Ahmed cahidınin nasihatname ve tevhidi zat adlı risalelerinin tahlıli
Post on 30-Jul-2015
265 Views
Preview:
Transcript
T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI
TASAVVUF BİLİM DALI
AHMED CÂHİDÎ’NİN NASİHATNÂME VE
TEVHİD-İ ZÂT ADLI RİSÂLELER’İNİN TAHLÎLİ
Yüksek Lisans Tezi
ORHAN ÇAMLICA
İstanbul, 2006
T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI
TASAVVUF BİLİM DALI
AHMED CÂHİDÎ’NİN NASİHATNÂME VE
TEVHİD-İ ZÂT ADLI RİSÂLELER’İNİN TAHLÎLİ
Yüksek Lisans Tezi
ORHAN ÇAMLICA
Danışman: PROF.DR. MAHMUD EROL KILIÇ
İstanbul, 2006
II
İÇİNDEKİLER
Sayfa no
İçindekiler I
Kısaltmalar VI
Önsöz VII
Giriş 1
BİRİNCİ BÖLÜM
AHMET CÂHİDÎ EFENDİ’NİN HAYATI
1- Doğumu ve Doğum Yeri ...................................................................................................4
2- Ünvânı ve Mahlası............................................................................................................. 4
3- Evliliği ve Çocukları ......................................................................................................... 4
4- Şeyhi, Hilâfeti ve Halîfeleri:.............................................................................................. 4
5- Vefatı:.................................................................................................................................5
6-Tarîkat Silsilesi ve Tarîkatı:................................................................................................5
a-) Halvetiyye-i Uşşâkiyye:.................................................................................................... 6
1- Halvetiyye silsilesi: .................................................................................................... 6
2- Halvetiyye’nin dört ana kolu:...................................................................................... 7
3- Halvetiyye tarîkatının özellikleri:................................................................................7
b-) Uşşâkiyye:..........................................................................................................................9
c-) Câhidîlik ..........................................................................................................................11
1- Gelibolu’da Câhidîlik ....................................................................................................12
2- Bursa’da Câhidîlik .........................................................................................................12
3- Câhidî Mensublarının Daha Sonraki Durumu ...............................................................13
III
İKİNCİ BÖLÜM
A. TASAVVUFÎ ŞAHSİYETİ ...........................................................................................14
B. EDEBÎ ŞAHSİYETİ ......................................................................................................14
C. ESERLERİ .....................................................................................................................15
1- Kitâbü’n-Nasîha ve Tevhîd-i Zât ...............................................................................15
2- Dîvân ..........................................................................................................................15
Divandan seçmeler ....................................................................................................17
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
KİTÂBÜ’N-NASÎHA VE TEVHÎD-İ ZÂT’IN TAHLÎLİ
A. GENEL ÖZELLİKLERİ
Kitâbü’n-Nasîha Nüshalarının Özellikleri .....................................................................20
1- TEVHİD-İ ZÂT
a)Kitâbü’n-Nasîha’nın İst. Sül.Ktp. ibrahim Efendi nr:350 .........................................20
b) Kitâbü’n-Nasîha’nın Sül.Ktp. Yazma Bağışlar Bölümü, nr: 2141.............................21
2- EN-NASÎHA
a) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 292,. .............................................21
b) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 458,. ...........................................22
3- İKİ RİSÂLENİN BİR NÜSHADA BULUNMASI
a) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 119,..............................................22
b) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 294. .............................................22
c) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 334...............................................22
d) Kitâbü’n-Nasîha, M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesinde kayıtlı olmayan nüsha....23
a) Kitâbü’n-Nasîha ......................................................................................................23
IV
b) Tevhîd-i Zât ..........................................................................................................23
B. EDEBÎ ÖZELLİKLERİ, ÜSLÛB VE TARZI ................................................................23
C. MUHTEVÎYÂTI .............................................................................................................24
1- Kitâbü’n-Nasîha ........................................................................................................24
2- Tevhîd-i Zât ...............................................................................................................24
D. BU ESERDE GEÇEN BA’ZI TASAVVUFÎ ISTILÂH VE KONULAR
1- Vücûd-ı Mutlak ..........................................................................................................25
2- Tevhid ve Üç Mertebesi..............................................................................................27
3- İlim .............................................................................................................................31
İlmin Kısımları............................................................................................................32
a) İlm-i Zâhir-İlm-i Bâtın .........................................................................................32
b) İlm-i Şeriat ...........................................................................................................37
c) İlm-i Tarikat .........................................................................................................38
d) İlm-i Hakikat ........................................................................................................38
e) İlm-i Tasavvuf .....................................................................................................38
4- Şeriat, Tarîkat, Hakîkat ve Ma’rifet ........................................................................39
5- Sapık Tasavvufî Fırkalar ............................................................................................43
6- a) Seyr u Sülûk .........................................................................................................47
a-1) Seyr-i ilallah ...................................................................................................47
a-2) Seyr-i fillâh ....................................................................................................47
a-3) Seyr-i maallâh ................................................................................................48
a-4) Seyr-i anillâh ..................................................................................................48
b) Sâlik .......................................................................................................................48
c) Sâliklerin Makãmı .................................................................................................48
d) Ulemânın Sülûkü ...................................................................................................57
V
7- Şeyh (Mürşid-i Sâdık) ve Mürid .............................................................................58
a) Şeyhte Bulunması Gereken Özellikler ................................................................59
b) Mürid ...................................................................................................................59
c) Müridin Şeyhe İhtiyacı .......................................................................................60
d) Şeyh-Mürid İlişkisi .............................................................................................63
e) Câhidî Efendi’nin Müridlere Nasihatı ................................................................65
8- Evliyâ Düşmanları ....................................................................................................67
9- Nefs-i emmâre ..........................................................................................................68
10 -Riyâzet ve Mücâhede ..............................................................................................70
Riyazetin Unsurları:
a) Uzlet-Halvet ........................................................................................................72
a-1) Erbaîn ..........................................................................................................74
a-2) Çile ..............................................................................................................75
11- Zikir ..........................................................................................................................76
a) Taklîdî Zikir ........................................................................................................79
b) Hakîkî Zikir ve Zikrin Mertebeleri......................................................................79
12- Şükür .........................................................................................................................80
a) Şükrün Üç Kısmı .................................................................................................81
a-1) Dilin Şükrü ...................................................................................................82
a-2) Beden ve Organların Şükrü .........................................................................82
a-3) Kalbin Şükrü ................................................................................................82
b) Şükürde Üç Usûl .................................................................................................83
b-1) Amel-i Sâlih .................................................................................................83
b-2) İlm-i Nâfi’ ....................................................................................................83
b-3) Hal ve Şükrün Üç Mertebesi .......................................................................83
VI
13- Tahâret ve Abdest .....................................................................................................84
a) Rûhun Abdesti .....................................................................................................86
b) Sırrın Abdesti .......................................................................................................86
c) Kalbin Abdesti .....................................................................................................87
d) Dilin Abdesti ........................................................................................................87
e) Zâhir Abdesti .......................................................................................................87
14 - Hacc ve Tavaf ..........................................................................................................87
15 - Namaz ......................................................................................................................92
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
AHMET CÂHİDÎ EFENDİ’NİN
KİTÂBÜ’N-NASÎHA VE TEVHÎD-İ ZÂT İSİMLİ RİSÂLELERİ
(METİN)
(Kitâbü’n-Nasîha 1-59. Sayfa. Tevhîd-i Zât 60-249. Sayfa )
Kitâbü’n- Nasîha:..................................................................................................................98
Tevhîd-i Zât ........................................................................................................................143
METİNDE GEÇEN BAZI MALLÎ KELİMELER ……...……………………….………296
SONUÇ:..............................................................................................................................297
BİBLİYOGRAFYA ...........................................................................................................299
EK: Örnek metin
VII
KISALTMALAR
a.g.e. :Adı geçen eser.
a.g.y. :Adı geçen yazar.
a.g.d. :Adı geçen dergi.
Ank. :Ankara
a.s. :Aleyhi’s-selâm.
b. :İbn.
bkz. :Bakınız.
Bl. :Bölüm, bölümü.
Bsk. :Baskı.
c. :Cilt.
cc. :Celle celâlüh.
Çev. :Çeviri.
Dağ. :Dağıtım.
Dr. :Doktor.
h. :Hicrî.
Hz. :Hazreti.
İst. :İstanbul.
Ktp. :Kütüphane.
ks. :Kuddîse sırrıhû.
kv. :Kerremallâhü vechehû.
MEB.İA.: Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi
m. :Milâdî.
No, nr. :Numara.
VIII
ö. :Ölümü, ölüm tarihi.
Prof. :Profesör.
ra. :Radiyallâhü anh.
rah. :Radiyallâhü anhâ.
s. :Sayfa numarası.
sav. :Sallallâhu aleyhi ve sellem
Sül. :Süleymaniye.
Trc. :Tercüme, tercüme eden.
TDİA. :Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi.
Ünv. :Üniversite.
v. :Vefatı.
vb. :Ve benzerleri.
vd. :Ve devamı, diğerleri.
vs. :Ve sâire.
Yay. :Yayınevi
IX
ÖNSÖZ
Allah Teâlâ’ya hamd, habîbi Muhammed (sav)’e, ehl-i beytine ve ashâbına
salât ve selâm olsun.
Türklerin islâma girişlerinde ve yaymalarında tarikatların önemli rolü olmuştur.
Özellikle Selçuklular ve Osmanlılar döneminde tarikatlar sosyal hayatın her kademesinde
faaliyetlerine ibadet havası içerisinde sürdüren muhteşem bir müessese olarak görülmektedir.
Bundan hareketle Osmanlı Tasavvuf Tarihi ve Kültürünü günümüze taşımak için bu
dönemin önemli eserlerini ilim dünyasının hizmetine sunulmasının zorunlu olduğunu
düşünüyoruz. Çünkü Halvetîlik, XV. yüzyılın son çeyreği ile XVI. yüzyılda Halvetî
tarikatının ikinci kurucusu olarak nitelendirilen Yahyâ Şirvânî’nin halifeleri vasıtasıyla
Anadolu’ya yayılmıştır. Halvetîliğin Yahyâ Şirvânî ve bundan sonra gelen şeyhleri; Dede
Ömer Rûşenî, Cemal Halvetî, A.Şemseddin Marmaravî, Sünbül Sinan, Merkez Muslihuddin
Efendi, H. Hüsameddin Uşşâkî ve Ahmed Sivâsî gibi şeyhler ilme dayalı tasavvuf anlayışını
benimseyerek Osmanlı devlet adamlarıyla iyi ilişkiler kurmuşlar, halkla idareciler arasında
köprü görevini üstlenmişlerdir. Bu halkanın içerisinde Ahmed Câhidî Efendi de vardır ve
Çanakkale’de bu hizmeti yürütmüştür.
Kültürümüzün oluşumunda büyük katkıları olan ve milletimizin gönlünde hâlâ te’siri
devam eden “erenler”, “veliler”, “sultanlar”, “efendiler”, “şeyh ve mürşidler” olarak
adlandırılan Hakk âşıkları mutasavvıfların, hayat ve eserlerinin incelenip günümüze
aktarılması kültür ve geleceğimiz açısından büyük önem arz etmektedir.
Osmanlı döneminde yetişen, büyük mutasavvıflardan, Halvetiyye-Uşşâkiyye’den
Edirne’li Şeyh Ahmed Câhidî (ö.1659-60)’nin “Kitâbü’n-Nasîha” olarak bilinen, “Tevhîd-i
Zât ve Nasihatnâme” adlarında iki risâleden oluşan eserini tanıtacağız.
Ahmed Câhidî Efendi’nin bu eserini değerli hocam aynı zamanda tez danışmanım
Prof. Dr. M. Erol KILIÇ Beyefendi ile yaptığımız istişareler ve tavsiyeler sonunda bu eseri
çalışmaya karar verdik.
Ahmed Câhidî Efendi’nin iki eseri vardır. 1. Kitâbü’n- Nasîha, 2. Divân. Bu iki eser
üzerinde ciddi anlamda çalışma yapılmamıştır. Sayın Ramazan EREN, “Ahmed Câhidî
X
Sultan” adlı kısa bir çalışması vardır. Bu çalışmadan hayatı ile ilgili bölümden kısmen
istifade ettim. Yrd. Doç. Dr. Nuran ALTUNER’in “Ahmed Câhidî Efendi” adlı bir makalesi
vardır. Bu makaleden Divan hakkındaki bilgilerden istifade ettim. Nuran ALTUNER,
“Kitâbü’n-Nasîha” nın 6 nüshasından daha bahsetmektedir. Ancak Sül.Ktp.Uşşâki Tekkesi
Bl. nr: 350’de kayıtlı olarak verilen nüsha başka bir eserdir, Kitâbü’n-Nasîha ve Câhidî
Efendi ile ilgisi yoktur. Câhidî Efendi’nin hayatı hakkında kaynaklarda geniş bilgi yok,
detaylı bir çalışma da olmayınca, hayatı hakkında bilgi toplamakta zorlandık. Kaynaklarda
zikredildiği kadarıyla yetinmek durumunda kaldık.
Eserin latinize edilişinde Prof. Dr. Musatafa TAHRALI hocamızın verdiği iki sayfalık
transkript kurallarından ve Fusûsu’l-Hikem Şerhi’nden istifade ettim.
Tezin konusunun tespitinde ilgi ve yardımını gördüğüm, çalıştığım nüshayı aldığım ve
aynı zamanda tez danışmanı hocam olan Prof. Dr. Mahmut Erol KILIÇ Beye, çalışmamızda
çeşitli şekillerde istifade ettiğim ve ilgilerini esirgemeyen değerli hocalarım, sayın Prof. Dr.
Mustafa TAHRALI ve sayın Prof. Dr. Hasan Kãmil YILMAZ Beyefendilere teşekkür etmeyi
bir borç bilirim.
Çalışmam esnasında tez yazımında ve birçok hususta bana yardımcı olan, sevgili eşim
Reşide Hanım’a, hadislerin tahricinde yardımcı olan arkadaşım Dr.Bekir TATLI Beye ve
çeşitli vesilelerle emeği geçen tüm dostlarıma teşekkür ederim.
Gayret etmek bizden, başarı Cenâb-ı Hak’tandır.
Orhan ÇAMLICA
Beykoz 2006
GİRİŞ
Tez çalışmamız olan tarikat sahibi Edirne’li Şeyh Ahmed Câhidî Efendi’nin
(h.1070/m.1659-60) “Kitâbü’n-Nasîha” adlı eserinin çok sayıda nüshası bulunmaktadır.
1) İst. Sül. Ktp. İbrahim Efendi Bl. nr:350 .
2) İst. Sül. Ktp. Yazma Bağışlar Bl.nr: 2141.
3) İst. Sül. Ktp. Uşşâkî Tekkesi nr:119; 292; 294; 334 ve 458’de kayıtlı beş nüsha.
4) M.Ü.İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesinde henüz kayıtlı olmayan, numarasız, danışman
hocam Prof. Dr. Mahmut Erol KILIÇ Beyden aldığım nüshadır.
Karşılaştırma yaptığımız nüsha ise; İst. Sül. Ktp. Yazma Bağışlar Bl. nr: 2141’dır.
Bu nüshadan bire bir karşılaştırma yaparak, iki nüshayı birleştirdik.
Kullandığımız M.Ü.İ.F. Ktp.’deki nüsha; kahverengi meşin kaplı, yazı; düz beyaz
kâğıt üzerine siyah mürekkeple yazılmış, âyet, hadis ve bazı fasıllar kırmızı mürekkeple ve
tâlik bir hatla yazılmıştır.
Sayfa sayısı: 249
Ölçüleri:228x165mm.
Satır sayısı: 21
Müstensih: Muhammed EminTevfik’dir.
İstinsah Tarihi: Hicrî 1206, Rebîu’l-evvel, 11 Perşembe’dir.
Bizim incelediğimiz bu nüsha Tevhîd-i zât ve Kitâbü’n-Nasîha olmak üzere iki
risâleden oluşmaktadır, Kitâbü’n-Nasîha ve Tevhîd-i Zât’tır. Kanaatimce eser ismini bu
nüshadan almıştır. “Kitâbü’n-Nasîha” ismi sâliklere çokça nasihat ettiğinden esere bu isim
verilmiş olsa gerektir.
Kitâbü’n-Nasîha; san’at kaygısından uzak, halkın anlayabileceği sâde bir dille
yazılmıştır. Dönemine nazaran genelde kullanılan kelimeler Türkçe olup, çok az sayıda
Arapça ve Farsça terkipler vardır. Bazı konulara âyet ve hadislerle başlanmıştır. Konuyu
müşahhas örnekler vererek anlaşılmasını daha da kolaylaştırmıştır. Konu başlıkları
2
kullanılmamış, satırbaşı yapılmamıştır. Konular bir biri ardına sıralanmıştır. Biz bu
çalışmamızda konu başlıkları ve paragraflar oluşturduk.
1- en-Nasîha: (1-61sayfa)
Câhidî Efendi’nin bu risâlesi 59 sayfadır. Konular toplu bir şekildedir. Fihrist
olarak belirtilmemiştir. Bizim tespit ettiğimize göre konular şöyledir; İman ve küfür,
Şükür, şükürde üç üsûl; amel-i sâlih, ilm-i nâfi’ ve hâl, Evliya düşmanları, Ehl-i dünyanın
Yahûdî’lerden olduğu, Gaflet sekranlığı, Namaz, Cennetin isimleri ve sonunda Câhidî
Efendi’ye âit bir şiir.
2- Tevhîd-i Zât: (61-249)
Tevhîd-i Zât’ın konusu, toplu olarak risâlenin başında verilmiştir. Tevhîd-i Zât 17
fasıldan oluşup, yer alan konu başlıkları şunlardır: Tahâret, Abdest, Namazın farziyyeti,
Zekât, Savm, Hacc, Gazâ, Kalbin terbiyesi, Rûhu tahliye, Şeyhe olan ihtiyaç, Mürîdin
Şeyhe ihtiyâcı, Şeyhlik makãmı, şartları ve alâmetleri, Sâliklerin makamları, İrâdetin
şartları ve a’dâbı, Mürîdin zikre ihtiyacı, Tarîkatın a’dâbı, Ulemânın sülûkü konuları yer
almaktadır.
Çalışmamızı dört bölüme ayırdık:
Birinci bölümde, müellifimiz Ahmed Câhidî Efendi’nin hayatını inceledik. Ancak
hayatı hakkında fazla bilgi olmadığından detayına inemedik. Hayatı hakkında klasik
tasavvuf tarihi kaynakları ve TDİ. Ansiklopedisi “Câhidî” maddesinden yararlandık.
İkinci bölümde, müellifimizin tasavvufî ve edebî şahsiyeti ile eserleri olmak üzere
üç kısımda inceledik. Bu bölümde müellifimizin “en-Nasîha ve Tevhîd-i Zât” başta
olmak üzere yine bu eserin diğer nüshaları ve “Divan”ından yararlandık. Ayrıca Osmanlı
müelliflerinden bahseden kaynaklardan da yararlandık.
Üçüncü bölümde, en-Nasîha ve Tevhîd-i Zât’ın tahlilini yaptık. Tahlilimizi dört
ana başlık olarak tespit ettik. Birinci başlıkta, eserlerin genel özellikleri üzerinde durduk.
İkinci başlıkta, eserin dili, edebî özellikleri üslûb ve tarzını ele aldık. Üçüncü başlıkta,
eserlerin muhteviyâtı, konu başlıklarını verdik. Dördüncü ve son başlıkta ise, bu iki eserde
geçen kavramları ve konuları vermeye çalıştık. Bu tahlili yaparken âyetlerden, hadislerden,
tasavvuf terimleri lügatlerinden, klasik tasavvufî eserlerden ve bazı işârî tefsirlerden
istifade ettik. Her bir kavramda ve konuda müellifimiz Ahmed Câhidî Efendi’nin bütün
3
açıklamalarını aktarmaya çalıştık. Kavramların ve konuların bir bütün olması bakımından
da diğer belirttiğimiz türdeki eserlerden yararlandık. Tahlil konusu olarak; Vücûd-ı
Mutlak, Tevhid, Tevhidin mertebeleri, İlim ve çeşitleri şeriat ilmi, tarikat ilmi, hakikat
ilmi, marifet ilmi ve tasavvuf ilmi, Şeriat, tarikat, hakikat ve marifet, Şeyh-Mürid ve
aralarındaki münasebet, Müridin Şeyhe ihtiyacı, evliya düşmanları, Seyr u sülûk,
Câhidî’nin sâliklere nasihatları, Sâliklerin makamları, Ulemanın sülûku, Nefs-i emmâre,
Riyâzet-Mücâhede-Halvet-Uzlet, Zikir, Şükür, Tahâret ve abdest, Hacc ve Tavaf ve Namaz
konularını işlemeye çalıştık.
Dördüncü bölümde, eserlerin günümüz Türkçe’sine aktarılmış metnini verdik. En-
Nasîha 59 sayfa, Tevhîd-i Zât ise 190 sayfadır. Bu bölümde geçen âyet ve hadislerin
tahricini yaptık ve dipnotta gösterdik. Eserde çok sayıda hadis metinleri ve bazılarının da
sadece mealleri bulunmaktadır. Ancak bazı hadislerin kaynaklarını tespit edemedik, bunu
da dipnotta “Bulunamadı” olarak belirttik. Mealleri olmayan âyet metinlerinin meallerini
ilave ettik. Âyet ve hadislerin meallerini, Arapça kavramları ve eserin sayfa numaralarını
köşeli parantez içinde gösterdik. Okuyucularımıza kolaylık olması bakımından ve
müellifimizin kullandığı bazı yöresel kelimeleri de ek’te belirttik. Sonuç
değerlendirmesinden sonra da eserin Osmanlıca asıl nüshasından örnek sayfalar ilave
yaptık.
Cenâb-ı Hakk’ın müsâdesiyle bu çalışmamızı tamamlamış bulunuyoruz. Elimizden
gelen gayreti göstermemize rağmen, bir takım eksikliklerden ve hatalardan uzak olduğunu
söylemek mümkün değildir. Bu haliyle de olsa Osmanlı kültürüne ve tasavvufî
araştırmalara katkıda bulunacağımız ümit ve temennisiyle, çalışmamı okuyucuların
istifadesine arz ediyorum.
4
BİRİNCİ BÖLÜM
AHMED CÂHİDÎ EFENDİ’NİN HAYÂTI
Doğumu ve Doğum Yeri:
Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Ahmet Câhidî Efendi’nin doğum tarihi
hakkında kaynak kitaplarımızda herhangi bir bilgi yoktur. Ancak Câhidî Efendi’nin
tahmînî olarak 70-75 yaş civârında vefat ettiği kabûl edilirse, Câhidî Efendi
1070/1660’da vefat ettiğine göre, doğum tarihi hicrî; 995-1000 yıllarına rastlamaktadır.
Câhidî Efendi’nin eserlerinde sadece vefat tarihi yazılıdır.1
Ahmet Câhidî Efendi; Makri ismi verilen bir köyde dünyaya gelmiştir.
1- Ünvânı ve Mahlası:
“Kitabü’n-Nasiha” adlı eserinden anlaşıldığına göre Rumelili bir aileden
gelmiştir. Babasının adı da Muhammed’dir. Ünvânı; Sultan, asıl adı Ahmed, mahlası
Câhidî’dir.2
2- Evliliği ve Çocukları:
Câhidî Efendi Kilitbahir’e geldikten sonra burada Kerîme hâtunla evlenir ve
Lutfullah adında bir oğlan çocukları dünyaya gelir. Câhidî Ahmed Efendi’nin vefatından
sonra babasını Edirne’de temsil etmiştir. Zevcesi olan Kerîme hâtunun vefat tarihi
bilinmemektedir. Kerime hâtun halkarasında Câhidî’den daha fazla kerâmet ehli velî bir
hanım olduğu söylenir.3
3- Şeyhi, Hilâfeti ve Halifeleri:
Sâdık Vicdânî, Câhidî Efendi’nin şeyhinin Uşşâkiyye’nin Cemâliyye şûbesinin
kurucusu Cemâleddin Edirnevî olduğunu söylemişse de4 bu bilgi doğru değildir.
Çünkü, Ahmet Câhidî Efendi 1070/1660 senesinde, Cemâleddin Efendi ise
1164/1751’de vefat etmiştir.5 Yani Cemâleddin Efendi Ahmed Câhidî’den 91 sene
sonra vefat etmiştir. Bu da gösteriyor ki, tarihen de şeyhi olamaz. Câhidî Ahmed
1 Eren Ramazan, Ahmet Câhidî Efendi, s, 9.
2 Vicdânî Sâdık , Tomâr- Halvetiyye ,s,110., Altuner Nuran, Tasavvuf ( İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi) s, 159. Sayı:6, Mayıs 2001 Eren, a.g.e. s.8. 3 Vicdânî, Tomar, s.247.
4 Azamat Nihat, TDİA, c.VII,s.16.
5 Eren a.g.e. s.8
5
Efendi, gerek “Kitâbü’n-Nasîha”sında ve gerekse “Divân”nında şeyhinin Ömer Karîbî
olduğunu belirtmektedir.6 Câhidî Ahmed Efendi bir Halvetî-Uşşâkî şeyhi olan
Gelibolulu Dede Ömer Karîbî’den hilâfet aldıktan sonra Kilitbahir’de kurduğu
tekkesinde irşad faaliyetinde bulunmuştur.7 Kilitbahir’e irşad için geldiği rivayet
edilmekle beraber, Kilitbahir kalelerine müftü olarak gelmiş olabileceği de
belirtilmektedir.
Halîfeleri; 1- Muslihuddin Karamânî, Uşşâkiyye tarîkatının Muslîhiyye şûbesinin
kurucusudur.
2- Şeyh Ali Efendi, Ali Efendi’nin mürîdi Bursalı Şeyh Muhyiddin Efendi (ö.
1091/1680) Câhidî Efendi’yi Bursa’da kurduğu Üçkozlar Dergãhında temsil etmiştir.
Hac’dan döndükten kısa bir süre sonra astım rahatsızlığından vefat etmiştir.8
Ahmet Câhidî Efendi’nin Çanakkale’ye hangi sebeple geldiği iki türlü ifade
edilmiştir. Câhidî Efendi Edirne’de hilâfet aldıktan sonra Çanakkale’nin Kilitbahir diye
bilinen bölgesine giderek burada bir tekke kurarak irşad faaliyetlerine başlamıştır.9
Bir diğer görüş ise; Câhidî Efendi’nin Kilitbahir kalesine müftü olarak gelmiştir.10
5- Vefâtı:
Ahmet Câhidî Efendi’nin ölümüne “istirahat” (1070) kelimesi tarih düşülmüştür.
Halkarasın da “Câhidî Sultan” diye anılan Câhidî’nin türbesi Çanakkale’nin önemli
ziyâret yerlerinden olup, yine aynı adla anılan mescidin ön tarafında yer almaktadır.11
1070 hicri’de vefat ederek Kilitbahir’de toprağa verilmiştir.12
6- Tarîkat silsilesi ve Tarîkatı:
Ahmed Câhidî’nin tarîkatı kaynaklarda beyan edildiği üzere ve kimi
araştırmacılara göre kendisine Halvetiyyeyi-Uşşâkîye şûbeleri içerisinde “Câhidiyye” diye
bir kol nisbet edilmiştir.13 Danışman hocamla yaptığımız istişareler neticesinde böyle bir
6 Câhidî, Kitâbü’n-Nasîha, s,1, M.Ü.İ.F. Ktp. Kayıtsız.; Divan, vr.1b, Uşşâkî Tekkesi nr: 245.
7 Azamat Nihat, TDİA,c.VII,s.16.
8 Kılıç, Mahmut Erol, “Bursa’da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü”, s, 207 (Bursa’da Uşşâkîler Makalesi, 2002) 9 Yılmaz Necdet, XVII. Asırda Anadolu’da Tasavvuf, (Doktora Tezi), s.120.
10 Eren, a.g.e. s.8.
11 Eren, a.g.e. s. 8.
12 Vicdânî Sâdık, Tomâr-ı Turûk-u Âliyye s.247.
13 Kılıç, M.Erol, “Avrupa’ya İlk Adım”, s. 146, (Dede Ömer Karîbi, Kubbealtı Neş. İst. 2001)
6
tarikat olmadığı kanaatine vardık. Çünkü Harîrîzâde hemen hemen her şeyhe kendi adıyla
bir tarikat nispet etmiştir. Aynı zamanda Ahmed Câhidî kendi tarikatından değil de,
tarikatların, sâlikerin genel özelliklerinden bahsetmesi, bütün ehl-i tariklere nasihatlarda
bulunması da bizim bu görüşümüzü desteklemektedir. Ahmed Câhidî’nin muhtemelen
Edirne’de bir Halvetî-Uşşâkî şeyhinden hilâfet aldıktan sonra Çanakkale’ye giderek
Kilitbahir’de kurduğu tekkesinde irşâd faaliyetinde bulunmuştur.14
a) Halvetiyye:
Ebû Abdullah Sirâcüddin Ömer b. Ekmelüddin el-Halvetî’ye (ö.800/1397-98)
nispet edilen İslâm dünyasının en yaygın tarîkatıdır.
1-Halvetiyye silsilesi;
Halvetiyye’nin kurucusu Ömer Halvetî’nin tarîkat silsilesi, kaynaklara göre şöyle
verilmektedir: Hz.Muhammed (s.a.v.), Hz. Ali, Hasan el-Basrî, Habib Acemî, Dâvud et-
Tâi, Ma’ruf Kerhî, Seriyyi Sakãtî, Cüneyd-i Bağdâdî, Mümşad Dineveri, Ebû Ömer Hafs
Vecîhuddin, Ebû’n-Necip Sühreverdî, Kutbuddin Ebheri, Rükneddin Muhammed el-
Buhari, Muhammed Tebrizi, Seyyid Cemaleddin Şirazi, İbrahim Zâhid Geylani, Sadeddin
Fergani, Ahi Muhammed b. Nur, Ömer b. Ekmelüddin Halvetî ...15
Ömer Halvetî’nin şeyhi amcası Kerimüddin Halvetîdir. O da İbrahim Zâhid Gilânî
(ö.700/1300)’nin iki halîfesinden biridir.16 Hazar denizinin güneybatısında bulunan Geylan
bölgesindeki Lahican’da doğup büyüyen Ömer el-Halvetî, İbrahim Zâhidi Geylâni’nin
halifesi olarak Harizm’de irşad faaliyetinde bulunan amcası Âhi Muhammed Halvetîye
(ö.780/1378-79) intisab etmiş, onun ölümünden sonra da irşâd makãmına geçmiştir. Ömer
el-Halvetî, daha sonra Karakoyunlu hâkimiyetinde bulunan Tebriz’e giderek irşad
faaliyetini burada sürdürmüştür. İran’da doğmuş bir tarîkat olmasına rağmen, Osmanlı
döneminde İstanbul, Anadolu ve Balkanların en yaygın tarîkatı olmuştur.
Rivâyete göre, bu zât tenha bir yerde içi boş bir çınar ağacının içinde halvete
çekilip zikrettiği için Halvetî adını almış, bu ad daha sonra kurduğu tarîkatın ismi
olmuştur.17 Hatta kırk defa erbain (halvet) çıkardığı rivâyet edilmiştir.18
14 Harîrizâde, Tıbyânü’l-Vesâil, c.II.s.292. 15
Öztürk Yaşar Nuri, Tasavvuf’un Ruhu ve Tarikatlar, s.278. 16
Yılmaz Hasan Kâmil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, s.277. 17
Öztürk, a.g.e. , s.272.
7
Ömer el-Halvetî’nin vefatından sonra tarîkatın silsilesi Âhi Mirem (ö.812/1409)
Hacı İzzettin (ö.828/1425) Sadrettin Hiyavi (ö.860/1455) şeklinde devam ederek tarîkatın
ikinci piri bir bakıma gerçek kurucusu olan Seyyid Yahya-yı Şirvânî’ye ulaşmıştır.
Halvetiyye tarîkatında önemli yerleri olan âhi Muhammed Geylan’daki Heri’de vefat
etmiştir. Ömer el-Halvetî yine bu bölgedeki Lahican’da doğmuş, Yahyâ-yı Şirvânî ise
Şamahı’da doğup 868’de (1463-64) Bakü’de vefât etmiştir. Bu sebeple Halvetiyye tarîkatı
Azerbaycan’da kurulmuş, gelişmiş ve buradan Anadolu’ya, Anadolu’dan da Balkanlar,
Sûriye, Mısır, Kuzey Afrika, Sudan, Habeşistan ve Güney Asya’ya yayılmıştır.
Halvetîliğin kol ve şubeleri, bir çok yazar tarafından ayrı birer tarîkat gibi
düşünülmüş, Halvetiyye hakkında hüküm verilirken yanılgıya düşülmüştür. Kol ve şubeler,
bir tarîkatın dışında düşünülmemelidir. Aksi halde, her biri ardınca gelen tespit hatalarına
meydan verilmiş olur. Meselâ, Halvetiyye’nin etki gücünü ve alanını tespit ederken, bu
tarîkattan fışkırmış kol ve şûbeleri ayrı birer tarîkat gibi ele aldığımızda, Halvetiyye, etkisi
en az tarîkat halinde karşımıza çıkmaktadır. Oysaki, Şâbâniyye, Nasûhiyye, Ticâniyye,
Saviyye, Kuşadaviyye, Ramazâniyye, Uşşâkîyye, Cerrâhiyye, vs. gibi adlar Halvetiyye’nin
şube ve kollarından başka bir mana ifade etmemektedir.19
2- Halvetiyye’nin dört ana kolu:
Halvetiyye tarîkatı Rûşeniyye (kurucusu Dede Ömer Rûşeni, ö.892/1487),
Cemâliyye ( kurucusu Cemâli Halvetî ö. 899/1494), Ahmediyye ( kurucusu Yiğitbaşı
Ahmet Şemseddin ö. 910/1504) ve Şemsiyye ( kurucusu Şemseddin Sivâsî ö. 1006/1597 )
şeklinde dört ana kola ayrılmış, bu kollardan çeşitli şûbeler meydana gelmiştir.20
3-Halvetiyye Tarîkatının özellikleri:
Halvetiyye tarîkatında halvetten başka “Esmâ-i Seb’a” ( yedi isim), kalbi tasfiye,
her an “Kelime-i Tevhid”i dilden düşürmeme, mâsivâdan uzaklaşıp, Zikr-i Celâl ile meşgûl
olmanın büyük önemi vardır. Kalp tasfiyesi için mâsivâdan uzaklaşıp zikr-i celâl ile
meşgûl olmak gereklidir. Bu tarîkatta seyr u sülûkte ilerlemek için rüya yorumları da
büyük önem taşır.21
18
Yılmaz H.Kamil, a.g.e. s.277. 19
Öztürk , a.g.e. , s.273. 20
Yılmaz H.Kamil, a.g.e. s.279. 21
Eraydın Selçuk, Tasavvuf ve Tarikatlar s. 39.
8
“Esmâ-i Seb’a” :1- Nefs-i Emmâre-La ilahe illallah 2- Nefs-i Levvâme-Allah, 3-
Nefs-i Mülhime-Hû, 4- Nefs-i Mutmainne-Hakk, 5- Nefs-i Râziye-Hayy, 6- Nefs-i
Marziyye-Kayyûm, 7- Nefs-i Kâmile-Kahhâr’dır. Dede Ömer Rûşeni, “Esmâ-i Seb’a”yı
onikiye çıkartmıştır. İlâve ettiği isimler şunlardır: Vehhâb, Fettâh, Vâhid, Ehad, Samed.22
Halvetîler, yedi ismin her biriyle, Allah Teâlâ ile kul arasındaki yetmiş bin perdenin
on bininin kalkacağına inanırlar. Rivayete göre, Hz.Muhammed (s.a.v.) şöyle demiştir:
“Allah Teâlâ ile kul arasında ışık ve karanlıktan meydana gelen yetmiş bin perde vardır.”
Mürîdin zikrine esas aldığı isimleri her biri bu perdelerin on binini ortadan kaldırır. Son on
bin perde ortadan kalktığında kul, Allah’a tam varır. Halvetî sülûküne giren mürîd,
Kelime-i Tevhîd ve Lafza-i Celâl zikrini normal olarak yapar. Yedi isimden hangisine
devam edeceği ise mürşidin işaretine bağlıdır.
Halvetiyye Tarîkatında mürîdin her gün tek başına okuduğu zikirler, duâlar ve
virdler vardır. Bunlar haftanın günlerine göre değişir. Halvetiyye’de Nefsin kötülükten ve
günahlardan arındırılması esastır. Bunun yolu da dille, kalple, ruhla ve sırla yapılan
zikirdir. Genellikle tasavvufta önem verilen az yeme, az konuşma, az uyuma, inziva, zikir,
fikir, şeyhe gönülden bağlı olma ilkelerine Halvetîlik’te hassasiyetle uyulur. Müşâhede
mertebesine ulaşmak için mücâhede şarttır.23
Zikrin bireysel olarak icrası şöyledir; mürîd kıbleye karşı diz çöküp oturur, bir süre
içine kapanıp yalnız Allah Teâlâ’yı düşünür ve şuurunu Allah Teâlâ dışındaki şeylerden
arıtır. Bunun ardından başı sağ omuz tarafına çevirip “Lâ ilâhe” der, hemen ardından başı
sol meme üstüne çevirip şiddetli bir eda ile “illâllah” der. Bunu mürşidin verdiği sayıda
yapar.
Kelime-i Tevhid faslından sonra Lafza-i Celâl kısmını icrâ eder ve sonra yedi
isimden hangisiyle zikre memur ise onu çeker.
Zikir için her oturuşda önce istiğfar edip salat ve selam getirmek şarttır. Halvetî zikrinin
toplu yapılanına “Devrân” denir. Devrân Şeyh idaresinde ayakta ve kısmen de oturarak
yapılan zikirdir. Halvetîlikte intisâb ve bey’at merasimi Kadirîliktekinin hemen hemen
aynıdır.
22
Azamat, TDİA, c. XV, s. 394 23
Öztürk, a.g.e. , s.279
9
Halvetîlik, Türk insan ve toplumuna en fazla etki eden tarikatlardan biri, belki de
birincisidir. Bu tarîkat, her sınıftan insana hitap eden ve mensupları arasında çeşitli
meslekten insanları görmek her zaman mümkün olan bir gönül ocağı halinde karşımıza
çıkmaktadır. Bazı tarîkatlar ise, belirli zümrelere hitap ede gelmişlerdir. Meselâ
Mevlevîlik, daha ziyâde üst tabakaya mensup insanların kümelendiği bir tarîkat olarak
dikkat çeker. Halvetîlik, bu muhtelif zümreleri terbiye altına alabilme özelliğini taşıyan
seçkin ocaklardan biridir. Osmanlı padişahlarının, daha kuruluş günlerinden itibaren
mutasavvıf âlimler ve buna bağlı dervişlerle beraber oldukları bilinen bir gerçektir.
Osmanlı yönetimi, din ve tasavvuftan soyutlanamaz. Protokolde şeyhülislâm vezirden
sonradır, bu zahirde böyledir. Gerçekte ona yön veren bir numaralı şahıs, şeyhülislâm
kadar adı ortalıkta geçmeyen Şeyh Efendi veya Gönül Sultanı, yani mutasavvıftır. Söğüt
civarında küçük beyliğini oluşturmaya çalışan Osman Gãzi’ye, gördüğü rüyâyı
yorumlayarak büyük dünya imparatorluğunun ufuklarını gösteren zat, bir Âhi dervişi, Şeyh
Edebâli idi. Yükseliş devri padişahlarının yanlarında hep Halvetî Şeyhleri veya
Halvetîlikten ilham almış tasavvuf büyükleri görülmektedir. Fâtih’in yanında Akşemseddin
(ö.863/1458) II. Bâyazid’in yanında Cemal Halvetî, Yavuz Sultan’nın yanında Yusuf
Sümbül Sinan, Kãnûnî’nin yanında Merkez Musluhidddin vs.24 Halvetî tarîkatı İstanbul’un
fethinden sonra buraya gelen Halvetî ricâliyle önem kazanmıştır. Tekkelerin kapandığı
yıllarda İstanbul’da en çok Halvetî tekkesi vardı. Bugün Mısır’da Demirtaşiyye,
Güneymiyye, Hareviyye, Simnaniyye, Alvaniyye ve Şubraviyye gibi kolları mevcuddur.
Avrupa ve Amerika’da bazı Halvetî kollarının, özellikle Cerrahîliğin faaliyetleri
gözlemlenmektedir.25
b) Uşşâkiyye:
Uşşâkiyye, Halvetiyye tarikatı Ahmediyye şûbesi XVI. asırda yaşamış önde gelen
şeyhlerinden biri olan Hasan Hüsâmeddin Uşşâkî Efendi’ye (1001/1593) nisbet edilen bir
alt koldur. Önceleri Ahmediyye meşâyıhından olan Emir Ahmed Semerkandî’den Uşak’ta
hilâfet alan Pîr Hüsâmeddin Uşşâkî, daha sonra yine aynı koldan bir pîr olan İbrahim
Ümmî Sinan'dan da icâzet almıştır. Hüsâmeddin Efendi, dönemin idarecilerinin ısrarlı
daveti üzerine İstanbul'a gelerek önce Aksaray'a sonra da Kasımpaşa'ya yerleşmiş,26
24Öztürk,, a.g.e. , s.275-276 25Yılmaz H.Kamil, a.g.e. s.279 26
Vicdanî, Tomar, s. 241-245; Vassâf, Sefîne, c. IV, s. 179-184;
10
Kasımpaşa'da ikâmet ettiği evini tekkeye çevirmiştir. Vefatında da bu evin içinde türbe
olarak ayrılmış olan yere defnedilmiştir. Zaman içerisinde genişletilen mezkûr mekân
böylece hem âsitâne hem de pîr-evi olarak tekkelerin kapatılmasına kadar hizmet vermiştir.
Hüsâmeddin Uşşâkî Tekkesi, Kasımpaşa Hacı Ahmed Mahallesi, Dolapdere
Caddesi Pîr Hüsâmeddin Sokağı üzerinde bulunmaktadır. Evden bozma bir tekke olan bu
yapı Tersane Emini Yusuf Efendi (v.1748-49) tarafından yıktırılarak yeniden inşa
ettirilmiş ve vakfına imam ve müezzin vazîfeleri de ilâve edilmiştir. Cumhuriyet
döneminde tekkeden geriye sadece türbeler ve hazîre intikal etmiş, tekke yıktırılarak
yerine okul yapılmıştır.27
XVII. asırda zikredilen tekkenin postnişinliğini Hüsâmeddin Uşşâkî'nin vefatından
sonra oğlu Mustafa Efendi (v. 1037/1627-28), Bosnalı Mustafa Efendi (v.1092/1681) ve
Bosnalı Mustafa Efendi'nin oğlu Şeyh Hüsâmeddin Efendi (v.1150/1737) üstlen-
mişlerdir.28
Pîr Hüsâmeddin Uşşâkî'nin her biri ilim yolunu tercih etmiş olan Mustafa,
Abdülaziz ve Abdurrahim isminde üç oğlu vardır.29 Bunlardan Abdülaziz Efendi, çeşitli
kadılıklarda bulunmuş, son olarak da Halep kadılığından azl edilmiştir. 1045/1635-36
senesi Rebiülevvel'inde vefat ederek babasının yanına defnedilmiştir.30 Abdurrahim
Efendi, babası Hacda iken doğmuş olduğundan onu hiç görememiştir. Çeşitli kadılıklarda
bulunarak, Üsküdar kadısı iken azledilmiştir. 1087/1677 senesinde vefat etmiştir.
Uşşâkiyye sülâlesi bu zâttan intişar etmiştir.31
Uşşâkî Tekkesinin ikinci postnişini, Pîrzâde Mustafa Efendi, önce ilmiyye
mesleğini seçmiş ve İstanbul kadılığına getirilmiştir. Bu görevden emekli olarak babasının
tekkesinde inzivâ hayâtı yaşamaya başlamıştır.32 Ayvansarâyî'nin Hadîka’da bildirdiğine
göre Mustafa Efendi'nin emekli olduğu târih 1033/1623-24’tür. Mustafa Efendi'nin, babası
Hüsâmeddin Efendi'ye tarîkat nisbeti olup olmadığını bilemiyoruz. Fakat, emekliliğim
27
Ayvansarâyî, Hadîka, c. II, s. 23-25; Tabîbzâde, Meşâyih, s. 43; Çetin, "Tekkeler", s. 589; MEBİA, "İstanbul (Tarihî Eserler)", c. V/II, s. 1214/80; Tanman, İstanbul Tekkeleri 1/1, s. 717-721; Özdamar, Dergâhlar, s.
189. 28
Tabibzâde, a.g.e., s, 43. 29
Vassâf, a.g.e., c. IV, s. 193. 30
Ayvansarâyî, Hadîka, c. II, s,25 31 Ayvansarâyî, a.g.e., aynı yer; Vassâf, a.g.e., aynı yer. 32
Ayvansarâyî, Hadîka, c. II, s. 23; Vassâf, a.g.e., c. IV, aynı yer.
11
müteakip onun tekkesinde inzivâya çekilmesinden Vassâf’ın dediği gibi "kemâl
erbâbından biri", olduğunda şüphe yoktur.33
Mustafa Efendi, babasından intikal eden tekkeye yeni ilâvelerde bulunarak
evlâdiyet üzere vakıf tayin etmiş ve türbedarlık ihsas ederek yine evlâda şart koşmuştur.34
Vassâf, Mustafa Efendi'nin neslinden olan, Hüsâmeddin Efendi'nin burada ilk türbedâr
olduğunu kaydeder.35
Mustafa Efendi, "kelimetü't-takvâ" ibâresinin karşılığı olan 1037/1627-28 târihinde
vefat ederek babası Pîr Hüsâmeddin Uşşâkî türbesine defnedilmiştir.36 Mustafa Efendi'nin
üç kızı olmuş, bunlardan birisini Abdullah Hüsâmî adlı bir şeyhle evlendirerek kendi evini
de ona bırakmıştır.37
Pîrzâde Mustafa Efendi'nin vefatından sonra tekkeye Bosnalı Mustafa Efendi
postnişin olmuştur. Boşnak Mustafa Efendi olarak da anılan bu zât, Hüseyin Vassâf’ın
zikrettiğine göre Pîr Hüsâmeddin Efendi'nin halîfesi olan Karamanlı Tâceddin Efendi'den
hilâfet almıştır.38 1092/1681 senesinde vefat ederek tekkenin kapısı yanında bulunan ikinci
türbeye defnedilmiştir. Vassâf, adı geçen şahsın, türbedarlık mı, yoksa şeyhlik mi yaptığı
hususunda tereddütlüdür.39 Oysa yukarıda da işâret edildiği gibi tekkenin ikinci şeyhi
Pîrzâde Mustafa Efendi, türbedârlığı kendi soylarından gelen kimselere şart koşmuştur.
Boşnak Mustafa Efendinin de bu aileye mensup olduğuna dair herhangi bir bilgi mevcut
değildir.
Boşnak Mustafa Efendi’den sonra tekkenin şeyhliği oğlu Hüsâmeddin Sânî’ye
(ö.1150/1737) geçmiştir.40
c) Câhidîlik:
XVII. yüzyılda yaşamış, Halvetiyye’ye bağlı Uşşâkiyye’nin şeyhlerinden olan
Câhidî Efendiye, Câhidiyye adında kendisine bu isimle tarikat nisbet edilse de, gerçekte
bir tarikat kurucusu değildir. Bunu, tarikakatı ve tarikat silsilesi bölümünde izah ettik.
33
Vassâf, a.g.e., c. IV, aynı yer. 34
Ayvansarâyî, a.g.e., s, 24. 35
Vassâf, a.g.e. c. IV, s. 201. 36
Ayvansarâyî, a.g.e. s, 24; Vassâf, a.g.e., c. IV, s. 193. 37
Ayvansarâyî, a.g.e. s, 24. 38
Vassâf, a.g.e. c. IV, s. 200. 39
Vassâf, a.g.e. c. IV, s. 201. 40
Vassâf, a.g.e. c, IV, s, 193.
12
1- Gelibolu’da Câhidî Efendi:
Rivâyete göre, padişah Avcı IV. Mehmed, rüyâsında Câhidî Efendi’yi görür.
Rüyâsı üzere Kilitbahir’e gelir ve onu ziyâret eder. Bu görüşmeden sonra IV. Mehmed,
Câhidî Efendi’ye “Sultan” ünvânını verir. Zîrâ Câhidî Efendi maddî ikram kabûl etmez.
Bu ünvanla taltif edilmek istenmiştir. Dolayısıyla öteden beri halk arasında Câhidî Sultan
olarak bilinir.
Câhidî Sultan, halk arasında zâtında görülen olağanüstü hallerle de tanınmıştır.
Nitekim bugün de hâlâ “kayığa yetişemediği zamanlar, hiç vâsıtasız olarak deniz üzerinde
Çanakkale’ye yürüyüşü nakledile gelmektedir.41
Konya için Mevlânâ, Ankara için Hacı Bayram Velî ve İstanbul için Eyüp el-Ensârî
hazretleri ne ise; Çanakkale için de Câhidî Sultan o derece önemlidir.
Câhidî Efendi’nin vefatından sonra oğlu Lutfullah Efendi tarafından temsil edilen
Câhidî Efendi, kısa zamanda Çanakkale, Bursa ve Edirne’ye yayılmıştır.42
2- Bursa’da Câhidî Efendi:
Üçkuzular Tekkesi, Bursa Üçkuzular semtinde kurulduğu için bu isimle anılmıştır.
Ayrıca Abdurrahman Efendi Tekkesi, Mehmed Safiyyüddin Tekkesi olarak da bilinir.
Kurucusunun kim olduğu husûsundaki rivâyetleri değerlendiren Mehmed Şemseddin,
XVII. yüzyıl meşâyihından Bursalı Muhyiddin tarafından kurulduğu kanaatine varmıştır.
Bursalı Muhyiddin Efendi, Bursa’da doğmuş, bir müddet ilim tahsilinde bulunduktan
sonra, Rumeli’de, Mekri adlı bir kasabaya giderek burada ikãmet eden Halvetiyye
meşâyihından Ali Efendi isimli bir zâttan tekmîl-i tarîkat etmiştir. Sonra Bursa’ya gelerek,
Uludağ’ın eteklerinde bulunan Üçkuzular isimli bölgede bir câmi ve tekke inşâ ederek,
burada irşad faaliyetine başlamıştır. Bir ara Hacca gitmiş döndükten sonra rahatsızlanarak
133 yaşında iken. “Şeyh Muhyiddin Hayy” terkibinin karşılığı olan 1091/1680 senesinde
vefat etmiş ve tekkesi hazîresine defnedilmiştir. Oğlu Şeyh Abdi Efendi vefatına
“itdi nakline bekã dârine târih
Gitdi cân virûben kutb-ı zamân cânâne” (sene: 1091/1680) beytini târih
düşürmüştür.
41
Eren , a.g.e. s. 7-8 42
Yılmaz Necdet, a.g.e. s. 121.
13
Müşâhede, Tevhidnâme, İbretnümâ, isimlerinde tasavvufa dâir eserleri
yanında bir de Dîvân’ının olduğu belirtilmektedir. Şiirlerinde “Bursevî” mahlasını
kullanmıştır.
Dört oğlundan, Abdi Efendi (ö. 1137/1724), babasının yerine, Ömer Efendi, Molla
Arab Câmii yanında bir zâviyeye, Ali Efendi (ö. 1124/1712), Abdülmümin Tekkesine,
Hacı Mustafa efendi ise Çarşamba Tekkesini inşâ ederek oraya postnişin olmuştur.
Ayrıca halifelerinden olan Receb Efendi, Zeyniyye Tekkesi olan Kasım Subaşı
Tekkesine Kilîmî Ahmed Efendi’den sonra postnişîn olarak vefatı 1070/1660 senesine
kadar bu vazîfeyi sürdürmüştür.43
3- Câhidî Mensublarının Daha Sonraki Durumu:
Câhidî Efendi; şâir, velî ve tarîkat sahibi, mutasavvıf bir zâttır. Türk milletinin
manevî hayatında üç asrı geçen bir zamandan beri te’siri devam eden bir mürşid-i kâmildir.
Hüseyin Vassâf’ın, Çanakkale’de uzun yıllar Kılâ’-ı Müstahkeme teşkilâtında görev yapan
Seyyid Paşa’dan aktardığı tarikatla ilgili bilgilere göre Câhidî mensubları XIX. yüzyılın
başlarından itibaren Câhidî’nin takip ettiği Sunnî çizgiden uzaklaşarak, ibahaya kayarak
Bektaşîleşmişler ve sayıları giderek azalmıştır. XX. Yüzyılın başlarında Câhidî
mensublarının tamamen yok olduğu anlaşılmaktadır.44
Câhidî’nin, bugün mensubları olmadığından faaliyet gösterilememektedir. Ancak
Câhidî Efendi’nin te’siri hâlâ devam etmektedir. Câhidî Efendi’nin türbesini çok sayıda
ziyaretçi ziyaret etmektedir. Ziyaretçiler, mum, süpürge ve havlu gibi hediye ile gelirler.
Bazen adak kurbanı ile gelenler olur. Kurbanlar, bazen köyün fakirlerine ve bazen de
Eceabat Çocuk Yetiştirme Yurdu’na gönderilir. Türbede en yaygın âdet, Mevlid ve Yasîn-i
şerif okutturulmasıdır.45
43 Yılmaz Necdet, a.g.e. s. 121-122. 44 Azamat, TDİA, c, VII. s, 16. 45 Eren, a.g.e. s. 19.
14
İKİNCİ BÖLÜM
A- TASAVVUFÎ ŞAHSİYETİ:
Tasavvufî konulardaki vukûfiyyeti, ilmî derinliği, üstün ahlâkı, örnek hayatı ve
hâliyle çevresindekilerin gönlünde taht kuran Câhidî Efendi, ehl-i sünnet anlayışına sâhip,
hatta eserinin bazı bölümlerinde ateşli bir ehl-i sünnet savunucusudur. Kaleme aldığı
tasavvufî eserleriyle seçkin mutasavvıflar arasında haklı olarak yerini almıştır.
Ahmed Câhidî Efendi’nin en belirgin vasfı, onun tasavvufla olan içiçeliğidir. Onu
eserlerindeki işlediği konular bize beslendiği kaynağın ilm-i tasavvuf olduğunu ispat
ediyor. Eserlerinin konusunu tasavvufî mes’eleler, kavramlar, ıstılahlar, makamlar gibi
konular oluşturmaktadır. Divânı da sıradan bir eser değildir. Şiirlerinde de tevhid, Allah
aşkı, Rasûlullah sevgisi ve bağlılığı, Duâ, Münacaat vb. konuları işlemiştir. Câhidî
Efendi’nin zâhirî ilimlerde de mücehhez olduğunu konuları işlerken Kur’an’dan ve hadîs-i
şeriflerden delil göstermesinden anlıyoruz. Hemen hemen her konuda âyet ve hadisten
birden fazla delil kullanmıştır.
Ahmed Câhidî Efendi; halk tarafından sevilen bir veli olmuştur. Bugün de
anlatıldığına göre; Câhidî Efendi, halk arasında zâtında görülen olağanüstü hallerle de
tanınmıştır. Nitekim “kayığa yetişemediği zamanlar, hiç vâsıtasız olarak deniz üzerinde
Çanakkale’ye yürüyüşü halk arasında hâlâ anlatılmaktadır.”46
B- EDEBÎ ŞAHSİYETİ:
Bir mutasavvıf ve tarîkat şeyhi olan Câhidî Efendi, tasavvufî duygularını,
düşüncelerini, nasîhatlarını ve bilgilerini nesir ve nazım eserler yazarak aktarmıştır. Yunus
Emre’yi takip eden mutasavvıf halk şâirlerinden47 kabûl edilen Câhidî Efendi’nin
manzum eseri olarak, divan’ı vardır. Câhidî Efendi’nin divanı, çoğu hece vezniyle
yazılmış, 211 kadar ilâhî-gazel tarzında şiirlerden meydana gelmektedir. Şiirlerinde vezin
ve kãfiyeden daha çok, duygu ve düşüncelerini ifade etmesi önemlidir. Câhidî aruzla
yazdığı şiirlerinde pek fazla başarılı değildir. Fakat hece vezniyle yazdığı şiirlerinde daha
başarılıdır. Hece ile yazdığı şiirlerini anlamak daha kolay olup 7’li, 8’li, 11’li, 14’lü, 16’lı
hece vezinlerini kullanmıştır. 11’li hece vezni ağırlıktadır. Bütün şeyh şâirlerde olduğu gibi 46 Eren , a.g.e. s. 7-8 47 Azamat, TDİ. c. VII, s. 16.
15
didaktik eda açık bir biçimde görülmektedir. Fakat arada lirizmi de yakalamaktadır.
Şiirlerinde yarım, tam ve zengin kafiye çeşitlerine yer vermiş olup redifi de sıkça
kullanmıştır.48 Şiirlerinin konusu tasavvufîdir. Allah sevgisi, ilâhî aşk, kalbi tasfiye,
dünyanın aldatıcılığı, Tevhid, Rasûlullah sevgisi ve bağlılığı gibi konular ağırlık
kazanmaktadır.
Câhidî Efendi’nin nesir olarak yazdığı eseri, Kitâbü’n-Nasîha’sı gãyet sade, halkın
anlayabileceği bir dilde yazmıştır. Kitâbü’n-Nasîha’nın sonunda Tevhîd-i Zât’ın
başlangıcında; ya’ni bu iki risâlenin arasında şiirleri vardır.
ESERLERİ:
Câhidî Efendi’nin iki eseri vardır. 1- Kitâbü’n-Nasîha ve Tevhîd-i Zât, 2- Divan,
Her iki eseri de Osmanlıca Yazma eser halinde İstanbul Süleymaniye Kütüphanesinde
mevcuttur. Eserleri müellif hattı olup olmadıkları hakkında bir kayıt yoktur.49
1- Kitâbü’n-Nasîha ve Tevhîd-i Zât
Bu eser tez çalışmamız olduğundan tafsîlatlı bilgi bir sonraki bölümde verilecektir.
2- Divân
Yunus Emre’yi takip eden mutasavvıf halk şairlerinden olan Ahmed Câhidî’nin
divanı çoğu hece olmak üzere aruz vezniyle yazılmış ikiyüzonbir (211) gazel (ilahi
tarzında) den meydana gelir. Aruzla yazdığı şiirlerinde vezin hatalarına rastlanır. Bol bol
zihaf ve imâle yapmaktadır. Hece vezniyle yazdığı şiirlerinde daha başarılıdır. Hece ile
yazdığı şiirlerini anlamak daha kolaydır. 11’li hece vezni ağırlıktadır. Bütün şeyh şâirlerde
olduğu gibi didaktik eda açık bir biçimde görülmektedir. Fakat arada lirizmi de
yakalamaktadır.50 Şiirlerinde Yunus Emre’nin etkisi çoktur. Sanat gayesi gütmeden duygu
ve düşüncelerini ifâde etmiştir. Şâirin “Bir değirmendir bu dünya öğütür bir gün bizi”
mısraını ihtivâ eden meşhûr şiiri, evic ve acem makamlarında ilâhî olarak bestelenmiştir.51
Divan, birbirinden çok az farklı iki nüsha halindedir. İstanbul Süleymaniye
kütüphanesinde Uşşâkî bölümünde 245 numarada kayıtlı nüshası; hicri 1093’te Uşşâkî
şeyhlerinden Mehmed Emin b. Ali tarafından istinsâh edilmiştir. Muntazam bir kitap
48 Altuner Nuran, Tasavvuf ( İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi) s, 161. Sayı:6, Mayıs 2001 49 Eren , a.g.e. s. 9 50 Altuner Nuran, a.g.e. Aynı yer. 51Azamat, TDİ. c. VII, s. 16.
16
görünümünde olup ince, sarı kağıda yazılmış, 120 sayfadan ibarettir. Bu nüshada müellifin
vefat tarihi, eserin sonunda 1070 olarak geçmektedir.
Divan’ın diğer nüshası İst. Sül. Ktp. de Hasan Hüsnü Paşa numara 796’da
kayıtlıdır.52
Bu nüsha diğer nüshaya nazaran daha okunaklı olup iki bölümden oluşmaktadır. Her iki
bölümde de müellifin isminden başka bibliyografik bilgi mevcut değildir.53
Bu divân 53b140a yaprakları arasındadır.1b-53b yaprakları arasında Câhidî’nin
şeyhi “Ömer Karibî el-Gelibolî ve Karibî’nin şeyhi Memican’a ait ilahi-gazel tarzında,
hece-aruz vezniyle yazılmış şiirler vardır. Yani Divan üç Şeyhin şiirlerinden oluşmaktadır.
Ebatları:222x150mm; 180x120 mm ölçülerinde 15 satırlı, 87 yapraklıdır. Harekeli Nesih
hatla yazılmış olup nesih tarihi yoktur. Krem renkli aharlı kâğıda siyah mürekkeple
yazılmış olup başlıklar kırmızı mürekkeple belirtilmiştir. Bazı sayfaları cildinden çıkmış,
fakat eksik sayfası yoktur. Nüsha gãyet okunaklıdır. Cildi koyu kahverengi meşin kaplıdır.
Şemseli, miklepli olup şîrâzesi dağılmış, sırtına tamir maksadıyla koyu bej kâğıt
geçirilmiştir.
Eserin başı yaprak 53b de şöyle başlar:
“Hâzâ risâle-i esrâru’l-ârifîn Şeyh Câhidî rahmetullâhi aleyh.
Bismillâhirrahmânirrahîm. el-Hamdülillahi…
Eşit kimdür diyen elhamdülillah
Özüni tanıyan Rabbini billâh
diye mesnevî tarzındaki şiirine başlamaktadır.
Eserin sonu 140a da:
Geçir bu aklile olan belîden
İlmim budur ki diyem Allah Allah
beytiyle divân son buluyor.
“Temmet kitâb bi avnillâhi’l- meliki’l-vehhâb” diyerek eserini bitirmektedir.
52 Eren ,a.g.e. s. 9. 53 Eren , a.g.e. s. 9.
17
DİVANDAN SEÇMELER
Bir teferrüc eyledim bakdım cihânın yüzüne
Her neye baktım ise ibret göründü gözüme
Âkil isen can kulağın aç, nazar kıl sözüme
Bir değirmendir bu dünya, öğüdür birgün bizi
Câhidî geç bu hayâlden, bakma dünya malına
Zehr olur her kim sunarsa elin ânın balına
Âkil isen kıl seyahat, git Rasûl’ün yoluna
Bir değirmendir bu dünya, öğüdür birgün bizi
Yalvarış
Yüreğimin yâresine hiç tabip kılmaz ilâç,
Çünki sendedir bu derdim yine sendedir necât
Ya ilahi hasta gönlüme nazar kıl lütfunla
Her nefeste senin ilhâmın ola kadr-ü berât
Ya ilahi cümle dostların sevip kıldın nazar
Suçlarımızı bağışla yarlığa biz kullarını
Senden başka kimse bilmez bu zaifin halini
Câhidî’ye kıl tecelli, feth ola cümle murâdı.
Hz. Muhammed (sav)’e bir kasîde
Evvel âhir var olan sensin ya Rasûlallah,
Ziyan tuttu âlemi günsün ya Rasûlallah
18
Arş-ı rahman tâcın oldu, yâr mi’râcın
Nûrundan vedduhâ saçar dündür ya Rasûlallah
Arş u kürsi mualla ünseti ednâ a’la
Nûrundan kıldı mevlâ, cansın ya Rasûlallah
Sensin habîbullah yüzün benzetti mâh’e
Medhin zikr eder Taha sensin ya Rasûlallah
Ey habîbullah Muhammed mazharillahsın
Medhin zikr eder Taha sensin ya Rasûlallah
Hakk sana kıldı cemâliyle tecellî cümleden,
Âlem-i gaybe şehâdet sırrına âgãhsın ya Rasûlallah
Sendedir levh ile kâlem kalbin arşullahdır,
Ârif’in yüzü sanadır, çünkü kıblegãhsın ya Rasûlallah.
Lâ ilahe illâllah
Her kelâmın mânâsı
Lâ ilâhe illâllah
Cümle var’ın mevlâsı
Lâ ilâhe illâllah
19
Cümle derdin dermânı
Koma dilinden ânı
Mü’minlerin îmânı
Lâ ilâhe illallah
Tâliblerin şükrüdür
Kalplerinin fikridir
Dillerinin zikridir
Lâ ilâhe illallah
Cümle esmâYa hâdî
Budur derdinin imâdı
Pâk eyleyen ibâdı
Lâ ilâhe illallah
Gel, terk eyle gayrıyı
Bil özünü Tanrı’ya
Sağ eyleyen çürüğü
Lâ ilâhe illâllah
İspat eden bu idi
Tez geçiren sırâtı
Câhidî’nin murâdı
Lâ ilâhe illâllah
20
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
KİTÂBÜ’N-NASÎHA VE TEVHÎD-İ ZÂT’IN TAHLÎLİ
A. GENEL ÖZELLİKLERİ
1- Kitâbü’n- Nasîha Nüshalarının Özellikleri:
Nüshaları:
1-) İst. Sül. Ktp. İbrahim Efendi Bölümü nr.350. (182 varak)
2-) İst. Sül. Ktp. Yazma Bağışlar nr. 2141. ( 233 varak )
3-) İst. Sül. Ktp. Uşşâkî Tekkesi Bl. nr: 119; 292; 294; 334 ve 458 olmak üzere beş nüsha
vardır.
4-) M.Ü.İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesinde henüz kayıtlı olmayan, danışman hocam
Prof.Dr.M.Erol KILIÇ Beyden aldığım nüsha (249 sayfa)
Ahmed Câhidî Efendi’nin önemli bir eseridir. Kitâbü’n-Nasîha olarak
tanınmıştır. Bizim incelediğimiz nüsha iki risâleden oluşmaktadır, Kitâbü’n-Nasîha ve
Tevhîd-i Zât. Kanaatimce eser ismini bu nüshadan almıştır. Çünkü, Süleymaniye
Kütüphanesi İbrahim Efendi Bölümü nr: 350 ve Yazma Bağışlar nr: 2141’de kayıtlı
nüshaları incelediğimizde; her iki nüshada da “hâzâ kitâbü tevhîd-i Zât” diye,
başlamaktadır. Bu iki nüshada, Kitâbü’n-Nasîha, risâlesi yoktur, sadece Tevhîd-i Zât
risâlesi vardır. Ancak Ahmed Câhidî Efendi ve eserleri hakkında bilgi veren kaynaklar;
eserin ismini Sül.Ktp.’de kayıtlarını belirttiğimiz nüshalara dayanarak “Kitâbü’n-Nasîha”
olarak zikretmektedirler. Oysa bu nüshalarda böyle bir isme rastlanmamıştır. “Kitâbü’n-
Nasîha” ismi sâliklere çokça nasihat ettiğinden esere böyle bir ismin verilmiş olması
ihtimalini düşünmekteyiz.
