Transcript
Feja, laiciteti dhe hapsira publike
Shtypi shqiptar pr raportet mes fes, laicitetit
dhe hapsirs publike
Shtator 2011 - Qershor 2012
Shkruar nga Piro Misha
Hulumtues: Alma Gjoka Valbona Lila
Ky studim u mundsua n saj t mbshtetjes nanciare t fondacionit Friedrich Ebert Stiftung
Instituti i Dialogut dhe Komunikimit(ish shtpia e Librit dhe Komunikimit)Rr. Pjetr Budi, Pall Klasik, Nr. 11, TiranTel. +355 4 4507853Email: idk@idk-al.org
Prmbajtja
N vend t hyrjes . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Pse ky studim? . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Shtypi shqiptar pr raportet mes fes, laicitetit
dhe hapsirs publike shtator 2011- qershor 2012 . . . . . . 13
Censusi i popullsis dhe prkatsia fetare . . . . . . . 25
Feja dhe politika . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Shteti, bashksit dhe institucionet fetare . . . . . . . 34
shtja e varrezave publike . . . . . . . . . . . . 37
Shkrime t tjera q lidhen me kt tem . . . . . . . . 40
Shtypi kosovar pr temn e fes, laicitetit dhe hapsirs publike . . 45
Gallup: Kosovart qytetart m religjioz t Ballkanit,
ata t Shqipris m joreligjiozt . . . . . . . . . . 47
Debatet pr laicitetin e arsimit publik . . . . . . . 49
Shqetsimi pr pranin n Kosov t
lvizjeve radikale islamike . . . . . . . . . . . . 55
Shtypi kosovar pr ngjarjet n Maqedoni . . . . . . 58
Disa prfundime . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
5N VEND T HYRJES
Objektivi i ktij studimi sht t jap nj pasqyr sa m t sakt t mnyrs sesi media shqiptare (kryesisht ajo e shkruar) ka pasqyruar e trajtuar temn e raporteve mes laicitetit (shekullarizmit) dhe vendit q feja (apo simbolet e saj) zn apo duhet t zn n hapsirn publike shqiptare. Studimi mbulon nj periudh gjasht deri n nnt mujore, duke prfshir tre mujorin e fundit t vitit t shkuar si dhe gjysmn e par t vitit 2012 (shtator 2011 - qershor 2012). Pra, n prgjithsi, n t do t jen pasqyruar debatet q kan spikatur gjat ksaj periudhe n lidhje me kt tem, duke nisur nga ajo e lejimit apo moslejimit t shfaqjes s simboleve fetare (sidomos shtja e vajzave t mbuluara myslimane) npr shkollat publike, e deri tek diskutimet e kohve t fundit lidhur me projektligjin e paraqitur n Parlament nga Ministria e Arsimit e Shqipris, n t cilin pr her t par parashikohet prfshirja e edukimit fetar n arsimin publik t vendit.
Sigurisht, studimi sdo mjaftohet vetm e thjesht me informacionin pr mnyrn sesi sht mbuluar mediatikisht kjo tem. N fund do bhen prpjekje pr t nxjerr disa prfundime e analizuar deri diku, disa prej prirjeve dhe problemeve kryesore q spikasin gjat ksaj periudhe kohore, por dhe, m n prgjithsi, gjat viteve t fundit. Pr tia arritur ksaj, sigurisht, do jemi t detyruar q, pavarsisht se vshtrimi prqendrohet n nj periudh t ku zuar, do ti referohemi nj sr dukurish dhe sidomos debatesh q, edhe pse mund t ken ndodhur m par, vazhdojn t jen domethns kur vjen puna pr t kuptuar e shpjeguar prirjet, dukurit e tensionet kryesore t vrejtura gjat viteve t fundit n raportet mes laicitetit, si nj ndr parimet kryesore kushtetues mbi t cilt sht e organizuar jeta
6 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
publike e vendit, dhe presionit pr nj prani gjithnj e m t madhe t fes dhe simboleve t saj n hapsirn publike t vendit. Fjala sht, para s gjithash, pr nj sr debatesh apo dhe ngjarjesh t ndodhura gjat ktyre viteve t fundit, q n nj mnyr a nj tjetr lidhen me temn ton, t cilat kan patur nj vmendje t madhe e t pazakont mediatike, t cilat vlejn njkohsisht pr t kuptuar m mir ndjeshmrit e ndikimet q ekzistojn n ambiente t ndryshme t opinionit publik.
Ktu fj ala sht, sigurisht, para s gjithash, pr debatin e paradokohshm pr identitetin kombtar shqiptar dhe vendin q z feja (islami) n formsimin e tij. N kt debat u prfshin nj numr mjaft i madh personalitetesh t kulturs e jets publike shqiptare, por protagonist kryesor qen dy prej gurave qendrore t hapsirs publike shqiptare: shkrimtari i njohur Ismail Kadareja dhe studiuesi Rexhep Qosja, nga Prishtina. Po ashtu, debatet e para disa vitesh pr shtatoren e Nn Terezs dhe n prgjithsi, prdorimin e shmblltyrs s saj, si dhe sigurisht debatet e herpashershm pr pranin apo jo t simboleve fetare n shkolla, e m n prgjithsi, n ambientet publike. Le t kujtojm ktu debatet e paradokohshsme pr vendosjen e disa kryqeve n vende q ngjalln kontestime, diskutimet pr thirrjen zlart me altoparlant t xhamive. Dhe s fundi, por jo m pak e rndsishme, diskutimet e shqetsimet e shprehura pr ndrhyrjen e mundshme t fes n politikn shqiptare apo dhe thjesht, n ligjrimin e saj.
Po ashtu, n fund t studimit, duke u bazuar n materialin e mbledhur, do mundohet t ravijzohen fare shkurt, disa skenar t mundshm prsa i takon s ardhmes s afrt.
Mund t thuhet se, pavarsisht nga pesha q ka patur n debatin publik, kjo (n dijenin ton) sht hera e par q bhet nj prpjekje e till sistematike pr t hetuar mnyrn sesi sht trajtuar e perceptuar problematika e raporteve mes laicitetit dhe fes n shoqrin shqiptare, duke identi kuar shtjet dhe problemet pr t cilat mund t debatohet dhe q potencialisht mund t krijojn probleme, apo dhe tensione n nj t ardhme.
7FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
Shqyrtimi yn sht i prqendruar sigurisht, n radh t par n Shqipri dhe n median e Shqipris, ku historikisht ekziston gjithnj nj ndjeshmri e veant prsa i takon dinamiks s ktyre raporteve. Po ashtu, duhet thn se pr arsye praktike, studimi mbulon kryesisht median e shkruar dhe m pak at elektronike, e cila do krkonte nj tjetr nivel monitorimi q ne si kishim mundsit ta bnim n kuadr t ktij studimi.
N studim ka gjithashtu, nj pjes t veant q i kushtohet medias s Kosovs: debateve t zhvilluara gjat s njjts periudh aty pr kt tem. Sigurisht, n kt rast, kemi t bjm me nj vshtrim disi m t prmbledhur, pa asnj pretendim shterues, Kjo pr arsyen e thjesht se, pavarsisht nga speci kat dhe dallimet q ekzistojn n kt aspekt n secilin prek ktyre tre territoreve t banuara nga shqiptar, ska asnj dyshim se pr nj mori arsyesh mes tyre ekziston nj lidhje e kontaminim reciprok q smund t neglizhohet.
Si prfundim, duke u munduar t japim nj vshtrim sistematik dhe gjithprfshirs t disa prej aspekteve m t rndsishm q aktualisht karakterizojn raportet mes laicitetit (si nj parimet kryesor organizativ dhe kushtetues t Republiks s Shqipris), fes dhe vendit q ajo dhe simbolet e saj zn n hapsirn publike, objektivat kryesore q synohet t arrihen nga ky studim jan dy:
T ofroj nj vshtrim t prgjithshm t atyre shtjeve q ekzistojn, si dhe t gjith shqetsimeve, frikrave, pretendimeve, pritshmrive dhe ankesave q karakterizojn debatin pr raportet mes laicitetit dhe fes n sfern publike.T ndihmoj pr nj ndrgjegjsim publik prsa i takon problemeve, s dave dhe rreziqeve q mund t sjell n kohn e globalizimit pr nj vend si Shqipria, konfuzioni, ambiguiteti apo improvizimi q ka rrethuar deri tani nj fush si kjo, kaq t rndsishme kur vjen puna pr t ruajtur balancat q kan ekzistuar tradicionalisht n nj vend si Shqipria, por n fund t fundit, edhe vet kohezionin fetar.
8 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
Pse ky studim?
Para s gjithash, pr vet rndsin q ka kjo tem pr realitetin shqiptar. N fakt, laiciteti ka qen (s paku q nga krijimi i shtetit shqiptar) nj ndr parimet kryesore organizative t jets son t prbashkt. Po ashtu, historikisht, si gjat procesit t kombkrijimit, ashtu dhe m pas, atij t shtetformimit t shqiptarve, laicitetit (shekullarizmi) prbnte nj ndr gurt kryesor t themeleve mbi t cilt u ngrit ajo bashkjetes shembullore mes bashksive t ndryshme fetare tradicionale, nga t cilat prbhej popullsia shqiptare, ka prbn nj ndr tiparet dalluese t Shqipris gjat gjith shekullit t XX, e m tej.
N fakt, duhet thn se laiciteti, pra prpjekja pr t br nj ndarje t qart mes prkatsis fetare dhe asaj kombtare, si nj konstante e historis moderne t komb dhe shtetformimit t shqiptarve, e ka zana lln q me at q ne zakonisht e quajm Rilindja Kombtare, pra q n at periudh kur nis nj lvizje e organizuar kombtariste shqiptare n dekadat e fundit t shekullit t XIX. N dallim nga thuajse gjith lvizjet e tjera t ksaj natyre n gadishullin ballkanik, ku feja luajti nj rol t rndsishm si faktor kohezioni dhe identi kimi, lvizja kombtare shqiptare pati q n llimet e saj nj karakter t theksuar laik, duke qen se shihte te feja jo vetm nj ndr pengesat m t mdha n rrugn e krijimit t nj kohezioni e uniteti kombtar, por po ashtu dhe nj instrument nprmjet t cilit armiqt e shqiptarve mund t ushtronin ndikimin e tyre t rrezikshm prars. Kjo qasje n fakt, qe e kushtzuar nga vet prbrja fetare e shqiptarve, t ndar, si dihet, n tre fe e katr besime, ka kishte kontribuar dhe tek vonesa e tyre historike n krahasim me popujt fqinj n rrugn e ngritjes s nj lvizjeje kombtare. Si dihet, kjo lozo sintetizohet n vargjet e bra tashm t famshme t poetit e politikanit t Rilindjes Kombtare shqiptare, Vaso Pasha: Feja e vrtet e shqiptarit sht shqiptaria.
E njjta lozo , ose bindje pr domosdoshmrin e nj ndarjeje t qart mes politiks dhe institucioneve t jets s prbashkt,
9FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
karakterizon qartazi gjith historin shqiptare t shekullit t XX, ku srish, laiciteti kthehet n nj ndr dogmat kryesore t organizimit t shtetit t ri shqiptar. Kjo pasqyrohet qartazi dhe n kushtetutn e par t shtetit shqiptar t vitit 1928, n t ciln thuhet: Shteti shqiptar nuk ka fe zyrtare. T gjitha fet dhe t gjitha besimet respektohen dhe garantohet ushtrimi i tyre i lir. Feja n asnj mnyr nuk mund t shrbej si ndales dhe penges juridike e do lloji. Feja dhe besimi nuk mund t prdoren pr realizimin e synimeve politike. Parimet e politiks fetare t shtetit jan: laiciteti i shtetit, liria fetare, barazia e feve, nnshtrimi i tyre ndaj shtetit.
Jo rastsisht, qeveria e par shqiptare e dal nga Kongresi i Lushnjs, e ashtuquajtura regjenc, prbhej nga katr prfaqsues q prfaqsonin katr besimet ekzistuese n vend, t prfaqsuara pra n mnyr t barabart, pa nj koncept shumice e pakice.1
N kt vshtrim, gjat periudhs s par t shtetit shqiptar, pra q prej krijimit t tij, deri n pushtimit italian t Shqipris n prill t vitit 1939, kemi nj dukuri q mund t quhet nacionalizim i fes, q nnkuptonte prpjekje pr t vn thuajse nn kontroll t plot nga ana e shtetit t institucioneve fetare t vendit, si dhe minimizimin ose vnien nn kontroll t lidhjeve apo nancimeve t tyre nga jasht. Duhet vn po ashtu n dukje, se prsa i takon laicitetit, modeli i adaptuar qe ai francez, q nnkuptonte jo vetm nj ndarje t shtetit nga feja, por dhe ndarjen e qart t sfers fetare nga ajo publike. Gjat periudhs s mbretris, modeli q u adaptua sht mjaft i ngjashm me at kemalist n Turqi, duke u shoqruar me ndrmarrjen e nj sr masash praktike. Ndr to mund t prmenden, qoft dhe pr analogji me diskutimet e sotme, masat e ndrmarra nga mbreti Zog pr kontrollin e nancimit dhe emrimeve n institucionet fetare, ku zimin e shkollave dhe objekteve fetare, si dhe abrogimin me ligj nga ana e Parlamentit shqiptar t mbajtjes s ferexhes n publik nga ana e grave myslimane.
1. Le t kujtojm se e njjta gj u prsrit me krijimin e regjencs qeverisse n kohn e pushtimit gjerman t vendit, srish t prbr nga katr prfaqsues t katr besimeve, pa konceptin e shumics apo pakics, q mund t sillte pasoja.
