ny podmiot wiadomy swojej wolnoci (tame). W kontekcie badania wpywu
idealizmu na rozwj romantycznej antropologii dzieo Novalisa stanowi nieoce-
nione rdo, poniewa jak susznie zauwaa Zygmunt empicki cho jest
w jego twrczoci zwrot do fantastycznej przeszoci redniowiecznej i perspek-
tywa nieskoczonoci; jest wyrose na podou pietyzmu, z ktrego wyszed,
mistyczne odczucie rzeczywistoci i symboliczny sposb wyraania tego od-
czucia, to cae tego rodzaju ujcie ma swoje podstawy w filozoficznych re-
fleksjach wysnutych z systemu Kanta i Fichtego (empicki 1966: 176). Wpyw
filozofii Immanuela Kanta na myl wczesnego romantyzmu daje si odczyta
przede wszystkim w sformuowanych na jej gruncie koncepcjach transcenden-
talnej wiadomoci oraz wyobrani jako syntetyzujcej wadzy ludzkiej du-
szy, tworzcych romantyczn teori poezji w jej wymiarze antropologicznym.
W konsekwencji przewrotu kopernikaskiego dokonanego przez Kanta w cen-
trum filozoficznych docieka pojawia si podmiot transcendentalny, ktry nie
podlega ani zrnicowaniu u poszczeglnych jednostek ludzkich, ani uwarun-
kowaniom przyrodniczym i jako taka uniwersalna i autonomiczna struktura
stanowi warunek wszelkiego ludzkiego poznania. W ten sposb filozofia Kanta
wnosi w porzdek ludzkiego poznania trzeci wymiar wymiar transcendental-
ny poredniczcy midzy jego podmiotow i przedmiotow stron, w ktrym
fundamentaln rol odgrywa wyobrania jako podstawowa zdolno duszy ludz-
19W POSZUKIWANIU BKITNEGO KWIATU, CZYLI O ROMANTYCZNYM IDEALE...
W Krytyce czystego rozumu Kant podkrela syntetyzujcy charakter wyobrani, wykadajc jej3
rol w procesie poznawczym w nastpujcy sposb: Za jej porednictwem wiemy rnorod-
no naocznoci z jednej strony ze sob, a z drugiej z warunkiem koniecznej jednoci czystej
apercepcji. Oba najdalsze krace, mianowicie zmysy i intelekt, musz koniecznie pozostawa ze
sob w zwizku za porednictwem tej transcendentalnej funkcji wyobrani; w przeciwnym bo-
wiem wypadku dostarczayby one wprawdzie zjawisk, ale nie przedmiotw empirycznego po-
znania, a wic nie dawayby adnego dowiadczenia (Kant 1986: 229230).
kiej, znajdujca si a priori u podstaw wszelkiego poznania (Kant 1986: 229) .3
Estetyka wczesnoromantyczna uczynia nastpnie w transcendentalny wymiar
waciwym miejscem narodzin i rozkwitu nowoczesnej poezji, co jednak stao
si moliwe dopiero za spraw radykalizacji sceptycyzmu Kanta dokonujcego si
w myli Johanna Gottlieba Fichtego, wraz z ktr, jak podkrela Ernst Behler,
rozpoczyna si nowoczesna epoka refleksji: nowoczesna, artystyczna koncep-
cja literatury nie moga si w peni rozwin dopki w jej przestrze nie wkro-
czyy aktywno refleksji i autorefleksji, stajc si jej yciodajn si (Behler
1993: 137). Teoria wiedzy Fichtego rozwija si na gruncie krytyki kantowskiego
warunku prawomocnoci poznania jakim jest istnienie rzeczy samej w sobie
prowadzc do jej eliminacji z horyzontu ludzkiego poznania. W konsekwencji
fichteaski idealizm otwiera przed ludzk wiadomoci moliwoci ekspresji
nie ograniczanej odtd przez adne warunki zewntrzne, dziki czemu dopie-
ro moe wyoni si sfera refleksji jako przestrze nieskoczonego denia
ludzkiego ducha, w ktrej estetyka wczesnoromantyczna lokuje teori poezji
i z ktrej czerpie swoj koncepcj wyobrani.
Recepcja fichteaskiej filozofii transcendentalnej w myli wczesnego ro-
mantyzmu dokonuje si jednak zarazem w perspektywie krytycznej. Jenajczycy
dostrzegaj, e idealizm Fichtego redukuje nie-Ja czy natur do stanu nie-
zmiennego uspokojenia, unieruchomienia, zastoju, braku jakiejkolwiek zmia-
ny, ruchu i ycia, czyli mierci (Behler 1993: 191), degradujc j do rzdu
martwego wiata zmysowego, stanowicego jedynie osad refleksji, zahamo-
wania i ograniczenia nieskoczonego denia ducha, a wrcz do prawdziwe-
go niebytu (Behler 1993: 191). Krytyka konsekwencji filozofii fichteaskiej
wiedzie przedstawicieli krgu jenajskiego do prby reinterpretacji jej zaoe,
w wyniku ktrej punkt cikoci zostaje przeniesiony z dziedziny poznania
w sfer estetyki, pozwalajc wyoni si romantycznemu ideaowi wielkiej syn-
tezy ustanawiajcej na powrt jedno Ja i nie-Ja. Najbardziej reprezentatyw-
ny teoretyczny wyraz tych tendencji w myli wczesnego romantyzmu stanowi
sformuowana przez Friedricha Schlegla koncepcja progresywnej poezji uniwer-
20 MALWINA ROLKA
Tak jak ongi, wedug starych legend i bani, roliny, zwierzta, bogowie i ludzie, mogli4
rozmawia i porozumiewa si ze sob, tak na kocu wszech czasw wszystko wyzwoli si
i powrci do duchowej jednoci. Symbolem tego jest bkitny kwiat, w ktrym jeli traktowa go
jak porwnanie, trwa upiona tajemnica wiata (Emrich 1978: 295296).
salnej, ktra potrafi najsnadniej unosi si na skrzydach refleksji poetyckiej
w rodku midzy przedstawianym i przedstawiajcym, potgujc t refleksj
i powielajc w nieskoczonym szeregu luster (Schlegel 2009: 61). Progresyw-
na poezja uniwersalna, ucieleniajca zdaniem Schlegla idea kadej autentycz-
nej sztuki, ma w najwyszej mierze charakter transcendentalny, ktry realizuje
si w ruchu nieustannego oscylowania midzy tym, co wewntrzne i tym, co ze-
wntrzne, nie przynalec jednoczenie do adnego z tych porzdkw. W kon-
sekwencji taka poezja przy swojej orientacji nieskoczonociowej i tendencji
moliwego oddalenia od rzeczywistoci moe oczywicie tylko wiecznie stawa
si, a nigdy nie jest skoczon (empicki 1966: 171). Koncepcj Schlegla, przy-
jt przez krg jenajski jako jeden z fundamentalnych wyznacznikw teorii
romantycznej, odnajdujemy take w twrczoci Novalisa, okrelajcego poezj
mianem wielkiej sztuki transcendentalnego uzdrawiania (Novalis 1984: 188189),
ktra czy wszystko dla swego wielkiego celu celw wyniesienia czowieka
ponad siebie samego (Novalis 1984: 189) i uwzniola wszystko, co jednost-
kowe, przez szczeglne powizanie z pozosta caoci (Novalis 1984: 186).
U Novalisa transcendentalny charakter refleksyjnej poezji staje si dopiero
warunkiem romantycznej syntezy wiodcej do najcilejszej wsplnoty skoczo-
noci z nieskoczonoci (Novalis 1984: 186). W opinii Wilhelma Emricha naj-
doniolejsz prb realizacji postulatu Schlegla w twrczoci Novalisa stanowi
wanie powie Henryk von Ofterdingen, ktrej gwnym przesaniem jest roz-
poznanie w przyrodzie aspektu duchowego, co moe dokona si jedynie za
spraw progresywnej poezji uniwersalnej, poniewa jedynie ona dziki swemu
transcendentalnemu charakterowi dysponuje moc syntezy zdolnej zasypa
przepa midzy duchow egzystencj czowieka i porzdkiem naturalnym .4
W wietle konkluzji Emricha mona dostrzec filozoficzny cel powieci, ktry kon-
centruje si na prbie przezwycienia negatywnych konsekwencji fichteaskie-
go idealizmu, kulminujcego w redukcji natury do stanu bezruchu i martwoty
i wprowadzajcego tym samym w dusz nowoczesnego czowieka poczucie roz-
darcia i wykorzenienia ze wiata.