1- TEVHİD-İ ZÂT
a-) Süleymaniye Kütüphanesi İbrahim Efendi Bl. nr:350 Tevhid-i Zât, Şeyh Ahmed
Câhidî. Bu nüsha eş-Şeyh Receb Efendi’ye aittir. Kapak açıldığında, fihrist veriliyor,
fihristten sonra “Hâzâ kitâbü Tevhîd-i Zât” ile başlıyor. Sonunda ise; Tahiyyat duâsı ile
bitiriliyor. Yazar, Ramazanın sonunda tamam oldu kitab elhamdülillah, Allah Teâlâ’nın
21
tevfîki birle. Yazdığım sene 1092, eş-Şeyh Receb Efendi . Te’lif-i evvel sene;1026. diye
bilgi veriyor.
Nüshada sadece tevhîd-i Zât var. Ta’lik hatla yazılmış, yazıları 81. Varak’a
kadar küçük diğerleri iri yazılı ve gayet okunaklı. Fakat bazı sayfaları ıslanmış veya
nemlenmiş olduğundan, aslında beyaz olan kâğıdı sararmış ve yazının mürekkebi
dağıldığından bazı sayfalarının kenar kısımları okunması biraz zorlaşmıştır. Ciltli, karton
kapak üzeri kahverengi meşinle kaplı, 210x160 mm ebatında 182 varaktır.
b-) Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar Bölümü, nr: 2141, Tevhid-i Zât, Şeyh
Ahmed Câhidî. Bu nüshanın başına latin harflerle Tükçe olarak şu not düşülmüştür;
“Ahmet Rıza Fehim Bey’in vasiyeti gereği, oğlu Üsteğmen Salih Tekin Bey tarafından
Fatih Kütüphanesi’ne 24 Şubat 1947’de vakfedilmiştir.” ibâresi vardır.
Nüsha, Tâlik hatla yazılmış, yazıları daha büyük ve aralıkları daha geniştir.
Diğer nüshaya nazaran daha okunaklıdır. Ancak bu nüshanın da bazı sayfaları nemden
veya ıslanmış olabilir mürekkebi dağılmış olduğundan bazı sayfalarının kenarları zor
okunmaktadır. 194. Varak tamamen yırtılmış yoktur. Ciltli, karton kapaklı, kapağı siyah
bezle kaplı, 210x160mm ebadında 233 varaktır.
Nüshalar arası varak farkı, iki sebepten kaynaklanmaktadır. a) Yazının birinde
büyük, diğerinde biraz daha küçük fontta olması. b) Satır farklılığıdır. Birinde 27 satır,
diğerinde 17 satır olarak yazılmıştır.
Her iki nüshada da mukaddime ve giriş yoktur, besmele ile doğrudan konulara
girilmiştir. Her ikisinde de konular aynıdır.
2- EN-NASÎHA
a-) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 292, en-Nasîha, Şeyh Ahmed
Câhidî. Tâlik bir hatla yazılmıştır. Aharlı kâğıda siyah mürekkeple yazılmıştır. 32 varak,
21 satır, 260x170mm. ebatlarında, ciltli, karton kapaklı, kapak açık yeşil renkli bezle
kaplı, içi kırmızı-sarı-mavi renkli ebrûludur. Müstensihi; Muhammed Emin Tevfik,
İstinsah tarihi; h.1228’dir. Bu nüsha sadece Kitâbü’n-Nasîha’dan oluşmaktadır. Nüshanın
başında “Kutbü’l-Ârifîn, Gavsü’l-Vâsilîn eş-Şeyh Ahmed Câhidî el-Uşşâkî Efendi,
Kitâbü’n-Nasîha” olarak başlamaktadır.
22
b-) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 458, en-Nasîha, Şeyh Ahmed
Câhidî. Nesih bir hatla yazılmıştır. Aharlı kâğıda siyah mürekkeple yazılmıştır. 84 varak,
13 satır, 210x160 mm. boyutlarında, kahverengi karton kapaklıdır. Müstensihi; belli değil,
İstinsah tarihi; yok. Bu nüsha sadece Kitâbü’n-Nasîha’dan oluşmaktadır. Nüshanın başında
silsilenâme vardır.
Ayrıca Nuran Altuner, aynı bölüm numara; 350’de diğer bir Kitâbü’n-
Nasîha’dan söz etmektedir.54 Bu eseri inceledik, Kitâbü’n-Nasîha olmadığı gibi, Câhidî
Efendi’ye ait her hangi bir eser de değildir, başkasına ait başka bir eserdir.
3- İKİ RİSÂLENİN BİR NÜSHADA BULUNMASI
a-) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 119, Kitâbü’n-Nasîha, Şeyh
Ahmed Câhidî. Tâlik-Rik’a karışımı bir hatla yazılmıştır. Aharlı kâğıda siyah mürekkeple
yazılmış, İmdi, âyetler ve hadisler, Ahmed Câhidî, ammâ gibi kelimeler kırmızı
mürekkeple yazılmıştır. 187 sayfa, 21 satır, 240x170mm. ebatlarında, ciltli, karton kapaklı,
miklepli, kapak siyah bezle kaplıdır. Müstensihi; Muhammed Emin Tevfik, İstinsah tarihi;
h.1210, 17 Muharrem’dir. Bu nüsha iki risâleden oluşmaktadır. 1-36 sayfaları arası,
“Kitâbü’n-Nasîha”, 37-187 sayfaları arası “Tevhîd-i Zât” bulunmaktadır. Bizim
çalıştığımız nüshaya çok benzemektedir. Sadece Kitâbü’n-Nasîha’nın sonundaki beyitler,
Tevhîd-i Zât’ın sonuna yazılmıştır.
b-) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 294, Kitâbü’n-Nasîha, Şeyh
Ahmed Câhidî. Tâlik-Rik’a karışımı bir hatla yazılmıştır. Aharlı kâğıda siyah mürekkeple
yazılmış, 186 sayfa, 21 satır, 230x200 mm. ebatlarında, ciltli, cildi deri kaplı, karton
kapaklı, kapak koyu yeşil bezle kaplıdır. Müstensihi; Muhammed Emin Tevfik, İstinsah
tarihi; h.1208, 15 Receb’dir. Bu nüsha iki risâleden oluşmaktadır. 1-42 sayfaları arası,
“Kitâbü’n-Nasîha”, 42-186 sayfaları arası “Tevhîd-i Zât” bulunmaktadır. Bu nüshanın
başında Seyyid Şeyh Seyfullah b. Nizameddin isminde bir zâtın 106 sayfadan oluşan şeriat
muhalifleri, ehl-i dünya ile şeytanın muhakemesi, Hz. Hasan ile Hüseyin’nin şehâdeti,
salavâtın fazileti vb. konuları anlatan bir risâle bulunmaktadır.
c-) Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî Tekkesi Bl, nr: 334, Kitâbü’n-Nasîha, Şeyh
Ahmed Câhidî. Tâlik bir hatla yazılmıştır. Aharlı kâğıda siyah mürekkeple yazılmış,
54 Altuner Nuran, a.g.e. s, 165. Aynı sayfada, İst Sül.Ktp.Yazma Bağışlar Bl. Nr:2141’deki nüsha numarası “214” olarak yanlış verilmiştir.
23
Tevhîd-i Zât risâlesinin başındaki silsile kırmızı mürekkeple yazılmıştır. 226 sayfa, 20
satır, 234x175mm.ve 184x115 mm ebatlarında, meşin ciltli, karton kapaklı, kapak içi siyah
ebrulu, dış kapağı koyu lacivert bezle kaplıdır. Müstensihi; Muhammed Emin Tevfik,
İstinsah tarihi; h.1214’dür. Bu nüsha iki risâleden oluşmaktadır. 1-57 sayfaları arası,
“Kitâbü’n-Nasîha”, 58-226 sayfaları arası “Tevhîd-i Zât” bulunmaktadır. Bu nüshada hiç
beyit bulunmamaktadır.
d-) M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesinde kayıtlı olmayan, Danışman hocam Prof.
Dr. M. Erol KILIÇ Bey’den temin ettiğim nüsha 249 sayfadan müteşekkildir. Siyah
mürekkeple, âyet ve hadisler bazen kırmızı renk mürekkeble yazılmış ve bazen de koyu
siyah renkle, tâlik kırması bir hatla yazılmış, yazıları okunaklı, her sayfası 21 satırdan
oluşmaktadır. Ebru karton ciltli, 228x165 ve 190x106 mm.ebatlarında, h.1206 senesinde
Muhammed Emin Tevfik tarafından istinsah edilmiştir.
Bu nüsha iki bölümden oluşmaktadır.
a) “Kitâbü’n- Nasiha” risalesi eserin 1-59 sayfaları arasıdır. Risalenin sonunda
Câhidî Efendi’nin
“Çün teferrüc eyleyüb baktım cihânın yüzüne
Her neye baktımsa ibret göründü gözüme”
beytiyle başlayan bir şiiri de vardır.
b) “Tevhîd-i Zât” risalesi 61-249 sayfaları arasını oluşturmaktadır.
B- EDEBÎ ÖZELLİKLERİ, ÜSLÛB VE TARZI
Kitâbü’n-Nasîha; san’at kaygısından uzak, anlaşılmak arzusuyla yazılmış,
halkın anlayabileceği sâde ve anlaşılır bir dille yazılmıştır. Dönemine nazaran genelde
kullanılan kelimeler Türkçe olup, çok az sayıda Arapça kelime ve Arapça terkipler vardır.
O zamanda bu kelimeler ve terkiplerin çok kullanıldığı düşünülürse; herkesin kolaylıkla
anlayacağı bir eserdir.
Müellif, bu eserinde konuları anlatırken, önce kısa bir tarifini yapıyor ve sonra
uzun uzadıya izah ediyor. İşte bu izahlarında (dönemin genel özelliği) “ve” bağlaçlarıyla
24
cümleler uzuyor. Bu da anlamayı biraz zorlaştırıyor. Bazen ( âyet ve hadisle sâbit olan,
namaz, oruç, hacc gibi) konulara âyet ve hadisle başlamıştır. Konuyu müşahhas örnekler
vererek anlaşılmasını daha da kolaylaştırmıştır. Yine bazı benzetmelerde çeşitli hayvan
isimlerini kullanmıştır.
Câhidî Efendi, anlattığı konuyla ilgili âyet ve hadisleri yeri geldikçe Arapça
metin ve mealiyle birlikte, bazende sâdece Arapça metin ve sâdece meal olarak vermiştir.
Hadisleri de aynı şekilde. Âyetler ve bazı hadisler kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Fakat
âyet ve hadislerin kaynakları verilmemiştir.
Konu başlıkları kullanılmamış, satırbaşı yapılmamıştır. Konular bir biri ardına
sıralanmıştır. Bu da esere dıştan bakıldığında karışık görünmektedir.
C. MUHTEVİYÂTI
1-en-Nasîha: (1-61)
Câhidî Efendi’nin bu risâlesi, 59 sayfadır. Konular toplu bir şekilde, fihrist
olarak belirtilmemiştir. Bizim tespit ettiğimize göre konular şöyledir;
-İman ve küfür,
-Şükür, şükürde üç üsûl; amel-i sâlih, ilm-i nâfi’ ve hâl,
-Evliya düşmanları,
-Ehl-i dünyanın Yahûdî’lerden olduğu,
-Gaflet sekranlığı,
-Namaz,
-Cennetin isimleri
-Câhidî Efendi’ye âit şiir gibi konulardır.
2-Tevhîd-i Zât: (61-249)
Tevhîd-i Zât’ın konusu, toplu olarak risâlenin başında verilmiştir. Tevhîd-i
Zât’da yer alan konu başlıkları şunlardır:
-Tahâret
25
-Abdest
-Namazın farziyyeti
-Zekât
-Savm
-Hacc
-Gazâ
-Kalbin terbiyesi
-Rûhu tahliye
-Şeyhe olan ihtiyaç
-Mürîdin Şeyhe ihtiyâcı
-Şeyhlik makãmı, şartları ve alâmetleri
-Sâliklerin makamları
-İrâdetin şartları ve a’dâbı
-Mürîdin zikre ihtiyacı
-Tarîkat a’dâbı
-Ulemânın sülûkü konuları yer almaktadır.
C- BU ESERDE GEÇEN BAZI ISTILAHLAR VE KONULAR
1- Vücûd-ı Mutlak:
Vücûd, varlık manasına gelir. Ayrıca cisim ve beden anlamına da kullanılmıştır.
Meydana gelmek, hâsıl olmak, tekevvün etmek55 gibi masdar manasında da kullanılmıştır.
Vücûd kavramı, zihinde meydana gelen kavramların tümünden önce gelir. Zira o
kavram ortaya çıkmadan, diğer kavramların ortaya çıkmasına imkân yoktur. Bu durumda
55 Hasîrizâde Mehmed Elif, el-Kelimetü’l-Mücmele, s,10.
26
küllî varlık kavramı, diğer küllî kavramların en geneli demek olur. Küllîlik arttıkça,
genişleme de o oranda artar. Arta arta, artık hiç tanımlanamayacak bir dereceye gelir.56
Tasavvuf ıstılahında vücûd; vücûd sahibi olan mevcuddan ibarettir. Vücuddan
murâd, varlığı kendi zâtında ve kendi zâtıyla olan mevcuddur.
Câhidî Efendi vücûdu şöyle izah eder; hurûfun kıyâmı nokta iledir, esmânın ve
ef’âlin kıyâmı hurûf iledir, hakãyık-ı ilmiyyenin kıyâmı Hakk iledir ve külliyyât iledir.
Cüz’iyyâtın Vücûd-ı kıyâmı cüz’iyyât iledir. Külliyyâtın zuhûru esmâ ve ef’âl
sûretindedir.57
Mevcûd, biri Hakk’ın zâtından ibaret olan “mutlak vücûd” , diğeri de mülhak olan
mahlûkãtın vücûdudur. Daha açık ifade ile vücûd üç mertebedir: 1. Mutlak vücûd, 2.
Umûmî vücûd (Felek-i esir), 3. Mukayyed vücûd. Mukayyed vücûd mertebesinde fâil ve
münfâil sûretler birbirinden ayrı olarak zâhir olurlar. Her iki mertebe de hakîkat cihetinden
Hakk, taayyün cihetinden O’nun gayrıdır.58
Câhidî Efendi’ye göre vücûd-ı mutlak, varlığı zorunlu olan ve mahiyyeti
bilinmeyendir 59 ki, O da Allah Teâlâ’dır.
İlk sûfîler, “vücûd” kelimesine “en yüksek vecd hâli” manasını vermekteydiler.
Meselâ; Kuşeyrî şöyle demektedir: “Vecd halinden yükselenlerin ulaştığı mertebe,
vücuddur. Hakk’ı bulmak ancak beşerî his ve sıfatlar söndükten ve kaybolduktan sonra
mümkün olur. Hakîkat sultanı (Allah’ın tecellîleri) zuhûr ettiği zaman beşerî varlık için
bekã tasavvur edilemez.”60 Hucvirî ise; “vücûd mücâhededeki bir zevk ve neş’edir.”
demektedir.61 Sülemî de; “vücûdun amacı, sâlikin kendi (beşerî) varlığından, halini
bilmekten ve halinden haber vermekten kaybolmasıdır. Kendini var edeni görmekle sâlik,
kendi varlığından geçer.”62
Görüldüğü üzere vücûd kelimesi ilk zamanlar bu manada kullanılır iken sonraları
daha çok “varlık” anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Vücûd başka bir bakımdan
“mutlak varlık”, “mukayyed varlık” olarak ikiye ayrılır. Mutlak varlık hiçbir kayıtla kayıtlı
56 Kam Ömer Ferit, Vahdet-i Vücûd, s, 69; İzutsu Toshıhıko, İslâm’da Varlık Düşüncesi, s, 117. 57 Câhidî , a.g.e. s,20. 58 Eraydın. a.g.e. s.252. 59 Câhidî, a.g.e. s, 20. 60 Kuşeyrî, Risâle, T.Çvr. S.Uludağ, s,190. 61 Hucvirî, Keşfu’l-Mahcûb “Hakikat Bilgisi”, (T.Çvr. S.Uludağ), s, 567. 62 Ebû Abdirrahman es-Sülemî, “Tas. Ana İlk.,Sülemî Risâleleri”, (T.Çvr. S.Uludağ), s,28-29.
27
olmayan, hiçbir isim ve sıfat almayan sonsuz varlıktır. Buna küllî vücûd dendiği de vardır.
Mukayyed varlık ise, kayıt altına alınan sınırlı ve sonlu varlıktır.
Azîzüddin Nesefî ise, vücûdu; “hakîkî ” ve “hayâlî ” diye ikiye ayırıp, hakîkî
vücûdun yüce Allah’ın vücûdu, hayâlî vücûdun ise, âlemin vücûdu olduğunu
söylemektedir.63
Câhidî Efendi de, pek çok mutasavvıf gibi, vahdet-i vücûd görüşüne sahiptir.
Eserinin birçok yerinde vahdet-i vücûd konusuna kısa kısa değinmiştir. Bütün eşya eser-i
vücûdtur hakîkî değildir, eser-i ayn-i hükmü yoktur hakîkî varlık Allah Teâlâ’dır, dâimül-
Bekâ’dır.64
Vahdet-i vücûd nazariyesine sahip olan ehl-i tasavvufa göre, kendi zâtıyla kãim
olan vücûd birdir. Ve bu da Allah Teâlâ’nın vücûdudur. Bu vücud, vâcip, kadîm ve
ezelîdir. Taaddüt, tecezzî tebeddül ve inkisâm kabûl etmez.65 Nasıl ki gölge, şahsın veya
cismin vücûdundan başka vücûda sahip değilse, varlıklar da Allah’ın vücûdundan başka
vücûda sahip değillerdir.66 Mutasavvıflar bu görüşlerini, bazı Kur’an âyetlerine67 ve bazı
hadislere dayandırmaktadırlar.68
Vahdet-i vücûd düşüncesini sistemleştiren mutasavvıf, Muhyiddin Arabî’dir.
Ondan önce de islâm dünyasında bu fikrin temellerini bulunmaktadır. Özellikle
Gazzâlî’nin eserlerinde bu fikre çok yaklaştığı görülmektedir. Fakat Gazzâlî ve diğerleri
bu fikri sistemleştirmemişlerdir.69
2- Tevhid :
İlk dönemlerde kelâmî münakaşaların temelini tevhid oluşturmaktaydı. Tevhid
meselesi İslâm düşüncesinde değişik şekillerde yorumlanmıştır. Meselâ Mu'tezile, tevhidin
akılla bulunacağını savunurken, Selefiyye daha fazla nakle istinad etmektedir. Bu arada
sezgiye ağırlık veren sûfîlerin düşünceleri ve görüşleri de ayrı bir önem arz etmektedir.70
Ancak Ebû Tâlib el-Mekkî’nin de (ö.386/996) ifade ettiği gibi ümmet tevhidle ilgili
63 Nesefî Azîzüddin, Tasavvufta İnsan Meselesi, (T.Çvr. Mehmed Kanar), s, 183. 64 Câhidî, a.g.e. s, 67-68; s, 141; s, 246 65 Fennî İsmail Ertuğrul, Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabî, s, 4. 66 Fennî İsmail Ertuğrul, a.g.e. s, 8. 67 Enfâl, 8/17; Fetih, 48/10; Bakara, 2/186; Vâkıa, 56/85; Kâf, 50/16; Hûd, 11/123. 68 Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, c,II, s, 130. 69 Ateş Süleyman, İslâm Tasavvufu, s, 497. 70 Ateş Süleyman, İşârî Tefsir Okulu, s. 258. Kuşeyrî, a.g.e. s. 164.
28
tartışmalarda iki meselede ihtilâf etmişlerdir: Birisi, tevhid nedir? Diğeri de, tevhid nasıl
öğrenilir ve ona nasıl ulaşılır? Bazıları tevhidin, araştırma ve öğrenme ile, kimileri istidlâl
ve nazar ile, bir kısmı işitme ve haberlere dayanarak, bazıları ilâhî tevfık ve teslim ile elde
edileceğini söylerken diğerleri de, ona ulaşmadaki acziyet ve kusuru anlamakla tevhidin
hakîkatine ulaşılacağını ileri sürmüşlerdir.71 Bunları bilgi, nakil ve sezgi temelli tevhid
anlayışları diye özetlemek mümkündür.
Bütün eğilimler gibi sûfîler de tevhide son derece önem vermişler, bu tartışmaların
dışında kalmayıp İslâm dininin Allah'a iman konusunda koyduğu esaslardan hareket
ederek kendi düşünceleri ve halleri doğrultusunda tevhid üzerinde durmuşlar ve izahlar
getirmişlerdir.
Her konuda olduğu gibi tevhid konusunda da sûfîler arasında homojenlikten
bahsetmek zordur. Afîfî bu meseleden bahsederken şunları yazmaktadır: "İslâmın 'Lâ ilâhe
illallâh...' şeklinde ifade edilen basit ve sade tevhid akidesinden, çeşitli sebepler
dolayısıyla dört türlü tevhid biçimi ortaya çıkmıştır:
1. Akıl, vehim ve hayalin tasavvur ettiği her şeyden mutlak olarak münezzeh
Allah'tan başka bir ilâh yoktur. Mu'tezile'nin, felsefecilerin ve bazı mutasavvıfların Allah
hakkındaki tasavvurları budur.
2. Hakiki mânada Allah'tan başka irade sahibi, kâdir ve fâil yoktur. Allah'ın
sıfatlarmdaki ve fiillerindeki tevhidi bu şekilde anlayan diğer bazı mutasavvıfların kanaati
de böyledir.
3. Hakikatte Allah'tan başka müşâhede edilen bir şey yoktur. Her şeyi Allah ile
beraber gören, O'nsuz olarak hiçbir şeyi göremeyen diğer bazı sufilerin görüşü budur.
4. Hakikatte Allah'tan başka bir mevcud yoktur. Vahdet-i vücûdu benimseyen
mutasavvıfların görüşü de budur.
Câhidî Efendi ehadla vâhidin farkını, ehad zât-ı mutlaktır, vâhid esmây-ı sıfattır
fakat ayrı değillerdir. Ehad vâhidsiz, vâhid ehadsiz olmaz diye izah etmektedir.72 Câhidî
Efendi ehad ismi dörttür. Fiil, esmâ, sıfat ve nûr-u mutlaktır. Bu dört mutlak birliktir, Zât-ı
Bâri’ye delâlet eder. Mevcudluk, kendi zâtıyla kãim olmaklık, vâhidlik ve hakikat Allah
71 Ebû Tâlib el-Mekkî, Kûtu'l-kulûb. c, I,s, 147. 72 Câhidî, a.g.e. s,61.
29
Teâlâ’ya delâlet eder, başkasına delâlet etmez. Hakk Teâlâ’nın fiiline kimse kãdir olamaz,
kadîmdir ve bu kâinât O’nun mahlûkudur.73
Tevhîdin ilk tasavvufî tarifini yapan Cüneyd-i Bağdâdî'dir (ö.297/909). Ona göre
tevhid, "Kadîmi, sonradan yaratmışlardan ayırıp tek bırakmaktır."74
Kuşeyrî (ö.465/1072) önceki sufilerin tevhid anlayışının özeliklerinden şöyle
bahseder: Onlar tevhid konusunda sağlam esaslar üzerinde durmuşlar, akidelerini
bid'atlardan korumuşlar, selefin ve sünnet ehlinin benimsediğine inanmışlar, teşbih (Allah'ı
yaratıklara benzetmek) ve ta'tilden (Allah'ın sıfatlarını inkâr etmek) uzak, tevhid anlayışım
kabul ettiklerini, kıdem sıfatına hâiz olan Allah'ı tanıdıklarını, yokluktan var olanın sıfatı
olan (fakr, ihtiyaç ve zül gibi) şeyleri kendi vasıfları haline getirme gibi özelliklerden
bahsederler.75 Ancak tevhidi anlama ve yorumlama bakımından sûfîler arasında görüş
ayrılıkları vardır. Fakat biz bu farklılıkları ele almaktan ziyade sûfîler tarafından müşterek
kabul edilen bir tevhid anlayışı üzerinde durmaya çalışacağız.
Cüneyd-i Bağdâdî’nin, bu tanımı daha çok kelamcıların tevhid anlayışına
uygundur. Bundan da ilk dönem sufîlerinde kelamcıların tevhid anlayışının hâkim olduğu
anlaşılmaktadır. Bu tarif şöyle izah edilmiştir: Allah'tan başka her şeyi yok bilip kaldırmak
ve yalnız Allah'ı bırakmak demektir ki, fena fillâhın bir ifadesidir. Bundan da anlaşılıyor ki
mutasavvıfların tevhidi, fena fillah görüşlerine Şu halde sûfîlerin anladığı tevhîd, "fena
fillâh" görüşünün bir uzantısı olduğu söylenebilir. 76
Câhidî Efendi çeşitli tanımlamalarla mutasavvıflarla kelâmcıların farklı tevhid
açıklamalarını birleştirmiştir.
Câhidî Efendi’ye göre tevhid;
-Tevhid, küfrü imana tebdîl etmektir.
-Mecâzî aşkı hakiki aşka çevirmektir.
-Sâliki seyrâna iletendir. 77
73 Câhidî, a.g.e. s,62. 74 Kuşeyrî, a.g.e, s. 97, 476; Hucvirî, Hakikat Bilgisi, s. 414. 75 Kuşeyrî, a.g.e, s.97. 76 Ateş Süleyman, İşârî Tefsir Okulu, s. 258. 77 Câhidî, a.g.e. s, 210.
30
-Diğer bir tanımlamasında da, vahdâniyette ortağı olmayan ve Allah Teâlâ’yı bütün
eşyâdan münezzeh görmektir.78
Cüneyd'in dışında da pek çok sûfî tevhidin mana ve tarifi üzerinde durmuş,79 kısa ve
öz olarak tevhîdin anlam ve tanımlarını şu şekilde özetlemişlerdir:
1. Hakk'ın Hak için olan tevhîdir ki Allah'ın kendisinin bir olduğunu bilmesi ve “Ben
vâhidim” diye haber vermesidir.
Câhidî Efendi tevhidin birinci mertebesini, mübtedîlerin tevhididir ki taklittir.
Yani başka başka kişilerden duymuşlar ve kitaptan görmüşlerdir. Bunların imanları da
taklîdîdir, istidlâlî değildir. Bu kimseler “Allah birdir, şeriki yoktur, âlemlerin Rabbi
O’dur, yemez, kimseden doğmamıştır, bütün eşyadan münezzehtir, zâtı, sıfatı mâsivâdan
ganîdir ve zâtı yücedir” derler. Bunu dilleriyle ikrâr ederler, bu tür tevhid ehline ehl-i kıble
denir. Câhidî Efendi, bu şekilde iman edenlerin imanlarının makbul olduğunu, tevhid ehli
olduklarını, islâm dinini bâtıl dinlerden bu tevhid inancıyla ayırdıklarını ve bunların bu
tevhidle zillete düşmeyeceklerini anlatmaktadır. Aslında Câhidî Efendi’nin istediği iman
ve dolayısıyla tevhidin taklitten kurtarılıp istidlâlî olmasıdır. 80
2. Hakk'ın halk için olan tevhididir. Allah'ın insanda kendi birliğini söyleme gücünü
yaratmasıdır.
Câhidî Efendi tevhidin ikinci mertebesini, havâssın tevhidi olarak açıklamaktadır.
Bunlar Allah Teâlâ’nın zâtını, sıfatını ve ismini dilleriyle ikrâr edip ve gönülden iman
ederler. Şeriatın hükümlerini tasdik edip, emirlerine uyarlar, yasaklarından kaçınırlar,
bedenin ve rûhun sırrın bilirler hükmünü yerine getirirler. Hakk yola boyun eğmişlerdir,
uzlet ederler, halktan ümitlerini kesmişlerdir, bütün işlerinde müessir Allah Teâlâ’yı
görürler, âlemin hakikatını yüzünden okurlar ve keşif sahibi müşâhidlerdir.81
3. Halkın Hak için olan tevhididir. İnsanın Allah'ın bir olduğunu ve birliği hakkındaki
hükmü bilmesidir.82
Câhidî Efendi tevhidin üçüncü mertebesini ise, ehass-ı havâssın tevhidi olarak
açıklamaktadır. Bu tevhid herkese nasip olmayan bir tevhittir. Çünkü ehass-ı havâssın
78 Câhidî, a.g.e. s,61. 79 Hucvirî, a.g.e. s. 413-20; Kuşeyrî, a.g.e, s. 97-105 (I, 27-47); Kelabazî, Ta'arruf, s.195-6. 80 Câhidî, a.g.e. s, 62. 81 Câhidî, a.g.e. s, 62-63. 82 Hucvirî, a.g.e, s. 411; Kuşeyrî, a.g.e, s. 474
31
tevhidini Allah Teâlâ vermiştir. Âlem yok olduktan sonra sadece Allah Teâlâ’nın zâtı bâkî
kalacaktır, orada ne hamd eden ne de müşâhid bulunacaktır, muvahhid-i vâsıl zâtı zâtıyla
bilecektir. Tevhid-i kâmil zâtı zâtıyla bir olmaktır, ayrı olmak değildir. Nitekim Hz.
Muhammed (sav) bütün kâinâtın Allah Teâlâ’yı senâ ettiklerini yakîn görmüştür. Câhidî
Efendi, kısaca tevhidin üçüncü mertebesini zâtı zâtla birlemek olarak da açıklamaktadır.83
Sûfîler, rûhen yaşanan bir hal ve zevk meselesi olarak kabul ettikleri tevhid
anlayışının o hali yaşayan kişinin durumuna ve bulunduğu makama göre değişiklik
arzettiğini söylemişlerdir. Buna göre avamın, havassın ve havâssu'l-havâssın tevhid
anlayışı farklı farklıdır.84
Bu görüşler muvacehesinde mutasavvıflar, tevhidin akılla değil, vahiy ve ilham
yoluyla duygu ve sezgi gücüyle bulunacağına inanmaktadırlar. Onlara göre "Hakk'ı
Hak'tan başka bir kimse bilemez. O'nun gibi hiç bir şey yoktur. Hiç bir şey O'nun
hakikatini ifade edemez.
3 –İlim :
Okumakla veya görmek ve dinlemekle veya ihsan-ı Hakk’la elde edilen malûmât.
Bilmek, idrâk etmek. İlim hakîkatı bilmekten ibarettir. İlim ma’rifetten daha umûmîdir.
Marifet tefekkürle bilmek manasına olmakla beraber, Cenâb-ı Hakk’a nibeti câiz olmaz.
Gerek huzûrî olsun (ilm-i ilâhî gibi) ve gerek husûlî olsun (ilm-i ibâd gibi) ve vech-i dikkat
üzere bilmeye denir. Şuur, fıtrat gibi. İlim ma’luma tâbidir. Ya’ni; ilim sıfatı varlıkları icâd
etmez ve hadiseleri meydana getirmez. Belki, hadiseleri ve varlıkları bilmekle ilim olur.
Cenâb-ı Hakk ilmi ile, olmuş ve olacak her şeyi ezelî ve ebedî olarak bilir. Böylece
o eşyâ, ilm-i ilâhîde bilinmesi ile vücûd-ı ilmîye mazhardır. Fakat maddî vücutların icâdı,
kudret-i ilâhiyeye istinâd eder.85
İbni Mes’ud (ra) da “ilim kalbe atılan bir nurdur” buyurmuştur.86
Câhidî Efendi bütün ilimlerden murâdın “men arefe nefsehû fegad arefe rabbehû”
sabırlarına kast eylemek ki, şenâr-ın kendi mâhiyyetin idrâk edip Allah’ı bilmek olarak
açıklamaktadır.87
83 Câhidî, a.g.e. s, 63. 84 Ankaravî, Minhâcu' l-fukarâ, s. 279-80. 85 Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Büyük Lügat, (AbdullahYeğin, Abdulkadir Badıllı, Hekimoğlu İsmail ve İlham Çalım) s, 431. 86 Gazzâlî, İhyâ, c,1. s,124.
32
İlmin Kısımları;
Câhidî Efendi Rasûlullâh (sav)’in iki türlü ilim mîrâsı bıraktığını ifade ederek, biri
ilm-i zâhir ve biri ilm-i bâtın olduğunu söylemektedir. İlm-i zâhir ki, inceleyenin faydasına
olan ilimdir ki, sahâbe-i Kiram Rasûlullâh (sav) hazretinin kavlinden ve fiilinden
almışlardır. Meselâ ilm-i kitabullâh ve ilm-i sünnet ve ilm-i fıkıh gibi insanın, islâmın
envâından ne varsa kamusu ilm-i zâhirdir. İlm-i bâtın ise ma’rifettir.88
Câhidî Efendi bir başka ilim tasnifinde ise ilmin dört çeşit olduğunu
söylemektedir.
1. Hem bilinir ve hem söylenir, ilm-i şeriat gibidir.
2. Hem bilinmez ve hem söylenmez, Hakk Teâlâ’nın ilm-i şerifleridir.
3. Bilinir söylenmez âriflerin hâlidir.
4. Bilinmez lâkin söylenir, meşâyıhların esrârıdır.89
a-) İlm-i Zâhir - İlm-i Bâtın;
Câhidî Efendi’ye göre Fıkıh, Tefsir, Hadis vb. ilimlerin hepsi ilm-i zâhirdir.90
Kitaplardan okuyarak, hocalardan dinleyerek bâzı bilgilerin öğrenilmesine ilm-i zâhir veya
bununla eşanlamlı olan kesbî ilim, ilm-i husûlî denir. Bu ilmin mahalli akıldır. İlm-i
zâhirde bilenle bilinen arasında mutlaka bâzı vasıtalar vardır: Kitap, hoca vb.91
Câhidî Efendi’ye göre ilm-i bâtın ise ma’rifettir, buna ledünnî ilim de denir. 92 Bu
ilme ilm-i huzûrî de denilir. Allah tarafından direkt olarak öğretilen ve kalpte hâsıl olan
ilim. Şer'î ve zâhirî ilimler, melek ve Resul aracılığı ile gelir. İlham ise direkt Hakk'tan
gelir. Bu sebeple, ilhama, ilm-i ledün denmiştir. Hz. Musa'nın Hz. Hızır'dan bu ilmi
öğrenmek istemesi, Kehf Sûresi'nin 60-82 âyetlerinde ayrıntılı olarak anlatılır. Zâhîrî ilim
konuşarak, kitap, kalem, defterlerle tahsil edilmesine rağmen bu âyetlere göre ilm-i ledün,
susarak ve yaşamakla öğrenilir.93
87 Câhidî, a.g.e. s, 40 88 Câhidî, a.g.e. s, 223. 89 Câhidî, a.g.e. s, 22. 90 Câhidî, a.g.e. s, 223. 91 Uludağ Süleyman, TTS, s.264. 92 Câhidî, a.g.e. s, 223. 93 Uludağ Süleyman, TTS, s.264.
33
Câhidî Efendi, ilm-i bâtın çok çeşitlidir der ve şu şekilde sıralar; ilm-i iman, ilm-i
islâm, ilm-i ihsân, ilm-i ikan, ilm-i a’yân, ilm-i ğayn, ilm-i tevbe, ilm-i zühd, ilm-i verâ,
ilm-i tevfîk, ilm-i takvâ, ilm-i ihlâs, ilm-i ma’rifet-i nefis, ilm-i sıfat-ı nefis, ilm-i ma’rifet-i
kalb, ilm-i etvâr ve ahvâl-i kudret, ilmü’l fark beyne’l- havâtır ve şeytan ve’l- kalb, ve’l-
akıl, ve’l- iman, ve’l-mülki ve’r-rûhani, ilmü’l- fark beyne’l- işâret, ve’l- ilham, ve’l- hitâb,
ve’n- nidâ, ve’l- hatif, ve’l-kelâmü’l-Hak, ilm-i tehdit, ahlâk ve sıfat, ilm-i tehallüku bi
ahlâkıllahi, ilm-i müşâhedât ve envâühâ, ilm-i mükâşefât ve tegaiguhe, ilm-i tevhid, ilm-i
sıfâtü’l- cemâl, ilm-i meâni-i sıfatı, ilm-i tecellî-i sıfatı, ilm-i tecellî-i zâtı, ilm-i hâl, ilm-i
gurb ve ba’de ve suut, ilm-i şükür, ilm-i sekr, ilm-i mahv, ilm-i sahrave, ilm-i fenâ, ilm-i
bekã, ilm-i ma’rifet, bi envâihâ, bunlardan gayri, ulûm-u gaybiyye vardır. Onun nihâyeti
yoktur.94
Tasavvufta zâhir-bâtın meselesi, öteden beri tartışıla gelen ana konulardan biridir.
Daha çok kalbî/derûnî ve manevî hayatla ilgili âyet ve hadislerin gizli mânâlannın, ancak
arif ve velî kimseler tarafından keşfen ve zevkan bilinebileceğini anlatmak için kullanılan
bir terim olan bâtın, tasavvuf yolcusunun iç dünyâsını, kalbini ve ruhunu ifâde etmek
maksadıyla da kullanılır. Şu durumda bâtın ehli denince, görünen eşya ve olayların arka
planındaki gerçekleri ve sebepleri keşf yoluyla bilen ve kalp gözüyle gören tasfiye ehli
evliya akla gelir. Buna karşılık, zahirî ilimlerle uğraşan ulemâya da ehl-i zâhir denir.95
Tasavvufî anlayışa göre Kur'ân-ı Kerîm' in her âyetinin zahirî ve bâtınî olmak
üzere iki mânâsı96 ve her harfin de bir hudûdu vardır. Mutasavvıflara göre, her devirde
Kur'ân'ın her bir harfi ve âyetiyle amel eden bir topluluk olmuştur ve olacaktır. Allâhü
Teâlâ, ilâhî nurla aydınlatıp rızıklandırdığı her kalbin anlayış ve kavrayış yeteneğini açar.
Böylece o kişi Kur'ân'ın mânâsı üzerinde derinlemesine durup düşünerek onun bâtını
anlamlarını keşfeder. 97 İşte bu sebepledir ki, yalnız sülûk ehline açılan ve zahir mânâ ile
bağdaştırılması mümkün olan birtakım gizli anlamlara ve işaretlere göre Kur'ân'ı tefsîr
eden mutasavvıflar çıkmış ve işârî tefsir metodu olarak literatürdeki yerini almıştır.98
94 Câhidî, a.g.e. s, 223-224. 95Uludağ Süleyman, TTS. s, 87. 96Kur'ân'm zahir ve bâtın olmak üzere çift manâlı olduğunu, bizzat Kur'ân-ı Kerîm işaret etmektedir: "Allah, sözün en güzelini (Kur'ân'ı), birbirine benzer, ikişerli bir Kitap hâlinde indirdi." (Zümer, 39/23) 97 Sühreverdî, Avârif, s. 26. 98 Ayrıntılı bilgi için bk.: Süleyman Ateş, îşârî Tefsir Okulu.
34
Ahmed Şemseddîn-i Marmaravî de Resûlullâh (s.a.v.) katında mu’teber olan
ilmin iki kısma ayrıldığını bildirir: İlm-i lisân ve ilm-i zahir denilen kısmı, Resûlullâh'ın
(s.a.v.) şerîatini; ilm-i bâtın ve ilm-i esrâr denilen kısmı da onun sahip olduğu sim bilgiler
ile sırrullâhı içerir.99 Buna işaretle Peygamber (s.a.v.): "ilim iki kısımdır: lisân ilmi ve
cenân (gönül, ruh, kalb, can) ilmi”100
buyurmuştur.
Burada geçen ilm-i cenânın asıl ismi ilm-i ledünnî olup,101 ayrıca ilm-i hikmet de
denir ki bu, bâtın âleminde âdetullâha ârif olmaktır. Zahir ilmine sahip olana da bâtın
ilmine sahip olana da âlim denir. Zahir ve bâtın cüz'î ve küllî bütün ilimler birdir ve insan
vicdanına konulmuştur; bunları birbirinden ayıran o insana olan münâsebetidir. Zîra her
kişi vicdanında olan ilmi kendi anlayış ölçüsüne göre takrîr eder; ona göre "falancanın
ilmi, filancanın ilmi" diye isimlendirilir. Bâtın ilmini, kişinin gizli bilgilerde kesin
malûmat elde etmesi olarak değerlendiren mutasavvıflara göre bu ilim, Allâhü Teâlâ'nın
kendi ordusuna seçip aldığı, mukarrebûndan olan zâhidler, yakîn ulemâsı ve sâlih kişilerle
bir arada olmak ve onlarla sohbet etmekle elde edilebilir. Bu tür ilim sahipleri,
Peygamber'in (s.a.v.) ilmine vâris olan, talipleri bu ilimle Allah'a yönlendiren, onları
yollarında destekleyen ve hedeflerine ulaşmalarını sağlayan sâlihlerdir. İşte bâtın ilmi
onlardan öğrenilir.102
İbn Arabi'nin eseri Fusûsu'l-Hikem'i şerheden Ahmed Avni Konuk, konuyla ilgili
olarak özetle şunları söyler: Herhangi bir konuda söz söyleyen müctehid imamlar veya
evliya, Resûlullâh'ın (s.a.v.) şeriatine göre hüküm verirler ve bu suretle onun halîfesi
olurlar. Zîrâ verdikleri hükmü Resûlullâh'tan (s.a.v.) naklen almışlardır. Fakat herhangi bir
konuda hüküm verebilmek için, mutlaka ilim tahsil etmek gerekmektedir. Ne var ki ilm-i
zâhir-i şeriatı bütün incelikleriyle herkesin öğrenebilmesi çok zordur. Kemâl sahibi evliya
arasında, ilm-i zâhir-i şerîatte mütebahhir olmayan ve yalnızca dînen bilmesi zorunlu olan
bilgilerle yetinen kimseler çoktur. Bununla birlikte, dînî bir meselenin çözümü hususunda
kendilerine başvurulması durumunda, bu kişilerin zâhire/şerîate uygun cevaplar verip
zahir ulemâsını hayrete düşürürler. Târihte bunun pek çok örnekleri vardır.103
99 Kelâbâzî, et-Taarruf, s. 87. 100 Dârimî, Mukaddime, 34. 101A.A. Konuk, Fusûsü’l-hikem Şerhi, (haz. M.Tahralı-S.Eraydın), İstanbul 1992, c. III, s. 270. 102 Sühreverdî, Avârif, s, 34. 103 A.A.Konuk, Fusûsü’l-hikem Şerhi, (haz. M.Tahralı-S.Eraydın), İstanbul 1992, c, III, s, 269 .
35
Bil ki, sûfıyye, mükâşefe yoluyla elde edilen ilmi, ledünnî ilim diye
adlandırdılar. Bunu şöyle îzah ederler: Biz bir şeyi düşündüğümüz veya kavradığımızda
ya o şey kesb ve talebe ihtiyaç bırakmadan zorunlu olarak ortaya çıkar veya kesb sonucu
ortaya çıkar. Birinci kısım (zarurî olan), ruh ve akılda herhangi bir kesbe gerek olmadan
hâsıl olur. Lezzet, acı, yokluğu tasavvurumuz vb. bunun örneğidir. İkinci kısım (kesbî
ilim), kişinin nefsinde direkt ortaya çıkmayıp, kesbe ihtiyaç duyan ilimdir. Eğer burada
bilinmeyenlere ulaşmak bedîhî ilimleri bir araya toplamak şeklinde olursa, buna, "nazarî
ilim" adı verilir. Eğer ilmin mahallini başka şeylerden arındırıp, sadece Allah'a
meylettirmek şeklinde olursa, buna da, "keşif yolu" denir. Gerçek bir araştırma Hz.
Musa'ya Hızır'dan öğrenmesi emredilen ilmin mükâşefe yoluyla elde edilen bâtın ilmi
veya ibare yoluyla elde edilen zâhir ilmi olmayıp, işaret yoluyla elde edilen bâtın ilmi
olduğunu ortaya koyar.104
M. Hamdi Yazır, Kehf sûresinde geçen “min-ledünnâ”yı şöyle tefsir etmiştir:
Bu âyette ilmin değil, talîmin ledünniyyeti vurgulanmıştır. Şu kadarı var ki, ta’limin
ledünniyeti ilmin de ledünniyetini gerektirmez değildir. Şüphe yok ki, bütün Enbiyânın
ilmi, taraf-ı ilâhîden vahyi tâ’lim olması bakımından ledünnîdir. Fakat, burada dikkat
çekici bir durum vardır ki, Hızır'a öğretilmiş olan ilim Musa'ya öğretilenden bam başka
bir ilim, yâni ledünnî ilimlerden bir özel ilim olduğu anlatılmıştır. Diğer bir ifâde ile,
Mûsa'nın ilmi ahkâm-ı ilâhiyyeyi bilmek ve zâhir ile fetva vermek, Hızır'ın ilmi ise,
olayların içyüzünü, hikmetini bilmektir. Ledün ilmine, ilm-i hakikat ve ilm-i bâtın dahî
denilmiş ve Sûfiyye, bu kıssaya bir hüccet olarak tutunmuştur. Hâsılı ilm-i ledünnî, fikrî
bir gayret ile tahsil olunamayıp, Hakk'tan sırf mevhibe olan bir kuvve-i kudsiyyenin
tecellîsidir. Bu kıssada ilim için araştırma yapmaya ve yolculuğa çıkmaya teşvik delîli ve
ilm-i ledünnînin cehd ü taleble elde edilmesinin mümkün olamayacağını anlatmak
vardır.105 Câhidî Efendi, İlm-i ledün Hakk Teâlâ’nın zâtını ve sıfatını vâsıtasız
bilmektir.106
Gazzâlî, ilmi, muamele ve mükâşefe ilmi diye ikiye ayırarak farz olan ilmin
mükâşefe ilmi (ledün ilmi) olduğunu belirtmiştir.107
104 Bursevî İsmail Hakkı, Rûhu'l-Beyân, c,V, s, 270-272. 105 Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dîni Kur'an Dili, c,V, s,3262 106 Câhidî, a.g.e. s, 29. 107 Gazzâlî, İhyâ, c,1,s, 44.
36
Kuşeyrî der ki: "Ulemâ lisânında marifet, ilim mânâsına gelir. Onlara göre her i-
lim bir marifet, her marifet de bir ilimdir. Sûfilere göre marifet şu vasıflara sahip olan
kişinin sıfatıdır: Bu kişi Hakk Sübhânehû ve Teâlâ'yı önce sıfat ve isimleri ile tanır, sonra
Hakk ile olan muamelesinde sıdk ile ihlâs üzere bulunur. Sonra kötü huylardan ve bu
huylara ait âfetlerden temizlenerek arı hâle gelir. Böylece kul; halka yabancı, nefsinin
âfetlerinden berî ve uzak olur. Kısaca, kul kendisine yabancılaştığı nisbette Rabbı hakkında
marifet tahsil eder."108
Sûfîler, gerçek mânâda Hakk'ın bilinip tanınmasının mümkün olmadığını söyle-
mişlerdir. Bu konuda Ebû Nasr Serrâc Tûsî, şöyle demiştir: “Gerçek marifete yol yoktur”
sözünün anlamı şudur: Allah Teâlâ, isim ve sıfatlarından mahlûkatın kavrayabileceklerini
onlara açmış ve öğretmiştir. Hakk'ı gerçek anlamda tanımaya yaratıkların gücü yetmez.
Çünkü bütün kâinat, O'nun azamet parıltılarının zâhir olması hâlinde bile yok oluverir.
O'nun azamet tecellîlerine dayanamaz. Bu yüzden erbâb-ı kelâm da şöyle demiştir:
"O'ndan başkası O'nu tanıyamaz ve O'ndan başkası O'nu sevemez.109
Yakîn; kesin ve apaçık bilgi, şüphe ve tereddüde mahal olmayan doğru ve gerçek
bilgidir. Tasavvufta; a) Delille değil, îman gücü ile apaçık olarak görme, b) Saf kalple
gaybı temâşâ, fikri muhafaza ile sırrı mülâhaza etmek, c) Bir şeyin hakîkati konusunda
kalbin doyum hâlinde olmas. d) Her türlü şüpheyi ortadan kaldırıp tasdik edilen gaybın
hakîkatine ermek.110
Ulemânın ve mutasavvıfların ekserîsi katında yakîn, tasdikin galebesinden ve kalbi
istilâsından ibârettir. Tâ ki, o kimse, gerçekte mutasavvıf olsun. Hakîkat ehlinin katında
yakînin ne olduğuna gelince, Allah Teâlâ'nın: "Yakîn gelinceye kadar Rabbına ibâdet
et"111
buyurduğu gibi, yakîn, ancak ve ancak apaçık bir şekilde Kadîm olan Allah'ı
görmekle gerçekleşir. Bu âyetteki "yakîn"den maksat "görmek"tir. Üç türlü yakîn vardır:
1- İlme'l-yakîn: Bir şey hakkında habere dayanan kesin bilgi. Bu, burhan ve delille
elde edilen bilgidir. İlme'l-yakîn kavramı Tekâsür sûresi 5. âyetde geçmektedir.112
108 Kuşeyrî, a.g.e, s,487-488. 109 Ebû Nasr Serrâc Tûsî, el-Lümâ', (Trc. Prof. Dr. H. Kâmil Yılmaz,) s,34. 110 Uludağ Süleyman, TTS. s.577. 111 Hicr, 15/99. 112 Kuşeyrî, a.g.e, s.219-220; Uludağ Süleyman, TTS. s.577.
37
2- Ayne'l-yakîn: Gözlem yoluyla elde edilen ve doğruluğu apaçık olan bilgi mâ-
nâsında kullanılır. "Müşâhede etmek" mânâsındaki "ayn" ile "gerçeğe uygun bilgi" an-
lamındaki "yakîn" kelimelerinin birleşmesinden meydana gelen ayne'l-yakîn, İslâm
düşünce târihinde, genellikle üç kategoride sıralanan doğru bilgilerin kesinlik bakımından
ortasında yer alır. Kur'an'da "Andolsun ki, onu ayne'l-yakîn ile göreceksiniz"113
mealindeki
âyette geçen ayne'l-yakîn, gözlem yoluyla bilmek veya "yakîn"den ibaret olan bir görüşle
görmek mânâsını ifade eder. Gerek bu âyetten gerekse Kur'an'da anlatılan bâzı olaylardan
anlaşıldığına göre ayne'l-yakîn ile elde edilen bilgi kesinlik açısından ilme'l-yakîn ile elde
edilen bilgiden üstündür ve zihne gelen her türlü şüpheyi giderici bir özelliğe sahiptir.
Hucvîrî, sûfîlerin ayne'l-yakînden ölüm hakkındaki bilgileri kastettiklerini belirtir. Ona
göre ayne'l-yakîn, ölüme hazırlanmış olan ariflerin üns sayesinde kazandıkları özel bir
makam olup yakînî makamların ikincisini teşkil eder (Keşfü'l-Mahcûb: Hakîkat Bilgisi,
s.533)114
3- Hakka'l-yakîn: Hakk'ı ehadiyyet makamında bizzat müşahede etmektir. Hakka'l-
yakîn marifet sahibi olanlara mahsustur.115 Bu kavram Vâkıa Sûresi 95. âyette geçmekte
olup M. Hamdi Yazır, bunun tefsirinde şöyle der: "Hakk ve yakîn aynı mânâyı ifâde
ettikleri halde Hakk’ın yakîne izafeti te'kid içindir. Bu, yakînin son derecesi olup bunun
üzerinde ulaşılacak başka bir mertebe yoktur. Hakka'l-yakîn, ilim ve görmekten geçip
bilfiil içinde tehakkuk ile yaşanan hakîkat demektir. Hakka'l-yakîn, kulun Hakk'ta fani
olması ve O'nunla yalnız ilmen değil; hem ilmen, hem şühûden hem de hâlen bekâsıdır.
Meselâ, bir kişinin ölümü bilmesi ilme'l-yakîn, ölüm meleğini görmesi ayne'l-yakîn, ölümü
tatması da hakka'l-yakîndir.116
İlme'l-yakîn şeriatın zâhiri, ayne'l-yakîn şeriattaki ihlâs, hakka'l-yakîn şeriatı mü-
şahede, yâni yaşamadır.117
Zâhirî ve bâtınî ilim tasnîfınden başka faydalı-faydasız, lisânî-kalbi, ubûdiyyet-
rubûbiyyet ilmi şeklinde yapılmış tasnifler de vardır.
b) İlm-i şeriat :
113 Tekâsür, 102/7. 114 TDİA. c, IV, s.269-270, "Ayne'l-yakîn" md. 115 Kuşeyrî, a.g.e, s,220. 116 Elmalılı, M. Hamdi Yazır, Hak Dîni Kur'an Dili, c, VII, s,4726. 117 Kuşeyrî, a.g.e, s.319-323; Uludağ Süleyman, TTS. s, 215.
38
İlm-i şeriat, farz, vâcip, sünnet, helâl ve haramı, mübâhı, kerihi ve elfâz-ı küfrü
ya’ni ahkâm-ı şeriatı bilmektir.118 Kãnûn-ı şeriat biline ki, ilm-i şeriat köktür ve ilm-i
tarîkat budaklarıdır, ma’rifet yapraklarıdır ve ilm-i hakîkat yemişleridir.119 İlm-i şeriat
esastır. İlm-i tarîkat ve ilm-i hakîkat, ilm-i şeriatsız olmaz.120 İlm-i şeriata hor bakan
mü’min değildir münâfıktır. İlm-i şeriata hor bakmak şudur ki, emilerine uymamak ve
nevâhîsinden içtinâb etmemektir.121
c) İlm-i tarîkat :
İlm-i tarîkat, mâsivâdan gönlü mücerred edip ahlâk-ı zemîmeden tamam pâk olup
ve ahlâk-ı hamîdeyle müzeyyen ve münevver olmaktır. Şeriatın ahkamı tamamlanmayınca
ilm-i tarikat hasıl olmaz. 122 Câhidî Efendi’ye göre ehl-i tarikat iki türlüdür; biri şarkî biri
garbîdir. Riyâzetli olana şarkî, ilimle olan ehl-i tarikata ise, garbî denir.123
d) İlm-i hakîkat:
İlm-i hakîkat, kişi kendi mâhiyyetini idrâk edip, Allah Teâlâ’yı bilmektir, müşâhede
edip ve seyr-i fillâhtır. Ama bir şartı da budur ki, yürekli bahâdır olur, halkın
melâmetinden ve münâfıkların fitnesinden kayırıp teşevvüş yemiye, makãm-ı irşâddan yüz
döndürmiye. Diğer bir şartı da budur ki pâk demin olur takvânın libâsın giyer, ahkâm-ı
şeriatı başına tâc eder, onda ehl-i bid’at olmaz, nefsinin şehveti gãlip olmaz, mû’tedîl olur,
lâtife ile avratlara ve emrindekilere iltifât etmez ve himmeti âlî olur, ehl-i dünyâya iltifât
etmez, halktan ümîdin keser ve ehl-i dünyâdan uzlet eder.124
e) İlm-i tasavvuf :
Tasavvuf bir ilimdir ki akıl ma’lûm eylemez ve nakil olunmaz ve ne kadar
meşâyıh-ı kibar var ise ilm-i tasavvufa i’tibar eylemişlerdir. İlm-i tasavvuf olmayınca,
i’tikat hâsıl olmaz. 125 İlm-i tasavvuf kãlden alınmaz, hâlden alınır.126
Tasavvuf ilmi ki hidâyet haktır, vasıtasız dilediği kullârına uğratır. Zîrâ Allah Teâlâ
sevdiği kullarını kendi zâtına yakın eyler, ya’ni onlara sıfatın zâtın tecellî eyler, kendi 118 Câhidî, a.g.e. s, 6. 119 Câhidî, a.g.e. s, 137. 120 Câhidî, a.g.e. s,38-39. 121 Câhidî, a.g.e. s,39. 122 Câhidî, a.g.e. s, 137. 123 Câhidî, a.g.e. s, 6. 124 Câhidî, a.g.e. s, 179. 125 Câhidî, a.g.e. s, 138. 126 Câhidî, a.g.e. s, 246.
39
mâhiyyetin, ilm-i zâhirsiz ve bâtınınsız kemâl bulmaz. Zîrâ ilm-i zâhir demeye vaktin nefse
salâhiyet bahşiş kılmaz. Zîrâ ezhâr-ı fazîlet etmek ister ve dâim okudukça acîb kibir artar.
Tasavvuf ilmi kişiyi benlikten alır, vücûdtan fânî eyler, ilm-i nâfi’ odur ki, kişiyi helâktan
kurtarır, ilm-i tasavvuf, ilm-i zâhirle kuvvet bulur. Zîrâ ahkâm-ı şeriatsız bir amel kabûl
olmaz. Bu sözlerden herkese lâzım olan ilm-i zâhirine mağrûr olup mürşid-i sâdıka hakãret
nazarı etmeye, bir mürşid-i sâdık talep eder, eğer kendi meşrikte ise mürşid-i sâdık
mağribde ise varıp ona teslîm olur ki, ahkâm-ı şeriatı tekmîl etsin ve ilm-i şeriat hükmün
icrâ etsin. Fakat sadece ilm-i zâhiri bilmekle şeytan vesvesesinden kurtulamaz.127
4 -Şeriat, Tarîkat, Hakîkat ve Ma’rifet :
Yol, su kanalı, ark. Develerin su içmek için tuttukları yol. a) Zahirî hükümler, fıkıh
kaideleri, hukukî kurallar, insanın bedeni ve dünyasıyla ilgili dînî hususlar. b)
Peygamberler aracılığıyla Allah tarafından konulan kanunlar. c) Mükellefin, dünya ve
âhiret hayatını düzene koyması için konulan cüz’î hükümler. (Ebu’l-Bekâ, Külliyât, 312)
d) Bir tarife göre şeriat, ister zahirî, ister bâtınî bütün dînî hükümleri kapsar. Sûfiler, beden
ve dünyâ ile ilgili zahirî ve şer'î hükümlere şeriat veya fıkıh, kalb/ruh ve âhireti ilgilendiren
bâtınî/sırrî/derûnî/ ruhî hükümlere hakikat ve tarikat/tasavvuf adını verirler. İlkine amelî
fıkıh, ikincisine vicdanî fıkıh/ahlâk dendiği de olur. Bazen bunlar en azından görünüş
itibariyle birbirine aykırı/çelişkili duruma düşebilir. Nitekim Kur'ân-ı Kerîm'de anlatılan
Hz. Musa ile Hızır'ın128 bilgileri arasındaki farkta bu en açık biçimde görülmektedir. Hz.
Musa'nın bildiği hükümler şeriat, Hızır'ın bildikleri ise hakîkat-mârifet-ilm-i ledün-
tasavvuf olarak değerlendirilebilir. Şerîatin hükümleri geneldir, herkesi bağlar; hakikatin
hükümleri ise özeldir, sadece bilginleri ve seçkinleri bağlar. Şerîate tâbi olmak, zorunludur;
hakikate uymak ise tercihe bağlıdır.129
Câhidî Efendi’ye göre şeriat, Rasûlullâh (sav) sözüdür, tarîkat işidir, hakîkat gayb
âleminden işittiği ve gördüğüdür.130
Câhidî Efendi tekmîl-i nefis; şeriat, tarîkat, hakîkat birle hâsıl olur.131 Yine Câhidî
Efendi’ye göre şeriat tasavvufun anahtarıdır, her uzvuna buyurdukları iş yapılsın ve
nehyettikleri işlerden kaçılsın ki, şeriat kimyâsında teninde olan endâmların temizlesin 127 Câhidî, a.g.e. s, 139-140. 128 Kehf, 18/60-62. 129 Uludağ Süleyman,TTS, 492-493. 130 Câhidî, a.g.e. s, 142. 131 Câhidî, a.g.e. s, 151.
40
ahlâk-ı zemîmeden tarîkat şehri görünsün ondan sonra hakîkat denizine düşüp vücûdundan
fânî olup kurtuluşa erişilsin, hidâyet Allah ile a’mâl-i bedende istikãmet ziyâde olsun.132
Şeriat salt kulluğun gereklerini yerine getirmektir; hakikat ise ulûhiyeti temâşâ
eylemektir. Şerîatin destekleyip tasdik etmediği her hakikat makbul değildir; hakikatten
yoksun her şeriat de ruhsuz ve verimsiz kalır.133 Şeriat hakikatin dış yüzü/kabuğu, hakikat
de şerîatin iç yüzü/lübbü/özüdür. Bunlar tıpkı bir paranın iki yüzü gibidir; farklı şeylerdir,
ama ikisi de bir bütünün parçası olup biri olmadan diğeri olmaz.134 Şeriat asıl ve esastır;
hakikat ise onun parçasıdır. Şeriat meşru' olan bütün ilimleri özünde toplar; hakikat ise
incelik ve gizlilik taşıyan ilimleri bünyesinde barındırır. Bütün maddî ve mânevi makam ve
mertebeler ise bu iki ilmin özünde saklıdır. Esasen sûfîler, şeriat ile hakikat arasında
herhangi bir fark gözetmezler. Onlara göre, şeriat hakikatten, hakikat de şerîatten ibaret
olduğundan, şeriat ile hakikat birbirinden farklı şeyler değildir. Bu ikisinin arasını ayırt
etmek, mânâ bakımından fark görmek olmayıp, sâdece ikisi arasındaki haddi/sınırı tespit
etmekten ibârettir. Şeriat hakikatin dalı olup, hakikat de marifetten başka bir şey
değildir.135 Şeriat ile hakikatin birbirinden ayrılamayacağının aklî izahı şöyle yapılabilir:
Bilindiği gibi îman, dil ile ikrâr ve kalp ile tasdikten ibarettir. İkrarsız tasdik îman olmadığı
gibi, tasdiksiz ikrâr da îman sayılmaz. Burada tasdik ile ikrar arasında belirgin bir fark
göze çarpmaktadır. Şu halde şeriat ile hakikat arasında beliren fark da bu türdendir ve biri
olmadan öbürü sahih olmaz. Şunu da unutmamak gerekir ki şeriat, kazanılan şeylerdendir
ve kuldandır; hakikat ise Allah tarafından lütuf ve hibe edilen şeylerdendir.136
Câhidî Efendi’ye göre, şeriat kanununun, şeriat ilmi kökünü, tarîkat budaklarını,
ma’rifet yapraklarını ve hakîkat ise yemişlerini oluşturmaktadır. Bunların hepsi
birleştiğinde gerçek anlamda kişinin islamlığının tam olacağını, nefsin kemâle ereceğini
anlatmaktadır. Çünkü islamiyeti yaşamak için farzı, vâcibi, sünneti, müstehâbı, mübâhı,
kerîhi, helâli ve haramı bilmek gerekir. Bunun da şeriat ilmi ile mümkün olabileceğini
anlatmaktadır.137
Şeriat, tarikat, hakikat, marifet dörtlemesi, birbirini tamamlamayan ve bir yükselişi
ifâde eden kavramlar bütünüdür. Kulluğun şartlarını bilmeyen bir kimse, Rabbânî vasıfları 132 Câhidî, a.g.e. s, 140. 133 Kuşeyrî, a.g.e., s. 86. 134 Uludağ Süleyman,TTS, 492-493. 135 Hucvîri, Keşfu’l-Mahcûb, s, 242. 136 Hucvîri, a.g.e. s, 534. 137 Câhidî, a.g.e. s, 137.
41
hiç bilemez. Şeriat ilmi ve kulluğun özellikleri konusunda câhil olan, Hak Teâlâ'nın
vasıfları hususunda daha da bilgisiz olur. Mahlûk olduğu halde nefsini tanımanın yolunu
bulamayan bir kimse, Hâlik olan Cenâb-ı Hakk'ı tanımaya hiç yol bulamaz. Beşerî
hasletlerdeki âfetleri görüp fark edemeyen kimse, rubûbiyet sıfatlarındaki latife ve
incelikleri zâten bilemez. Zira zahirin bâtınla doğrudan bir ilgisi vardır; bir kimsenin
bâtınsız olarak zahirle alâkalanması imkân dışıdır. Aynı şekilde zâhirsiz olarak bâtınla
ilgilenmek de mümkün değildir.138 Marifet ise ihlâsı öğrenmek, nefsin insanı
sürükleyebileceği âfetleri, onun vereceği vesveseleri, kişinin düşmanlarının hile ve
tuzaklarını tanıyıp bilmek ve bunların karşısında amellerin düzeltilmesini öğrenmek
bilgisi139 olarak değerlendirilmiştir. Türk tasavvuf edebiyatında, dervişlik mertebelerinin
kırk makamda tamamlandığına inanıldığından bu mertebelerle ilgili muhtelif eserler telif
edilmiştir. Bu inanış, Hz. Ali'nin bu yöndeki bir sözüne dayanmaktadır. İşte bu dört kapı;
şeriat, tarikat, hakikat ve marifet kapılarıdır. Yesevî yolunun önemli takipçilerinden Hacı
Bektaş-ı Velî (V. 1338) de bu dört kapı, kırk makam esâsının adetâ şerhi niteliğindeki
Makalât 'ında ufak tefek farklılıklarla aynı anlayışı devam ettirmiştir.140
Hakikat ve Ma'rifet, gerçek, var olduğu kesin ve açık olarak bilinen şey, bir şeyi o
şey yapan husus, mahiyet.
a. Hakk'ın salikten vasıflarını alarak yerine kendi vasıflarını koyması (ittisaf bi-
evsâfıllah). Zira kul ile kulda ve kuldan faaliyette bulunan odur. (İbni Arabî). O'ndan başka
hakiki fail yoktur. (Tahânevî,)
b. Hakîkat tasavvuf anlamına da gelir.
c. Hz. Âdem'den kıyamete kadar değişmeyen hükümlere de hakikat denir.141
Câhidî Efendi, hakîkat âlemine sefer eden sâliklere öncelikle şeriat nedir, bilmesi
gereklidir ki, hakîkatı anlayabilsin. Ondan sonra sâlik rûhunu bu beden beşiğine düşmesi
ve elini ayağını şeriatın ahkâmıyla bağlaması gerekir. Çünkü hayvanî huylarla, sıfatlarla
kendini helâk etmemelidir. Rûhana tarîkat, hakikat sütünü mürşid-i sâdık göğsünden
emzirmesi gerekir. Her sâlikin ruhuna gıda alacak mutlaka bir şeyhi olmalıdır. Rasûlullâh
(sav) kãim makãmıdır buyurdu. Ammâ rûh-u tarîkat anası göğsünden sütün emer ve
138 Hucvîri, a.g.e. s. 244. 139 el-Mekkî, Kütü'1-Kulûb, c. l, s. 129 140 Coşan Esad, Hacı Bektaş-ı Velî-Makâlât, s, 19-30 141 Uludağ Süleyman, T.T.S,, s. 215-216
42
hakîkat anası, sütün emer ondan sonra teallügãt-ı cismânî bağından tamamı azâd olur ve
sıfat-ı zindanından halâs olur. Eğer sâdık mürid ise; “��� ا� �� ������ �� hitâbın sırrı onda ”ا
müşâhede eder, bu makãmda rûh-u cem’i mahlûkattan kãlû belâ ceveyân işitir ve akdâm
eder.142
Hakîkat şeriatın verdiği kâinat, olaylar ve insana ait bilgilerin iç tecrübe yoluyla
tesbit ve takibidir.143 Sırr-ı Ma'bûd'u müşâhededir.144Marifet, bilgi, tecrübî ve amelî bilgi,
tanımak, aşinalık.