10 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
Le t kujtojm se n prgjithsi, zbatimi i ktyre masave, t konceptuara n shrbim t modernizimit dhe oksidentalizimit t vendit, shasi n ndonj rezistenc t fort, qoft dhe nga ana e vet institucioneve fetare.
Po ashtu, vlen t theksohet se gjat gjith periudhs s para Lufts s Dyt botrore, n Shqipri nuk ekzistoi ndonj parti panislamiste, si qe, psh. rasti i partis s aksionit demokratik n Bosnje.
Si dihet, gjat periudhs komuniste kjo lozo e kjo qasje u ua n ekstremin e vet, duke e shpallur fen armike dhe Shqiprin, duke nisur q nga mesi i viteve 60-t, vendin e par plotsisht ateist n bot. Sigurisht q arsyet e ktij eksperimenti ekstrem komunist jan m komplekse, duke nisur q nga fakti q feja gjithsesi prbnte nj konkurrenc t padshirueshme ndaj logjiks totalitare t regjimit. Por, po ashtu, sht fakt, q ky eksperiment nuk do t mund t kryhej dot aq leht, nse q m par sdo ishte rrnjosur thell bindja e dyshimit ndaj feve n raport me interesat kombtare.
Arsyeja e ksaj paranteze historike sht pr t shpjeguar se, n fund t fundit, tek nj pjes e madhe e shqiptarve sht e rrnjosur thell bindja se laiciteti prbn nj ndr shtyllat m t rndsishme t unitetit e kohezionit kombtar dhe t jets s prbashkt t shqiptarve. Kt e shprehu m s miri Arbr Xhaferi, kur n kuadr t nj polemike, vuri n dukje se pr shtjen fetare deri m sot pr shqiptart nuk ekziston alternativ tjetr ve asaj t lozo s s Rilindjes Kombtare.
Pavarsisht nga tronditjet e psuara gjat mse dy dekadave t fundit q pas rnies s komunizmit, sot Shqipria vazhdon t konsiderohet si nj shembull bashkjetese dhe mirkuptimi fetar edhe n kto koh t trazuara, kur n disa pjes t bots feja, n vend q t shrbej pr ti bashkuar njerzit me mesazhin e saj t paqes dhe t mirkuptimit, po keqprdoret pr t nxitur urrejtjen dhe dhunn. N kt shikim, Shqipria e llimit t shekullit t XXI, mund t prcaktohet si nj vend laik, ndrkonfesional, q ka si aspirat t saj kryesore integrimin n Europn e Bashkuar. Paradigma europiane
11FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
merr mjaft rndsi, madje mund t konsiderohet dhe si nj ndr faktort prcaktues n do diskutim q lidhet me ardhmrin e harmonis fetare n Shqipri.
Laiciteti (shekullarizmi), pra parimi i ndarjes s qart t shtetit nga feja, vazhdon t mbetet nj ndr parimet kryesore t kushtetuts s Shqipris.
E megjithat, gjat ksaj periudhe laiciteti dhe shtrirja e tij n jetn publike t vendit e shoqrin shqiptare n prgjithsi, n nj mnyr a nj tjetr jan vn mse nj her n qendr t debateve.
Ashtu si dhe n pjesn tjetr t vendeve komuniste t Ballkanit, por n mnyr mjaft m ekstreme se tjetrkund, pr thuajse gjysm shekulli sistemi komunist solli nj reduktim t ndjeshm t rolit q luante feja n shoqri, duke e shmangur at thuajse trsisht nga sfera e jets publike. Me rnien e sistemit komunist su krijuan vetm kushtet pr rilindjen dhe konsolidimin e institucioneve fetare n vend. Shembja e sistemit t vjetr bri t lindin sakaq nj sr debatesh dhe s dash t reja prsa i takonte marrdhnieve mes shoqris dhe fes, me fj al t tjera, pr vendin q feja dhe simbolet e saj do duhej t zinin n hapsirn publike shqiptare. Kto debate qen t zjarrt q n vitet e para pas rnies s komunizmit kur n vitin 1993, presidenti Sali Berisha mori vendimin pr antarsimin e Shqipris n Konferencn Islamike, ka ngjalli aq shum debate sa q n fakt marrveshja edhe pas kaq vjetsh, ssht paraqitur asnjher pr miratim nga parlamenti. Por fusha kryesore e prplasjes, ku debatet kan qen dhe m t pranishme, mbetet ajo e institucioneve t arsimit publik, ku marrin form bindjet, vlerat dhe besimet e brezave t ardhshm.
Sidoqoft, deri m sot, shoqria shqiptare vazhdon t mbetet nj shoqri ku mbizotron bindja pr domosdoshmrin e tolerancs dhe bashkjetess fetare, t bazuara n parimin e laicitetit. Por megjithat, ndoshta pikrisht kjo bindje ka br q m s shumti debatet serioze pr raportet mes laicitetit dhe fes t mbeten prgjithsisht periferike.
E megjithat, nj vend si Shqipria nuk mund ti shptoj
12 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
ndikimit t asaj q sht duke ndodhur prreth, ku faktori fetar sht duke u shfaqur gjithnj e m shum si nj faktor mobilizimi kolektiv dhe identi kimi e rrjedhimisht, si nj burim e njhersh legjitimim kon iktesh. Nga ana tjetr, n thelbin e tij fenomeni i globalizimit s don vet konceptin e shtetit-komb, pra prbn nj kuadr funksionimi dhe identi kimi q paradoksalisht sjell prforcimin e identiteteve t ndryshme fetare, duke sjell vetiu kon guracione t reja n raportet mes fes dhe kombit (identitetit). Ndrkoh, kur asim pr ndikimin e globalizmit e pasojat q mund t ket n vende t tilla si Shqipria, mendoj se nevojitet t bhet nj sqarim. Ndryshe nga prfytyrimi q ekziston prgjithsisht kur bhet fj al pr globalizimin, ndikimi i tij ssht vetm n njrin kah, pra ssht vetm nga Perndimi n drejtim t pjess tjetr t bots. N nj pjes t bots, ku prfshihet dhe nj pjes t Europs Juglindore pjes e globalizimit jan dhe prpjekjet e gjith ksaj dekade t fundit t Arabis Saudite dhe disa vendeve t tjera t Gjirit, apo dhe Turqia pr t eksportuar nj model, q, prmes faktorit fetar, krkon padyshim, t sjell dhe nj model kulturor dhe, pse jo, politik.
N kt shikim, n vende si Shqipria, por dhe m gjer n nj pjes t vendeve t tjera paskomuniste t Ballkanit, do diskutim q bhet pr fen dhe vendin e saj n shoqri, smund t ndahet dot nga diskutim tjetr q dominon faktikisht diskurin publik prej nj dekade e ktej mbizotron diskurin publik n kto vende: ai pr trinomin modernitet, oksidentalizim (europianizim), globalizim. Diskutim ky q, n fund t fundit, ka t bj drejtprdrejt me modelin e modernizimit q aspiron t adaptoj nj vend i caktuar.
SHTYPI SHQIPTAR PR RAPORTET MES FES, LAICITETIT DHE
HAPSIRS PUBLIKE
SHTATOR 2011-QERSHOR 2012
15
Gjat periudhs s shqyrtuar, debati kryesor n faqet e shtypit shqiptar pr sa i takon raporteve mes fes dhe hapsirs publike, lidhet srish me laicitetin e shkolls. E reja ksaj here sht se debatit q prsritet tashm prej vjetsh pr pranimin ose jo t simboleve fetare n shkollat publike, i sht shtuar dhe debati pr prfshirjen ose jo t edukats fetare n shkollat publike. Debatin ksaj here e ka nxitur paraqitja e projektligjit t ri pr arsimin parauniversitar nga ana e Ministris s Arsimit t Shqipris.
sht me vend t kujtojm se vetm para disa muajsh i njjti propozim u b dhe n Kosov, n formn e disa amendimeve pr ligjin pr arsimin, duke ngjallur dhe aty nj debat t zjarrt. Si dihet, propozimi u hodh posht nga ana e Parlamentit t Kosovs.
Pr t patur nj panoram deri diku t plot t ktij debati, na ndihmon gazetarja e gazets Mapo, Jonida Tashi, e cila i kushton ksaj teme dy shkrime t saj (Gazeta Mapo, 27 prill 2012), ku evidentohen qartazi argumentat e atyre q jan n favor t nj shkolle publike t hapur ndaj simboleve fetare dhe t edukimit fetar dhe t atyre q jan kundr, duke kmbngulur te ruajtja e karakterit laik t arsimit publik. Duhet thn se, n kt rast, ravijzohet nj kundrvnie e qart mes qndrimit t Ministris s Arsimit (ku sht interesante t vrehet mnyra sesi e interpreton ajo karakterin laik t shkolls n Shqipri) dhe opozits socialiste, e cila sht trsisht kundr do lloj prfshirjeje t elementve fetar n arsimin publik.
N shkrimin e saj Lnd fetare n shkolla, Tafaj pranon krkesn e klerikve., J.Tashi shkruan: Propozimi i br njzri nga pes komunitetet fetare n vend pr futjen e nj lnde religjioze n shkollat e arsimit parauniversitar ka sjell prplasjet e para n radht e specialistve dhe politikanve. Ndonse pr momentin propozimi sht thjesht nj ide q krkon koh pr tu zbatuar n praktik, ai sht mbshtetur nga kreu i Ministris s Arsimit, Myqerem Tafaj, i cili ka deklaruar dje se sht e rndsishme q nxnsit t marrin edhe njohuri pr fen. sht e rndsishme, mendoj un, q nxnsit t marrin njohurit pr fen.
16 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
.... Prvoja e mjaft vendeve t tjera sht e till, q nj lnd e till sht n grupin e lndve me zgjedhje, deklaroi ministri Tafaj. .... Por, nj qndrim krejt t kundrt me t ka ish-ministri i Arsimit, Ethem Ruka, njhersh edhe kreu i komisionit kuvendor t Shndetsis, Puns dhe shtjeve Sociale, sipas t cilit, krkesa e klerikve, por dhe qndrimi i ministrit jan antikushtetues. Kushtetuta e Shqipris nuk e lejon nj gj t till. Shkolla ka karakter laik dhe laik do t thot q nuk mund t zhvillohen msime fetare n shkolla. Ka institucione t tjera ku mund ta shprehin identitetin e tyre fetar, u shpreh Ruka. Ndrkoh q edhe m i ashpr sht mendimi i historianit Pllumb Xhu . Duke u br apel klerikve t distancohen nga veprime t tilla, Xhu deklaron se hyrja e fes n shkolla do t vinte n rrezik shtetin shqiptar, i cili ndr shekuj ka qen i ndar dhe i pavarur nga feja. Po t mos jet laik shteti shqiptar, sigurisht do t mund t krijoheshin probleme t cilat na drithrojn dhe na trembin kur shohim se ndodh sot n Liban. Ta kthesh edhe shkolln n parcelizim shpirtror, ather kjo mua m duket krejtsisht e papranueshme. sht antikushtetuese, antihistorike. Do kisha krkes nga ana ime q ti kthehen vetes n radh t par dhe mundsisht t ngatrrohen sa m pak ose hi fare, si i mson Bibla dhe Kurani, me politik, pohon historiani. Nga ana tjetr prfaqsues t Ministris s Arsimit shpjegojn se lnda fetare n shkolla sht thjesht nj ide e komuniteteve q, nse pranohet, krkon ndryshimin e kurrikulave shkollore pr tu br pjes e lndve q nxnsit do t msojn me dshir n shkoll... (Gazeta Mapo, 27 prill 2012)
N nj tjetr shkrim, n po t njjtin numr t gazets, e njjta autore e zgjeron vshtrimin prsa i takon debatit pr laicitetin e shkolls: Debati pr lndt fetare n shkolla, Myslimant: T lejohet edhe shamia (Jonida Tashi, Mapo, 27 prill 2012)
Diskutimi i ligjit t ri pr arsimin parauniversitar, shkruan ajo, ka risjell n qendr t vmendjes debatin pr ndalimin e simboleve fetare n shkolla, sikundr jan edhe shamit. Prfaqsues t pes komuniteteve fetare n vend, t pranishm n mbledhjen e djeshme t Komisionit t Edukimit, ku po shqyrtohet ky projektligj, krkuan q simbolet e feve t lejohen edhe n shkollat publike. Ashtu sikurse pritej, qndrimin
17FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
m kmbnguls pr kt shtje e prcolln prfaqsues t Komunitetit Mysliman t Shqipris (KMSH), nnkryetari i t cilit, Bujar Spahiu, deklaroi se asnj nxns nuk duhet t privohet nga e drejta pr tu arsimuar n shkollat publike pr shkak t simboleve fetare. Duke rn dakord pr moslejimin e indoktrinimit fetar n shkolla, nnkryetari i komunitetit fetar m t madh n vend propozoi futjen e nj lnde pr njohurit fetare n arsimin e mesm. Asnj nxnsi nuk i lejohet t propagandoj dhe t shpjegoj me t tjert, por kemi theksuar q n baz t ligjeve tona n fuqi dhe konventave ndrkombtare, qofshin ato t Bashkimit Europian, qofshin ato t Kombeve t Bashkuara, q asnj nxnsi n bot, as gjinia, as raca, as feja nuk i ndalohet q t shkollohet edhe n ato publike. Nj lnd q mund t futet n t ardhmen kur t formohen kushtet, q t gjith nxnsit, jo vetm ata n privat, q mund t marrin dika nga feja, por edhe ata q vazhdojn edukimin e tyre n shkollat publike t din se kush jan, pse kan ardhur dhe far krkohet prej tyre, n mnyr prmbledhse nj kultur fetare tha Spahiu. Krkesa e myslimanve pr lejimin e simboleve fetare n arsimin parauniversitar sht kundrshtuar nga kryetarja e Komisionit t Edukimit, njhersh deputete e Partis Socialiste, Valentina Leskaj, e cila megjithse ka deklaruar se propozimet e komuniteteve fetare do t shqyrtohen nga komisioni, ka pasur qndrim t prer pr kt shtje. Drafti Pr arsimin parauniversitar ndodhet prej m shum se nj jave n komisionet parlamentare. Deri tani ai sht kaluar me shumic votash vetm nga Komisioni pr Integrimin Europian, antart e t cilit e kan shqyrtuar projektligjin nga pikpamja e prshtatjes me legjislacionin europian n sektorin e arsimit dhe edukimit, si dhe me konventat prkatse n fuqi. Pas seancave dgjimore n t gjitha komisionet kuvendore, drafti do ti nnshtrohet shqyrtimit nen pr nen, pr t shkuar m pas pr miratim n seanc plenare. (Gazeta Mapo, 27 prill 2012)
Duhet thn se ky debat pati nj mbulim t gjer dhe nga
media elektronike, e cila n kronikat e saj u prqendrua sidomos tek mbshtetja nga ana e Ministrit t Arsimit, z. Eqrem Tafaj, t futjes s edukimit fetar n shkollat publike, si dhe te kundrshtimi q kryetarja e Komisionit Parlamentar pr Arsimin, Kulturn dhe
18 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
Median, znj. Valentina Leskaj, i kishte br ktij propozimi. Shtypi citon me kt rast gjersisht reagimin e znj. Leskaj: Arsimi jo vetm q duhet t mbetet laik, por n radh t par duhet t kemi parasysh q asim pr nj kategori arsimi, si sht arsimi parauniversitar q ka t bj me nj grupmosh, q nuk sht n zotsi pr t marr vet vendime t pavarura. Pra, ktu prfshihet q nga kopshti, deri tek arsimi i mesm i lart. Do t thot q kemi t bjm me nj kategori fmijsh, t cilt nuk zgjedhin dhe nuk vendosin dot vet pr sa i prket vendimmarrjes. Edhe n raportet me simbolet q u diskutua ktu, duhet t kemi parasysh laicitetin e shkolls citohet t ket thn znj. Leskaj. (Top Channel, lajmet kryesore t dats 27 prill 2012)
Sidoqoft, duhet shtuar se nj pjes e shtypit si kushtoi ndonj vmendje t veant ktij debati, si ndodh shpesh kur vjen puna te mbulimi i temave q lidhen me fen. Gazeta Mapo prbn ktu nj prjashtim, duke i kushtuar ktij debati nj vend t dukshm. N faqet e saj i lihet vend si mendimeve n mbshtetje t projektligjit t qeveris, ashtu dhe atyre kundr tij.