W latach 17951796 Novalis podejmuje samodzielne studia nad myl
Fichtego, w rezultacie ktrych opracowuje wasn koncepcj antropologiczn,
wyznaczajc podstawy wyoonego w Henryku von Ofterdingen ideau Bildung:
21W POSZUKIWANIU BKITNEGO KWIATU, CZYLI O ROMANTYCZNYM IDEALE...
Najistotniejsz rol odgrywa tutaj rozum, ktry, jak naucza Klingshor, pozwala swobodnie5
i sprawnie porusza si we wasnym wntrzu, za pomoc stosownych rozrnie czynic najbar-
dziej celowy i najbardziej naturalny uytek z mocy swego jestestwa (Novalis 2003: 114115).
Najwyszym zadaniem ksztacenia si jest opanowanie wasnej transcenden-
talnej jani. Tote brak odczucia i zrozumienia innych nie moe nas dziwi. Bez
doskonaego zrozumienia siebie nigdy nie nauczymy si prawdziwie rozumie
innych (Novalis 1984: 97). Drog ksztatowania transcendentalnej wiadomoci,
odnajdujc swj alegoryczny wyraz w wdrwce Henryka, wyznaczaj dwa za-
sadnicze etapy, z ktrych pierwszy dokonuje si w akcie spojrzenia do wewntrz,
izolujcego ogld naszej jani, umoliwiajc dopiero krok drugi, pozwalajcy
na skuteczne spojrzenie na zewntrz, samodzieln, powan obserwacj wiata
zewntrznego (Novalis1984a: 96). W swoich studiach nad filozofi Fichtego
Novalis zmierza do przezwycienia zakadanej w niej koncepcji wiadomoci,
ktrej horyzont wyznacza teoria wiedzy, std jak susznie zauwaa Behler
w swej analizie koncentruje si na teorii ja i odnosi j do wasnego pojcia
osobowoci; zarysowuje teori wyobrani jako przeciwwag dla opisywanego
przez Fichtego procesu mylenia; opisuje moc poetyck jako odrbn od filozo-
ficznych wadz znajdujcych si w nas (Behler 1993: 192). W nastpstwie tego
denia ksztatuje si u Novalisa nowy model czowieczestwa, przyjmujcy za
swj idea posta refleksyjnego poety w peni wiadomie nadajcego kierunek
rozwojowi wasnej osobowoci . Zarazem jednak, zgodnie z postulatem kszta-5
towania jani transcendentalnej wyoonym w Kwietnym pyle i wyznaczajcym
istot romantycznej syntezy, refleksyjny poeta musi w akcie samopoznania
zwrci si w stron wiata zewntrznego, obejmujc swym spojrzeniem przy-
rod, poniewa przypadkowy charakter natury, jakby sam przez si, czy si
z ide ludzkiej osobowoci, ta za staje si najatwiej dostpna i zrozumiaa ja-
ko istota czowieka (Novalis 1984: 56). Idea cisego zwizku natury i ludzkiej
osobowoci, determinujcego konieczno syntezy obu elementw, rodzi si
u Novalisa na gruncie przekonania, e caa zewntrzno jest wewntrznoci
w stanie utajenia (Emrich 1978: 295), dlatego ba najwysza forma poetyc-
kiej ekspresji w rzeczywistoci jest mitologi, to znaczy wcieleniem wiato-
pogldu objaniajcego przyrod (Dilthey 1982: 400), ktrego istot stanowi
twrcza aktywno poety zmierzajca do odkrycia jej wymiaru duchowego. Zda-
niem Novalisa przyczyn rozdarcia i wyobcowania czowieka nowoczesnego jest
utrata zdolnoci rozumienia hieroglificznego jzyk tropw i zagadek (Novalis
1984: 122), w ktrym przemawia do niego natura, odsaniajc zarazem tajem-
nic jego duchowej egzystencji. W tej perspektywie to nie filozofia, lecz sztu-
22 MALWINA ROLKA
ka poetycka okazuje si sposobem dziaania waciwym duchowi ludzkiemu
(Novalis 2003: 122), poniewa gwnym przedmiotem zainteresowania transcen-
dentalnego twrcy staje si wieczno i jej przejawy obecne w fenomenach
natury (Tomkowski 1989: 51), ktra odtd przestaje jawi si jako straszny
myn mierci (Novalis 1984: 61).
* * *
Rekonstrukcja filozoficznej genezy ideau Bildung nakrelonego w Henryku
von Ofterdingen pozwala odsoni jego wewntrzne sprzecznoci, ktre najpew-
niej uniemoliwiyby Novalisowi ukoczenie powieci zgodnie z jej pierwotnym
zamysem, a ktrych rdem jest na wskro estetyczny charakter jego koncep-
cji ksztatowania ludzkiej osobowoci. Problemem o zasadniczym znaczeniu jest
tu kwestia zakorzenienia egzystencji czowieka w porzdku j przekraczajcym,
ktrego potrzeba wypywa ze specyficznych uwarunkowa ludzkiego ycia du-
chowego pocigajcych za sob stale w nim obecn tsknot za wiecznoci.
Perspektywa estetyczna, w ramach ktrej magiczny czar poezji przeksztaca rze-
czywisto w ba, zakada mianowicie, e wieczno, bdca z definicji peni
czasu, a wic porzdkiem przynalenym Bogu, moe dziki sztuce, stanowicej
sfer najwyszej wprawdzie, ale jednak ludzkiej aktywnoci, zosta wprzgni-
ta w tryby tego, co skoczone i zmienne. Genezy tego nierozwizywalnego pa-
radoksu naley upatrywa w charakterystycznym dla wczesnego romantyzmu
utosamieniu religijnej idei wiecznoci, stanowicej z istoty swej radykalne
przeciwiestwo wszelkiej zmiany, z filozoficzn kategori nieskoczonoci,
ktra realizuje si w nieustannym ruchu refleksji, czego rezultatem jest pr-
ba zakorzenienia ludzkiej egzystencji nie w porzdku transcendentnym, lecz
transcendentalnym nie wykraczajcym ostatecznie poza struktur wiadomoci
czowieka. Problem nieskoczonoci o, okoo ktrej wiruje cay wysiek
mylowy i twrczy romantykw (empicki 1966: 154) stanowi w rzeczywisto-
ci konsekwencj recepcji idealizmu Fichtego. Istot romantycznego projektu
przezwycienia jego ogranicze jest prba nadania refleksji wymiaru uniwer-
salnego, wykraczajcego poza czysto poznawcz dziaalno czowieka, w czym
romantycy upatrywali moliwoci swojej wielkiej syntezy i tym samym recepty
na kryzys wyobcowania i dezintegracji osobowoci nowoczesnej. Przedsiwzi-
cie to nie mogo jednak zakoczy si powodzeniem ze wzgldu na fakt, e
alienujcy charakter refleksji wie si nie tyle z redukcj jej aktywnoci do sfe-
ry intelektualnej, ile z samym mechanizmem jej dziaania tak trafnie wydoby-
tym zreszt przez Schlegla w jego koncepcji progresywnej poezji uniwersalnej
23W POSZUKIWANIU BKITNEGO KWIATU, CZYLI O ROMANTYCZNYM IDEALE...
realizujcym si w nieskoczonym ruchu romantyzowania. Z istoty swej musi
on wytwarza i pogbia dystans osobowoci i wiata, poniewa mio, natura
czy religia, oddane w medium transcendentalnej poezji, stanowi bd jedynie
obrazy ich samych, stwarzajc wci na nowo pozr realnej syntezy samowol-
nej bezporednioci i refleksyjnej wiadomoci. W konsekwencji idea Bildung
Novalisa, zaporedniczony w nieskoczonym ruchu poetyckiej refleksji, unie-
moliwia wyznaczenie staego punktu odniesienia, wok ktrego mgby za-
wiza si proces ksztatowania osobowoci czowieka, pogbiajc ostatecznie
jego poczucie obcoci i wykorzenienia.