Câhidî Efendi kurtuluşa ermek hakîkî mü’min olmak isteyen kişilerin hakîkat
ilmini bilerek kendi mâhiyyetini idrâk etmesi, Allah Teâlâ hazretini bilmeğe gayret etmesi,
şekilciliği terk etmesi, gönlünü kötülüklerden temizlemesi, Allah’tan başkasına tahiyyata
oturmaması, hidâyet yolundan ayrılmaması, şükür, bedenî ibâdetini ve mâlî ibadetini Allah
için yapması, hâlis ve muhlis olması, Muhammedü’l- Mustafa (sav) hazretine salavât-ı
şerîfe okuması ve ta’zim etmesi, şeriatı, tarîkatı ve hakîkatı azîz tutması gerekir. Bunlar
olmazsa gerçek anlamda mü’min olunmayacağını söyler.145
Sûfîlerin rûhânî halleri yaşayarak, manevi ve ilâhî hakîkatleri tadarak (iç tecrübe ile
ve vasıtasız olarak) elde ettikleri bilgi irfan, Bu yoldan Hakk'a dair elde edilen bilgiye
ma’rifetullah, buna sahib olan kişiye ârif-i billah denir. Sûfiler marifetin kendisinden çok
onun sebep, sonuç ve belirtileri hakkında açıklamalar yapmıştır. Kuşeyri derki: Ulemâ
lisanında ma’rifet ilim manasına gelir. Onlara göre her ilim bir marifettir, her marifette bir
ilimdir. Allah hakkında âlim olan herkes âriftir. Her ârif de âlimdir. Sûfılere göre marifet
şu vasıflara hâiz olan kişinin sıfatıdır: Bu kişi Hakk Subhânehû ve Teâlâ'yı önce sıfat ve
isimleri ile tanır, sonra Hakk ile olan münasebetinde sıdk ve ihlâs üzere bulunur. Sonra
kötü huylardan ve bu huylara ait âfetlerden temizlenerek arı hale gelir. Daha sonra Hakk'ın
kapısında uzun uzadıya bekler ve dâimî surette kalbi ile itikaf halinde bulunur. Bütün
bunların semeresi ve sonucu olarak Allah Teâlâ'dan güzel bir teveccühe nâil olur. Netice
olarak kul kendisine yabancılaştığı nisbette Rabbı hakkında marifet tahsil eder.146
142 Câhidî, a.g.e. s, 146. 143 Ejder Mustafa, Köstendîli Süleyman Şeyhi ve Lemâat,(Y.L.Tezi) s, 47. 144 Mahir İz, Tasavvuf, s, 168., 145 Câhidî, a.g.e. s, 31. 146 Kuşeyrî, a.g.e, s. 488-489
43
5 -Sapık Tasavvufî Fırkalar:
Sûfî meşâyıhının ittifak halindeki, düşüncelerine göre tarikat, şeriatın bâtını (içi,
özü) durumunda olduğundan tarikatın mutlaka Peygamberimizin sünnetine uygun, tarikat
ehlinin de Ahmedî şeriata ve Muhammedî sünnetlere kesinlikle riayet edici olması
elzemdir. İşte bundan dolayı bu şarta riayet etmeyen tarikler, yine bizzat meşâyıh
tarafından red ve iptal edilmiştir. Bu sebeple tasavvuf ehlini hicretin beş yüz elli beş
senesinde on iki fırkaya ayırmışlardır. Bunların birincisi “Sünniye” dir ki bu yolda
gidenler, her hususta Peygamber efendimizin övülen sünnetini kendileri için gerekli görür
ve tutarlar. Umûmun kabul ve rağbet ettiği kimseler bunlardır.
Câhidî Efendi de zâtı zâtıyla birlemenin ne olduğunu anlayamayanların hataya
düştüklerini, dolayısı ile bir takım sapık fikirlere kapılarak ehl-i dalâldan olduklarını ve
nice kimselerin de ehl-i dalâl olmasına, dinlerini fesâd etmeğe sebep olduklarını ifade
ettikten sonra bu sapık fırkaları bir bir açıklamaktadır.147
Bid’at olan diğer on bir fırka şunlardır: Hulûliyye, Hâliyye, Evliyâiyye,
Şümrâhiyye, İbâhiyye, Hubbiyye, Mütekãsiliyye, Mütecâhiliyye, Vâkıfiyye, Hûriyye ve
İlhâmiyye.148
1-Hulûliyye; Bunlar, “güzel kadınlara ve oğlanlara bakmak helâldir” derler. Ve
yine derler ki: raks esnasında Allah Teâlâ sıfatlarından bir bize hulûl eder, biz de bu sıfatın
mahalli (tecellî yeri) oluruz. Bu hal sıfatın içinde iken öpüşmek ve sarmaş dolaş olmak
bizim için helâldir.149
Câhidî Efendi, ol merdudlar ki, “can gezer” derler. “Ya’ni bir kişi ölse onun canı
gine ana rahminde bir bedene ameline lâyık, eğer iyi ameli var ise gine bir iyi Âdem
bedenine girer gine dünyâda gezer, ol bedenden çıksa haline göre bir bedene dahî girer,
eğer yaramaz işleri var ise bir canavar bedene girer gezer, âhiret yoktur” derler. Şimdi bu
sözleri küfürdür. Bu îtikad üzere olanlara Hakk Teâlâ hadîs-i kutsîde buyurur; “âhirette
kullârıma nesneler yarattım ki, dahî onu gözleri görmedi, kulakları işitmedi dahî beşerin
hatırına gelmemiştir.” 150 Böyle olunca o merdudların sözleri bâtıl olur.151
147 Câhidî, a.g.e. s, 64. 148 Aynî M.Ali, Tasavvuf Tarihi, (Sadeleştiren:H.RahmiYananlı) s, 212. 149 Kelâbâzî, et-Ta’arruf, (Trc. Uludağ Süleyman) s, 261. 150 Buhârî, Bed’ü’l-halk, 8; Müslim, Cennet 2, 3, 4, 5. 151 Câhidî, a.g.e. s, 66.
44
2-Hâliyye (Helâliyye); Bunlar, “semâ ve raks helâl ve mübahtır” derler ve semâ
vaziyetinde iken dehşet (ve kendinden geçme) hali içinde, sanki vücutlarında (kendilerine
ait) hiç hareket yokmuş gibi bir durumda kalırlar. Bid’at ve dalâlet olması bakımından bu,
Allah ve Rasûlü (sav)’nün sünnetinin aksine olan bir yoldur.152 “Raks ve el çırpma helâldir
ve bazı durumlar vardır ki onda şeriata itibar olunmaz” derler.153 Câhidî Efendi, Onlar
ederler ki “Aslâ günah yoktur, cem’i mekrûhât helâldir” Bu söz dahî küfürdür. Sıdkına
şâhit gerekse kelâm-ı Hakk’ta mezkûrdur.154 “Ey îman getiren kişiler! Helâl etmeğiniz
Allah Teâlâ’nın haram eylediği nesneleri.” 155 demektir.
3-Evliyâiyye; Bunlar, “velâyet (ve Allah’ın dostu olma) derecesine ulaşan
insanların üzerinden (ilâhî) emir ve nehiylerle muhâtab olma hâli kalkar” derler. Bu da
katıksız küfür ve dalâletten başka bir şey değildir. Bundan Allah’a sığınırız. 156
Câhidî Efendi Evliyâtibe olarak belirtmektedir. Onlar ederler “Kaçan bir kişi
velâyete erişse emir nehiy onlardan götürülür ve halk onlara secde eyleseler dosttur”
derler. Bu söz küfürdür, sıdkına şâhit gerekse Kur’an’da mezkûrdur. “doğru ol nitekim
buyuruldu sana ve seninle tevbe edenlere dahî azmanız doğru yoldan tahkik ol ne
işlerseniz görücüdür”157 demektir. Bu âyet nâzil oldukdan sonra Hz. Muhammed (sav)’in
geldiğini hiç kimse görmedi. Buyurdu ki; “Hûd sûresi benim saçım sakalım ağarttı”158
dedi. Ashab, dediler niçin yâ Rasûlallah? buyurdu ki “Hakk Teâlâ bana festekım kemâ
ümirte” diye emreyledi. “Sıhhat arzu hulûs-i niyet eyle, mukîm ol beni birlemekte ve bana
ibâdet kılmakta şöyle ki, buyurduk” ol dahî korkusundan gece gündüz ağlardı, dünyâdan
âhirete sefer edinceye kadar bütün ömrünü emr-i ma’ruf nehy-i ani’l- münkerle geçirdi.159
4-Şümrâhiyye; Abdullah Şimrahî’nin bağlılarıdır,160 Bunlar, “Dostluk ( ve sohbet
hali pekişip) kadim hale gelince, emir ve nehiylerle mükellef olma hali insandan kalkıp,
def, ney sesi ile semâ etmek, çiçek gibi kadınları da koklamak ve onlardan faydalanmak
ona lâzım olur” derler. Bunlar sâlih kıyafetinde yeryüzünde dolaşıp giderler.161 Câhidî
152 Kelâbâzî, a.g.e. s, 260; Türer Osman, Tasavvuf Tarihine Giriş ,s, 78. 153 Aynî M.Ali, a.g.e. s, 212. 154 Câhidî, a.g.e. s, 65. 155 Mâide, 6/2 156 İbrahim Hakkı, Marifetnâme, s, 933; Aynî M.Ali, a.g.e. s, 212. 157 Hûd, 11/112 158 Hâkim, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, II, 374 (Ebû Abdillah en-Nîsâbûrî, I-IV, Beyrût, 1990/1411). 159 Câhidî, a.g.e. s, 64. 160 Aynî M.Ali, a.g.e. s, 212. 161 İbrahim Hakkı, a.g.e. s, 933.
45
Efendi bu fırka Şerâhiyyet’dirler, onlar ederler “Avrat, oğlan insanın reyhânıdır, onları
tasarruf etmek dürüsttür, ya’ni zinâ ve livâta hâşâ helâldir” derler. Bu sözler küfürdür.
Sıdkına şâhit gerekse kelâm-ı Hakk’ta “Yâ Muhammed! mü’min erlere söyle yumsunlar
gözlerin harama nâmahrem avratlara bakmaktan ferclerin saklasınlar zinâdan.”162
demektir.
5-İbâhiyye; “Biz kendimizi günahdan alıkoymaya kãdir değiliz” derler. Aralarında
“iyiyi emretmek ve kötüyü men etmek” diye bir şey yoktur. Müslümanların mallarını ve
namuslarını mübah sayar, küfür söz söylerler. 163 Câhidî Efendi, Onlar derler “Hakk Teâlâ
bizi ezelden fâsık yarattı, biz bize tevfik veremeyiz”derler. Dâima nefisleri hevâsında
gezerler ne gerekse işlerler. Bu küfürdür. Zîrâ Allah Teâlâ zâlim değildir. Nitekim kelâm-ı
Hakk’ta buyurulur,”Bugün cezâ günüdür her nefis kazandığı amelin cezâsını görür, bugün
kimseye zulüm yoktur.”164 demektir.
6-Hubbiye; Bunlar şöyle derler, “İnsan Allah’ı kendisine dost ve sevgili edinerek,
yaratılmışların sevgisinden ilgisini keserse, ondan dînî vecîbeler düşer. Artık haram olan
şeyler böyle kimselere helâl olur. Namaz ve orucu terk etmek onlar için câiz olur” derler.
Onun için ayıp yerlerini örtmezler. Bu gibi şeyler açık bir şekilde küfürdür. Halk, bu gibi
kimseleri sözleriyle değil, hal ve hareketleriyle tanırlar. 165
Câhidî Efendi bu fırkayı Ceyyibe olarak zikretmektedir. Ceyyibe’nin bu inançları
küfürdür. Bunların sözleri bâtıl olduğuna şâhit gerekse “Ey bürünüp yatan kişi, Ya’ni ey
Muhammed! dur gece eyle al bu çoğunu ya eksik ya artık eyle Ya’ni ol vakitlerde ibâdet
eyle dahî Kur’ân harflerinden oku ya Muhammed” 166 demektir. Öyle olacak Hz.
Muhammed (sav)Allah Teâlâ’nın habîbi iken onu ibâdet teklifinden kurtarmadı “ gece
gündüz bana ibâdet eyle” diye buyurdu.167
7-Mütekãsiliyye; Bunlar çalışıp kazanma işini terkedip, yalancılıkla halkın evlerini
kapı kapı dolaşırlar. Bu dünyada bedenlerine tapmak (ve onu beslemekten) başka bir şeye
razı olmazlar. Zekât ve vakıf malı yiyerek geçinirler. Bunlar Melâmetîlerin bozulmuş
şeklini teşkil ederler.
162 Nûr, 24/30. 163 Kelâbâzî, a.g.e. s, 260; İbrahim Hakkı, a.g.e. s, 933. 164 Mü’min, 40/17. 165 Kelâbâzî, a.g.e. s, 259-260; İbrahim Hakkı, a.g.e. s, 933. 166 Müzzemmil, 73/1-4. 167 Câhidî, a.g.e. s, 63.
46
8-Mütecâhiliyye; Fâsıkların elbiseleri içine bürünmüş olan bu fırka “Maksadımız
riyâdan uzak durmak ve gösterişi terk etmektir” derler.168 Güyâ riyâ ve gösterişten
kaçınmak için dışlarına âşıkların elbiselerini içlerinde takva ve ahlâktan soyunmuş
olanlardır.169
9-Vâkıfiyye; Onlardır ki Allah’ı tanıma isteğinde olmazlar. “İnsan Allah hakkında
marifet ve bilgi sahibi olmaktan âcizdir, Hakk’ı ancak Hakk bilir” derler.170 O merdûd
Dehrîlerdir ki, ibdâ’ı münkerlerdir, “ âlem kadîmdir, masnû’-u sâni’ değildir, evvelen olur
ve ebed olur bilâ bidâye velâ nihâye” derler. Câhidî Efendi bunların görüşlerini
aktardıktan sonra şöyle cevap verir; bu sözleri küfürdür. Biline ki bu âlem bir cisimdir ki,
sonradan îcâd olmuştur, ibtidâsı bir sân’i dendir ki, cem’i âlemler onun birliğinden zuhûra
geldi, cem’i âlem O’na muhtaçtır, O herkesten nihâyetsizdir, şöyle ki bütün edat bir’den
hâsıl oldu. Şimdi bir adet cinsinden değil ve cümle adet ona muhtaçtır ve O adetten ganîdir
ki, hiç adet olmazsa “bir” mevcuttur, zât-ı kadîmi aslâ kãbil-i kısmet değildir,
mütekessirden münezzehtir, cem’i âlem mütekessir lâ şeyün olur.171
10-Hûriyye; Bunlar, “Kendimizden geçmiş olduğumuz halde cennette bize hûri
kızları gelir, biz de onlarla münasebette bulunuruz. Onun için kendimizden geçme halimiz
ortadan kalktığında bize gusül gerekli olur” derler. Bu sözler bid’attır.172
11-İlhâmiyye; Onlar ki, “Şiir yazmak, tarikatın Kur’an’ıdır. Hepsi hakîkatın
tefsiridir ve Kur’an hicâbdır” diye Kur’an’ı bırakıp onun yerine şiirler ve gazeller
öğretirler. Hükemânın ( ve filozofların) eserlerini ve şiirlerini okumanın “Tarikat-ı Kur’an”
olduğuna inanırlar.173
Câhidî Efendi’ye göre bu zikrolunan mezheb-i gümrâhlar şimdiki zamanda kendi
ihtiyârıyla “Enel-Hakk” davasın eden kezzâb merdudlardır, katilleri vacîbtir, kelb akuru
tepeler gibi taşla tepelemek gerektir. Şöyle biline ki, Allah Teâlâ birdir sıddıkdır
samediyyette ve naziri yoktur ehadiyyette, mevcudtur kãbil-i adem değildir, kãbil-i kısmet
168 Kelâbâzî, a.g.e. s, 261. 169 Aynî M.Ali, a.g.e. s, 213. 170 Kelâbâzî, a.g.e. s, 261; Aynî M.Ali, a.g.e. s, 213. 171 Câhidî, a.g.e. s, 66. 172 Câhidî, a.g.e. s, 67. 173 Kelâbâzî, a.g.e. s, 262; Aynî M.Ali, a.g.e. s, 213.
47
değildir ehadtir ve kãbil-i tecrübe değildir, lâ mekândır, iki âlemden ganîdir âleme dâhil
değildir. Allahü Teâlâ hulûlden ve ittihattan münezzehtir.174
12-Sünniyye; Bunlar, Ehl-i sünnet ve’l-Cemaat yolundan ayrılmayan, her hususta
Rasûlullah’ın sünnetine tâbi olan sûfîlerdir ki, Hak olan yol budur. Diğer zümrelerin
tuttukları yol ise bâtıldır.175
6 –a) Seyr u Sülûk:
Sözlükte “seyr” gezmek, bakmak “sülûk” de yürümek, yola gitmek ve gitmek
anlamınadır. Tasavvuf ıstılahında ise seyr, cehaletten ilme, kötü ve çirkin huylardan güzel
ahlaka, kendi vücûdundan Hakk’ın vücûduna doğru hareket demektir. Sülûk de tasavvuf
yoluna girmiş kişiyi Hakk’a vuslata hazırlayan ahlâkî eğitimdir. Bir başka ifadeyle, seyr u
sülûk, tasavvuf ve tarîkata giren kimsenin manevî makamlarını tamamlayıncaya kadar
geçirdiği safahata verilen isimdir. Seyrin evveli sülûk sonu ise vusûldür. Sülûk; tahsil,
mücâhede, nefy ve isbat demektir.
Seyr ve Sülûk birbirinin ayrılmaz parçaları sayılır. Tasavvuf yolunda “seyr” için
sülûkün lüzûmu, namaz için abdestin lüzûmu gibi sayılmıştır. Nasıl abdesti olmayanın
namzı yok demekse, sülûkü olmayanın da seyri yok sayılır.176
Seyrin dört mertebesi vardır.
a-1. Seyr-i ilallâh: Bu seyr nefisten, gerçek vücûd tarafına sefer etmektir. Seyr-i
ilallâh ilmî bir harekettir. Câhidî Efendi’ye göre, sâlikler nefîslerinin sıfatlarını yok
ederler ondan sonra seyr-i ilâllâh hâsıl olur ve ashâb-ı serden olur. Gün gibi mağribde
penhân olurlar.177 Sâlik bu seyr sayesinde basit bir ilimden, üstün ve şerefli olan ilme,
ondan da “vâcibü’l-vücûdun ilmine ulaşır.
a-2. Seyr-i fillâh: Hakk’ın sıfatıyla muttasıf ve O’nun ahlâkıyla süslenerek kalb
makãmının son mertebesine ulaşmak, bütün beşerî sıfatları yok kabul etmektir. Seyr-i
fillâh’ın sonunda ilmî vecihlerden perdeler kalkar ve sâlik’e ledünnî ilim keşfedilmiş olur.
Seyr-i fillâh cezbe makãmıdır. Câhidî Efendi’ye göre, Allah Teâlâ’nın aşkı var ise, hilmin
174 Câhidî, a.g.e. s, 67. 175 Türer Osman, a.g.e. s, 78. 176 Yılmaz H.Kamil, a.g.e. s, 193; Eraydın Selçuk, a.g.e. s, 317. 177 Câhidî, a.g.e, s,7.
48
var ise ve seyr-i fillâhta isen ve nefsini ve rabbini bilirsen mübârek olsun.178 Hakk
Teâlâ’nın yedi esmâlarına mazhâr olana, ebed üzere ibâdete kãim olana, beytullâhı şuhûd
edene ve mâ-i zemzeme varana suyundan içene, seyr-i fillâh hâsıl olur. Zîrâ seyr-i fillâhta
nihâyet yoktur.179
a-3. Seyr-i ma’allah: Sâlik’in her mertebede Allah Teâlâ ile olan seyridir. Bu
mertebede ikilik şüphesi ortadan kalkar, sâlik ehadiyyet makãmına yükselir.
a-4. Seyr-i anillâh: Vahdetten kesret tarafına yönelen seyrdir. Bu seyr başkalarının
irşâd ve tenvir nokta-i nazarından önemlidir. Seyr-i anillâh Hakk’dan tekrar halka
dönüştür.180
b)Sâlik;
Sâlik; yolcu, Allah’a giden yolu tutan demektir. İbn Arabî’ye göre sâlik,
makamlara hâliyle yükselen kimsedir.181
Câhidî Efendi’ye göre, Hakk yolda olan sâlik, ashâb-ı Rasûlullâh’dandır. Sâdık
mü'min Hakk yolda olan sâlikleri dânâ eden, zâlim ve münâfıkları sevmez ve onlar ile dost
olmazlar.182 Zîrâ halka karışmak sâlik’e hatadır ve belâdır. Ammâ uzlet sâlik’e def’i
belâdır, halkdan uzlet eden hâstan olur.183 Sâdık mü'min sâlik-i Hakk olur.184 Mü’minler
ki, sâlik lerdir, harîm-i kutsî lâhûte gece ve gündüz göz yaşını döküp feryâd ü figãn
ederler.185
c) Sâliklerin Makãmı;
Câhidî Efendi sâliklerin makamlarının yetmişini yazdığını ve her makamın da üç
mertebe olduğunu beyan etmektedir.186 Ancak görüleceği üzere eserde elli dört makam
izah edilmiştir.
178 Câhidî, a.g.e, s,93. 179 Câhidî, a.g.e, s,41. 180 Eraydın Selçuk, a.g.e. s, 318-319. 181 Uludağ Süleyman, TTS, s, 451; Eraydın Selçuk, a.g.e. s, 317. 182 Câhidî, a.g.e, s, 11. 183 Câhidî, a.g.e, s, 10. 184 Câhidî, a.g.e, s, 14. 185 Câhidî, a.g.e, s, 30. 186 Câhidî, a.g.e, s, 197.
49
1. Makam Tövbe’dir ve üç mertebedir. 1. Hakk Teâlâ’nın gazâsında bilir Hakk’ın
izzeti, dünü gün kulluk sırrın öter hem anlıya görür, Hakk Teâlâ’nın keremine ki, kulluk
özrünü kabûl eder, fazlını göre ki, ma’rifette af edip canını ve nefsini ârî eyler, Allah Teâlâ
hiçbir kula zulüm eylemez. 2. Müdâm kendi nefsinde hayır iş görmiye, içine riyâ karışıp ve
ayıbını kendi nefsinde bilip ve Allah rızâsı için fiil işlese, onu haktan fadl bilir. 3. Gördüğü
cümle fadlullâhdandır, benlik yapanı ye’se mahvola hû isbât ede, gönlünden zikir eder.
2. Makam Muhâsebe’dir ve üç mertebedir. 1. Fıkh ilmini bilir ve hükmünü tutar,
nefsini iyi danmıya, şerrin bilir dâim hesâb eder. 2. Üzerinde farz vâcip ne ki, var ise odaya
temyîz eder, hesâb eder ki, âhiret için ne hazırladı? 3. Kendinde zerre miktârı ibâdet
görmeye, dâim aybını hesâb eder ve hangi taatımdır Hakka lâyık? diye hor, âciz, miskinlik
ve gönül sanıklığı bulur dâim niyâz eder.
3.Makam İnâbet’tir ve üç mertebedir. 1. Her işin sâlih eder, günâhları için istiğfâr
eder ve ağlar ve pişmân olur. 2. Vekãy ile Hak Teâlâ’ya döner, günâhları lezzetinden halâs
olur. 3. Allah Teâlâ’ya döner yalnız hâl ile iş olmaz ve işinden ümîdin keser her ne görürse
Hak’tan görür ve kendini çâresiz görür.
4. Makam Tefekkür’dür ve üç mertebedir. 1. Hak Teâlâ’yı katında fikirden halâs
olmaya. Zîrâ akıl âcizdir, zâtullâhı idrâk etmekten, zîrâ fikir ile ol zâtullâh bilinmez. 2.
Âlemi tefekkür kıla ki, âfâk-ı nefs-i edeble hikmetin deryâsı mevç öre ve her hakîkat
lü’lüsünü derç eder. 3. Bütün a’mâlin fikir eder, bunlar Allah Teâlâ’nın ihsânıdır diye.
5. Makam Tedbir’dir, ya’ni vasiyyet olmak üç mertebedir. 1. Mübtedî, mürşid
nasîhatına kati ihtiyâç olur, mürşid ayıbında gözsüz olur, mürşid nasîhatı ona eser eder. 2.
Her neye bakarsa basîret nûruyla balgam-ı baurâyı anlıya onun gibi lânete düşmiye ve iyiyi
yaramazdan fark eder her işini her garazdan kurtara. 3. Bütün işlerin işin doğru eder,
endişesini kıssa ede, ecelin gãyet yakîn bile ve sırr-ı Kur’an’ı anlıya hükmünü tutar.
6. Makam Firâr’dır ve üç mertebedir. 1. Mübtedî cehli bırakıp ilme kaçar ve
câhillikten mücâhedeye kaçar. 2. İbâdeti kor a’yân kaçar Hakk Teâlâ ilmine erişe, kamu
ilim Hakk’ta gizlidir, nefsin murâdın koyup Hakk murâdına kaçar. 3. Cemi’ taallukãt-ı
dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip gönlünü ağyârdan tâhir eder, Hakk’a kaçar.
7. Makam Riyâzet’tir ve üç mertebedir. 1. İlimle hulûkun pâk eder, her işin islâhla
sâfî kılar ve ehl-i dünyâya yoldaş olmaz, üzerinde kul hakkı olmıya. 2. Allah Teâlâ’ya
hazır bile, rızâsına muhâlif iş işlemiye, Hak Teâlâ’nın esrârını gösterip keşf olursa
50
söylemiye. 3. Cemi’ zâta âgãh, ondan fânî olur. Zîrâ Allah Teâlâ adlarında murâd vardır,
her biri bir adına mahkûm olmuştur, cemi’ mahlûkãt her adıyla birer türlü dilek murâd
etmiştir ve fenâsını Allah’tan bahşîş bile kendi nefsinden bilmez.
8. Makam Semaat’tır ve üç mertebedir. 1. Hakk Teâlâ’nın evâmirin tutar ve
nevâhîsinden ictinâb eder ve mahbûbun firâkından gözleri yaşı yağmur gibi döküle ve
imtihan haktır. 2. Remzde maksûd nedir? Şühûd ede her harf-i remzinde, meşhûd-u Hak
olur ve gördüğün ve işittiğin ve nettiğin Haktan bile. 3. Nokta-i u’lâya ere ve dâim kendi
nefsinden varlık kalmıya, veche bâkî hazrete tulu’ eder, mahvolup Hakk’a rücu’ eder ve
Hakk’a yokluğun arz eder, sâbit olur.
9. Makam Gassâ’dır ve üç mertebedir. 1. Mücâhedeyi çok edemediğine ma’siyet
deryâsına gark olup ömrün zâyi’ eylediği gassâsından ağlıya. 2. Nefsini hicâb kaplar,
şühûd bulmaz, gassâsından ayrılmıya tecellî-i Hak gelmediğine. 3. Hakk celâlinden vârî
gelir, men eder bundan hakîkat tecellî gelmez nûru lutfundan kabz eder, ya red kılar
gassâsı budur.
10. Makam Havf’dır ve üç mertebedir. 1. Âhir nefesde imansız mı giderim diye?
korka. Bu korkuyla îmanı sahihdir, mübârek olsun, bu korku kimde ki yoktur, o münâfıktır
mü’min değildir. 2. Korkar Hak Teâlâ’nın mekrinden, hiç emîn olmaz. Zîrâ bâzı hâli
istidrâç olur, sonra Hakk’tan mekr iner ve korka ki rahmetini getire ve zahmetini arz ede.
3. Sırr-ı makãmından Hak Teâlâ’nın celâl heybetinden korkar, bundan artık vahşet olmaz,
bunlar bu heybetten edeb saklarlar nazlanmazlar.
11. Makam Ric’at’tır ve üç mertebedir. 1. Ümmîsi ona cehrettirir, muhabbetullaha
doğru ulyâyı hayâl eder, ehl-i dünyâdan yüz çevirir ve zikrullâha meşgul olur. 2. Sünnete
tâbık eder, a’mâlini ilmine müvâfık eder ve himmeti ehl-i hevâya meyyâl olmaya ve gönlü
Hak Teâlâ’yı sevmekle seyyâl olur. 3. Umduğu Hakk’tandır. Murâdları Hakk Teâlâ’ya
ulaşmaktır.
12. Makam Şefkat’tir ve mertebedir. 1. Kendi nefsine şefkat ede, ömrün boşa zâyi’
kılmaya. Zîrâ nefsin işi gücü dâim ma’siyettir, sırr-ı şeriat kimyâsıyla hakîkatini tebdîl ede.
2. Kãdir oldukça, fırka sâhib-i yakîn olur ki, gönlüne sebep girmiye. 3. Saydini Allah’tan
öte göre, nefsini koya ucûb etmeye.
13. Makam Huşû’dur ve üç mertebedir. 1. Hakkın hükmüne teslîm olur hor ve âciz
ve miskin olduğun âşikâre eder. 2. Nefsin emrâzın rakip bilir, zâhir olanın yok eder. 3.
51
Keşif hâlinde hürmet saklıya ve halk onu terk eder dünyâda hiç ululuk istemez, ululuğu
Haktan gayriye lâyık görmez.
14. Makam Zühd’dür ve üç mertebedir. 1. Şüpheden sakına fâsıklar ile sohbeti terk
eder. 2. Hakk’ın himmetin cemi’ eder ve enbiyânın sünnetiyle bezenir. 3. Cümle hâl
katında beraber ola Tanrı’dan gayri müessir görmiye.
15. Makam Verâ’dır ve üç mertebedir. 1. İyi işlerden kãdir oldukça edine. 2.
Şüphelilerden kaçar. 3. Gönlünde Haktan gayriyi zikrullâh ile dışarı atar.
16. Makam Riâyet’tir ve üç mertebedir. 1. Nazâr ede fâil mef’ûl. Zîrâ derecât
bundandır. Şeriatın emrin tutar. 2. Gözleri yaşlı olur, katreler döker ve gönlü ahvâlin riâyet
eder, işlerine riyâ girmiye. 3. Evkãtına riâyet eder ve bunu şühûd eder ki, Hak Teâlâ ezelde
nice celâl ettiyse, her hakîkat sûretine vâki’ olursa Hak Teâlâ ilminin sûretleridir ki, tecellî
eder ve bu sırrı bilir hırsı terk eder, teslîm onun yerine oturur.187
17. Makam Teslîm’dir ve üç mertebedir. 1. Mübtedî kendini Hak Teâlâ’ya
ısmarlıya Hak yolunda canın, vatanın terk edip, derviş-i Hakka teslîm olur. 2. Ma’rifetle
hükmeylerse resminin varlığına inanmıya, hakîkat nûruna teslîm olur. Zîrâ bir kez tecellî
kılsa kamusun fenâ eyler. 3. İşlerin Hakka teslîm eder, cümle işte Hak kemâline bakar.
18. Makam Sabır’dır ve üç mertebedir. 1. İsyân etmeye, sabır ede ki, rûhuna
Hakk’tan ihsân erişe ve Hakk vaadine medâm nazâr kıla imanı sağ ve sâlim ola. 2. Hakk’a
taatinde sabır ede, Hak Teâlâ’nın buyruğun saklıya, âfâktan ilm-i şer’le Hak Teâlâ’ya ihlâs
ede. 3. Hakk’tan gelen belâya sabreder Allah Teâlâ’nın tevfikiyle, yoksa Haktan gelen
belâsına sabreden kimdir?
19. Makam Şükür’dür ve üç mertebedir. 1. Hangi nesne gökçek ise kabûl edip
şükür eder. Bu şükürde her müslüman ve her kâfir ve Yahûdî ve Mecûsî ve münâfık
kamusu ortaktır. 2. Mübtedîlerin şükrü bu ki, Hak Teâlâ’nın gizli âşikâre verdiği ni’metlere
nazâr ve ol ni’metlerden hâsıl olan kuvvetleri Hak Teâlâ’nın buyruğuna verir, yoksa elfâz-ı
takrîr birle şükür olmaz. Hakk’tan kimseye şikâyet etmeye, belâyı gizleye, makãm-ı şükrü
bile. 3. Mün’imlere şühûd bulur ki, şükrü göğe ağar, ni’met vaktinde ni’met vereni görür,
Hak Teâlâ’yı bilir, halktan ümîdin keser.
187 Câhidî , a.g.e. s, 186.
52
20. Makam Hayâ’dır ve üç mertebedir. 1. Gizli ve âşikârede Hakk’tan utana ve
Hak Teâlâ’yı kendine nâzır görür, hem Hakk’a meyl eder. 2. Hakk’ı kendine kendinden
yakîn bilir, utanır ve bu utanmaktan Hak onu zât-ı şerif sevgisine davet eder. 3. Hak Teâlâ
tecellî kılsa onu heybet hem hayâ kaplıya, halktan Hakk’a kaçması gãlib olur.
21. Makam Sıddıklık’tır ve üç mertebedir. 1. Gerçeklik ki, bununla bu yolda islâm
dinine girer ve gafleti hâlinde taksirin anar farzı, vâcibi ve sünneti tahsîl eder ve tutar zâyi’
etmeye her harabını zikrullâh ile ma’mûr eder. 2. Duâsında yaşamayı Hakk için isteye,
nefsi haz için istemeye, Hakk’ın taatinde sebât bulur. 3. Hak Teâlâ işine râzı olur, makãm-ı
hâli gerçek kasdı doğruya gider.
22. Makam İbşâr’dır ve üç mertebedir. 1. Buhlu terk eden cömert olur, canını ve
tenini Hak yoluna kurban eder, Hak sevgisini berk eder. 2. Gönül ve dili, cemi’ endâmları
cömert olur ve gönlü zikrullâhtan lezzet ala ve endâmları Hak rızâsın ihtiyâr eder. 3. Hak
Teâlâ îşârın ihtiyâr eder, kendini görmekten gãib olur.
23. Makam Hulk’tur ve üç mertebedir. 1. Hulk makãmın bile Hak Teâlâ’nın
emrine sa’y eyliye. 2. Hulkun özrün kabûl eder suçundan geçer, Hakk’tan her ne gelirse
şükür eder, kendini noksan üzere bilir. 3. Halktan gãib olur.
24. Makam Tevâzu’dur ve üç mertebedir. 1. İslâm yolunda doğru olur, tekebbür
olmaya, Hak buyruğun tutar. 2. Hak rızâsında olan kardeşleri kardeş edine, onlara tevâzu
eder, amel-i sâlih olan âlimlere tevâzu’ eder. 3. Nefsini görmeye fânî olur.
25. Makam Fütüvvet’tir ve üç mertebedir. 1. Gönlünü dünyâ eğlencesinden keser
ve şeriat kimyâsıyla hakîkatın tebdîl ede ki, dünyâsın ve âhiretin ma’mûr eder. 2. Dünyâsın
tamam saymış olur, hakîkat Kâbe’sin tavâf eder. 3. Halka karışmak ona güç gelir, Hak
yoluna gideni berk tutar.
26. Makam İlmü’l-yakîn’dir ve üç mertebedir. 1. İlmü’l-yakîn farzdır, Hakk’tan ne
olduysa âşikâre onu kabûl ede, ar etmiye, her ne ki, haber verildiyse tasdîk ede, görmemiş
gibi inana. 2. Yakînin aynidir o ganîlerden ganî olur. 3. Hakka’l-yakînin sâhibi olur,
ilminde mat ola bi’l-külliye fânî olur.
27. Makam Zikir’dir ve üç mertebedir. 1. Gönlü hazırlığına senâ ede, namazını
gönül huzurluğuyla kıla, Hak yolunda zikr-i muhkem olup, dâim zikrullâha meşgul
olmakla ve dünyâ dostluğunu terk etmekle. 2. Gönlü ve sırrıyla zikir ede, Hakka hazır ola.
53
3. Rûhu gizli zikir ehli ola ve Hak seni zikr eylediğin şühûd ede. Zîrâ bu makãm hasbî
değildir, Hak Teâlâ’nın bahşişidir.
28. Makam Fakr’dır ve üç mertebedir. 1. Dünyâyı istemekten gönlü ganî ola, âhiret
talebinde haris ola, eğer talebi olmadan dünyâ hâsıl olduysa, Hak yoluna harç ede. 2.
Varlığını hem amellerini hem kemâlin külliyesin Hakk’tan fadl ile a’mâlini görmiye. 3.
Çâresiz olduğun tahkik ede, her ne vâki olursa şühûd ede ve kamu işlerin hazreti zâtın
hükmünde bile. Ya’ni benlik eseri koymıya, yoksa fakirlik hırkasın giyip korunmak
değildir, bunun gibi fakirden neûzübillâh. 188
29. Makam Murâd’tır ve üç mertebedir. 1. Hak Teâlâ onu hatalardan saklıya ve
âsîlik yollarını set eyliye. 2. Allah Teâlâ onun ayıbını örter, melâmet etmiye hem ebed
itaba ve kahra âlet etmiye, ma’siyetten saklıya iyilik eder ve hem sohbeti tevbeye sebep
eder. 3. Hak Teâlâ onu hâlis eder, onun istihkãkı yok iken fadl eyler.
30. Makam İhsân’dır ve üç mertebedir. 1. Hakk’ı görür gibi ibâdet ede, ivâz istemez,
cümle Hak buyruğuna vefâ eder. 2. İbâdeti ahvâlinden, a’mâlinden görmiye, cemi’
âdemîden işlerin örter, himmeti hakla olur. 3. İbâdetinde çok durar, ekser vaktin
teveccüde geçirir.
31. Makam İlim’dir ve üç mertebedir. 1. İlm-i a’yânla ve görmekle ve işitmekle ve
tevâtürle ola. 2. Gönlü mâsivâdan mücerred ola ve sırr-ı takvâ ile riyâdan pâk ola. 3. İlm-i
ledünnî olur ve o Hak Teâlâ’nın bahşişidir anlamaz.
32. Makam İlm-i hikmet’tir ve üç mertebedir. 1. Herkese hakkını vere, hiç birinin
hakkını men etmeye, her kişide ne kadar esmâ ve ilim hâsıl olursa, o kadar yol bulur. 2.
Hak Teâlâ’nın murâdın gözliye ve i’dın bile ve adlini hükmede bile. 3. İstidlâl içinde geze,
basîret nûruyla her birinin sırrın anlar.
33. Makam Basîret’tir ve üç mertebedir. 1. Basîret âlemine gözün aça zâtullâha yüz
tuta ve Hak Rasûlünden ne geldiyse gerçek bile, sözünü Hakk kitabına uydura. Şeriat tâcını
başından gidermeye. 2. Basîret Hakk adlini bula ne lütuf ettiyse küllîsini Allah’tan bile,
Hakk’a baka. 3.Basîret, ma’rifet Hak Teâlâ’nın bahşişidir, kesbî değildir.
34. Makam Murâkabe’dir ve üç mertebedir. 1. Hakk’ı gözete, gayrı seyrin koya
Hak Teâlâ’yı ululaya ki, nefsi fenâ bula. 2. Hakk Teâlâ’yı kendine nazâr kılar bile,
188 Câhidî, a.g.e. s, 189.
54
dünyâya yüz bağlamış iken Hak Teâlâ inâyet edip, gönlünü döndürdü bile. 3. Ezel
ma’nâsın gözliye her zaman zâhir olur.
35. Makam Hürmet’tir ve üç mertebedir. 1. Mücâhid ola, merâm nefs-i şerrin boza
, Hak Teâlâ’nın evâmirin tuta ve nevâhîsinden kaça. 2. Kitabullâh’dan neki geldi, kamusun
tuta. 3. Edep saklıya sözünde ve işinde ferahına gezmiye, Hakk mekrini gönderir diye hiç
emîn olmıya.
36. Makam İhlâs’tır ve üç mertebedir. 1. İşleri yaramazdan sâfî ola ve işini işinden
görmiye ve kendini iyi görüp mağrûr olmıya. 2. Riyâzet suyuyla pâklık denizinden riyâsız
yuya ve dervişe âsâyı tuta dura. 3. Bir işi ihlâsa lâyık eder ki, hak makbûl ede ve her işi
ilme mutâbık ola ve tarîkatte urûc ede. 189
37. Makam İstikãmet’tir ve üç mertebedir. 1. Hak yolunda doğru dura. Zîrâ
istikãmet kamu hâlin canıdır, işinde bid’at bulunmaya. 2. Hak Teâlâ tecellî kıla, ol Hakîkat
nûruyla istikãmette bâkî kala, kasdı Haktan yana ola. 3. Tecellî saydına seyr oldukça
istikãmet maksûdun göre.
38. Makam Tevekkül’dür ve üç mertebedir. 1. Tevekkül her şeye bir sebep tuta.
Zîrâ o kişi esbâbdan kesilirse, bu babda fitne gele halkı bu ehl-i dünyâdan terkdir diye
medih edeler. Benlik bağının bendine gire, ucubla helâk olmaya. 2. Âdemîden ümîdin
kese, rızkın halktan talep eyleye, gözün sebepten yuma, zîrâ rezzâkı görür te’sîr onun bilir.
3. Tevekkülün görmekten gãib ola, kul olduğuna kãnî ola.
39. Makam Tefviz’dir. Yani bütün işleri Allah’a ısmarlamaktır ve üç mertebedir. 1.
İşinin küllîsine Hakk’ı vekil tutmak ve cümle işine kefil bilmek, Hak Teâlâ kuvvet
vermeyince bir işe mâlik olunmaz, kamusu Hak Teâlâ’nın kudretindendir. 2. Her işinden
nefsini çâresiz bilir, işini kurtarır görmez. 3. Hakk’ı yol eden ve deriden isim dövdüren bile
ve gönül sanıklığıyla niyâz ede.
40. Makam Himmet’tir, üç mertebedir. 1. Zühd ede nefs-i emmâreden halâs
olunca. 2. Himmeti kãdir oldukça mâsivâya tarh ede, bâtında nâr-ı şevki şerh ede ve uzun
uzun endişeler etmeye ve ibâdete cehd ede. 3. Himmeti zâtullâh ola, tecellîden karşı aça
kemâlin sarf eder.
189 Câhidî, a.g.e. s, 191.
55
41. Makam Muhabbet’tir, üç mertebedir. 1. Allah Teâlâ’nın buyruğuna kãim ola,
hizmet ona lezzeti Hak kapısında hor ola, aşkı arta Rasûlullâh (sav)’e uya. 2 Cemi’
nesneden Allah Teâlâ ona sevgili ola. 3. Cemi’ zâtın hazretine azm ede, o hâlde aklını selp
ede, nûr-u zâtı onu cezb ede, dilinde ibâdet kalmıya.190
42. Makam Gayret’tir, iki mertebedir. 1. Nice yıllar ömrünü zâyi’ kılmış idi, ol
vakitte kalan ibâdetleri kazâ ede, dâim zikrullâha meşgul olur, suçun bilip, zikredip ağlar,
gayret eder ve o günâhı bir daha işlemez. 2. Vaktini gaflette geçirmeye gayret eder ki, onu
nikãb bürümesin.
43. Makam Sabır’dır ve üç mertebedir. 1. Bu hâl vâki’ olsa, hiçbir yerde karâr
edemez, gönlü halktan kaçar, vahdeti sever, ünsü zikrullâh olur, dünü gün sâkin olması,
fikrullâh ile olur, halkı görüp onlara karışmaz, mevt ona lezzet verir. 2. Sabretmek şevk
gâlib olur, aklına onu deberdir, mâşûkunu andırır, herkes dünyâ sarayında gönlü karâr
eylemez, kahreder ihtiyârın koymaz. 3. Sâhibine sabretmek hükm eylese seyir gâyet
bulmaz ki, sâkin olur fenâ yolunda göz yaşın döker ve insâniyyet sıfatın efnâ edip varlık
âsârın mahvde fenâ bulur.
44. Makam Sa’ka’dır, ya’ni aklı kalmıya bu makãm üç mertebedir. 1. Sâlik evvel
emirde uzlet ihtiyâr edip, dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, riyâzetler çekip gece gündüz
zikrullâha meşgul olur. 2. Bunların sırları esrâr-ı gaybe ola, şu ilm-i tahkîk mûcibinden o
acâib hayran kalırlar ki, beşeriyyet gelince. 3. Bunlar şühûd-i zât deryâsında gark olurlar,
yaratılmıştan eser kalmaz, hayran olup kalırlar. 191
45. Makam Mülâhaza’dır ve üç mertebedir. 1. Hâli yüzü dünyâya, mala ve mansûb
muhabbetine bağlamış iken, Hak Teâlâ’nın inâyeti erişip, onun yüzün Allah’a tutar bilse
sana kısmet ne mukadder olursa müyesser olur, bunu idrâk ede ahkâm-ı şeriatı başına tâc
ede. 2. Nûr-u keşfi mülâhaza ede ve takvâ libâsın giye ve Hakk’a meşgul ola dünyâyı ve
ehl-i dünyâyı terk ede. 3. Bunların seyri, seyr-i ilallah oldu, eğer debre nûrlar ise helâk
olurlar. Zîrâ ondan yukarı nesne yoktur, nâmahdud nâmütenâhîdir, evveli ve âhiri yoktur,
üstü ve altı, sağı ve solu yoktur, cemi’ nesneden münezzehtir.
46. Makam Safâ’dır ve üç mertebedir. 1. Telvini gide ilm-i terikatın safâsı
mücâhedesi ziyâde arta, himmetini sağ ede, ayağına şeytan ağı dolaşmaya, ona cemâlin
190 Câhidî, a.g.e, s, 192-193. 191 Câhidî, a.g.e. s, 193.
56
göstere. 2. Safâ hâliyle ola müşâhede, ol hâlde envâra gark ola cefâsı gide. 3. Bunların
safâsı Hakk’ın zâtında yok olmaktadır, zîrâ zâtullâha vâsıl olmak fenây-ı mutlaktır.
47. Makam Sır’dır ve üç fırkadır. 1. O sâlik dir ki, sülûkleri sahih oldu, dünyâdan
ve ehlinden yüz çevirip, halktan tamam ümitlerin kesdiler, dâim yüzlerin Allah’a tuttular,
bunlar ashâb-ı yemindendir. 2. Şu ârifler ki, âlemi kovmak bazı işlerin işlerler, ammâ ehl-i
hevâya karışmazlar, onları avam sanırlar. 3. Hakk Teâlâ kendi vechinden bunlara envârını
âşikâre eyledi.
48. Makam Gurbet’tir ve üç mertebedir. 1. Vatandan ve cemi’ taallukãttan
dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, şecer-i gurbette garib olur. 2. Hâle gurbet düşer, kamu
câhiller arasında sıddıklara gurbettir. Zîrâ ehl-i dünyânın hevâsına muhâlif söylerler ve
onlara karışmazlar, ahlâk-ı zemîmeden pâk olmuşlardır. 3. Ârifin hâlini kimse bilmez, illâ
ârif olan bilir ve anlar. Zîrâ ârif de şâhid-i Hakdır ol vatanında meskeninde Hak yolunda
gurbet budur.
49. Makam Mükâşefe’dir ve üç mertebedir. 1. Âlem-i zâhirden hâsıl olan benlik
hicâbı tamamen gide, hiç eser kalmıya şühûd ondan nikãb aça. 2. Bunlara teferruk kãhi ârız
olur, kişi ziyâde olur, ammâ mükâşif kendisinin görse hicâba düşer, sırrı kesilir. 3.
Bunların keşf-i aynîdir, temekkün sâhibleridir.
50. Makam Müşâhede’dir ve üç mertebedir. 1. Vücûd envârını zâhirinde şühûd ede
ve tecellîler ola. 2. Zât-ı bekã hâlinde Hakk’tan hil’at girip halktan pâk olur. 3. Cem’a
müşâhid olur.
51. Makam Hayât’tır ve üç mertebedir. 1. Mübtedîye ilim gerektir cehilden kurtula
hayavât bula, Hak Teâlâ’nın vaîdinden korka. 2. Bunların vech-i nûru zâhir olmaktır,
şühûdunda seyr olmaktır. 3. Bunların hayâ tecellî zâtıdır, burada bunlar Hakk’dan gayri
nesne görmezler. Cem’in hayavâtıyla hayy olur. Hor ve âciz biçâre Câhidiyye bu hayavât-ı
rûz kıla. Hakîkatte nûru göz göre “ enel Hak” diyen kezzâbların sözlerine mağrûr olup
helâk olma. 192
52. Makam Fenâ’dır ve üç mertebedir. 1. Mübtedîye gerektir ki, âlim nefsin
makãmından çıkıp, gönlünün kapısı Hakk’a açıla, keşf makãmına erişe, gayb âleminden
harfsiz sedâsız nidâ işite ve bütün eşyâdan Hak Teâlâ’ya muhabbet ziyâde ola. 2. Envâr-ı
192 Câhidî, a.g.e. s, 195.
57
Hak nefsinin sıfatın mahv ede, nefsi rûhuna muti’ ola, vücûdu fenâ bula, ilimde gayri Hak
yok bile. 3. Fenây-ı mutlaka erişe ve hem bekã yolunda sâlik ola.
53. Makam Tecrid’dir, budur ki, zâhirde dünyâ zînetin terk ede ve bâtını nefs-i
hevâsın terk ede, hâlis ola ve ledünnî ilmi ola. 1. Ayni cem’a gide, ulûm koya resimde ve
sıfatta kalmaya. 2. Tecrîdini şühûd etmekden gide, şühûdu hâlis ola, zîrâ ebkã-i resimle
müşâhede olur.
54. Makam Tefrîr’dir ve üç mertebedir. 1. Sâlik gönlünü ağyârdan tâhir eyler, Hak
Teâlâ’nın muhabbetine düşer, kendi varlığın terk eder, kastını doğru edip Hakk’da fânî
olur. 2. Zâhirde fakrdan hâlis gönlü sunk olur ki, Hakk onu kabz eder, Hakk’tan ona gayret
gelir ki, aslâ kimse onu bilmez. 3. Hakk Teâlâ onları nefsine döndürür, âlim irşâda
getirir.193
d) Ulemânın Sülûkü;
Câhidî Efendi âyet-i kerîm’e ve hadis-i şerif ile ulemânın sülûkünü şöyle
açıklamaktadır: Kur’an’da “Tahkik kurtulmaz, meğer şu kişiler ki, Allah’tan korkar âlim
ola.”194 buyurulur. Peygamber (sav); “Benim ümmetimin, ulemâsı beni İsrail
peygamberleri gibidir”195 dedi. Âyet ve hadîsle sabit oldu ki, âlim Allah’tan korkanlar imiş
ve korkmayanlar âlim değildir, okur yazar olsalar da câhildir. Bir kişi ahlâk-ı zemîmeye
batmış iken gerçek manada âlimim diyemez. Hatta Câhidî Efendi’ye göre âlimlik iddia
etmesi küfürdür.196 Çünkü Kur’an ve hadîs yalanmış olur. Âlim ona denir ki, Allah’tan
korkar biline ki, ilmullâha yakîn olmaktır. İlm-i nâfi’ vâsıtasıyla, yüksek dereceye yetişir.
Zîrâ ilmin başı Allah’tan korkmaktır. Rasûlullâh (sav) buyurdu ki, “Ben Allahü Teâlâ’dan
sizden ziyâde bilirim ve korkarım.” 197 buyurdu. Haşyetin belirtisi odur ki, ilmiyle amel
eder. Hakk’ın rızâsın talep eder. Dünyâ için dolap kurmaz ve her kim amel etmezse
câhildir. Nitekim Hakk Teâlâ onu merkebe temsîl eder. Nitekim buyurur; ”O kişilerin
meseli Tevrat’ı yüklendiler, amel etmediler, eşeğe benzer ki, kitapları götürür. Onu bilmez
193 Câhidî, a.g.e. s, 196. 194 Fâtır , 35 /28. 195 Aliyyü’l-Kârî, el-Masnû’, s. 123; Münâvî, Feyzü’l-kadîr, IV, 384; Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, II, 83. (Bu kaynakların hepsinde de bu sözün aslının olmadığı ifâde edilmektedir.) 196 Câhidî, a.g.e. s, 223-224. 197 Buhârî, Îman 11; İbn Abdilber, et-Temhîd, V, 120 (Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillah en-Nemerî, I-XXIV, Mağrib, 1387); İbn Hacer, Fethu’l-bârî, X, 513.
58
ki, nedir”198 demektir. Biri ilm-i enbiyâ (as) hazretlerinin mîrâsıdır. Nitekim buyurur;
“Ulemâ, enbiyânın vârisleridir.”199 Mîrâsı bunlara döndürmektir. Rasûlullâh (sav) dinarı,
dirhemi mîrâsa koymadı. İlmi mîrâsa koydu. Kimki onunla amel kılsa, ulu nasîbi ve azîm
mertebe bulur. Rasûlullâh (sav) iki türlü mîrâs kodu. Biri ilm-i zâhir ve biri ilm-i bâtın. Biri
ilm-i zâhir o ki, inceleyenin faydalandığı ilim ki, sahâbe Rasûlullâh hazretinin kavlinden ve
fiilinden almışlardır. Meselâ ilm-i kitabullâh ve ilm-i sünnet ve ilm-i fıkıh gibi dahî
insanın, islâmın envâından ne varsa hepsi ilm-i zâhirdir. İlm-i bâtın ma’rifettir. Cebrâil
vâsıta olmadan gaybü’l- gaybdan ev ednâ makãmından li meallah vakti hâlinden
Rasûlullâh (sav) şerîf-i rûhundan sahâbe-i kirâm ehâze ederler ki; ”Bunun üzerine Allah,
kuluna vahyini bildirdi.”200 Nübüvvet velâyetinden bir cür’a sünnet-i kirâm tarîkınca, o
talep âleminde Hak Teâlâ’nın aşk oduna yanıp kül olan canların üzerine dökerlerdi.
Ulemâ üç taifedir. 1. İlm-i zâhiri bilir, onunla amel eder. 2. İlm-i bâtını bilir ve
onunla amel eder. 3. Hem ilm-i zâhiri hem ilm-i bâtını bilir ve ikisini de icrâ eder. Veliyy-i
kutûb onlardır. 201
7 -Şeyh (Mürşid-i Sâdık) ve Mürid:
Şeyh, lügatta “yaşlı ihtiyâr, pîr, bey, önder, kabile başkanı” mânalarına
gelmektedir.202 Tasavvufta ise, şeriat, tarikat ve hakikat ilimlerinde kemale ulaşmış ve bu
noktada nefislerin hastalıkları ve tedavilerini bilmede en son noktaya gelen, taliplere
rehberlik eden ve onları irşad etme ehliyetine ve liyakâtına sahip olan rehber ve delil olan
kimse"dir. Şeyhlik rütbesi; sûfîlerin yolunda, rütbelerin en yükseği ve Allah'a davette
peygamber vekilliğidir.203
Câhidî Efendi, bir kimsenin kurtuluşa ermesi için, bir şeyhe mürid olması ve bir
tarikata girilmesini şart koşar. Kişinin kendi başına seyr u sülûkünü tamam edemeyeceğini
198 Cuma, 62/5. 199 Ebû Dâvûd, İlim 1; Tirmizî, İlim 19; İbn Mâce, Mukaddime 17; İbn Hibbân, Sahîh, I, 289, 290. 200 Necm, 53/10. 201 Câhidî, a.g.e. s, 224. 202 Râğıb el-İsfehânî, el-Mufredât, s. 396; Süleyman Uludağ, a.g.e, s. 455 203 Suhreverdî, a.g.e, s. 118.
59
hatta sapıklıklara düşeceğini söylemektedir. Aksini savunanları ise, münafıklar olarak
nitelendirmektedir.204
Câhidî Efendi’ye göre şeyhler saadet sahibidirler. Çünkü, velâyetlerinin başında
seyr-i sülûk ettiler, hidâyetullâh ile cümle âfâtın ucuna eriştiler her birinin hakîkatına
muttalî oldular, o imtihanlardan selâmetle geçtiler necât bulup menzile eriştiler. Evvel
emirde mürşid-i sâdıka teslîm-i külliye ile teslîm olup, tâ’limine râzı oldular.205
Her tarikat bağlısı ve her âlim şeyh değildir. Özetle tasavvufî açıdan şeyhte şu
özellikler bulunmalıdır:
a) Şeyh’te bulunması gereken özellikler;
Şeyh, kitap ve sünneti iyi bilmelidir. Şeyh olacak kimsenin güzel vasıflarla
donanmış, dünya ve makam sevgisinden geçmiş, az yeme, az uyuma, az konuşma ve halvet
gibi, riyazet ve mücâhede, namaz, oruç ve zikir gibi nafile ibadetlerle nefsini arıtmış,
sülûkünü tamamlamış halk arasına girmiş, Allah ve Rasûlü'nün ahlakıyla ahlâklanmış bir
kimse olması gerekir. Ayrıca Hz. Peygamber'e (sav) uzanan bir silsileye sahip
bulunmalıdır.206 Silsile tasavvufta şeyhin Hz. Peygamber'le (sav) irtibatı yönüyle
önemlidir. Bundan başka sohbeti sâlih kimselerin sohbetinden daha az yararlı olan kimse
şeyh olamaz.207 Mürid, daha geniş bir ölçüde, umûmiyetle sûfî mânasını almıştır. Şeyh,
dergâhta medresedeki müderrisin vazifesini yüklenen kişidir. Okumak için bir öğreticiye
ihtiyaç hissedildiği gibi, terbiye için de bir şeyhe ihtiyaç duyulmuştur. 208
b) Mürid;
Mürid de şeyhe tâbi olan, şeyhin vereceği terbiyeyi ve eğitime muhtaç olan ve
medresedeki talebe konumunda bulunan kimsedir. Fakat fonksiyonları itibariyle şeyhle
müderris farlılık arz eder. Çünkü müderris ders takrir eder, şeyh ise kendisine intisap eden
sâliklere istidât ve kabiliyetlerine göre manevî olgunluğa eriştirmek üzere rehberlik ve
önderlik eder, faydalı ve zararlı olanı gösterir, onların kalplerine şeriat bilgisini ve Allah
sevgisini yerleştirmeye çalışır. Hocanın yaptığı iş nazarî ve kavlî, şeyhinki ise amelî ve
204 Câhidî, a.g.e. s,148-149. 205 Câhidî, a.g.e. s,172. 206 Yılmaz H. Kâmil, a.g.e, s. 194; Kübrâ Necmuddin, a.g.e. s. 153-154; Aynî M. Ali, a.g.e, s. 92 207 Kübrâ Necmuddin, a.g.e. s, 87. 208 Ankaravî, a.g.e, s. 32; M. Ali Aynî, İslam Tasavvuf Tarihi, s. 91; Mahir İz, Tasavvuf, s. 162; Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 116.
60
tatbikidir.209 Şeyh, hak yolda sülük eden, bu yoldaki zararlı, korkulu ve tehlikeli hususları
tanıdıktan sonra, vakt, menzil, hal ve makamlar konusunda müridi bilgi sahibi yapmak
suretiyle onu irşâd eden, faydalı ve zararlı olan şeyleri ona gösteren kimse210 ve şeyh,
manevî doğum için insan ruhunu tabir câizse, dölleyebilen manevî erdiricidir. 211
b) Müridin şeyhe ihtiyacı;
Câhidî Efendi müridi yumurtaya benzeterek şeyhden doğduğunu beyan etmektedir.
Çünkü mürid “yemrudü” sıfatında oldu, kendi beşeriyyetini yumurta lâfından bağlandı
kaldı. O kuşluk mertebesinden ki, abdiyyet-i hâs ondan ibârettir, girdi ve düştü eğer kendi
özün, şeyhin ve lâyık tasarrufuna teslîm edecek olursa, şeyh dahî kendinin âlî himmetini
ona sarf edip onun hâline murâkıp olur tedrîcî ile. Nitekim kuşun tasarrufu tesiri yumurtada
zâhir olur. Yumurtalığı hâlinden kuşluk vücûduna tebdîl olur. Bu tecellîn, şeyhin dahî
rûhâniyesi tasarrufun tesiri mürîdin o yumurta sıfat-ı vücûdunda iken tesirler edip onu
kuşluk vücûduna tebdîl eder ki, ubûdiyyet-i hâstır. Ammâ kuş yavruyu yumurtanın kapı
yolundan âlem-i zâhire çıkarır. Onu dünyâdan öteri yürüttü, lâkin mana kuşunu âlem-i
melekût yolundan dışarı götürürler. Zîrâ onu âlem-i ulvî için yürütmüşlerdir. Müridin
vücûd kuşu beşeriyyet yumurtasının melekûtunda gizli idi. Şeyh himmetinin tasarrufu onu
melekût derecesinden hüviyet-i hevâsının sahrâsına götürür ve velâyet sulbünden vâridât
rahminden ubûdiyyet makãmına abdiyyet-i hâs olup doğar.212
Tasavvuf eğitimi açısından şeyh-mürid ilişkilerinin rolünü ortaya koyabilmek için
eğitici ve mürebbi durumunda olan kimseleri tanımak ve bilmek gerekir. Bu eğitim
içerisinde eğitimle uğraşan aşağıda belirtilen sayıda eğiten ve terbiye eden şeyh vardır:
a) Şeyh-i tâlim: Öğreten, hoca, tasavvufî konularda bilgi verip çevresindekileri
aydınlatan sûfî.
b) Şeyh-i sohbet: Herkesin sohbetine katıldığı, sözlerini dinlediği, hal ve hareketlerini
örnek aldığı sûfî. Şeyh-i tâlim bilgi verir, şeyh-i sohbet hem bilgi verir, hem de haliyle
çevresindekileri etkiler, onlara örnek olur.
c) Şeyh-i irade: Tarikatta en yüksek olan, iradesi ilahi irade içinde meze olmuş ve
yanında veya ilhamı altında müridin cesed ve ruh halinde kabul olunduğu kimsedir. 209 Yılmaz, a.g.e. s. 194. 210 Kubrâ Necmuddin, a.g.e. s. 87. 211 Öztürk Y. Nuri, Kur'an ve Sünnete Göre Tasavvuf, s. 401. 212 Câhidî, a.g.e. s,29.
61
d) Şeyh-i iktida: Kendine uyulması, söz ve fiilleri taklid edilmesi gereken kimsedir.
e) Şeyh-i teberrük: Bereketinden nasip almak için mübtedi müridin ziyaret ettiği
kimsedir.
f) Şeyh-i intisab: Mübtedî müridin sayesinde tarikata kabul olunduğu, kendisine
hadim (dinî hadim) olduğu ve maddî vazifesi için kendisinden emir aldığı zattır.
g) Şeyh-i telkin: Her müride okuyacağı virdi tevzî eden manevî öğreticidir.
h) Şeyh-i terbiye: Mübtedîlerin terbiyesi ile vazifelendirilen şeyhtir.
i) Şeyh-i tarikat, şeyh-i terbiye, şeyh-i irşad, şeyh-i taslîk: Mürid ve müntesiplerini, bir
annenin bebeğini terbiye etmesi ve yetiştirmesi gibi terbiye edip yetiştiren şeyh. Onların
hem ruhanî ve hem dünyevî rehberidir. Tarikat şeyhleri böyledir.213 Bunun yanında
şeyhlik konusunda sâlih sâliklerin durumu dört kısımda incelenebilir:
1. Mücerred sâlik (cezbesiz sülük eden).
2. Mücerred meczûb (sadece cezbe halinde olan ve kalan).
3. Sâlik-i meczûb (önce sülûke başlayıp, peşinden cezbeye ulaşan).
4. Meczûb-i sâlik (bidayette cezbe hâlinde olup, ardından sülûke başlayan).214 Bazı
insanların yapısında tabiî olarak bağlanma duygusu vardır. Bu duygu en üst düzeyde şeyh-
mürid ilişkilerinde temsil edilmiştir. İslâm tasavvuf kitabiyatında yer alan "şeyh-mürşid"
kavramları tasavvufî tecrübeye, daha teknik deyişle seyr ü sülûke başlayan müride bu
yolda rehberlik eden kişiyi ifade etmektedir. Genel olarak şeyhsiz bir tasavvufî hayat
düşünülemez. İnsana özgü diğer tecrübe alanlarından daha özel aşkın, anlaşılması güç bir
tecrübe alanı olan mistik tecrübede bir rehbere başvurulması, bu konuda başarıya ulaşma
bakımından büyük önem taşımaktadır. Nitekim Bâyezıd-i Bistamî, "Şeyhi olmayanın
şeyhi şeytandır"215 diyerek rehbersiz bir yola girmenin tehlikesini vurgularken, Ebû Ali
Dakkak, "Yetiştirene ve dikeni olmadan kendi kendine ve hudaî-nabit olarak biten bir
ağaç yaprak açar, fakat meyve vermez. Nefes nefese ve tedrici bir şekilde tarikatın
kurallarını öğretecek bir üstada sahip olmayanın durumu da böyledir. Bu durumda olan
213 Uludağ Süleyman, TT S., s ,455. 214 Suhreverdî, a.g.e, s. 122. 215 Kuşeyrî, a.g.e, s. 592; Sühreverdî, a.g.e, s. 127.
62
mürid heva ve hevesine tapar, başka bir kurtuluş yolu bulamaz216 ifadeleriyle, yol
gösterişsiz bir mistik tecrübenin tehlikelerini haber vermektedir.217 Şeyhlerin çoğunun
şöyle dediğini işittim: "Kurtuluşa ereni göremeyen ve bilemeyen kişi kurtulamaz." Bu
konuda Rasûlullah (s.a) bizim için en güzel bir örnektir. Ashâb-ı kiram, bütün ilim ve
edeblerini Hz. Peygamber 'den alıyordu. Nitekim sahâbe-i kirâm'dan bazıları şöyle
demişlerdir: "Rasûlullah (as) bize, helada kaza-i hacet yapmasına varıncaya kadar her şeyi
öğretti."218
Tasavvuf kendi anlayışı çerçevesinde ifratları olsa da insanı gerçek bir kul ve tam
anlamıyla bir insan yapmaya yönelik bir mücahede olarak kabul edilmektedir. Mücahede
hayatının gayeleri için İbn Haldun şu üçlü tasnifi yapmıştır.
1. Gayesi takva olan mücahede. Bu mücadeleye insanı sevkeden amil kurtuluş
arzusudur, Allah'ın gazabından korunmak ve sakınmak maksadıyla Hakk Teâlâ'nın
koyduğu hudutlara riâyet etmektir. Bu mücâhedenin hakikati veradır.
2. Gayesi istikamet olan mücahede. Bu mucahededen maksat nefsi ıslah etmek ve
bütün hareketlerinde itidal üzere olmasını sağlamaktır. İrade ve riyazet bu yolun esasıdır.