Kshtu, n mbrojtje t prfshirjes s edukimit fetar n arsimin publik shprehet nj shkrim me autor Fabian Zhilln: Arsimi parauniversitar midis laicizmit politik dhe multikulturalizmit Gazeta Mapo, 28 prill 2012). Sipas autorit, kjo iniciativ ligjore ka risjell pr t disatn her, dika q tani duket t jet kthyer thuajse n diskutim kronik - ndarja e ku jve midis fes dhe shtetit. Sipas piks 4 t nenit 36 t ktij projektligji, n institucionet arsimore parauniversitare, do t ndalohet ekspozimi i simboleve fetare...., prvese n shkollat ku msohen lnd fetare. Vet projektligji, komenton autori i shkrimit,- nuk bn nj prcaktim se far ka parasysh ligjvnsi me simbol fetar, duke e ln interpretimin e tij shum evaziv dhe me mundsi t larta abuzimi.Autori citon fj alt e ministrit Tafaj n emisionin Studio e Hapur n televizionin ALSAT t 12 dhjetor 2010, pra t para dy vjetve, kur ky paska thn se simbolet [fetare] kan t bjn natyrisht me mjedisin, por kur bhet fj al pr personin ather ligji parashikon nj rregullore n shkoll dhe kjo rregullore t jet e zbatueshme nga t gjith. Duke pranuar se n thelb t debatit jan marrdhniet midis institucioneve
19FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
publike dhe simboleve fetare, ai mendon se ndalimi i simboleve fetare n shkolla sht dika q bie ndesh me trendin kulturor global., duke qen i ndrtuar mbi baza prjashtuese dhe dalluese. Pra, nxnsi shqiptar, megjithse t nesrmen do t jet nj shtetas evropian i cili mund t ndaj jetn, profesionin apo shumka me dik tjetr (feje, ideologjie, ngjyre), do duhet q n gjenez t edukimit t tij t sintetizoj botkuptimin mbi ndasit/segregimin dhe jo respektimin e t ndryshmes. M n fund, Zhilla, arrin n prfundimin se problemi qndron n vet konceptin mbizotrues n Shqipri prsa i takon laicitetit. Fatkeqsisht, shkruan ai, ndjehet nj nervozizm n mjediset intelektuale t cilt e shohin laicitetin si antitez t fetares. sht shum e paqart dhe jo konstruktive mnyra sesi artikulohen nocionet e laicizimit n Shqipri.
Nj vshtrim mjaft m kompleks pr kt shtje na sjell lozo Artan Fuga n shkrimin e tij t titulluar Laiciteti i shkolls parakusht pr bashkjetesn fetare. I botuar n fakt, disa muaj para se n projektligj t qe futur neni pr arsimin fetar (Gazeta Mapo, 27 dhjetor 2011), Fuga shprehet n prgjithsi pozitivisht pr projektiligjin n fj al, i cili sipas Artan Fugs ka nj sr normash, t cilat e prmirsojn ndjeshm kuadrin ligjor t tanishm, n prputhje me kushtet e reja t zhvilluara q ai kryhet. A. Fuga ndalon m konkretisht n nj ndr pikat m t nxehta t diskutimit, q ka t bj me ndalimin ose jo t ekspozimit t simboleve fetare n institucionet arsimore. Artan Fuga merret sidomos me prku zimin se duhet kuptuar me konceptin aktort e interesuar t prmendur nga ana e Ministris, kur bhet fj al pr nj debat t till: ... ka vend t mbahet parasysh se cilt jan aktort e interesit q duhen konsultuar pr kt shtje? Sepse deri m tani kritikt e ksaj dispozite kan ln disi mnjan aktorin thelbsor t interesit. Prmenden komunitetet fetare. Sigurisht. Drejtorit e institucioneve arsimore. Sigurisht, edhe ato. Msuesit. Patjetr. Por, harrohet deri tani t theksohet se aktori themeltar i interesit jan n radh t par prindrit. Asnjri nga aktort e m par prmendur nuk mund t barabitet me statusin e familjes dhe t prindit q sht prgjegjs ligjor dhe moral prioritar pr edukimin e fmijve t
20 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
tij. Askush nga institucionet e tjera nuk mund t barabitet me familjen. Fjala e prindrve sht vendimtare si aktor interesi. na kujton ai.
M posht n shkrimin e tij Fuga sqaron se autori i ktyre radhve, i cili, kur ishte rasti i prjashtimit t disa vajzave nga nj universitet publik disa vite m par, sepse mbanin shami n kok, sht shprehur kundr ksaj mase n publik. Ather, prse n at koh u mbajt ai qndrim, e tani jo m i njjti pozicion? Prgjigjja sht e thjesht dhe e ndershme: Sepse ather bhej fj al pr t reja q ishin n moshn e pjekuris dhe q me ndrgjegje t lir mund t vendosnin pr ti mbajtur apo jo shamit e tyre mbi kok. Pr ato mosha shtja shtrohet ndryshe. Duhet me qen tolerant, nse nuk ka imponim ose dhunim nga t tret. Fuga shpreh mendimin e tij dhe pr akuzn e dgjuar shpesh se masa t tilla jan t drejtuara kryesisht kundr besimit mysliman. Disa shkuan menjher drejt fes islame, - komenton ai, - sikur dispozita t mos mbshtetej n respektin e barazis t t gjitha feve. Kjo dispozit sht pr respektimin e laicitetit n nj hapsir laike sikurse sht shkolla dhe nuk drejtohet aspak kundr ksaj apo asaj simbolike fetare. Menjher shkoi fj ala e shpejt te shamia mbi kok. Por, edhe ktu m duket se ka stereotipa q shkojn padrejtsisht n dm t fes islame, si pjes e kulturs fetare t nj pjese t opinionit, dhe q si e till meriton pa fj al respektin e gjithkujt, sikurse edhe besimet e tjera fetare. Por, edhe nj her tjetr duhet theksuar se bhet fj al pr vajza q gjat ksaj faze arsimimi jan ende fmij, adoleshente dhe vetm n dy a tre vitet e fundit jan t reja n nj far moshe. Jan ato prher t lira t vendosin vet nse duan apo nuk duan ta mbajn at veshje?Dispozita q ndalon ekspozimin e simboleve fetare n sistemin e arsimit parauniversitar (nuk sht fj ala pr universitetet), a nuk ndihmon q n shkollat tona fmijt t rriten me iden e t qenit pjes e nj opinioni t tr, t prbashkt publik? A nuk eliminon rrezikun e moskuptimeve q voglusht ose adoleshentet mund ti onte edhe n tensione apo debate q nuk jan fort t dobishme pr moshn e tyre? A nuk i afron ata m shum me njri-tjetrin n mnyr q t mos ket barriera, q n at mosh mund t rrnjosen n psikozat fmijrore aq t paadministrueshme? Artan Fuga nnvizon faktin e rndsishm q, n fakt, prmbledh shqetsimin dhe frikn e shum prej atyre q
21FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
i tremben do ndrhyrjeje n laicitetin e shkolls: Kta shkollar, t edukuar n mjediset e shkolls si hapsir laike, nuk do t ndahen brenda saj nga ku j simbolik fetar. Se po qe se ndodh e kundrta, ather ku sht vlera e asaj q shkolla sht nj hapsir laike fetare? .Nj laicizm n fmijri, rrnjosur prgjat jets n shkoll, mund t jet nj element thelbsor pr toleranc dhe bashkjetes fetare pr ata q do t rriten. Pr t ardhmen. Dhe n fund, ai shtron pyetjen: A nuk ka qen kshtu deri tani? Prse t luajm duke br eksperimente t kota?
T nj mendimi t kundrt me at t Artan Fugs jan dy emra srish t njohur t gazetaris. I pari Endri Xhafo, n shkrimin e tij far e ndalon shamin n shkolla? (Gazeta Shqip 22 nntor 2011), e v theksin te vet domethnia e konceptit t laicitetit, duke e ven n dyshim q ai t nnkuptoj ndalimin e simboleve fetare n shkolla:
Laiciteti i shtetit nnkupton ndarjen e shtetit nga feja, dhe pr rrjedhoj, mosadoptimin e nj feje zyrtare; zbatimin e ligjeve civile nga gjykata civile; lejimin e divorcit (aborti nga ana e tij i nnshtrohet nj diskutimi sa fetar aq edhe etiko-profesional nga mjeksia) dhe n fund, sigurisht msimdhnia. shkruan ai, duke vazhduar: N nj vend si Shqipria, ku feja nuk ka luajtur rol n formzimin e identitetit kombtar, prkundrazi, feja e shqiptarit... [ka qen] shqiptaria, laiciteti duhet ruajtur me po at kujdes q prpiqej ta injektonte Vaso Pasha n vitin 1880. ... Laiciteti n Shqipri merr edhe vlern e garantit t harmonis fetare. Por projektligji i ri pr arsimin n nj pik t tij, duket se rrezikon pikrisht kt harmoni. Komuniteti q mund t lndohet n mnyr m t drejtprdrejt sht komuniteti mysliman, sepse ndalimi i shenjave fetare mund t shnjestroj m s shumti shamin myslimane, si shenja e jashtme m e dukshme e prkatsis fetare. Sipas E. Xhafos, Shamia apo kryqi si stoli nuk e cenojn thelbin laik t shkolls. Nse nxnsit do t ndaloheshin me ligj pr ti mbajtur kto, sikurse e krkon nj rrym e opinionit publik, kjo do t cenonte n radh t par t drejtn kushtetuese pr besimin fetar (Kushtetuta, neni 24.1) dhe do t prbnte nj diskriminim pr shkak t besimit apo t shprehjes s besimit, q ndalohet si nga Kushtetuta (neni 18.2), nga ligji pr mbrojtjen nga diskriminimi (neni 10.1), por edhe
22 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
nga vet projektligji pr arsimin (neni 6.2). Kt kontradikt, projektligji duhet ta zgjidh n favor t lirive individuale. Sipas E. Xhafos: Laiciteti i shkolls, ... qndron te msimdhnia dhe ambientet e prbashkta, q administrohen nga shteti. ... E vrteta, q nuk na plqen ta themi me z t lart, sht se ndalimi i shenjave fetare shnjestron m s shumti myslimant. Bezdia q nj pjes e opinionit publik ndjen prej besimtarve praktikant, lidhet pikrisht me aspektin e jashtm t djemve me mjekr e pantallona treerekshe dhe t vajzave me shami n kok. Pr shumknd islami jo vetm sht demode, por nuk sht as besimi origjinal i shqiptarve. Mendohet se ai bie ndesh me aspiratn europiane t popullit shqiptar, n rrugtimin e tij drejt nj Europe t ngritur mbi trashgimin kulturore judeo-kristiane. Reagimi i asaj rryme q sht kundr mbajtjes s shenjave fetare n shkolla, e ka origjinn pikrisht n kt pavetdije kolektive, t przier me objektivitetin historik. Po ashtu, ekziston nj amalgam islam/bot arabe, q qndron varur si nj rrezik i prhershm, sa koh formimi i kuadrove fetare vazhdon t bhet n vende me islam radikal si Arabia Saudite. Ndaj, edhe n kt pik, ladi q fryn nga shkrettirat arabike rrezikon t acaroj racizmin anti-islam.