Bibliografia
Abrams M.H. 1978. Formy wyobrani romantycznej, tum. P. Graff, Pamitnik Literacki, nr 3,
203227.
Bguin A. 2011. Dusza romantyczna i marzenie senne. Esej o romantyzmie niemieckim i poezji
francuskiej, tum. T. Stryski, sowo/obraz terytoria, Gdask.
Behler E. 1993. German Romantic Literary Theory, Cambridge University Press, Cambridge.
Dilthey W. 1982. Pisma estetyczne, tum. K. Krzemieniowa, PWN, Warszawa.
Emrich W. 1978. Romantyzm a wiadomo nowoczesna, tum. M. ukasiewicz, Pamitnik Lite-
racki, nr 3, s. 287305.
Hamlin C. 1978. Osobowo w wymiarze czasowym: metafora i poezja romantyczna, tum. G. Cen-
drowska, Pamitnik Literacki, nr 3, s. 321344.
Janion M., migrodzka M. 1998. Odyseja wychowania. Goetheaska wizja czowieka w Latach nauki
i latach wdrwki Wilhelma Meistra, Aureus, Krakw.
Kant I. 1986. Krytyka czystego rozumu, t. 1, tum. R. Ingarden, PWN, Warszawa.
Kunicki W. 2003. Wstp, [w:] Novalis, Henryk von Ofterdingen, tum. E. Szymani, W. Kunicki, Za-
kad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw, s. VCV.
empicki Z. 1966. Renesans, owiecenie, romantyzm i inne studia z historii kultury, PWN, Warszawa.
Novalis. 1984. Uczniowie z Sais. Proza filozoficzna studia fragmenty, tum. J. Prokopiuk, Czy-
telnik, Warszawa.
Novalis. 2003. Henryk von Ofterdingen, tum. E. Szymani, W. Kunicki, Zakad Narodowy im.
Ossoliskich, Wrocaw.
Schlegel A.W. 2000. Wykady o literaturze piknej i sztuce, tum. M. Kurkowska, [w:] Pisma teo-
retyczne niemieckich romantykw, wyb. i oprac. T. Namowicz, Zakad Narodowy im. Osso-
liskich, Wrocaw, s. 221305.
Schlegel F. 2009. Fragmenty, tum. C. Bartl, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw.
Siemek M.J. 2011. Wykady z klasycznej filozofii niemieckiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-
szawa.
Tomkowski J. 1989. Sowa i sny, Pismo Literacko-Artystyczne, nr 1, s. 4965.
KWARTALNIK PEDAGOGICZNY
2018 NUMER 1(247)
Rafa Marcin LeszczyskiChrzecijaska Akademia Teologiczna w Warszawie
Filozoficzne aspekty koncepcji wychowania dziecii modziey w ywocie czowieka poczciwego Mikoaja Reja
Summary
PHILOSOPHICAL ASPECTS OF THE IDEA OF THE UPBRINGING OF CHILDREN AND YOUTH
IN YWOT CZOWIEKA POCZCIWEGO [THE LIFE OF A GOOD MAN] BY MIKOAJ REJ
It has been proved in the article that Mikoaj Rejs views concerning the upbringing of children
and youth are based on ancient philosophy, primarily on Stoicism. Mikoaj Rejs Good Man is
a counterpart of a Stoic wise man, whose life goal is to achieve emotionlessness and virtue.
All the methods and ideas of upbringing described by Rej are subject to this very goal, which
leads to the formation of a virtuous and rational man.
Key words: Mikoaj Rej, ancient philosophy, moral upbringing, religious upbringing, virtue
red. Paulina Marchlik
Wstp
Wydawa by si mogo, e posta Mikoaja Reja z Nagowic jest w Polsce
dobrze znana. Nie ma chyba ucznia w naszym kraju, ktry nie usyszaby na
lekcji jzyka polskiego, i Rej by ojcem literatury polskiej (Leszczyski sr 2005:
1213; Maciuszko 2005: 9). Z drugiej jednak strony, jakby na przekr temu
okreleniu, we wspczesnych programach szkolnych twrczo Nagowiczani-
na jest coraz bardziej marginalizowana. W efekcie wiedza modych ludzi na te-
mat Reja staje si szcztkowa i powierzchowna. Sytuacja ta spowodowana jest
zapewne czciowo przez archaiczny jzyk pism Rejowych, trudny w odbiorze
dla nowoczesnego Polaka. Ponadto pewne problemy poruszane w dzieach
25FILOZOFICZNE ASPEKTY KONCEPCJI WYCHOWANIA DZIECI I MODZIEY...
Mikoaj Rej by herbu Oksza, dlatego nazywany jest take Okszycem.1
O Reju jako ewangeliku zob. Merczyng 2005.2
Ewangelicyzm reformowany (helwecki) powsta w pierwszej poowie XVI w. w Szwajcarii za3
spraw dziaalnoci reformatorskiej Ulricha Zwingliego, Guillaumea Farela, Jana Kalwina, Heinricha
Bullingera oraz jeszcze kilku innych teologw (O Zwinglim i Kalwinie zob. Leszczyski jr 2010b:
87142). Bardzo czsto nazywany jest on kalwinizmem, cho Jan Kalwin by tylko jednym z refor-
matorw, ktrzy przyczynili si do rozwoju tego wyznania. Ponadto naley pamita, i korzenie
ewangelicyzmu reformowanego sigaj w gb redniowiecza, a konkretnie do ruchu reformator-
skiego waldensw, ktry pojawi si ju w XII w. W wieku XVI waldensi wsparli rodzce si
Kocioy ewangelicko-reformowane. W polskim Kociele ewangelicko-reformowanym bardzo wa-
na jest rwnie tradycja wywodzca si od czeskiego reformatora Jana Husa, ktry z przesaniem
reformy Kocioa wystpi w XV w. Zwolennicy Husa (zwani brami czeskimi), uciekajc w pierw-
szej poowie XVI w. przed przeladowaniami, znaleli schronienie w posiadociach wspierajcych
reformacj magnatw wielkopolskich, nawizujc jednoczenie wspprac z polskimi zwolen-
nikami reformacji helweckiej. Bracia czescy przyczyli si ostatecznie w XVII w. do polskiego
Kocioa ewangelicko-reformowanego, stajc si jego wan czci. Jak si okazuje, okrelanie
ewangelikw reformowanych mianem kalwinistw, kalwinw jest zbyt daleko idcym uproszcze-
niem (Karski 1994: 145; McGrath 2009: 286288, 294; Tys 2013: 1215, 18).
Okszyca1 wspczesnemu odbiorcy mog wydawa si odlege od jego zainte-
resowa (Tomkowski 2005: 21). Wymienione tu przyczyny marginalizacji twr-
czoci Nagowiczanina w programach szkolnych nie s jednak jedyne. Istotn
przeszkod w rozpowszechnianiu dorobku Reja w spoeczestwie polskim jest
z pewnoci jego opowiedzenie si za ewangelicyzmem typu szwajcarskiego
(Hulka-Laskowski 1934: 7173; Nadolski 1971: 14; Kuran 2005: 109) . W rzymsko-2
katolickiej Polsce krytykujcy katolicyzm pisarz ewangelicki (Wojciechowska
2005: 323339) jest zjawiskiem kopotliwym i najwyraniej w mniemaniu osb
ukadajcych programy nauczania nie stanowi waciwego wzorca osobowe-
go i intelektualnego dla uczniw (Maciuszko 2002: 17). Kopoty z wyznaniem
Okszyca nie pojawiy si zreszt dopiero wspczenie, gdy na dobr spraw
sigaj czasw szesnastowiecznej kontrreformacji. Zdaniem Ignacego Chrza-
nowskiego, polscy rzecznicy kontrreformacji nie wybaczyli Rejowi jego zerwa-
nia z Kocioem rzymskim, przyczyniajc si wydatnie do niemal zupenego
zapomnienia jego twrczoci w XVII i XVIII w. (Chrzanowski 1914: IV). Rej zo-
sta przywrcony polskim czytelnikom dopiero przez romantykw z Adamem
Mickiewiczem na czele, ktry ceni wysoko zwaszcza proz Okszyca (tame:
VIIIXXII; awski 2005: 211248; Biliski 2007: 305310). Jednak nawet po po-
nownym odkryciu Reja wielu nie mogo pogodzi si z jego konwersj na ewan-
gelicyzm helwecki (reformowany) , starajc si albo deprecjonowa jego osob3
i dziea, albo zaciera przynaleno wyznaniow Nagowiczanina (Leszczyski sr
26 RAFA MARCIN LESZCZYSKI
Warto wspomnie w tym miejscu, e oprcz Mikoaja Reja ewangelicyzm helwecki (refor-4
mowany) da naszemu krajowi w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej jeszcze wielu innych
podnych pisarzy: Krzysztofa Kraiskiego, Stanisawa Sudrowiusza, Salomona Rysiskiego, Barto-
mieja Groickiego, Andrzeja Trzecieskiego, Piotra Wyka Widawskiego, Grzegorza z arnowca,
Pawa Gilowskiego, Stanisawa Sarnickiego, Jakuba Niemojewskiego, Daniela Naborowskiego,
Andrzeja Wolana, Andrzeja Chrzstowskiego.