3. Gayesi keşf ve ittila' olan mücahede. Bu, takva ve istikãmeti gerçekleştirmekle
beraber tasavvuf! terbiyenin usullerini bilen bir mürşide bağlanmak, halktan ayrılarak
tenha bir yerde inziva hayatı yaşamak, sağlam bir iradeye sahip olmak, sevgili için her şeye
razı olmak gibi şartlara da riâyet edilmesini gerektirir.219
Sühreverdî (0.632/1234) bu noktada şeyhin tasavvuf eğitimindeki konumunu şu
sözleri ile ortaya koymaktadır: "Hz. Peygamber (s.a) için Cebrâil (a.s) nasıl vahy emini ise,
şeyh de müridleri için ilham eminidir. Cebrail'in vahiyde ihaneti olmadığı gibi, şeyhinde
ilham da ihaneti olmaz. Rasûlullah (s.a) nasıl neva ve hevesiyle konuşmaz ise, zahir en ve
bâtmen O'na ve O'nun sünnetine bağlı olan şeyh de heva ve hevesiyle konuşmaz."220 Bu
ifadelerden şeyhin konumu delilsiz şekilde Hz. Peygamber'e (s.a) konumuyla aynı
görüldüğü ve kıyaslandığı anlaşılmaktadır. Böyle yapmanın doğru olduğunu söylemek
zordur. İslâm inancına da ters gözükmektedir.
216 Kuşeyrî, a.g.e, s. 592; Sühreverdî, a.g.e, s. 127. 217 Hökelekli Hayati, "Din Psikolojisi Açısından Şeyh-Mürid ilişkileri", Hareket, Mart 1980, s. 36-37. 218 Müslim, 2/Tahâret, 57 (l, 225); Ebû Dâvûd, 1/Tahâret, 4 (I, 49, h. no: 7); Tirmizî, 1/Tahâret, 12 (l, 24, h. no: 24); Nesâî, Taharet, 35, 36 (I, 35-36) 219 İbn Haldun, Tasavvufun Mahiyeti, s. 124-136. 220 Sühreverdî, a.g.e., s. 316.
63
d) Şeyh-Mürid ilişkisi;
Tasavvufta mürid-şeyh ilişkisinin sürekli olması ve devamlı canlı ve taze tutulması
tasavvufî eğitim açısından önemlidir. Nitekim tasavvuf geleneğinde müridin şeyhi
karşısında hiçbir değeri yoktur ve kendini de böyle değersiz olduğuna inandırmaya çalışır.
Kuşeyrî'ye (0.465/1073) göre mürid şu düşünce içerisinde olmalıdır: "Dünya ve ahirette
kadr ü kıymetim veya yeryüzünde benden daha aşağı biri var diye bir müridin hatırından
bir fikir geçerse, o müridin irade ve müridlik yolunda attığı hiçbir adım sıhhatli olmaz.
Çünkü mürid için vacip olan nefesinin değerini tahsil için değil, Rabb'ini tanımak için
çalışmaktır."221
Şeyhini her şeyde ve herkesten çok sevmek müridliğin şartlarındandır. Mürid artık
kendi için değil, şeyhi için yaşar. Şeyhte fâni olmak Allah'ta fâni olmanın mukaddimesidir.
Müridin seyr ü sülükte ilerleyebilmesi için "kalben bile olsa şeyhine itiraz etmemesi
şarttır."222 Böylece bu durum, müridin şeyhini benimsemesine ve taklid etmesine yol açar.
Ancak bize göre bu durum beşer takatinin dışında bir şeydir.
Kuşeyrî'ye göre, "Müride gereken edeplerden birisi de, zahiren ve bâtınen kötü bir
hâle düşmekten ve kötü edebden sakınmaktır."223 Çünkü sâdık bir mürid, kalbini mürşidine
bağladığı zaman; önce, onun zahir i edepleriyle edeplenir, sonra mürşidin bâtınındaki
bâtınî kuvvet müridin kalbine akar. İslâm tasavvufunda şeyhin tartışmasız bir otoritesi ve
saygınlığı vardır. Sûfîler arasında kökleşmiş şeyh otoritesini daha net ve özlü şekilde, İbn
Haldun'un (0.808/1405) sûfîlerden naklettiği şu söz ifade etmektedir: "Mürid şeyhin
huzurunda yıkayıcının önünde yatan ölü gibi olması lazımdır."224 Fazlu'r-Rahman
(ö.1988) ise farklı bir yaklaşımla şeyhin otoritesinin tarihî süreç içerisindeki durumunu
şöyle yorumlar: "İlk üç asırda sûfîlik yolunda yürüyenler, çarpıcı bir ruh bağımsızlığına,
verimlilik ve yapıcılığa sahip oldukları halde, daha sonraları amansız bir disiplin ve şeyhin
ruhanî diktatörlüğüne sorgusuz-sualsiz mutlak bir boyun eğme anlayışı baş gösterdi.
III.(IX.) yüzyılda Cüneyd-i Bağdadî, müridin Allah karşısında bir kukla gibi
221 Kuşeyrî, a.g.e, s. 594. 222 Kuşeyrî, a.g.e, s. 512-14. 223 Ankaravî, a.g.e,fs, 39. 224 Ankaravî, a.g.e, s. 35; Suhreverdî, a.g.e, s. 128.
64
davranmasını tavsiye ediyordu; oysa daha sonra müridin mürşidin elinde cenaze
yıkayıcısının elinde durduğu gibi durması gerektiği söylenmekte idi.225
Hucvirî'ye (ö.470/1077) göre tasavvuf yolunun şeyhleri gönül doktorudur. Şayet
doktor hastanın derdini bilmiyorsa, yapacağı tedavi onu mahveder. Zira onun tedavi
edileceğini, hastanın bakımını, hastanın tehlikeli olan yerlerini bilmemektedir. Bundan
dolayı hastaya vereceği yiyecekleri ve içecekleri hastanın derdine muhalif olacak şekilde
tatbik eder. Hz. Peygamber'in (sav) "Kavmi içindeki şeyh, ümmeti içindeki peygamber
gibidir" demesinin sebebi budur. Peygamberler nasıl davetlerinde basiretle ve halkın kendi
seviyesine göre hareket etmişlerse, şeyhin de böyle hareket etmesi gerekir.226
Câhidî Efendi’ şeyh- mürid ilişkisini, ilginç bir benzetmeyle müridin yumurta gibi
şeyhden doğduğunu söylemekle açıklamaktadır. Şeyh müridi terbiye etmek için kendi
tasarrufu altında tutar. Diğer bir benzetmesi de kuşun yavruyu yumurtanın kabuğundan
zahir âleme çıkardığı gibi şeyh de mana kuşu olan müridi âlem-i melekût yolundan âlem-i
ulvîye götürür.227
Tasavvuf eğitiminde büyük bir saygınlığa ve otoriteye sahip olan şeyh, böylece
müridlerinin bütün özelliklerini ve kabiliyetlerini göz önünde bulundurarak, herkese ayrı
ayrı yol gösterir. Müridin mizacındaki sertliği yavaş yavaş izâle etmeye çalışır. Müridin
teslimiyeti tam ise çabuk yol alır, olgunlaşır ve kalp safasına ulaşır. Şeyh-mürid
münâsebeti, baba evlâd ilişkisi sıcaklığındadır. Çünkü peygamberler, ümmetlerine "baba"
mesabesinde olduğu gibi peygamberlerin varisleri konumundaki şeyhler de müridlerine
karşı "baba" durumundadırlar. Bu yolun terbiye sistemi sîret-i nebeviye ile ahenklidir.
Gaye o örneğe benzemektir.228 Müridin kendi başına istiklâli ise; artık Cenâb-ı Hakk'tan
manevî ilim ve ilham alıp anlama kapısının kendisine açılmasıyla başlar. Mürid, ihtiyaç ve
mühim işleri Allah Teâlâ'ya arz edebilme ve O'nun tarif ve tenbihatlarına göre çözüp, ilâhî
muradı anlama rütbesine ulaştığı zaman, artık mürşidinden ayrılma vakti gelmiştir.
Mürşidinden ayrılma vakti gelmeden kendiliğinden ayrılırsa; önüne, dünyaya dönme,
225 Fazlu'r-Rahman, İslam, s, 172. 226 Hucvîrî, a.g.e, s. 136. 227 Câhidî, a.g.e. s, 29. 228 İz Mahir, Tasavvuf, s. 162; Yılmaz H. Kâmil, a.g.e, s. 194
65
hevâsına tâbi olma gibi, vaktinden evvel sütten kesilen çocuğun mâruz kalacağı sıkıntı ve
engellere benzer manialar çıkar ve onu zarara, sokar.229
Buraya kadar şeyhle ilgili anlatılan özelliklerin ve vasıfların sünnete uyanları olduğu
gibi sünnete uymayanları vardır. Sünnete uyanlar da Hz. Peygamber'i (s.a) rehber ve örnek
alma durumu, uymayanlar ise şeyhin konumunu olduğundan fazla görme, abartılı vasıfları
şeyhe yükleme, müridin iradesiz, değeri olmayan kişi olarak algılanmasıdır.
Burada önemli gördüğümüz şu üç noktaya temas ederek konuyu bitireceğiz:
1- Şeyh velayet sahibi olmak itibariyle, makamı ne olursa olsun, nebinin mertebesine asla
ulaşamaz.
2- Sûfîlere göre velayetle nübüvvet makamları arasında sıddıkıyet denen bir makam vardır
ki buna ulaşmak iki şahsın dışında hiç kimseye nasip olmamıştır. Hz. Ali ve Hz. Ebû
Bekir.
3- Şeyhin aracılık vasfı geçicidir. Kısacası mürşid bir ışık yakar çekilir. Yolu yürüyecek
olan müriddir.230
Câhidî Efendi’ye göre sâliklerin nefsini bilmek üç mertebedir.
1- Sûret-i nefsi bilmektir.
2- Sıfat-ı nefsi bilmektir.
3- Manay-ı nefsi bilmektir.231
e) Câhidî Efendi’nin müridlere nasihatı;
-Sâdık müridlere lâzımdır ki, Allah Teâlâ’nın evâmirin tutalar ve nevâhîsinden
ictinâb edeler.232
-Müride gerektir ki, mürşide gãyet muhabbetinden sâhib kâdem ola.233
-Mürid Hak yolunda sıya ya’ni varını terk ede, kavmi kabîlesin ve akrabasın terk
ede ki Hak Teâlâ dahi onun her birine derece mertebe bahşiş kıla ve imanını ma’mûr
ede.234
229 Suhreverdî, a.g.e, s,129. 230 Öztürk, Y. Nuri, a.g.e, s. 400-401 231 Câhidî, a.g.e. s, 170. 232 Câhidî, a.g.e. s, 159. 233 Câhidî, a.g.e. s, 198.
66
-Müride gerektir ki, tevbe-i isti’mâl ede, tâ ki merdûd olmaya ve tecrübe müride
gereklidir.235
-Mürid uzleti sevmelidir uzlet etmeyince yedi âzâsın saklıyamaz. Ekser halka
karışırsa mürid değildir. Şeyh ona teveccüh etmiye ve hicret sevâbın bulan mürid kendini
Hakk’tan ayırandan kaça.
-Müride vâcib oldur sohbeti hemen şeyhle ola, müridler birbiriyle söyleşmeye,
meğer lâzım gele.
-Müride riyâzât gereklidir ki, kãdir oldukça az yiye, amel-i sâlih yokluğu ola, çok
yemekten olur hastalığı, çok yemektendir kulağı sağırlığı olduğu, çok yemektendir
menzilden geri kaldığı, dünyâya gönül verdiği ve fenâya ermediği, nefse kul olduğu,
kanaat etmediği ve dünyâya baş eğdiği âhireti unuttuğu, ve fâsid fikirler çok yemekdendir,
dünyâ sevgisini nasîhat işitmediği, çok yemektendir.236
-Müride gerektir ki, bütün vaktini oruçla geçire, orucu fikrullâh sözü zikrullâh
ola.237
-Müride gerektir ki, takvâ, müttâ ki ve berhiskâr ola.238
-Müride gerektir ki, şeyhini sevenleri seve, sevmeyen anası dahî olursa terk ede.
-Müride gerektir ki, kãbiliyyet şerâiti onda ola, tâ ki mürşidin irşâdı ona te’sîr
ede.239
-Mürid olur ki, ona fazl-ı sübhâni yetişe, muhabbetullâh gâlib ola.240
-Müride gerek ki, şeyh icâzetiyle fazlı terk eyleye, elinde her nesi var ise Hak
yoluna vere.241
-Mürid şeyh katına varmak gerek, mürid şeyh katına sağ yanından vara, şeyhinin
yüzüne bakmaya ve yabana dahî bakmaya, türâba baka ya eline ve selâm verir gibi
topuğuyla başını türâbdan yana eye, ellerin bağlaya azıtmaya ganî ganî söylemeye. Şeyhe
234 Câhidî, a.g.e. s, 199.
235 Câhidî, a.g.e. s, 199-200. 236 Câhidî, a.g.e. s, 200. 237 Câhidî, a.g.e. s, 202. 238 Câhidî, a.g.e. s, 203. 239 Câhidî, a.g.e. s, 205. 240 Câhidî, a.g.e. s, 209. 241 Câhidî, a.g.e. s, 199.
67
bu kelâm niçin böyle dir diye sormaya, şeyhin ta’birine râzı ola ve şeyh bir kelâm
söylerken mürid hiç kimseye bakmaya önüne baka, şeyh kelâmı tamam etmeyince kalkıp
gitmeye. Ve söylediği gibi söylemeye, oturduğu gibi oturmaya, yerine oturmaya ve
basmaya, yediği gibi yemeye, giydiği gibi giyinmeye.242
-Müridlik Hakk Teâlâ’nın sıfatıdır, mâdemki Hakk Teâlâ bu sıfatla kulluk canına
tecellî irâdet kılmasa, hiçbir kimse mürid olmazdı.243
-Ey mübtedî müridler bu “Et yâ Muhammed Hak budur, Rabbinizden kim ki dilerse
mü’min olsun dahî kâfir olsun, tahkik biz yer akladık zâlimlere bir od ki, kaplamıştır
onları.”244 Zikrolunan âyetlere nazar edip birbirine mütenâkız sanıp itikãdınıza halâl
eriştirmemektir. Zîrâ bu âyetler ulûm-u esrârdandır, buna her sâlik muttalî olmaz.245
-Tâlib-i Hakk olan mürid odur ki, bîgarâz ola, ya’ni mürşid huzûrunda îtikãdı pâk
ola, şirk-i hafîden halâs ola.246
-Tâlib-i Hakk olan sâdık müridlerdir ki, mürşid-i sâdıka teslîm olup dünyâdan ve
ehlinden yüz çevirip ve uzlet ihtiyâr ederler.247
-Sâdık mürid ise; “ elestü bi rabbiküm kãlû belâ” hitâbın sırrı onda müşâhede eder,
bu makãmda rûhu bütün mahlûkattan “kãlû belâ” ceveyân işitir ve ona göre hareket
eder.248
8 -Evliyâ Düşmanları:
Câhidî Efendi, meşâyıhın ilm-i esrârını inkâr edenleri, merdud ve evliyâ
düşmanları olarak zikretmektedir. Zira evliyânın sırlı ilmini kabul etmeyenlerin, sağ
gözlerinin kör, Hakk’ı taleplerinin gönüllerinden çıktığını ve dâima Hakk Teâlâ’nın emrini
terk edip yasaklarını işlemeye azm ettiklerini söylemektedir.249
242 Câhidî, a.g.e. s, 220. 243 Câhidî, a.g.e. s, 173. 244 Kehf, 18/29. 245 Câhidî, a.g.e. s, 158. 246 Câhidî, a.g.e. s, 119. 247 Câhidî, a.g.e. s, 127. 248 Câhidî, a.g.e. s, 146. 249 Câhidî, a.g.e. s, 15-16; 21-22.
68
Câhidî Efendi, dünyalıkların evliyalara ayak bağı ve mâni olmadığını, evliyanın
dünya zevkine kãni olmadığını anlatarak, evliyalara çatan düşmanlarına bu sataşmalarının
onları etkilemeyeceğini anlatmak istemektedir.250 Yine Câhidî Efendi, evliya düşmanları
kâfirlikten daha şiddetlidir, diyerek Allah’tan bütün evliyanın hışmına uğramalarını
istemektedir. Evliyayı kâfirlerle bir gördükleri için Câhidî Efendi, evliya düşmanlarını
dünya “kadîm”dir diyen kâfirlerden daha şiddetli mezheb-i kümrâhlar olarak
vasıflandırmaktadır. 251
Câhidî Efendi, ilmine layık ameli olmayan kimseleri, Hak’tan gelen belâlara
sabretmeyenleri ve ikindi namazını kılmayanları, adları mü’min kendileri münafık evliya
düşmanları olarak nitelendirmektedir.252
Câhidî Efendi, Ey evliyâ düşmanları münkirler, biz bunlara dil uzatırız da ya niçin
bir kere bile gelmez diye mağrûr olmayınız. Hak Teâlâ has kullarına dil uzatanları aynen
azâb edecektir, onların varacak yerleri cehennemdir.253 O belâ size yeter, Hak Teâlâ
habibine haber verdi: “derler gönüllerinden niçin bize azâb eylemez, Allahü Teâlâ bunu
söylediğimiz için yeter, onlara cehennemde azâba girerler, ona o ne yaramaz varacak
yerdir.” 254
9 -Nefs-i emmâre:
Münker ve günah olan şeyleri işlemeyi teşvik ve emreden nefistir. Kur’an’daki:
“Çünkü nefs kötülüğü şiddetle emreder.”255 âyet-i kerimesi nefsin bu makamına işaret
eder.
Câhidî Efendi de nefs-i emmâreyi, tabiat-ı hayvânî işlemek, rûhâniyye sıfatların
elini ve ayağını eğri kılmak olarak tanımlar.256
Nefs-i emmâre mertebesinde bulunan sâlik, iyilik işleme, kötülüklerden de kaçmaz;
ancak kötülüğün zuhûrundan pişmanlık duyar. Fakat bu pişmanlık davranışlarını
250 Câhidî, a.g.e. s, 27. 251 Câhidî, a.g.e. s, 77. 252 Câhidî, a.g.e. s, 240; 247. 253 Câhidî, a.g.e. s, 235. 254 Mücâdele , 58 /8. 255 Yûsuf, 12/53. 256 Câhidî, a.g.e. s, 1-2.
69
etkilemez. Bu sıfatla muttasıf olan nefs, hevasına fazla düşkündür. Bu mertebedeki sâlikin
zikri “Lâ ilâhe illallah”, seyri “seyr ilallah” usûlü “şeriate riâyet”tir. Tevhid kalbe te’sir
edince, nefy gidip isbât kalır ve tedricen diğer esmâ zikrine başlanmak üzere ikinci
makama geçilir.257
Nefs-i emmârenin alâmetleri;
Câhidî Efendi, nefs-i emmârenin alametlerini şöyle açıklamaktadır: şeriata muhalif
işler işletir, kötü sözler söyletir, bâtıl i’tikâd ettirir ve şehevât-ı hissiyye âşık edip ıhvandan
ayırır. Arzûy-i şehevât ve lezzâtı şehevâniyye onlara iman olup, âlem-i anâsırdan yukarı
çekip âlem-i melekûta seyrederler, âlem-i süflîde şeytan sıfatıyla birbirine ahkâm-ı şerîf-i
şer’iyye aykırı şeyler ta’lim ederler, tarîk-i Hakk’ta olanları sevmezler ve müşriklerin
makãmında karâr etmişlerdir, kararları hemen dillerindedir. Yoksa kalplerinde zerre
miktârı imanları yoktur.258
Câhidî Efendi, nefs-i emmâreden kurtuluş olarak, nefs-i emmarenin hevâsına
aldanılmamasını, ahkâm-ı şeriata muhkem yapışılmasını, şeriata uygun olmayan fiilerin
terk edilmesini, zikrin ve fikrin Hak olmasını nasihat etmektedir.259
Câhidî Efendi, nefs-i emmâreye kavl olup uyanların cehenneme gireceklerini
belirtir.260 Kişinin sultanı nefs-i emmâre, akl-ı şeytan hocası iken huzûr-ı kalb ile beş vakit
namaz kılıp cemaat sevabı almak kolay değildir. Gece gündüz âhiret için gayret edip, uzlet
edip kurtuluşa ermek kolay değildir.261
Câhidî Efendi, nefs-i emmârenin doktorlarının enbiyâlar ve evliyâların olduğunu
söyleyerek, enbiyâlar ve evliyâların insanları irşada götürdüklerini, nefs-i emmârenin
kötülüklerinden uzaklaştırdıklarını, terğible insanları âhirete döndürdüklerini, terhible
dünyadan uzaklaştırdıklarını ve şehvet hislerinden kestiklerini anlatmaktadır.262
Aynı zamanda Câhidî Efendi, nefs-i emmârenin düşmanlarını da şu şekilde
açıklar; önce nefs-i emmârenin yedi başının olduğunu söyler ve mücâhede kılıcıyla bu yedi
başın kesilmesi gerektiğini söyler. Takvânın nefs-i emmârenin düşmanı olduğunu, dâima
Hakk yoluna yürüyüp ve Hakk’ı koyup halka bakmayıp bir çok menziller geçip, tevhîd-i 257 Yılmaz, a.g.e. s, 249. 258 Câhidî, a.g.e. s, 30. 259 Câhidî, a.g.e. s, 23. 260 Câhidî, a.g.e. s, 24. 261 Câhidî, a.g.e. s, 27. 262 Câhidî, a.g.e. s, 30.
70
kâmil edip ve nefsine “râziyye” denilmeyince herkes hilâfete lâyık değildir, nefs-i
emmârenin kötülüğünden kurtulamaz.263
Ehl-i dünyânın her birisi nefs-i emmâresine tâbi’ olmuşlar, Hakk Teâlâ’yı
unutmuşlar, her biri dünyâya dalmışlar, âhireti unutmuşlar ve hükm-i şeytana itaatkâr
olmuşlardır.264 Bunlar vahdet ve kesretten bîhaber, uzleti inkâr edip halka karışmakta ziyân
yoktur diyenlerdir.265
Câhidî Efendi, nefs-i emmârenin yedi başını şöyle sıralar; 1. Gazâp, 2. Şehvet, 3.
Haset, 4. Kin, 5. Kibir, 6. Tama’ ve 7. Buhl’dur. Bunların hepsi kötü ahlâkın anasıdır.
Nefs-i emmârenin bu yedi başı ki, hakîkatte yedi cehenneme işâret eder. 266
10 -Riyâzet ve Mücâhede:
Nefsi, maharet ve dayanıklılığını artırmak için zorluğa sürmek267 manasını taşıyan
riyâzet, tasavvuf terimi olarak nefsi, ruhun emrine verme gayretinin adıdır. Nitekim,
riyâzet daima mücâhede (didinme, gayret etme) ile beraber zikredilmiştir ki onda gayret ve
didinmenin esas olduğuna işarettir.268 Mücâhedeye “nefs ile cihad” veya “cihad-ı ekber” de
denilir. Nefs ile cihad, düşmanla cihaddan daha zordur. Çünkü görünen düşmanın
şerrinden korunmak, görünmeyen düşmanın şerrinden korunmak gibi olmaz.269 Bu yüzden
Hz. Peygamber (sav), nefs mücâhedesini “büyük cihad” olarak nitelendirmiştir.270 Allah
Teâlâ’nın “Bizim uğrumuzda mücâhede edenleri yollarımıza iletiriz.”271
Câhidî Efendi, şimdiki zamanın ehl-i hevâlarının fukarâ-i sâbirîndeniz dedikleri
halde riyâzetsiz, mücâhedesiz gezdiklerini ve bizim ilmimiz ayn-ı riyâzettir, dediklerini
belirterek mücâhedesiz ve riyâzetsiz fukarâ-i sâbirînden olunmayacağını söyler.272 Hatta
Câhidî Efendi’ye göre, riyâzet ve mücâhede bütün mü’minlere farzdır, türlü türlü
riyâzetler eyleyip dergãh-ı Hakk’ta gâib olunmalıdır. Tarîk-ı Hak’ta ilm-i hikmetle ziyafet
263 Câhidî, a.g.e. s, 33. 264 Câhidî, a.g.e. s, 47. 265 Câhidî, a.g.e. s, 71-72. 266 Câhidî, a.g.e. s, 137. 267 Râgıb el-İsfehânî, Müfredât, Riyâzet madd. 268 Öztürk Y.Nuri, Kur’an’a ve Sünnete Göre Tasavvuf, s, 129. 269 Yılmaz H.Kâmil, Tasavvuf Mes’eleleri, s, 117. 270 Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, c,II, s,424. (1362) 271 Ankebüt, 29/69 272 Câhidî, a.g.e. s, 6.
71
bulup kalpleri pür nûr olmalılar. Ehl-i hevâya karışmaktan ve dâima uzlet ihtiyâr edeler.
Halka karışmak ona ateş gelmeye çalışalar.273 Herkim ki riyâzeti, uzleti ve mücâhedeyi
inkâr ederse münâfıktır, zındıktır, mülhîddir, enkûs ve ebterdir, katli vâciptir.274 Ammâ
ekser evkãtını ve zâyî edip mücâhedeye yer verir cehd ve kıtâl eder işte cihâd-ı ekber
budur.275
Riyâzetsiz bir sülûk düşünülemez. Ancak riyâzet esnasında verilecek mücâhede ve
micâdele kişiden kişiye değişik olacaktır. Her insanın yaradılışı, yetenek ve tavrı aynı
değildir. Hayvansal-bedensel tarafı gãlip olanın katlanmak zorunda kalacağı riyâzet ve
mücâhede elbette çok çetin olacaktır. Riyâzet vesileler cümlesindendir. Her sâlik bu
vesileyi kendi durumuna uygun tipte seçecek ve gerekli oranda kullanacaktır. Yaratılış ve
yeteneklerin farklı oluşu, riyâzet ve mücâhedede kullanılacak usullerin de farklılığını
gerektirir. Asgari müşterekler din tarafından konmuştur. Dinin emirlerinin farz kısımları,
herkesçe uyulması zorunlu kuralları oluşturur. Namaz gibi, Ramazan orucu gibi... Bazı
ikincil kurallar ise (sünnet, müstehab, mendub vs.) asgari müştereklerin ötesinde engin
gönül fezasına yükselmek isteyenlerce izlenecek disipline işâret eder. Tasavvuftaki riyâzet,
esasında bu ikincil kuralların sıkı takibinden ibârettir. Riyâzette, dışardan ithal edilmiş bazı
disiplinlerde söz konusudur. Daha ashab devrinde çok ağır riyâzetlere girişildiğini, fakat
bunların Hz. Peygamber’ce engellendiğini biliyoruz. Hz. Peygamber bu davranışıyla
tasavvufta hakim olan “nefsi öldürme değil, ıslah esastır” prensibini oluşturuyordu.276
Câhidî Efendi, mücâhedeyi bazen kılıca, bazen de çekiçe benzetmiştir. Nefs-i
emmârenin yedi başı olduğunu belirtip onu kesip, dâim Hakk yoluna yürüyüp ve Hakk’ı
koyup halka bakmayıp ve bunca menziller geçip, tevhîd-i kâmile edip ve onun nefsine
“râziyye” denilmeyince herkes hilâfete lâyık değildir. 277 Câhidî Efendi, bazen de riyâzet
ve mücâhedeyi nefs-i emmâre kurbanını bıçağa benzetmiştir. 278
Mücâhede ve riyâzet birbirine yakın anlamlarda iki kavramdır. Mücâhede nefsi
iyiliğe zorlamak, riyâzet nefsi bu işe alıştırmaya çalışmaktır. İşin başı mücâhede, devamı
riyâzet, nihayeti de müşâhededir. Mücâhedenin esası, nefsi alışkanlıklarından kesip, dâima
onun arzu ettiğinin tersini yapmaktır. Nefs, heva ve hevesleri peşinde koşmak isteyince 273 Câhidî, a.g.e. s, 7. 274 Câhidî, a.g.e. s, 10. 275 Câhidî, a.g.e. s, 160. 276 Öztürk Y.Nuri, a.g.e. s, 129-130. 277 Câhidî, a.g.e. s, 33; 56. 278 Câhidî, a.g.e. s, 114.
72
“takva” yularıyla dizginlenir, ibadet ve taatlarda tenbellik gösterince istediğinin tersi
yaptırılır. Riyâzette tedrîcilik esastır. Riyâzet kâideleri birden uygulanacak ve sonra
yapılması gerekenler önceden yaptırılacak olursa, mürîdin dengesi bozulabilir.279
Riyâzetin unsurları,
a-Uzlet – Halvet;
"Uzlet" halka karışmamak, onlardan ayrı yaşamak, inzivaya çekilmek.(Tas.) Günaha
girmemek, daha çok ve daha ihlâslı ibadet etmek için toplumdan ayrılıp ıssız ve kimsesiz
yerlere çekilmek, tek başına yaşamak. Buna halvet, inzivâ, vihdet adı da verilir. Toplum
içinde bulunmaya, ihtilât, muhâlete ve hiltat denir. Mutasavvıfların uzletten maksatları
ihtiyaçtan fazla toplumda kalmamak, laklâkıyatla zaman geçirmemek, boş zamanlarda bir
köşeye çekilerek ibadet ve tefekkürle zamanı değerlendirmektir. Fakat bazı dervişler
ömür boyu toplumun dışında kalmışlar, çilehâne ve mağaralarda yaşamışlardır.280
Istılah olarak ise uzlet, halkın arasından süresiz çekilip münzevî bir hayat
yaşamaktır. Diğer bir ifâdeyle uzlet, günaha girmemek, daha çok ve daha ihlâslı ibâdet
etmek için toplumdan ayrılıp ıssız ve kimsesiz yerlere çekilmek, tek başına yaşamaktır.281
Ancak uzletin tanımını yapanlar, kendi düşünceleri doğrultusunda ona farklı
yorumlar getirmişlerdir. Ba'zıları onu "insanlardan mutlak ma'nâda ayrılma" diye
yorumlarken, ba'zıları da "kötü insanlardan" veya "kötü sıfatlardan" uzaklaşmak diye
ifâde etmişlerdir. Meselâ, Necmüddîn Kübrâ (618/1221) ve Seyyid Şerif Cürcânî
(816/1413) uzleti, "inziva ve halvet yolu ile, halkla beraber yaşamaktan yüz çevirmek"
diye ta'rîf ederken,282 "uzlet, kötü kişilerle düşüp kalkmaktan kurtulmaktır" dediği rivayet
edilen Hz. Ömer'in, uzletin sınırını biraz daralttığı anlaşılır.283
Ebû Muhammed Cerîrîye (311/923) uzletin ne olduğu sorulunca: "Uzlet kalabalık
arasına girmek, fakat Hakk'ı bırakıp halk ile meşgul olmasın diye gönlü korumak, nefsi
günahtan uzaklaştırmak, kalbi Hakk'a bağlamaktır", diye cevap vermiştir.284 Kuşeyrî de
benzer bir görüş serdederek şöyle der: "Hakikatte uzlet, kötü huylardan ayrılmaktır.
Uzletin te'sîri vatandan ayrılmada değil, kötü sıfatlan değiştirmede aranmalıdır. Bunun 279 Yılmaz H.Kamil, a.g.e. s, 117. 280 Uludağ Süleyman, TTS, s, 543. 281 Cürcânî, Kitâbü't-Ta'rîfât, s. 150 282 Necmüddîn Kübrâ, Usûl-i aşere (Tasavvufî Hayat içinde), s. 52 283 Hucvîri, Keşfü'l-mahcûb (Trc. Süleyman Uludağ), s. 158. 284 Kuşeyrî, a.g.e. s. 103.
73
içindir ki, "ârif kimdir?" sorusuna "kâin ve bâin olan kimsedir", ya'nî zâhiren halk ile
beraber bulunduğu halde gönlü ile onlardan ayn olan kimsedir, diye cevap verilmiştir".285
Demek ki farklı görüşler, uzletin farklı şekillerde yorumlanmasına neden olmuştur.
Sühreverdî (632/1234), bu farklı yorumlan te'lîf edici mâhiyette şöyle demektedir: "Uzlet,
farz ve nafile olan uzlet diye ikiye ayrılır. Farz olan uzlet; serden ve şerli kimselerden,
nafile olan uzlet ise, lüzumsuz ve faydasız işler ile bunları âdet hâline getirmiş kimselerden
uzak durmaktır".286 Hucvîrî (465/1072) de uzleti ikiye ayırarak bu görüşleri bir araya
getirir: "Uzlet iki çeşittir. Biri halktan yüz çevirmek, diğeri onlardan kalben kesilmektir.
Halktan yüz çevirmek; ıssız ve kimsesiz bir yer seçmek, hemcinslerle sohbetten zahiren
uzak durmaktır... Halktan kesilmek (inkıta’) ise kalple olur. Bir kimse kalbi ile halktan ve
onların sohbetinden inkıta' hâlinde olursa, o kimsenin mahlûkâttan haberi olmaz",
demektedir.287 "Halâ", birisiyle veya kendisiyle baş başa kalmak, tenhâ olmak, berî olmak,
geçip gitmek, aldatmak, ölmek gibi anlamlara gelen, bir kelimedir. Halvet, bu kökten gelen
bir isim olup "başbaşa kalmak" veya "yalnız kalmak" demektir. Câhidî Efendi de uzleti,
tamamen halktan kaçmak olarak değil de, halk içinde uzlet, yani kalben halkın yaptıkları
sıradan işlere karışmamak, dünya işlerine dalmamak, dünya kelâmı konuşmamak, her
haliyle halk içinde olmasına rağmen uzleti tercih etmek olarak açıklar.
Câhidî Efendi’ye göre, uzlet kurtuluştur, âhiret azabından kurtulmak isteyen
kimselerin ehl-i dünyâdan uzlet etmelerini tavsiye eder.288 Evliyâullâh Allah Teâlâ’nın
düşmanlarına karışmazlar, onlardan uzlet ederler ve gönüllerini ağyârdan temizlemeye
gayret ederler.289 Câhidî Efendi, Hakk’a vâsıl olmanın uzlette olduğunu ve bütün
makamların da uzlette olduğunu anlatmaktadır.290 Evliyânın uzleti, mürşid-i kâmilin
uzleti, bazen müridler ile sohbet eder, Hakk’a çıkabilmek için gereklidir.291
Câhidî Efendi, uzleti inkâr edenlere seslenerek, onlara şu örneği hatırlatır; Câfer-i
Sâdık (ra) kendi zamanında müridlerinden uzlet etmiş bir mağaraya girmiş kimseye
görünmez. Müridleri bir gün toplanıp mağaranın kapısına varıp, yâ şeyh lutfet, ihsân
eyleyin de yine aramıza girin bizi irşâd edin, sizin mübârek nefesinizden bizim ölü
285 Kuşeyrî, a.g.e. s. 102. 286 Sühreverdî, Avârifü’l-maârif, s, 424. 287 Hucvîri, Keşfü'l-mahcûb (Trc. Süleyman Uludağ), s. 158. 288 Câhidî, a.g.e. s, 51. 289 Câhidî, a.g.e. s, 48. 290 Câhidî, a.g.e. s, 72. 291 Câhidî, a.g.e. s, 46.
74
gönlümüz dirilsin, bizim necâtımıza sebep ol derler. O sultanü’l- ârifin de, “şimdiki
zamanın halkına karışmaktan Allah Teâlâ’ya sığındım” der.292 Ârifin sohbeti uzlette
müşâhede olur.293 Uzlet ihtiyâr edenler, bütün ömrünü "men arefe nefsehü fekad arefe
rabbehu" makãmına erişmeğe sarf ederler.294
Istılah olarak halvetin, hicrî ilk asırlarda uzletle aynı ma'nâya geldiği
anlaşılmaktadır. Zîrâ ilk dönemlerde usûl ve âdabı tespit edilmiş bir halvet tarzı yoktu.
Halvetin, h. VI ve VII. yy'lara doğru zamanı, mekânı, süresi ve âdabı belirlenmiş uzletlerin
genel adı olarak anlam daralmasına uğradığı görülür. Nitekim kırk günlük halvetlerden ve
âdabından ilk kez Sühreverdî (632/1234) bahsetmiştir.295 Bu anlamdaki halvete "erbain"
ve "çile" adı da verilir.
Rûzbihân Baklî (606/1209): "Halvet, kulun zindanıdır. Orada rubûbiyyet
güneşlerinin nurları parıldar", diyerek edebî bir ta'rîf yaparken, Necmüddîn Kübrâ daha
didaktik bir ifadeyle: "Halvet, güneş şuasının ve gün ışığının girmediği karanlık bir yerde
çeşitli meşgalelerden uzak kalarak ibâdet etmek demektir", der.296 Halvet, hayâtın bitmez
tükenmez dertlerinden kalbi boşaltmak ve gündelik meşgalelerden zihni rahatlatmak için
muayyen bir süre insanlardan ayrılmak ve dünyevî işleri terketmektir. Halvet ve uzlet
kelimelerinin ilk dönemlerde aynı ma'nâda kullanılması, sonraları da anlam yakınlığının
devam etmesi nedeniyle ba'zıları bu iki kelimenin aynı şeyi ifâde ettiğini söylemiş,
ba'zıları da aralarındaki farkı tesbît etmeye çalışmışlardır. İkinci guruba göre halvet;
toplumdan ve insanlardan uzak bir köşeye çekilmek iken uzlet; nefsten, nefsin arzu ve
isteklerinden, mâsivâ ile meşgul eden her şeyden kaçmak ve bunları terk etmektir.297 Bu
düşünceye göre halvette toplumdan maddî bir ayrılış, uzlette ise ma'nevî ve şuûrî bir
ayrılış söz konusudur.
Halvet ile irtibatlı diğer iki ıstılah “erbaîn” ve çile” dir.
a-1) Erbaîn: Arapça kırk demektir. Genellikle Doğu kültürlerinde kırk sayısına
büyük önem verilmiştir. Kurân-ı Kerîm'de Hz. Musa'nın Sînâ dağındaki uzletini kırk
292 Câhidî, a.g.e. s, 239. 293 Câhidî, a.g.e. s, 10. 294 Câhidî, a.g.e. s, 18. 295 Sühreverdî, a.g.e, s. 207-227. 296 Necmüddîn Kübrâ, Risale ile'l-hâim, (Tasavvufî Hayat içinde), s. 76. 297 Sühreverdî, a.g.e, s. 424-425.
75
gecede tamamladığı 298 ve İsrâiloğullarının, savaştan çekindikleri için ceza olarak kırk yıl
çölde kaldıkları299 ifade edilmektedir. İncîller'de Hz. İsa'nın Filistin çölünde kırk gün uzlet
hayâtı yaşadığı anlatılmaktadır (Markos 1/12-13; Matta 4/1-2). Hristiyanlarda Paskalya'dan
altı hatta önce, kırk gün süren bir perhiz dönemi vardır.300 Bir hadîs-i şerifte de, kırk gün
kendini samimiyetle ibâdete veren kimsenin kalp menbaından fışkıran hikmetlerin dilinden
döküleceği rivâyet edilir.301
Tasavvufî bir terim olarak "erbain", halvetlerin kırk gün sürenlerine verilen isimdir.
İlk zâhidler ve sûfîler arasında, özel bir mekânda halvete girip belli bir süre kalmak gibi
bir uygulamaya nadiren rastlanır. Abdülkâdir Geylânî (561/1165) ve Ahmed er-Rifâî
(578/1182) gibi tarikat kurucusu mutasavvıflar döneminde bile bu anlamda erbaîn
görülememektedir. el-Lüma, et-Taarruf, Kûtü'l-kulûb, er-Risâle, Keşfu'l-mahcûb ve İhyâ
gibi tasavvufî hayat hakkında ayrıntılı bilgi veren eserlerde erbaîn konusuna yer
verilmemiş olması da bu geleneğin daha sonraki dönemlerde yaygınlaştığını gösterir. İlk
ayrıntılı bilgileri ise Sühreverdî (632/1234) Avârifu'l-maârifinde302 vermiştir. Erbaîn
uygulaması özellikle Kâdiriyye, Sühreverdiyye, Çiştiyye, Kübreviyye ve Halvetiyye
mensupları arasında görülür.303
Mutasavvıflar, Hz. Musa'nın Tûr-i Sînâ'daki kırk günlük uzlet hayâtına ve yukarıda
zikrettiğimiz hadîse istinaden erbaîn uygulamalarına başladıklarını ifâde etmişlerdir.
Sûfîler arasında yaygın olan "Allah, Âdem (a.s)'ın toprağını kendi eliyle kırk gün
yoğurdu" sözü de konu ile irtibâtlandınlmış ve şöyle yorumlanmıştır: "Sâlik halvette
(erbainde) ihlâsla amel ederek, kendisini Allah'tan uzaklaştıran türâbî yaratılış
tabakalarını her gün birer birer açar. Kırk günün sonunda topraktan yoğrulan tüm perdeler
açılmış olur".304
a-2) Çile: "Kırk" anlamındaki Farsça çihl kelimesinden gelen "çile", çihle veya çille
şeklinde de söylenir. Istılah olarak, dervişlerin ıssız bir yere çekilerek, yemelerini,
içmelerini, uykularını azaltarak kırk gün kendilerini ibâdete vermelerine "çile" denir.
298 el-Bakara 2/5; Bu hâdise Tevrat'ta şöyle anlatılmıştır: "Ve Musa bulutun içine girip dağa çıktı; ve Musa kırk gün kırk gece dağda kaldı" (Çıkış 24/18). 299 el-Mâide 5/26, 300 Kitâb-ı Mukaddes, Markos 1/12-13; Matta 4/1-2 301 Isfahânî, Hılyetü'l-evliyâ, c,V, s,189; Aclûnî, Keşfu'l-hafâ, c,II, s,224 302 Sührverdî, a.g.e, s. 207-227. 303 Eraydın Selçuk, Uludağ Süleyman, "Erbaîn", TDİA, c,XI, s,270-271 304 Sühreverdî, a.g.e, s. 208.
76
Arapça'daki erbainin karşılığıdır. Çile çıkarmak için inşâ edilen yerlere "çilehâne" ve
"halvethâne" gibi adlar verilir.305 "Çille-i ma'kûse" terimi ise bir zahidin baş aşağı, ayaklar
yukarı gelecek şekilde bedenini bir kuyuya asarak çile çıkarmasını ifâde ederse de çok
yaygın değildir. Ebû Saîd-i Ebu'l-Hayr'ın (440/1049) bu şekilde dua ve zikir yaptığı
rivayet edilmektedir.306
Esasen erbainle aynı ma'nâya gelen çile, Mevlevîlik'te anlam kaymasına uğramış ve
1001 günlük bir hizmet hayâtının adı olmuştur. Bu tarikatta çile doldurmak isteyen derviş,
ayak işleri, pazar ve mutfak işleri diye özetlenebilecek olan on sekiz hizmeti sırasıyla
görür. Zâten Mevlevîlik prensip olarak erbaine karşıdır. Hz. Mevlânâ (672/1273)
sülûkunun başlarında halvet yaptığı ve birçok erbain çıkardığı halde Şems-i Tebrizî ile
görüşmesinden sonra halveti terk edip celveti tercih etmiştir.307
11 -Zikir:
Zikir, unutmanın zıddı olup, sözlükte bir şeyi ezberleyip korumak, hatırlamak,
şeref, öğüt, namaz, dua ve övgü anlamlarına gelir. Bir şeyin dilde dolaşıp akması, devamlı
olması, hatırlanması gereken bir şeyi korumak, Allah’ı anmak da zikirdir. Kur’ân’ın
sıfatlarından biri olan Zikr-i Hakîm, her türlü ihtilaf ve çelişkiden uzak, sağlam ve şerefli
manalarına gelir.308
Câhidî Efendi zikri nur olarak tanımlamaktadır. 309
Kur’an-ı Kerim’de on sekiz manada kullanılmıştır. Meselâ namaz, semavî kitap,
Kur’an, kadri büyük şey ......anlamlarına gelir.310
Tasavvuf terminolojisinde zikir, Allah’ı anmak, hatırdan çıkarmamak ve
unutmamak şeklinde ifade edilir. Zikir, tasavvuf ve tarikat ehli kişilerin belli kelime ve
ibareleri çeşitli miktar ve yerlerde edepli bir şekilde ferdî yada toplu olarak söylemeleridir.
Zikrin hakikati, zikreden kişinin kendisinden geçip, Allah’ın dışında her şeyi unutmasıdır.
305 Uludağ Süleyman, TTS, s. 127; Eraydın Selçuk, "Çile", TDİA, c,VIII,s, 315-316. 306 Attâr Ferîdüddin, Tezkiretü'l-evliyâ (Trc. S. Uludağ), s. 799, 307 Ankaravî İsmail, Minhâcu'l-fukarâ, s. 153. 308 Râğıb el-Isfehânî, Müfredât, s,179; Halil b. Ahmed, c,I, s,236-3-237; İbn Fâris,c, II, s,358-359; 309 Câhidî, a.g.e. s, 21. 310 Aynî Mehmet Ali, Tasavvuf Tarihi, s, 239. (Sadeleştiren; H. Rahmi Yananlı)
77
Zikir dilin ve kalbin zikri olmak üzere ikiye ayrılır. Kişinin sürekli diliyle Allah’ı
anması dilin zikridir. Kalbin zikri ise, sevilenin hakikatinin kalbde tasavvuru ve bu
düşüncede yoğunlaşmasıdır. Zikir, bir diğer sınıflamaya göre ise hafî ve cehrî kısımlarına
ayrılır. Hafî zikir, zikredenin sadece kendisinin işitebileceği alçak bir sesle yaptığı zikirdir.
Cehrî zikir, yüksek sesle veya çevrede bulunanların işitebileceği bir şekilde sesli olarak
yapılan zikirdir. 311
Câhidî Efendi zikri mü’minin gönlünde bir ağaca benzetir ki, bir temiz sulu
toprağa dikilir, kelime-i tayyibedir, derhâl ol ağacın kökleri bütün âzâya erişip, sirâyet
eder. Hiç yer kalmaz ki, tevhîdin vücûda erişmemiş olsun.
Câhidî Efendi mâdem ki zikir ağacı kemâline erişir, müşâhede çiçekleri ağacın
budakları ucunda açılmaya başlar, o çiçekten mükâşefet ve ledünnî ilim yemişleri hâsıl
olur, fakat bu mertebe her mükallide müyesser olur sanmayın, şu sâdık mürîde olur ki,
zikrullâh tohumu tamam olup, velâyet sâdık mürşidin yemişinden olmuştur.312
Kur’ân-i Kerim’de zikirle ilgili çok sayıda âyet-i kerime bulunmaktadır. Bunlardan
bazıları şunlardır: “Beni anın, ben de sizi anayım.”313 “Ey iman edenler, Allah’ı çok anın.”
314“Allah anıldığında mü’minlerin kalbi ürperir.” 315 “Onlar ayakta, oturarak ve yanları
üzere Allah’ı zikrederler.” 316
“Rabbini çok an, sabah akşam tesbih et.” 317
“Allah’ı çok
zikreden erkekler ve Allah’ı çok zikreden kadınlar; Allah bunlar için bağış ve büyük bir
mükâfat hazırlamıştır.” 318
Hz. Peygamber (s.v.) de zikrin önemini şu hadisleriyle dile getirmiştir. “Bir
topluluk oturup Allah’ı zikrederse, melekler onları kuşatır, rahmet onları kaplar.” 319
“Allah’ı o kadar çok zikredin ki, size mecnun-deli divane desinler.” 320 “Size amellerinizin
en hayırlısını haber vereyim mi? Allah’ı zikretmek.” 321
“İçinde Allah’ın anıldığı ev ile
311 Uludağ Süleyman, TTS, s, 588-589; 312 Câhidî, a.g.e. s, 211-212. 313 Bakara, 2/152. 314 Ahzâb, 33/41. 315 Enfâl, 8/2. 316 Âl-i imrân, 3/191. 317 Âl-i imrân, 3/41. 318 Ahzâb, 33/35. 319 Sahih-i Müslim, Deavât, 8. 320 Ahmed b. Hanbel, Müsned, c,III, s, 68,71. 321 Sünen-i Tirmizî, Deavât, 6.
78
içinde Allah’ın zikredilmediği ev diri ile ölü gibidir.” 322 Kur’an ve Hadisi kendisine rehber
edinen ilk dönem zâhidlerinden Hasan Basrî, manevî zevkin namaz, Kur’an okuma ve
zikirde aranmasını ister. Ona göre bunlardan manevî bir haz alamayan kişinin kalbi
kasvetlidir.323 Zikir, başkasına sezdirmeden kalb ve ruhla Allah’ı hatırlayıp zikretmek ve
Allah’ın haram kıldığı şeyleri yapacağı anda kişinin Allah’ı hatırlayıp vazgeçmesi olmak
üzere ikiye ayrılır. Bunlardan ikincisi birincisinden daha üstündür.324 Zünnûn Mısrî’ye
göre, Allah zikreden kulunu her şeyden korur, kul da Allah’ın dışında her şeyi unutur.
Böylece kul için Allah her şeye bedel olur. Sehl b. Abdullah Tüsterî de Allah’ı
unutmaktan, O’nu zikretmemekten daha büyük bir günah bilmediğini söyleyerek zikre
verdiği önemi belirtir.325
İbn Meserre’ye göre insan ibadetlerinde sebatlı, sosyal hayatta güzel ahlâk sahibi
olabilmek için edepli bir şekilde insana büyük bir yardımcı olan zikir meclislerine
katılmalı, o meclislerden istifade etmelidir. Zikrin ona göre tercih edileni hafî olanıdır.
Cehrî zikir, organların taati ve ibadetidir. Kalbin ürpermesi ve titremesi de zikir sayesinde
olur. Sırrın zikri de ihlâstır. Zikrin aslı ise, dinin temeli olan takvâdır.326
Ebû Tâlib Mekkî’ye göre zikir, kulu Allah’a ulaştıran en kısa yoldur. Hakiki zikir
kalbin zikri olup Allah’ın dışındaki her şeyi, mâsivâyı unutmak, kalbe sokmamaktır. Zikir
bu şekilde olursa hakikat müşahede edilebilir. Kul dili ile Allah’ı zikrederek zikrin kalbe
yerleşmesini ve kalbin de zikre katılmasını sağlar. Böyle bir zikir kalbin bütün amellerini
kapsayan bir isim olur.327
Kuşeyrî ise zikri Allah’a giden yolda uyulması gereken kuvvetli bir esas olarak
görür. Ona göre Allah’a ulaşmanın tek yolu olan devamlı zikir, dilin ve kalbin zikri olmak
üzere ikiye ayrılır. Daimî zikir mertebesine dilin zikriyle ulaşılır. Zikrin belli bir vaktinin
olmayışı ve zikreden kişinin zikrine karşılık bulması zikrin özellikleri arasındadır. Bu
açıdan kul bütün vakitlerde zikir yapabilir. Namaz ibadetlerin en şereflisi olmakla beraber
bazı vakitlerde kılınması caiz değildir. Kalble yapılan zikre her hangi bir sınırlama yoktur.
Her zaman ve her yerde yapılabilir. Kuşeyrî zikredenlerin zikirlerine karşılık bulmalarıyla
322 Buhârî, Deavât, 66/1, VII, 168; Sahih-i Müslim, Salâtü’l-Müsâfirîn, 211. 323 Kuşeyrî, Risâle, s,371. 324 Gazzâlî, İhyâ, c,I, s,297. 325 Kuşeyrî, Risâle, s,368,372. 326 Bardakçı,M,Necmettin, Sosyo-Kültürel Hayatta Tasavvuf, s,74. 327 Mekkî, c,I, s,14, 17-18.
79
ilgili olarak “Beni zikrediniz, ben de sizi zikredeyim.” 328 âyetini delil getirerek Allah’ın
kendisini ananları andığını belirtir.329
Gazzâlî ise zikri Kur’an okumadan sonra en üstün ibadet olarak değerlendirir.
Câhidî Efendi ise Gazzâlî’nin aksine, hangisinin efdal olduğu sorusuna “zikrullâh uludur”
(Ahzâb, 33/41) âyetini delil göstererek, zikrullahın daha efdal olduğunu söylemektedir.330
Ona göre faydalı olan zikir devamlı ve kalb huzuruyla yapılan zikirdir. Kalbin gafil olduğu
bir sırada sadece dil ile yapılan dil yapılan zikrin faydası olsa da bu azdır. Başlangıçta her
ne kadar zikirden bir tat alınmasa da zamanla ünsiyet ve muhabbet meydana gelir. Bunun
neticesinde de kişi yaptığı zikirden zevk almaya başlar.331 İbnü’l-Arabî ise zikri, ilâhî bir
sıfat olarak nitelendirir. Ona göre Allah “Beni anın ki ben de sizi anayım.” âyetiyle kendi
zikrini kulun zikriyle irtibatlandırmış, kendisini zikredeni O da zikredeceğini bildirmiştir.
Çünkü zikir, zikri doğurmaktadır. 332
Câhidî Efendi zikrin iki kısım olduğunu beyan etmektedir. a) Biri taklîdi zikirdir.
b) Diğeri tahkîkîdir.
a)Taklîdî zikir; avam ağzından veya ana ata ağzından işitmiştir. Bu zikir gönülde
eser edip fâide vermez. Bir tohum güneşten terbiyye görmemiş olarak onu yere saçsalar
bitmez, çünkü hamdır avamın zikri de böyledir, hemen dillerindedir, âhirete hiç fayda
vermez.
b)Hakîkî zikir; velâyet sâhibi sâdık mürşid telkin etmiş olmalı. Sâdık mürîd o
kãbil ve alçak gönüllü yerine zikir tohumunu ekerse o müride tesir edip gönlünde biter,
çünkü mürid gönlü nadasdır ve tâbi’at dikenlerin tarîkat türbânı ile dikenleri ayıklansa
temiz olur, ondan sonra mürîdin ihlâsı ile mürşidin himmet güneşine velâyet suyuyla
terbiyyet bulur, hakîkî iman seyri ortaya çıkar. 333
İslâm tasavvufunun kurumsallaşmasından sonra tarikatlarda Melâmetîler ve
Nakşibendiler hafî zikri, Rufâîler ve Kâdirîler ise cehrî zikri esas almışlardır. Bu zikirler
hem oturarak hem de ayakta edilebilir. Şayet ayakta yapılırsa buna “devr” ve “deverân” adı
verilir. Yesevîlikte hançereden testere ve bıçkı sesi gibi ses çıkarılarak yapılan zikre ise
328 Bakara, 2/152. 329 Kuşeyrî, Risâle, s,367-370. 330 Câhidî, a.g.e. s, 214. 331 Gazzâlî, İhyâ, c,I, s,295, 303-304. 332 İbnü’l-Arabî, El-Fütûhâtü’l-Mekkiyye, II, 302. 333 Câhidî, a.g.e. , s, 211.
80
“zikr-i erre” denilir. İslâm tasavvufunda Allah’ı sürekli anma, O’na olan yakınlığın bir
tezahürüdür. Allah’ı anma “Kur’an ahlâkıyla ahlâklanma” olarak görülür. Kur’an’ı
özümseyerek anlayan bir insan, yaptığı her işi doğruluktan ayrılmadan Allah’ı görüyormuş
gibi ibadet vecdiyle yapar.334
Câhidî Efendi sâliklerin makamlarından birinin zikir olduğunu ve zikrin de üç
mertebe olduğunu açıklar.
1. Gönlü senâ ederek hazırlamak, namazı gönül huzurluğuyla kılmak, Hakk
yolunda zikr-i muhkem olup, dâima zikrullahla meşgul olmakla ve dünyâ
dostluğunu terk etmektir.
2. Gönlü, sırrıyla zikir eder ve gönlü Hakk’a hazır olur.
3. Rûhu gizli zikir ehli olur ve Hakk Teâlâ zikr eyleyeni şühûd eder.335
Câhidî Efendi, zikrin cehri mi, yoksa hafî mi olanı daha faziletlidir tartışmasına
girmiş ve cehri zikrin efdal olduğunu savunmuştur.336
12 –Şükür:
Teşekkür, nimeti dile getirme, iyiliği yapanı övme. Kul, Allah’ın lütuf ve
nimetlerini dile getirir ve O’nu överse şükretmiş olur.337
Câhidî Efendi şükrü, Hak Teâlâ'nın emr-i şerîfıne muhâlif nesnelere el sunmamak
olarak, tarif etmektedir. 338
Yine Câhidî Efendi, şükür makamının enbiyâ ve evliyâ makamı olduğunu
söylemektedir.339
Bazı âyetler340 Allah’ı şâkir veya şekûr diye vasıflandırır. Bu, Allah’ın insanların
hayırlı amellerini “takdir ettiği” anlamını taşır. Böyle amelleri takdir ediyorsa, bu demektir
334 Bardakçı,M,Necmettin, Sosyo-Kültürel Hayatta Tasavvuf, s,75. 335 Câhidî, a.g.e. s, 189. 336 Câhidî, a.g.e. s, 213-214. 337 Uludağ Süleyman, TTS, s, 503. 338 Câhidî, a.g.e. s, 3. 339 Câhidî, a.g.e. s,188. 340 Bkz. Bakara, 2/158; Nisâ, 4/147; Fâtır, 35/30; Şûrâ, 42/23; Teğâbûn, 64/17.
81
ki onu mükâfatlandıracaktır. Şükrün aslî anlamı da zaten “takdir etme, değerini
bilme”dir.341
Şükür; insanın, Allah’ın kendisine vermiş olduğu nimetlerden başkalarını
faydalandırmasıdır. Yani bir adam, yediği yemeğin cinsinden, onu bulamayan birini
behredâr (hisseli) ederse, o nimete şükretmiş olur. Keza, ilim tahsil eden bir adam,
öğrendiklerini başkasına öğrettiği takdirde, Allah’ın kendisine bahşetmiş olduğu ilim
nimetinin şükrünü eda etmiş olur. Meselâ bir san’atkârın ehil ve kabiliyetli birini
yetiştirmesi, Allah’ın lütfuyla kazanmış olduğu san’atın şükrüdür.342
Şükür, dil, kalb ve bedenle olur. Dille şükür nimet sahibini itiraf ile hamd; kalb ile
şükür, nimeti verenin Allah olduğunu bilmek; beden ile şükür, bedeni Allah’ın
yasaklarından korumak ve buyruklarına uymaktır.343 Allah Teâlâ, “bizden nimetlerine
şükredip nankörlük göstermememizi” 344istemekte ve şükrettiğimiz zaman nimetini
artıracağını haber vermektedir.345 Allah Rasûlu (sav)’in gece sabahlara kadar kıyamda
namazla meşgul olması ve kendisine “niye bu kadar kendinizi yoruyorsunuz?” sorusuna
“şükredici bir kul olmayayım mı?”346 şeklindeki cevabı da bunu anlatır.
“Ya Rabbi şükür elhamdülillah, nimetlerine binlerce şükür, şu önümdeki nimet
senin mahz-ı fazlının eseridir. Allah ziyade etsin” gibi duâların hiç biri şükretmek değildir.
Bunlar ancak “sübhanallah, elhamdülillah” demek gibi, birer tesbihten ibarettir ve bir
tesbih kadar sevabı vardır. Bu dualarda ve yemek dualarıyla hiçbir zaman dua edilmiş
olmaz, çünkü şükrün tarifi dışında kalır.347
Hamd ile şükür ayrı ayrı şeylerdir. Hamd, sevgi ile birlikte, ta’zim ve saygı
göstererek güzellikle övmektir; şükürden daha umûmî bir mana ifade eder; çünkü şükür,
nimet karşılığı olur. Hamd ise böyle değildir. Ayrıca her nimetin şükrü kendi cinsinden
olur.348
a) Şükrün Kısımları :
341 Mîr Mustansır, Kur’ânî Terimler ve Kavramlar Sözlüğü (Trc. Murat Çiftkaya) s, 184. 342 İz Mahir, Tasavvuf, s, 134. 343 Yılmaz, AHT, s, 183. 344 Bakara, 2/152 345 İbrahim, 14/7 346 Sahîh-i Buhârî, Teheccüd, 6 347 İz Mahir, Tasavvuf, s, 133. 348 Yılmaz, AHT, s, 184.
82
a-1) Dilin şükrü, insanın kulluk tevazuu içinde nail olduğu nimeti itiraf etmesi
şeklinde olur.
a-2) Beden ve organların şükrü, kulun vefa ve hizmet sıfatı ile muttasıf olması
tarzında olur.
Câhidî Efendi, ayağın şükrü, Hak Teâlâ'nın emr-i şerîfıne muhâlif yerlere
yürümemektir. Aklın şükrü fikrullâhtır. Gönlün şükrü Hakk Teâlâ'ya ulaşmaktır. Canın
şükrü Hak Teâlâ'nın aşkına müstefrik olmaktır. Malın şükrü Hakk Teâlâ'nın yoluna hayır
yapmaktır. Bütün yiyecek temiz nimetlerin şükrü ki, Allah Teâlâ'ya yaklaşmak için çeşitli
mücâhedeler etmektir
Göz nimetini bilmek istersen gözsüzlere sor. Kulak nimetini bilmek istersen
sağırlara sor. Dil nimetini bilmek istersen dilsizlere sor. Burun nimetini bilmek istersen
burnu içinde marâzı olup hoş kokular duymayanlara sor. El nimetini bilmek istersen
elsizlere sor. Ayak nimetini bilmek istersen ayaksızlara sor.
Câhidî Efendi, gözün şükrü Allah Teâlâ'dan korkup ağlamaktır. Ondan sonra
âlemin nakkãşına baka ve nakkãşı kimdir ve nakış nedir, bile nakışını koya, nakkãşına
hayran olmaktır. Kulağın şükrü Allah Teâlâ'nın ahkâmını dinleyip hükmünü tutmaktır,
gayb âleminden hitâb işitmektir. Burnun şükrü hoş yeller estikçe Hak Teâlâ'nın ilmine ve
kudretine nazar edip Hâlık'a muhabbet de ziyâde olmaktır. Akıl görünen yerde ve göklerde
her ne kim var ise cümle rahman yapısından bilip âlem yüzünden Hak Teâlâ'nın ilm-i
kudretini müşâhede etmektir. Dilin şükrü Allah Teâlâ'dan gayrısını unutup ondan sonra
Hak Teâlâ'yı çok zikr eylemektir. Ve emr-i bi’l ma'rûf ve nehy-i ani’l müker’i
yapmaktır.349
a-3) Kalbin şükrü, hürmeti muhafaza halini devam ettirmekle beraber (Allah’ın
tecellilerini temaşa ve) şuhûd yaygısı üzerinde itikafda bulunmak sûretiyle olur.
Şükür denilir, bununla âlimlerin sözden ibaret olan lisânî şükürleri anlaşılır. Şükür denilir,
âbidlerin fiil nevinden olan vasıfları anlaşılır. Şükür denilir, bununla âriflerin bütün
hallerinde Allah için istikãmet üzere bulunmaları anlaşılır.350
Kalbin şükrü demek, sahibine ihsan olunan nimetin ve rahmetin Allah Teâlâ’dan
geldiğini ve verildiğini bilmesi ve böylece kabul etmesidir. O nimetin kendisine tahsiste 349 Câhidî, a.g.e. s, 4. 350 Kuşeyrî, a.g.e. s, 315.
83
esas müessirin ancak ve ancak kendi yaratıcısının olduğunu, tâ rûhunun derinliklerinden
gelen bir imanla tespit ve takdir buyurması gerekmektedir. Aksi takdirde, Allah Teâlâ’yı
yegãne müessir bilmeyip, başka etkenlerin ve tesirlerin olduğunu kabul eder ve onların
rollerinin etkisi altında kalırsa, gönül âleminde gizli bir şirk hastalığı başlamış ve bu âlemi
köşe bucak sarmaya ve yıkmaya yönelmiş olur.351
Câhidî Efendi şükredenlerin makamlarından birinin de şükür olduğunu belirtir ve
şükründe de üç usul bulunduğunu ifade eder. Bunlar; amel-i sâlih, ilm-i nâf’i ve haldir.
b) Şükürde üç usûl :
b-1) Amel-i sâlih; Bu şükürle zîrâ ni’meti bilmenin ve kabûl etmenin adı şükürdür.
Pes öyle olacak nefsine hoş gelen nesneleri cümle hayvânât dahî bilir. İmdi bu şükür
değildir. Hak Teâlâ'nın verdiği ni’metlerin şükrünü yerine getirmiş olmaz, şiddetli azâbâ
hâzır olsunlar.
b-2) İlm-i nâfi’; Tarîkat ehli iki türlüdür, biri şarkî ve biri garbîdir. Ya’ni riyâzetli
olanın adı şarkîdir, ilimle olanın adı garbîdir. Bu sözlerin zâhirine bakıp şarki tarîkattan ve
garbî tarîkattan mahrûm kalınmamalıdır. Nitekim şimdiki zamanın o ehl-i hevâları ki,
fukarâ-i sâbirîndeniz derler gezerler riyâzet yok mücâhede yok. Ya’ni derler ki; bizim
ilmimiz ayn-ı riyâzettir. Kişi gün istemekten murâd, günün nûrunu görmektir. Kendi nûru
olan günü neyler derler, bu sözü ağızdan öğrenmişlerdir, yâhut kitaptan. Fakat bu sözlerin
hakîkatla hiçbir ilgisi yoktur ve onlar taklîd zulmetinde helâk olmuşlardır.352
b-3) Hal; Hakk tarîkatta olan fükarây-i sâbirînin alâmeti ki, nefsinin terbiyesine
meşgûl olur ve riyâzetler çeker, nefsin murâdın vermezler, dâim zikrullâha meşgûl olur ve
gece uykuların terk edip ah vah sûzân ile Hakk Teâlâ'ya ibâdet ve zikre meşgûl olur.
Ondan sonra hidâyet ve inâyet-i Hakk’a erişir, insan sıfatına varır ve ma’nây-ı insana erişir
ve sıfât-ı Hakk ma’nây-ı insanda ortaya çıkar. Ondan sonra ma’rifet meydana gelir de sıfât-
ı insâniyesi, ma’nây-ı insana erişe, ma’nây-ı insan da Hakk ona tecellî eder. Çünkü
ma’nây-ı insanın mahalli ma’rifet-i haktır. Pes ma’rifet-i hakk, ma’nây-ı insânîde zâhir ola
ve oldur âni vakitte kendi ma’nâsından Hakk Teâlâ münezzeh görür, ve cem'i eşyâda
351 Özdağ Musa, Feyizler IV, s, 186-187. 352 Câhidî, a.g.e. s,6.
84
münezzeh görür. [men arefe nefsehü fekad arefe rabbehü]353makãmına erişir ve o hataya
düşmekten kurtulur. 354
Câhidî Efendi şükrün sâliklerin makamlarından olduğunu belirttikten sonra şükrün
aynı zamanda üç mertebe olduğunu bildirerek açıklamıştır.
a) Hangi nesne gökçek ise kabûl edip şükür eder.
b) Mübtedîlerin şükrü ki, Hakk Teâlâ’nın gizli âşikâre verdiği nimetlere nazâr ve o
nimetlerden hâsıl olan kuvvetleri Hak Teâlâ’nın emrinde harcar, yoksa takrir lafızlarıyla
şükür olmaz.
c) Nefsin sevmedikleri nesnelere şükür eder ve bütün zor işlere râzı olur, Hakk’tan
kimseye şikâyet etmez, belâyı gizler ve şükür makamında olduğunu bilir.355
13 -Tahâret ve Abdest:
Tahâret lügatte pâklığa denir, ama şeriatta belirli âzâları yıkamaktır. Bu temizlik
temiz su ile değil, bu temiz su beden suyudur (takva). Câhidî Efendi tahareti dört tabaka
olarak işlemektedir. 1. Tabaka, Allah Teâlâ’dan başkasından gönül sırrın pâk etmektir. 2.