Pak a shum n t njjtn linj mendimi sht dhe nj emr tjetr me ndikim n median shqiptare, Blendi Kajsiu. N shkrimin e tij Ferexheja e Islamofobis (Gazeta Panorama 27 prill 2012), ai mendon se justi kimi q jepet pr prjashtimin arbitrar nga shkolla i vajzave myslimane q mbulojn kokn me shami, me argumentin se shkolla shqiptare sht laike sht qesharak pasi laiciteti i shkolls do t thot q programi msimor sht jo-fetar dhe jo se studentt duhet t jen t till. Prndryshe i bie q sistemi yn shkollor t jet vetm pr studentt jo-fetar. Ose pr ata student q e prqafojn fen part-time, pra jan fetar n shtpi por jo n shkoll. Paradoksalisht kjo logjik i prjashton studentt fetar nga sistemi publik i arsimit, duke i detyruar ata t shkollohen vetm n shkollat fetare. Kemi t bjm me nj logjik q n dukje niset nga dshira pr t ruajtur laicitetin e edukimit publik dhe n realitet prfundon tek promovimi i shkollave fetare.
Sipas tij: ... prjashtimi nga shkolla i t rinjve apo t rejave, q
23FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
kan prqafuar islamin m shum sesa nga dashuria pr arsimin publik motivohet nga frika ndaj Islamit.
M posht, po sjellim dhe disa shkrime t tjer n t njjtn linj, sht e vrteta t botuar n botime mjaft m periferike, si ai me autor Jordan Dacin, E drejta e Liris s Besimit dhe laiciteti i Universiteteve, (marr nga Studenti i s drejts, botuar pjesrisht dhe n gazetn Shqip, 23 mars 2012), i cili prqendrohet kryesisht n argumentet ligjor q, sipas autorit, bien ndesh me pengimin e besimtarve mysliman pr t mbajtur veshjet e tyre.
Po ashtu, shkrimi Arkaizmi i laicitetit me autor Xhemis Stafn (Gazeta Sot 29 shtator 2011).
Me tone mjaft m agresive jan nj sr shkrimesh t prfaqsuesve t komunitetit mysliman q e ndjejn veten t prekur nga kto masa, sipas tyre, diskriminuese. Shkrime t till jan t shumt sidomos n faqen apo blogjet on-line islamike, duke qen se ato rrall arrijn t botohen n median kryesor. Ja disa shembuj prej tyre:
Kshtu n datn 25 prill 2012, faqja on-line Bota Islame, ashtu dhe ajo E zani i nalt, botojn shkrimin Klerikt njzri: T lejohen simbolet fetare n shkolla, ku prqendrohen tek presioni i ushtruar nga ana e komuniteteve fetare q krkojn lejimin e simboleve fetare n shkollat publike, por edhe futjen e nj lnd edukative n kurrikulat e msimit. Shkrimi raporton ato q prfaqsuesit e bashksive fetare than n mbledhjen e Komisionit Parlamentar gjat diskutimit t projektligjit pr arsimin parauniversitar t paraqitur nga ana e Ministris s Arsimit.
Ky raportim shoqrohet nga nj shkrim me autore Loela Xhafn, me titull Laicizmi Prjashtues i Politikave Post-Komuniste (12 maj 2012), ku akuzohet zonja Valentina Leskaj se n kundrshtimin e saj ndaj projektligjit t Ministris niset nga premisa ateiste. Sipas autores, qndrime t tilla si ato t zonjs Leskaj nisen nga premisa tashm trend e islamofobis. Sidoqoft, autorja shkon dhe m larg, kur prfundon se msimi i lndve fetare n shkolla do t shembte zhurmshm ngrehinn e kalbur t gnjeshtrave, q vazhdojn t
24 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
prudnojn mendjet e nxnsve dhe t rinjve n tekstet aktuale t shum lndve shoqrore n shkollat tona.
T njjtn tem mbulon dhe shkrimi i gazets Koha Jon (27 prill 2012) me autore Luljeta Ndokn, t titulluar, Shamia jo simbol, por detyrim kuranor dhe nntitull Lnd fetare n shkolla, Tafaj pranon krkesn e klerikve.
Sipas artikullit, Pr her t par, 71 drejtues t xhamive t vendit, kan reaguar publikisht duke deklaruar se projektligji pr Arsimin Parauniversitar cenon t drejtn e shkollimit, por edhe tolerancn fetare. Pr kt, njofton shkrimi Kryetari i Komunitetit Mysliman t Shqipris, Haxhi Selim Mua sht pritur dje n nj takim t veant nga ministri i Arsimit dhe Shkencs, Myqerem Tafaj. Mua i ka prcjell Ministrit Tafaj, shqetsimin e besimtarve mysliman n mbar vendin n lidhje me kt projektligj, ku veanrisht pika 4 e nenit 36 ka ngjallur debate t shumta, lidhur me kuptimin dhe interpretimin e saj. Kjo pik sht interpretuar dhe po vazhdon t interpretohet si mas ndaluese, veanrisht pr mbajtjen e shamis-mbulese e koks ( okve) t vajzave myslimane, gjat frekuentimit t institucioneve arsimore publike dhe private n Republikn e Shqipris, tha Mua. Ai e ka sqaruar ministrin Tafaj se mbulesa e okve nuk sht nj simbol fetar, por sht praktik fetare dhe sht nj urdhres Kuranore e detyrueshme pr t gjitha vajzat q kan mbushur moshn e pjekuris. Sipas shkrimit, Nga ana e tij, ministri Tafaj e ka garantuar kryetarin e KMSH-s se nuk do t ndrmerret asnj nism zyrtare pr miratimin e projektligjit n fj al, pa u marr n konsiderat sugjerimet e grupeve t interesit. Ai u shpreh se, projektligji sht n diskutim publik dhe nuk sht prfundimtar. Ligji nuk mund dhe nuk do t bjer ndesh me Kushtetutn e vendit dhe me ligjin e mosdiskriminimit. Ky projektligj n variantin e tij nal do te jet gjithashtu n prputhje t plot me sugjerimet e Bashkimit Evropian. Gatishmria e MASH sht maksimale pr t konkluduar do gj me gjuhn e mirkuptimit, u shpreh ai.
Le ta mbyllim kt kapitull me nj shkrim q plotson panoramn e arsimit shqiptar. Shkrimi titullohet: Studimi, n Shqipri ka 580 shkolla jopublike, shkruar nga Ola Mitre (GazetaShqiptare/
25FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
BalkanWeb, 11 maj 2012). N t prmendet nj hulumtim i br nga Open Data Albania, sipas t cilit n vendin ton funksionojn 580 institucione arsimore jopublike t sistemit parauniversitar, ndrkoh q 14 prej tyre jan shkolla fetare.
Kjo prbn edhe 2.41 pr qind t totalit t tyre, shifr kjo relativisht e lart. Hulumtimi u shtri mbi numrin dhe vendosjen gjeogra ke t shkollave jopublike, t cilat funksionojn sipas miratimit t Kshillit t Ministrave. N total, pr vitin shkollor 2011-2012, n vend funksionojn 580 institucione arsimore jopublike t sistemit parauniversitar miratuar me Vendim t Kshillit t Ministrave (VKM), Urdhr t ministrit t Arsimit ose akt t Qendrs Kombtare t Licencimit (QKL). N trsin e institucioneve arsimore jopublike parauniversitare jan 14 institucione fetare t sistemit parauniversitar. Kto institucione arsimore jopublike parauniversitare jan miratuar me Vendim te Kshillit t Ministrave, - thuhet n publikimin e br n faqen zyrtare t Open Data Albania. Shkollat jan t vendosura n qytetet kryesore si: Tiran, Durrs, Shkodr, Kor, Elbasan, Berat dhe Kavaj. Numrin m t madh e mban qyteti i Durrsit me tre shkolla, ndrsa n qytetet e tjera numrohen nga dy shkolla, prkatsisht n qytetet e: Tirans, Kors, Shkodrs, Elbasanit, Kavajs dhe Gjirokastrs. Vendin e fundit e z qyteti i Beratit me vetm nj shkoll jopublike me karakter fetar. Para disa ditsh n Komisionin Parlamentar t Edukimit dhe Mjeteve t Informimit Publik, u hodh ideja q edhe n shkollat publike t futet nj lnd me karakter fetar, ndrkoh q nga Ministria e Arsimit dhe Shkencs u gjet mbshtetje n lidhje me kt shtje.
Censusi i popullsis dhe prkatsia fetare
Gjat ksaj periudhe, nj vend t dukshm n nj pjes t shtypit t shkruar e zuri diskutimi pr rezultatet e censusit t fundit t popullsis ku, si dihet, pr her t par pas m se gjysm shekulli, krkohet t nxirret prkatsia fetare dhe etnike e shqiptarve. Ndonse ende jo t publikuara zyrtarisht, sipas disa prej organeve t shtypit, duket
26 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
lajm i kon rmuar se 70% e shqiptarve skan pranuar t deklarojn besimin e tyre fetar.
Ksaj teme i kushton nj vend t gjer gazeta Shekulli e dats 25 prill 2012, n nj editorial t gjat t titulluar Censusi prmbys fet 70 prqind refuzojn ose nuk deklarojn besimin, ajo parashikon se cilat mund t jen disa prej implikimeve t mundshme t ktij censusi. M posht po japim pjes t zgjeruara prej tij.
Sipas editorialit t Shekullit, mospublikimi i rezultateve t Censusit 2011 n Shqipri, ... nuk mund t fsheh m ndryshimin e ndodhur brenda popullsis shqiptare e cila n vitin 2011 edhe numerikisht ka ndryshuar duke shkuar n 2,831,741 banor. Prpos ksaj, sipas autorit t editorialit (Skerdilaid Zaimi), ajo paraqitet me nj tipologji t re identitare sidomos sa i prket harts fetare. Kshtu, burime nga INSTAT-i bjn t ditur se n procesin e deklarimit fetar raporti i dikurshm i sanksionuar mes dy besimeve kryesore fetare n Shqipri mund t psoj rrshqitje.
Sipas tij, Arsye pr kt sht jo dhe aq lindja e neo tve apo konvertimi mes besimtarve, sesa mosdeklarimi i qytetarve. Shifra 70%, e prmendur m hert n media, q sugjeron numrin e t regjistruarve q nuk jan shprehur pr besimin, rezulton prafrsisht e vrtet edhe sipas burimeve nga INSTAT. Duke mos marr n konsiderat faktin se rreth 1 milion emigrant nuk jan br pjes e censusit, ather ndrtimi i fytyrs s re fetare t shqiptarve pritet t jet befasues. Pr krahasim, n nj sondazh t kryer q n vitin 2001 n kt drejtim, solli n vmendje shifrn se t paktn mbi 10% e qytetarve deklaronin se nuk i prkisnin asnj besimi. E marr gjithsesi me rezerv ajo sinjalizon se nj proces tjetrsimi sht n zhvillim edhe pse besimi fetar perceptohet nga nj pjes e popullsis si prkatsi pr shkak t familjes dhe jo si shtje besimi.
Si dihet, t dhnat e fundit zyrtare prsa i takon prkatsis fetare t shqiptarve deri m sot konsiderohen ato t censusit t fundit t viteve 1930-t, t shekullit t shkuar, sipas s cilave 70% e shqiptarve qen t besimit mysliman, 20% ortodoks dhe 10% katolik. Sipas editorialit t gazets Shekulli, kjo shifr e regjistruar n censusin e vitit 1930 pret tanim t kon rmohet ose t prgnjeshtrohet. N kt proces
27FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
delikat, INSTAT ka zbatuar parimin e vetdeklarimit t qytetarit, ndonse shprehja e besimit sht shtje private.
N shkrim vihet n dukje dhe nj fakt, q n nj t ardhme mund t sjell diskutime, i cili ka t bj me faktin se nga censusi u prjashtuan shqiptart me banim jasht vendit n astin e regjistrimit. Sipas autorit t shkrimit, me gjas kriteri i regjistrimit sipas kohs s banimit n Shqipri prek m shum komunitetin ortodoks, pasi nj shumic emigrantsh jan t ktij komuniteti. Sidoqoft, sipas Shekullit, ... sht e qart se prej vitit 1930 e deri m sot, n Shqipri, nj vend q prjetoi ndalimin e besimit fetar pr nj brez t tr, ka rrjedhur shum uj dhe pr kt arsye rezultati i INSTAT-it mbetet t provoj nse lufta bhet pr ringjalljen shpirtrore sikundr shprehet shpesh kryeministri aktual, apo pr statistikn.
M tej, editoriali ngre nj sr shtjes t tjera q lidhen me implikimet q mund t ket rezultati i ktij censusi. Sipas tij, nj implikim q lidhet me fen, q mund t sjell rezultati i ktij censusi, ka t bj me antarsin e Shqipris n Konferencn Islamike: N Shqipri ka zyrtarisht 4 komunitete fetare t njohura tradicionalisht q rrjedhin nga dy besime-mysliman dhe kristian. Komuniteti mysliman ndahet n sunit dhe bektashi, ndrsa ai kristian n ortodoks dhe katolik. Kto muajt e fundit, Shqipria ka njohur zyrtarisht edhe komunitetit Protestan, nj risi kjo q duhet thn se gjen pika takimi edhe me historin e Rilindjes. N t gjith kt hart fetare, konkurrenca pr besimtar sht historike dhe aktuale. Historike pse ajo dikur u s dua me kredon e Vaso Pashs e m von nga regjimi komunist, por aktuale pr shkak t prparimit t institucioneve fetare thuajse ngado. Lvizja e shifrs s besimit mbetet me rndsi parsore, pasi prcakton ndryshime thelbsore gjeopolitike. Kshtu, n respekt t shifrs tradicionale, Shqipria sht antare me t drejta t plota e Konferencs Islamike, ndrkoh q nj rrjedhje eventuale nga shumica dominuese myslimane, mund t shtronte pikpyetje mbi angazhimin politik n fj al. shkruhet n t.