O polityce owiatowej staczykw zob. Tys 2013: 150152; ta 2016: 258.5
Rozwj polskiej literatury pedagogiczno-parenetycznej przypada na pocztek drugiej poo-6
wy XVI w. W latach 15511568 ukazuje si szereg pism czcych w sobie zagadnienia pedago-
giczne, etyczne, spoeczne i polityczne. Opublikowane zostaje zatem dzieo Wojciecha Szymona
Mariciusa De Scholis seu Academiis libri duo (1551 r.), nastpnie traktat Andrzeja Frycza Modrzew-
skiego De Republica emendanda (1551 r.), w ktrym wiele miejsca powica si sprawom zwiza-
nym z wychowaniem i szkolnictwem (zob. ksig De schola), w roku 1556 ujrza wiato dzienne
Dworzanin polski ukasza Grnickiego, za w roku 1558 ukazay si Ksiki o wychowaniu, bardzo
dobre, poyteczne i potrzebne... Erazma Glicznera, za dziesi lat pniej, w Wenecji, wydano
De optimo senatore libri duo Wawrzyca Golickiego (Leciejewski 1898: 449; Kurdybacha 1938: 14;
Dziechciska 1969: 47; Biekowski 1994: 164165).
2011: 2443). Szczeglnie silny atak na Reja przeprowadzili w drugiej poowie
XIX w. konserwatyci krakowscy (tzw. staczycy), usuwajc z programw szkol-
nych wikszo jego utworw (a take innych autorw ewangelickich) , o czym4
z oburzeniem pisaa Stefania Sempoowska w Niedoli modziey w szkole galicyj-
skiej (Sempoowska 1906: 45). Staczycy, stawiajc znak rwnoci midzy polsko-
ci i katolicyzmem, nie byli w stanie zaakceptowa ewangelika w roli pisarza
narodowego .5
Std wynika, e zarwno dawniej, jak i wspczenie przynaleno konfe-
syjna Reja stanowi istotn trudno w propagowaniu jego twrczoci w naszym
kraju, co sprawia, e dorobek Okszyca nie jest znany ogowi Polakw w takim
stopniu, na jaki zasuguje. Tymczasem jest to dorobek rnorodny i rozlegy
tematycznie, zawierajcy w sobie refleksje natury teologicznej, spoecznej, mo-
ralnej oraz filozoficznej i choby wanie ze wzgldu na owo bogactwo treci
warto zapoznawa z nim kolejne pokolenia Polakw. Okszyc by ponadto jed-
nym spord kilku staropolskich pisarzy, ktrzy pooyli podwaliny pod nasz
rodzim myl pedagogiczn .6
W artykule, oprcz przypomnienia koncepcji wychowawczych Reja, zba-
dam take ich filozoficzne podstawy, gdy o czym sprbuj przekona w dal-
szym cigu wywodu pogldy pedagogiczne Nagowiczanina opieraj si w duym
stopniu na filozofii staroytnej (Windakiewicz 1922: 31). Postaram si ustali,
do jakich szk filozoficznych Rej najchtniej nawizywa. Obszarem badaw-
czym bdzie dla mnie traktat pedagogiczno-parenetyczny Reja ywot czowieka
27FILOZOFICZNE ASPEKTY KONCEPCJI WYCHOWANIA DZIECI I MODZIEY...
Traktowanie ywota jako dziaa samodzielnego jest wic w peni uzasadnione.7
Rej urodzi si 28 stycznia lub 4 lutego w majtku swojej matki w urawnie nad Dniestrem.8
Zmar midzy 8 wrzenia a 5 padziernika. Miejsce jego pochwku nie jest znane, mona jednak
przypuszcza, i zosta pogrzebany w Krakowie na cmentarzu ewangelickim lub ewentualnie
w Okszy (Leszczyski sr 2005: 1213).
Poszczeglne czci wierciada dedykowane s konkretnym osobom, z ktrych wikszo9
bya znacznie modsza od Reja. Oznacza to, e Okszyc postawi si w wierciadle w roli nauczy-
ciela ludzi modych (Brckner 1905: 289).
Wedug Jana Tomkowskiego w ujciu Reja poczciwo stanowia najwaniejsze kryterium10
oceny postpowania czowieka. Wizaa si z uczciwoci, poszanowaniem panujcych obycza-
jw, szacunkiem dla religii. Poczciwo otwieraa drog takim cnotom jak spokj, skromno,
prostota, rozwaga, umiar (Tomkowski 2005: 21). Zob. te o pojciu poczciwoci Kochan 2003:
7388. Promujc powyszy idea wychowawczy Rej wpisywa si w sposb mylenia polskiego
ziemiastwa, gdy o ile na dworach magnackich starano si wychowywa modzie msk na
wytwornych, wiatowych kawalerw, to wrd szlachty yjcej na wsiach ideaem wychowawczym
by poczciwy szlachcic ziemianin (Mincer 1994: 192193). Kontekst klasowy Rejowego ywota
jest wic bardzo wyrany.
poczciwego, a dokadnie jego pierwsza ksiga, powicona wychowaniu dzieci
i modziey.
Powstanie i rda ywota czowieka poczciwego
ywot czowieka poczciwego, cho bardzo czsto rozpatrywany jest przez ba-
daczy jako odrbny utwr (Kochan 2003: 7), zosta wczony przez Reja do
wikszego dziea, a mianowicie wierciada, stanowic jego gwn i najobszer-
niejsz cz. Rej sporzdzi ywot w kilka tygodni, jako w peni kompletny
i samodzielny tekst, a nastpnie doda do niego kilka innych mniejszych utwo-
rw, ktre napisa ju wczeniej i postanowi wyda pod wsplnym tytuem wier-
ciada . Druk wierciada rozpocz si w krakowskiej drukarni Wirzbity w roku7
1567, a zakoczy w roku 1568 (Brckner 1905: 286; Chrzanowski 1914: III;
Windakiewicz 1922: 11; Pelcowie 2006: 21), co oznacza, e praca zostaa wyda-
na na rok przed mierci Reja . Okszyc najwyraniej przeczuwa nadchodzc8
mier, gdy wierciado, a zatem rwnie ywot, jest rodzajem duchowego testa-
mentu pisarza pozostawionego dla potomnych, bdc jednoczenie sum Rejo-
wego pisarstwa (Maciuszko 2002: 565; Leszczyski sr 2011: 54). Sdziwy Rej,
egnajc si z czytelnikami, dzieli si z nimi w wierciadle swoim yciowymi
dowiadczeniami, udzielajc im rad, w jaki sposb maj y, aby sta si lud-
mi poczciwymi , czyli inaczej mwic dobrymi, cnotliwymi . wierciado ma9 10
28 RAFA MARCIN LESZCZYSKI
Naley zaznaczy, e w innych utworach Reja rwnie pojawiaj si wtki dydaktyczno-11
-parenetyczne. W aciwie caa twrczo Reja jest nimi w mniejszym bd wikszym stopniu
naznaczona (Kotarska 1971: 54).
zatem charakter dydaktyczny i parenetyczny, co wida szczeglnie wyranie
w ywocie czowieka poczciwego (Maciuszko 2002: 565) .11
Nazywajc swoje dzieo wierciadem, Rej wpisywa si tym samym w gatunek
literacki majcy korzenie w staroytnoci, kontynuowany nastpnie w rednio-
wieczu i renesansie. W okresie odrodzenia specula byy wrcz modne, za ich
autorw bardzo powaano. Celem renesansowych zwierciade, podobnie zreszt
jak i antycznej oraz redniowiecznej literatury parenetycznej, byo przedstawienie
modelu idealnego wadcy, dworzanina lub po prostu obywatela (Pelc 1971: 135;
Podgrska 1971: 2223). Stanowicy zasadnicz cz Rejowego wierciada y-
wot czowieka poczciwego posiada ksztat do typowy dla renesansowego speculum.