Tabaka, kötü sıfatlardan gönül yüzün pâk etmektir. 3. Tabaka, takvâ suyuyla bedende olan
âzâların temizlemektir. Ya’ni bütün âzâları Allah Teâlâ’dan korkup, emrine muhâlif kötü
işler işlemeye. 4. Tabaka, necâset temizliğidir. Yani pâk suyla bedeni ve donu pâk
etmektir. Bu zikr olunan dört tabaka pâklıklar olmayınca hemen bedenini ve elbisesini
suyla pâk etmekle hiç kimse temiz olmaz ve necât bulmaz. Riyâzet suyuyla pâklık
denizinde kötü ahlâktan tamamen kurtulmayınca, gerçek anlamda temizlik söz konusu
değildir. Nitekim Kur’an’da buyurulur: ⌠⌠⌠⌠♦≤⋅€� €µ ⁄♦≤⋅€� €µ ⁄♦≤⋅€� €µ ⁄♦≤⋅€� €µ ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ €|€⇐⁄∉€α ⁄� € €|€⇐⁄∉€α ⁄� € €|€⇐⁄∉€α ⁄� € €|€⇐⁄∉€α ⁄� € “Muhakkak ki
şu nefsini temizleyen kişi azabdan kurtulmuştur.”356 demektir. Sevgili Peygamberimizin şu
hadisi de abdestin hem fijyolojik hem de manevî faydasını içeren derin bir hikmet gizlidir:
353 Ebû Nuaym, Hilyetü’l-evliyâ, X, 208 (I-X, Beyrut, 1405); Münâvî, Abdurraûf, Feyzü’l-kadîr, I, 225, V, 50 (I-VI, Mısır, 1356); Ali el-Kârî, el-Masnû’, s. 189 (Riyad, 1404). Aclûnî’nin yaptığı değerlendirmelerde, bu sözün Hz. Peygamber (s.a.)’den sâbit olmadığı yönünde ağırlık kazanmakta ve Yahya b. Muâz er-Râzî’ye ait olduğunun hikâye edildiği bildirilmektedir. Bkz. Aclûnî, İsmâil b. Muhammed, Keşfü’l-hafâ, II, 343 (I-II, Beyrut, 1405). 354 Câhidî, a.g.e. s,13. 355 Câhidî, a.g.e. s,188. 356 A’lâ, 87/14.
85
“öfke şeytandandır, şeytan ateşten yaratılmıştır. Ateş ancak su ile söndürülür, o halde
öfkelendiğiniz zaman onu yenmek için abdest alınız”357
Câhidî Efendi’ye göre azabdan kurtulmak ve yücelmek, ahlâk-ı hamîde ile
müzeyyen ve münevver olmakla mümkündür. Bu da gerçek gönül temizliği, yani takvâ
iledir.358
Abdest, Allah’ın huzurunda bulunmak demek olan namaza hazırlıktır. Vücutça
temiz olmak için alınan abdest veya boy abdesti, namazın ön şartıdır. Tabii ihtiyaçları
giderdikten sonra, bu organları temizlemek, ardından elleri yıkamak, nihayet abdest almak,
sadece dış temizlikten ibaret hareketler değildir. Pislikler maddî olduğu kadar manevî de
olduğundan, abdest alırken manevî kirlerden arınmak da söz konusudur. Bu sırada geçmiş
hatalardan pişmanlık duyup gelecek için iyi kararlar alınabilir. Pişmanlık ve tövbe
geçmişimizi temizleyip arıtır.
İyi veya kötü hareketleri organlarımızla yaparız. El işler yapar, yıkar ve yazar; ağız
yer içer, iyi ve kötü sözler söyler, konuşur; burun koklar, gözler görür; kollar saldırır ve
yakalar; kulaklar işitir ve dinler; ayaklar ise bizi pek çok yere götürür. Bütün bunlar zaman
zaman günah ve yasak sınırını aşabilir.359
Câhidî Efendi abdesti, tekmîl-i tahâret olarak tanımlamaktadır.360 Diğer bir
tanımlamasına göre, saf bir itikadla mürşid-i sâdıkına teslîm olmaktır ki, mürşid onu gizli
murdar libâslarından çıkarıp, fenâ tahtası üstüne koya, tahâret aldıra, ondan sonra riyâzât
ve mücâhede suyuyla yıkanacak yerini yıkaya ve şeriat, tarîkat, hakîkat kimyâsıyla abdest
aldıra, nûruyla şu kadar yıkaya ki, kötü vasıflardan tamamen temizlene. Tekrar dünyâya
çıkıp kefenine buluşmaya.361
Câhidî Efendi’ye göre, Allah katında makbûl olan abdest, hem zâhiri hem bâtını
ile olanıdır. Takvâ ile olan abdestin alâmeti şudur ki, eğer gaflet uykusundan uyanıp nefsin
kirli olan sıfatını ilm-i nâf’i ile yıkayıp ve sıkãl zâil olursa temizlik kabûl olur. Eğer kişi
bütün kuvvetiyle riyâset, mücâhede ve takvâ suyuyla yıkayıp hevâlardan uzak edip Allah
Teâlâ’nın rızâsına harc ederse kolları yıkadığı kabûl olur. Allah Teâlâ’nın aşk ateşine yanıp
kül olunca ondan başla mesh etmek kabûl olur inşaallah. Ayakları sunup dünyânın 357 Ebû Dâvud, Sünen, Edeb, s,3. 358 Câhidî, a.g.e. s, 86-87. 359 Demirci Mehmet, “İbadetlerin İç Anlamı”, Tasavvuf Dergisi, Sayı:3, Nisan 2000. 360 Câhidî, a.g.e. s, 116. 361 Câhidî, a.g.e. s, 198-199.
86
zînetlerine ve lezzetlerine ayak basmazsa ve Allah Teâlâ’nın nehyine yürümezse ayakları
yıkamak kabûl olur. Ve eğer aksini işlerse hiçbirisi kabûl olmaz. Zîrâ ehl-i hevâ hep
fâsıktır, hiçbir ibâdeti kabûl değildir ve iki dünyada Allah Teâlâ’nın hidâyetinden
mahrûmlardır.
Câhidî Efendi’ye göre, abdestin dört farzının kabûl olduğunun alâmeti şudur ki,
eğer bir kimsenin gönlünde Allah Teâlâ’nın aşkı var ise, hilmi var ise, seyr-i fillâhta ise,
nefsini ve rabbini bilirse mübârek olsun, abdesti kabûl olur.
Câhidî Efendi’ye göre, abdestin sünnetleri ise bir kimse eğer ağzına haram
lokmalar yemekten kendini alıkoyduysa ve dilini mâlâyâni sözlerden koruduysa, ağzını
yıkadığı kabûl olur. Eğer burnunu haramdan pâk edip, helâl duydu ise yaptığı sünnet kabûl
olur. Eğer kulağını Allah Teâlâ nehyinden sözleri işitmediyse ve gönül kulağını âlem-i
ukbâdan korkusuz bir söz işitmeğe döndürdüyse kulakları mesh ettiği kabûl olur.362
Câhidî Efendi, namazın kabûl şartını temizlik olarak izah etmektedir. Bu temizlik
Allah’tan başkasından korkmamaktır, bedende olan kötü sıfatları gidermektir. Ama Allah
Teâlâ bütün eşyâdan münezzeh görülmez, Hakk’tan korkulmaz, endâmların yaramaz
işlerden temizlenmez ve beden elbisesi temizlenmekle namaz kabûl olmaz. Eğer ahlâk-ı
zemîmeden tamamen temizlendiyse ma’rifet çeşmesini ve hikmet pınarı suyuyla alınan
abdest kabûl olur mübârek olsun.363
Gönül ehli kimseler iç anlam olarak abdestin ve temizliğin beş derecesinden söz
ederler. İçten dışa doğru bunun sıralanışı ve doğacak sonuçlar şöyle ifade edilir.
a) Ruhun abdesti; Ruhun hayvanlık seviyesine ait bilgisizlikten ve Allah’tan gayrı
şeyleri görme gafletinden arınmasıdır. Bunu başarabilen kimsede Cenâb-ı Hakk’ı
müşâhede istidâdı gelişir ve kalp aynasında tecelli parıltıları yanmaya başlar. Ruh
Allah’tan gayrı şeyleri görmekten arınsa, Gaffâr olan Allah’ın nuru onu kuşatır. Kötü
düşüncelerini temizlese takva elbisesine kavuşur. Nefsin hilelerini yıkasa, yani onların
tuzağına düşmekten arınsa, iç huzuruna ve itmi’nana ulaşır.
b)Sırrın abdesti; Burada “sır” ruhun ruhu demek olup onun abdesti gösterişten
(riyâ), arzu ve isteklerin esiri olmaktan, kendini beğenmişlikten, baş olma tutkusundan,
aşırı dünya isteği ve mevki sahibi olma ihtirasından arınmaktır. Bunun sonuçları şöyledir:
362 Câhidî, a.g.e. s, 93. 363 Câhidî, a.g.e. s, 97.
87
sır, riyâ ve nefsânî arzular kirini yıkadığı takdirde, ihlâs nuru ortaya çıkar. Dünya
sevgisinden arınırsa âhiret sevgisi doğar. Hırs ve tamahkârlığını yıkasa, kanaat ve tevekkül
nurları görünür.
c)Kalbin ve gönlün abdesti; İki yüzlülük, bozgunculuk ve kötü ahlaktan uzak
durmaktır. Büyüklenme yıkanınca alçak gönüllülük doğar. Çekememezlik kirleri yıkansa,
iyilik; düşmanlık yıkansa Allah sevgisi görünür. Hiyanet kirleri yıkansa, sözünde durma ve
güven nuru doğar.
d)Dilin abdesti; Yalan, dedikodu, iftira ve boş sözden, insanların ayıplarını merak
etmekten ve gizli hallerini ortaya çıkarmaktan, faydasız konuşmaktan uzak durmaktır.
Yalan ve koğuculuk yıkansa, doğruluk ve vefa doğar. İftira ve itham etme yıkansa, sevgi
görülür. Faydasız ve boş söz bırakılsa, yararlı şeyler konuşulur veya Allah’ın adı anılır.
İnsanların ayıplarını araştırmak huyu temizlense hoşgörü ışıkları parıldar.
e)Zâhir abdesti; Bu, bildiğimiz abdesttir. Yani dini bilgi olarak öğrendiğimiz
şekilde, temiz su ile abdest organlarını yıkamaktır. Sonuçları ise şöyle temennî edilir:
Abdest alan kimsenin yüzünü yıkaması, mahşer günü yüzünün nurlu olmasına yol açar.
Kolunu yıkayınca cömertlik nurları hâsıl olur. Ayrıca amel defterinin sağ eline verilmesi
gibi bir lutfa erişir. Ayağını yıkayınca, âhiretteki manevî engelleri kolaylıkla geçme imkânı
doğmuş olur. İşte bu tür temizlik ve bu manada abdest alış, Allah’a yaklaşmayı ve O'na
kavuşmayı sağlar.364
14 -Hacc ve Tavaf:
Kelime olarak "Hacc", hem Allah'a doğru yönelme hareketi, hem de benliğe
egemen olma çabası anlamına gelir.365
Câhidî Efendi, Hacc lügatte kast etmeye denir. Şeriatte Kâbe’yi ziyâret etmeye
denir. Haccın farz olduğu âyetle, hadîsle ve hem icmâ ile sâbit olmuştur, inkâr eden kâfir
olur. “Allah Teâlâ insanlar üstüne haccı farz etti. Hac eylemeye kimin gücü yeterse o yola
varmağa.”366 demektir. İcmâ odur ki, ulemâ-i ümmetten hiçbir kimse inkâr etmedi. Hz.
Ömer (ra) buyurmuştur ki, “Müslümanlar şehirlerine adam göndereyim, teftiş ettireyim,
364 Demirci Mehmet, “İbadetlerin İç Anlamı”, Tasavvuf Dergisi, Sayı:3, Nisan 2000. 365 Hamidullah Muhammed., İslâm'a Giriş, s, 94. 366 Âl-i İmrân, 3/97.
88
gücü yetip hacc etmeyenler üzerine cizye koyum, kâfirlere koyduğum gibi” dedi, “Üç kere
yemin edip gücü yetipte hacc etmeyen mü’min değildir” dedi.367
Haccın farzı üçtür evveli; ihramdır. İkinci; Arâfât’a vakfeye durmaktır. Üçüncü;
tavâf-ı ziyârettir. Câhidî Efendi ihramı; dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip ve nefs-i
emmâre hevâsın terk edip, nefis libâsların çıkarıp rûh-u kutsi libâsın giyip lisân-ı hâl ile
lebbeyk Allahümme lebbeyk demek olarak yorumlamaktadır. Câhidî Efendi, ziyaret
tavafını; hacının fiilini ve sıfatını zât-ı Hakk’tan fânî kılıp aşk-ı hakîkatte mâşuk cemâlini
tavâf edip, sıddık sıfatıyla kerem-i mürüvvet mervesi arasında sa’y edip, beşeriyet ahlâkı
sırrını yakıp varlığından soyutlanıp, Allah Teâlâ’nın sıfat-ı Kâbe’sini tavâf etmek olarak
yorumlamaktadır. 368
Hacc ibadeti sırasında yapılması gerekenler kısaca şöyle özetlenebilir: Mekke
civarında kutsal toprakların sınırına (mîkat) gelince günlük elbiseler çıkarılır ve "ihram"
denilen iki parça kumaştan oluşan özel bir kıyafete girilir. Baş açıktır. Hac süresince kişi
kendisini, kendi benliğini unutmaya çalışır. Kabe tavaf edilir. Bütün günü ulvî
düşüncelerle geçirmek üzere Mekke civarındaki Arafat'a gidilir. Daha sonra Müzdelife'de
gecelenir, oradan Mina'ya geçilir ve şeytan taşlanır, kurban kesilir. Mekke'ye dönülür.
Kâbe tavaf edilir. Safa ve Merve tepeleri arasında yedi kere hafif koşu şeklinde gidilip
gelinir.
Haccü’l-ekber, Câhidî Efendi’ye göre mürşid-i sâdık Haccü’l- Ekberdir, çünkü
mir’at-ı Hakk’tır, tâlipler onun yüzünden Hakk’ı görürler. Fakat gönül gözüyle görürler,
beden gözüyle görmezler.369
İbadetler arasında en sembolik olanı Hacc’tır denebilir. Acaba bütün bu hareketler
neyi ifade etmektedir? Onların bir takım iç anlamları var mıdır? Bu gibi konular üzerinde
duranlar neler söylemişlerdir?
Meselenin bir tarihî, bir de kişisel yönü vardır. Tarih cephesi, ilâhî menşeli eski
kültürler ile İslâmiyet arasındaki bağlar ve devamlılık konusunda ilgi çekici bir ipucu olma
özelliğine de sahiptir. Hacc sırasındaki hareketlerle ilgili olarak tarihî arka plânı şöylece
özetlemek mümkündür:
367 Câhidî, a.g.e. s, 110-111. 368 Câhidî, a.g.e. s, 114. 369 Câhidî, a.g.e. s, 122.
89
Hacc esnasında veya her ziyarette tavaf edilen, "Allah'ın evi" (Beytullah) olarak da
isimlendirilen Kâbe yeryüzündeki en eski mabettir. İlk olarak Hz. Âdem tarafından inşa
edildiği kabul edilir. Hz. İbrahim'in eliyle yeniden yapılmıştır. İslâmiyet'ten önceki
devirlerde de kutsal sayılan bir yapıdır.
Hacc’ın en önemli rükünlerinden biri olan Arafat'ta vakfeye sahne olan mekânla
ilgili şunlar anlatılır: Hz. Âdem ile Havva, Cennet'ten uzaklaştıkları zaman
kaybolmuşlardı, birbirlerini arıyorlardı. Yalnızlık içindeydiler, nihayet Allah'ın lütfuyla
Arafat'ta buluştular, hasretle kavuştular. Müslümanlar, Âdemle Havva'nın torunları olarak,
Arafat'taki vakfe sırasında, sanki o günleri hatırlarcasına, Allah'a minnet ve şükranlarını
sunarlar. Dua ve niyazlarda bulunurlar, O'na daha bir içten yönelirler ve âdeta ilâhî varlıkta
kaybolmak isterler.
Şeytan taşlamayla ilgili tarihî olarak anlatılan şudur: Hz. İbrahim Allah'tan başka
kimseyi sevmediği iddiasına sahipti. Aslında bu düşünce güzel ve her mü'minde
bulunması gereken bir tavırdır. Ama insanoğlu beşerdir, iyi niyetine rağmen her zaman
istenen olgunluk seviyesini tutturamaz. Mutlak kemâl Allah'a mahsustur. Yüce Allah,
peygamber de olsa Hz. İbrahim'i söz konusu iddiasında imtihan etmek üzere, kendisinden
sevgili oğlunu boğazlamasını istedi. Onlar ailece bu çetin imtihandan başarı ile çıkmasını
bildiler.
Şeytan, kararından caydırmak üzere ilkin Hz. İbrahim'e geldi, sonra kocasını
vazgeçirsin diye Hz. Hacer'e gitti ve son olarak da, kurban olmayı reddetmesi için
çocuğun, yani bizzat Hz. İsmail'in yanına vardı. Her biri de onu taşlayarak yanlarından
kovdular. İşte bu olayın Minâ'da cereyan ettiği söylenir. Onun için bu hareketler, hayattaki
şeytanî dürtülere karşı, her birimizin içimizdeki kendi şeytanımıza karşı bir kararlılık
gösterisi olarak, orada sembolik bir şekilde tekrarlanır.370
Safa ve Merve tepeleri arasında yedi defa koşmanın, yani "sa'y"in tarihî ha-tırasıyle
alâkalı olarak anlatılanlar şunlardır: Rivayete göre, Hz. İbrahim karısı Hacer'i küçük
bebeği İsmail ile birlikte, Mekke'nin o zamanlar çöl olan bu bölgesine bırakıp gitmişti.
Çok geçmeden yanlarındaki su bitince, Hz. Hacer yavrusuna su bulmak için, annelik
sevgisi ve şefkatiyle sağa sola koşuşturup durdu. Bereketli Zemzem suyu işte o zaman
ortaya çıktı.
370 Hamidullah, İslama Giriş, s, 95-98.
90
Bu annelik şefkat ve sevgisine, bu ulvî hisse saygı duymak, Allah'ın merhamet ve
lütfuna şükretmek için, benzeri hareketler Hz. Hacer'in koştuğu aynı yerlerde hac sırasında
tekrarlanır.
Câhidî Efendi de hakîkatte hacının, haccın farzını, vâcibini, sünnetlerini,
âdablarını ve müstehablarını bilip, müşâhede edip; bütün sırlarını, hakîkatlerini ve ruhların
bilip uygulamakla mümkün olacağını belirtmektedir. Allah katında kabûl olan haccın da bu
olduğunu belirtmektedir. Câhidî Efendi, kişi eğer gerçekten hacı olmayı dilerse, nice yıllar
mürşid-i sâdık huzûrunda gayret ederek, açlık ve susuzluk çekip, taklîd zulmetinden
kurtulup sırr-ı beytullâhı görüp, tekbir edip Hakk Teâlâ tecellî edip kalbine dehşet hâsıl
olup, rûhun hayrete düşüp, bütün mâsivâllâhdan gayb olup dilinde ve gönlünde Allah’tan
başka kimse olmamalıdır. Beytullâhı yedi kez tavâf edip, ondan makãm-ı İbrahim’e gerçip,
ondan zemzem suyundan içip, cehalet zulmetinden kurtulup, makãm-ı seyr u fillâha erişip,
cem’i eşyânın cevherlerini ve hikmetlerini bilip, gönlü zevk u safâ ile dolup, şuhûdî zât ile
münevver olup, safâ ile merve arasında say edip menâsik-i haccı tamam eder.371
Haccın bâtınî yorumları ile ilgili çok şey söylenir. Başta da belirttiğimiz gibi bunun
amacı, oradaki davranışların basit bir şekilden ibaret olmaması gerektiğini hatırlatmak,
onlara bir derinlik kazandırmak ve daha bilinçli olarak yerine getirilmesine yardımcı
olmaktır. Böylece alınacak manevî hazzın artması ve kulluk şuurunun derinleşmesi
sağlanabilir.
Hacc ibadeti âhiretteki mahşere benzetilir. Baş açık ayak yalın Kâbe'de Allah'ın
huzuruna çıkmak, âhiretteki ilâhî huzura varmakla mukayese edilir.
Hacc’ta dikişsiz elbise giymek ve birçok dünyevî işlerden men olunmak, dün-
yadan ilgiyi kesip her türlü mal ve mülkiyet iddiasını terk ederek tam bir fakr ve ihtiyaç
hâli ile Allah'a yönelme ve sığınmanın sembolü sayılır.372
Câhidî Efendi’ye göre, kişi hacca gitmeden evvel bir müridin şu kırk şerâiti yerine
getirmesi gereklidir ve iyi ahlâkla tamamen müzeyyen olmalı ki, haccı tekmîl olup,
zemzem suyundan içip, cehâlet zulmetinden kurtulmuş olsun.373 Câhidî Efendi kırk şartı
şöyle sıralamaktadır: 1.Terk, 2. Tevbe, 3. İhlas, 4. Tecrübe, 5. Uzleti sevmek, 6. Riyâzet, 7.
Az uyumak, 8. Sumt, 9. Gönlü şâd olup gülmeye, 10. Bütün halktan kendini ednâ bile. 11. 371 Câhidî, a.g.e. s, 118-119. 372 Demirci Mehmet, Aynı dergi. s, 28. 373 Câhidî, a.g.e. s, 206.
91
Hiç kimsenin ayıbına bakmaya, kendi ayıbına baka. 12. Halk arasında nefsini övmeye. 13.
Riyâdan sakına. 14. Takvâ, 15. Ucubdan pâk ola, 16. Kibirden pâk ola. 17. Hasetten pâk
ola. 18. Hırsdan pâk ola, 19. İstikãmet, 20. Cömert ola. 21. Bir mü’min incitmiye. 22.
Şecaat, 23. Melâmet, 24. Sabır, 25. Hakk’ın emrine ve şeyhin rızâsına muhâlif etmeye, 26.
Edep, 27. Şeyhden bir ayıp zâhir olursa onu yermiye, 28. Güzel ahlâk, 29. Semâ vaktinde
kendini düşüre hâl yürünmeden vecde gelip hareket etmeye. 30. Himmet, 31. Gerçekliktir
yalandan ırak ola, halktan ümîdin kese. 32. Yaramazlıktan ırak ola, 33. Şeyhini sevenleri
seve, sevmeyen anası dahî olursa terk ede. 34. Gariblik, 35. Aşk-ı hakikî, 36. Zikr, 37.
Herkes dünyâyı ve âhireti anmaya ya’ni âkıbetim ne olur demeye. Hakk’tan gayri yâr
istemeye. 38. Ahkâm-ı şeriatı bile, onu kendine vâcib bile, 39.Dâim tefekkürde ola. 40.
Kãbiliyyet şerâiti onda ola.374
Câhidî Efendi’ye göre kişi, muhabbetullâh ile âşık-ı kâmil olmalı, çünkü âşıklar
mâşuklarını hararetle görmek isterler, onun aşırı sevgisinden yanıp tutuşurlar, akılları,
düşünceleri hep görmek olur. İşte gerçek hacı olmak isteyenler de Allah Teâlâ’yı öncelikle
çok sevmeleri, aşkı ile yanıp gönülleri hep beytullâha yönelip, tavâf-ı ziyâret edip yani
sıfatullâhı tavâf etmelidir.375
Câhidî Efendi, bazı kimselerin halk arasında riya olarak “bize hacı desinler”
diye hacca gittiklerini, fakat bunların gerçekte hacı olmadıklarını, sadece adlarının hacı
olduklarını ifade ederek ve bunların cehenneme gireceklerini anlatmaktadır.376
Hacc eden kimsenin, her amel işledikçe her birinden ibret alıp, âhiret ahvâlin
tefekkür eder ve hakîkatın bilir, taklid zulmetinden kurtulur. Zira Hacc, âhiret
yolculuğuna benzemektedir ki, âhirete gider gibi bütün tanıdıklar ve âilesini terk eder
gider. Hacc seferine gidene şöyle gerekir ki, gönlünü bütün nesneden uzak tutar,
ömrünün âhir günüdür diye murâdı aslî vatanı ve Hakk Teâlâ’nın Kâbe’sini tavâf edip
kalmak olmaktadır. Eğer böyle olmazsa onun hacc seferinden nasîbi yoktur, halk
arasında hacıyım diye büyüklenmek hırsı ziyâde olmaktadır.377
374 Câhidî, a.g.e. s,205. 375 Câhidî, a.g.e. s, 43. 376 Câhidî, a.g.e. s, 115. 377 Câhidî, a.g.e. s, 111.
92
15 -Namaz:
Namaz kılmak islâmın şartlarından ikincisi ve ibadetlerin en önemlisidir. Günde
beş vakit olarak her müslüman için farzdır.
Kur’an-ı Kerimin ifadesiyle, yerdeki ve gökteki bütün varlıklar Allah’ı tesbih
ederler.378 Yani kendi dilleriyle O’na ibadet halindedirler. İşte namaz onların hepsinin
ibadet şekillerini içinde toplamaktadır. Metafizik bir bakışla, dağların dikey, hayvanların
yatay vaziyette, bitkiler kökleriyle besinlerini aldıkları için onların da başları aşağıda
olarak, hâl diliyle fiilen Allah’a ibadet ve itaatte bulundukları söylenebilir.379
Câhidî Efendi, namazın farzlarını, vâciplerini, sünnetlerini ve erkânını zâhir
bedene benzetmiştir, bâtınî yönünün de namazın sırrı, hakîkati ve rûhu olduğunu
söylemektedir. Namazın rûhu huşûdur, evveli miskinliktir, zerre kadar kibir olmamalı,
Allah Teâlâ’nın korkusu içinde olmalı ve gönlü dâim Allah Teâlâ’da hâzır olmalıdır. Zîrâ
namazdan murâd kişi gönlün Allah Teâlâ’ya doğrultmaktır. Nitekim Allah Teâlâ buyurur ;
“Namaza durun, beni övmek için.”380 Nitekim Allah Teala Kelâm-ı Kadîminde
buyurmuştur ki: “Ey namaz kılanlar! Namazlarında gãfillerdir onlar halk için riyâ ederler.” 381 Câhidî Efendi, bu âyetlerle namazlarında gafil olanların namazın ne zâhirini ne de
bâtınını bilmediklerini söyleyerek bu kimselerin, taklîd zulmetinde ehl-i hevâ
tekebbürlüğüne battıklarını ve âhirette hiçbir faydasını göremeyeceklerini açıklamaktadır.
Yine Câhidî Efendi, klasik ilmihal kitaplarımızda olduğu gibi; namazın on iki rüknünün
olduğunu, bunların altısının namazın dışında, altısının da içinde olduğunu ifade ederek,
eğer birisi eksik olursa, namazın tamam olmayacağını söylemektedir. Câhidî Efendi,
namazın içindeki ve dışındaki şartları açıklamıştır. Biz daha çok bâtınî yorumları üzerinde
durduğumuz için bunları tekrar açıklamaya lüzum görmedik. Gönülde dünyâ sevgisi ve
kibriyle dolup şeytan nazargãhı olursa, zâhirde setr-i avret etmekle namaz kabûl olmaz ve
eğer havâss-ı hamse ki, nefsin murâdı onunla hâsıl olur. Havâss-ı hamse ne arz ederse
onları mahvedip, namaz vaktinde cemaate uyup fânî olup, gönlünde sadece Allah bâkî
378 İsrâ, 17/44. 379 Hamîdullah Muhammed, İslâma Giriş, s, 85. 380 Tâhâ, 20/14. 381 Mâûn, 107/4-6.
93
kalırsa her namaz vaktinde kılınmış olur. Ve gönül yüzü iki âlemden döndürülüp Allah
Teâlâ’ya meşgul olup kıbleye karşı durursa, kabûl olur inşaallah. 382
Ayrıca Câhidî Efendi mü’minin ezân işitmesi gerektiğini ifade ederek, her şehirde
her köyde ezân sesi işitilmese onlara mü’min denilmeyeceğini ve katillerinin vâcip
olduğunu söylemektedir.383
İnsan namazda kıyamda iken dikey, rükûda yatay bir hâlde bulunur. Secdede ise
başı yerdedir. Bu sonuncu hâlde iken Allah'a azamî derecede yaklaşır. Secde vaziyeti
insanın Rabbine en yakın olduğu hâldir. İnsan Allah karşısında maddî olarak ne kadar
eğilir ve küçülürse, mânen o nisbette büyür ve yücelir.
Namaza başlama tekbiri sırasında "Allahü Ekber". diyerek elini kaldıran insan
sanki şunu demek ister: "Ben şu anda bütün dünyevî kaygılan ve maddî düşünceleri,
kısacası Hak'tan gayri her şeyi elimin tersiyle arkaya atıyor ve yüce Mevlâ'nın huzuruna
çıkıyorum." Bu niyet ve duyguyla ibadete başlayan kişi, namaz sırasında Allah'a tam bir
yakınlık içinde olacaktır. Onun için “Namaz mü'minin miracıdır.” buyurulmuştur. Mîraç
sırasında Sevgili Peygamberimiz nasıl ki, Allah yakınlığının son noktasını yaşamışsa,
müslüman için de namaz, Allah'la beraber olmanın yoludur.384
Câhidî Efendi, gönül kıblesi Allah Teâlâ, zâhiri kıblenin Kâbe mahluk binâsı
olduğunu, Kâbe’ye dönmeyince namazın kabûl olmadığı gibi, gönül kıblesi olan Allah’a
dönmeyince kabûl olmayacağını anlatmaktadır. Namaza niyette Allah Teâlâ’dan başkasına
rızâ ve sırrı edilmemişse, niyetin kabûl olacağını bildirmektedir. Dâima Allah Teâlâ’nın
emr-i şerifi içinde doğru durulursa kıyâmın kabûl olacağını, aksi durumda kıyâmın kabûl
olmayacağını, eğer mâsivâyı arkaya atıp gönle Allah Teâlâ verilirse, tekbir-i evvelin kabûl
olacağını, Ve eğer Kur’ân okurken gönül gözü Allah Teâlâ’nın sıfatını müşâhede ederse,
kıraatın kabûl olacağını, teni rükû eder kendisini halktan ayrı görürse ve gönlü kibirle dolu
olursa rükûnun kabûl olmayacağını ve eğer vücûdunda zerre kadar eser kalmayıp mutlak
fenâya düşüp zâhirde ve bâtında varlık kalmazsa, mâsivallahtan gãip olursa, sücûdu kabûl
olacağını, ammâ zâhirde başını yere koyarsa, gönlü şeytan gibi ulvîde ve dünyâ sevgisi ile
hem zâhiri hem bâtını zâhire hareket ederse, sücûdunun kabûl olmayacağını ve dâima
382 Câhidî, a.g.e. s, 97. 383 Câhidî, a.g.e. s, 94. 384 Yazır M. Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, c,IV, Yûnus Suresi 10. Âyetin tefsiri.
94
hidâyet yolu üzerine oturup ehl-i dünyâdan yüz çevirip Allah Teâlâ’nın rızâsını talep
ederse, tahiyyâta oturduğu kabûl olacağını anlatmaktadır. 385
Namazın özü: a) Allah'ın huzurunda kalbin huşû ile, yani saygı ve korku ile
dolması, b) Dil ile Allah'ın anılması, c) Bedenle O'na âzami derecede tazim ve saygı tavrı
sergilenmesinden ibarettir. Bu üç unsur öteki dinlerin ibadetlerinin de özü sayılır. Bu üçü
arasında en önemli olan ise birincisidir. Dilsiz kimse ikincisini, kötürüm kimse de
üçüncüsünü yerine getiremeyebilir. O hâlde namazda özün özü kalpteki Allah'a yöneliş,
O'na olan sonsuz saygı ve sevgi duygusunu canlı tutuştur.386
Câhidî Efendi, namazda yapılan her hareketin bir manası olduğunu söylemektedir.
Câhidî Efendi’ye göre, namazda elleri bağlamak; şeytanın vesvesesini bağlamaktır. Ya’ni
Allah Teâlâ’dan gayrısını gönülden çıkarmaktır, gönlünü Allah Teâlâ’ya bağlamaktır ve
başka tarafa bakmamaktır. Kulağı bağlamak; aslâ dünyâ kelâmın işitmemektir. Dilini
bağlamak; kesinlikle konuşmayıp, dilinde devrân edip ve her sözü esmâ-i hüsnâ olmaktır.
Ayağı sıkı sıkıya bağlamak; esfele yürümemektir, kıyâmette Hakk Teâlâ’ya doğru
yönelmektir. Rükûda eğilmek; Hakk’a ta’zim edip özü alçak bilip zerre miktârı kibirli
olmamaktır. Sücûda varmakla; kendi varlığı yok ola, hiç varlık eseri kalmamaktır, benlik
yerine fenây-ı mutlak gelmektir, şuhûd-i Hakk hâsıl olup, herkes varlık gelmemektir ve
sücûd iki oldu olmaya ezel ebed dâim sücûd ede. İşkâli terk etmek, gönül sarayını
temizler, Allah’tan gayrıdan tahiyyata oturur, hidâyet yolundan ayrılmaz, şükür ve ibâdet-i
bedeniyyesi ve ibâdet-i mâliyyesi Allah için olur, hâlis muhlis olur, Muhammedü’l-
Mustafa (sav) hazretine salavât-ı şerîfe okur, ta’zim eder, şeriatı, tarîkatı ve hakîkatı azîz
tutar ve gayn-ı evvel olur ki, Muhammed Mustafa (sav) hazretinin sözlerin tutar ve
işlediğini işler. Secdede gördüğü yer dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip, ahlâk-ı
zemîmeden temiz olup tamamen kurtulmuş olur, güzel ahlâk ile süslenip sağa ve sola
selâm verip kurtuluşa erer. Huzûr-ı kalp ile namaz kılan mü’minin alâmetleri bunlardır.
Câhidî Efendi, zikredilen bu alametleri yerine getirmeyen namaz kılan
mü’minlere seslenerek, ey nefs-i emmâre zulmetinden sekrân olan ehl-i hevâlar taklidinize
mağrûr olup beş vakit namazı cemaatle kılarız diye sakalınız sığarsız ve bıyığınız
385 Câhidî, a.g.e. s, 98. 386 Demirci Mehmet, “İbadetlerin İç Anlamı”, Tasavvuf Dergisi, Sayı:3, Nisan 2000.
95
burursuz. Gerçekte cemaat sünnetinden ve beş vakit namazdan mahrum olduklarını
söylemektedir. 387
Câhidî Efendi, namaz Allah Teâlâ’dan rahmet-i hâssadır ve gaflette olanların bu
rahmet-i hâssından mahrûm kaldıklarını söyler. Her kim ki gaflet sarhoşluğundan
ayılmazsa, onun namazı Hakk’a lâyık değildir ve rahmet-i hâssa yakın olmayan
merdûdlardandır. Namaza yakın olanlar sâdık müridler gibi zikrullâh şarâbından sarhoş
olanlardır, ârifler gibi ma’rifet şarâbından sarhoş olanlardır ve vâsıllâr gibi şarabtan sarhoş
olanlardır. Yoksa dünyânın lezzetiyle sarhoş olanlar, isyân ile, kibir ile sarhoş olanlar ve
saltanat şarâbından sarhoş olanlar değil, onlar namazdan ırak olurlar ebedî ateşe yakın
olurlar.388
Kur'ân-ı Kerim'de namaz "zikir",389 yani Allah'ı anma, O'nu hatırlama olarak da
ifade edilir. Bir kimsenin namazı, o sırada Allah'ı hatırlaması ölçüsünde değer taşır. Gaflet
içinde kılman namaz şeklen namaz olsa bile, gerçek namaz olmaktan uzaktır. Bununla
birlikte namaz sırasında bir an bile Allah'ı hatırlayıp, kendini O'nun huzurunda hissetmek
dahi bir başarıdır. İnsan namaz kılarken en azından böyle bir huzur anını yakalamayı
düşünmelidir. Bu büyük bir mutluluktur. Bu anın başlama tekbiri sırasında yakalanması
daha uygun ve kolay olur.
Câhidî Efendi de namazdan muradın, Hakk’a ulaşmak, Hakk’ta yok olmak
olduğunu söylemektedir. Vücûdu mâsivâdan temizleyince, sücûdun zâhiri ve bâtını gerçek
olur, yoksa taklîdî olarak namaz kılanlara musallî denmeyeceğini ifade etmektedir.390
Namazdaki hareketleri ve taşıdıkları mânâları biraz daha yakından ele alalım.
Başlama tekbiri alırken iki elin birden kaldırılmasının yorumları: "İşin gerçeği şudur: Sağ
el âhiretten, sol el dünyadan ibarettir. Elleri kaldırmak ise, dünya ve âhiret ilgisini elden
çıkarıp arka tarafa atmak ve her ikisi sebebiyle de büyüklenmeyi yok etmek anlamını taşır.
Namazda ilk okunan dua olan "Sübhâneke" kelimesinin anlamı "Allah’ım seni
tesbih ve tenzih ederim, sen en yücesin, sen en büyüksün, "demektir. Bu düşünce ve
duygularla Allah'a yönelen kul, O'nu içinde duymaya çalışır.
387 Câhidî, a.g.e. s, 31. 388 Câhidî, a.g.e. s, 32. 389 Ankebut 29/45. 390 Câhidî, a.g.e. s, 99.
96
Daha sonra "Fatiha" sûresi okunur. Burada Rab'la bir konuşma söz konusudur.
Önce Allah'a hamd edilir. O'nun âlemlerin Rabbi olduğu, her şeyin sahibi ve hâkimi
bulunduğu belirtilir. "Yalnız sana kuttuk ederiz." denir. Bu, tasavvufta "fark" makamının
ifadesidir. Daha sonra "Yalnız senden yardım dileriz, "denir. Bu ise "cem" makamının
simgesidir.391 Yani bana kulluk etme imkân ve gücünü veren de sensin demektir. O hâlde:
Ya Rab, ben sana sığınıyorum. "Bizi sırat-ı müstakime (doğru yola) ilet." diye dua ve
niyazda bulunulur.
"Rükû" eğilmek demektir. Allah'a saygının, O’nun büyüklüğünü itiraf etmenin fiilî
şeklidir. İnsan aziz (izzet sahibi, değerli) bir varlıktır. Başka fâni varlıklar karşısında
eğilmek ona yakışmaz. Allah'ın huzurunda eğilip, kulluğun sadece O'na ait olması
gerektiğini bilenler, başkaları önünde eğilmezler. "Hakîkî hürriyet ubudiyettedir".392 Bir
tek kapıya, yani yalnızca Allah'a kul olmasını bilenler başka kulluklardan; insana, paraya,
mevkiye, şöhrete kul olmaktan yakalarını kurtarmış olurlar.
Rükûda Allah'ın azamet ve yüceliği dile getirilirken, doğrulunca da şükrün O'na
mahsus olduğunu belirten sözler söylenir. Bir hadiste Allah'ın bu sözleri işittiği müjdesi
verilir.393
Secde hâlinin, namazda insanın Allah'a en yakın vaziyet olduğuna evvelce
değindik.394 Namazın sonunda okunan “et-Tahıyyât” duasıyla ilgili şöyle bir görüş vardır:
Bu dua, Miraç'ta Hz. Peygamberle Yüce Allah arasında geçen bir konuşmanın
hatırasıdır.395 O mutlu anda Resûlüllah "Her türlü selâmın, duanın, güzelliğin Allah 'a
yönelik olduğunu" söyler. Allah da: "Ey Peygamber selâm/esenlik, rahmetim ve bereketim
sana olsun," diye mukabelede bulunur. Bunun üzerine Hak Resulü: "Esenlik ve güzellikler
aynı zamanda Tanrı'nın iyi kullarının da üzerine olsun. "der. Ve şehadet kelimesiyle
duasını bitirir.
Namazın mü'min için mîraç olduğunu söylemiştik. Namazını bu duygularla
kılabilen kişi, Tahiyyat duasını okurken, onun anlamını da düşünerek aynı şuur ve aynı
düşünceyi kafasında, gönlünde canlandırmaya çalışır.396 Böylece Rabbiyle konuşmasını
391 Kuşeyrî, a.g.e. (Trc. Süleyman Uludağ,) s. 155. 392 Kuşeyrî, a.g.e. (Trc. Süleyman Uludağ,) s. 316. 393 Müslim, Salât, s. 62; 394 Müslim, Salât, s. 215. 395 Nurbaki Halûk, Tek Nur, s. 144. 396 Sühreverdî, Avârifü 'l-Maârif, (Tasavvufun Esasları Trc. H.Kâmil Yılmaz - İrfan Gündüz, , s. 393.
97
devam ettirmiş olur. Bir hadiste, namaz sırasında Allah'ın kıble ile bizim aramızda olduğu
belirtilir.28 Burada elbette maddî bir keyfiyet söz konusu değildir. Okuduğu sûre ve
duaların mânâlarını da göz önünde bulunduran kişi, namazda Rabbiyle karşı karşıyaymış,
O'nunla konuşuyormuş gibi bir yakınlık duygusu hissetmeye çalışmalıdır.
İsmail Hakkı Bursevî beş vakit namaz için şöyle bir sıralama yapar: Sabah namazı
sırr'ın payıdır. Çünkü o, gecenin karanlığına yakın bulunması dolayısıyle, öteki namazlara
göre "gayb"tır. Nitekim "sır" da sair kuvvelere göre gaybdır.
Öğle namazı rûh'un payıdır. Çünkü onda ruhun zuhuru miktarınca tam zahir oluş
vardır. Ruh âlem-i halktandır. Zira her ne kadar bizzat görülmezse de, uzuvlar ve
kuvvelerdeki tazahürleri cihetiyle eserleri müşahede edilir.
İkindi namazı kalb'in payıdır. Çünkü o orta namazdır, nitekim kalb de uzuvların ve
kuvvelerin ortasındadır. Bunun içindir ki “Kalb iyi olduğu zaman bütün ceset iyi olur, o
bozulduğu vakit bütün ceset bozulur.”397
Akşam namazı, kendisinde nurun batması dolayısıyle nefs'in payıdır. Nefs,
"emmâre" mertebesinde karanlık ve siyahtır. "Levvâme"de karanlığı hafifler.
"Mülheme"ye intikal ettiği zaman aydınlanmaya başlar. Nihayet "mutmainne" olunca onun
hâli, güneşin doğuşu sırasındaki insan durumuna benzer.
Yatsı namazı tabiat'ın payıdır. Çünkü yatsı, tabiatın vasıflarından olan uyku
vaktidir.398
397 Buhârî, İman, s. 39; Müslim, Müsakat, s, 20 398 Demirci Mehmet, “İbadetlerin İç Anlamı”, (Tasavvuf Dergisi, Sayı:3, Nisan 2000), s, 18-19.
98
KİTÂBÜ’N- NASÎHA
Şeyh Pir Hasan Hüsameddin Uşşâkî (ks) el-Buhâravî ondan Şeyh Memican
Saruhânî (ks) ondan Şeyh Ömer Karîbî el- Geliboluvî (ks) ondan müellif-i kitap eş-Şeyh
Câhidî Efendi (ks) ondan Şeyh Osman el-Edirnevî Fil Yokuşu (ks) “���� ”ه�ا آ��ب ا
Şeyh Câhidî Efendi (ks).
ÎMAN VE KÜFÜR
Bismillâhirrahmânirrahîm.
Kavlühü Teâlâ; � �� ذ � �ى ذ��� !�+� ی�اري +�*ت)' وری$� و !�س ا '(-. �� ی�7�6 *دم 23 أن/
:-�9' ی��آ��ون ;�- Ma’nâsı budur ki, “Ey âdem oğullârı tahkik biz indirdik <= *ی�ت ا
üstünüze libâslar örtmek için o derinizi ve dahî ziynet için dahî takvâ libâsın örtünmek
hayırlıdır size”399demektir. 0l âyetler yüzündendir ki, Allah Teâlâ'yı ânınçün fîkreylerdi.
Meğer bu âyet-i kerîme ma’nâsına münâsib Rasûlullâh (sa) buyurmuşlar ki;
[ ���ى�ا�� � ا�� %�ن $���ن و ] Ya’ni “İman yalıncaktır, dahî anın revni takvâdır.”400 dedi.
İmdi Kur'ân ile ve hadîs ile sâbit olur ki, ehl-i takvâ olmayan, mü'minler zümresinden
olmaz. Zîrâ bir ma’sûm oğlancık anadan doğduğu vakitte elin ve ayağın ve bedenin bezlere
sarıp bağlamasalar eli de ve ayağı eğilir ve soğuktan helâk olurdu. İmdi îman dahî bu
mâsum oğlancık gibi takvâ libâsın giymese şeytanın vesveseleri soğuğundan îmanına zevâl
erişir, helâk olur. İmdi cemi âzâların şeriat bağıyla bağlaya, tâ ki şol harekât ki, tabiat-ı
hayvânî işlemek ister idemeye, tâ ki rûhâniyye sıfatların elini [2] ve ayağını eğri kılmaya;
ya’ni ruh sıfatların nefs-i emmâre sıfatlarına tebdîl etmeye, tâ ki necât bulup helâk
olmayasın. İmdi sahih budur ki; her kimdeki Allah korkusu yoktur, îman dahî yoktur.
Âhiret gününe ikrârı heman dilindedir, münâfıkdır mü'min değildir.
İmdi mü'minin alâmeti oldur ki, Hakk Teâlâ'nın birliği ve azameti anın gönlünde
olur. Hakk Teâlâ'nın nazar-ı itibârı gönüldür. Gãfıl gönlün ne îmanı makbûldür ve ne ameli
makbûldür. Zîrâ ehl-i tefsîr ve hadîs bunun üzerine derkim amel ve taat îmandan bir cüzdür
ve hem Kur'ân ve hadîs ona delâlet eder. İmdi amel-i sâlih ve taat îmandan bir cüzdür ve
hem Kur'ân ve hadîs ona delâlet eder. İmdi amel-i sâlih ve taatı olan mü'min oldur
399 A’râf, 7/26. 400 İbn Ebi Şeybe, Musannef, VII, 191. ( I-VII, Riyad, 1409)
99
ki, her fiili ki eder, hükm-i Kur'ân’la eder. Nitekim Hakk Teâlâ Kelâm-ı Kadîminde
buyurur; �ون&�� � &*و () ه� ا�� Ma’nâsı budur ki “Allah Teâlâ'nın م0 � �/�� �%� أ-,ل ا
indirdiği kitapla herkim hüküm eylemez ise pes anlar da kâfirdirler”401 demektir.
Rasûlullâh (sa) buyurmuş ki; “îmânı yoktur emâneti olmayanın ve dîni yoktur ahdi
olmayanın.”402 diye buyurdu. İmdi emâneti ve ahdi olan sâdık mü'min oldur ki, kendi
mâhiyetini idrâk etmiş ola ve Allah Teâlâ'yı bilmiş ola. Ve dâim ubûdiyette rubûbiyette ser
evkãt-ı hamsesinde tavâf ede. İmdi kitabın önünde bu âyetleri ve hadîsleri anın için yazdım
ki, mü'minlerin kalbinde ezberlene kala. Tâ ki, herkesin fiiline nazar ideler. Mü'min kimdir
ve münâfık kimdir bileler ve münâfıklardan ırâk olup mü'minlere yakın olalar. Nasîhat ve
ikrârını sahih kıl tâ ki, îmanın müstakîm ola. Zîrâ ikrâr sahih olmayınca îman müstakîm
olmaz ve îman-ı müstakîm olduğunun nişânı oldur ki, Rasûlullâh (sa) hazretinin yoluna
girip sünnetine kavlen ve fiîlen ittiba’ edip ve şeriatı azîz tuta. Ya’ni evâmirine imtisâl edip
ve nevâhîsinden içtinâb ede ve dâru'l-füdûrdan el çeke, dâru'l-hulûd için. Ve dâim ölüm
için yürek yemektir ve sözü zikrullâh ve samtı fikrullâh olmakdır, hâzâ sâdık mü'mindir ve
ol münâfık ki, dili de zikrullâhda [3] olmaya ve kalp fikrullâhda olmaya ve meşâyıhlar
sohbetinden kaça, dâim müsâhib-i ehl-i dünyâ ola, dalâlette kalmış merdûdtur ve mü'min
değildir.
ÂZÂLARIN ŞÜKRÜ
Kavlühü Teâlâ: =!> ل�-A 6B �C �97' <= ذآ� ا -�; أو-3 �+��- Dی�B Ma’nâsı budur
ki ve “Ey yürekleri katî olanlar Allah Teâlâ zikrinden anlar mudillü azgınlık içindedir.”403
demektir.
Ey gãfıller Hakk Teâlâ'nın verdiği ni’metleri fîkreden eğer göz ni’metini bilmek
istersen, gözsüzlere sor ve eğer kulak ni’metini bilmek istersen sağırlara sor ve eğer dil
ni’metini bilmek istersen dilsizlere sor ve eğer burun ni’metini bilmek istersen burnu
içinde marâzı olup hoş kokular duymayanlara sor, el ni’metini bilmek istersen elsizlere sor
ve ayak ni’metini bilmek istersen ayaksızlara sor. İmdi her kim bu âzâların şükrünü yerine
getirmese nâkıstır, okur yazarsa dahî. İmdi gözün şükrü Allah Teâlâ'dan korkup
ağlamaktır. Andan sonra âlemin nakkãşına baka ve nakkãşı kimdir ve nakış nedir bile?
401 Mâide, 5/44. 402 İbn Hibban, Sahih, I, 422 (I-XVIII, Beyrut, 1993); Ahmed, Müsned, III, 135, 154, 210, 251 (I-VI, Mısı r, tarihsiz); 403 Zümer, 39/22.
100
nakışın koya, nakkãşına hayran olmaktır. Ve kulağın şükrü Allah Teâlâ'nın ahkâmını
dinleyip hükmünü dutmaktır. Ve âlem-i gaybtan hitâb işitmektir. Ya’ni mevlâdan hitâb
işitmeğe lâyık olmaktır. Ve burnun şükrü hoş yeller estikçe Hakk Teâlâ'nın ilmine ve
kudretine nazar edip Hâlık'a muhabbet dahî ziyâde ola demektir. Ve akıl; görünen yerde ve
göklerde her ne kim var ise cümle Rahman yapısından bilip âlem yüzünden Hakk Teâlâ'nın
ilm-i kudretini müşâhede etmektir. Ve dilin şükrü Allah Teâlâ'dan gayrısını unutup ondan
sonra Hakk Teâlâ'yı çok zikreylemektir. Ve emr-i bi’l ma'rûf ve nehy-i ani’l münker
söylemektir. Ammâ söylediğini evvel kendisi tutup ondan sonra halka nasîhat ede. Eğer
halka nasîhat edip, ettiği nasîhati kendi tutmazsa ol münâfıkdır. Dil şükrün yerine getirmek
kande kaldı. Ve şükür Hakk Teâlâ'nın emr-i şerîfine muhâlif nesnelere el sunmamaktır. Ve
tarîk-i hakda olan fükarâ-i sâbirîne senhâdır. Ve ayak şükrü, Hakk Teâlâ'nın emr-i şerîfine
dahî muhâlif yerlere yürümemektir. Dâim Hakk Teâlâ'nın rızây-ı şerîfini taleb edecek
yerlere yürümek ve kıyâma durmaktır ki, teveccühün Hakk doğru eyleye tâ ki, kıyâmın
şâkirler kıyâmı ola. Ve aklın şükrü fikrullâhtır. [4] Ve gönlün şükrü Hakk Teâlâ'ya
ulaşmaktır. Ve canın şükrü Hakk Teâlâ'nın aşkına müsteğrik olmaktır. Ve malın şükrü
Hakk Teâlâ'nın yoluna harc olmaktır. Ve cem’i yiyecek pâk ni’metlerin şükrü oldur ki, ol
yediğin cem’i ni’metlerden hâsıl olan kuvvetlerin her biri hevâ olmaya. Matlûb-ı Bâri
Teâlâ'ya yanaşam diye envâ-i mücâhedeler ede ha! şâkirler, makãm-ı şükür ki, üç usul
bunda bulundu, ya’ni amel-i sâlih ve ilm-i nâf’i ve haldir.
Şükürde üç usûl :
a) Amel-i sâlih; Ey âlemin nakışın görüp nakkâşını anlamayan bedhuylu ve ilmine
mağrûr olanlar hangi nesne gökçek ise diliniz ile ona şükür edersiz ve nefsinize hoş gelen
taamdan sığırlar gibi yersiz ve ol taamlardan hâsıl olan kuvvetlerinizi her biri hevâya olur,
bunun gibi şükür de her Mecûsî, Dehrî, Yahûdî ve her Nasârâ ve her Mertulus kamusu
ortaktır. Bu şükürle zîrâ ni’meti bilmenin ve kabûl etmenin adı şükürdür. Pes öyle olacak
nefsine hoş gelen nesneleri cümle hayvânât dahî bilir. İmdi bu şükür değildir. Hakk
Teâlâ'nın verdiği ni’metlerin şükrünü yerine getirmiş olmaz, şiddetli azâbâ hâzır olsunlar.
Nitekim Hakk Teâlâ Kelâm-ı Kadîminde buyurmuştur ki; '(�زی2نF C= ش)�ت' 404 ol vakit
yanına gelir, def’ etmene mecâlin olmaz. Öldürüp yoluna gitmeğe ve eğer tâlib-i Hakk
olaydın öldürürdün ol suratları ve tamam ahlâk-ı zemîmeden pâk olsun, ol çirkin suratları
404 İbrahim, 14/7.
101
görmezdin, eğer ol günahları terk etmezsen ol gördüğün çirkin suratları birle hor u zâr
kalırsın ebedâ. İmdi tevbesiz bir kimse hiç onu ref’ edemez ve can andan halâs olmaz.
İmdi tevbe oldur ki ve eğer ahlâk-ı zemîmeden tamam pâk olasın tâ ki, nâr-ı
kübrâdan canın halâs ola. Ey gãfıl bu hod ki âyândır. Ve her kişiye düşünde ol mevzî ve
çirkin suratları ten hisarın gelir ve hâil olur, bir zaman seyrin ve çirkin suratlar olur. 01
cefâda iken nâgãh uyanırsın, yüreğin oynar, atar ve bilirsin ve düşün olduğuna şükür eder
ve sevinirsin, kurtuldum diye. Ey gãfil eğer makãm-ı tevbeye erişmeden ten hisârı yakılırsa
ol düşünde gördüğün mevzîleri ve çirkin fenâ suratlar ile ebeden [5] hod ve zâr kalırsın
hisârın yokki kaçıp giresin. İmdi eğer iki âlemde necât istersen devr-i eyyâmının hisârı
yıkılmadan sa'y eyle makãm-ı tevbeye eriş, tâ ki, âhirette ol çirkin suratları görmeyesin
seyrânın zât ve cennet ola.
Ey gãfıl ve ehl-i hevâ bir gün uykudan uyandırırlar seni, ömründen suâl ederler.
Bunca yıllar ömrünü hevâ yerlere zâyî eyledin. Bu yaramaz işleri işlemekle kimler ki,
destur verdi? Gel beru haber ver ve kesbin nedir? gör diye. Ondan sonra kesbin ile nâr-ı
kübrâya atarlar. 01 vakit pişman olduğun hiç fâide etmez. Bugün sa'yile vücûdun mülkünü
hükm-i şeytandan pâk eyle. Sûret ve ma’nâ ikisi yâr iken zikrullâh ve fikrullâhla meşgûl ol.
Bâtıl efkârları zamîrinden gider. Tâ ki, can mülkünden haber alasın, bilin ki, can
â’lâdandır, ammâ ten esfeldendir. İmdi her kim ki, tenin murâdın severse, âhirette ânın
varacak yerleri esfel-i sâfilîndir. Zîrâ ten murâdı yemekler, içmekler, gülmek oynamaktır,
ve dahî mülk ve maldır. Ey gãfil tenin bir âriyet dündür bir kaç günlük âriyet nendir, senin
canını besle ki, ol bâki ni’mete ve rahata, devlete erişesin.
İmdi can gıdâsı ma’rifet-i Haktır ve aşk-ı Haktır, ten bir varolma, kâfirler ve
münâfıklar gibi ve ten senin yârin değildir, bunda kalır. İmdi sa'y eyle ki, mertebe-i
behâimden ve mertebe-i şeyâtıynden geç, insân-ı kâmil mertebesine eriş. Tâ ki, nûr-i hassa
erişip rûh-u izâfî birle zinde olasın. Bilin ki âlemin maksûdu, cân-ı insân-ı kâmildir.
Mecmâu'l Bahreyn insân-ı kâmil'in özüdür, cem’ı cemdir, kâfırler ve münâfıklar gibi hiç
sa’yimiz kendi ziynetin şâkirdi olmaz.
Ey tâlib-i Hakk! gãfil olma, aç gözünü, özünü bil, her ne kim bu âlemde vardır,
sende dahi vardır, arş u ferş, bahr u berr, nûr u nâr.
İmdi sa’y eyle, bahr bile ve ehl-i berri kahr ile öldür ve nûra yardım ile nârı ki
söyündür azığını da artır, Îsâ (as) gibi mücerred, pâk ol nefis deccâlini öldür. İmdi necât
102
hulk-i hasendedir. Zîrâ her kime hulk-i hasen nasip olsa, cümle hayırlar ana verilmiştir.
İmdi hulk-i hasen oldur ki, Allah Teâlâ hazretinin ahlâkıyla mütehallık ola. Tabiat her ne
dilerse uymaya [6] ve her ne işlerse hükm-i Kur'ânı birle işleye. Bilin ki, her kimde kim
yaramaz huy olsa anın ne namazı kabûl olur, ne savmı, ne zekâtı ve ne haccı. Ve hiç bir
ameli kabûl olmaz, ne dini var, ne îmanı var, mü'min değildir, münâfıkdır. İmdi benim
rûhum hulk-i hasen her tâlibe nasip olmaz; illâ Rasûlullâh (sa)'in zâhirine ve bâtınına
mutabaat edip ve envâ-ı riyâzâtları çekip ve gece uykusunu terk edip ve dünyâyı ve ehl-i
dünyâyı terk edip ve uzlet ihtiyâr edip Hakk Teâlâ'nın aşk od’una yanıp, kül olup sıfatını
ve fiilini ve zâtını lâhûtiyyetinde fânî etmekle nasip olur.
b) İlm-i nâfi’; Bilin ki, ehl-i tarîkat iki türlüdür, demişler. Biri şarkî ve biri garbîdir,
derler. Biri âsândır ve biri darbîdir derler. Ya’ni riyâzetli olanın adı şarkîdir, ilimle olanın
adı garbîdir. İmdi bu sözlerin zâhirine bakıp tarîk-i şarkiyyeden ve tarîk-i garbiyyeden
mahrûm kalma. Nitekim şimdiki zamanın ol ehl-i hevâları ki fukarâ-i sâbirîndeniz derler
illeri gezerler, riyâzet yok, mücâhede yok. Ya’ni derler ki; bizim ilmimiz ayn-ı riyâzettir.
Kişi gün istemekten murâd, günün nûrunu görmektir. Kendi nûru olan günü neyler derler,
bu sözü ağızdan öğrenmişlerdir. Yâhut kitaptan. Ammâ bu sözlerin hakîkattan hiç haberleri
yoktur ve onlar taklîd zulmetinde helâk olmuşlardır. Avâmlar da onları fükarây-ı
sâbirînden sanırlar. Ammâ değillerdir, ehl-i hevâlardır. Zîrâ hemen fukarâ libâsların giyip
fukarâya benzemişlerdir. Ammâ fükarây-ı sâbirînin akvâlinden ve ahvâlinden ve ef’âlinden
ve menâzilinden dahî, merâtibden hiç haberleri yoktur ve iki cihânda mahrûm ve
mezmûmlardır.
İmdi hiç bir mürşid-i sâdık dahî şarkîler makãmına erişmeyince garbîler makãmına
erişemediler. Ve ey gãfil-i mağrûr! gün şarkdan doğar, ziyâsı kamu vardığı yerin zulemini
nûr eyler. Eğer gün şarkdan doğmasa, cem’i âlem zulmette kalırdı, taklîd zulmetinde kalan
ilmine mağrûrlar gibi. İmdi gün evvel şarktan doğar, eflâkı tamam seyrân eder, âhâr-ı dâr-ı
mağribde pinhân olur. İmdi makãm-ı şarka erişenler Uzzât u Lât’ı unuturlar. 01 vakit [7]
Hakk Teâlâ'nın nûr-i zâtı reşn eder, tecellî eder, envâr-ı sıfâtı o demde gönülleri onlara
iner. Nefîslerinin sıfatlarını yok ederler ondan sonra seyr-i ilâllâh hâsıl olur ve ashâb-ı
serden olur. Gün gibi mağribde pinhân olurlar. Yârın haşr olacak gine gün gibi doğarlar.
İmdi şarkîden murâd ehl-i riyâzettir. Zîrâ hakîkat riyâzâtdan doğar, gün evvel meşrikda
doğduğu gibi. Ve garbîden murâd, tamam ilm-i ledünde kâmil olanlardır ki, gün gibi
103
mağribden pinhân olmuşlardır. Kâfırler ve münâfıklar ziyâsın görmesinler diye. Hakk
Teâlâ onları sır mağribinde gizler, münâfıklar arasında garib olmuşlardır.
Hâsıl-ı kelâm budur ki, kamuya mücâhede ve riyâzet vâcibtir, türlü türlü riyâzetler
eyleyip dergãh-ı Hakk’a garâbet bulup ol bâbâ izâfet bulalar. Tarîk-ı Hakk’ta ilm-i
hikmetle ziyafet bulalar ve tarîk-ı Hakk’ta kalpleri pür nûr olalar. Ahlâk-ı zemimeden
tamam pâk olalar ve ahlâk-ı hamîde birle müzeyyen olalar. Ammâ kendini ziyâde hıfz ede,
ehl-i hevâya karışmaktan ve dâima uzlet ihtiyâr ede. Halka karışmak ona ateş gele çalışa.
Amelin yâda vermeye, yine yârın bekãda Hakk Teâlâ amel-i sâlihlerden zuhûr edip ecrini
kerim vere ve yine anda âfitâb bulalar ki, bir ziyâdır ki, hiç gurubu yoktur. İmdi bu
makãma ermeğe bünyâddır ki, tarîk-i şarkî değildir. Evvel ba evvel riyâzet ile olur. Bu
ameller zîrâ riyâzet olmayınca tûl ameller hebâ olur ve riyâzetsiz fikrullâh hâsıl olmaz.
İmdi hiç bir sâlik, tarîk-i şarkîye giremeyince, tarîk-i garbî menzil edinmedi. Nitekim gün
evvel meşrıkdan doğmayınca mağribi menzil edinmez. İmdi bu resme bellediler, irfânı ve
zâtullâhı cümle mukarribler evvel emirde envâ-i riyâzetler çekip ve horluklar ile ve gönül
saflığıyla açlıklarda bu ve susuzluklar çekip bazısı on gün, bazısı on üç günde bir yerlerdi
ve bir pâre arpa kirdesinden gayri nesne yemezlerdi ve gece uykusunu terk edip ve
dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip uzlet ihtiyâr edip dâim Hakk Teâlâ'nın aşk oduna
yanarlardı. [8] Tâ ki, Matlûb-ı Bâri Teâlâ Hazretine erişelim diye nice yıllardan sonra
Hakk Teâlâ onlara mâhiyetlerini bildirdi. Ondan sonra Hakk Teâlâ onlara zât-ı tecellî
eyledi. Onlar dahî kendi ma’nâlarından Hakk Teâlâ'yı münezzeh gördüler, galata
düşmekten halâs oldular, mutlak fenâ dâiresinden çıkmadılar. Ya’ni kendilerinde zerre
miktarı kudret görmezlerdi. Dâim âcizlik ve miskinlik ve gönül saflığı birle dirlikler de
ederlerdi ve makãm-ı keşfe erişmişlerdir ve cem’i hicâblardan geçmişlerdir ve ilme'l-
yakîni, ayne'l- yakîn ile ve Hakk’a'l-yakîn ile görmüşlerdir ki, Hakk Teâlâ'nın ilmini ve
kudretini ve irâdesini cem’i mevcûdât üzerine muhîd görmüşlerdir ve mevcûdâtı bir
kezden âciz ve makhûr bilmişlerdir ve esbâb-ı müsebbibât gibi âciz, makhûr ve müşâhede
kılmışlardır. Ya’ni sebebi, acz makhûr müşâhede kılmışlardır. Ya’ni ki, müsebbibü’l-
esbâba eriştiler, birkezden temam halktan ümitlerin keserler, i’timatları Allahü zü’lcelâl
üzerinedir.
Ancak Allah'ı severler ve Allah Teâlâ'nın mukarriblerini severler, ehl-i dünyâya hiç
sevmezler. Eğer ataları ve anaları ve eğer oğulları ve kızları, dahî karındaşları olursa da ve
ehl-i dünyânın cümlesinden yüz çevirirler hiç birisini sevmezler. Ehl-i dünyânın eğer
104
nazar-ı halktan bir nesne bu o mahfede (yer) düşerse, onu şerîk tutarlar ve andan istiğfar
ederler, varlık Allah Teâlâ'nındır ancak diye i’tikatları budur ha! Mutlak fenâ dâiresin kesb
eden mukarribler bunlardır ve eğer mal ve mülkleri dahî var ise zîrâ Hakk Teâlâ onları
evvel emirde ilm-i Tasavvuf birle benliklerin alır, ef’allerin dahî sıfatların ve zâtların fânî
kılıp, kendi ef’aliyle ve kendi zâtıyla bâkî kaldı. Onlar dahî mutlak fenâ dâiresin tamam
kesb ettiler. Hiç mutlak fenâ dâiresinden kaçmadılar dâim Hakk Teâlâ'nın sıfat kâbesini
tavaf ederler, kendi vücûdlarından fânî oldular. Ondan sonra Hakk Teâlâ onlara ilham edip
≤≤≤≤;B ا�HIت � Ey benim hâs kullarım ve benim yarattığım pâk” آ-�ا <= KJ!�ت <� رز3��آ' و
ni’metlerden yiyiniz ve içiniz ve dahî çok yemen”405 diye buyurdu ve onlar dahî çok yemek
yemediler ve onlar dahî Hakk olan ni’metlerden her birinden yemeğe başladılar.