Nj shkrim tjetr i nnshkruar nga nj emr i njohur i gazetaris, q i kushtohet po ktij problemi, sht ai i Mustafa Nanos, me titull: Pse INSTAT-i na fsheh t dhnat e censusit? (Gazeta Shqip, 19
28 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
qershor 2012). Pasi komenton faktin se sipas tij, INSTAT sht nj institucion totalisht i kontrolluar prej kryeministrit t vendit, Nano hedh dyshime pr arsyen prse dhe gati nj vit pas kryerjes s tij, deri m sot jan dhn fare pak t dhna pr rezultatet e censusit t kryer. Sipas M. Nanos, arsyeja prse ky institucion spo jep ende rezultatin e plot t censusit, ka shum t ngjat t jet fakti q kryeministrit t vendit, z.Berisha, si plqen rezultati q ka dal. Censusi ka mbi tet muaj q sht kryer, - shkruan M. Nano dhe qysh prpara se t llonin procedurat e regjistrimit ka pasur nj kureshtje lidhur me hartn fetare e etnike t popullsis n Republikn e Shqipris. Kjo kureshtje vjen edhe pr shkak t faktit q nj regjistrim i till kish dekada q nuk bhej; dhe nuk jan dekada dosido; prkundrazi, jan dekada ndryshimesh t forta n planin e demogra s e t orientimit fetar. Por kureshtja u shtua prej klims s debatit publik e politik, q parapriu vet censusin. Dhe debati, q vijoi me muaj t tr, kish t bnte pikrisht me regjistrimin fetar dhe etnik. PBDNJ-ja, de facto partia e pakicave greke n Shqipri, kmbnguli q regjistrimi t prfshinte edhe identitetin etnik t shtetasve, dhe me kt shpresonte (t paktn, ky ish nnvizimi i partive shqiptare me sfond nacionalist) q pakica greke t rezultonte m e madhe se sa shifrat zyrtare q mbroheshin, apo pshpriteshin, prej kohsh. Parti t tjera, n radh t par Aleanca Kuq e Zi, u ra borive t alarmit; ajo shihte nj rrezik te ky regjistrim etnik, i cili po bhej n nj situat, kur shqiptart kjo ish frika mund t mos e merrnin seriozisht, e mund ta bnin shkel e shko, deklarimin e prkatsis etnike. Ca e ca i mshonin ides se shqiptart, sidomos ata t fes ortodokse t gjendur nn presionin apo ledhatimin e qarqeve nacionaliste greke, sdo ta kishin pr gj t adoptonin nj qasje t shkujdesur n nj rrethan t till. Mirpo INSTAT-i sdo tia dij pr krshrin ton, q tek-tuk sht dhe interes i natyrs akademiko-kulturore. Pse vall? Ka q thon se censusi n kto dy drejtime ka dal i pavlefshm, ngaq nj prqindje e madhe njerzish ka refuzuar t prgjigjet. sht vrtet kshtu? Po pse sna e thon ather? Me t drejt e me logjik e mbajn kt t dhn pr vete? Pse na ln neve t rendim pas spekulimeve? Apo ka hile t tjera n kt mes?
N prgjigje t pyetjes s fundit, ka ca t tjer q thon se INSTAT-i
29FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
sht duke pritur q Berisha ti jap ok-in, pasi e dhna mbi prkatsin etnike t shqiptarve mund t zemroj grekt (ka dal nj prqindje e vogl greksh nga regjistrimi, gj q sprligj as paranojat e nacionalistve shqiptar, q slan gj pa br me synimin pr ta demonizuar apriori prmasn etnike t censusit; ndrsa aposteriori jan duke knduar kngn rroft censusi). Ka ca t tjer akoma q thon, se e dhna mbi identitetin fetar t shqiptarve mund ti krijoj Berishs t krisura n marrdhniet me komunitetin mysliman, q ka pritur t jet m i madh n numr (fakti q 70% e popullsis deklaron distanc me fen nuk sht shenj e mir pr myslimant; jan t gjitha gjasat q tek ky 70%-sh t ket shum pak t krishter). Shkurt, bindja sht se INSTAT-i nuk po i publikon kto t dhna, ngaq vlerson se ato jan problematike. Sikur t jet kshtu, lindin pyetjet: Kush sht INSTAT-i q mund t bj arsyetime t tilla? Mbi baz i bn kto arsyetime? Ia krkon Kryeministri? Po Kryeministri kush sht q i dhnka t drejt e tagr vetes t bllokoj apo lejoj publikimin e t dhnave t tilla?
Nj shkrim tjetr mjaft interesant e provokues, q lidhet n nj far mnyre me temn e censusit, por q ka t bj m tepr me dallimet esenciale q, sipas autorit, ekzistojn mes Shqipris dhe Kosovs prsa i takon vendit dhe rolit q z dhe luan feja n dy shoqrit, sht ai i publicistit t njohur Ardian Vehbiu (Respublika, 15 shkurt 2012), me titull Mjafton dshira. Duhet shtuar se shkrimi i Vehbiut u botua n kontekstin e diskutimeve pr projektin e shpallur ndrkoh nga disa forca politike nga t dyja ant e ku rit pr mundsin e bashkimit t Shqipris me Kosovn. Sipas A.Vehbiut, nj ndr dallimet q ai e quan kritik n vetvete, q e bn t vshtir t prfytyrosh mundsin e nj bashkimi t till, lidhet edhe me strukturn sociale-fetare, e cila te shqipritart paraqitet si nj ekuilibr delikat mes tre grupeve fetare (mysliman, ortodoks, katolik, pa prfshir ktu ndonj nnsekt, si ai i bektashinjve, ose edhe agnostikt dhe ateistt, t cilt ndr shqipritar i gjen me shumic t madhe); ndrsa n Kosov t dhnat jan ndryshe. Sipas t dhnave t botuara nga gazeta Express e Prishtins, t cilat po i citoj si i pash te Respublica: harta etnike e Kosovs sht si
30 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
m posht: jan deklaruar shqiptar 1 milion e 614 mij e 127 vet, dhe serb 25 mij e 718 persona, por pa llogaritur veriun. Turqit jan 18 mij e 711. Boshnjak ka m shum se turq: 27 mij e 488. Ashkalinjt, romt, egjiptiant e gorant s bashku shkojn n pothuaj 40 mij vet. Po harta fetare? Nga t dhnat del se 1 milion e 660 mij e 598 qytetar t Kosovs jan t prkatsis fetare myslimane, 38 mij e 223 qytetar jan t besimit katolik, dhe 25 mij e 685 t besimit ortodoks. Vetm 1209 qytetar t Kosovs kan deklaruar se nuk i prkasin asnj feje, ndrsa 7077 nuk jan prgjigjur fare se cils fe i takojn.
M tej Ardian Vehbiu vazhdon:Nj bashkim i mundshm i Shqipris me Kosovn, nga pikpamja e
strukturs sociale-fetare, do t forconte n mnyr dramatike komponenten myslimane ndr shqiptart e shtetit t ri, jo vetm numerikisht, por edhe pr nga cilsia, meq kosovart mysliman e lidhin besimin islam me identitetin m fort se shqipritart mysliman. Logjikisht feja myslimane do t bhej feja mbizotruese n shtetin e ri; dhe brenda ksaj feje, elementi sunit do t mbizotronte ndaj atij bektashi. Kjo do t thot, me fj al t tjera, q shteti rezultat i ktij bashkimi t mundshm do ti ngjaj Kosovs, nga pikpamja q po analizojm, shum m tepr se do ti ngjaj Shqipris. Historikisht, kjo do t thot q shtetit t ri, ose super-Shqipris (m plqen ta quaj kshtu) ti fuqizohet edhe fillesa osmane, ose raportet e tij me t shkuarn osmane. Nse Rilindja kombtare, n aspektet e saj kulturore, synonte ti shkpuste shqiptart nga Perandoria Osmane jo vetm politikisht, por edhe historikisht, duke br t pamundurn pr t sendrgjuar nj by-pass me periudhn paraosmane (Sknderbeu, etj.), n shtetin e ri, super-shqiptar, kjo do t rivshtrohet detyrimisht. Prve gjuhs dhe traditave folkloristike, Shqiprin dhe Kosovn i afron, para s gjithash, e kaluara e prbashkt shumshekullore nn sundimin osman.
Po me dallimet q ekzistojn mes shqiptarve t Shqipris dhe atyre t Kosovs prsa i takon religjiozitetit, jan dy shkrime t publicistit nga Kosova Nexhmedin Spahiu, i cili duhet thn se sht mjaft aktiv dhe n shtypin e Tirans. N shkrimin e tij t par t titulluar Dekontaminimi kulturor, (Panorama, 29 shtator 2011), duke folur n prgjithsi pr at q ai e konsideron nevojn e
31FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
dekontaminimit t kulturs kosovare nga ndikimi q sipas tij ajo ka patur nga Tirana gjat periudhs s komunizmit, Spahiu krkon t ashtuquajturin dekontaminim nga ideja se Feja na u imponua nga armiqt, o je me kombin, o je me fen.
T njjtn tem ai e zhvillon m tej n shkrimin e dats 6 korrik 2012 (gazeta Panorama) Profett dhe lindja e kombeve, ku hedh iden se qndrimi iluminist pr ndarjen e shtetit prej fes ka sjell vese degradim. Sipas tij qytetrimet kan patur kulmin e tyre vetm kur zbatuan msimet e fes. Derisa zbatoheshin ajetet Kuranore dhe msimet e profetit Muhamed, civilizimi islam arriti kulmet e civilizimit botror n histori. Sapo ky zbatim degradoi, civilizimi islam psoi ngecje dhe shthurje. Edhe te krishterimi ndodhi e njjta gj. Sipas tij, problemi i kohve moderne sht q shoqrit devijuan rrugn q ua trasuan profett. Nga mishrimi i parimeve morale me Perndin u kalua n mishrimin e mbretit apo perandorit me Perndin. Nga mohimi i ndikimit t iluminizimit pr ndarjen e shtetit prej fes, Spahiu kalon te thnia e famshme e Vaso Pashs pr shqiptarin si feja e vrtet e shqiptarit, t ciln ai e konsideron si nj qndrim antifetar. Sipas Spahiut: Kombi shqiptar, megjithkt, nuk u krijua mbi bazn e antifetarizmit, por mbi bazn e participimit t barabart t myslimanizmit synit, bektashizmit, ortodoksizmit e katolicizmit, si 4 shtylla t ktij kombi. M posht, n t njjtn linj, ai prpiqet t rrzoj idealizimin q sipas tij, i sht br t ashtuquajturs periudh t Sknderbeut dhe t Rilindjes Kombtare.
Feja dhe politika
Tema e prdorimit t fes nga ana e politiks sht n qendr t shkrimit me autor Ilir Kalemajn Roli i organizatave fetare n politik (Panorama, 14 dhjetor 2011), ku autori shtron pyetjen Nse n Shqipri ekziston potenciali pr mobilizim t vots s strukturuar nga komunitetet fetare? Ai kujton sesi Premtimi pr ndrtimin e
32 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
objektit te kultit, apo pr kthimin e pronave sht prdorur rndom nga politikanet e te dy krahve, por kto prpjekje kane mbetur te limituara, ndonse kohet e fundit duken tentativa pr krijimin e partive me sfond te qarte fetar qe synojn mobilizimin e vots me elektoratin e tyre speci k. Autori kujton se si gjat zgjedhjeve t fundit palt politike treguan nj vmendje n rritje ndaj komuniteteve fetare, sidomos atij mysliman, me shpresn se kjo do tiu sillte m shum vota. Ai, po ashtu, kujton se sht e vrtet se vitet e fundit ka patur prpjekje pr t krijuar parti me sfond t qart fetar, por se duhet thn se kto prpjekje kan rezultuar krejtsisht t dshtuara (deri m tani).
Sidoqoft, mjafton te sh etosh faqet e gazets RD t ksaj periudhe pr t kuptuar se qeveria i ka kushtuar nj vmendje t veant bashksive fetare, sidomos asaj myslimane. Kshtu m dat 16 korrik 2012, Gazeta RD boton shkrimin me titull: Kryeministri n aktivitetin festiv t Komunitetit Mysliman me rastin e ditlindjes s Profetit Muhamed, me autor Elvis Kuin. Duhet thn se bhet fj al pr nj veprimtari t organizuar tashm prej dy-tre vjetsh nga Komunitetit Mysliman shqiptar, me mbshtetjen e Fondacionit turk Sema. Kryeministri Berisha deklaroi dje, - thuhet n shkrim - se s shpejti, s bashku me Kryetarin e Bashkis Tiran do t inaugurohet llimi i ndrtimit t xhamis s re. Duke folur n programin festiv, Profeti Muhamed a.s. - Krenaria e Njerzimit, she i qeveris u shpreh se kryeqyteti pret me padurim xhamin. Ndrsa prshndeti kt ngjarje, Kryeministri tha se kjo sht nj fest e madhe pr t gjith ata q duan t ndrtojn t ardhmen bazuar n dijen dhe n respektin e madh ndaj Zotit. sht nj nder i veant pr mua t kremtoj s bashku me ju, t nderojm s bashku me ju, ditlindjen e Profetit t t gjith profetve, m t dashurit, m t besuarit, t t Gjithfuqishmit, Profetit Muhamed, t nderojm sot ditlindjen e burrit q ndrioi mendjen e njeriut dhe t njerzimit, e Profetit q shenjtroi dijen, msimin, shkolln e fmijve tan, t njerzimit. Kjo sht nj fest e madhe pr t gjith ata q i besojn Zotit. Kjo sht nj fest e madhe pr t gjith ata q i besojn dijes, pr t gjith ata q duan t ndrtojn t ardhmen bazuar n dijen dhe n respektin e madh ndaj Zotit, tha kreu
33FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
i qeveris. M tej, Berisha thot: kto 20 vjet Komuniteti Mysliman, udhheqsi i besimit mysliman shqiptar dhe udhheqsi i besimeve t tjera kan realizuar n Shqipri mrekullin e t gjitha mrekullive, rilindjen shpirtrore t shqiptarve. Berisha vlersoi gurn e Profetit Muhamed, si burri q ndrioi mendjen e njeriut dhe t njerzimit dhe shenjtroi dijen dhe msimin pr mbar njerzimin.