Jest to wzorcowy wizerunek czowieka w rnych fazach ycia, z odpowiednim
zbiorem wskaza i napomnie (Pelc 1971: 148).
Pomimo naladowania przez Reja rozpowszechnionego w renesansowej
Europie gatunku literackiego ywot czowieka poczciwego posiada swoiste cechy,
ktre czyni z Okszycowego wierciada utwr oryginalny. Naley podkreli, e
gwnym bohaterem ywota jest polski szlachcic-ziemianin i to wanie jego
idealny model stara si opisa Mikoaj Rej. Takie postawienie sprawy przez Reja
odrnia jego speculum od innych renesansowych zwierciade, ktre byy powi-
cone bardzo czsto krlom, ksitom, dworzanom itp., nadajc mu swojski, sar-
macki charakter (Windakiewicz 1922: 44; Korecki 1928: 67; Kurdybacha 1938: 40;
Dziechciska 1969: 51; Wichowa 2005: 144).
Skoro ju przeszlimy do kwestii oryginalnoci wierciada, wypada zaryso-
wa problem rde, na jakich opar ywot czowieka poczciwego Mikoaj Rej. Bada-
nia nad tym zagadnieniem rozpocz Stanisaw Ptaszycki, ktry w kalendarzu
petersburskim Gwiazda z roku 1882 zauway zaleno Reja od Cycerona,
Seneki i Hermana Schottena. Badania nad powizaniami ywota z traktatami
Cycerona i Seneki pogbi Aleksander Brckner, ogaszajc ich wyniki w opra-
cowaniu Seneka i Cycero u Reja, zamieszczonym w dodatkach do ksiki Mikoaj
Rej. Studium krytyczne (Brckner 1905: 387395). Brckner wykaza, i Nagowi-
czanin wczy do ksigi drugiej i trzeciej ywota obszerne fragmenty z De ira,
De beneficiis oraz De brevitate vitae Seneki. Wedle Berliczyka, w ksidze trzeciej
posuy si take pismami Cycerona, a zwaszcza traktatem Cato Maior. Badania
nad wykorzystaniem tego utworu przez Nagowiczanina kontynuowa Henryk
Galle, ukazujc podobiestwa i rnice midzy Rejem a Cyceronem (Galle 1905:
29FILOZOFICZNE ASPEKTY KONCEPCJI WYCHOWANIA DZIECI I MODZIEY...
324328). Uwaa si take, e Rej odwoywa si rwnie do rozprawy Pseudo-
-Plutarcha De liberis educandis, ktra stanowia istotne rdo inspiracji dla wielu
polskich pisarzy z epoki renesansu (Korecki 1928: 16, 2528; Kurdybacha 1938:
1011; Dziechciska 1969: 47; Danysz 2006: 186; Korzeniowska 2011: 87).
O ile wpyw wymienionych tu dzie Cycerona i Seneki na ywot zosta do
dobrze rozpoznany i nie budzi obecnie wikszych kontrowersji, to do dnia dzi-
siejszego trwaj dyskusje nad stopniem wykorzystania przez Reja humanistycz-
nych opracowa z epoki renesansu. Opinie badaczy na ten temat s mocno
podzielone (laski 1969: 199; Maciuszko 2002: 568, 570), aczkolwiek jasne jest,
e ywot czowieka poczciwego ma szeroki literacki rodowd, [...] zadajc kam
rzekomej Rejowej nieuczonoci (Nadolski 1971: 19).
Badacze dorobku Nagowiczanina twierdz, e w ywocie zosta wykorzysta-
ny przez niego podrcznik autorstwa Reinholda Lorichiusa Ksigi o wychowaniu
i wiczeniu kadego przeoonego, wydany w Polsce w 1558 r. (Leciejewski 1898:
483486; Brckner 1905: 295; Bruchnalski 1908: 193; laski 1969: 200), dysku-
syjny jest jednak stopie zalenoci Reja od owego tekstu. Na przykad, wedug
Koreckiego, w ywocie jest zdecydowanie wicej Seneki ni Lorichiusa (Korecki
1928: 4) i w gruncie rzeczy podobiestwo pisma Reja do Ksig o wychowaniu nie
jest a tak wielkie, jak czsto sdzono (tame: 25). Rozwaana jest take zale-
no Okszyca od Erazma z Rotterdamu, Hermana Schottena, Piotra Vergeriusa,
Erazma Glicznera, Battisty Fulgosiusa, Konrada Lycosthenesa, Boccaccia, Poggio
Braccioliniego, Marcellusa Palingeniusa, Alessandro Piccolominiego oraz Leona
Albertiego. W przypadku czci wymienionych humanistw (np. Erazma z Rot-
terdamu) ich wpyw na Reja zosta lepiej lub gorzej udowodniony, s jednak
wrd nich i tacy (np. Piccolomini), ktrych zwizki z ywotem s zaledwie hipo-
tetyczne. Warto zwrci te uwag na fakt, e uczeni zajmujcy si renesansowy-
mi rdami ywota wygaszaj nieraz na ten temat rozbiene sdy (Leciejewski
1898: 480483; Galle 1905: 324; Sinko 1906: 24, 17; Korecki 1928: 7, 1516;
Kurdybacha 1938: 1113; Dziechciska 1969: 47; laski 1969: 204221; Picchio
1987: 6982).
Wszystko to sprawia, i do zagadnienia humanistycznych rde ywota trze-
ba podchodzi ze spor doz ostronoci. Ponadto naley zaznaczy, e nawet
w przypadku dobrze udokumentowanych inspiracji ywota czowieka poczciwego
wyranie zarysowuje si ograniczony, fragmentaryczny zasig oddziaywania
owych rde: nie miay one wpywu na ksztat ywota jako caoci, dotykay
jedynie jego czci, niekiedy niewielkich, rozrzuconych w caym dziele (laski
1969: 200). Na dodatek Rej, o czym ju wczeniej wspomniano, przetwarza
30 RAFA MARCIN LESZCZYSKI
Po roku wydania podaj ksig, rozdzia i stron ywota.12
wykorzystywane przez siebie rda, dostosowujc je do polskich, szlacheckich
realiw i swoich pogldw, dlatego te czytajc ywot, obcujemy z oryginaln Re-
jow myl, cho niewtpliwie posiadajc liczne inspiracje (Chrzanowski 1914: L;
Windakiewicz 1922: 44; Korecki 1928: 67; Kurdybacha 1938: 40; Dziechciska
1969: 51).
W niniejszym opracowaniu nie bdziemy bada szczegowo renesanso-
wych rde ywota, gdy nie to jest jego przedmiotem. Oprcz tego jak wy-
nika z powyszego zagadnienie to nie jest do koca rozstrzygalne. Spory na
w temat pozostawiamy wic historykom literatury, sami za skoncentrujemy si
wok pedagogiczno-parenetycznych koncepcji Reja i ich filozoficznych podstaw.