Nitekim gün evvel meşrıkdan doğar [9] ve gün mağribe yakın oldukça meşrıkdan
dûr (uzak) olur. İmdi bu remzi fehm etmeğe, şimdiki zamanın ol ehl-i hevâ kezzâbları gibi
uzleti ve riyâzeti inkâr edip helâk olma, sa'y eyle ki, açlık ve susuzluklar çek ve dünyâdan
yüz çevir dahî uzlet ihtiyâr eyle. Ve Hakk Teâlâ'nın aşk oduna yan kül ol ve kendi
vücûdundan fânî ol tâ ki, Rasûlullâh (sav) "fakr-u fahri" dediği fükarâ-i sâbirînden olup
necât bulasın. Ve fakrın sözü çoktur, ammâ fakrın nihâyeti tasavvufun oldur ki seni senden
ala. Oldur ya’ni Hakk Teâlâ ef’âlini ve sıfatını ve zâtını fânî kılıp Hakk Teâlâ kendi
ef’âliyle ve kendi zâtıyla bâki kıla. İmdi bu hadîs-i kutsî bu makãm-ı vahdete erişenler
hakkandadır. Hadîs-i kutsî budur. “Kul zâil olmaz, yakîn olur bize nâfîlelerle hatta biz o
nâfıleleri severiz. Kaçan bir kulumu sevsem anın için kulak, göz ve dil oluruz ve dahî
kulağından işiten, gözünden gören, elinden tutan ve dilinden söyleyen biziz.”406
İmdi bu saâdet tecellî-i zât-ı ulûhiyyetin hâssiyetidir. İmdi benim rûhum, fakirlik
zâhir hırkasın giyip halka fakir görünmek değildir. Mücerred hırka giyip müşebbih-i zâhir
üzere kalmakla kişi fükarâ-i sâbirînden olmaz, sıfâtı ve sîreti benzemeyince. İmdi fakirlik
kişi kendi vücûdundan fânî olmaktır, yoksa dünyâ malından fakirlik değildir. Dünyâ
fakirliği avâmındır. İmdi hakîkatte fakirlik oldur ki; fiilini, sıfatını ve zâtını fânî ede âlem-i
ervahta olduğu gibi rasulûllâh (sav) "el-fakru fahri" dediği budur, fükarâ-i sâbirîn bunlardır
ki; vücûdlarından fânî olmuşlardır. Yoksa mücerret hırka giymekle dervişlik olmaz.
Nitekim şimdiki zamanın ol ehl-i hevâ ve kezzâbları ki libâsların dervişlik libâsına
benzetmişlerdir, uzlet yok riyâzet yok, evleri kahvehâneler, ehl-i dünyâ kapıları ve dâim
405 Tâhâ, 20/81 406 Ahmed, Müsned, 6/256; Buhârî, Rikâk 38 (I-VII, Beyrut, 1990); İbn Hibban, Sahîh, II, 58.
105
musâhipleri ehl-i dünyâlar. İmdi bunlar iki cihânda mahrûm merdûdlardır. Ve eğer bir
dirhemi de yoksa ehl-i hakk sözleri [10] inkâr ederse kâfırden eşedd münâfıkdır.
İmdi Kur'ân’a ve hadîs-i şerifeye îman getiren mü'minler bu Hakk sözü inkâr
etmezler. Ehl-i âhiret olan sâdık mü'minler kahvehâneye ve ehl-i dünyâların kapıları ve
dâim musâhipleri ehl-i dünyâlardır. İmdi bunlar iki cihânda mahrûm merdûdlardır. Eğer bir
dirhemi dahî yoksa ehl-i dünyâdır. Zîrâ kişi kiminle dost-u musâhip olursa anın dini
üzerine olurlar. Her kim bu Hakk sözü inkâr ederse kâfirden eşed münâfıkdır. İmdi Kur'ân-
ı Kerîme ve hadîs-i şerîfe îman getiren mü'minler bu Hakk sözü inkâr etmezler, ehl-i âhiret
olurlar. İmdi ehl-i âhiret olan sâdık mü'minler kahvehâneye ve ehl-i dünyâ kapısına
varmazlar. Ve ehl-i dünyâ ile dahî musâhip olmazlar, hâşâ ki mü'minler de münâfıklar fîili
olmaz. Zîrâ ehl-i dünyâ ile musâhip olan münâfıktır, mü'min değildir. Zîrâ mü'min şeytanın
yoldaşlarıyla musâhib olmazlar.
Kãlen-Nebiyyü (sav) hâsıl-ı kelâm budur ki; “herkim ki riyâzeti, uzleti ve
mücâhedeyi inkâr ederse münâfıkdır, zındıktır, mülhîddir, enkûs ve ebterdir, katli
vâciptir.”407 Ey tâlib, tûl-i emeli birle ömrünü zâyî kılma ve halka karışmakla Hakk'dan
ırâk düşme. Âlem-i ervahda anarahmine tenhâca geldin halktan sana hiç cefâ ermezdi.
Yalnız olurdun onda ve ana rahminden dünyâya yalnız geldin ve yine dünyâdan yalnız
gidersin âhirete. İmdi uzlet ihtiyâr eyle hüsn-i rızânla halktan kesil, ecelin seni rezîl-i
rüsvây eylemeden. İmdi evvel sübhânıyla ve âşinâlık eden halk'ı kendiye pervâne eder.
Uzlet ehli ârif kendini nâdâne âyân eylemezler. Zîrâ halka karışmak sâlike ayn-ı hatadır ve
belâdır. Ammâ uzlet sâlike def’-i belâdır. İmdi halkdan uzlet eden hâstan olur. Ammâ
halka karışan has gönül pâs olur. Ârifin sohbeti uzlette müşâhede olur. Zîrâ Hakk Teâlâ
müsrifleri sevmez. Hâşâ ki ârifler müsrif olalar. Zîrâ ehl-i dünyâya karışmaktan kati
müsrifliktir ve nâ-dânî [11] bu gizli genci ızhâr etmek dahî kat'i müsrifliktir. Zîrâ ki genc-i
kerâmâta zararlar erişir, helâk olur ne acîb kabahattir bu ki halka karışıp kem sözler
söylemekle sana dost olanı adüv edesin, sana dost olan adüv ola acîb kabahattir. İmdi
hüner oldur ki; halktan uzlet eyle tâ ki, Allah Teâlâ'nın düşmanı olmaktan halâs olasın ve
mü'minlere kin etme, kin ile kalbini susuz kuyu gibi eyleme. Şeriata muhâlif işleri işleten
cümle kindir. Hüner oldur ki; Kur'ân'a muvâfık işler işleyesin ve mü'minlere kibirle hitap
eyleme, Kur'ân'a muvâfık söyle ve dost ile cidâl etme ki; sonra arzuna halâl erişir ve onu
gördükçe hicâb idersin. Biline ki, bir ehl-i irfân, bir ehl-i irfân ile cidâl etmez. Eğer ederse 407 Bulunamadı.
106
biri nâkıstır veyahut ikisi dahî hamdır. Mü'minlere kin etme, kendi özünü ateş edersin.
Kara gönüllü olma ve kara gönüllüye kimse mâil olmaz ve îmanın eseri kalmaz. Gãfil
olma, sûretin ve sîretin yeksân eyle ve ehl-i hevâdan uzlet ihtiyâr eyle kãdir oldukça. Zîrâ
sâliha âsî gãyet zarar eder. Nitekim ay'a husûf olsa nûr mahvolur ve zâlimin zulmeti duhãnî
olur. Sâlih şakîden gam-nâk olur, pâk aynaya balçık örmek gibidir.
İmdi ehl-i hevâ Hakk Teâlâ'nın düşmanıdır, yüzüne güle bakma kãdir oldukça.
Madem gönlünü sıy necâset kabı gibi arzunu yıka ve haddini bildir ve eğer senin
düşmanına bazı avâm güle baksa; onu yanına götürme, kãdir olursan öldür, emân verme,
ne suâl için sana melâl ere ve ne anın için ince hayâl ire. Zîrâ cihâr-i yârı sevmeyen
zındıktır, katli helâldir. Sâlih bir huyu sevmezler, zîrâ eğri, doğru olana adüv olur. İmdi
ashâb-ı kirâmı ta’n eden Rasûlullâh (s.a.v) hazretini sevmez münâfıkdır. İmdi tarîk-ı
Hakk'ta olan sâlikler dahî, ashâb-ı Rasûlullâhdandır, hakîkatte onlara ta’n, ashâb-ı ta’n
etmiş gibidir. Kâfırden eşedd münâfıkdır. İmdi sâdık mü'min olan tarîk-ı Hakk'ta olan
sâlikleri ta’n eden, zâlim ve münâfıkları sevmez ve onlar ile müsâhib olmazlar ve ihsâna
lâyık olmayana ihsân eylemez. [12] Zîrâ mü'min rızây-ı Hakk’a muhâlif yerlere malını
telef etmezler.
İmdi ol câhil ki; malını nâdânâ telef ede. Sehâ [cömertlik] ile şeref bulmaz
müsriftir, eşedd azâba hazır olsun. Şol kişi ki, ihsâna lâyık değildir ve fukarâ-i sâbirînden
değildir. Ona ihsan etmek rızây-ı Hakk’a muhâlifdir ve yok yerlere malını hebâ etmektir.
Onu sehâ sanmanız gãyet ahmaklıktır ve müsrifliktir. 01 malı isrâf ve harâb etmek dahî
kâfırler ve münâfıklar alâmetidir, gãyette sefâhettir. Nitekim Hakk Teâlâ'nın Rasûlü
Muhammed Mustafa (s.a.v) buyurur: “Hakk Teâlâ dünyâyı üç bölük ve üç bahş eyledi, bir
bahşını mü'minlere verdi ve bir bahşını da munâfıklara verdi ve bir bahşını kâfîrlere
verdi.” Pes mü'minlere verilen bahşı âhiret azığını düzmek için verdi. Pes mü'minlere dahî
ol Hakk Teâlâ'nın verdiği malı rızây-ı Hakk olan yerlere verirler. Âhiret azığını düzerler ve
münâfıklara verilen bahşı münâfıklar ol malı Hakk Teâlâ'nın rızâsına muhâlif yerlere telef
ederler. Allah Teâlâ'nın düşmanlarına türlü türlü taamlar yedirirler. Murâdları hemen halk
arasında sehâ ile anılmakdır ve ol malıyla her ne işlerse murâd-ı halka kendisini
göstermektir ve halkarasında ululanmaktır ve tarîk-ı Hakk’ta olan fükarâ-i sâbirîne hor
bakmakdır işleri.
107
Kâfirlere verilen bahşı, kâfirler dahî ziynet peşlerine ve dâim yemeğe ve içmeğe ve
dünyânın ziynetlerine ve şeytan işlerini işlemeye telef ederler dedi. Pes hadîs-i nebeviyye
ile mü'minlerin, münâfıkların ve kâfirlerin mallarını telef etmenin alâmetleri sâbit oldu.
Her kişiye kendi nefsine nazar eylesin, malını ne güne, yerlere telef eder görsün. İmdi sehâ
ile ol sâdık şeref bulur ki, cümle malını tarîk-ı Hakk’ta olan cemi-i fükarây-ı sâbirîne
yedire, hiç gayrîye murâdı olmaya, murâdı hemen rızây-ı Hakk ola ve cümle malını Hakk
yoluna bezl ede. Nitekim Rasûlullâh (s.a.v) buyurur; “Ne gerekli maldır, ol malı kim Hakk
Teâlâ yoluna harç oluna ve malın esiyy-i (kötülüğü) sâlih ola” dedi. [13] Hasan Basrî (r.a)
işiddi "şol mal ve şol ni'metine tarîk-ı Hakk’ta olan fükarâ-i sâbirînden olan ile yenile ve
içile Hakk Teâlâ andan suâl eylemez" dedi.
İmdi tarîk-ı Hakk’tan olan fükarây-i sâbirîn oldur ki; gönlü ganî olur ve bir bâde
etmekle geçinir kanaat ve şükürler eder, yoksa aç it gibi halkın ağzına bakmaz,
dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirir, mürşidin huzûrundan ayrılmaz, dili zikrullahda
ve kalbi fikrullahda olur ve dâim sûret-i nefsini ve sıfât-ı nefsini dahî ma’nây-ı nefsini
dahî bilmeye sa'yeder. Zîrâ mâdemki ma’rifet ma’nây-ı nefse hâsıl olmaya, ma’rifet-i
Hakk dahî hâsıl olmaz.
c) Hal: İmdi tarîk-ı Hakk’ta olan fükarây-i sâbirînin alâmeti oldur ki, nefsinin
terbiyesine meşgûl olur ve riyâzetler çeker ol nefsin murâdın vermezler, dâim zikrullâha
meşgûl olur ve gece uykuların terk edip ah vah sûzân ile Hakk Teâlâ'ya ibâdet ve zikre
meşgûl olur. Ondan sonra hidâyet ve inâyet-i Hakk’a erişir, sıfât-ı insana varır ve ma’nây-ı
insana erişir ve sıfât-ı Hakk ma’nây-ı insanda zâhir olur. Ondan sonra ma’rifet hâsıl olur.
Dahî kaçan kim sıfât-ı insâniyesi ma’nây-ı insana erişe, ma’nây-ı insan da Hakk ona
mütecellî olur. Zîrâ ma’nây-ı insan mahalli-i ma’rifet-i haktır. Pes ma’rifet-i Hakk,
ma’nây-ı insânîde zâhir ola ve olduğu vakitte kendi ma’nâsından Hakk Teâlâ’yı münezzeh
görür, ve cem'i eşyâda münezzeh görür. [;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>]408 makãmına erişir
ve ol galata düşmekten halâs olur ha. 01 fükarây-ı sâbirîn sehâ ile şeref bula. Sâdıklar ki;
malını bunun gibi tâlib-i Hakk olan fükarây-ı sâbirîne harç ede ha. Bilin ki, herkimin gönlü
ganî olmaya, cem'i dünyâyı versen onu doyurmaya. Her kimin gözü aç ola, elbette halka
muhtaç olur, her kimin kanaati yoktur.
408 Ebû Nuaym, Hilyetü’l-evliyâ, X, 208; Münâvî, Abdurraûf, Feyzü’l-kadîr, I, 225, V, 50; Ali el-Kârî, el-
Masnû’, s. 189. Aclûnî’nin yaptığı değerlendirmelerde, bu sözün Hz. Peygamber (s.a.)’den sâbit olmadığı yönünde ağırlık kazanmakta ve Yahya b. Muâz er-Râzî’ye ait olduğunun hikâye edildiği bildirilmektedir. Bkz. Aclûnî, İsmâil b. Muhammed, Keşfü’l-hafâ, II, 343 (I-II, Beyrut, 1405).
108
İmdi mürîd-i sâdık Rasûlullâh (s.a.v) hazretinin sünnet-i şerîfi ile âmil olur. Rızık
için ehl-i dünyâya baş eğmez, zîrâ rızâyı görür, te'sir onundur, şol mürîdin ki gönlü [14]
ganî ola, bedeni arş kandilidir ve gönlü ganî olmayanların, yedi iklim onların olsa
doymazlar. Bilin ki; dâim nefs-i hevâsına uyan ehl-i hevânın sîreti at'dır. Ve kimde ki;
şehevât-ı nazarîye gãlib ola, sîret-i eşekdir ve şol kişinin taamı haram ola, sîret-i hınzırdır
ve dâim mü'minlere duhl edip zahmet verenin sîreti, kelbtir ve ehl-i nifâk olanın sîreti
maymundur ve ehl-i dünyâya alçaklık edenin sîreti kedidir, dahî dünyâya harîs olanın
sîreti, karga ve karıncadır, buhl edenin sîreti it'tir. Haksız yere kimseyi dövenin sîreti yırtıcı
canavarlardır ve mü'minlere ada’vet edenin sîreti yılandır ve mü'minlere tekebbürlük
edenin sîreti, kaplandır ve mü'minlere, şeriata muhâlif yere azâb edenin sîreti sığırdır ve
çok yiyenin sîreti, safirdir ve ibâdete tembellik edenin sîreti, eşektir ve ucbî olanın sîreti,
şeytandır ve mekr-u hile birle darlık edenin sîreti tilkidir dahî tavşandır ve çakaldır. Ammâ
tâlib-i Hakk olanın ve sâdık mü'minlerin sîreti, nihâyetsizce envâr, tükenmez âlemler, tayy-
i âsumân, ma’nây-ı ilim, keşf-i âlet, maârif-i ilâhi, ecsâmdan mücerred olmak tecellî-i
rûhâniyyete ve melekûtu mutâlaa kılmak, melâikeyi müşâhede kılmak ve hedefden avaz
işitmek, uçmak, tamû ve eflâk-ı arşa ve gerisi arz olmaktır.
EVLİYÂ DÜŞMANLARI
Ey ilmine mağrûr evliyâ düşmanları! nefsinize nazar eyleyin, görünüz zikrolunan
sâdık mü'minlerin alâmetlerinden hiç biri var mı? Hâşâ yokluğun dînin gayr-i ehl-i hevâ
kezzabsın, sâdık değilsin. Sâdık mü'min sâlik-i Hakk olur ve harim-i kuts-î lâhût olur ve
dünyâ ona zindan olur. Uzleti ihtiyâr edip gece gündüz feryatlar ve gözyaşı dökerler. Hakk
Teâlâ'nın muhabbet nârına yanıp kül olur ve şehr-i tarîkatte ve bahr-i hakîkatte belini dâl
edip ya Rabbi aşkın ver dâim dahî teferrücüm zât-ı kibriyânı kıl diye duâ ve senâlar edip,
zorluğu ziyâde olur ve vücûdun ihrak eder, fenâ fî'z-zât olur. Ammâ deccâlın ve deccâla
uyanların bir gözü kör olur. Ya’ni sağ gözü olmaya, [15] dünyâ gözü ola, can gözü kör ola
ve ma’nâ gözü olmaya ve yüzü yekpâre ola, ya’ni yüzünde olan yedi tavır Hakk Teâlâ’nın
yedi zât-ı esmâlarına mazhâr olmaya ve yüzünde "hâzâ kâfir" diye yazı ile zîrâ " �ف. =>
sırrını okumadı. Pes kâfir gelmesi onların vechinde yazıldı. Rasûlullâh نB ;MN�2 .�ف ر7�;
(s.a.v) “Medîne-i Münevvere'ye deccâl girmez dedi. 01 gün Medîne-i Münevvere'nin yedi
kapısı ola ve her kapısında iki melek ola dedi. Ey şer işlere acele edici nâkıslar! Medîne
kimdir ve yedi kapı nedir ve her kapıda iki melek nedir hiç bilir misiniz?” Ve ey kapıların
109
dahî şeytana verenler hakîminiz nefs-i emmâre ve akl-ı şeytan vücûdunuzdan veren alan
şeytan teniniz ona sebep olmuş, şeytana âlet düşmüşseniz, anın için ma'rifetten mahrûm
kalıp evliyâların düşmanları oldunuz. Zîrâ kâfirler müslümanlardan mîras yemezler ve
dâru's-selâma dâhil olmazlar.
Biline ki; kim ki kendi kitabını okumasa; ehl-i hevâdır, ashâb-ı şimâldendir. İmdi
kişi kendi kitabını okumak oldur ki; sıfât-ı sübhâniyye nûrlarını kendi zâtında bula, tâ ki,;
ashâb-ı sırdan ola ve hakîkat-ı insâniyye nedir bile ve anın için muhtelif mertebeler türlü
türlü i'tibarlar vardır. Ya’ni söyleyen nefistirler, akıldırlar, ruh ve sırdırlar. Bu zikr olunan
hakîkat kimdir bile ve kendi kitabın okuyanların ashâb-ı yemîn, ey yüzü yekpâre deccâllâr!
âhiret işlerinden müdebbirînden değilsiz, âhiret sözleri söyleyen nefıs değilsiz ve iki cihetle
olup, bir ciheti mebde-i külle ve bir ciheti nefs-i hayvâniyye nazar edici olup ve iki cihet
ötesinde münkalib olmadınız. Zîrâ yüzünüz yekpâre ve kalbiniz katı taşdır ve nefs-i
hayvâniyye cihetinden i'râz edip mebde-i kül cihetine ikbâliniz yoktur. Zîrâ akl-ı külden
nasîbiniz yoktur ve aklınız; akl-ı şeytânîdir. Hayât-ı zâtiyyesi olup hayât-ı bedene sebep ve
kuvây-ı bedeniyye, ondan mektup rûh-u izâfî olmadınız ve zikr olunan iki cihetten gidip
sıfât-ı sübhâniyye nûrları kendi zâtında olan ashâb-ı sırdan değilsiniz. Zîrâ sağ gözünüz
yoktur ve Hakk’ı taleb [16] ediciliğin zararları gayri gönlünüzde bir hayır mekânlanmıştır
ve âyine-i fikirlerinden gayri hiç nesne görünmez ve dâima Hakk Teâlâ'nın o emrini terk
edip nevâhiyesine azm edersiniz, evliyâ düşmanları şâkîlersiniz.
Ehl-i dünyâ Yahûdilerdendir. Ey tâlib-i Hakk, eğer necât istersen uzlet ihtiyâr
eyle ve dahî rızây-ı Allah talep eyle, halktan ümîdin kes ve ihtiyârından geç. Zîrâ Âdem
şöyle yaratılmıştır ki; kemâl-i saadete erişmez, tâ ki, kendi ihtiyârından geçip mutlak fenâ
dâiresini kesb etmeyince, zîrâ Hakk Teâlâ'nın nazargãhı saf gönüllerdir. Bilinki; bir kişi
yerler gökler ehli kadar ibâdeti olsa, ammâ musâhibi dahî ehl-i dünyâ olsa [ehl-i dünyânın
Yahûdî’lerden olduğu beyân olunûr] hebâ ve hiçtir. Gerekse yüzyıl ömrünü ibâdet ile
geçirse kabûl dahî olmaz. Çünkü müsâhib ehl-i dünyâdır, âkıbeti anın makãm-ı nâr-ı
kübrâdır. Nitekim Hakk Teâlâ kelâm-ı kadîminde buyurur: 9�د ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا � ت��O�وا ا
�رى أ�� �QB '(�> '9ن�; <�9'وا� Manây-ı şerîfi budur ki “Ey و �ء 9T:7' أو �ء R:7 و<= ی�
şunlar ki, îmanı götürdüler, Yahûdî’leri, Nasrânî’leri dost edinmeyiniz ve onlar birbirine
dostlardır ve dahî herkim ki bunları dost edinse onları sizden, pes tahkik ol
110
Yahûdî’lerdendir ve Nasrânî’lerdendir”409 demektir. İmdi ehl-i dünyâ Hakk Teâlâ'nın
düşmanlarıdır öyle olacak. Ehl-i dünyâ Yahûdî’lerden ve Nasrânî’lerdendir. İmdi bu âyet-i
kerîme ile sâbit oldu ki; ehl-i dünyâ ile musâhib olanların âkıbet makãmları, nâr-ı
kübrâdır. İmdi sâdık mü'min oldur ki; her işi ve her sözleri hükm-i Kur'ân ile ola,
Kur'ân'a muhâlif olmaya. Nitekim Hakk Teâlâ kelâm-ı kadîminde buyurur: �U7 '(�ی ' و<=
)�B�ون أن/ل ا -�; FBو C� ه' ا Ma’nâsı budur ki; “herkim hüküm eylemese Allah Teâlâ'nın
indirdiği kitap ile pes onlar kâfîrlerdir” 410 demektir. Ve eğer dersek ki bu âyetin sebeb-i
nüzûlü kâfirler hakkındadır, biz müslümanlarız diye ta'n eden sırr-ı Kur'ân'dan mahrûm,
Hakk’ı inkâr eden câhiller hükmü âmdır. Herkim ki Kur'ân-ı Azîm ile hükmeylemese
kâfırdir ve eşedd münâfıkdır, anın ikrârı hemân dilindedir, sahih budur ki; gönlünde îman
yoktur. [17] Zîrâ fiil artık delâlet eder kavilden. Ya’ni kim bir kötü bir söz söylese ve
dönse anın hilâfın işlese, hiçbir kimse anın sözüne inanmaz kezzabdır diye ve eğer Kur'ân
ile amel edeydiniz Hakk Teâlâ sizlere dahî nazar ederdi. Gayb-ı Kur'ân ile âhiret gaybın
görüp Hakk Teâlâ'dan beşâret edip cümle âlem içre Hakk’ı meşhûd edinip, Allah'tan
gayrıdan yüzün çevirip, gönlünü ve canını Allah'a verip, kamu ömrünü zikrullâh, fıkrullâh
ve taât-ı ibâdete sarf ederdiniz.
İmdi benim rûhum, ehl-i îmânın evvel mertebesi budur ve hükm-i Kur'ân'la hükmeden
bunlardır ve herkimde bu zikrolunan alâmetler yoktur; münâfıkdır, mü'min değildir.
Nitekim Hakk Teâlâ Kur'ân-ı kadîminde münâfıkların fiilinden haber verir: =�B��U إن� ا
W ی�اءون ا ���س و � ی�آ��Mا آ��-�ة �3< ��د.9' وإذا �3<�ا إ W ا �ون ا -�; إ �� ی�Oد.�ن ا -�; وه
�ء 3--� Yه W � إ � <7�7�= 7= ذ Ma’nâsı budur ki; “muhakkak münâfıklar da aldatmak
isterler Allah Teâlâ'yı, Hakk Teâlâ onlara aldatmaları cezasın verir, namaza
kalktıklarında tembellik ederler, halk görsün diye,(namaza kalkarlar) ve dahî Allah
Teâlâ'yı zikr eylemezler ancak perakendedirler. Kâfırler ile mü'minler arasında kâfîrierle
olmazlar, mü'minlerle dahî olmazlar”411 demektir. İmdi münâfıkların alâmetleri budur ki;
tarîk-ı Hakk’ta olan sâdık mü'minlerden kaçarlar veble (ağır) olmazlar, ve dili ile kâfiriz
demezler ve kâfirlerin kilisesine varıp, onlarla bile olmazlar. Ne kâfirlerdir, ne
münâfıklardır. Dâim müsâhipleri kendileri gibi ehl-i hevâ münâfıklardır. Bilinki efdâl-i
ibâdet ma'rifetullâhtır. �-� :!2ون] ا Z=�و<� �� Ma’nây-ı latîfi budur ki “dahî وا Qن\ إ
409 Mâide, 5/51. 410 Mâide, 5/44. 411 Nisâ, 4/142-143
111
yaratmadım cin ve âdem oğlunu illâ bana tapmak için”412 demektir. İmdi bu âyet-i kerîme
ki, Wن�B�: birle tefsir eylemişlerdir. Ya’ni “beni bilmek içün yarattım” demektir. Kişi
Allah Teâlâ'yı bilmese [18] ve kamu fıkrini zikrullâha sarf etmese, Allah Teâlâ'yı bilmek
için mü'min değildir ol münâfıktır.
İmdi mü'minlerin alâmetleri budur ki; şarâb-ı ma'rifet içer ve meşrûb-ı sâfî bulup it
nefsin murâdını virmez, gıdây-ı rûhu nûş eder, çeker kanın içer, dâima göz yaşı döker,
yoksa mala mağrûr olmaz, bu dâire-i dünyânın cümle lezzetinden el çeker ve uzlet ihtiyâr
eder, kamu ömrünü ";�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. => " makãmına erişmeğe sarf-ı beliğ eder,
zât-ı Hakk’ı bugün görmeğe sa'y eder ferdâya bakmaz, Hakk’ın sun’unu her yüzden
temâşâlar eder ve hicâb üzere a’mâ kalmaz, dâire-i kalbe düşer, esrâr-ı Hakk ona ilhâm
eder, ma’nâ yüzünden bilir ve anlar söylenen elkãb kor, gün gibi ma’nâ yüzünden bu âleme
nazar eder ve kıble-i uşşâkı gözler zâhir içre âb kor. Pes safây-ı kalb ile aslın dahî esâsın
fehm eder, gönlünü ebvâb-ı Hakk’a bağlar gayrı bâbı kor, asıl nedir neden geldi? Özün
fehmeder, taklid zulmetinden kalbini sayd-ı dünyâ için dolap kurmaz, şer’-i şerîfe muhkem
yapışur, bî-şer’i olan esbâbı kor, fikri zikri hak olur, gayrı fikri kor hâ, işte sâdık
mü’minler.
Ey secdeden yüzün çeviren evlad-ı şeytanlar ki, evliyânın azîm düşmanlarısız ehl-i
dünyânın yoldaşlarısız. Anın içün mü’minler alâmetlerinden sizde hiçbir alâmet yok, ey
ma’rifetten mahrûmlar! Âdeme hakãret ile nazarlar edersiz. Ey merdûd hulasâ-i mevcûdât
Âdemdir ve hulefâ-i hüdâ Âdemdir. Pes imdi Âdemin fazîleti sâir halkın üzerine ilmullâhı
birle, akl-ı kül birledir. Nutk-u birledir. Nutuk bir ma’nâdır, zâid kelâm ve kavl ma’nâ
üstüne nâtık olur ki, nefse muvâfık ola. Kitâbullâh ile bilin ki, nutk-u sûrete ibâdet ya nefse
işâret veya şekl-i hurûf ve kat-ı esvât değildir. Bil ki, nutk-ı temekkün hakîkat-i
insâniyyedir. O temekkünle sûret mücerred ki, kendinin ilminde ve aklında mukarrerdir, ve
eşkâlden muarrâdır. Pes o cevher-i gãibe-i hakîkat eşyâyı gönlünüz görgüsünden tasarruf
edip ve onu ibâdete götürmeğe, tefekkür etmeğe, akl-ı zâhirine ve bâtınına muhîd olmağa
nâtıktırlar. O kişiler ki, bu nefsi onda bulur, [19] nâtıktırlar. Eğer ki, tekemmül dahî
etmezse nâtıktır ve insan-ı kâmildir, nâtık olmayan sağırlardır, dilsiz ve gözsüzlerdir. Ya’ni
dünyâda kendi sözlerini işitirler, âhiret sözlerini hiç işitmezler, şeytan yolların görürler,
rahman yolların hiç görmezler.
412 Zâriyât, 51/56.
112
İmdi bu yüzlerin dünyâya meyl ve mansub muhabbetinde bağlanmışlardır. Hiç
yüzlerini Allah Teâlâ hazretine dönmezler münâfıklardır. İlim mazhâr akıldır ve akıl
mazhâr-ı nutuktur ve nutuk mazhâr-ı huruftur, hurûf mazhâr-ı nutuktur, hakîkat-ı âdemîdir
ki, hadîs-i kutsîdir o noktayı beyân eder, fikir eyle tâ ki, mefhûm hâsıl ola ;
413♣� � ⇔α ♣� � ⇔α ♣� � ⇔α ♣� � ⇔α ∉ ∉ ∉ ∉ αƒ� � � αƒ� � � αƒ� � � αƒ� � � ◊◊◊◊� ⇔α � ⇔α � ⇔α � ⇔α ∉ ∉ ∉ ∉ α� α� α� α� ◊◊◊◊� � αβ1⇔α � � αβ1⇔α � � αβ1⇔α � � αβ1⇔α ∉ ∉ ∉ ∉ α� αβ∉ κ⇐⇔α α� αβ∉ κ⇐⇔α α� αβ∉ κ⇐⇔α α� αβ∉ κ⇐⇔α ∉ ∉ ∉ ∉ β β β β
ϕ⇐ ϕ⇐ ϕ⇐ ϕ⇐ β�β�β�β� α � � υ α � � υ α � � υ α � � υ ∉ ƒ∉ ƒ∉ ƒ∉ ƒαααα diye buyurmuştur. Bilin ki, hakîkat-ı adem evvel nutuktadır
ki, ve kãle’n- Nebiyyü (sav): “Ben ilmin şehriyim, Ali anın kapısıdır”414 dedi. Bu hadîs-i
şerifi tâlib-i ilimler işitip, gelip emîru’l- Mü’minîn Ali b. Ebî Tâlib (kv) suâl ederler ki,
sudûr-u enbiyâ (sa) senin şânında “Ben ilmin şehriyim, Ali kapısıdır” buyurmuşlardır. Öyle
olunca şehre kapıdan girilir ve ilmin sırrından sizlere suâl ederiz dediler. Ali (ra) cevap
verip buyurdular ki, “ilim bir noktadır, onu câhiller çoğalttı” 415 buyurdu. Pes bunlar
ettiler: ol nokta nedir ve ne noktadır anın mebdei ve meâdı nicedir, bize şerh ediver dediler.
Cevap edip buyurdular ki, “Bu nokta bir sırdır, esrârullâhtır. Bunu ifşâ etmeğe destur
yoktur, vaktâ ki tevhid-i Hakk huyda olup kaba koymaya garip ola, bu sır o vakit aşılır”416
diye cevap verdi. Bunların heybet ve gayreti hâsıl oldu, iştiyâkları gãyet ziyâde oldu. Allah
ve Rasûlüllâh aşkına istediler, aklımız idrâk ettiği kadarca bize bundan haber verin diye
tazarrû eylediler. Cevap verip buyurdular ki, “ey kamu, haber verin ol ne yerdedir? Ammâ
şu şart ile kim şerhe beyân [20] istemesiz” dedi ve onlarda kabul ettiler. Pes cevap sâhibi
budur ki, “cemi’’ esrârullâh Teâlâ gökten nâzil olan kitapların içindedir ve Kur’an içinde
olan cümle esrârullâh fâtihatü’l-kitap içindedir ve onda olan esrârullâh,
bismillâhirrahmânirrahîm içindedir ve mecmâ-i esrârullâh bismillâhın noktası altındadır
ve cemi’ esrârullâh Teâlâ gizlidir, ba-i bismillâh altında olan nokta benim” dedi. Pes bunlar
hadîs-i şerîfi işittiler, artık suâlleri de kalmadı. Ondan sonra dünyâdan ve ehl-i dünyâdan
yüzlerin çevirdiler, uzlet ihtiyâr ettiler ve Hz. Ali (kv) den ayrılmadılar dahî riyâzet ve
mücâhede ile meşgûl oldular, şu kadar hizmet ettiler ki, âl-i ibâddan oldular. Âl-i ibâd,
ashâb-ı suffeden şol kavimdir ki, bu ilme rüsuhler bulup her zaman nokta, esmâ ve ef’al
sûretinden okurlardı ve hiç dünyânın murdarına el sunmadılar mücerredler idi.
413 Bulunamadı 414 Hâkim, en-Nîsâbûrî, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, III, 137, 138;Taberanî, el-Mu’cemü’l-kebîr, XI, ;Hâkim, bu hadîsin isnâdının sahîh olduğunu ama Buhârî ve Müslim tarafından rivâyet edilmediğini bildirmektedir. 415 San’ânî, Muhammed b. İsmâil, Sübülü’s-selâm, IV,178; Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, II, 87. 416 Bulunamadı.
113
Ey gãfil, nokta iledir hurûfun kıyâmı ve hurûf iledir esmânın ve ef’âlin kıyâmı ve
kezâlik Hakk iledir hakãyık-ı ilmiyenin kıyâmı ve külliyâtıyladır, cüz’iyyâtın vücûd-u
kıyâmı cüz’iyyât iledir. Külliyyâtın zuhûru ve esmâ ve ef’al sûretindedir noktanın zuhûru.
İmdi noktanın esrârına ve iz’an etmeye şol muvahhid-i kâmiller dahî ermişlerdir ki, nice
yıllar envâî riyâzetler çekip ve mücâhedeler kılıp ve horluk ve zelillik ile talep kapısında
oturup tâ ki, matlûb-u Bâri Teâlâ’yı göreyim diye. Hattâ ki, mutmainneliğe eriştim ve
hazrete fakrolmağa lâyık oldular, ondan sonra Hakk Teâlâ onlara tecellî kıldı.“ �ف. =>
makãmına erdiler. Noktanın sırrına mazhâr düştüler ve tekarrüb kesb ”نB ;MN�2 .�ف ر7�;
edip hanları cevher oldu. İmdi tekarrüb esrârını fehmeyleyenlerdir. Dahî zâtullâhı
müşâhede edenler nokta-i âlem yüzünden okuyup ve âlemin mâhiyyetine nazarlar edip
bildiler, onu îcâd etmedi illâ vâcibü’l-vücûd ki, vücûd-u mutlaktır, mâhiyyete ârız olmaz.
Âlem-i mülkten ve âlem-i melekûttan münezzehtir bildiler, “hû” makãmına eriştiler,
mukarribler oldular, vahdeti kesrette buldular, âlem-i gaybı zuhûrdan fehmedip âlemin
nakışını görüp nakkãşını [21] anladılar. Noktanın esrârını fehmedip Ashâb-ı Kehf’den
oldular ve halktan kaçıp gâr-ı nihanda gizlendiler. Biline ki, bu cümle varlık anın sun’idir
ve bu kîl ü kãl ile ol fehim olunmaz yücedir. Bârigãhı anın vasfını herşeyden muayyen
görürler ve şunlar ki, feyz-i Hakk’tan tekarrüb kesb ettiler ve Hakk’ı, âlemin sûretinden
okurlar zevkleri ma’nâ saydların etmektir ve kalbleri divân-ı Hakk’tır ve tarîk-i Hakk’a
doğru râhi buldular ve uzlet ihtiyâr edip gece gündüz devr-i felekte göz yaşı dökerlerdi ve
ahları eflâke çıkar. Ey tâbi’at kullârı! Surûr-ı enbiyâ ve Rasûl-i Kibriyâ (sav) hazretleri
üçyüz erbaîn çıkarıp dahî kırkande risâlet-i penâh verilip mi’râc-ı hakîkate erdi ve zât-ı
Hakk’ı gördü ve cevâhir-i evvelden haberler verdi. و D�: �روا �-' و اP� ا[ ا -�او�ل <�
.buyurdu 417 ة ا !�Tءا �Pوح و ا P2ر�
İmdi ehlullâhta bu esrârı bir nice üzerine ta’bir eylemişlerdir ki, bu zikirler olunur
nur ile ta’bir olundu. Tecellî-i evvel vâkî olduğu ecelden kalmakla ta’bir olundu ki, lahne
bâ-i bismillâhının sırrın yazdıgı ecelden akıllâ ta’bir olundu. Tasarruf haşyetinden ötürü
dürretü’l-beyzâ ile ta’bir olundu. Nûrâniyeti haşyetinden ve bunlar ma’nâ yüzünde cümle
birdir ve insan-ı kâmil bir sadeftir bu dürr ile pürdür. Bu esrârı bulanlar da ehl-i sırdır ve bu
saadet her gönül gözü görücü olmuş. Ey ilmine lâyık ameli olmayan bu kezzâblara
müyesser mi olur sanma, “sâbigūn bi’l- hayrat” makãmıdır.
417 Bulunamadı
114
Ey ilmine mağrûr kaçan kim kâlem seni yazdı senden üç nur çıktı, biri uçtu arşa
gitti, biri uçtu kürsüye gitti ve biri uçtu cennete gitti. Kalem etti ki, “ Yâ rabbi, bu nurların
ne nurlardandır? Hakk Teâlâ etti: Muhammed (as) “Ümmetini üç bölük kılam; bir bölügü
zâlim li nefsihî ola, Ammâ ol nur kim uçtu arşa gitti sâbıklar nûrudur, ol nur kim uçtu
kürsüye gitti muktesatlar nûrudur ve ol nur kim uçtu cennete gitti kendi nefislerine zulm
eylemeyenler nûrudur”418 dedi. Pes ümmet-i Muhammed (sav) bu üç bölüktür. Ey arşından
ve kürsiden ve cennettten bî-haber ahmak münâfıklar, kim bu esrârı neye işârettir hiç bilir
misiz? Dâim it nefsin murâdın verirsiz it nefsinize hiç zulümler eylemezsiz, anın için
sâbıklar ve muktesatlar ve kendi nefsine zulm eylemeyenlerden mahrûm kalıp münâfıklar
zümresinden [22] oldunuz. Adınız mü’min, lâkin dininiz gayri, evliyâ düşmanları
merdûdlarsız, meşâyıhların ilm-i esrârın inkâr edersiz. Zîrâ ekserât zünûblar sebebinden ve
ittiba-i hevâ şom lafından gönlünüz gözü kör olmuştur. Anın içün ma’rifetten mahrûm
kalıp, ilminize mağrûr olup, ehlullâha dâim hakãret birle nazarlar edip, eşkıyây-ı
hâlikînden oldunuz, dahî sizin sözlerinize mağrûr olanlar ile gaflet edersiz.
Ey ahmak mukallidler, meşâyıhın esrârı söylenmekle bilinmez, bu esrârı bilenler
ehl-i sırdır. Nitekim Muhammed habîbullâh (sav) buyurdu ki; “ilm-i hikmet gönle gökten
iner, ammâ kim ki, şol gönle inmez ki ol gönülde erişe için dünyâ gussâsı ola”419 dedi ve
etti; Âdemîler dahî dört türlüdür, biri budur ki, bilir ve bildigini dahî bilir, ya’ni hem zâhiri
bilir hem bâtını bilir ve hem ol âlimdir ve hükm-i Kur’an’la amel eder ve her kim ona
uyarsa necât bulur. Ve biri budur ki, bilir ammâ bildiğini bilmez, ya’ni zâhirini bilir ammâ
bâtınını bilmez. Ol uyur ve onu uyarmak gerek. Ve biri dahî budur ki, bilmez ve
bilmediğini dahî bilir ol mübtedîdir, ona öğretmek gerektir. Ve biri dahî budur ki, hiç
bilmez, bilmediğini dahî hiç bilmez, ol ammâ ki, kendini bilir sanır ol şeytan-ı lâindir.
Ondan kati’ kaçmak gerektir” dedi. Ve ilim dahî dört türlüdür, biri budur ki, hem bilinir ve
hem söylenir, ilm-i şeriat gibidir. Ve biri budur ki, hem bilinmez ve hem söylenmez, Hakk
Teâlâ’nın ilm-i şerifleridir ki, ne bilinir ve ne söylenir, lâkin söylenmez âriflerin hâlidir. Ve
biri budur ki, bilinmez lâkin söylenir. Meşâyıhların esrârıdır ki, bilinmez ammâ halk içinde
söylenir dedi. İmdi âlim-i rabbânî ol ârifi billâhtır ki, âlem-i kuvvet ve âlem-i adem ve
âlem-i mümkinât ve âlem-i mâhiyyât ve âlem-i külliyyât ve âlem-i hakãyık ve âlem-i
istida’at ve âlem-i ceberût ve nokta-i kül ve akl-ı kül nedir bile. Ve bu zikrolunan dahî
418 Bulunamadı. 419 Bulunamadı.
115
mecmûan sıfatları ve esmâ-i muhtelif zikrolunan cümlesinin hakîkat sırrı nedir bile ak
noktayı ve kara noktayı biri birinden fark edip, Hakk-ı âlemi yüzünden okuyup, Bâri-i
Teâlâ’yı cümle bu eşyâdan münezzeh göre.
Ey gãfil mecmu’ eşyâ lisân-ı hâliyle söyler, gözün aç anla, senin vechin neden
zuhûr etti bil, özünü fehm eyle. Züleyhâ Yusuf’un yüzünden görüp ihtiyârı elden gidip,
özünü rüsvâ eden, nenin aksıdır, onu fehmler eyle. Şeriat-ı tarîkatte hakîkat sırrın anla,
geçip lezzât-ı [23] dünyâdan vücûdun şehrine gir bî-çâre unsura secde kıldır, kalbini hâlis
kıl ve musaffâ kıl ve o mâsivâyı terk eyle, avâyıktan cevherini sâfî kıl, hakîkat-ı kimyâ
budur, özünden mahveyle vücûdun içre olan vâv’ı tâ ki, ilm-i ihfâ ya erip mâhiyyetin idrâk
edip safây-ı kalbe er, tâ ki hakkın sırrı sana görüne, Hakk Teâlâ ilhâmını her demde
kalbine ilgã ede.
Ey gãfil bu ömrün sermâyesi senin elinde dururken bu sermâye dokunmadan
fehmeyle, bu remz-i dünyâyı bütün tuzagından bir iki gün birkaç tane için başına kargayı
üşürme, bu remz-i dünyâyı bilen ağniyâ’ya baş eğmez kanaatle geçinir, bu sırra ârif
olmayan cehâlet zulmetinde gark olmuştur. Zîrâ tefehhüm eyleyip kendi vücûdundaki
varlığı görür, eğnine dibac giyip kuru bir i’tibâr ile, kibr ile merdud olmuşlardır.
Ey gãfil ibret eyle nazar kıl iş bu esrâra er, gör Hakk Teâlâ’yı bugün görmeğe
sa’yler et. Ferdâya bakma bugün her kim görürse yarın dahî gören onlardır. Ârifler Hakk
Teâlâ’nın sun’unu her yüzden temâşâ eyleyip görürler, Hakk Teâlâ onları ezelden hicâb
üzere a’ma etmemiş, bu nokta sırrın ve harfin zuhûrun görüp anlar isen evvelen “elif”tir ve
âhiri “yâ” dır.
Ey tâlib-i Hakk, şems-i hakîki cânı gök kubbelerinden sözler işit tâ ki, bu
varlığın mahvedip aslını ve mebde-i meâdın fehmedip deryây-ı muhîde yol bul ve bunu
çer seylab ko, nûş edip aşkın şarâbını tâ ebed mest ol, dâire-i kalbe düş tâ ki, esrâr-ı
Hakk sana ilhâm ola. Noktanın esrârı harfin sûretinden keşfolup ma’nâ yüzünden bil,
anla söylenen elkãblara mağrûr olma. Gün gibi ma’nâ yüzünden âlem-i meleke nazar
kıl, kıble-i ışşıka yüz tut, şeytân-ı racîmi imam edinme, safây-ı kalble aslın esâsın fehm
eyle, gönlünü Allah Teâlâ’ya bağla halktan ümîdin kes, nedir aslın ve neden geldin
özünü fehm eylemene sa’yler eyle. Hakk Teâlâ seni sayd u dünyâ için halk etmedi,
ya’ni bil diye halketti. Nefs-i emmârenin hevâsına aldanma, ahkâm-ı şeriata muhkem
yapış, bî şeri’ olan fiili terk eyle, zikrin ve fikrin Hakk olsun, hâ deyince ömür geçer
116
ırak ona erilmez, iş bu gafletten uyan hab ve gafleti terk eyle [24] dil mecrûhunu külli
mücellâ eyle, Hakk sana tecellî-i keşf-i zât eder. Zîrâ gönül mücellâ olmayınca tecellîye
lâyık olmaz. İmdi şol akla uy ki, Rasûlüllâh (sav) buyurur; “Akıl kalbde Hakkla bâtılı
ayıran bir nurdur.”420 dedi. Tâ ki, âlem-i ulviye urûc edip sûretten seyirler edip
menzilin müntehâ ola, pîr-i pervâz ol ve aslını fehmeyle, bugün kâmil olup kemâle
ermek istersin. İmdi akl-ı maaş Hakk Teâlâ’nın ma’rifetinden nasipsizdir ve akl-ı küldür
Allah Teâlâ’yı anlayan hem hayâ dahî îman-ı kâmil ile mevsûf olup akl-ı kül ile kâmil
olup vâsıl olur, vuslata akl-ı küle tâbi’ olmayıp nefse uyan yârın makãm-ı nâr-ı
kübrâdır.
Hakk Teâlâ rûha emrim dedi. İmdi sa’yedip rûhu aslına ulaştır cana can ver, cana
er, cânânı bul. İmdi benim rûhum, bu cana can bahû keşf-i ru’yettir. Pes tâlib-i selîm-i
kalp üzere usûlun fehmeder dahî vâsıl olmak olur ona intihâ. Bu çar unsur rûha râm
olacak, tâlib ol vakit rûhun sırrını fehmeder, emr-i Hakk’a rızâ gösterir. İmdi rûhu fehm
etmeyen ömrün hebâya varıp cehl ile geçer. Pes ebeden nâr içre ol cezâ çeker. Ey gãfil,
dânâ gibisin bu dama düşdün, nefsin hevâsından hiç âhirette hâlin nice olur diye
anmazsın. Eğer âhiret senin ikrârın oldu aslını bilmeğe sa’yı beliğ ederdin. Can verip
cânân yoluna sehâ ile şeref buldun ve şol hakîkat sırrını fehmeyleyip menzilin müntehâ
olurdu ve bu âlem-i süflîde eğlenip kalmazdın.
Ey gãfil, Hakk Teâlâ cemâlinden cânânı halkedip mü’minlere 27�9 أB =2ی ��ا
[Oraya kalıcılar olarak giriniz.]421 denildi. Gafletten uyan ve şeriat-ı garrâyı azîz dut.
Ya’ni o emrine imtisâl et ve nevâhîsinden ictinâb et. Hakk’ı dâim zikreyle ve kalb-i hâlisâ
ile ihlâsla ve muhallis ol, iki âlemden geç ve ameline ve ilmine mağrûr olma, mekr-i
Haktan emin olma, kim Hakk Teâlâ’yı celâlinden cehîmi âsîler için halk eyledi, nâra dâhil
olalar, nefs-i emmâreye kul olup uyanlardır, rûha hem râh olmayıp nefsin hevâsıyla yalan
anın başına gafletten uyan örülmüştür, anın makãm-ı nâr-ı kübrâdır ve her hevâya aldanıp
kalma, yürü dünyâdan geç, menzil [25] uzaktır. Sakın ermeden yayan kaldın hiç haberin
yok. Ey gãfil, Hakk Teâlâ her kişiye aklı anın için verdi ki, sun’unu iz’ân edeler deyiverdi.
Pes mü’minler, Hakk’ı her şeyde görürler ve anlarlar mefehhimlerdir. Dünyânın nakışına
aldanmazlar ve nakkãşına hayrân ve sırrı görenlerdir. Ammâ tabiat kulu olan münâfıklar
bu dünyâya yem olmuşlardır, ot otlamaktan ötürü âhireti unutmuşlardır. Gönülleri kupkuru
420 Bulunamadı. 421 Nisâ, 4/ 57
117
olmuştur, hakîkat sırrını anlayıp tarîk-i Hakk’a nice yol bulsunlar, İbrahim b. Edhem (ra)
padişahlığın terk edip onsekiz yıl dağdan arkasıyla odun taşıdı, mübârek zuhru delik delik
oldu. Hasan Basrî (ra) hazrette envâî türlü riyâzâtlar çekip ve mücâhedeler kılıp ondan
sonra hakîkat sırrını anlayıp tarîk-ı Hakk’a yol bulmuştur ve ey ilmine lâyık ameli olmayan
âlim! adın âlim ne bildin ve neye erdin, iş bu halde kim görseler yatıp feryatlar edersin.
Halbuki nefsin iz’an edemezsin, nefsin bilmeyen hayvan değil dahî kimdir?
Bu dünyâ şüğūlü seni senden alıkodu, mekr ile seni meshûr kılmış ve âhireti
unutturmuş. Küfür âhireti unutmaktan ibârettir. Yârın haşr olacak, nolaydım ben insan dahî
olmayaydım, yok olaydım bu nâr içinde ebeden gâmhâr kalmayaydım diyeceksin, hiç
anmazsın bu nefs-i şoma aldanmışsın, dâim et nefsin murâdın verirsin. İmdi her kimin kim
dâim kelp nefsin murâdın vere, herkes müslüman olmaya, din ve iman ona yoldaş olmaya.
İmdi mü’minlerin alâmetleri oldur ki, kelp nefsin murâdın vermezler, dâim kahr ile ve hor
zelîl ile öldürürler.
Ey gãfil bilki senin ihtiyâr-i cüz’i elindedir, cebir yok kimseye. Hakk Teâlâ zor
etmez bu hak sözlerin sıdkına şâhid gerekse kelâm-ı Hakk’ta bir bir mezkûr oldu. Kavlühü
Teâlâ; �ا وات�� �>��نآM!] ت�ج:�ن B; إ W ا -�; '� ت�B�W آPD نN\ <� یU-bی � Ma’nâsı وه'
budur ki, “korkun şol günden ki ol Allah Teâlâ hazretine varırsız ve ondan sonra her nefis
ne kesbler ederse onu bulur ve hiçbir kimseye zulüm olmaz”422 demektir. Âhir âyet ki
hazreti Rasûlüllâh [26] (sav) hazretine nâzil oldu. Bu âyetle Kur’an tamam oldu ve bu âyet
nâzil olduktan sonra Rasûlüllâh (sav) yirmi bir gün bu fânî zindanda durdu, ondan sonra ol
bâkî âlem-i safâya, vatan-i aslîdir ulaştı. İmdi mü’minlere bu âyet nasîhat yeter, ammâ
münâfıkların dahî hiç kulağına girmez. Eğer necât istersen fenâ dâiresin kesbet, fırsat
elinde iken nefsin taayyün bulmağa sakın sevdâ eyleme.
Pes sâlikleri mürşid-i nefsinden telkin zikrolunup nice yıllar riyâzât ve mücâhedeler
çekmeden murâd ettiklerin mahvedip, fenâ dâiresinde dahî kesb eylemektir, murâd olan.
Zîrâ âhiretin yemişi fenâdan sonradır. Taayyünün "ta” sı mahvolacak “ayn”ı kalır. Pes
“ayn” ın âyân-ı mübeddel olup esrâr-ı noktay-ı iz’an etmiş olursan mübârek olsun irfânın.
İmdi mürîdin “ayn” ı ıyâna ermeyince, sır ona beyân olmaz. Zîrâ “gayn” ın noktası
gitmeyince “ayn”ın olmaz.
422 Bakara, 2/281.
118
İmdi Allah’tan gayrısın görme sâim ol, tâ ki, feyz-i ilâhî kalbine ilhâm ola her an.
Ey ilmine mağrûr olan ve evliyâya duhl eden ihramlardan mahrûmlar ve haccın evvel farzı
ihramdır, mâdem ki,ihram giymeye, Hacc ona müyesser olmaz ve mahrûm olan kişiye kara
evi haram olur. Evvel ki, donları giyse bir kurban lâzım olur ve ezelki başmakları giyse bir
kurban lâzım olur ve eğer avradına cimâ eylese haccı bâtıl olur. Ammâ kişi başın
kazıttırdıktan sonra ihramda iken haram olan nesneleri helâl olur. İllâ avradına cimâ değil
tavâf-ı ziyâret ki, ona tavâf-ı ifâdâ derler. Bayram günü olur, ondan sonra avradına cimâ
etmek helâl olur. İmdi bu sırra ârif olmayan dühhâl münâfıklar cemi’ ömürlerin küfür
içinde geçerler, evliyâya dühl etmekden halâs olmazlar, kavlühü Teâlâ ϒϒϒϒ �c��9' أی!M�وت
d+�7 '9!-ل وآ�UJ$ �ص2 وه' ر3�د ون�-J!9' ذات ا U= وذات ا Ma’nây-ı şerîfi budur ذرا.; �7
ki, “Dahî görsen onları, ya’ni ashâb-ı kehf onları uyanık sanırdın, onlar uyurlarken [27]
dahî döndeririz onları sağ yanlarından dahî sol yanlarına toprak çürütmesin diye dahî
kelbleri döşenmiştir ve iki kolu mağara eşiğinde”423 demektir. Ey sırr-ı Kur’an’dan
mahrûm olan evliyâ düşmanları merdûdlar! bu âyetin sırrı nedir, ve neye işârettir? Hiç bilir
misin? Ey evliyâya duhl eden merdûdlar evliyâya hâne ve bağ mâni’ değil ve evliyâ dünyâ
zevkine kãnî değildir, dünü ve günü seyranları zâtullâh ve sıfatullâh ve melekûttur ve ilm-i
ledündür. Ve gönülleri Allah Teâlâ olmuştur, dünyâya gönül vermezler. Ammâ hem âhireti
ma’mûr ve hem dünyâsı imârettir. Hakk Teâlâ’nın rahmeti ona dâim ihsândır ve ümîdi
olmadığı yerlerden ona dâim helâl rızıklar verir dahi tarîk-i Hakk’ta olan fukarâya yedirir.
Hakk Teâlâ evliyâsını şimdiki zamanın mürâî münâfıkları gibi ağniyâ kapılarına muhtaç
etmezler, evliyâya azîm hicâb olan şimdiki zamanın halkına karışmaktır. Ağniyâların
kapılarına varmak kande kaldı. Allah Teâlâ’ya sığındım, ağniyâya baş eğmekten.
Ey tâlip! Eğer cemaat sevâbın istersen, şimdiki zamanın halkanden uzlet eyle,
kanaat dârında dirlik eyle, ehl-i dünyâya baş eğme, yüzünü Allah’a tut, uzlet ihtiyâr eyle ve
ef’âl-i hasene sâdır ol ve ef’âl-i kabâyıhdan ictinâb et. Dâim âhiret için sa’y et ve leylen ve
nehâren tevhid eyle, enîs ol, uzlet bahçen olsun tâ ki, âhiret yemişin hâsıl edip ondan sonra
huzûr-u kalple ve huşû ile beş vakit namazı kılıp ve cemaat sevâbın bulup, musallîler
zümresinden olasın, yoksa sultanın nefs-i emmâre, vezîrin akl-ı şeytan iken huzûr-u kalple
beş vakit namaz kılıp cemaat sevâbın bulmak müyesser olur mu? hâşâ olmaz. Ey ahmak
mukallidler! Salât Hakk’a vâsıl olmaktır.
423 Kehf, 18/18.
119
İmdi vücûdun gayrîden hâlî kıl tâ ki, sücûdun gerçek olup sâimler zümresinden
olup, ramazan ayına erişip, kadir namazın kılıp ondan sonra ümmet-i vasat olup �ف. =>
makãmına erişip, ondan sonra bayram gününe erişesin inşaallah. İmdi 424نB ;MN�2 .�ف ر7�;
musallîdir denilmez dahî şol kişi kim [28] Hakk yolunda cânânından kaçmayınca [can
teninden geçmeyince 29] Gel imdi tâlib-i Hakk’ın tâlibi isen visâl-i Hakk yolunda nâr
aşkına atıl, can ve tenden geç tâ ki, âlem-i insanda ümmü’l-kitab okuyup vücûd-u zâtında
yedi turu bulup, Hakk Teâlâ’nın zât-ı esmâlarından bir isme mazhârdır. Anlayıp
mâhiyyetin idrâk edip ondan sonra Allah Teâlâ’yı bilesin. Kim cemi’ ibâdetten ve cemi’
ilimden murâd, Allah Teâlâ’yı bilmektir. İmdi Allah’ı bilmek, bil kim nikâhsız olmaz ve
sen nikâh ile[nikâh-ı hakîkî] vücûd buldun, anandan ve atandan mîras yedin. İmdi bir
mürşid-i sâdık bul, teslîm-i külliye ile teslîm ol, riyâzâtlar çek ve mücâhedeler kıl,
huzûrundan ayrılma, evveli zâhirine, zâhirin ve bâtınına, bâtının mazhâr düşe. Ve ondan
sonra seyr-ü ilallah müyesser ola. Hakk Teâlâ’nın zâtını bilesin ki, nâmahdûd ve
nâmütenâhîdir. Evveli ve âhiri yoktur ve üstü ve altı yoktur, sağı ve solu yoktur, önü ve
ardı yoktur, ittihâd ve halelden münezzehtir ve cemi’-i eşyâyı cemle muhîdtir, iki âlemden
münezzehtir, cümle mevcûdâtın zerrelerden hiçbir zerre yoktur ki, Allahü Teâlâ onu
bilmeye, ondan gizli hiçbir nesne yoktur, öyle bil. Ve her kavilde ve her fiilde ve her halde
Hakk’ı koyup halka bakmayasın. Pes nefsi ki, râziyyeden denilir. Bilin ki, kaçan kimki,
bende sâlik-i fânî ola can sırrı fakra erişir ve bahri derler, dâim ondan Hakk kelâm çıkar.
Fakr bir nur anlamadır, görene öyle tamam olur ve Hakk Teâlâ’ya erişenler fakr ile eriştiler
ve zuhûr-u fakrındır, lâkin gizlidir. Mürâîler fakrı gibi zâhir hırkasın giyip halka fakir
görünmek değildir ve fakr-ı hayydır ona mevt yoktur. Her kim ki, tecellî olsa ol ölmez. El
ân merdûd câhillerdir ki, hakîkat sırrından mahrûmdurlar. Evliyânın ilmini ve keşfini inkâr
ederler ve evliyâya dahî türlü türlü dühuller ederler.
İmdi onların canında can yoktur, ölmüşlerdir. �ت B�9 و � ی��Uی � �' 425
zümresindendir. Merdûdlar evliyânın azîm düşmanları. İmdi sırr-ı fakra ermek dilersen ol
evliyâ düşmanlarından ve merdûdlardan kaç, iman küfürden kaçar gibi, atan ve anan dahî
ölürse yanlarına varma, varlığı terk eyle tâ ki, sırr-ı fakri mücellâ kıla ve onunla tecellî
424 Ebû Nuaym, Hilyetü’l-evliyâ, X, 208; Münâvî, Abdurraûf, Feyzü’l-kadîr, I, 225, V, 50; Ali el-Kârî, el-
Masnû’, s. 189; Aclûnî’nin yaptığı değerlendirmelerde, bu sözün Hz. Peygamber (s.a.)’den sâbit olmadığı yönünde ağırlık kazanmakta ve Yahya b. Muâz er-Râzî’ye ait olduğunun hikâye edildiği bildirilmektedir. Bkz. Aclûnî, İsmâil b. Muhammed, Keşfü’l-hafâ, II, 343. 425 el-A’la ,87/13
120
bulup merzıyye nefsin ola, anın için fahr-i âlem [29] Muhammed Mustafa (sav) sırr-ı fakr
ile kalmıştır. Gözün aç, varlığın saç, zîrâ sâlik sırr-ı fakra ermeyince ona ilm-i ledün hâsıl
olmaz. Biline ki, ilm-i ledün Hakk Teâlâ’nın zâtını ve sıfatını bilmektir vâsıtasız. İmdi
Hakk Teâlâ tâlim ile hâsıl olur. İmdi sâlike bu ilm-i şerîfi bulmakla onunla olur ve kendi
vücûdundan iki kere doğar tâ ki, bu doğmakla kendi varlığından Hakk varlığına erişe.
Ondan sonra ilm-i ledün ona hâsıl olur. İsâ (as) buyurdu ki, “gökler ve yerler melekût ve
esrârına muttalî olmaz.” Ol kişi ki, iki kere doğmadı. İmdi ol doğmak bununla hâsıl olur.
Mürid mürşid-i sâdıka teslîm-i külliye ile teslîm olup ta’lime râzı olup ve her amelde
şeyhinin velâyet ve himâyesine ve cemâline âşıklar ola.
Mürîdin yumurta gibi şeyhden doğduğu beyân olunur; ve şeyhin velâyetine ve
tasarrufuna kãbiliyet ve istihkãk kesb ede. Ondan sonra şol yumurta gibi olur. Pes şeyh
onu kendi tasarrufu altında dutar, dahî terbiye vermek için. Zîrâ mürid çünkü “yemrudü”
sıfatında oldu. Pes kendi beşeriyyetini yumurta lâfından bağlandı kaldı. Ol kuşluk
mertebesinden ki, abdiyyet-i hâs ondan ibârettir, gir ve düştü eğer kendi özün, şeyhin ve
lâyık tasarrufuna teslîm edecek olursa, şeyh dahî kendinin a’lî himmetini ona sarf edip anın
hâline murâkıp olur tedrîcî ile, nitekim kuşun tasarrufu te’siri yumurtada zâhir olur.
Yumurtalığı hâlinden kuşluk vücûduna tebdîl olur. İmdi bu tecellîn, şeyhin dahî rûhâniyesi
tasarrufun te’siri mürîdin ol yumurta sıfat-ı vücûdunda iken te’sirler edip onu kuşluk
vücûduna tebdîl eder ki, ubûdiyyet-i hastır. Ammâ kuş yavruyu yumurtanın kapı yolundan
âlem-i zâhire çıkarır. Onu dünyâdan öteri yarattı, lâkin ma’nâ kuşunu âlem-i melekût
yolundan dışarı götürürler. Zîrâ onu âlem-i ulvî için yaratmaşlardır. İmdi mürid vücûd
kuşunu beşeriyyet yumurtasının melekûtunda gizli idi. Şeyh himmetinin tasarrufu onu
melekût derecesinden hüviyet-i hevâsının sahrâsına götürür ve velâyet sulbünden vâridât
rahminden ubûdiyyet makãmına abdiyyet-i hâs olup doğar. İmdi iki kere doğmak budur.
Ve ey ilmine mağrûr dünyâya erişmeye ucb nerdüban edinmişsin, dâim lokman [30]
haramdır. Âhireti inkâr eylemişsin fiiliyle, ammâ ehl-i hevâ câhiller katında âlim
geçinirsin, fâsıkların makbûl mergûbusun. Ey merdûd murâd olan ma’rifet-i hâlik ve ulûm-
u ilâhiyye ve ahkâm-ı şer’iyyenin hükmünü tutmak ve nazar-ı mukaddesât ola. Ve
mukaddesâttan istidlâl ile sâni’ ve mebde-i ve meâdı bilmektir. Hakk Teâlâ anın için
enbiyâların ve evliyâların âlemi irşâda götürdüğü âdemîleri nefs-i emmârenin işlerinden
ırak ederler ve terğible âhirete döndüreler ve terhible dünyâdan a’raz ettireler. Ve şehevât-ı
hissiyyeden munkat’ı edeler. Kim mürîd-i sâdık bu âlem-i zâhirden gidecek, ol âlem-i
121
safâya, kim anın vatan-ı asliyyeyedir erişe. Âlim ve kâmil olan ol bâkî ni’mete ve rahmete
gire ve ulaşa. İmdi hiçbir kimse nefs-i emmârenin bendinden halâs olmayınca âlem-i
ulviyye ki, hakkında dir. Erişmez, ve dîdâr-ı Hakk’tan 426 وج��� ن:'B�وح وری��ن
mahrûmdur. Zîrâ Rasûlüllâh (sav) buyurmuştur ki, “nefs-i emmâre hem murâîdir ve hem
kâfirdir, dahî münâfıkdı” 427der. Pes bunlar merdûd-u ebedîlerdir.
İmdi nefs-i emmâre alâmetleri oldur ki, bunda yaramaz işler işlerler ve yaramaz
sözler söylerler, bâtıl i’tikâd ederler ve şehevât-ı hissiyye âşık olup ehibbândan ayrılırlar.
Arzuy-i şehevât ve lezzât-ı şehevâniyye onlara mani’ olup komaz ki, âlem-i anâsırdan
yukarı çekip âlem-i melekûta seyrederler, âlem-i süflîde sıfat-ı şeytâniyle birle birbirine
ahkâm-ı şerîf-i şer’iyye muhâlif nesneler ta’lim ederler ve tarîk-i Hakk’ta olanları
sevmezler ve mütemerred-ü âsî ve müstefrek-i hevâ ve şehevâniyyeleri ve müşrikleri
makãmında karâr etmişlerdir. Kararları hemen dillerindedir. Yoksa kalplerinde zerre
miktârı imanı yoktur. Zîrâ Allah Teâlâ’nın vahdâniyyetine ve âhiret gününe ikrârı olandır
ehl-i iman.