Po n kt gazet, organ i Partis Demokratike t Shqipris, botohet shkrimi: Mua: T vihet guri i par themel i Xhamis s re. Duke folur n programin festiv, n prkujtim t Profetit Muhamed, i cili sipas fes islame sht dhe vula e profetve, Mua ftoi Kryeministrin Berisha dhe kryebashkiakun Basha t vn gurin e par themel t xhamis Bajramin q vjen. Dshiroj t falnderoj nga zemra, n emr t t gjith besimtarve mysliman t Shqipris, Kryeministrin, Bashkin e Tirans pr mbshtetjen e madhe q na kan dhn, n veanti pr ndrtimin e xhamis s re n Tiran, e cila shpresojm q pas kaq vitesh do t bhet realitet. I ftoj t vm gurin e par themel t xhamis Bajramin q vjen, tha Haxhi Selim Mua. Duhet kujtuar se e gjith kjo ka t bj me premtimin q iu dha KMSH pr t ngritur xhamin e re t madhe t kryeqytetit, n nj shesh, aktualisht park, ku Kryetari i mparshm i Bashkis s Tirans, sot lideri i opozits, Edi Rama, skish pranuar tua jepte, duke iu propozuar ta ngrinin at n nj vend tjetr.
N po t njjtin numr t gazets, jepet lajmi pr pritjen e veant nga ana e Berishs t kngtarit turk Sami Jusuf, kngtar kngsh fetare, i cili ndodhet n vendin ton, me ftes t Komunitetit Mysliman n Shqipri, pr t prshndetur programin festiv Profeti Muhamed a.s. - Krenaria e Njerzimit, me rastin e ditlindjes s Profetit Muhamed. N takim, - shkruhet n shkrim, - Kryeministri vlersoi edhe kontributin e Fondacionit Sema, si mbshtets kryesor t zhvillimit t arsimit nprmjet sistemit t medreseve dhe Universitetit Bedr. Fondacioni Sema sht pjes e lvizjes guleniste turke.
Shqetsimin pr przierjen e politiks me fen e shpreh dhe gazeta Tema n nj shkrim t dats 2 mars 2012, t titulluar Mediu i jep
34 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
partis drejtim fetar, Berisha ndjek shembullin e Sknderbeut. Sipas ktij shkrimi, n nj bised televizive, Fatmir Mediu, kreu i republikanve, paskesh theksuar se partia e tij do vazhdoj t mbaj qndrime fetare. N zgjedhjet e fundit lokale, kur ne vendosm n mesazhin ton Me besimin n Zot, familje, pron, komb, pati edhe diskutime me shqetsimin q mos ti jepnim qndrimeve tona nj drejtim fetar. Partia Republikane et pr vlera morale, t cilat kan ndrtuar nj tradite t qndrueshme n historin ton, por ne duhet t pranojm se kto vlera dhe ky moral jan t lashta pothuaj sa njerzimi dhe e kan burimin tek librat e shenjt, tek besimi n Zot dhe mesazhet e tij. Ky besim jo vetm nuk krijon probleme, por prkundrazi ndihmon n zgjidhjet e tyre, keqprdorimi i tyre prodhon probleme. tha Mediu, sipas shkrimit t gazets Tema.
S fundi, nj shkrim botuar nga gazetat Shekulli dhe Tema (12 qershor 2012) me titull SMS e Shptim Idrizit pr Berishn: Hallall e Allahu qoft me ne. Sipas tij, Fotogra i gazets Shekulli ka mundur t ksoj celularin e kryeministrit Sali Berisha n momentin q po votohej pr presidentin. Ai ka arritur t sjell se far shkruhej n ekranin e celularit t kryeministrit, i cili ka kmbyer SMS me Vangjel Dulen e PBDNJ dhe me Shptim Idrizin e PDIU. Shekulli ka ksuar momentin kur kreu i PDIU i shkruan Berishs: OK. Hallall e Allahu qoft me ne mos m harro matjanin (pr humor). Nuk dihet se far nnkupton shtja e matjanit, por t bien n sy notat fetare t komunikimit mes tyre.
Shteti, bashksit dhe institucionet fetare
Gazeta RD boton shkrimin Mbshtetje prfundimit t tempullit t kryegjyshats botrore, Berisha: Bektashinjt themeluan doktrinn e shqiptaris, ku njoftohet se kryeministri Berisha i kishte krkuar ministrit t Kulturs, Aldo Bumi q n kuadr t 100-vjetorit t Pavarsis t mbshtes prfundimin e tempullit t Kryegjyshats Botrore. Gjat mbledhjes s qeveris, ndrsa
35FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
prezantoi miratimin e ligjit pr prcaktimin e mass s nancimit n buxhetin e vitit 2012 pr bashksit fetare, Kryeministri Berisha bri thirrje q tempulli i Kryegjyshats Botrore t inaugurohet me rastin e 100-vjetorit t Pavarsis. M posht ky shkrim na jep nj tablo interesante t nancimeve nga ana e shtetit pr bashksit fetare n Shqipri:
Kshilli i Ministrave, - sqaron artikulli - miratoi prcaktimin e mass s nancimit, n buxhetin e vitit 2012, pr bashksit fetare, q kan nnshkruar marrveshje me Kshillin e Ministrave. Duke u ndalur n kundrshtimet n media se kjo iniciativ e Kryeministrit po pleks fen me shtetin, Berisha vlersoi miratimin pr t tretin vit radhazi t ktij ligji. sht prcaktimi i mass s nancimit n buxhetin e viti 2012 pr bashksit fetare q kan nnshkruar marrveshje me Kshillin e Ministrave dhe kjo praktik u konsolidua pr vite t tra. Kjo iniciativ e Kryeministrit u kundrshtua nga qndrime kryekput ateiste, se gjoja po pleks fen me shtetin. Por nuk ka asgj t prbashkt dhe jam shum i gzuar se ky sht viti i tret q komunitetet fetare kan luajtur nj rol t jashtzakonshm n infrastrukturn shpirtrore t ktij kombi dhe q jan aksioner n t gjith aksionet morale dhe materiale t vendit kan prqindjen e tyre dhe i garantoj se do ta rrisim at, theksoi Berisha. Sipas ktij vendimi, shuma 99 243 000 (nntdhjet e nnt milion e dyqind e dyzet e tre mij) lek, sht miratuar pr nancimin e bashksive fetare, pr vitin 2012. Konkretisht, Komuniteti Mysliman i Shqipris pr ton shumn 28 160 000 (njzet e tet milion e njqind e gjashtdhjet mij) lek, t ndar, si vijon m posht: 11 400 000 (njmbdhjet milion e katrqind mij) lek, pr nancimin deri n gjysmn e pags minimale buxhetore pr punonjsit e administrats; 14 760 000 (katrmbdhjet milion e shtatqind e gjashtdhjet mij) lek, pr nancimin pr pagat e arsimtarve t institucioneve t arsimit parashkollor, parauniversitar dhe universitar; 2 000 000 (dy milion) lek, pr rikonstruksionin e kryesis s KMSH-s. Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipris pr ton shumn 24 370 000 (njzet e katr milion e treqind e shtatdhjet mij) lek, t ndar, si m posht vijon: 19 560 000 (nntmbdhjet milion e pesqind e gjashtdhjet mij) lek, pr nancimin deri n gjysmn e
36 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
pags minimale buxhetore pr punonjsit e administrats; 4 440 000 (katr milion e katrqind e dyzet mij) lek, pr nancimin pr pagat e arsimtarve t institucioneve t arsimit parashkollor, parauniversitar dhe universitar; 370 000 (treqind e shtatdhjet mij) lek, pr riparimin e objektit, kisha Bestrov. Kisha Katolike n Shqipri pr ton shumn 24 720 000 (njzet e katr milion e shtatqind e njzet mij) lek, t ndar, si m posht vijon: 3 960 000 (tre milion e nntqind e gjashtdhjet mij) lek, pr nancimin deri n gjysmn e pags minimale buxhetore pr punonjsit e administrats; 20 760 000 (njzet milion e shtatqind e gjashtdhjet mij) lek, pr nancimin pr pagat e arsimtarve t institucioneve t arsimit parashkollor, parauniversitar dhe universitar. Kryegjyshata Botrore Bektashiane pr ton shumn 21 993 000 (njzet e nj milion e nntqind e nntdhjet e tre mij) lek, t ndar, si m posht vijon: 3 000 000 (tre milion) lek, pr nancimin deri n gjysmn e pags minimale buxhetore pr punonjsit e administrats; 11 993 000 (njmbdhjet milion e nntqind e nntdhjet e tre mij) lek, pr ndrtimin e pr mirmbajtjen e objekteve t kultit Odeoni; 7 000 000 (shtat milion) lek, pr shkak t pozits s veant, si Kryegjyshat Botrore me qendr n Tiran dhe t shtrirjes s veprimtaris s saj jasht vendit.
T njjtin informacion na e jep dhe gazeta Shqip m datn 16 shkurt 2012 me shkrimin: Shprndahen mbi 99 milion lek pr komunitetet fetare
Qeveria mori dje vendimin pr t ndar masn e nancimit kundrejt komuniteteve fetare kryesore n Shqipri pr vitin 2012. Pr kt vit, shuma n dispozicion t komuniteteve fetare, t cilat kan lidhur marrveshje me qeverin shqiptare, sht 99 243 000 lek dhe ajo sht ndar mes myslimanve, ortodoksve, katolikve dhe bektashinjve. Ashtu si edhe vitet e tjera, pjesa m e madhe e fondit t qeveris ka kaluar pr Komunitetin Mysliman t Shqipris, q ka pr tuar shumn prej 28 160 000 leksh, t cilat Kshilli i Ministrave i ka prcaktuar qart se pr far do t prdoren. 11 400 000 lek do t prdoren pr nancimin deri n gjysmn e pags minimale buxhetore pr punonjsit e administrats; 14 760 000 lek pr nancimin e pagave t arsimtarve t institucioneve t arsimit parashkollor, parauniversitar dhe universitar
37FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
dhe 2 000 000 lek pr rikonstruksionin e kryesis s Komitetit t Myslimanve Shqiptar, theksohet n vendimin e djeshm t qeveris. N vendimin e djeshm, komuniteti katolik ka pr tuar nj shum prej 24 720 000 leksh, duke arritur t pr toj pr 2012-n rreth 400 000 lek m shum se komuniteti ortodoks. Pr sa i prket Kishs Ortodokse Autoqefale t Shqipris, kt vit ka pr tuar shumn 24 370 000 lek. Po kshtu edhe Kryegjyshata Botrore Bektashiane pr toi shumn 21 993 000 lek, nga t cilat 7 000 000 lek akordohen pr shkak t faktit se Kryegjyshata Botrore sht me qendr t saj n Tiran dhe e shtrin veprimtarin e saj edhe jasht vendit.
shtja e varrezave publike
Pothuajse gjith shtypi raportoi gjersisht pr debatet q ngjalli propozimi i Bashkis s Tirans pr krijimin e varrezave murale, propozim ky q gjeti kundrshtimin nga ana e Komunitetit Mysliman. Pr t kuptuar thelbin e problemit po mjaftohemi duke dhn shkurtimisht dy prej ktyre shkrimeve: at t botuar n Gazetn Shqiptare, t dats 12 prill 2012, me titull Varrezat murale, bashkia nis bisedimet me komunitetet fetare. Sipas shkrimit Bashkia e Tirans ka nisur bisedimet me komunitetet fetare n lidhje me iden e ngritjes s varrezave murale, si nj zgjidhje pr siprfaqen gjithnj e m t vogl t toks n varrezat e kryeqytetit. Myslimant e kan kundrshtuar iden e varrezave murale, duke theksuar se feja e tyre lejon vetm varrimin n tok. Kreu i Komunitetit Mysliman, Selim Mua, propozoi q bashkia t gjej nj tjetr zgjidhje, duke siguruar hapsira t reja n periferi ose n fshatra. Ndrsa pr komunitetin katolik,dhe at ortodoks duket se varrezat murale nuk prbjn problem.