Wychowanie modzieca
Odkrywanie dziecistwa w ywocie
ywot czowieka poczciwego podzieli Rej na trzy ksigi odpowiadajce trzem
okresom ycia czowieka: modoci, wiekowi redniemu i staroci. Pierwsz ksi-
g ywota powici Okszyc wychowaniu modzieca, poczwszy od urodzenia
jego a do rzednich lat jego (Rej 1914: I, I, 32) .12
Znamienne, e Rej nie oddziela dziecistwa od modoci, rozpatrujc oby-
dwa te okresy w jednej ksidze. Takie postpowanie Nagowiczanina nie jest
niczym nadzwyczajnym, poniewa przez cae wieki rednie nie odrniano poj-
ciowo dziecistwa od modoci, okrelajc nawet bardzo mae dziecko mianem
modzieca. Stopniowe odkrywanie dziecistwa jako odrbnego etapu w rozwo-
ju czowieka nastpio dopiero w renesansie (Vincenz 1991: 373; od-Strzel-
czyk 2002: 24). Pierwszym przejawem tego procesu byo uwiadomienie sobie
przez ludzi renesansu, e dziecko nie jest zmniejszonym dorosym jak mnie-
mano w redniowieczu ale czowiekiem niedojrzaym, ktry posiada swj
wasny, odrbny od dorosych wiat. Spostrzeeniu temu towarzyszyo zjawisko
zachwycania si dziecic naiwnoci, szczebiotem, zabawami itp. W Polsce
jednym z pierwszych pisarzy, ktrzy w taki wanie sposb zaczli myle o dzie-
cistwie, by Mikoaj Rej, o czym przekonuje nas lektura ywota czowieka pocz-
ciwego (Vincenz 1991: 374). W czasach Reja polszczyzna nie posiadaa jednak
jeszcze odpowiednich rodkw leksykalnych sucych do odrnienia dziecka
31FILOZOFICZNE ASPEKTY KONCEPCJI WYCHOWANIA DZIECI I MODZIEY...
Podobn tez gosi Dziechciska 1969: 47.13
Rej zdystansowa si w ten sposb od nauczania Lutra i Kalwina, wedug ktrych czowiek14
sam z siebie potrafi jedynie grzeszy, za wszelkie dobre czyny ludzkie s nadnaturalnym owo-
cem dziaania w grzeszniku Boej aski (Leszczyski jr 2010b: 5156, 126132).
od osoby modej (tame: 375), dlatego te Nagowiczanin poczy ze sob
w ywocie okres dziecistwa z modoci, uzyskujc w ten sposb trzy etapy y-
cia czowieka. Pod wzgldem formalnym ywot tkwi wic nadal w redniowie-
czu (Dziechciska 1969: 63), atoli sposb mylenia o dziecistwie prezentowany
przez Reja nie jest ju redniowieczny.
Cnota i rozum w yciu modego czowieka
Zdaniem ukasza Kurdybachy Rej swj system wychowania modego czo-
wieka opar na religii (Kurdybacha 1938: 28) . Rzeczywicie, od gorliwego zwolen-13
nika reformacji, jakim by Okszyc, wypadaoby wrcz oczekiwa postawienia na
pierwszym miejscu wychowania religijnego, jeli jednak bdziemy czyta uwa-
nie ywot, czeka nas niespodzianka. Dla Okszyca wychowanie religijne jest oczy-
wicie istotne i konieczne do tego, aby wychowa czowieka poczciwego, atoli
zdecydowanie wicej uwagi powica Rej w ywocie wychowaniu moralnemu
opartemu na filozofii staroytnej. Chcc si przekona o prawdziwoci powyszej
tezy, wystarczy zajrze do poprzedzajcego waciwy tekst ywota Proemium oraz
do wiersza Do tego, kto ma wol czy ty ksigi. W utworach owych Nagowicza-
nin streszcza swj program filozoficzno-pedagogiczny, ktry nastpnie rozwinie
w ywocie.
Zaraz na pocztku Proemium czytamy: Starzy oni zacni filozofowie pogascy,
nie wiedzc nic ani o Bogu, ani o wolej Boej, ani o zakonie jego, tylko sie tak
przyrodzonemi cnotami sprawujc, kto czyta ich sprawy, moe sie icie podzi-
wowa, pomylawszy sobie, co to byli za ludzie, a jako cnotliwych, pobonych
a pociwych obyczajw i uywali i w nich si zachowywali (Rej 1914: 7). Jak wic
wida, przewodnikami po moralnoci i wzorem do naladowania czyni Okszyc
filozofw pogaskich, a nie prorokw, ewangelistw, apostow bd wybitnych
chrzecijan. Nagowiczanin milczy nawet o Jezusie Chrystusie jako wzorze cnt
wszelkich. Zamiast tego na piedestale stawia filozofw pogaskich! Filozofowie
pogascy, cho nie znali Objawienia Boego, byli zdaniem Reja ze swej natury
cnotliwi i poczciwych obyczajw, dlatego te warto kierowa si ich naukami .14
Nastpnie z utworu Do tego, kto ma wol czy ty ksigi, dowiadujemy si, e
celem ycia czowieka powinna by cnota, dziki ktrej osiga si wieczn saw.
32 RAFA MARCIN LESZCZYSKI
Rozmijanie si przez Reja z Kalwinem w tej czy innych sprawach nie oznacza, e nie by15
on zwolennikiem ewangelicyzmu helweckiego, poniewa jak wspomniano ju nie mona sta-
wia znaku rwnoci midzy kalwinizmem a ewangelicyzmem reformowanym.
W posiadanie cnoty moemy wej tylko wtedy, gdy kierujemy si rozumem,
poddajc pod jego panowanie nasze afekty (tame: 3031). Rej kreli wic przed
czytelnikami idea yciowy znany z filozofii pogaskiej. Sdzi on, e w zamian
za rozumne i cnotliwe ycie czowiek dostpuje wiecznej sawy. Nie ma wic tu
mowy o czynieniu dobrych uczynkw ze wzgldu na Boga ani o cnocie pojmo-
wanej jako wyraz dziaania w czowieku Boej aski, co jest jedn z gwnych
doktryn soteriologii ewangelickiej (Maciuszko 2002: 591). Nazywany czsto kal-
winem Rej zupenie rozmija si w tym miejscu wierciada z nauk Jana Kalwina,
ktry uwaa, e cnoty pogan s pozorne, gdy speniaj oni dobre uczynki
z niskich pobudek, a mianowicie dla osignicia wasnej sawy (Leszczyski jr
2010a: 3135) . Dla Reja, zupenie inaczej ni dla Kalwina (i innych teologw15
chrzecijaskich), motywacj do prowadzenia ycia cnotliwego (poczciwego) jest
wanie sawa.
O zdominowaniu ywota przez pogask staroytno wiadczy te liczba
przykadw, ktrymi ilustrowa Rej swoje rozwaania, ukazujc przy ich pomocy
postawy moralne ludzi (Brckner 1905: 348). Ot w ywocie sto egzemplifikacji
odwouje si do staroytnoci pogaskiej (czsto ywotw greckich i rzymskich
filozofw), natomiast tylko trzydzieci nawizuje do opowiada zamieszczonych
w Biblii (Sinko 1906: 1). Pokazuje to dobitnie, e Rej wyszed w swoich wywo-
dach (wiadomie bd niewiadomie) poza Pismo wite i nauki katechizmowe,
zwracajc si w stron pogaskiego antyku, a zwaszcza grecko-rzymskiej filo-
zofii (Windakiewicz 1922: 31), co zblia go do renesansowych humanistw
(Leciejewski 1898: 442444).
Idea ycia cnotliwego i rozumnego, prowadzonego na wzr staroytnych
filozofw i mdrych pogaskich wadcw, przenika wszystkie ksigi Okszycowe-
go ywota, stanowic w przekonaniu Reja gwny cel wychowawczy (tame:
467470; Windakiewicz 1922: 33). Jest on rwnie silnie obecny w ksidze
pierwszej, powiconej wychowaniu dzieci i modziey. Mikoaj Rej napomina
w niej modych ludzi, aby nie tracili czasu na wszeteczne i zuchwae rozrywki,
strojenie si itp., lecz przyozdabiali siebie cnot i dobrymi obyczajami (Rej 1914:
I, VIII, 86), dziki cnocie osiga si bowiem saw i niemierteln pami, czego
dowodem jest pomiertna sawa Sokratesa, Platona, Aleksandra Wielkiego oraz
innych filozofw i wodzw antycznych, ktrzy wielk burd ustawicznie mieli
z niecnotami a z rozmaitemi sprawami wiata tego a z spronemi a z obrzydemi
33FILOZOFICZNE ASPEKTY KONCEPCJI WYCHOWANIA DZIECI I MODZIEY...
Wedug Reja, czowiek cnotliwy wyzbywa si take gniewu. Zagadnieniu temu powici16
Rej dziewity i dziesity rozdzia ksigi drugiej ywota. Rozwaania Reja na w temat nawizuj
do traktatu De ira Seneki (Brckner 1905: 387389).