İmdi Allah Teâlâ’nın birliğine, âhiret gününe ikrârı olan mü’minlerin alâmetleri
çoktur, illâ bir kaçını sizlere takdir edelim, inşaallahü Teâlâ. İmdi mü’minler ki, sâliklerdir,
harîm-i kutsî lâhûte gece ve gündüz göz yaşını döküp feryâd ü figãn ederler ve resm-i
nâsûtî fenâ kılıp dâim Allah Teâlâ’yı tesbih edip, istiânet dilerler, Hakk’tan inâyet erişe
diye. Ve sırat-ı müstakîm üzere sâbit-i kadem olup dururlar. Allah Teâlâ’nın zâhir ve bâtın
ni’metini ibkâr-ı en’am iledir ki, mukarreb kullârının yolundan ayrılmazlar. [31] Tarîk-i
enbiyâ-i iz’am ve tarîk-i evliyâ olur. Gayri alâmetlerden dahî var ve buna göre kıyâs eyle.
İmdi mü’min oldur ki, ahkâm-ı şer’iyyenin hükmün icrâ ede ve ilm-i tarîkatı birle
mâsivâdan gönlünü mücerred kıla ve ahlâk-ı zemîmeden tamam pâk olup ahlâk-ı hamîde
birle müzeyyen ve münevver olmaya sa’y ede. Ve ilm-i hakîkatı birle kendi mâhiyyetini
idrâk edip, Allah Teâlâ hazretini bilmeğe sa’y ede tâ ki, Hakk Teâlâ zâhirde gazâb etmeye
ve bâtınına dalâlet vermeye dahî selâmet vere, onu şeytan vesvesesinden namazında elin
bağlaya. Ya’ni Allah Teâlâ’dan gayrısın gönülden çıkara, gönlünü Allah Teâlâ’ya bağlaya
ve her kez yabana bakmaya, dahî kulağını bağlaya dünyâ kelâmın işitmeye aslâ ve dilini
bağlaya tekellüm etmeye kat’a dilinde devrân edin hemen kelâm-ı esmâ-i hüsnâ ola ve
ayağını muhkem bağlaya ki, kadem sunup bu esfele ikdâm etmeye ve kıyâmette Hakk
426 vâkıa, 56/89 427 Bulunamadı.
122
Teâlâ’ya teveccüh doğru ola ve rükûda Hakk’a ta’zim edip özün alçak bilip zerre miktârı
kibir kılma ve sücûda varacak kendi varlığı yok ola, hiç eser-i varlık kalmaya, benlik
yerine fenây-ı mutlak gele, şuhûd-i Hakk hâsıl olup herkez varlık gelmeye ve sücûd iki
oldu olmaya ezel ebed dâim sücûd ede. Eşkâli terk ede, gönül sarayın pâk ede, Allah’tan
gayrıdan dahî tahiyyata otura, hidâyet yolundan ayrılmaya ve dahî şükür ve ibâdet-i
bedeniyyesi ve ibâdet-i mâliyyesi Allah için ola, hâlis ve muhlis ola ve Muhammedü’l-
Mustafa (sav) hazretine salavât-ı şerîfe okuya ve ta’zim ede. Şeriatı, tarîkatı ve hakîkatı
azîz duta ve gayn-ı evvel ola ki Muhammed Mustafa (sav) hazretinin sözlerin duta ve
işledigini işleye, dahî gördüğün göre ve dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip ve ahlâk-ı
zemîmeden pâk olup tamam halâs ola hulk-i hasen ile müzeyyen olup sağına ve soluna
dahî selâm verip ve selâma erişe ha. Kim sâdık musallî mü’min ve huzûr-u kalp ile namaz
kılan mü’min budur ki, alâmetleri bir bir zikrolundu ve ey nefs-i emmâre zulmetinden
sekrân olan ehl-i hevâlar, taklidinize mağrûr olup, beş vakit namazı cemaat birle kılarız
diye sakalınız sığarsız ve bıyığınız burursuz. Ammâ sünnet-i [32] cemaatten ve beş vakit
namazdan mahrumlarsız.
Ey gaflet sekrânında gark olmuşlar, Hakk Teâlâ buyurur ki, namaza yakın olmaksız
sekranlar olduğunuz halde, hatta nutkunuz bilmeyince dedi. İmdi namaz Allah Teâlâ’dan
rahmet-i hâssadır ve sekrânları rahmet-i hâssından mahrûm kıldı ve aradan çıkardı. İmdi
her kim ki, gaflet sarhoşluğundan eylemez, anın namazı Hakk’a lâyık olmaz ve rahmet-i
hâssa yakın olmaz, merdûdlardır. Ve imdi namaza yakın olanlardır zikrullâh şarâbından
sarhoş olanlardır, sâdık müridler gibi, ma’rifet şarâbından sarhoş olanlardır ârifler gibi,
şarabtan sarhoş olanlardır vâsıllar gibi, yoksa dünyânın lezzetiyle sarhoş olanlar ve isyân
ile ve kibir ile sarhoş olanlar ve saltanat şarâbından sarhoş olanlar değil, onlar namazdan
ırak olur nâr-ı bekâya yakın olurlar. Rasûlüllâh (sav) “namaz mü’minin miracıdır” 428 dedi.
Öyle olacak, mü’min oldur ki, namazından bahşiş hâsıl olup Allah Teâlâ’ya yol bula,
müşâhede verile, abdest ve namazın nûrun ışıklara göre ve eğer görmezse anın namazı
dağılmış toz ola. Zîrâ Rasûlüllâh (sav) Allah Teâlâ’yı mi’raçta müşâhede etti ve mi’raçta
Âdem (as) evvelki kat gökte gördüğü feleği kamerdir. Ey tâlib-i Hakk hiçbir kimse ki,
Âdem’i bilmeyince kendini bilmemiştir ve hayât bâkî bulup rûh-u izâfî birle zinde
olmamıştır. Dahî ikinci kat gökte Îsâ (as) birle, Yahyâ (as) gördü, felek Utarid’tir. İmdi her
kimde ki ilim ve hüner olmaya, Hakk Teâlâ sıfat-ı cemâline mazhâr olmak nedir ve sıfat-ı
428 Süyûtî, Şerhu Süneni İbn Mâce, s. 313 (Tarihsiz).
123
celâline mazhâr olmak nedir? Herkes bilmeye ve üçüncü gökte zühredir, Yusuf (as) gördü.
İmdi her kim ki, Mısır-ı zindana girip azm-i visâl-i Hakk olmaya. Herkes ilhâmât-ı rabbânî
birle müşerref ve münevver olup ve bâkî şâzzlığı ve ne kadar hasen varsa bulmaya ve
dünyâ kaygusundan halâs olmaya. Ve dördüncü gökteki felek-i şemstir, İdris (as) gördü.
İmdi her kim ki, dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip ve her gün ibâdetini ziyâde
etmeye ve ölmezden evvel ölmeye ve haşr olmazdan evvel dirilmeye ve akl-ı küle uymaya
ve herkes>7>7>7>7 ���CUIU ارج:6 إ W رJ7� راAA�> ��� ی�أی��9� ا ��N\ ا [Ey huzura kavuşmuş insan,
sen O'ndan hoşnut, O da senden hoşnut olarak Rabbine dön.]429 [33] nidâsını işitmeye ve
vücûd-i şarkîden garbîye akl-ı kül hüküm erişmeye ve hüküm şeytana erişe. Zîrâ akl-ı
kül’ün budagına yapışmayınca hiçbir kimse uçmağa yol bulmaz. Nitekim İdris (as) ölmek
istedi ve emr-i Hakk birle öldü ve ondan sonra fi’l-hâl Hakk Teâlâ gene diri eyledi, ondan
sonra uçmayı görmek istedi. İmdi Hakk birle gördü Hakk Teâlâ İdris peygamber (as)’ı
emr-i hakkın hükmün icrâ edip tuğbâ ağacının budağından yapıştı ve uçmağa girdi. Ömrü
bâkî bulup dâr-ı ukbâda bâkî kaldı ve beşinci gökteki felek merihtir. Her dünü günü kim
gördüğüm Mûsâ (as)’ın halîfesidir ve cemi’ hilâfet merihe taalluk eder. İmdi her kim ki,
mücâhede kılıcı birle nefs-i emmârenin yedi başı vardır, kesip ve takvâ evyânını gönül
başından gidermeyip dâim Hakk yoluna yürüyüp ve Hakk’ı koyup halka bakmayıp ve
bunca menziller geçip ve tevhîd-i kâmile edip ve anın nefsine “râziyye” denilmeyince
herkes hilâfete lâyık ve müstehâk olmaya ve Hakk Teâlâ’nın kazasına dahî râzı olmaya ve
altıncı gökte felek müşteridir. Mûsâ (as) gördü her kim ki. İmdi insan-ı kâmil ve
mükemmel olmaya ve onda temkin olmaya ve a’lâya yol bulmaya ve makãm-ı sabra
ermeye ve tarîk-i Hakk içre elif gibi doğruca olmaya ve ehl-i selâmet olmaya ve makãm-ı
cemi’ ermeye ve ülfette olmaya herkes ona sırr-ı şeriat verilmeye ve merdıyye makãmına
yol bulmaya ve yedinci gökteki felek-i zuhâlde İbrahim (as) gördü.
İmdi her kim ki takvâ libâsın giymeye ve sırr-ı şeriat-ı garrâyı başına tâc etmeye ve
vücûd şehrinden hasmını serip çıkarmaya ve canını odlara ihrâk eylemeye, belâlar
mancılığında nâr-ı aşk’a atlamaya ve nâr-ı halîlin ravzası onu nefsinden ve rûhundan ve
kalbinden geçirmeye ve murâdı hemen Hakk Teâlâ’nın rızâsı ve dindâr olmaya. Herkes
sâfiye makãmına yol bulmaya. Ey serâbı su sanan sudan mahrûmlar! dâim bu âlemde
cennet içinde gezersiz, acep dir ki, dindâr-ı Hakk görmek istersiz. Ve ey ilmine mağrûr
429 Fecr, 89/27-28
124
olan ehl-i hevâlarda kim bu fânî zindana gelen âşık-ı Hakk sâdıklarına ne güne ve ne
vechile [34] ahlâk-ı zemîmeden sâfî oldular ve nice yıllar belâlar od’una yanıp mutlak fânî
olmuşlardır. Ve ondan sonra Hakk’a yol buldular ve Hz. Âdem (as) bir kez ol dâne-i nâsûte
meyledip, el sunduğu için cennetten çıkardı. Üçyüz yıl ağladı şol kadar yaş döktü ki, şerh
etmek kãbil değildir. İbrahim (as) çünkü Hakk Teâlâ’ya âşık oldu, canını od’a ihrâk eyledi,
belâların mancınıktan hevâya pürtâb eyledi ve Nemrud-ı nâmerdin od’una attı ve yakmadı
ol dem mi’rac idi. Hakk Teâlâ’nın dîdârını müşâhede ederdi ve ey nâr-ı İbrahim’den kaçan
ve ilmine mağrûrlar cemi’ sâlikler ki, envâr-ı Hakk’a nâr içinden yol buldular.
Cennetin isimleri: Cennetin evveli darü’l- celâldir, ikinci dârü’s- selâmdır. Üçüncü
cennetü’l-me’vâ, ve dördüncü cennetü’l-hulddür, Ya’ni ebedü’l-ebed makãmıdır beşinci
naîmdir, altıncısı firdevs-i a’lâdır ve yedincisi dârü’l-karardır, sekizinci cennet-i adn dır ve
bazıları bir odur iş ki, sekizdir dediler. İbn-i Abbas (ra) ve Seddî (ra) ayıttı: yedi göğü ve
yedi yerleri cemi’ eyleseler ve bunlar kati’ eyleseler tâ ki, doğrasalar, hardal dânesince
eyleseler, o hardal dânesin her birince Hakk Teâlâ’nın bundan dahî ziyâde cenneti vardır,
hesabını Allah’tan gayri kimse bilmez dedi. İmdi Rasûlüllâh (sav) buyurur ki, “Cennet-i
adn’e girmez, illâ üç türlü bölük ve ne kadar sülûkler ederse bu yolda bir bölüğü enbiyâ ve
mürselîn dahî fi sebîlillâh şehid-i ceyyidle ve ihlâs ile lillâh şehid olanlardır. Bunlardan
gayrı kimse girmez.”430 dedi, dahî öyle olacak adn uçmagına girmeyenler Hakk Teâlâ’nın
dîdârını görmezler. Zîrâ Hakk Teâlâ adn de olan uçmagını açıserdir, celâlin ve onda
açıserdir ve visâlin onda açıserdir, keşf-i hicâbı onda açıserdir ve cemâlinden nikãb onda
açıserdir, kemâlini onda beyân eder ve cemâlini onda a’yân eder ve zât u sıfatını onda arz
eder ve onda zâhir olur ol nûr-u zâta. İmdi her kim ki, adn cennetine girmeğe Hakk
Teâlâ’nın dîdârını görmeğe. Ey adn uçmağına girmeğe cehd etmeyen ve sekiz cenneti ve
yedi tamudan bî-haber mukallid câhiller! bu zikrolunan, ilim ki, ilm-i esrârı hiçbir haberin
yok bu hâliyle îmana arz ve kalırsın ve yedi zinnârı belinden kesmeden dîdâr umarsın. [35]
İmdi adn gibi uçmağına girmek istersen varlık doğar felekten ve kevâkibden avâz işitip bu
fenâ âlemi koyup ictihâd et, dîdâr-ı Hakk iste tâ ki, ol kerîmi civâr-ı kerim sana nazar ede.
Adn uçmağına girmege lâyık olasın. İmdi sa’y eyle kâmil-i sâdıklardan olmağa dahî
ceddile ve ihlâsla fi sebîlillâh şehidi olmağa. İmdi âşıklık, sâdıklık budur, Hakk Teâlâ’ya
kul olan ol sâdıktır ki, bu emrin tuta ve cemi’ ömrünü Hakk Teâlâ’nın emri içinde geçiresin
ve dâim hulkunu tuta ve huluklana mü’minleri hoş tuta illâ kâfirler ve münâfıklar ve ehl-i
430 Bulunamadı.
125
dünyâyı hiç sevmiye, kãdir oldukça onlara adavet ede, dahî onlardan ırak ola, fukarây-i
sâbirîne yakın ola tâ ki, Allah Teâlâ ondan râzı ve hoşnûd ola, ilhâmât-ı rabbânî ile cemi’
delilleri bir ola ve sırrı eşyâyı bile ve yedi kitâbet-i ilâhîyi vücûdunda bilip sırrın okuya ve
makãm-ı mutmainneye ere hattâ ki, hazreti Hakk’a kavrulmağa lâyık ola, nitekim Hakk
Teâlâ buyurur; �J7ر W واد�-6 راAA�> ���B �د�-6B 6 .!�دي ی�أی��9� ا ��N\ ا CUIU��� ارج:6 إ
Ma’nâsı budur ki, “âgãh ol ya nefs-i mutmainne dön, rabbinden yana râzı olmuş ج��6�
Hakk Teâlâ senden râzıdır, pes gir benim kullarım içine, dahî gir benim cennetime” 431
demektir. Ve ey merdûdlar bu âyet-i şerîfin ibâreti birle delîli okursunuz ve lâkin hükmünü
icrâ eylemek hiç murâdınız değil, Kur’an’a ikrârınız hemen dilinizde vardır ve eğer
Kur’an’a pâk i’tikâdınız olaydı, Hakk Teâlâ “gir benim kullarım ve cennetime” dediği râzı
olmuş kullardan olmağa sa’y ederdiniz ve dahî bu cenneti Hakk Teâlâ kendine izâfet
etmiştir, kalan cennetlerden üzerine ki, “cenneti” dedi ve Kâbe’yi dahî kalan mesâcidler
üzerine kendine izâfet etmiştir, “beyti” dedi . Bu ne sırdır ki, diye bilmeğe sa’y ederdiniz
ve ey bî-çâre ahkãrlar, gerçek tâlib-i Hakk isen mukallidler sözlerine mağrûr olma, beden
gemisini riyâzâta eriştir ve ibârettir âlem-i kudse bahr-ı heyûlâda seyr-i ilallah etmekle
hattâ ki, Hakk Teâlâ bedeninizi hâfî sandık ede riyazâtla tâ ki, bedenin ibâdet sanıklığın
[36] görüne, nârasını atmayalar, zîrâ halkın âhir-i âlem-i envâradır gãfil olma ve gazâbını
ve şehvetini ve cemi’ sıfat-ı zemîmeni öldür, nefs-i emmârenin oglanları budur. İmdi
bunları öldür tâ ki, nefs-i mutmainnenin divârın yapasın, yakılmaya komıyasın ve nefs-i
emm âreyi boğazla Hakk yolunda fenâ kıl tâ ki, gönlün bekâ bula hakkãnî vücûdla. Biline
ki, rûh-u izâfînin oğlu gönüldür. Nitekim nefs-i emmârenin oğlu sıfat-ı zemîmedir. İmdi
kalpten ayrıla ve kalbini Hakk’a kurban eyle, halîl ol tâ ki, teferrüdün âyet-i kübrâ ola ve
halk-ı âlem sana ağyâr ola tâ ki, şuhûd-ı Hakk hâsıl ola ve olmaz illâ fenâ ile hâsıl olur.
İmdi azm ile fenây-ı mutlaka eriş, tâ ki, nûr-u keşf ile canın hayâtı ibdâ bula ve dâim Hakk
yola yıl, azmini niyyetini muhkem eyle ve hizmetin sana dâim lezzet vere Hakk buyruğun
tut, kãim ol kapısında, hor oldukça aşkın artar, sözün zikrullâh ola ve samtın fikrullâh ola
ve huzûr-ı kalb birle namaz kılmak gözünün nûru ola ve kanaat senin sun’un ola, ağniyâya
baş eğme, ehl-i dünyâdan uzlet eyle ve şeriatı azîz tut ve emrine imtisâl et ve nevâhîsinden
içtinâb et ve cemi ömrünü Allah’ı bilmeye harc eyle. Zîrâ cemi’ ki, ibâdetten ve cemi’
ilminden murâd Allah’ı bilmektir. İmdi Allah’ı bilmeye sa’y eyle tâ ki, müşriklikten halâs
431 Fecr, 89/27-30.
126
olasın ve dâim îmanını besle ve aşk-ı Hakk’ı birle, kanını tâze tut, emr-i Hakk yerine gele
ve Hakk senden râzı ola.
İmdi sâdık ol tarîk-i Hakk’ta Allah Teâlâ’ya kul ol, ehl-i dünyâ gibi tâbi’at kulu
olma ve nefsini besleyen müslüman olmaz ve tarîk-i Hakk’a yol çevir ve cefâ üzerinde
dahî kurulmuştur. Zîrâ evvel muhabbet kapısı kalktı ve ondan sonra kapıları muhsenât
açar. İmdi bu dâr-ı fenâdan muhsenâtı ebedi ihtiyâr eyle ve dünyâ lezzetinden el çek, şeriat
kimyâsıyla hakîkatını tebdîl eyle. Her hareket ki kılarsan kãnûn-ı şeriate mutâbık üzerine
kıl. Tâ ki ondan bir nûr-i münevver mütevellid olup vücûda gele. Pes sırr-ı şeriatı bilip
pâyedâr olasın. Ondan sonra ilm-i tasavvuf sâhibi olup, dört harfin delâletini bilip ve
haddin bilip kesb edesin, ya’ni terk-i varlık kılasın. [37] Ve dâim temennâda olasın ve
nasuh tevbesine erişesin ve safây-i aşk-ı Hakk birle gönlün dola ve sâbirînden olasın ve
sâdıklardan olasın ve makãm-ı vahtete eresin. Tâ ki fenây-i mutlakta karar edesin. Ola ki
Hakk Teâlâ sana sıfat-ı ceberutla muhâllî ola, der hâl-i insâniyet sıfatın fenâ edip varlığın
âsârın mahvede, fenâyı bilmeye dahî ilmin kalmaya, şöyle fânîyi ve fenâyı bilmeye dahî
ilmin kalmaya şöyle fânî olasın ki kalbine vahşet hâsıl olup rûhuna hayret düşe, cemi’
olanlardan gayb olasın, Hakk Teâlâ ef’âlinizi sıfatını ve zâtını fânî kıla, ondan sonra Hakk
Teâlâ seni kendi ef’âliyle ve kendi sıfatı ile ve kendi zâtıyla bâkî kıla tâ ki, ilm-i tasavvuf
sâhibi olup dört harfin delâletin bilip hadden kesb etmiş ârifler zümresinde olasın hâ
kerâmet. İmdi bu makãma erişmek dilersen, zâhirde Hakk Teâlâ’nın evâmirine imtisâl eyle
ve nevâhîsinden ictinâb eyle, başın iman-ı tasdik ola ve nefsine hoş gelenleri terk eyle, ilim
ve irfân ve likây-i dîdâra müştâk- ı azîm ol ve Rasûlüllâh (sav) hazretine kavlen ve fiilen
mutâbakãt eyle ve say’ eyle ki dâim sıfatını ve fiilini ve zâtını lâhûtiyette fânî eylemeye tâ
ki; billâhi meallah müstekîm olup inâyetinden halâs olup hüviyetle bâkî kalasın. İmdi
murâdın zâtullâh ise ehl-i dünyâdan yüz çevir halktan uzlet ihtiyârlar eyle ve tasfiyye-i
kalbe meşgûl ol tâ ki, mâsivâdan gayb ol bi’l-külliye Allah Teâlâ’ya müteveccih olasın.
Biline ki, her kimin ki mürşid-i sâdık-ı yoktur, aşk-ı hakîkat nefesi nasîbi yoktur. Tarîk-i
Hakk’tan habersiz gãfillerdir ve hidâyet bulmamışlardır. '(�زی2نF C= ش)�ت' '(P7ن ر�ذFوإذ ت
Ma’nâsı budur ki:”Verdiğimiz ni’metlere şükür edersiz و C= آN�ت' إن� .�ا67 $2ی2
artırırım, senin ni’metini ve dahî eğer ni’mete şükür eylemeyip kâfir olursanız, tahkik
azâbımız katıdır, Ya’ni azâb ederiz”432 demektir.
432 İbrâhim, 14/7
127
İmdi bu âyet birle sâbit olduğu her kimin Hakk Teâlâ’nın verdiği ni’metlerin şükrün
yerine getirmese kâfir olur. İmdi gerçeklerin şükrü oldur ki, dâim ni’metlerin verende
şühûd bulur ve Allah Teâlâ’dan bir ni’met erse Hakk ni’metin alırlar fadl'’ görür [38] ve
nefsini hor ve bî-çâre bilip ol ni’mete ehil görmez. Hakk Teâlâ’yı şühûd ettikte ve sevib
ona lezzet verir, Hakk Teâlâ’nın şühûdunda şühûd-ı ferd olur, hem ni’meti şühûd eyler ve
her kim görür ki, cümle cömertlik ve ni’metler verici Allahü Teâlâ’dan olur ve nefsi
sevmedigi nesneleri şükreder, hâşâ ki, Hakk Teâlâ verdiği ni’mete küfrâna ni’met ola ve
Hakk Teâlâ’dan geleni kamu güç işlere râzıdır, ehl-i edep olur. Pes gerçek şâkirler
bunlardır. İmdi eğer şâkirlerin zümresinden olmak istersen dâim tâlib-i ilim ol. Zîrâ ilimsiz
amel sâlih olmaz. Nitekim Rasûlüllâh (sav): “Amelsiz ilim şol ağaca benzer ki yemişi
olmaya ve amelsiz ilim yağmursuz buluta benzer”433 der. İmdi ilm-i zâhiri bil ve hükmünü
tut tâ ki, ilm-i hakîki zuhûr eyleyip, ilm-i ledün devletine eriş, necât bul ve ne kadar çok
evlâdın var ise kamusunu okut, gayri san’ata verme ilmine lâyık amel-i sâlih üzere
olmayan münâfıklara bakıp okumuşların çirkin fiillerini görme, biz görüyoruz onlar
bizlerden dahî ziyâde ehl-i dünyâlardır, diye evlâtlarınızı câhil koyup kâfir olman, zîrâ bu
sözler küfürdür. Ya’ni okumak ne lâzım demek küfürdür.
Ey ahmak câhiller! Ol ilmine lâyık amel-i sâlih olmayan münâfıklar size delîl
olmazsa her mü’min ve mü’mineye lâzım olan oldur ki, beşikden makbereye varınca ilme
tâlip ol, eğer ilme tâlip olmazsa münâfıklardır, mü’min değildir. Zîrâ Rasûlüllâh (sav)
hazretinin hadîs-i şerîfine inanmamıştır, ol mü’min değildir. Rasûlüllâh (sav) buyurmuştur
ki [Eğer ilimle sizin ortanızda od’dan bir deniz de olsa, ol denize girin, öte yanına çıkın ol
ilmi öğrenin] 434der. Zîrâ mâdem ki, ahkâm-ı şeriatın hükmünü icrâ etmeye ve hiçbir kimse
ki, necât bulup mü’minler zümresinden olmaz. İmdi ahkâm-ı şeriat ilm-i zâhirsiz bilinmez.
Zîrâ ahkâm-ı iman ve sıfat-ı iman ve sıfat-ı islâm ve sıfat-ı salât ve ibâdet-i bedeniyye ve
ibâdet-i maliyye ve helâl-haram ve menâhî ve kerihi ve farz ve vâcip ve sünnet, emir ve
nehiy ve elfâz-ı küfrü bilmek ilm-i zâhir birle hâsıl olur. İlm-i zâhirsiz [39] hâsıl olmaz.
İmdi ilm-i tarîkat ve ilm-i hakîkat; ilm-i şeriatsız olmaz. Nitekim Rasûlulah (sav) buyurur
ki: “Benim şeriatım Nuh (as) gemisi gibidir. Kim ki, ol gemiye bindi necât buldu,
girmeyenler helâk oldular, benim şeriatıma giren necât bulur, hidâyetullâh birle ve benim
433 Bulunamadı. 434 Bulunamadı.
128
şeriatime girmeyenler dalâlet denizinde helâk olurlar” 435 diye buyurdu. İmdi bir kimse
ilm-i tarîkata erişmezse, şeriat-ı kimyâsı birle ve cemi’ a’zâların ahlâk-ı zemîmeden ahlâk-ı
hamîde üzerine iyice tebdîl etmeyince ve hiçbir kimse tarîkat-ı kimyâsı birle gönlünü
mâsivâdan mücerred edip tasfiye-i kalp olup, tamâmı pâk olmayınca, ilm-i hakîkate
erişmeyince ve hiçbir kimse kendi mâhiyyetini idrâk idüb, Allah Teâlâ’yı bilmektir.
İmdi ilm-i şeriata hor bakan mü’min değildir münâfıkdır. İmdi ilm-i şeriata hor
bakmak oldur ki, evâmirine imtisâl etmeye ve nevâhîsinden içtinâb etmeyen münâfıkdır.
Hz. Rasûlulah (sav) buyurdu ki; “mü’minin kalbi beytullahtır ve mü’minin kalbi
arşullahtır”436 diye buyurdu. Ey beytullahtan mahrûm ve adı mü’minler Kâbe’nin içinde
direk üçtür, ya’ni üç mertebedir, adınız da mü’min, ammâ kalbinizde üç direkten hiç birisi
yok, taklid zulmetinde kalıp helâk olmuşlardır, su alayın diye sepet dutarsız, sepette dahî
su durmaz. Bir mürşide teslîm ol, envâî türlüce riyâzetler çek ve mücâhedeler kıl ve
kalbiniz gümüş ibrik gibi ola tâ ki, insan-ı kâmil içmeğe lâyık ola, içindeki sudan sonra
Hakk’ı bu âlem yüzünden okuyup muvahhidler zümresinden olasın inşaallah. Eğer necât
dilersen Allah Teâlâ’yı gãyet sev tâ ki, ehl-i îmandan olasın. Kavlühü Teâlâ: ا�وا ��ی= *<�
;�- �f!ح P2أش Ma’nâsı: “Ol kişiler kim iman getirdiler Allah Teâlâ’yı kati severler”437
demektir. İmdi Allah’ı kati’ seven alâmeti oldur ki, ehl-i dünyâdan uzlet edesiz, sözü
zikrullâh ola ve samtı fikrullâhta ve Hz. Muhammed (sav) kendi nefsinde artık sev tâ ki,
mü’minler zümresine dahîl olasın. Kavlühü Teâlâ ⁄⁄⁄⁄'9MNأن => =�>YU �7 W Ma’nây-ı ا ��!P6 أو
şerîfi budur ki; [40] “Peygamberimiz evladır mü’minlere kendi nefislerinden”438 demektir.
Ve başımın tacı gözümün nûru âhiret hâtunu Fâtımatü’z-Zehrâ (r.anha) hazretlerini sev ve
Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin (ra.hümâ) gerçek şehitlerdir sev ve bunlara hâinlik eden
merdûdları sevme ve lânet Yezid’lere ve Rasûlüllâh (sav) hazretinin âl ve evlâtlarını sev ve
Haticetü’l-Kübrâ anamız (ranha)’ yı sev ve cümle ehl-i beyti sev ve Ebû Bekr Sıddık (ra)ve
Ömer’u’l-Fâruk (ra) ve iki nur sâhibi Hz. Osman (ra) ve İmâm-ı Ali veliyyullâh (ra) ve
cümle ashâbı (ra) aleyhim ecmaîni sev ve cemi’ enbiyâları sev. Hâsılı kelâm budur ki,
Hakk Teâlâ’nın sevdiği kullârını sev ve sevmediği düşmanlarını sevme tâ ki, قi��ا 7���-Oت
.birle müzeyyen olup necât bulasınız ا[
435 Bulunamadı. 436 Bulunamadı. 437 Bakara, 2/ 165 438 Ahzâb, 33/6.
129
İmdi mü’minin alâmeti budur ki, dâim emr-i Hakk ile imanını besle ve Hakk
Teâlâ’nın aşk od’una yanıp kül ol, ve takvâ libâsın giye ve şer’i başına tâc ede hâzâ sâdık
mü’min. İmdi eğer sâdık mü’min zümresinden olmak dilersen Rasûlüllâh (sav) hazretinin
tarîkına gir ve sünnetine kavlen ve fiilen mutâbaat kıl ve sa’y-ı beliğ eyle, kalbini beytullâh
ve arşullâh olmaya lâyık kıl tâ ki, fikrullâh ve ilmullâh gelip tavâf edeler. İmdi kalbini
kedûretten şu esmâca pâk eyle ki, ashâb-ı sırdan olasın. Sırr-ı ilâhi nazarından mahfî
olmaya. Bilin ki, bu cihânın ahvâli bir kuru sadâdır. İmdi bu fânî dâr ki, bugün saydı üstâd
ol, saydın sana yarın gıdâlar ola. İmdi sa’y eyle ki, canı şehbâz âlem-i a’liye pervâz eder,
şekârın seyr-i ilallah ola. Zîrâ rahmân-ı cân şehbâzın sayd ecli için halketti, ya’ni beni
bilsin diye halketti.
İmdi kamudan geç ki, sayd-ı dünyâ için kurduğun dolabı ko, gayri harfi bırak dâim
muhakkık olmağa sa’y eyle tâ ki, galata düşmekten halâs 439<= .�ف نB ;MN�2 .�ف ر7�;
olasın. İmdi cemi’ ilimden murâd olan budur, imdi ;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>sabırlarına
kast eyle ki, şekârın kendi mâhiyyetin idrâk edip Allah’ı bilmek ola. İmdi gayrı murâdın
terk eyle ve âhirette rahat eyle ve hayâtın [41] ebed ola âfet ermeye. İmdi bu fânî zindanda
rahat olmayı terk eyle tâ ki, sırr-ı ilâhi Hakk’a’l- yakîn ola, bu âlem gönlünden çıka gide ve
yarın vaad olunan günün bugün bunda bil, bırak gör bahr-i sırra gavvâs ol tâ ki, zümre-i
irfândan olasın, duruş sa’yile canını rûha muti’ kıl bir gayri âlem bul tâ ki, genç nihânın
kapısı açıla onda envâr-u şekerler sayd edesin tâ ki, gönlün âyinesi mücellâ ola. Her
hünerden tâ ki, nâr-ı firâka düşmeyesin. Biline ki; bağ-ı bekânın ağaçları esmâr-ı likãdır.
İmdi ömür sermâyesi elinde hazır iken ticâret eyle, mâhiyyetini idrâk eyle ve Allahü
Teâlâ’yı bil ve emânete hiyânet etme ve emânet nedir bil emâneti ve ahdi yerine getir ve
Hz Rasûlüllâh (sav) buyurur ki, [İmanı yoktur emaneti olmayanın dahî dini yoktur her
kişinin kim ahdi yoktur] 440dedi. İmdi emâneti ve ahdi olan mü’min oldur ki, ehl-i
dünyâdan uzlet ede, envâî türlü türlü riyâzetler çeke ve mücâhede kıla, kendi mâhiyyetini
idrâk etmeye ve Allah Teâlâ’yı bilmeye dâim sa’y ede. Bahr-i dalâlete gark olmaya, eğer
hacca gücü yeterse hacca niyet ede, mikãta erişe onda ihrâma gire, beşeriyyet libâsın
çıkarıp ruh lisânıyla "�'9�- !�� ا،��! l ،�-U � وا �U:J� !��، ان� ا 2U� و ا � !�� l ش�ی�
439 Ebû Nuaym, Hilyetü’l-evliyâ, X, 208; Münâvî, Abdurraûf, Feyzü’l-kadîr, I, 225, V, 50; Ali el-Kârî, el-
Masnû’, s. 189. Aclûnî’nin yaptığı değerlendirmelerde, bu sözün Hz. Peygamber (s.a.)’den sâbit olmadığı yönünde ağırlık kazanmakta ve Yahya b. Muâz er-Râzî’ye ait olduğunun hikâye edildiği bildirilmektedir. Bkz. Aclûnî, İsmâil b. Muhammed, Keşfü’l-hafâ, II, 343. 440 Ahmed, Müsned, III, 135; İbn Hibbân, Sahîh, I, 422; İbn Abdilber, Temhîd, IX, 255.
130
� ." ش�ی� diye ve sırr-ı beytullâhı görüp tekbîr-i tahlil kılıp beytullâha rağbet ve hürmet
birle. Yedi şavt tavâf tamâm ede ve ondan sonra hacerü’l- Esvede gele öpe, ondan sonra
makãm-ı Hz İbrahim’e gele heybet makãmına düşe, namaza dura, hicâb gide zâtullâha
teveccüh ede, ondan mâ-i zemzeme gele suyundan içe tâ ki, hikmet-i eşyâya i’lam ola ve
seyr-i ilallah ile kalp ruh ile dola. Ondan sonra Safâ ile Merve arasında saylar ede, matlûba
vâsıl ola, ecr-i taşa aşk-ı Hakk’ı birle zevk u safâda ola, sâhib-i mürüvvet ola ve yedi şavt
tavâfa tamâm ikrâm ede tâ ki, Hakk Teâlâ’nın yedi esmâlarına mazhâr ola, ebed üzere
ibâdete kãim ola, beytullâhı şuhûd ede ve gãh mâ-i zemzeme vara suyundan içe, seyr-i
fillâh hâsıl ola. Zîrâ seyr-i fillâhta nihâyet yoktur ve kaçan kim vakt-i Arefe günü gele [42]
mescid-i İbrahim’e gele, öğle ile ikindi namazın bir ezân ile ve iki kãmetle cem edip kıla,
sırr-ı hazreti İbrahim’e erişe ve ziyâret ede ve nefs-i rûhuna muti’ ola, Uzzâ’tı ve Lât’ı ve
Menât’ı unutup şuhûdî Hakk ola ve Arafe’de dahî vakfeye dura, hatîb-i gaybdan avaz
dinleye. Hakk Teâlâ feth-i bâb ede, aradan hicâb gide, Hakk Teâlâ hazretinin bilâsavt
kelâmın işite dahî irfân-ı arâfâtında tâ ki, matlûba erişe, fenây-ı mutlak ola, vücûdunda aslâ
eser kalmıya, ondan sonra bu kelâm Allah Teâlâ’dan işite ki, ey benim kendi hor ve hakir
ve âciz bî-çâre ve miskin bilen has kulum! Bu nice yıllar zulmet-i birride zahmetler çekip
çok cevr u cefâ gördün, açlıklar ve susuzluklar ve gece uykusun terk ederdin ve benim
aşkım od’una yanıp kül olurdun ve benden gayri murâdın yok idi, murâdın hemen benim
dîdârım idi. Bugün yevm-i vuslattır, ciğeri yanık cefâların yerine bin vefâ bul, bugün hûn-ı
vahdetim sebil ettim has kullârıma salâdır diye kıldığı nidây-ı kerimi işite ve kaçan kim
gün mağribe vara, Arafat’tan Müzdelife’ye teveccühü tam edip ardına ve soluna bakmaya,
dâim sağına baka. Kaçan kim Müzdelife’ye gele, akşam namazıyla yatsı namazın bir ezân
ile ve bir kãmetle kıla, sa’y ede ki, ma’siyetten halâs ola tâ ki, leyle-i ıyde erişe ve zaman
ve mekân şerifini cem ede tâ ki, makãm-ı tevbeye erişe tevbesi kabûl ola inşaallahü Teâlâ.
Sabah namazın kıla sabah vaktinde, Uzzât’ı, Lât’ı ve Menât’ı unuta tâ ki, subh-i sâdıka
erişe. Hakk Teâlâ’nın envârını ve sıfatını tecellî ede. O demde gönlüne envâr ine, nefsin
sıfatı yok ola, zulmet gide. Ondan sonra Mina’ya teveccüh ede, çün Mina’ya gele Hakk
Teâlâ’nın evâmirine muti’ ola tâ ki, bayram gününe erişe, günün doğduğun görüp cemre-i
Akabe’de red içün şeytan-ı racîme yedi cemre ata. Bâtınından şeytanı sürüp çıkara ve
ondan sonra kurbanını kese ve nefs-i emmâresin öldüre tâ ki, Hakk yolunda fenâ ede ve
kalpten ayrıla, dilediğin işlemeye, kalp Hakk’a kurban ola, Mevlây-ı mütea’lâya enîs-i
dâim ola ve ondan sonra başını tıraş ede tâ ki, gönül gubârı can yüzünden siline ve sadrı
131
pâk ola bu [43] esrâr-ı gayb yüzünden göre ve sâhibini yere göme hattâ ki, toprak içinde
çürüyüp gide ve hiç eseri kalmıya, ondan sonra ihrâmını çıkara takvâ ile dolmuş ola ve pâk
libâsların giye fakr-ı mahmuddan ayrılmaya, âşık-ı kâmil ola muhabbetullâh ile ve ondan
sonra beytullâha teveccüh ede vara, tavâf-ı ziyâret ede, sıfatullâh tavâf ede. Ya’ni Allah
Teâlâ hulkunu tuta, tâ ki, haccın farzı tamâm bâtıl olmaya, ondan sonra makãm-ı İbrahim’e
evvelâ gele iki rek’at namaz kıla, makãm-ı heybette ezel ebed fenây-ı mutlakta ola. Ondan
sonra yine Mina’ya gele ve ol gece Mina da yata, çünkü ertesi öğle vakit ola, cemre-i
u’lâya gele, yedi taş ata şeytanı azâlarından dışa çıkara bu dünyâ sözlerinden tecrid ede
eliyle ata, vakfeye dura ve huzur ile ve huşu ile, himmetini cem edip zikrullâh ve duâya
meşgûl olup, rızây-ı Hakk’ı dile hiç gayrı murâdı olmıya, ondan sonra cemre-i vüstâya
gele, yedi taş ata, gönlünden şeytanı süre çıkara, vakfeye dura, duâya ve tezarrû meşgûl ola
ve samtı fikrullâh ola ondan sonra cemre-i Akabe’ye gele, yedi taş ata ammâ vakfeye
durmaya, ol gece dahî Mina’da yata, yâr nidâsı ki, eyyâm-ı teşrîfin ikinci günüdür ögle
vaktinde cemre-i u’lâya gele iki taş ve yeditaş ata, evvelki gün gibi vakfeye dura, ondan
sonra vüstâya gele yedi taş ata, vakfeye durmaya ve eyyâm-ı teşrîfin üçüncü gününde,
tertîb-i mezkûr üzerine, rem’i cemâdı yerli yerinde ata tâ ki, şeytanı ilm-i şeriat ve ilm-i
tarîkat ve ilm-i hakîkat birle yedi azalarından ve yedi duraktan sürüp çıkara ve kaçan kim
Mekke-i Mükerreme’den çıkıp gitmeli olduğu vakit tavâf-ı vedâ için beytullâha gele yedi
şavt tavâf ede, ondan sonra makãm-ı İbrahim’e gele iki rek’at namaz kıla tâ ki, iman-ı aynî
bulup envar-ı Hakk’ı göre heybet makãmında ezel ebed Hakk Teâlâ’nın celâl hışmından
ona açılmak ede, zâtını mahv-ı mutlak kıla, envâr-ı Hakk’a erişe ondan sonra hacerü’l-
Esved ile kapının arasında [44] mültemzeme gele, duâya meşgûl ola, gönlünü Hakk
kapısına bağlaya ve gayri kapıdan koya, ondan sonra Kâbe-i Mükerreme’ye ardın dönmeye
kaçan kaçan gide, Kâbe’den hiç gözün aslâ ayırmaya safâ kapısından çıkıp Medine-i
Münevvere’ye kasd ede, varıp Rasûlüllâh (sav) hazretinin mescid-i şerifine gire ve kalbi
mutahhar türbesini göre, fenây-ı mutlaka erişe ve nûr-u Muhammed (sav) göre, ruh
hemâme mülâkãt ola, ondan sonra iki rek’at namaz kıla, secde-i kâmil ola, ezel ebed
fenâfillâh ola, ondan sonra Hz Rasûlüllâh (sav) hazretine selâmlar vere, ol mübârek başı
ucunda edep üzerece dura, ede es-Selâmü aleyke yâ nebiyyallah, es-Selâmü aleyke yâ
habîballah, es-Selâmü aleyke yâ muhammed, es-Selâmü aleyke yâ Muhammed, es-Selâmü
aleyke yâ seyyide’l- mürselin, es-Selâmü aleyke yâ hâteme’n- Nebiyyîn diye tâ ki, ayn-ı
cem edip şuhûd-u zât ola, kendi vücûdu mahv ola, dâim meşhûdî Hakk Teâlâ’nın celâliyle
132
cemâli ola ve sırât-ı müstekîm üzere sâbit-i kadem üzere olup, istikãmet üzere dura ki,
vahdet-i zâta sülûk ede, Hakk Teâlâ ona cümle sıfat-ı mâneviyyesin feyz ede ve hicâb
mahvedip ayn-i gayb ola ve Hakk’ı mutlak îman-ı hakîki vere tâ ki, Medine-i
Münevvere’ye varıp Rasûlüllâh (sav) hazretinin mescidine girip, kalbini mutahhar türbe-i
şerîfin görüp ve nurdan gördüğü gerçek ola.
İmdi Rasûlüllâh (sav) hazretinin mescid-i şerîfine girmenin ve kalbi mutahhar
türbesini gördüğünün ve nûr-u azîm gördüğünün alâmeti oldur ki, zikrolunan mertebelerdir
ki, bir bir zikr olundu. Biline ki, Rasûlüllâh (sav) hazretine selâm veren selâma erişir ve
dalâletten halâs olur, ehl-i dünyâdan yüz çevirir ve uzlet ihtiyâr eder, sözü zikrullâh ve
samtı fikrullâh olur ve ondan sonra sağ tarafına meyl eder, Hz Ebû Bekr Sıddık’a ve
Ömerü’l- Fâruk (rahüma) hazretlerine selâm vere tâ ki, sıddıklar ve âdiller zümresinden ola
ve Osman (ra) hazretini ziyâret ede tâ ki, ehl-i hayâ ola, bîhayâ olmaktan halâs ola ve Hz
Ali veliyyullâh (k.v.) hazretinin mübârek [45] sırrın ziyâret ede dahî selâm vere, ism-i zâtı
mazhâr olup ârife-i billâh zümresinden ola ve başımın tâcı gözümün nûru âhiret hâtunu
(r.anha) Fâtıma-i mâ’sum hazretini ziyâret ede tâ ki, ömrü içinde bağlamış zümresinden ve
her kabih fiilden gelmiş zümresinden ola ve Hz. Hüseyin Murtazâ ve İmam Hasan (r.anha)
hazretlerinin sırların ziyâret ederler selâm verip tâ ki, şehitler zümresinden ola, halâs ola,
lâneti Yezîd’lere ve ondan sonra Kudüs ve Şam’a kasd ede, Kudüs ve Şam’a gele tâ ki,
mâsivâdan kalp tamam pâk ola ve maksûda erişe gariplerden ola, tamam sırr-ı eşyâyı idrâk
ede, ulûm-u âlim ola, ondan sonra dâim kasd-ü vatan-ı aslî ola, dahî giderken nâ-gehân
yolu bir makãma erişe ki, önünde bir azîm deryâ göre ki, hiç haddi ve mekânı ve kenâr-ı
olmaya ve ol makãmın içinde akar iki ırmak ola ve anın dahî haddi kenâr-ı yok azîm
deryâya oluşmuş ola ve ol makãmın içinde Hakk Teâlâ’nın bir acâyip gülistân yaratmış ola
ve her nesne onda mevcûdlar ola, mısr’ı câmi’ ola, ol makãmda zât-ı Hakk’ı müşâhede
ede, gâhi seyr-i fillâh ede, dünyânın murdarına el sunmaya hâ, inşaallah sâdık-ı tâlib Hakk
olan mü’min. İmdi bu makãma ermek dilersen ehl-i himmet ol, sefer kıl, gurbet hâlini
ihtiyâr et, kelp nefsin murâdın verme, açlık ve susuzluk mihnetin çek ve gece uykusun terk
eyle ve hevâyı terk eyle mahrem ol tâ ki, Hakk Teâlâ’dan hidâyet erişe ve menâsikü’l-
Hacc-ı şerîfin esrârına erişesin ve dâr-ı kerâmet olmağa lâyık olasın, ammâ sakınıp zinhâr
keşf-ü kerâmet zâhir eyleme. Zîrâ kişi keşfini zâhir eylemek hayz-ı ricâldir. Hakk’tan ırak
düşer, nitekim bir avrad hayız görse salâtından ırak olur.
133
İmdi salat Hakk’a vâsıl olmaktır. İmdi şol hâlet ki, seni Hakk Teâlâ’dan ırak eder
ve şeytan-ı lâine yakin eder, ondan geç merdûd-ı Hakk olma. Biline ki avam içre keşfini
zâhir eden gãyet uludur, ammâ ki, ehass-ü havâs icre gãyet merdudluktur. Rasûlüllâh (sav)
buyururlar ki; “enbiyâlar mûcizâtın gizlemek ukūbettir. [46] Ammâ ki, evliyâlara kerâmet
izhâr etmek gãyet ukūbettir”441 dedi. Zîrâ Hakk Teâlâ evliyâlarını ağyârlar gözünden
gizlemiştir, kubbeleri altında. İmdi kerâmet göstermek emrullâha muhâlif oldu. Pes imdi
merdûd olur. İmdi hâşâ ki, bunun gibi emrullâha muhâlif nesne evliyâlardan gele. Ey
ahmak câhil-i nâdân! Evliyâ halkın i’tibârına aldanıp bil kim yağmur gibi havada pervâz
eder sanma, evliyâlar dâim mutlak fenâda karar ederler ve her dem seyrân imâd ederler ve
seyrânları zâttır ve sıfattır ve seyri, seyr-i fillâhtır ve melekûddur ve kerâmetleri ilm-i
ledündür, gãyet a’lâsı ve kerâmetlerinin günü Hz. Rasûlüllâh (sav) hazretine kavlen ve
fiilen ve hâlen mütâbaat etmektir ve dünyâyı üzerlerine mülevves etmezler ve ehl-i
dünyâdan uzlet ederler halktan ümitlerin keserler ve dâim yüzlerin cenâb-ı Hakk’a tutarlar
mir’atları mücellâdır. Hakk Teâlâ onlara sırr-ı hafîyi a’yân eder, paklığa hilkat kalır ve
dâim tekãzâları tekmîl-i kurbet kalmaktır ve seyr-i avâlim kalmaktır ve seyr tâ ki, her
âlemin hâline âlim olup her birinde bir hâl ederler ki, zât-ı pâkları câmi ola, tâ ki, cümle
ahvâli geçip zâhir ve bâtınına var ise seyrân edip, âlem-i sûretten Hakk Teâlâ’nın ilmini ve
kudretini müşâhede ederler ve Hakk Teâlâ’nın birliği ve azameti gönüllerinde olur,
kalplerinde dehşet hâsıl olup ve ruhlarına hayret düşer ol vakit cemi’ mâsivâdan gãib
olurlar, hayret-i kübrâda kalırlar. Allahü Teâlâ’dan gayri kimseye iltifat etmezler, gönülleri
ağniyâdan tâhir olmuştur. Ve Hakk Teâlâ’nın ahlâkıyla mütehallik olurlar, vuslat hâsıl olur
ve ol zevk ü şevk birle dahî bu huluktan niyyet-i kati’ ederler ve hayvan arzularından
kesilirler, bilkülliyye âlemine teveccüh ü tâm ederler ve âlem-i gayb meşrebinden şarab-ı
vahdet içerler hâ, evliyâ hâ kerâmet. İmdi evliyânın şânı izâmı uzlet olur, meğer mürşid-i
kâmil ola, gãhî ve gãhîce müridler ile sohbet ede ve Hakk’a çıkabilmek gerektir ki, şimdi
zaman oldu ki, ehl-i dünyâ olan merdûdların katında makbûl olan kâhinlerdir ki, “bizler
mekâşifleriz gaybtan haberler veririz” diye merdûdları eşeddi dalâlete düşürürler kim ki,
kâhine gerçektir derse [47] kâfirdir.
Ey merdûdlar! evliyâdan kâhinlik zuhûr etmez, mekâşifler kasdında sâdıklar
onlardır ki, halka hiç iltifat etmezler, işleri rızây-ı Hakk’tır. Hakk Teâlâ ve dilerse onlar
dahî onu dilerler ve Hakk Teâlâ’nın düşmanlarını sevmezler “Hakk Teâlâ’nın ahlâkıyla
441 Bulunamadı.
134
mütehallik olunuz” birle dirlik ederler. Allahü Teâlâ’nın sevdiklerini severler ve
sevmediklerini sevmezler. Anın için halktan uzlet ederler. Zîrâ evliyâ ahvâl-i halka nâzır
olurlar ve görürler ki, ehl-i dünyânın her birisi nefs-i emmâresine tâbi’ olmuşlar ve Hakk
Teâlâ’yı unutmuşlar ve her biri dünyâya meşgûl olmuşlardır ve âhireti unutmuşlardır ve
hükm-i şeytana şöyle muti’ olmuşlardır ki, sanki kul mevlâsını muti’dir. Cenâb-ı Hakk’ı
unutmuşlardır, sanki nice bin kelbler cem olup (ehl-i dünyâ kelplere teslîm eylediği beyân
olunur) bu deni dünyânın cîfesine üşüp yerler, bir lokma cife için kelpler gibi birbirleriyle
acîb hırlaştılar, cifeyi yemekten şöyle haris olmuşlar ki, dahî eğer ellerinden gelse bu
dünyâyı ve cîfesini hep kendileri yerlerdi ve gayriye bir lokma vermezlerdi, bunlar dünyâ
cîfesin şu resme yemişler ki, cemi’ azaları hükm-i şeytan içinde bağlanmış, cemi’ işleri
emr-i Hakk’a muhâlif ömürlerin tûl-i emelde geçirirler ve tekebbürlük ederler, dünyâya
sığmazlar ve Allah Teâlâ’nın has kullarına hakãret birle nazâr ederler ve Hakk Teâlâ
hazretinin has kullarından şöyle kaçarlar ki, sanki harpte kâfirler Hz Ali (k.v.) hazretinden
kaçar gibi kaçarlar emr-i ma’ruf ve nehy-i ani’l- münkeri işitmeyelim diye eğer ellerinden
geldi ol emr-i ma’ruf ve nehy-i ani’l- münker eden evliyâyı bir saat kasabalarında
komazlardı veyâhut öldürürlerdi, sa’yleri dahî dâim şerdir ve günde bin kere söylersin
Hakk sözleri işitmezler ve o saf insandan bunlarda hiçbir nesne yok, adları mü’min lâkin
dinleri gayri kamusu ahlâk-ı zemîme içre gark olmuşlar, kahvehâne kelpleridir, işleri
dâima kahvehânelerde âdem eti yemektir. Pes çünkü evliyâ bunların bu yaramaz ve çirkin
hallerini ve emr-i Hakk’a muhâlif [48] sözlerini gördü ve işitti. Eğer kãdir olsalardı eline
bir kılıç alırlardı ve cümlesini kırarlardı. Zîrâ görür ki, Allah Teâlâ’nın azîm düşmanlarıdır.
İmdi evliyâullâh Allah Teâlâ’nın düşmanlarına karışmazlar, onlardan uzlet ederler
ve gönüllerini ağyârdan pâk etmeye sa’y ederler ve evliyânın murâdı mebdei ve meâdını
bilip, ilm-i hikmet kapısı ona açıla tâ ki, Hakk Teâlâ onu şey’i câmi’ kıla ve envârından nur
verici ola ve Hakk Teâlâ ona yakınlık kapısın aça ve cümle esmâ ona haram ola, Hakk
Teâlâ İbrahim b.Ethem rahimehullâh gibi onu her kemâle mir’at kıla tâ ki, Hakk Teâlâ’nın
zât-ı şerîfine ve sıfat-ı şerîfine mazhâr olup zıll-i hâs ola ve Hakk Teâlâ ona gãhi cemâlin
arz ede gãhi celâlin arz ede ve Hakk Teâlâ onu zât-ı pâkına da’vet ettiğini bile, da’veti
kabûl ede, gerekmez dünyâ gerekmez ukbâ ona, gerektir mevlâ hâ evliyâ hâ, sâhib-i
kerâmet. İmdi bu makãma ermek dilersen özünü dünyânın cîfesince mülevves kılma tâ ki,
salâtına mâni’ olmaya, nefsine gãlip olmaya sa’y eyle ve nefs-i emmârenin murâdını
verme, nefs-i emmâresin besleyen herkes müslüman olmaz ve dini ve îmanı ona yoldaş
135
olmaz. İmdi zâhirin ve bâtının riyâzât suyuyla pâklan denizinde tamam pâk ile tâ ki namaz
kılmaya lâyık olasın, vücûdun Hakk’tan gayriden hâlî kıl tâ ki, sücûdun sırrına erişesin,
ondan sonra fahr-i Muhammed (sav) hâsıl ola, sırr-ı fahri tecellî kıla, onunla tecellî bulup
nefsin merzıyye ola ve mir’atın dâim Hakk’a mukãbil ola tâ ki, kevn-i mekân seyrân edip
hikmet üzerine yer aklanmıştır, bu tertibe ve nelerden hâsıl olmuş ya bu tertip üzere. Ya’ni
Hakk Teâlâ bu enâsırı neden yarattı, eczâsı nedir? Hakk Teâlâ kelâm-ı kadîminde buyurur
ki � <= <�ء�دا7 �Dآ -� ;�- ,cemi’ eşyâyı sudan yarattım”442diye veya suyu neden yarattı” وا
eczâsı nedir? Hakk Teâlâ sana bildire tâ ki, Dehrîler gibi dalâletten helâk olup kalma, halâs
olasın ve bir şeyi abes yerlere yaratılmış görmeyesin tâ ki, kalbin maârif-i dürriyle pûr ola
ve cemi’ eşyâda vechullâh göresin, gãhi fevka’l-a’lâya nâzır olasın, gãhi tahte’s-serâya
nâzır olasın iki cenâb yanında hâzır ola ve Hakk Teâlâ seni iki kanatlı kıla. İmdi sa’y eyle
“evc hümâ zıllne” eresin. Zîrâ [49] cümle sâlikler hümâ zıllinden buldular, o zılle râhî ol.
İmdi şol zılli bil ki, onda hiç zulmet yoktur, zıll-i hâstır. Hakk Teâlâ: H�7وا �-+� �ا إ ; ا
[Bana vâsıl olmağa vesile isten]443dedi. İmdi her yola gidenlere delil lâzımdır ki, ol kimse
delilsiz yola gitse delâlet-i beriyyesinden helâk olur. Ey serâbı su sanan sudan mahrûm
gözsüzler ve sağırlar! Cümle eşyâyı envâr kılmıştır her bir nesne Hakk Teâlâ’nın sıfatında
türlü türlü ahbâr verirler ve cihânın her bir sadâsı Hakk Teâlâ’dan haberler verirler ve
göklerde ve yerlerde her ne var ise cümlesi Hakk Teâlâ hazretini zikirler ederler ve
birliğine ikrâr ederler, onların zikirleri ve ikrârları ve cümlesinin kalbi, envâr-ı zikrin
zevkiyle görür ve işitir misiz? Ey adı mü’minler ve gözsüz ve sağırlar, kati’ sâdık mü’min
ki, zikr olunanları zevkiyle işite ve göre ve Hakk Teâlâ’nın birliğine ve azametine ve
ilmine ve kudretine nazar edip hayret-i kübrâda hayrân olup kala, kati’ sâdık mü’min ki,
dünyâ sekrânlığından ayıla tâ ki, namazı mü’minler namazı ola, namazından Hakk
Teâlâ’nın bahşişi hâsıl ola tâ ki, namazı mü’minler namazı ola ve imanın nûru âşikâre olup
göre. Zîrâ Rasûlüllâh (sav) zâtullâhı mi’raçta müşâhede etti. İmdi namaz mü’minin miracı
ola. Pes mü’min ve mü’mine namazından Hakk bahşişi hâsıl olur, namazının ve imanının
nûru âşikâre olup görür ve kendi mâhiyyetin idrâk eder, ondan sonra Rabbini bilir ve Hakk
Teâlâ’yı cemi’ âlemlerden münezzeh görür ve Hakk Teâlâ’nın ilminin ve kudretinin âlem
yüzünden okur, müvahhidler zümresine dahîl olur ve ehl-i dünyâdan uzlet eder, sözü
zikrullâh olur ve samtı fikrullâh olur hâ, abdesti ve namazı ve imanı makbûl olan, gafleti
442 Nur, 24/45 443 Mâide, 5/35
136
terk eden uyanık sâdık musallî olur. Huzûr-u kalb-i Hakk’a lâyık iş işleyen münâcaat-ı
hakîkatte kãim olan ve Mevlâ’nın vechinden hayrân olan sâdık-ı tâlip kati’ sâdık-ı tâlip ki,
hakîkat-ı kalp noktadır ve mazhâr-ı nokta harftir ve harfi müdriktir. Her kaçan kim bir
nesneyi idrâk ede, ol idrâki akıldır ve çün bir nesneyi göre adı basardır ve çün işite adı [50]
semi’dir ve çün burundan koku duya, adı şemdir çün beden hissi ola ve soğuk, yaş ve kuru
duya adı lemstir ve çün her makãmın ve her sıfatın ve her taamın lezzetin duya, adı zevk ve
safâdır ve çün söz söyleye adı kelâmdır ve çün bir nesneyi yapmağa ve yıkmağa kãdir ola
adı kudrettir ve çün bir nesneyi terkib ede adı fendir, ve çün gönülde olan harfleri yüze
çıkara ve bir sûrete musavvir ede, ol musavvir olan sûret-i müdrik idrâk eyleyip dahî
yürürken adı hayâdır, ve çün her nesneyi tamam idrâk ede adı akıldır. Bunlarda gayrı dahî
nice sıfatları var bu cümlesinin sâhibi kimdir ki, cana canım der ve akla aklım der, ilme
ilmim der ve gönle gönlüm der ve nefse nefsim der. Hâsıl-ı kelâm budur ki, zâhirinde ve
bâtınında her nesi var ise benim diyen kimdir bile ve ene diyen kimdir? Kati’ tâlib zâhiri
zâhirine ve bâtını bâtınına mazhâr ola.
İmdi bâkî dârın meyvesi fenâdan sonra hâsıl olur, fenây-ı mutlaka erişmek dilersen
Muhammed Rasûlüllâh (sav) hazretine kavlen ve fiilen ve hâlen ve ittibâen mutabaat kal.
Zîrâ ki, amel-i sâlihsiz hiçbir kimse Hakk’a ermez ve cihanda hiçbir kuş kanatsız uçmaz
bir kanat birle dahî hiçbir kuş uçmaz. İmdi sa’y eyle zâhirin ve bâtının emr-i hakkıyla bir
eyle tâ ki, Hakk Teâlâ hidâyet kılıp sana iki kanat vere ve ne yere kasd edersin tayrân
edesin, âlem-i mülk ve âlem-i melekût seyredesin tâ ki, zâtın mir’at-ı zât ola ve ondan
sonra dahî hicâbların ref’ ola ve bâb-ı Hakk’ı açık bulasın, kurbet hâsıl edesin ve Hakk
Teâlâ’nın sıfatına ve zâtına mazhâr olasın, Allah Teâlâ sana âlem-i mülkü ve âlem-i
melekûtu musahhâr ede ve her anda hakîkatların seyredip sırr-ı eşyâyı göresiz, ondan sonra
kalbinden ve canından geçip sırr-ı nihandan alâmetler göresin ve onda fenâ sahrâsına düşe
cemi’ hâsıl edesin ve Allah’tan gayrı hiçbir nesne kalmıya her ne var ise efnâ edip ve Allah
Teâlâ’yı görüp sücûdun edesin, Hakk Teâlâ tecellî edip hicâbı ref’ ede, mevlâdan hitâb
işitesin. İmdi [51] bu muhakkıklar sözlerine şol sâlikler inanırlar, zîrâ ki, bu makãmlara
seyrân eylemişlerdir ve sâdık mü’minler dahî inanırlar, ammâ münâfık ne inanır, ve ne haz
ederler, bin delil etsek ikãme münâfıklar inanmazlar. İmdi bu sözler şol vâsıllâr hazzıdır ki,
tecellî-i zât ile Hakk’ı dahî bilmişlerdir ve şühûd ile ayn-ı ceme erişmişlerdir ve i’tikatları
sûretlerinden Hakk’ı müşâhede ettikleri i’tikatlarının aynıdır gayrı değildir. İmdi eğer bu
Hakk sözlere tasdik kılarsan dâr-ı fenâdan hurûc et, cihân halkasının gözünden gãib olsun,
137
mir’atın kedûrattan pâk kıl, cihân nakş-ı kamusu mahvolsun, dâim murâdın dîdâr-ı Hakk
olsun, ondan sonra görenler güne gün zâhir olsun sırr-ı Hüdâ’dan inşaallahü Teâlâ. İmdi
sülûkün dâim eyle ve ehl-i himmet ol, süflîde kalma fevka’l a’lâya kasdeyle ki, vatan-ı
aslîdir ve maksûdun şühûdî zât olsun tâ ki, sana nûr-u Hakk’ı muhîd ola. Cenâb-ı Hakk’tan
bir nidâ erişe, çünkü dâim sana matlûb oldu “benim mahbubum oldun” diye ve her dem
zikrullâh dilinde hazır ola, Hakk’tan sana da’vet ola, ondan sonra tamam bu dârü’l-
fürûrdan el çekip, pervâz idüb, arşın katına çıkıp onda bir sahrâ görüne bîhad ve onda bir
ziyâ göresin ki, hiç gurubu yok ve bir ziyâdır ki, hiç zevâli yok, onu görüp sebât-ı kurbe
eresin, Hakk Teâlâ onda sana çok ziyâfet kıla ve sâfî şarâb-ı ayni tesnim suna, içip ondan
tevhîd-i zâta eresin, makãm-ı vahdete istikãmet bulup halkla Hakk’a ikãmet edesin ve
Hakk likâsına vâsıl olasın, ayn’-ı bekâya fenâ fi’llâh ol, safâya erişiniz. Allah’ı birle tâ ki,
cehil zulmetinden halâs olup, ehl-i dünyâdan uzlet edip, halvette sohbetin Hakk’la ola hâ
kerâmât. İmdi necât istersen ehl-i dünyâdan uzlet eyle, onlara karışma, zîrâ ki, onların
sohbetinde kalbe kasâvet erişir ve seni Hakk’tan ırak eder, şeytan-ı laine yakın eder. İmdi
bunlardan kesil, Hakk’a vâsıl olmaya kast eyle. İmdi necât hulk-i hasendir, istersen
dünyâdan ve ehl-i dünyâdan el çek uzlet ihtiyâr eyle [52] ve velîlere yar ol, gayri yâr
isteme, özüne taallükten biri etki, İsâ (as) gibi mücerred ol, deccâl nefsini öldür şâh ol, adl
eylemekten ma’mûr eyle, nur ile şehrin dola tâ ki, zulmet gide, nûr-i kübrâ olup âlî cevher
olasın ve sa’yler eyle ki, şâh iken dilenci olmayasın ve deruh kul olma, genç Kãrun hevâya
verme, nuh iken heyûlâ denizinde gark olma, nefis yedi başlı ejderhâdır. İmdi ol yedi başlı
ejderhâyı öldürmeye evliyâ terkeşinde çıkmış yedi ok gerektir ki, ol ejderhânın yedi başını
öldürmeye havârîler gibi ehl-i nur ol. İmdi ol yalancı müflis medyunların lâfına aldanma,
anâsırın hükmünü iptâl eyle tâ ki, emr-i Hakk’a itaat ede ve itaat kılmağa kãdir olasın ve
ibâdetin neticesi ma’rifettir. İmdi tâlib-i mevlânın hun ve cefâdır ve canı terk eylemek anın
hûnudur. İmdi sa’yeyle ki, vücûdun esmây-ı hüsnâya câmi kıl tâ ki, ilmin Hakk’a’l- yakîn
ola. Kãl-i taklidi ko, nâfiz değildir. Hâl-i tahkîki talep kıl ve gönlünü rûha tâbi’ kıl tâ ki,
vücûdun ma’rifetle ma’mûr ola, ammâ eğer ruh gönle tâbi’ olursa müsâhibin şeytan olur,
zîrâ gönül ekserin murâdına nâil olur. Gãfil olma ve ona göre tedbir eyle tâ ki, cân-ı
muraddan mahrûm kalmayasın, kalbini beytullah kıl, melâike gelip emrullah ile tavâf
edeler.