T njjtin informacion na e jep dhe e prditshmja Panorama, n numrin e dats 13 prill 2012, me shkrimin Komunitetet fetare, 3 qndrimet pr varrezat murale Sipas tij, shkrimi vazhdon: Nisur nga situata aktuale, ku n Tiran sektori i funeraleve sht n
38 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
kolaps, po shihet mundsia e nj reforme rrnjsore. Por, prpara se Bashkia t ndrmarr n praktik kt iniciativ, do t konsultohet me qytetart dhe komunitetet fetare. N kryeqytet vdesin mesatarisht 4000 veta n vit. Gjithkujt q largohet nga kjo jet i duhet mesatarisht 5 m2 tok e prdorur pr nj varr. Pra, jan rreth 20 mij metra katror tok me t ciln duhet t zgjerohen varrezat. Varrezat e Sharrs jan praktikisht t mbyllura dhe momentalisht operohet vetm me ato t Tu ns. Kjo e bn t domosdoshme q t shikohen mnyrat e rrugt alternative, duke krkuar vazhdimisht toka t reja pr varrezat. Kjo sht edhe nj shtje principi, pasi ne nuk mund t transformojm qytetin, mjedisin vetm n varrez, sht shprehur Edmond Panariti.N deklaratn e tij ai sht shprehur se kjo e bn t domosdoshme ndrmarrjen e nj reforme q do t prqas standarde, t cilat ekzistojn n vendet e BE. Por, n radh t par dhe ajo ka sht m e rndsishme, krkon dhe konsensus e mbshtetje popullore, pasi sht dika e re. Bhet fj al pr t futur disa elemente, si jan elementet e varrezave murale. Natyrisht, ekziston nj ligj-kuadr q e mundson kt lloj varreze. Kjo sht nj risi pr ne, sepse pavarsisht se ka edhe precedent n vendin ton, p.sh. Varrezat e Dshmorve t Kombit n Durrs jan varreza murale, pra nuk sht se nuk ka ekzistuar nj shembull m par, por megjithat, n shrbim publik ky lloj sistemi akoma nuk funksionon, ka deklaruar Panariti. Nuk dihet si do t veproj m tej ky institucion kur komuniteti m i madh fetar n vend ka shprehur hapur qndrimin kundr. Ne as e kemi pasur ndonjher tradit varrezn murale dhe as do ta pranojm n t ardhmen. Tradita myslimane e ka q trupi t tretet n tok. Kt deklarat bri pr gazetn kreu i Komunitetit Mysliman, Selim Mua. ... Sipas tij, kjo ide sht propozuar koh m par edhe nga ish-kryebashkiaku Rama. Jemi shprehur dhe jemi kundr nj ideje t till, duke pasur parasysh se sht n dinjitetin njerzor q t varrosen n tok, tha Mua.
Dhe s fundi, nj pjes e shtypit raportoi pr fj aln e mbajtur nga Ilir Gjoni, deputet i Partis Socialiste, n Tryezn e Grupit te Puns Pr Rendin e Sigurin, t organizuar nga kjo parti m datn 10 Shkurt
39FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
2012. Ndr t tjera, duke konsideruar se Rreziku m i madh q i kanoset Shqipris sht prarja e popullsis dhe mungesa e kohezionit social, I.Gjoni sheh si faktort kryesor q ndikojn n kt prarje krahas thellimit t ndarjeve veri-jug, faktin se, sipas tij Po punohet pr ngritjen e mureve ndarse mes tre besimeve krysore fetare (disa prej tyre po tentohet t vihen nn kontrollin e rrymave ekstremiste).
Po ktij shqetsimi i bn jehon n nj far mnyre dhe Mero Baze n editorialin e dats 19 shkurt 2012, t titulluar Kriteri Ali-Beu dhe nacionalizmi etnik n Shqipri (gazeta Tema). Shkrimi merr shkas nga nj deklarat e deputetit t PD-s dhe ish-ministrit t Drejtosis Enkel Alibeja, n t ciln ai e konsideron Kreshnik Spahiun me origjin jo-shqiptare. Nj deputet i partis n pushtet, i keqprdorur tradicionalisht nga Sali Berisha, me nj emr femror dhe mbiemr turk (Ali Bej), ka hapur nj debat delikat mbi nacionalizmin etnik n Shqipri, duke tentuar t prjashtoj nga t qenit shqiptar, shtetas q sipas tij, nga legjendat urbane kan ardhur n territoret tona gjat sundimit t perandoris otomane. shkruan Baze. Sipas tij, ... sht e udhs t shihet se qeveria e Sali Berishs po fut vendin n nj spirale t rrezikshme, duke provokuar me nj nga tezat m antishqiptare dhe m t rrezikshme q fqinjt tan, sidomos fqinjt sllav, prdorin ndaj popullsis s Kosovs dhe nj pjese t popullsis shqiptare me fe myslimane n Shqipri. Akuza e tyre sht se shqiptart mysliman t Kosovs dhe t nj pjese t Shqipris, jan me origjin nga Azia e largt, t sjell ktu gjat periudhs otomane ... Rreziku i par i madh q sjell t bazuarit mbi sajime t origjins s largt t nj pjese t shqiptarve, sht ndarja e vendit mbi baza fetare, dhe pse jo dhe produkte t lufts etnike bazuar mbi fen. Kjo sht mnyra m e mir q ortodoksit ti quajm grek, myslimant turq dhe katolikt venecian t mbetur ktu. Kjo sht mnyra reale se si i vihet zjarri ktij vendi dhe si frika nga patriotizmi i nj pjese t popullsis, prodhon si reaksion nj til benzine, e cila n logjikn e Sali Berishs do t thot, ose ky vend sht imi, ose pas meje qameti. Edhe pse shum njerz injorojn prirjet radikale myslimane t nj klani n qeverin Berisha, sht evidente se ata jan lidhje personale e fmijve t Sali Berishs, t cilt falen pes her n dit pr tu dukur mysliman, por n fakt e kan at nj mnyr pr t mbajtur nj klan t tyre fanatik n pushtet. Ali-Bej sht nj prej tyre. konkludon Mero Baze.
40 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
Shkrime t tjera q lidhen me kt tem
Ndr shkrimet e tjera t botuara gjat ksaj periudhe pr temn q ka n qendr ky studim, mund t prmendet shkurtimisht shkrimi i gjat, i botuar n dy numra t gazets Republika (6/7 qershor 2012), nga Hulusi Hako, me titull Feja dhe ateizmi. Si dihet emri i Hulusi Hakos sht i lidhur me nj sr veprash t botuara n kohn e komunizmit me karakter t theksuar anti-fetar. Q n llim t shkrimit autori e bn t qart se shkrimi i tij sht n prgjigje me disa shkrime n shtyp, sidomos ato t botuara n gazetn Sot, si: Po i bie grimi Atifetes (29 dhjetor 2011), Stabiliteti i Shqipris, vetm n se drejtohet nga prfaqsues t komuniteteve fetare (5 janar 2012), Katolicizmi shtetror krcnon tolerancn fetare n Shqipri e n Kosov (7 janar 2012), Nacional-laicizmi islam dhe inferioriteti i shqiptarit t Maqedonis (28 mars 2012), Rreziku q i vjen shoqris shqiptare n tranzicion (5 prill 2012), Fet krkojn lejimin e simboleve dhe lnd t posame n shkolla (26 prill 2012) t autorve Iljasa Salihi, Pirro Prifti dhe Olsi Jazexhi e t tjera. Sipas autorit T marra n grup, n to gjejm t fokusuar e t lakuar fen si faktor vendimtar (gati shptimtar) n jetn ton politiko-shoqrore, si nj els magjik t kaprcimit t krizave, fatkeqsive e mjerimit q na kan pllakosur. Gjejm n to nj merak dhe kujdes t disa autorve laik pr t till status dhe rol t feve n hapsirat shqiptare, q na rezulton i tepruar dhe i shtrembr. Secili, operon me besimin q ka zgjedhur dhe e prqafon, q e ka debules ose dhe me fen, n prgjithsi; pr kt dukuri thjesht personale bn vrejtje e sugjerime orientuese, n nj kndvshtrim q kalon n maksimalizim t rolit dhe apologji t sforcuar t saj n jetn shoqrore.
Ktij shkrimi i kthen prgjigje n gazetn Sot, q duhet thn se sht gazeta e prditshme q i kushton m shum vend tems s fes, Pirro Prifti me shkrimin e tij Prof. Hulusi Hako dhe aktivizmat e tij marksiste kundr fes. (Gazeta Sot, 12 korrik 2012)
41FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
Tjetr shkrim, sht e vrteta me karakter m shum teorik, pr vendin e fes n shoqrin shqiptare, sht ai Gzim Tushit Feja dhe s dat e modernitetit (gazeta Shekulli, 9 janar 2012). Sipas autorit, sot n Shqipri Ndihet nevoja pr riformulime q nuk cenojn identitetin dhe q ka mundsi t rritin m shum autoritetin e fes, besimeve dhe institucioneve fetare n Shqipri.
Pr vendin e fes n shoqrin ton diskuton dhe shkrimi me autor Eirion Senja, me titull Shqiptart tolerant, apo jan indiferent ndaj fes? (Respublika, 9 mars 2012). N parantez, duhet thn se gazeta on-line Respublika, e drejtuar nga Mustafa Nano, sht nj ndr organet e shtypit shqiptar m t vmendshme ndaj ksaj teme. Duke e marr shkas nga fj alt e dy t drguarave t sekretares Hilari Klinton pr shtjen e tolerancs fetare, autori duke e marr si t mirqen faktin se n Shqipri ekziston bashkjetesa mes feve, shtron pyetjen interesante nse realisht kemi t bjm me toleranc fetare apo sht indiferenca ndaj fes q na bn neve t mos kemi probleme me njri-tjetrin, duke bashkjetuar kshtu n paqe me disa fe t ndryshme, ndryshe nga disa shtete t tjera?
M tej n shkrim, autori v n dukje se Pavarsisht prkatsis fetare, studimet tregojn se numri i praktikantve t fes sht disa her m i vogl se ai i jopraktikantve. Nga ana tjetr, n qytete me tradit si Kora apo Shkodra, t cilat kan trashguar gjithashtu pak m tepr traditat fetare krahasuar me qytetet e industrializuara gjat periudhs s komunizmit, vrehet nj ndasi disi m e madhe fetare. Kujtojm se n Shkodr ka vetm pak vite q jan shuar debatet mbi vendosjen e kryqeve n maj kodrave apo nse objekti i kultit n kalan e Rozafs ishte xhami apo kish. Kurse n Kor, dhndurt mysliman nuk jan shum t plqyer n familje t krishtera dhe anasjelltas.
Gazeta Shekulli, dat 18 prill 2012, i l plot dy faqe t saj shkrimit me titull Grua me shami: Nuk preferoj t lind me mjek meshkuj t shkruar nga Emanuela Sako. Shkrimi shoqrohet me nj intervist t Elvis Nait, drejtor i Mesazhit islam, pran Komunitetit Mysliman, q e prligj kt qendrim me motivet fetare, si dhe me
42 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
qndrimin e mjekut Maksim Gjoni, t titulluar: Nj grua rrezikoi jetn dhe fmijn sepse refuzoi mjekun.
Mjaft shkrime t ksaj periudhe i kushtohen srish grindjeve brenda gjirit t Bashksis myslimane t Shqipris. Kshtu Tema e dats 14 mars 2012, boton shkrimin me titull Shkarkimi i imamit ndan myslimant n Shqipri. Sipas shkrimit kjo lvizje shihet si pjes e nj sulmi nga lidershipi i Komunitetit Mysliman, i cili favorizon nj deg turke t Islamit prkundrejt klerikve t edukuar n vendet arabe.
Po kt tem kan dhe shkrimet Antiterrori shoqron dy imamt e Medreses (Gazeta panorama, 25 Prill, 2012); Ndalimi i Imamit dhe njeriu i ri, nga Fitim Zekthi (Respublica.al, 29 maj 2012); Myslimant peticion Mus: Ktheni imamin e Medreses! (gazeta Mapo, 1 qershor 2012).
Nj sr shkrimesh t ksaj periudhe iu kushtuan t ashtuquajturs
parad t gejve, si dhe m n prgjithsi qndrimit ndaj homoseksualitetit. Mes tyre mund t veojm vetm disa: Kshtu, m 3 prill 2012, gazeta Panorama, botoi shkrimin Ilir Hoxholli: Nevoja e gabuar e nj parade., ku autori pretendonte se iste N emr t moralit q sipas tij, ka burim hyjnor. N shkrim ai kritikonte heshtjen e komuniteteve fetare pr kt shtje.
Dshton parada gay? N shesh vetm besimtart mysliman e titulloi shkrimin e vet t dats 17 maj, 2012, gazeta Tema Edhe pse prej muajsh itet pr kt aktivitet dhe u b shum zhurm, shkruhet n t, duket se doli nj lusk sapuni. Parada gay nuk sht mbajtur gjat dits s sotme, ndrsa n shesh, shihje vetm dhjetra besimtar mysliman, q t organizuar n rrjete sociale, kan dal t protestojn pr mbrojtjen e familjes.
Pro familjes, pro moralit, pro jets, kan qen parullat q kan mbajtur n duar besimtart mysliman, q kan parakaluar n Bulevard.
Hoxha i Prizrenit, Ferhati dhe soji i Ekremit Imer Mushkolaj (Gazeta mapo, 2 prill 2012)
43FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
Sigurisht q gjat ksaj periudhe ka pasur dhe jo pak shkrime q i jan qasur ksaj teme nga nj kndshikim i islamit, nganjher dhe ekstrem. N pjesn m t madhe duhet thn se kto shkrime sgjejn vend n shtypin kryesor, por jan t shumt n faqet on-line me karakter fetar.
Ndr ta do prmendim vetm disa:Kshtu, Redi Shehu, boton shkrimin Laicizmi, asnjansia
dhe hapsirat publike t botuar n faqen Zri islam, si dhe n gazetn Start, ku ai e konsideron laicizmin q ekziston n Shqipri si jakobin. Sipas tij, n sjelljen sociale t strukturave shtetrore si bartse dhe aplikuese t Laicizmit shihet nj soj frike nga nj, le t themi, infektim i hapsirs publike nga sjellje, paraqitje, performanca individuale apo kolektive t religjionit apo religjiozitetit. Kjo lloj frike, ku n disa raste sht transformuar n fobi, ka br q hapsirat publike t trajtohen si pron e nj grupimi t caktuar njerzish t cilt jan prfaqsues t ateizmit si mendsi apo agnostiks.