Stoa Poikile (Barwny albo Malowany Portyk), portyk w Atenach, gdzie wykada Zenon17
z Kition i dlatego kontynuatorw jego myli nazwano stoikami.
Stoick koncepcj mdrca przej Rej gwnie z pism Seneki, w ktrych pojawia si mo-18
delowy vir bonus. Vir bonus Seneki by niewtpliwie wzorem dla Rejowego czowieka poczciwego
(Korecki 1928: 65; Dziechciska 1969: 46).
wystpki ludzkiemi (tame: I, VIII, 8485). Oprcz tego czowiek kierujcy si
cnot i rozumem ju za ycia bdzie powaany i napotka wielu ludzi, ktrzy b-
d chcieli si z nim brata, uwaajc za poczciwego (tame: I, VII, 80). Ponadto
czowiek poczciwy staje si beznamitny wobec fortuny, odnoszc si z obojt-
noci zarwno do szczcia, jak i nieszczcia (tame: I, VIII, 8284). Czowiek
w jest duchowo wolny, przestajc by niewolnikiem wiata, poniewa wyzby-
wa si strachu przed nieszczciami i przeciwnociami losu. Niestraszna jest mu
strata i cierpienie (tame: I, V, 60) . Strach wedug Reja bierze si z naszego16
nastawienia do wiata, z naszych myli o rzeczywistoci, jeli zatem bdziemy
nad nimi panowa, wyzbdziemy si lku (Rej 1914: I, V, 59). Beznamitno
mona osign, gdy umys stateczny w ciele postanowiony jest jakoby krl
wszytkim inym smysom i sprawam czowieka onego (tame: I, VI, 75), czyli
inaczej rzecz ujmujc gdy umys podporzdkowuje sobie w czowieku jego
cz zmysow i rozumuje w sposb waciwy.
Rejowe rozwaania na temat cnoty i rozumu maj bardzo wiele wsplnego
z nauczaniem stoikw. Wedug filozofw z Barwnego Portyku celem ycia17
czowieka powinno by wyzbycie si afektw i osignicie stanu beznamitnoci
(Sztobryn 2002: 592). Osigajc beznamitno, zdobywa si cnot. Bezafektyw-
no uwalnia czowieka od strachu, gniewu, zawici, podania dbr doczesnych
itp. Czowiek cnotliwy jest take istot dobr, cnota stanowi bowiem jedyne
prawdziwe dobro, wszystko inne jest albo obojtne (dobra materialne i witalne)
albo ze (afekty). Ponadto osiga on szczcie (eudajmoni), gdy cnota tosama
jest ze szczciem. Cnota, szczcie, beznamitno i dobro s cechami praw-
dziwego mdrca. Warunkiem osignicia cnoty i beznamitnoci jest ycie ho-
mologiczne z rozumem, ktry stanowi w czowieku element wadczy. Innymi
sowy, podporzdkowanie niszych czci czowieka rozumowi prowadzi do
beznamitnoci i cnoty (Leszczyski jr 2004: 116118, 122123; tene 2013:
968970). Jak si zatem okazuje, nauka Nagowiczanina o cnocie, rozumie i bez-
namitnoci bya inspirowana przez filozofi stoick, za Rejowym odpowied-
nikiem stoickiego mdrca jest oczywicie czowiek poczciwy .18
34 RAFA MARCIN LESZCZYSKI
Postawienie rozumu ponad predestynacj i przyznanie predestynowanym ku zu moliwoci19
osignicia cnoty odrnia pogldy Reja wyraone w ywocie od teologii Kalwina. Reformator
z Genewy w swoim gwnym dziele Institutio Christianae religionis naucza, e predestynacj na-
zywamy przedwieczny wyrok boy, moc ktrego [Bg] postanowi, jaka jest jego wola w sto-
sunku do losw kadego czowieka. Bo nie wszystkich jednakowy los czeka, lecz jednym z gry
wyznaczony jest ywot wieczny, drugim za potpienie (Calvinus 1928: III, XXI, 5, tum. Lichoska
1972: 381). Kalwin, w odrnieniu od Reja, nic nie wie o predestynujcej roli planet, a co wa-
niejsze wedug genewskiego Reformatora predestynacja do potpienia jest przedwiecznym
dekretem Boga, ktry w aden sposb nie moe zosta cofnity. Czowiek wybrany na potpie-
nie nie moe uczyni niczego, aby go zmieni (tame, II, III, 5, 11; III, I, 4; III, II, 3334, 41).
Hegemoniczna rola, ktr w czowieku odgrywa zdaniem Okszyca rozum,
manifestuje si w peni w kontekcie Rejowej nauki o podwjnej predestynacji
(praedestinatio gemina). Nagowiczanin twierdzi, e natura i los poszczeglnych
ludzi zdeterminowany zosta przez ciaa niebieskie. Za spraw Boga planety wpy-
waj na ludzi w taki sposb, i niektrzy z nich rodz si li i niegodni Boej
aski, inni za przychodz na wiat dobrzy, zaskarbiajc sobie ask Stwrcy.
Wedug Reja, determinizm w moe jednak zosta przeamany przez czowieka
przy pomocy rozumu, ktry o ile czowiek si mu podporzdkuje potrafi za-
pobiec zu (Rej 1914: I, I, 3637). Bg da czowiekowi rozum, aby si nim po-
sugiwa i w ten sposb przekracza ograniczenia wynike z predestynacji ku zu
(tame: I, I, 39; I, VI, 72). Przy pomocy rozumu czowiek moe pozby si afek-
tw i osign cnot, a w lad za ni saw oraz ycie wieczne (tame: I, I, 3940).
Grzesznik, pomimo predestynowania go ku potpieniu, ma wic w sobie na tyle
duo wolnej, dobrej woli, aby odrzuci zo i sta si cnotliwym (tame: I, II,
4143). Predestynacja ku zu nie jest wic w przekonaniu Okszyca czym
ostatecznym, czego czowiek, kierujc si rozumem, nie mgby zmieni .19
Zdaniem Reja osignicie przez ludzi modych cnoty nie jest rzecz atw,
poniewa przeszkadza im w tym swawolne usposobienie. Niektrzy z nich, co
prawda, maj lachetne przyrodzenie, ktre bez wszego przymuszenia i za ma-
ym wiczeniem do cnoty a do dobrych obyczajw samo sie pociga bdzie,
innych natomiast trzeba nakania do cnoty, dajc im pod rozwag przykady
dobrych i zych czynw ludzkich oraz ich konsekwencji, trzecie zasi bdzie
tak ze a swowolne, e go adne przykady ani ze, ani dobre nie rusz, a mu
z bratem kijem musi lekcj sylabizowa (Rej 1914: I, VI, 73). Sposoby zachca-
nia modych do prowadzenia ycia cnotliwego s wic zrnicowane ze wzgldu
na ich skonnoci, jednak wedug Reja wszyscy oni powinni by zapoznawa-
ni z naukami prowadzcymi do cnoty i poddawani wiczeniom, cnota wypywa
35FILOZOFICZNE ASPEKTY KONCEPCJI WYCHOWANIA DZIECI I MODZIEY...
O wiczeniu jako drodze do osignicia cnoty mwili take stoicy (Leszczyski jr 2004: 121).20
Na pocztku ywota pojawia si fragment, ktry nieco burzy obraz Reja-empiryka. Nago-21
wiczanin sugeruje w nim, e dusza preegzystowaa przed wstpieniem w ciao i posiada wrodzo-
n wiedz, ktr wnosi do ciaa, gdy jest wpuszczana w nie przez Boga (tame: I, I, 33). Tekst w
odwouje si zatem do platoskiego natywizmu. Rej najwyraniej nie zauway sprzecznoci
midzy natywizmem obecnym w omawianym fragmencie ywota a empiryzmem, na ktrym opar
swoje koncepcje wychowawcze. Natywizm zawarty w referowanym tekcie jest wic w gruncie
rzeczy przysowiowym wypadkiem przy pracy, gdy w Rejowej teorii wychowania dominuje wy-
ranie przewiadczenie, i czowiek zdobywa wiedz o wiecie za spraw dowiadczenia i przy-
swajania nieznanych mu wczeniej wiadomoci, nie za dziki anamnezie.
bowiem z odpowiednich nauk i cigych wicze, dziki ktrym potrafimy przy
pomocy rozumu okiezna nasze chucie (tame: I, V, 59).