Nj shkrim me karakter ekstremist ishte dhe ai i botuar n gazetn Mapo me titull Vllazria shqiptaro-turke dhe krcnimi nga turkofobt katolik me autor Olsi Jazexhiun, t njohur pr qndrimet e tij ekstremiste (Mapo 17 prill 2012) E tani q turku i Ankaras edhe pse un nuk e besoj nj gj t ktill m n fund po lshohet srish nga Anadolli drejt Ballkanit, kaurt q i ka zn paniku nga prrallat 500-vjeare me jatagan, krkojn q edhe ne, jo-katolikt, t besojm n legjendat me turq dhe osman e t refuzojm dorn vllazrore t Turqis. Nse nuk e bjm nj gj t ktill, Gurakuqi i Joze ns na krcnon se do t organizoj nj arje t thell t brendshme, q mund t rezultoj e pariparueshme. Prgjigjja ime pr Romeon dhe klanin e tij sht kjo: nse keni takat e jeni serioz pr kt q thoni, organizojeni kt arje, dhe, ashtu si gjyshrit tuaj n koh t Sknderbeut, hipini anijeve dhe gjeni at q doni matan Adriatikut. Ne myslimant, do jemi rehat ktu ku jemi, me apo pa Turqin. shkruan Jazexhiu ndr t tjera.
SHTYPI KOSOVAR PR TEMN E FES, LAICITETIT DHE HAPSIRS
PUBLIKE
47
Dy jan tiparet q e dallojn debatin q zhvillohet n shtypin e Kosovs pr raportet mes fes dhe hapsirs publike, apo laicitetit krahasuar me Shqiprin: aty ky z nj vend mjaft m t gjer, duke qen njkohsisht mjaft m i ashpr. Duke ndjekur kt debat sht e qart se n Prishtin ekziston nj shqetsim mjaft m i madh se sa n Tiran pr sa i takon rolit q sht duke luajtur, apo q mund t luaj feja (Islami) n shoqrin apo dhe n politikn kosovare.
Nga ana tjetr, duke vrejtur shtjet e trajtuara, ssht e vshtir t dallosh kontaminimin e ndrsjell mes Shqipris dhe Kosovs n kt fush.
Pasqyra e mposhtme shrben jo vetm pr t dhn nj ide t problematiks dhe shqetsimeve me t ciln prballet aktualisht Kosova n kt fush, por dhe pr t kuptuar se cilat jan si ngjashmrit ashtu dhe dallimet krahasuar me Shqiprin.
Pr Kosovn periudha e mbuluar sht po ashtu, nnt mujore, ka prfshin tre mujorin e fundit t vitit 2011, periudh kjo kur Kuvendi i Kosovs debatoi pr amendimet n ligjin pr arsimin, q kishin t bnin pikrisht me shtjen e pranis s fes e simboleve t saj n shkollat publike.
Gallup: Kosovart qytetart m religjioz t Ballkanit, ata t Shqipris m joreligjiozt
Kto jan prfundimet n t cilat arrin sondazhi i kryer nga Gallup, pr t cilin raporton Augustin Palokaj n shkrimin e tij: Feja si platform politike n Kosov (Koha Ditore, 6.09.2011). Sipas Palokajt: N pyetjen se a ka ndikim feja n jetn tuaj t prditshm rreth 90 % t kosovarve jan prgjigjur pozitivisht. Me t njjtn anket qytetart m joreligjioz kan dal t jen ata t Shqipris dhe t Kroacis. Ndonse n Kosov shpesh dgjohet pohimi se feja nuk ka rndsi dhe se kombi sht mbi t gjitha nj konstatim i till sht
48 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
vshtir pr tu kon rmuar dhe kohve t fundit sht duke u s duar. Me motive fetare sot n Kosov sulmohen edhe gurat m t rndsishme t historis kombtare. Shkruan Palokaj. Sipas tij, tre jan problemet kryesore shqetsuese:
Feja padyshim sht br platform politike dhe koalicioni aktual qeveriss i Kosovs sht dshmi e ktij fakti. Pr Palokajn qe Behxhet Pacolli ai q i pari n Kosov theu tabun dhe lloi fushatn politike ta lidh me elemente fetare q n vitin 2007. Tash ai sht n koalicion me Partin e Drejtsis t Ferid Aganit, - shkruan Palokaj. - e cila ka platform fetare n veprimin e saj politik. Ktij koalicioni ndoshta prdorimi i fes pr qllime politike edhe u ka ndihmuar, sepse e kan kaluar pragun dhe jan jo vetm n Kuvend, por edhe n Qeveri. Duke qen n Qeveri, ky koalicion ka arritur t punsoj shum veprimtar dhe mbshtets t tyre n strukturat e pushtetit, n mnyr disproporcionale me prqindjen e votave t tuara n zgjedhje dhe me numrin e vendeve n Kuvend. ... Prandaj sht e uditshme pse n gjith kt debat pr msimin e fes n shkolla dhe pr t drejtn e bartjes s shamive nuk sht prononcuar kryeministri Hashim Th ai, ndonse emri i tij sht prfolur publikisht se ai ka premtuar se do t merret vendim pozitiv pr kto krkesa si kusht pr lidhje t koalicionit.
Shqetsimi i dyt pr Palokajn ka t bj me faktin q tema e fes sot n Kosov sht ajo q trheq vmendjen m t madhe t lexuesve. Vetm shikoni ueb faqet e mediave n Kosov.... - shkruan ai. - As kallja e ku rit n veri, as papunsia m e madhe n Evrop, as sporti e madje as kabllot e ambasadorve amerikan nuk zgjojn as prafrsisht interesim te qytetart e Kosovs sesa temat e lidhura me fen. Edhe n bisedat private n Kosov pak minuta kalojn pa ardhur deri te tema e fes. Sipas tij, problemi kryesor pr t sht q ky debat ka degjeneruar n fyerje, nxitje paragjykimesh, nxitje urrejtjesh dhe krcnime t hapta. Krcnohen deputett e Kuvendit, gazetat shpallen haram, fyhen gurat e rndsishme kombtare dhe bhen krcnime ndr m ekstremet.
Por shqetsimi kryesor i A. Palokajt ka t bj me faktin se ndrsa shqiptart deri sot jan t njohur si popull me shumic myslimane, por me orientim t qart europerndimor. Tash kjo mnyr tradicionale, sht duke u s duar n Kosov nga elementet m ekstreme. E ardhmja
49FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
e Kosovs, - sipas tij - do t varet jo nga ajo se sa do t ket mysliman n Kosov, por far orientimi do ta ken ata. Fetart e vrtet nuk jan asnjher problem, sepse toleranca sht edhe vler fetare pr ta. Problem jan ata t cilt nxisin urrejtje dhe krcnojn e t till n Kosov jan duke u shfaqur gjithnj e m shum. E prfundon ai shkrimin e tij.
Vetm pak koh m pas, e njjta gazet, m e madhja n Kosov, boton dy shkrime q paraqesin nj tablo t kundrt me at t Agustin Palokajt: Forumi 2015: Ska rrezik nga radikalizmi fetar (Koha Ditore, 17 nntor 2011) dhe Kosovart nuk e kan problem ekstremizmin fetar, por papunsin (18 nntor 2011). T dy kto shkrime njoftojn rezultatet e nj hulumtimi t opinionit lidhur me rolin e religjionit n shoqrin kosovare dhe interesin publik pr t, t kryera nga qendra pr studime humane Gani Bobi. Sipas prfundimeve t tij, t paraqitura gjat nj debati n kuadr t Forumit 2015: Ekstremizmi fetar nuk paraqet shqetsim pr kosovart, breng kryesore e tyre jan papunsia dhe varfria. Sqaron Shklzen Maliqi, drejtues i projektit, duke shtuar se: Jemi koncentruar n disa shtje t cilat jan ngritur kohve t fundit nga grupet islamike, si jan bartja e shamive, pastaj disa krkesa konkrete si ndrtimi i nj xhamie n Prishtin, futja e lnds s edukats fetare n shkolla, mendimin e kosovarve pr orientimin perndimor, pr sjelljet e disa grupeve radikale islamike. Sipas Maliqit, shumica e t anketuarve kan nj qndrim t moderuar sa u prket ktyre shtjeve dhe vetm nj pr qind e t anketuarve e konsiderojn si problem serioz ekstremizmin fetar n Kosov.
Debatet pr laicitetin e arsimit publik
Gjat periudhs s shqyrtuar, molla e sherrit, n qendr t polemikave t nj numri mjaft t madh shkrimesh, qe ajo e laicitetit t arsimit publik. Pra, e njjta tematik si dhe n Shqipri, me ndryshimin se ky debat (q e parapriu me disa muaj at n Shqipri)
50 FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
n Kosov qe mjaft m i ashpr, duke u shoqruar madje dhe me manifestime n rrugt e Prishtins.
N Kosov, shkas pr kt polemik u b paraqitja n parlament e disa amendimeve t ligjit pr arsimin publik, nprmjet t cilave krkohej lejimi i prdorimit t simboleve fetare, si dhe futja e edukats fetare. Si dihet, Parlamenti i Kosovs i hodhi posht kto amendime. Por sidoqoft, debati q kjo ngjarje ngjalli nxori n pah nivelin e shqetsimit por dhe t ndarjeve q ekzistojn n gjirin e shoqris kosovare pr shtje t tilla.
Sidoqoft, pr t ilustruar m mir sa tham, po e llojm duke dhn fragmente t nj shkrimi t gjat t botuar n dy pjes n gazetn Koha ditore (01 shtator 2011) nga gazetari i njohur kosovar Halil Matoshi. Shkrimi titullohej Manipulim i pastr politik.
Ky debat, - shkruan Matoshi - do t ishte i mirseardhur po t mos fshihte n thelbin e vet tendenca t politizimit t fes, me t vetmin synim, marrjen e pushtetit politik dhe ndrrimin e fytyrs dhe imazhit trsisht perndimor n aspektin gjeokulturor t shoqris kosovare, duke mos e fshehur edhe synimin e ndrrimit t rendit kushtetues dhe demokratik shoqror dhe dhnies fund sekularizmit t shoqris kosovare duke u mbshtetur tek postulatet e islamit politik. Sipas Matoshit, Amendimi i Ligjit pr Arsimin n Kuvendin e Kosovs qiti n pah tendencn agresive t nj pakice profetike (e cila realisht n kon guracionin e spektrit politik n Kuvendin e Kosovs nuk paraqet m shum fuqi elektorale se 1%), si uvertur n islamin politik, jotradicional dhe jotipik pr shqiptart, n aspektin etnik dhe historiko-gjeogra k. Pastaj qiti n pah ... sjelljen cinike dhe retrograde t lvizjes Vetvendosje, e cila bojkotoi votimin e amendamenteve pr t mos marr an, thjesht duke lakmuar votat e xhematit.
H.Matoshi sqaron se Deputett e t tri partive t mdha, PDK-s, LDK-s dhe AAK-s, ashtu si edhe pritej, hodhn posht amendamentet 7 dhe 8, sado q shpesh argumentet ishin jo shum bindse, sepse aparati propagandistik i sponsorve t ktyre amendamenteve ishte i fuqishm, manipulues dhe shpesh krcnues deri n prmasat e shantazhimit t tr shoqris dhe shtetit. Ajo q e shqetson m tepr Matoshin jan
51FEJA, LAICITETI DHE HAPSIRA PUBLIKE
efektet q situata t tilla mund t ken n realitetin e prditshm, por dhe n kohezionin kombtar, apo at shtetror t Kosovs. Me kt rast Matoshi v n dukje se: Shqipria megjithat sht shum ndryshe dhe shum prpara n kt bashkjetes reale (krahasuar me Kosovn).
sht e vrteta, Gazeta Koha Ditore i kushton mjaft vend ktij debati, duke e shpallur veten si nj mbrojtse t laicitetit. Kshtu, ksaj teme i kushtohen dy editoriale t nnshkruara nga vet drejtoresha e ksaj gazete, Flaka Surroi (korrik/nntor 2011). N t parin, t titulluar Krcnimi i myftiut, ajo ngre dy probleme kryesore: 1) prpjekjen pr ta identi kuar kombin me fen islame nprmjet ktyre mendimeve. 2) gjuha krcnuese e prdorur n kt rast nga myftiu Trnava q pasksh thn se n emr t mbrojtjes s integritetit t identitetit fetar islam, BIK-u nuk do t rrinte duarkryq pr t shikuar se kush ofendon e kush jo.
Flaka Surroi e sqaron m tej qndrimin e saj n editorialin Pun inati: sht absolutisht n interes t Kosovs, - shkruan ajo, - ta ruaj identitetin e vet shtetror laik, ashtu si e prku zon Kushtetuta, me respektimin e plot t t drejtave dhe t lirive themelore ndrkombtarisht t pranuara. Kjo pa dyshim nnkupton edhe t drejtn pr t pasur fe, por q nuk e nnkupton t drejtn pr ta imponuar at.(Koha ditore 3 korrik 2011).
N t njjtn linj jan dhe dy shkrimet e Blerim Lati t, profesor i lozo s politike n UP, Kontrabanda e sheriatit nn etiketn e t drejtave t njeriut (Koha Ditore, 8.09.2011) dhe Fashizmi islamik kundr Kanunit t Lek Dukagjinit (Koha Ditore, 3 dhjetror 2011).
Interesant sht po ashtu nj shkrim tjetr i botuar n po kt gazet, nprmjet t cilit kupton intensitetin e ktij debati n Kosov. Fjala sht pr shkrimin e Melihate Trmkollit Dika po zihet! (Koha Ditore 30 qershor 2011), q ka n qendr protestat e zhvilluara rrugve t Prishtins pr t krkuar ngritjen e xhamis s re n qendr t qytetit, si dhe futjen e msimit fetar n shkollat publike. T njjtn tem trajton dhe shkrimi, Namaz-protestuesit i
top related