Przekonanie to zaczerpn Nagowiczanin zapewne od filozofw staroyt-
nych, uwidacznia si w nim bowiem sokratejski intelektualizm etyczny, zgodnie
z ktrym cnoty mona si nauczy (MacIntyre 1995: 55), jak rwnie arystote-
lesowska teza, i cnoty moralne wywodz si z dokonywania cnotliwych czy-
nw, co prowadzi do wyksztacenia si w czowieku cnotliwych przyzwyczaje
(np. dokonujc mnych czynw, stajemy si mni, dokonujc czynw sprawied-
liwych, stajemy si sprawiedliwi itd.). Czowieka mona wic wywiczy w taki
sposb, aby dokonywa czynw cnotliwych (MacIntyre 1995: 102103; Reale 2003:
268269; Danysz 2006: 174175) .20
Std pynie wniosek, i Rej preferowa najwyraniej empiryzm w pedagogi-
ce (Windakiewicz 1922: 3940). W jego mniemaniu, edukacja i wychowanie mo-
dego czowieka polega na zdobywaniu przez niego odpowiednich dowiadcze
yciowych i przyswajaniu nauk, ktre rozwijaj go i ksztatuj, sprawiajc, i sta-
je si on czowiekiem poczciwym. Rej by przewiadczony, e wychowanie, ktre
otrzymuje czowiek w modoci, zaway na caym jego pniejszym postpowa-
niu. Dziecko (modzieniec) jest zdaniem Nagowiczanina niczym tabula rasa,
ktr zapisuje dowiadczenie i edukacja. Z tego powodu poczciwi rodzicowie
maj to sobie icie pilnie uwaa, w jakie wiczenie a w jakie sprawy dziatki swe
wprawowa maj, gdy si przyrodzenie nasze rodzi, jako goa tabliczka, a co na
niej napisz, to ju tak zawdy na sobie nie musi (Rej 1914: I, V, 64) .21
Skoro mody czowiek jest czyst tablic zapenian przez edukacj i wy-
chowanie, to rzecz jasna od jakoci i kierunku owego procesu zaley, kim si
stanie i czy osignie cnot. Metody oraz treci nauczania i wychowania odgry-
waj wic pierwszorzdn rol w formowaniu czowieka poczciwego. Zagadnieniu
temu powici Nagowiczanin sporo uwagi w ywocie, krelc przed czytelnikami
swj program wychowawczy, ktremu przyjrzymy si w kolejnym podrozdziale.
36 RAFA MARCIN LESZCZYSKI
Rej zapozna si z ow teori prawdopodobnie za porednictwem traktatu De ira Seneki22
(rozdziay 1821). Pojawia si ona take w dziele Lorichiusa, jednak podobiestwa midzy Lori-
chiusem a Rejem s niewielkie, za to wyranie widoczne s wpywy Seneki na Okszyca (Korecki
1928: 21, 23).
W przytoczonym fragmencie Rej po raz kolejny manifestuje swoj sympati do empiryzmu.23
Powysza wypowied Okszyca moga zosta zainspirowana przez Arystotelesa, ktry w pimie
O duszy II, 12, 424a, 1724 twierdzi, e zmysy przyjmuj w siebie form danej substancji [...]
w podobny sposb, w jaki wosk przyjmuje znak sygnetu (Arystoteles 1992: 106). Trudno po-
wiedzie, czy porwnanie dziecka do wosku zaczerpn Rej bezporednio z traktatu greckiego
filozofa. Niewykluczone, e przej je za porednictwem Pseudo-Plutarcha, u ktrego take si
ono pojawia (Korecki 1928: 25).
Edukacja i wychowanie ku cnocie
Wspomniano ju tu, e Rej nie wprowadzi formalnego podziau midzy
wychowaniem kilkuletnich dzieci a wychowaniem nastolatkw i modziecw,
atoli zauway mona, i ponad poow trzeciego rozdziau pierwszej ksigi y-
wota powici wychowaniu maych dzieci. W swoich rozwaaniach wyszed od
koncepcji temperamentw goszonej przez Hipokratesa , czyli czterech wilgot-22
noci w czowieku (Rej 1914: I, I, 3738). Poczciwi rodzice proces wychowania po-
tomka powinni rozpocz od zbadania jego temperamentu, dziki czemu bd
mogli zastosowa metody wychowawcze adekwatne do naturalnych skonnoci
dziecka. Rej pisa:
Bo snadnie koleryka poznasz i po sierci, bo sie urodzi czarno, melankolik lisowato,
flegmatyk blado, krewnik z biaa rumiano. A take wnet i z przypadkw i z modych jeszcze
obyczajw dziecinnych snadnie sie obaczy moe, ku czemu sie ktrego przyrodzenie ciga.
Bo sie bdzie krewnik wnet wszytko mia a igra, flegmatyk spa a drzema, koleryk sie gnie-
wa, melankolik sie frasowa (tame: I, III, 44).
Po tych wstpnych ogldzinach potomka mona podj dalsze czynnoci
wychowawcze dostosowane do dominujcej w nim wilgotnoci. Panie matki lub
mamki nie powinny dopuszcza do sytuacji, w ktrej dziecko zostaje zdomi-
nowane przez swj temperament, gdy prowadzi to do negatywnych skutkw
(np. choleryk staje si zbyt gwatowny i gniewny, flegmatyk ospay i leniwy itd.)
(tame: I, III, 44). Innymi sowy wedug Reja ju od najmodszych lat dziecko
powinno wyzbywa si namitnoci i uczy, w jaki sposb sta si czowiekiem
poczciwym, bo i wosk, pki mikki, tedy w si rychlej piecz przyjmie, nili kie-
dy stwardnieje (tame: I, III, 4445) . Odwodzc mae dziecko od jego afek-23
tw, wychowawca nie powinien posugiwa si gniewem i karami, ale igraniem
a nadobnym a agodnym upominaniem. Odpowiednio dobrane do wilgotnoci
37FILOZOFICZNE ASPEKTY KONCEPCJI WYCHOWANIA DZIECI I MODZIEY...
W wywodach Reja zaprezentowanych w niniejszym akapicie dostrzec mona wpywy De ira24
Seneki oraz De liberorum educatione Pseudo-Plutarcha (Korecki 1928: 2325).
U wspczesnych pedagogw koncepcja pojenia dziecka piwem wywoa zapewne gwatow-25
ny sprzeciw. Warto jednak pamita, e w szesnastowiecznej Polsce piwo byo podstawowym
i w gruncie rzeczy najzdrowszym napojem. Mniej zamoni Polacy wypijali ponad litr piwa dzien-
nie, natomiast bogatsi (np. dworzanie krlewscy) nawet do 6 litrw. Przecitny Polak wypija
ok. 3 litrw piwa na dob (Wyczaski 1969: 22, 28, 103112). Do piwa dodawano te chleb,
maso, jajka, mietan itp., sporzdzajc z niego zup (Guldon, Muszyska 2005: 168). Spoywa-
nie piwa przez dzieci i modzie byo wic w czasach Reja czym zupenie normalnym. Naley
zaznaczy, e pochwaa piwa przez Nagowiczanina jest do pewnego stopnia rwnie krypto-
reklam, Rej by bowiem wacicielem browaru (Topolski 1971: 24).
Znw mamy tu do czynienia z Rejowym empiryzmem i koncepcj tabula rasa.26
Chodzio Rejowi zapewne o Ojcze nasz, gdy jako ewangelik nie mg mie na myli mod-27
litwy Zdrowa Mario lub Aniele Boy, modlitw tych bowiem ewangelicy nie odmawiaj, uwaajc je
za niebiblijne.
dziecka zabawy i upomnienia bd pohamowywa jego temperament (Rej 1914:
I, III, 44) .24
Due znaczenie w wychowaniu czowieka poczciwego przypisywa Rej po-
karmom spoywanym przez mae dzieci. Choleryk i melancholik nie powinien
dostawa pokarmw gorcych, boby jeszcze barziej podpali onego gorcego
przyrodzenia jego. Jelie te flegmatyk, nie daje mu te rzeczy z przyrodzenia
zazibych, b
top related