İmdi gönül tıfl oğlan gibidir; neyi görürse ona meyleder ve onu kesbeder. Her ne
vecihle terbiyet edersen ona göre hâsıl eyler. İmdi tâlibe himmet gerektir, nefsi kalbe ve
138
kalbi rûha tâbi’ ola tâ ki, ondan sonra kalbi darü’s-Selâm ola, inşaallahü Teâlâ. Tâ ki,
tecellîye lâyık ola murâd olan şehved ile gönüller kãnî olmaz. İmdi semâ-i rûha kasdeyle,
hicâb-ı nûrânîden geç, tâ ki, bizzât mevlâdan hitâb işitesin. Ey gãfil! Üzerinde bir hicâb
olsa günün nûrunu görmezsin, yayınmış bin hicâbın altında gaflet uykusu içinde yatıp
uyurken âlem-i lâhutu görmek istersen ol olmaz. Zîrâ hakkın mazhârı rûh-ı izâfîdir. İmdi
âlem-i ervâhı seyreden rûh-ı izâfîdir yoksa her küdâya müyesser olur sanma. Nefs-i
emmârede olanlar şeytanın mazhârı olmaktan halâs olup [53] mü’minler zümresinden
olasın. İmdi sa’y eyle ki, rûh-i küllî ve rûh-i lâ cüz’i bil ve rûh-ı cüz’ede kalma, matlûbun
şuhûd ola. İmdi tâlib-i Hakk’ın alâmeti oldur ki, özü tekãzâ eder ki, bir mürşid taleb eder
ve belâya boyun verir. Eğer bu halleri yok ise mü’min değildir ve sözleri yalandır. Eğer
necât istersen vahdetin cem’ini nûş etmeye sa’y eyle ki tâ ki, cem’i vahdet cur’asın nûş
edip mest ol ve mâsivânın zerresin görmez ol. Her neye nazâr kılsan mevlâyı göresin,
esrâr-ı Hakk erişe, hayrân ede, her nefes seyrânın hidâyet-i Hakk’la vechullâh ola; آ89 67ء
��� و>; ه� ) إ 444 sahrâsını seyrân edip vech-i bâkîye eresin. Pes râh-ı fenâ bunda, mutlâk-ı
fenâ budur ve bundadır. Ondan sonra mukarrer bulup dehrin fenâsın ve fenâ libâsın ihtiyâr
edip mâtem donun giyip terk-i dünyâ olur. Pes küdûrât-ı hevâdan sâfî olup, kamu halktan
nefret eder, uzlet ihtiyâr edip fikr-i ağyârdan hâlî olur ve bu âlemde garip olup, bir ehl-i
dünyâda ehl-i dil bulunmaz ki, ona hâlin takrîr ede, bu ahbârı işide, tasdik ede kat’i bir fenâ
meydânının sâhib-i Kur’ân’a Cenâb-ı Hakk’a bâğ-ı visâle erişmiş ve meyhâney-i vahdette
huzûr-i kalp ile namaz kılıp delîl-i esrârdan Mescid-i Aksâ’yı bula.
Ey gãfil, haşirden ve haşir oldu, gözün aç kitabın oku cem’i halkı cihandır bu
sahrây-ı teaccüb fark oluptur, ehl-i cenân ile ehl-i cehennem cümlesi mevcûdun tekãzâsı
iki söz öğüt fikreyle tâ ki, anlamak vâsıl ola. İmdi her kişi mertebesine bugün bunda bulur.
Kim ki, sa’yedip hidâyete lâyık olup ona hidâyet erdi, ebed visâl buldu ve her kimki, nefs-i
hevâsına tâbi’ oldu; dalâletten necât bulmağa sa’y eylemedi ebed dalâlette kaldı. Her kimin
hassası aşk-ı hakîki ola, ol mürîd-i sâdık yolda kalmaz, anın kalbine envâr-ı tecellî ile dolar
inşaallah. Ammâ kãbiliyet olmasa fâilden ona te’sir etmez, ezelden cümle tedbir böyledir,
zîrâ eser-i kãbiliyettir.
İmdi [54] müheyyâ ol kalbini gayrîden hâlî kıl, kabûle lâyık ol, tâ ki, fâil eser edip
sen de kâmillerden dahî olasın ve eğer kâmillerden olmak dilersen ehl-i himmet ol,
444 Kasas, 28/88.
139
evliyây-i izâma hizmet eyle tâ ki, matlûbuna eresin sana da hizmet edeler. Zîrâ ezelden
âdetullâh böyle olmuştur ki, hizmet ile bulunur vuslatullâh. İmdi derbederler gezip bednâm
olup âhiretin târ u mâr etme sa’y-i beliğ eyle tâ ki, Hakk Teâlâ kalbine levh-i mahfûz kıla
ve kalbin gözü açıla, her nesne ibret birle nazarlar edesin.
İmdi dâim siyâm u kıyâm kıl kurbet-i Hakk’ı bul, ihmâl ko, Hakk lâfzına mazhâr
olasın, yüzünü görmeğe sa’y eyle, zîrâ onların yüzünü görmek Haccü’l-Ekberdir, ehl-i
himmet ol, evvel anâsır hükmü ref’ ola tamâmet tâ ki, kalbin mâsiyet gecesinden pâk edip
ihyâ edesin, ondan sonra leyletü’l-kadre erip tecellî-i zât ola, Rabbın görüp her dem sücûd
kılasın ve yere nüzûl eder cümle melâik ve rûh-ı şuhûdunuzu göresin ve kamu eşyâya
muhîd olmuş bir nûr-i âzam göresin ki, hiçbir nesneye benzemez, nihânı yok mekânı yok
cihetinden muarrâdır, levni yok tefsîrden münezzehtir. Kim ki, ol nûrun şûlesine gark olur,
bu hâli görüp aklı gider, o dem yüzün yere koyup kurbet hâsıl oldu diye secde etti ve ru’yet
hâsıl oldu, fenây-ı mutlaka erişti ve kamu eşyâdan ğınâ bulur gözün açar yer çây-ı ekber
görür ki, göğü göğe benzemez ve yeri yere benzemez. Ol âlemden dahî geçip yüzü Hakk’a
müşâhede ede, ol vakit renksiz ve niteliksiz ve hatsiz ve nihâyetsiz ve bîmisl ve bîzıdd,
bînidâ, ona âşikâre olup temkin ve temekkün ona lâzım değildir. Pes onda ne tulu’ bulunur
ve gurup bulunur ve sağ kalır ve sol kalır ve ön kalır ve ne art kalır ve ne gökler ve ne
yerler ve ne zaman ve ne mekân kalır ve ne ıraklık ve ne yakınlık kalır ve ne gece ve ne
gündüz kalır [55] ve ne arş ve ne ferş ve ne dünyâ ve ne âhiret kalır. İmdi benim rûhum bu
ahvâli görmekle bilinir demekle bilinmez. Bil külli ki, yetmiş bin âlem insân-ı nihâdında
mevcuttur ve her âlem hesâbınca insân-ı kâmilin bir gözü vardır ki, ol âlemi ona münâsib
gözüyle mütâlâ’ kılar ol âlem keşfolduğu halde bu yetmiş bin âlem vardır iki âlem içinde
cümle mündericdir ki, ona nûr-u zulmet derler, ya’ni biri âlem-i melekûttur ve âlem-i gayb
ve âlem-i şehâdet dahî derler ve hem cismânî ve rûhânî dahî derler ve hem âhiret dahî
derler ve insan bu iki âlem mecmûundan ibâret kudret-i lâyezâl iki zıddın arasında cem
etmiştir ve ol bu yetmiş bin göz ki, yetmiş bin âlemi idrâk eder ve insan iki âlemin
müdrekãtı içinde Hakk Teâlâ cem’ eylemiştir ve cem’i cismâniyyet âlemlerin beş havâssın
birle idrâk eder ve beş havâss-ı bâtını ki, insanın rûhâniyyetine taalluk dutar ve cemî
râhâniyyeti âlemleri onunla idrâk eder ve biri akıldır ve biri dahî ruhtur ve biri nefs-i
külldür ve biri nutktur.
İmdi nâtık ol sâdıktır ki nefes muvâfık ola ve Hakk Teâlâ’nın kitabına böyle
olmayan şey sağırdır ve dilsiz ve gözsüzdür. Pes o doğru dönmez kavlühüTeâlâ: d�Mو<� ت
140
و � رoK و � ی�7\ إ �� 6B آ��ب <!=<= ور3� إ �� ی:-�9U و � ح!�� �U-c 6Bت ا Fرض Ma’nây-ı
şerîfi budur ki; “Bir yaprak düşmez ağaçlardan Allah Teâlâ onu bilir ve dahî bir dane
yoktur, yer karanlıklarında dahî bir yaş yoktur ve bir kuru yoktur illâ Allah Teâlâ’nın
kitabında yazılmıştır.”445 demektir. İmdi bu âyetleri anla, nefs-i Hakk kitabıyla muvâfık
olan nâtık kimdir? Eğer basîretin gözü açıksa okut, fikirler eyle tâ ki, mefhum hâsıl ola,
evliyânın ilmine ve keşfini inkâr etmekten halâs ola. İmdi eğer yetmiş bin âlemi idrâk idüb
ol hicâblardan geçmek dilersen yüzünü tabiatın esfel-i sâfilînden şeriat-ı a’lây-ı illiyyîne
yönelt ve bir mürşid-i sâdık taleb eyle, eğer mürşid mağribde olsa ve sen meşrıkda olsan
ıraktır deme, azm eyle var [56] eşiği taşına başın ko, huzurundan ayrılma her halde teslîm
ol, dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevir uzlet ihtiyâr eyle, riyâzete, mücâhedeye meşgûl
ol ve Hakk Teâlâ’dan korkmak evyânını başına ör ve şeriat ve tarîkat yükünü arkana
yüklen ve nefsin başını mücâhede çekici ile dâim dövün ve takvâ evyânını başından
giderme ve nefsin merkep edin ve bin Hakk yoluna yürüt ve nefsin murâdın verip, şeytan
yoluna yürüme ehl-i hevâlar gibi. İmdi mürşid huzurunda tasfiyye-i kalbe ve tezkiye-i
nefse dâim derviş tâ ki, “mülhime” makãmına eresin ve ilhâmât-ı rabbânî birle müşerref,
münevver olup her nesneden hakîkatını ilhâm-ı Rabbânî birle bilesin ve ondan sonra ol
yetmiş bin hicâbı geçip seyr-i ilallah hâsıl edesin ve cem’i eşyâdan Hakk Teâlâ’yı
münezzehce görüp müşriklikten halâs olasın.
Ey gãfil, uykuya ölüm dedi, Hakk Teâlâ nitekim buyurur : ϒ D�- وه� ا ��ي ی��B��آ' �7
�ن-U:آ��' ت �U7 '(CJ!�ی ��ج:)' '> ; �WT أجWfUM> D '� إ ;B '(p:!ی ��9ر '�� وی:-' <� ج�ح�' �7
Ma’nâsı budur ki “Dahî ol Tanrı Teâlâ sizi öldürür gece sonra Hakk Teâlâ yine der görür
ondan sonra haber verir size işlediğiniz işleri.”446 demektir. Ey gãfiller! Bu âyetler neye
işârettir? Hiç bilir misiniz ve hiç kulağınıza girmez, zîrâ isyânın küfür sarhoşluğundan ve
dünyâ lezzeti sarhoşluğundan kulaklarınız sağır olmuştur ve anın için Hakk kelâmı
işitmezsiniz. Ammâ şeytan sözlerin acîb işitirsiniz ve hiç delil istemezsiniz, bir kezden
kabul edersiniz nefis şeytanınıza muvâfık olduğu için. Ey gãfiller her gece uykuda şol
yerler ki, görersin öldüğün vakit onda varırsın, ehl-i takvâ ol tâ ki, göklere yol bulasın
kimki ilm-i takvâdan nasipsizdir, ol göklere yol bulamaz esfelde kalırlar, hor ve zâr
dünyâda her ne tohum ekersen eğer hayır ve eğer şer âhirette sûret bağlar. İmdi şol tohumu
eke görür ki uykuda hûri ve gılmân ve nihâyetsiz âlemler göresin ve bir ziyâ göresin ki, hiç
445 En’âm, 6/59. 446 En’âm, 6/60.
141
gurubu olmaya, her gördüğün murâdınca da ola, gözlerin görmekten lezzet bulasın, ammâ
korkuluca düşler ki görersin nâ-gehân seni incitirler, her ne türlü yırtıcı canavarlar ve
çirkin sûretler görürsen bil ki, her biri bir günâhından kopar. [57] her günahın bir rumuzu
olur uyuduğun vakit ت�U �م اخ ا�� buyurmuştur. [Uyku ölümün karındaşıdır.] 447 gözün ا
aç gãfil olma yâhû.
Temmetü’l- kitâb, el-fakir tarîk-i Uşşâkî’den Muhammed EminTevfik Servi
Rebi’ul ûlâ [h. 1306]
Güfte-i Câhidî (ks)
Bir teferrüc eyleyip baktım cihânın yüzüne
Her neye baktımsa ibret göründü gözüme
Âkil isen can gözün aç, tut kulak bu sözüme
Bir değirmendir bu dünyâ, öğütür bir gün bizi
Âlet taşı değirmenin yeryüzün tutmuş karâr
Göklere kılsam nicedir leyl ü nehâr
Nice yüzbin evliyâyı toprağa kıldı karâr
Bir değirmendir bu dünyâ, öğütür bir gün bizi
Alına aldanma sakın mekriyle hîle kılar
Verdiğini geri alır, sanmaki bâkî kalır
İki taşın arasında dânenin hâli nolur
Bir değirmendir bu dünyâ, öğütür bir gün bizi
Câhidî geç bu fenâdan bakma anın alına
Zehr olur herkim yerse sunma anın balına
Âkil isen kıl seyâhat gir Resûlün yoluna
Bir değirmendir bu dünyâ, öğütür bir gün bizi
447
Heysemî, Mecmeu’z-zevâid, X, 415 (Ali b. Ebî Bekr, I-X, Kâhire/Beyrût, 1407).
142
Çorak içinde dânenin ömrü olur ona gıdâ
Bulmadı iflâh o çölden enbiyâ-i şâhı gedâ
İki cihânın güneşi fahr-i âlem Mustafa
Bir değirmendir bu dünyâ, öğütür bir gün bizi
TEVHÎD-İ ZÂT
Kitâb-ı tevhîd-i zât (fihrist)
Mecnûn ile Leylâ.......................................................................................................70
Âdem’e secde hakkında............................................................................................84
Kâfirin müslüman olması..........................................................................................87
Şeriatı terk edeni beyân eder.....................................................................................92
Erincek yedi yüz ellisinden sonra evlenmeye.........................................................108
Faslün fi beyâni’l-gazâ............................................................................................119
Faslün fi rûhi’t-tahliyye...........................................................................................145
Sepet ile su almağa..................................................................................................156
Faslün fi ihtiyâcı’ş-şeyhi’l-mürid...........................................................................175
Fasıl, şeyhlik makâmın beyân eder.........................................................................176
Bu fasıl Sâlihlerin makâmın beyân eder.................................................................186
Bu fasılda irâdetin şerâitin beyân eder....................................................................190
Uhud gazâsının cengin beyân eder..........................................................................202
Bu fasıl müridin zikre ihtiyacı.................................................................................209
Zikr-i cehri efdâl olduğu beyân olunur....................................................................213
Cehirle zikr hakkında fetvâ beyân olunur...............................................................215
Fasıl, tarîkat âdâbın bildirir.....................................................................................220
143
Fasıl, Ulemânın sülûkun beyân eder.......................................................................223
Hikâye, Ebû Cehil mel’unun efendimize hucûmun beyân eder..............................235
Hasan Basrî hz. nin müridleri şeytandan şikâyet ettikleri.......................................237448
eş-Şeyh Pir Hasan Hüsameddin Uşşâkî (ks), ondan eş-Şeyh Memican Efendi
(ks), ondan eş-Şeyh Ömer Karîbi (ks), ondan eş-Şeyh Câhidî Efendi (ks), ondan
Ahmet el- mâ’ruf bi boğâzî (ks), ondan eş-Şeyh Nuh Efendi (ks), ondan eş-Şeyh
Osman el- Edirnevî Fil Yokuşu (ks)
Hâzâ müellifü’l-kitap Câhidî Efendi (ks)
[61] Bu Şeyh Câhîdî (ks)’ in “ Tevhîd-î zât” kitabıdır.
M7' ا -�; ا ��حU= ا ��ح' - �!�: U= وا�: ��ت' ا ��!J= و +�U . 2J��=ا 2U� [ ربJ ا 2�U�> ;�-� �� W-. مi�M �iة وا وا
.ا U�+-= و اه-; ا I�J!= و اص7��; ا I��ه�ی= Ammâ ba’dü, şöyle bilineki, sebeb-i telif-i kitap
oldur ki, muvahhid ile mülhidi temyîz eylemektir murâdımız. Hakk Teâlâ’nın tevfîki birle
şöyle bil ki, Hakk Teâlâ’nın zât-ı vahdâniyyeti kamu eşyâdan ârîdir. Zîrâ ferdâniyyette
isim-i vasfa mecâl yoktur, ehaddir, izzet onundur ebed, Hakk Teâlâ zât-ı şânını cem’i
eşyâdan münezzeh olduğunu bildirmek için pes bu ma’nâda: 2أح ;�- D3 [Ey Muhammed ه� ا
deki.O Allah ehaddir.]449 geldi. Zîrâ Kâbe’nin müşrikleri, “Yâ Muhammed! Rabbini vasfet”
demediler, zâtından sual ettiler. İş bu sırdan vâhid’i anmadı ehad’den oldu kale. Zîrâ Hakk
Teâlâ’nın vahdâniyeti üzere kamu halk nâşi oldu. Pes zâtına lâyık olmayanları gidermek
için ve müşriklere ilzâm için ehad lâfzı geldi. Bilineki, ehad ile vâhidde fark oldur ki, ehad
zât-ı mutlaktır, vâhid esmây-ı sıfatıdır, ammâ ayrı değildir vücûd-ı vâhiddir, ehad vâhidsiz
olmaz, vâhid dahî ehadsız olmaz. Eğer basîretin açık ise âlemin nakşına bak nakkãşını
anla. Güneşe nazâr kıl ki, âlem-i mülke padişahtır, neye mazhardır fikreyle, müşâhede
târikındın mahrûm kalma tâ ki, Hakk Teâlâ’nın sıfatını ve zâtını idrâk hâsıl ola inşaallahü
Teâlâ ve eğer sâil sual ederse ki, Tevhîd-î zât nedir diye? Cevap oldur ki, Hakk Teâlâ
Kelâm-ı Kadîminde buyurur ; � إ dM� �7 �U�3ئ '-: �ا ا ش29 ا -�; أن�; � إ ; إ �� ه� وا U-�ئ)� وأو
�� Ma’nâsı budur ki, “Tanıklık verir Allah Teâlâ ه� ا :/ی/ ا �)' إن� ا J2ی= .�2 ا -�; ا Q+-�مإ
448
Karşılaştırdığımız nüshada bu beyitler ve fihrist yok. 449
İhlâs, 112/1.
144
Allahtan gayrı Allah yoktur dahî melekler tanıklık verir Hakk üstüne dururlar adlillâh,
Allahtan gayrı Allah yoktur, dahî azîzdir hikmetler ıssıdır, tahkik din Allah katında islâm
dinidir”450 demektir.
Biline ki, tevhîd Allah Teâlâ’yı cem’i eşyâdan münezzeh görmektir, vücûd-ı [62]
mutlaktır, mâhiyyete ârıza olmaz, vahdâniyyette şerîki yoktur, biridir demektir. Ammâ
Ehad ismi dörtdür, biri fiildir ve biri ism-i zâtidir ve biri sıfatıdır ve biri hüviyyet-i
bahridir, kimi nûr-ı mutlaktır. İmdi bu dört; cem’-i mutlakadır, münezzehtir. Zîrâ sıfat-ı
nefsîdir, bu dört vahdet Zât-ı Bâri’ye delâlet eder, ancak gayriye delâlet etmez, zâtından
gayriye. Meselâ; mevcudluk ve kendi zâtıyla kãim olmaklık ve vâhidlik ve hâlikıyyet.
Bunlar hemen zât-ı Bâri’ye delâlet eder, gayriye etmez. Hakk Teâlâ’nın fiiline hiçbir kimse
kãdir olmaz. Şerîki yoktur, kadîmdir bu kâinât O’nun mahlûkudur ve cümle eşyâ fânidir,
mevcûd-ı hakîkî değildir. Hakk Teâlâ’dır ki, dâimü’l- bekãdır diye, diliyle ikrâr etmektir
ve gönül birle inanmaktır.
Pes ehl-i tevhîd üç mertebedir.
Birinci mertebe; Mübtedîlerin tevhîdi taklîdtir, ya’ni gayri kişiden işitip ya
kitaptan görüp derler; îmanları taklîdtir, istidlâl-i zevkî değildir, misâl diliyle ederler “
Allah birdir şeriki yoktur, âlemlerin rabbi oldur, taam yemez kimseden doğmamıştır,
cümle eşyâdan münezzehtir, zâtı, sıfatı mâsivâdan ganîdir, âli zâtıdır” diye diliyle ikrâr
ederler. Pes bu şol tevhîdtir ki, zâhirinde diliyle ikrâr eden kimseye ehl-i kıble derler ve
eğer şart-ı îman ve sıfat-ı îman ve ahkâm-ı şeriat nedir bilirse ve hükmünü icrâ ederse kıble
bunun üzerine konuldu, bunlara ehl-i kıble derler, islâm dinini bâtıl dinden bu tevhîd-i birle
ayrıldı. İmdi bu tevhîd-i birle kimse zillet bulmaz, dünyâda cezâdan halâs olur.
İkinci mertebe; Havâssındır. Ol tevhîd oldur ki, Hakk Teallâ'nın zâtına ve sıfatına
ve ismine diliyle ikrâr ederler ve gönül birle inanırlar ve ahkâm-ı şeriatı tasdik ederler,
emrine imtisâl ve nehyinden ictinâb ederler ve ahkâmlı îman nedir bilirler ve sıfat-ı îmanı
ve şart-ı îmanı bilirler ve cem’i a’mâlin bedeni ve rûhu ve sırrı nedir bilirler ve hükmünü
icrâ ederler, tarîk-i Hakk’a boyun verirler ve uzleti ihtiyâr ederler ve halktan tamam
ümitlerin keserler ve cem’i işlerinde müessir Hakk Teâlâ’yı görür gayriden görmezler ve
kader, sırr-ı Hakk’ı bilirler [63] ve her nesne ve katında zâhir olur bilirler ve Hakk-ı âlem
450 Âl-i İmrân, 3/18-19.
145
yüzünden okumuşlardır, muvahhidlerdir. Pes îman keşf-i âyan nûr-u birle sâbit olurlar
müşâhidlerdir.
Üçüncü mertebe; Ehass-ı havâssındır. Şöyle biline ki, ehass-ı havâssın tevhîdini
Hakk Teâlâ üründülemiştir. Bu tevhîd gayrinin nasibi olmadı, Hakk Teâlâ bu tevhîdi
muhtâr etmiştir âlem halkı fenâ bulduktan sonra bâkî zât-ı Hakk kalır onda hâmid ve
müşâhid bulunmaz, hemen haktır, muvahhid vâsıl hemen mazhâr olmuştur, zâtı zâtıyla
birler. Pes hakîkat tevhîd-i kâmil budur ki zâtı zâtıyla birleye tâ ki, âriyet olmaya. Nitekim
hz. Muhammed (sav) yakîn görmüştür ki bu cümle âlem-i kâinâtı Allah Teâlâ’ya senâ
ettikleri cümle âriyetidir. Pes ol emâneti red edip etti ki, “Yâ rabbi senin zât-ı kadîmine
senâ eylemek bir dil ile ol hades-i sıfat olmuştur, nice mümkün ola” dedi. Ondan buyurdu
ki, “ Yâ rabbi senin zâtına senâ eylemek hem sıfatın müyesser olur.”451 dedi. İmdi eğer nûr-
u ma’rifetin var ise; zikrolunan hadîslere nazâr kıl tâ ki, mefhum hâsıl ola, zâtı zâtıyla
birlemek nicedir anla. Pes ve hadîs-i kutsîde Allah Teâlâ “Kaçan ben bir kulumu sevsem
kulağı işitir ve görür gözü ve söyler dili ve dutar eli olurum”.452 Pes öyle olacak lâcerem
benimle işitir ve benimle görür benimle söyler ve benimle dutar diye buyurdu. İmdi bu
hadîs-i kutsîyi dahî fehm eylemeye sa’yile tâ ki, zâtı zâtıyla birlemek nedir, bilesin tâ ki,
galata düşmekten halâs olasın. Nitekim nice taifeler mübtedî ve ehl-i dalâl oldular ve
bunların sebebinden bu nice halk azgınlardan olup dinlerin fesâda verdiler. Ol tâifenin;
Birinci; Habîbiyye ve Ceyyibe’dir, onların i’tikãdı oldur ki, ederler “Kaçan Allah
Teâlâ bir kulunu sevse onu halktan dünyâdan keser ve ibâdet tekellüfünden kurtarır”
derler. Pes bu söz küfürdür. Bunların sözleri bâtıl olduğuna şâhit gerekse kelâm-ı Hakk’ta
mezkûrdur, kavlühü Teâlâ: U أو زد .-; نN; أو ان�s <�; 3--� 3' ا -�D إ �� -3/ �-�DJ> ی�أی�9P ا
Ma’nâsı budur ki, “Ey bürünüp yatan kişi [64] Ya’ni ey Muhammed! dur ورتDJ ا ��*ن ت�ت-�
gece illa az buçuğunu ya eksik ya artık eyle, Ya’ni ol vakitlerde ibâdet eyle dahî Kur’ân
harflerinden oku ya Muhammed”453 demektir. Öyle olacak Hz. Muhammed (sav)Allah
Teâlâ’nın habîbi iken onu ibâdet tekellüfünden kurtarmadı “gece gündüz bana ibâdet eyle”
diye buyurdu.
451 Bulunamadı. 452 Bulunamadı. 453 Müzzemmil, 73/1-4
146
İkinci; Evliyâtibe’dir. Onlar ederler “Kaçan bir kişi velâyete erişse emir nehiy
onlardan götürülür ve halk onlara secde eyleseler dürüsttür” derler. Bu söz dahî küfürdür,
sıdkına şâhit gerekse kelâm-ı Hakk’ta mezkûrdur. Kavlühü Teâlâ:
�ن 7�B�+��' آ�U أ<�ت و<= ت�ب <:� و-U:ت �U7 ;�ا إن�HIت � ”doğru ol nitekim buyuruldu
sana ve seninle tevbe edenlere dahî azmanız doğru yoldan tahkik ol ne işlerseniz
görücüdür”454 demektir. Bu âyet nâzil oldukda Hz. Muhammed (sav)’in güldüğünü hiç
kimse görmedi. Buyurdu ki; “Hûd sûresi benim saçım sakalım ağarttı”455 dedi. Ashab,
ettiler niçin yâ Rasûlallah? buyurdu ki [Hakk Teâlâ bana أ<�ت �Uآ '��+�B ] diye emreyledi.
“Sıhhat arzu hulûs-i niyyet eyle, mukîm ol beni birlemekte ve bana ibâdet kılmakta şöyle ki,
buyurduk” ol dahî korkusundan gece gündüz ağlardı, dünyâdan âhirete sefer edinceye dek
cem’i ömrünü emr-i ma’ruf nehy-i ani’l- münker birle geçirdi.
Üçüncü; Şimrâhiyye’dirler, onlar ederler “Avrad, oğlan insanın reyhânıdır, onları
tasarruf etmek dürüsttür, ya’ni zinâ ve livâta hâşâ helâldir” derler. İmdi bu sözler
küfürdür, katilleri vâciptir. Sıdkına şâhit gerekse kelâm-ı Hakk’ta mezkûrdur, kavlühü
Teâlâ '9�وجB ا�bN�ره' وی��ا <= أ7PTHی =�>YU- D3 Ma’nâsı budur ki, âyet “Yâ
Muhammed! mü’min erlere söyle yumsunlar gözlerin harama nâmahrem avratlara
bakmaktan ferclerin saklasınlar zinâdan.”456 demektir.
Dördüncü; İbâhiyye’dir. Onlar ederler “Biz kendi nefsimizi fısktan men edemeziz.
Zîrâ Hakk Teâlâ bizi ezelden fâsık yarattı, biz bize tevfik veremeziz”derler. Dâim nefisleri
hevâsında gezerler ne gerekse işlerler. Bu söz dahî küfürdür. Zîrâ Allah Teâlâ zâlim
değildir. Nitekim kelâm-ı Hakk’ta buyurur,
[65] �م إن� ا � c-' ا [!Mآ �U7 \Nن PDى آ/Zم ت� -�; +�یt ا �M�با Ma’nâsı budur
ki; “Bugün cezâ günüdür her nefis kazandığı amelin cezâsını görür, bugün kimseye zulüm
yoktur.”457 demektir.
Beşinci; Helâliyye’dir. Onlar ederler ki “Aslâ günah yoktur, cem’i mekrûhât
helâldir” Bu söz dahî küfürdür. Sıdkına şâhit gerekse kelâm-ı Hakta mezkûrdur. Nitekim
454 Hûd, 11/112 455 Hâkim, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, II, 374 (Ebû Abdillah en-Nîsâbûrî, I-IV, Beyrût, 1990/1411). 456 Nûr, 24/30. 457 Mü’min, 40/17.
147
buyurur: ;�- �ا ش:�ئ� اP-�ت � !Ma’nâsı budur ki “Ey îman getiren kişiler ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا
Helâl etmeğiniz Allah Teâlâ’nın haram eylediği nesneleri.”458 demektir.
Altıncı; Mürcie’dir. Onlar ederler ki “Bir kul Allah Teâlâ’ya îman getirdikten
sonra kul üzerine ayrık farz yoktur” derler. Bu söz dahî küfürdür. Kelâm-ı Hakta
mezkurdur. ة�-� �ا اU�ء وی�N�ی= حJ2 ; ا =-O> ;�- :!2وا ا �� ویYت�ا ا /�آ�ة وذ � و<� أ<�وا إ
�UJ� Ma’nâsı budur ki “buyurulmadılar Allah Teâlâ’ya tapmağa ihlâs edip din, pâk دی= ا
i’tikat ile duralar, namazı dahî kılalar, zekat dahî doğru dindir”459 demektir. Onların bu
sözleri bâtıl olduğuna bu âyet hüccettir.
Yedinci; ol merdudlar ederler “kaçan bir kişi ölse mâdum olur, ona haşir neşir
yoktur, hayvanlar otlar gibidir” Bunları diyenler Allah Teâlâ’ya inanmayanlardır, katilleri
vâciptir. Ammâ şimdiki zamanın ekser halkı, bu mezheb-i merdûde ihtiyâr etmişlerdir.
Ancak dâim işleri âhireti inkâr etmektir. Zîrâ kişinin fiili sözünden artık olacak delâlet
eder, i’tikãdına göre kişi dil birle nesne dese dönse anın hilafın işlese, halk anın sözüne
kimse inanmaz yalancı diye. Ammâ şimdiki zamanın halkı diliyle “ l ل�ا ; اl� ا[ <U��2 ر+
,derler. Ammâ Kur’ân hükmünü terk ederler, muhkem şeytana yapışırlar, acîb haldir ki ”ا[
bu halde birbirine yalancıdır, demezler, mü’minleriz derler. İmdi Hakk Teâlâ’nın birliği ve
azameti bir kişinin gönlünde olmasa, anın âhirette îmanı yoktur. Zîrâ âhirete îmanı olan
mü’minin alâmeti oldur ki, hükm-i Kur’ân’a yapışır hükm-i şeytana yapışmaz. Nitekim
Kelâm-ı [66] Kadîmde buyurur, ا�3��Nت � �ا D!�7 ا -�; جU:� وU Ma’nâsı budur ki وا.�
“Dahî yapışınız Allahü Teâlâ’nın ipine ki, Kur’ândır, cümleniz ayrılmanız haktan.”460
demektir. İmdi ol haşir ve neşir yoktur diyen merdudların sözleri bâtıl olduğuna şâhit
gerekse nitekim buyurur, ��Z�وی W$O� <= ی�آ��آ�ى +J� ا ��ي ی-W !�9 ا Fش�BW�آJ� إن نN:] ا
Ma’nâsı budur ki; “Öğüt ver yâ Muhammed! Öğüdün ümmisi olsa öğüdünü ا ���ر ا )!�ى
kabul edecektir. Allah’tan korkanlar ırak olur kati’ yaramaz kişi girer od içinde onda
ölmez ve hiç azâbtan kurtulmaz.”461 demektir.
Sekizinci; ol merdudlar ki, ederler “can gezer” derler. “Ya’ni bir kişi ölse anın canı
gine anarahminde bir bedene ameline lâyık, eğer iyi ameli var ise gine bir iyi Âdem
458 Mâide, 5/2 459 Beyyine, 98 /5 460 Âl-i İmrân, 3/103. 461 A’lâ, 87/9-12.
148
bedenine girer gine dünyâda gezer, ol bedenden çıksa haline göre bir bedene dahî girer,
eğer yaramaz işleri var ise bir canavar bedene girer gezer, âhiret yoktur” derler. İmdi bu
sözleri dahî küfürdür ve katilleri vâciptir. Bu îtikat üzere olanları Hakk Teâlâ hadîs-i
kutsîde buyurur; “âhirette kullârıma nesneler yarattım ki, dahî onu gözleri görmedi,
kulakları işitmedi dahî beşerin hatırına gelmemiştir.”462 Ya’ni insanın gönlüne
gelmemiştir. Pes böyle oluncak ol merdudların sözleri bâtıl oldu. İmdi Hakk Teâlâ hadîs-i
kutsîde buyurur; “tena’umâtın bazısı rûhânidir bazısı cismânîdir, âhiret ki letâfet
âlemidir.”463 Pes ol hoşluklar onda olur dünyâda olmaz.
Dokuzuncu Dehrîler; ol merdûd Dehrîlerdir ki, ibdâ’ı münkerlerdir ederler “âlem
kadîmdir, masnu’-u sân’i değildir, evvelen oldu ve ebed olur bilâ bidâye velâ nihâye”
derler. İmdi bu sözleri dahî küfürdür. Biline ki bu âlem bir cisimdir ki, sonradan îcâd
olmuştur, ibtidâsı bir sân’idendir ki, cem’i âlemler anın birliğinden zuhûra geldi, cem’i
âlem ona muhtaçtır ol kamudan bî-nihâyedir, şöyle ki cem’i âlem bir’den hâsıl oldu. İmdi
bir, adet cinsinden değil ve cümle adet ona muhtaçtır ve ol âdetten ganîdir ki, hiç adet
olmazsa “bir” mevcuttur, zât-ı kadîmi aslâ kãbil-i kısmet değildir, mütekessirden
münezzehtir [67] cem’i âlem mütekessir la şey’ün olur. Pes bu âlem-i mütekessîrin kıyâmı
bir sâni’ iledir ki, ol kamunun vücûdunun hâlıkıdır, bi’l kudreti velâ ihtiyâr, Kavlühü Teâlâ
: �رP� ا M��Uوات وا Fرض وج:D ا �U-Pbت وا -� -�; ا ��ي 2U� Ma’nâsı budur ki; “Şükür ol ا
Allaha ki, yarattı gökleri dahî yerleri dahî aydınlığı karanlığı.”464demektir. İmdi bu
cihânın sonradan yaratıldığı basîreti olan sâdık mü’minlere gün gibi âyandır. Biline ki,
Hakk Teâlâ bu gökleri ve yerleri mevâlidi ibdâ’ için ettiği cümle eşyâ yaratılmaktan murâd
olan insân-ı kâmildir.
Onuncu; Hulûliyyedir. Onlar ederler ki “raks ve semâ halinde bizden hicâb gider
ol vakit ne işlerse var dürüsttür” derler ve şeriata muhâlif ederler. Bu söz küfürdür.
Onbirinci; Hûriyettir. Onlar ederler “murâkabe halinde uçmaktan bize hûriler
gelir, onlara cimâ ederiz, sonra gusl ederler” bu sözler dahî bid’attır.
Onikinci; ilhâmiyyedirler. Onlar ederler “Kur’ân ve ilim ve amel hicâblardır”
derler. Ammâ iş’are ve hukemâ kitaplarına meşgûl olurlar. Bu sözler dahî küfürdür,
katilleri vâciptir.
462 Buhârî, Bed’ü’l-halk, 8; Müslim, Cennet 2, 3, 4, 5. 463 Bulunamadı. 464 En’âm, 6/1.
149
İmdi bu zikrolunan mezheb-i gümrâhların gâyet enkas ve ebter, şimdiki zamanda
kendi ihtiyârıyla “Enel-Hakk” da’vâsın eden kezzâb merdudlardır, katilleri vacîbtir, kelb
akuru tepeler gibi taşla tepelemek gerektir. Şöyle biline ki, Allah Teâlâ birdir sıddıkdır
samediyyette ve naziri yoktur ehadiyyette, mevcuttur kãbil-i adem değildir, kãbil-i kısmet
değildir ehadtir ve kãbil-i tecrübe değildir, la mekândır, iki âlemden ganîdir âleme dâhil
değildir. Nitekim Kelâm-ı Kadîminde buyurur; �U-. ش6ء JD(7 23 أح�ط ;�- وأن� ا [Allah Teâlâ
herşeyi ilmen ihâta eder.]465 Ve Allahü Teâlâ hulûlden ve ittihattan münezzehtir,
mahlûkãtın mâhiyetine ârız olmaz, şerîki ve misli yoktur, cem’i eşyâ yok iken ol var idi,
âhirdir, cem’i eşyâ helâk oldukda ol bâkîdir, evvelinin evveli yoktur, âhirinin âhiri yok,
ezeliyyü’z-zâttır, ebedü’s-sıfattır ve cem’i mevcûdâtın hâlikı oldur. Biline ki, vücûd
tecellîdir demek ve zât demek isimdir, bunlar dahî tefhim içindir yoksa mutlak ayn-i
harîminde zuhûrundan ve bâtından ve vücûdtan ve zâttan âlîdir. Pes cem’i eşyâ eser-i
vücûdtur hakîki değildir. İmdi eser-i ayn-i hükmü yoktur mevcûd-i hakîki Allah Teâlâ’dır,
dâimü’l-bekãdır, Allah’tan [68] gayrısı kãbil-i zevâldir. Pes Hakk-ı mutlak vücûd-i
mahzdır ve cem’-i mevcûdât Hakk Teâlâ’nın birliğine şâhittir, cem’-i mevcûdât ki, eğer
âlem-i melekûtta “'(J7�7 [M hitâbına cevap verip “W-7” diye dâim çağrışırlar hiç birisi 466ا
“Enel- Hakk” da’vâsın etmez, cem’-i mevcûdât Allah Teâlâ’ya cevap verip [sen bizim
rabbimizsin] diye çağrışırlar. Biline ki, ol kimse kalp marazından halâs olup ve Hakk
Teâlâ’yı semi’lik sıfatıyla tecellî kılıp hitâbı zâhir olup istima-ı Hakk kelâmı hâsıl olup
sıhhat bulmuştur, cem’-i eşyâ kalbinden “'(J7�7 [M hitâbına cevap verip “W-7” diye ”ا
çağrıştıkların işite. Ol mukarreb dahî nefsine şâhit olup “W-7” dedi, Firavun gibi “Enel-
Hakk” da’vâsın etmedi. Dâim “]ا �lا ; �97' <�ض ,l” dedi. Ammâ merdudlar ki ا-6 3B
B Ma’nâsı budur ki; “Onların yüreklerinde/اده' ا -�; <�A� و 9' .�اب أ ' �U7 آ�ن�ا ی)7��ن
küfür hastalığı var, pes ziyâde eyledi onlara Allah Teâlâ hastalığı dahî onlaradır, yürekler
acıtıcı azâb anın için kim Hakk’ı yalan tutarlar”467 demektir. İmdi Hakk’ı yalandır
tutanların eşeddi, şimdiki zamanda kendi ihtiyârı birle “Enel- Hakk” da’vâsın eden
merdûd-u kezzâblardır ki, dalâlet bahrında gark olmuşlardır.
İmdi insan-ı kâmil ol ârif-i billâhtır ki, cem’i eşyâdan Allah Teâlâ’yı münezzeh
göre ve Hakk Teâlâ’nın sübûtu ve sıfat-ı bahr-ı şeyden muayyen göre, ondan tekarrüb kesb
465 Talak, 65 /12 466 A’râf, 7/172. 467 Bakara, 2/10.
150
ede feyz-i Hakk’tan ve âlem sûretinden Allah Teâlâ’nın azametini müşâhede edip ma’nâ
sayd ede ve dâim fenây-ı mutlakta karâr ede ve kendi özünde zerre kadar kudret görmeye,
vücûd şehrinde varlık dâiresi mahvola ki, tecelliyât-ı ilâhî zuhûr ede tâ ki, galata
düşmekten halâs ola. İmdi sâlik olan müridler pîr nefsinden telkin zikrolunup nice yıllar
riyâzet ve müşâhede çekmeden murâd, teayyünlerin mahvedip fenâ dâiresin kesb
eylemektir. Teayyünün ta’sı mahvolacak mutlak fenâya düşer, ondan sonra sıfat-ı insana
varır, ondan sonra ma’nây-ı insana erişir, ondan sonra sıfat-ı Hakk zâhir olur, [69] ondan
sonra ma’rifet-i nefs hâsıl olur, ondan sonra ma’rifet-i Hakk hâsıl olur. İmdi ey tâlib ol
vakit kendi ma’nâsında Allah Teâlâ’yı münezzeh görür ve cem’i eşyâdan dahî münezzeh
görür. Pes öyle olacak hâşâ ki, kendi ihtiyâr birle anın dilinden “Enel-Hakk” da’vâsı
Firavun gibi kibirdendir, kalbinde zerre kadar kibri olan merduddur ki, ulûhiyyet Allah
Teâlâ’nındır.
Cem’-i âdemîlere farz olan ubûdiyyettir. Şöyle biline ki cümle enbiyâlar, evliyâlar
mazhardır ism-i câm’-i ilâhiye. Pes enbiyâlar, evliyâlar böyle olduğu i’tibarla berzahtır
sıfat-ı ilâhiyye ile ve sıfat-ı kevniyye arasında ve ma’nây-ı külliye ile ma’nây-ı cüz’iye
arasında bu berzâhiyyetten ötürü Hakk Teâlâ bunları âlem-i irşâda götürdü tâ ki, ata ana
taklid altında kalıp eşkıyâ-i hâlikînden olmasınlar, nefislerinden necât bulup beni bilmeğe
meşgûl olsunlar. Cümle âlemlerden münezzeh bir Allah benim ve benden gayrı Allah
yoktur, illâllâh benim ve cümle âlemleri yoktan var eden benim, bana şerik koşmasınlar,
benim şerikim yoktur, bana kimse benzemez yandaşım yok bilsinler diye enbiyâlar,
evliyâlar sıfatullâha mazhardır. İmdi Hakk Teâlâ hadîs-i kudsîde buyurur:
µ�µ�µ�µ� � � � � ⇐∩ ⇐∩ ⇐∩ ⇐∩ � ♦� ♦� ♦� ♦α ∏⇐� α ∏⇐� α ∏⇐� α ∏⇐� ♦⇐⇔α ƒ♦⇐⇔α ƒ♦⇐⇔α ƒ♦⇐⇔α ƒα α α α ”Allah Âdemi kendi sûreti üzere yarattı.”468 Bu
ma’nâya işârettir, yoksa Allah Teâlâ sûretten münezzehtir. Biline ki her kim ki insan-ı
kâmile riâyet etti Hakk’a riâyet etti, zîrâ hakkın mazharıdır, Allah’dan gayrısı kãbilü’z-
zevâldir. Eğer sâil suâl ederse ki Bâyezid-i Bistâmî (ra) )“ WB Dه Wش�ن 'b.أ �> W��ن!+
sübhânî mâ a’zame şâni he’l- fi’d-dâreyni gayri, ya’ni benim yüceliğim hâli”ا 2�اری= v�ى
ne olurdu iki cihanda? gayrı değildir, dediğine cevabın nedir? diye cevab ederiz ki
Bâyezid-i Bistâmi (ra)“ ��نW <� أ.b' ش�نW هWB D ا 2�اری= v�ى+! ” dediği Mansur ve
Nesîmî “Enel-Hakk” dediği Hakk Teâlâ onlara tecelliy-i zât etmiş idi, ol vakit nûr-u celâlî
ile nefislerin fâni kılmış idi, ol sebepten kendi vücudların ve fenâların bilmeğe ilimleri
468 Buhârî, isti’zân,1.
151
kalmadı biihtiyâri dillerinden “Enel-Hakk” geldi. Zîrâ Hakk Teâlâ onlara [70] kãim bi
nefsihi sıfatıyla mücellâ kıldı. Nitekim Allah Teâlâ azamet-i heybetinden akıllara
perâkende oldu, ol galebe halinde mestlik hâli ede, nefislerin fâni kılmış idi, ne
söylediklerin bilmezlerdi. İmdi buna misâl oldur ki, Mecnûn’un aşkı gãyete ermişti ya’ni
mâşûkun zikrine zâkir olmuştu, dâim Leylâ Leylâ diye âh u zâr eder gezerdi. Pes zâkir ve
mezkûr bir oldu, ya’ni Leylâ’dan ref’ etti gönlü gayri döndü kendi vücûdu mahvoldu. Çün
Mecnûn bu hâlete erişti halîfe-i Bağdat buna bir tedbir etti ve etti ki, “Leylâ’yı Mecnûn’a
götürün” derhal götürdüler. Pes Halîfe etti “Yâ Mecnûn! hâlin nedir ve gönlün ne yerde?
dedi” Mecnûn etti “Bu ne suâldir sende bencileyin bilesin” Halîfe etti “ işte Leylâ’yı sana
verem, sen kendine gel” dedi. Mecnûn etti “Leylâ hod benim beni bana nice verirsin” dedi.
Halîfe Leylâ’ya etti “Mecnûn’a sen söyle, kendini bildir” dedi. Leylâ etti “Yâ Mecnûn!
Leylâ işte benim” dedi. Mecnun etti “eğer Leylâ sen isen ya bendeki kimdir? hâşâ ki, Leylâ
iki ola” dedi, Leylâ’ya hiç bakmadı. Leylâ Leylâ diye âh u zâr edip, mâşuk hevâsına uçup
gitti. İmdi bu mertebe vahdet şarâbın içtikten sonra olur.
Pes Hakk Teâlâ kaçan ki, bir kulundan ihtiyâr-ı cüz’i tarh ettikten sonra, vücûd
mahvolur. Pes dilinden her ne gelirse bîihtiyâr olur. Bâyezid-i Bistâmî ve Mansur ve
Nesîmî bu halde iken dillerinden “Enel-Hakk” geldi yoksa kendi ihtiyârıyla demediler.
Eğer sâil suâl ederse ki, bu ne sırdır ki, sâdık sâliklerin dillerinden “Enel-Hakk” gelmek ne
acîbtir derse? Cevap budur ki, sâlikler nefsini bilmek üç mertebe üzeredir.
Evveli; sûret-i nefsini bilmektir.
İkinci; sıfat-ı nefsi bilmektir.
Üçüncü; ma’nây-ı nefsi bilmektir. Kaçan ki, mürid-i sâdık ehl-i dünyâdan yüz
çevirip ve uzleti ihtiyâr edip mahrem olup, Hakk Teâlâ’nın sıfat-ı Kâbe'sine kastedip
riyâzetler çektikten sonra sûret-i nefsi ve sıfat-ı nefsi bilir, ondan terbiyesine [71] meşgûl
olur tâ ki, kalb-i ayinesi tabiat renginden halâs olur, ondan sonra ma’rifet mâdeni hâsıl
olur, sıfat-ı insana varır ondan sonra ma’nây-ı insana erişir. Ol vakit Hakk Teâlâ’nın sıfat-ı
nurların kendi zâtında bulur. İmdi ol ma’nâyı insan-ı sâlik Hakk Teâlâ sanır, kendi
ma’nâsından Hakk’ı temeyyüz edemez, ol hayrette aklı ve ameli cehle mübeddel olur, ol
sebepten galata düşer dilinden “Enel-Hakk” sâdır olur, bu sırdan Bâyezid-i Bistâmî eder
“otuz yıl envâ-i riyâzetler çekip ve mücâhedeler edip ve horluklar ile talep kapısında
oturdum, matlûb-u Bâri Teâlâ’ya eriştim” diye, otuz yıldan sonra Hakk’la benim aramda
152
olan perde ref’ oldu, gördüm ki, Bâyezid perde ardında zâhir oldu. Ammâ Bâyezid niye
Bâyezid’e tecellî kıldı? Ammâ öyle sandım ki Hakk benim, ol makãmda nice zaman
hayret-i kübrâda kalıp parekende oldum, zerre miktarı aklım kalmadı, ondan sonra Hakk
Teâlâ hidâyet kıldı. Bildim ki, görünen Bâyezid imiş ve ma’nây-ı Bâyezid’e görünen Hakk
sıfatı imiş, çünkü Bâyezidi bildim, ondan Hakk Teâlâ’yı bildim “ 2 .�ف�B ;MN�ف ن. =>
makãmına eriştim” dedi. İmdi bu makãm her sâlike müyesser olur sanma ki yüce ”ر7�;
makãmdır, vahdet makãmıdır, kesret makãmı değildir.
Husûsân ki şimdiki zamanın ehl-i hevâ mukallidleri ağızdan birkaç çürük sözler
öğrenmişler; uzlet yok, riyâzet yok, mücâhede yok, dâim sohbetleri ehl-i dünyâ ile
dururlar, libâsların fukarây-ı sâbirîne benzetmişler. Ammâ fukarây-ı sâbirînin akvâlinden
ve ahvâlinden ve menâzilinden hiç haberleri yok, hemen müteşebbihe üzere kalmışlardır,
ehl-i tecridlerdeniz diye eller gezerler, ey ma’rifetten bîhaberler, matlup mekândan
münezzehtir. Mürid-i sâdık, matlûba kendiden kendine yakındır.
Ey ahmak câhiller, balık yeryüzüne çıksa, ağzından burnundan hava girip helâk
olduğu gibi, ey havayı aşk sanıp ellerinizden nefs-i emmâre kullârı vahdet ve kesretten bî-
haber, uzleti inkâr edip halka karışmakta ziyân yoktur, vahdet [72] ve kesret vahdettir
dersiz, ammâ kesrete nazâr edecek gözünüz kördür, dâim sol gözünüz birle sola gidersin ve
kesreti ehl-i dünyâya karışmak sandınız, câhillerin i’tibarları sizi helâk etmiş hiç haberiniz
yok ey ahmaklar, necât uzlettir ve halâvet uzlettedir ve münâcaat uzlettedir ve derecât
uzlettedir ve Hakk’a vâsıl olmak uzlettedir.
Hâsıl-ı kelâm cem’i makãmât vardır uzlet ile hâsıl olur, kãnûn-u şer’i üzere şeriat
kimyâsı, hakîkatı tebdîl eylemekle cümle âfetler halka karışmak ile hâsıl olur. Eğer
sözlerimin sıdkına şâhit gerekse hadîs-i kutsîde bir yer mezkûrdur, kãle Rasûlullâh (sav)
buyurur; “Uzlet rahmettir dahî halka karışmak zahmettir, dahî ahmaklara karışmak ateşdir
dahî uzlet benim bahçemdir, halka karışmak sübründülüğünde oturmaktır.”469 buyurdu.
Hakk Teâlâ hadîs-i kutsîde buyurur ki, “Her kim ki beni isterse; halktan, arslandan koyun
kaçar gibi kaçsın.”470 dedi. Ey kendi ihtiyârıyla “Enel-Hakk” da’vâsın eden merdudlar bu
fâni zindana bu kadar peygamberler geldi ve gitti, hangi peygamber “Enel-Hakk” da’vâsın
etti? hâşâ hiç birisi etmedi, cümlesi Allah Teâlâ’nın birliğini ikrâr edip ve kul oldukların
469 Bulunamadı. 470 Bulunamadı.
153
ikrâr ettiler ve kendi nefislerin âciz ve miskin, fâni dünyâyı terk edip dâim takvâ libâsın
giyüb sözleri zikrullâh, sıfatları ve sumtları zikrullâh olup ve halkı Hakk’a da’vet ederlerdi.
“Allah birdir şeriki yoktur ve vahdâniyyette misli yoktur, ferdâniyyette Allah’tan gayrı
ma’but yoktur” sözleri vahy-i rabbânî idi. Hiç nefis hevâsıyle söz söylemezlerdi.
Salavâtullâhi aleyhim ecmeîn. Hakk Teâlâ cem’i peygamberleri kullarım deyu zikreyledi,
hâşâ şerîkim deyu zikr etmedi.
İmdi Kelâm-ı Kadîminde buyurur: واذآ� .!�دن� إ7�اه' وإ+��ق وی:��ب أو 6 ا Fی2ي
�ر7F ,Ma’nâsı budur ki: “Zikreyle ya Muhammed bizim kullarımız İbrahim’dir وا
İshak’tır, Yakup’tur onlar muhkem kuvvetliler idi Ya’ni basîret ıssıları idi”471 demekdir.
Bir âyette dahî buyurur: -�; ا ��ي أن/ل .-w2!. W ا )��ب 2U� Ma’nâsı budur ki; “şükür ol ا
Allah’a ki indirdi kulu [73] üstüne Kur’ân”472 ki “Muhammedü’r-Rasûlullâh”dır demektir.
Pes hazreti Muhammed (sa) ki habîbullâh iken ve cümle peygamberlerden derecâtta a’lâ
iken Allah Teâlâ onu kulum deyu buyurdu. Ammâ ey hayıza avraddan doğmuş enkâs-ı
ebterler, zikrolunan âyetlere cevâbınız nedir ve ne huccet birle “Enel-Hakk” da’vâsın
idersiz? Bir sehl vakit havadan nefes alıp vermeseniz helâk olursuz, bir hod kâfir ellerinizi
arkanıza bağlasa çözmeğe kãdir değilsiz ve gözünüz çıksa geri komağa kãdir değilsiz, ecel
gelse ölümden çâre bulmağa kãdir değilsiz. Öyle olunca bunun gibi hor, âciz iken ahlâk-ı
zemîme içinde gark iken “Enel-Hakk” da’vâsın nice edersin? Mansur’a ve Nesîmî’ye
taklid sizin misâliniz neye benzer, bî-cîfe hor hınzır yırtıcı canavarlar eder ki “ben dahî
insan-ı kâmillerdenim” dediği gibi. Ey enkâs-ı ebter kezzablar, horluk içinde cefâ ile gark
olmuş iken nice dersin, ey mukallid. Gök sâfîdir onda kedûret yoktur, ona sâfîler çıkar,
yoksa şeytanlar göğe çıkmaz. Ammâ çıkmak isterler, şihâb onları yakar, ya’ni gönüller
ehlinin sırrından bilmek isterler, şihâbdan yanarlar geri dönüp şüphe ve zannı heman içinde
kalırlar, göğe gitmezler. Ammâ gök şeytan yeri değildir.
Ey kendi ihtiyâr-ı birle “Enel-Hakk” da’vâsın eden kezzâblar, Rasûlullâh (sav)’in
Cebrâil göğsünü yarıp içini yumayınca, önüne Burak çıkmadı ve göklere çıkmağa Burak
kılmadı. İmdi kişi dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, uzlet ihtiyâr edip, nice yıllar
riyâzetler çekip ve mücâhedeler kılıp tâ ki, ahlâk-ı zemîmeden pâk olup ve ahlâk-ı hamîde
ile münevver ve müzeyyen olmayınca ona gökler kapısı açılmaz ve gökler esrârırını
471 Sâd, 38/45. 472 Kehf, 18/1.
154
Hakk’tan fehm edemez. Biline ki, kim ki tâlib-i Hakk ise; canını od’a salsın Halîlullâh
gibi, tâ ki, gönüller esrârına muttalî ola.
Ey mukallid enkâs-ı ebterler, Rasûlullâh (sav) Kudüs’e varmayınca “Sidretü’l-
Müntehâ”ya yol bulmadı, siz ahlâk-ı zemîmenin [74] içinde gark iken “Enel-Hakk”
da’vâsın edersin, illâ sizin cezânız, seni kelb-i akurt tepeler gibi tepelemektir, âhirette dahî
yerin, nâr-ı kübrâdır. İmdi hiçbir kimse tanrılık da’vâsın kılmadı, illâ hevâ sebebiyle etti
görmez misin? Fir’avun tanrılık da’vâsın kıldı, hevâsına tâbi’ oldu. Ammâ ehl-i hevâdan
azgın kimse yoktur. Ammâ Hakk Teâlâ kelâm-ı kadîminde buyurur: t!�ات =�U> PDAو<= أ
= ا -�; ه�اH7 w� ه2ى < Ma’nâsı budur ki, “Dahî kim azgındır, ol kimseden ki, nefsi
hevâsına tabidir ve uya hidâyetsiz ol Allah’tandır”473 demektir. İmdi şimdiki zamanın
azgınlar muâmelesi revân ve dalâlet kapıları açık, husûsân eşkıyâ-i hâlikîn ol, mezheb-i
gümrâhlar kendi küfürlerin âşikâre kıldılar bu zamanda, zâhir olup şayi’ oldu, ehl-i hevâlar
kuvvet tuttu, bunun gibi muhmilât sözleri hevâlarına muvâfıktır, mücerred taklîd birle
küfürleri kabûl ederler hiç delil aramazlar, tarîk-i Hakk’ı inkârları ziyâde olur, ol
meşâyıhlar ki, Hakk Teâlâ’nın inâyet-i cezbâtıyla din âlemine sülûk edip, yakîn âlemine
seyr hâsıl etmişlerdir ve envây-i türlü keşifler Hakk Teâlâ’nın ilm-i lezzet-i devletini
bulmuşlardır ve Hakk Teâlâ tarafından ve mürşid-i sâdık kalbinden halkı Hakk’a da’vet
edip terbiye vermeğe emrolunmuşlardır. Öyle iken ol ehl-i hevâ merdudlar hiç bu sâdıklara
i’tibâr etmezler “mukallidlerdir”diye dâim hakãret birle sol gözleriyle nazâr ederler,
âhirete nazâr edecek gözleri kördür. Ammâ ol mezhep gümrâhların te’lifi ile değildir, bâtıl
kitaplar ki, her birine bir ad komuşlardır, ol ehl-i hevâ merdudlar ol bâtıl kitaplara nazâr
edip meşgûl olurlar ve ona mağrûr olurlar, i’tikadlar ederler “Biz muhakkıklardanız
taklîdten necât bulduk ve havâslardan olduk” derler. Ammâ muhakkak merdûd oldular,
îman taklîdinden mahrûm kaldılar, şeytan havâssından oldular dahî eşkiyâdan olduktan
sonra iş görmemişler ve ehl-i yakînın makãmâtından bîhaberlerdir, ol bâtıl sözleri müptelâ
kılarlar, ol bîçârenin îmanından [75] bin türlü şek ve şüphe ve halel zâhir olur. İmdi bu
âfetler vâki’ olalı ehl-i hevânın fesâdı ziyade oldu. Mezheb-i gümrâhların bâtıl sözleri şâyi’
olduğu ve ehl-i hevâ katında kuvvet tuttuğu şimdiki asırdan gerekti, dîn-i islâm ehlinin
içinde müttâ kiler az kaldı ve kalanı dahî münâfıklar arasında garib ve miskin oldu ve
halktan uzlet etmişlerdir ve münâfıklar ol müttâ ki, meşâyıhlara dâim i’tibâr etmezler. Pes
ol mezheb-i gümrâhlara acîb hürmet-i izzet ederler, bâtıl sözlerine i’tibar ederler, 473 Kasas, 28/50
155
hevâlarına muvâfık olduğu için ol azgınlar anın için küfürlerin âşikâre kılarlar. Ammâ
evvelki asırda müttâ ki, meşâyıhlar ulemâlar çoktu ve hem hâkimler dindardı, din gamın ve
gassâsın yerler idi, bunun gibi bâtıl sözleri söyleyen azgınları din kılıcı ile katlederlerdi.
Şimdiki asırda ol azgınlar ehl-i dünyânın makbûlleri oldu. Ammâ ma’rifetsiz canavarlar,
kâfirler dârü’s-selâma dâhil olmaz ve Âdem’den mîras yemez. Zîrâ kâfir, müslüman
anasından mîras yemez, cem’i peygamberler mezhebinde böyledir. Rasûlullâh (sav)
buyurdu ki: “Îmanı yoktur şol kimsenin kim emâneti yoktur ve dini yoktur şol kimsenin ki
ahdi yoktur.”474 dedi. Pes sen ondan mîras yiyen sâdık sâliklerin alâmeti oldur ki, emâneti
ve akdi olur, emâneti ve ahdi olanın alâmeti budur ki, dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip
cem’i dünyâ lezzetini kendine haram eyler, aşk-ı vechullâh olur ve ol vechullâh makãmının
azametinden ve celâletinden ötürü varır beytullâhı yedi kez tavâf eder ve Hacerü’l- Esved’i
istîlâm eder. Hakk Teâlâ ahidnâmeyi Hacerü’l- Esved’e ısmarlamıştır, ol hacer yâdıyla
ahidnâme ondan zuhûr ede, ondan sonra haccın tavâfın ve salâtın ve cem’i amelin sırrına
erişir, hükmünü icrâ eder, ubûdiyyet hakkın yerine getirir, ondan ümmet-i vasat olur. Zîrâ
ki, Kâbe’nin vasat-ı arz mıdır? İmdi Kâbe bunun sırrına erişti, ümmet-i vasattan oldu,
ondan kendi mâhiyetini idrâk eder. Ondan sonra Hakk Teâlâ ona tecellîy-i zât eder. Allah
cem’i eşyâdan münezzeh görür, müşriklikten halâs olur, halktan tamam ümîdin keser,
ondan ehl-i Kur’ân olup, dârü’s-Selâma [76] dâhil olur.
İmdi emânet-i ahdi olanın alâmeti budur ki, Rasûlullâh (sav)buyurmuş ki: “Ehl-i
Kur’ân ehlullâhtır, ehlullâh ona derler ki, kendi mâhiyetini idrâk eylemiş ola, Hakk Teâlâ
tecelli-i zât etmiş ola”475 Ey ibâdette kalan ehl-i Kur’ân âvamlar, Kur’ân'dan mahrûmdur.
Ey bey’at kulları taklîd zulmetinde gark olmuş ahmaklar, Allah Teâlâ Kelâm-ı Kadîm’inde
buyurur ki, � یPMU; إ �� ا 9IU��ون 6B آ��ب <)��ن إن�; ��*ن آ�ی' [Şüphesiz bu, değerli bir
Kur'an'dır, korunmuş bir kitaptır. Ona ancak temizlenenler dokunabilir.]476 İmdi Kur’ân’a
zâhir olan mü’minler, ârifler yapışır ve sırrını fehm ederler. Anın için hükmünü icrâ
ederler, sâdıklardır, tevhîd-i zâta erişmişlerdir, makãm-ı vahdette istikãmet bulmuşlar.
Hakkıyla Hakk’a ikãmet ederler, likãya vâsıl olurlar, müşâhede icre fenâfillâh olmuşlardır
ayn-ı bekâya.
Pes kaçan bir kulunu sevse mevlâ,
474 Ahmed, Müsned, III, 135; İbn Hibbân, Sahîh, I, 422; İbn Abdilber, Temhîd, IX, 255. 475 İbn Mâce, Mukaddime 16; Kinânî, Misbâhu’z-zücâce, I, 29. 476 Vâkıa, 56 /77-79
156
Kılar her gününü gününden a’lâ.
Biline ki, mü’mini sever Allah, mü’min oldur ki, şeriat-ı kimyâsıyla hakîkatı tebdîl
ede, ahlâk-ı zemîmeden ahlâk-ı hamîdeye. Tâ ki, kalbi beytullâh ve arşullâh ola ve sırr-ı
Kur’ân hükmünü icrâ ede ve amel-i salihde müşâhede ve Allah korkusundan hergün
terakkîde ola ve dâim Allah ipine yapışa hükmü şeytana yapışmaya, ol mezheb-i gümrâhlar
gibi. Ammâ Hakk Teâlâ kelâm-ı kadîminde buyurur: ا�UD!�7 ا -�; جU:� و �وا.�
3�ا��Nت Ma’nâsı budur ki “Yapışınız Allah ipine cümleniz ayrılmayınız Hakk’tan.”477
demektir. Allah ipi Kur’ân’dır, muhkem yapış tâ ki, mezheb-i gümrâhlardan halâs olasız.
Pes Kur’ân’a yapışmak oldur, Allah Teâlâ’nın emrine imtisâl ede ve nevâhîsinden içtinâb
ede ve şeriatı azîz tuta, ya’ni azîz tuttuğu olaki, Rasûlullâh (sav) yoluna girip sünnetini
kavlen ve fiilen ittibâ edip emrin ve nehyin bilip ve her sözüne râzı olup ve hükm-i
Kur’ân’la amel edip ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip, uzlet ihtiyâr edip ve kanaat hazinesine
gire ve Allah Teâlâ’yı gãyet pek sevip dâima işi zikrullâh ola ve gussâ yoldaşı ola, dâim
ağlaya, şâd olup gülmiye ve ömrü taat ola ve gazâsı nefs-i emmâresin öldürmek ola, dâim
nefsi başını mücâhede çekici birle döve ve takvâ oyasını başından gidermeye ve nefsini
merkep edinip bine, Hakk yoluna yürüye ha! Sâdıktır. Pes [77] yoksa bir kezzâb ki, adı
mü’min dini gayri, dili “]ل ا� ”l ” der ve “ahkâm-ı şeriata inandım ا ; اl� ا[ <U��2 ر+
der. Ammâ döner anın hilâfın işler, onlar münâfıkdır mü’min değildir.
İmdi sâdık kişi oldur ki, dili ile kalbi bir ola, dili kalbi bir olanın alâmeti oldur ki,
Hakk Teâlâ onu bir mürşid-i sâdık sohbetine eriştirir, ol yüzü dünyâya bağlamış iken döner
bir kezden her nesneyi terk eder, aşk gurbetine düşer, münâfıklar arasından gider uzlet
ihtiyâr edip mürşid-i sâdık huzurundan ayrılmaz, envâî riyâzetler çekip ve mücâhedeler
eder tâ ki, “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” makãmına erişem diye dâim gözyaşın döker,
sa’yeder, ehl-i hevâya uymaz. Ammâ husûsan şimdiki zamanın ol hevâ şeyhleri, mezheb-i
gümrâh merdudları ki, uzleti yok, riyâzet yok, mücâhede yok, dâim sohbetleri ehl-i hevâ
ile kahvehânelerde ehl-i ağniyânın hevâsına muvâfık sözler söylerler; onlara hoş gelsin,
bize i’tibâr eylesinler diye. Ol mezheb-i gümrâhların bâtıl sözleri hoş, hiç delil istemezler,
bir kezden ol kâfirleri ederler, zîrâ nefs-i emmâre kâfirdir ve mürâîdir ve hem münâfıkdır,
gıdâsı hükm-i şeytandır. Anın içün ol mezheb-i gümrâhlar ehl-i hevâların makbûlleridir.
477 Âl-i İmrân, 3/103.
157
Ammâ ol mürşid-i sâdık ki, Hakk Teâlâ’nın inâyeti birle din âlemine sülûk edip ve
yakin âlemine seyr hâsıl etmiştir ve Hakk Teâlâ’nın aşkı od’una yanıp kül olup ve envâi
türlü keşifler edip, ilim lezzet-i devletini bulmuştur ve Hakk Teâlâ tarafından halkı Hakk’a
da’vet edip terbiyyet söyler, Kur’ân’a ve hadîse muvâfık söyler, anın için mürşid-i sâdıkı
sevmezler. Ammâ ey mezheb-i gümrâhlar ve kezzâblar, evliyâ dinin kâfirden eşedd evliyâ
düşmanları, Allah’tan dilerim ki, cem’i evliyânın hışmına uğrasınlar, âmin! Yâ muîn. Bir
kâfirden eşedd mezheb-i gümrâhlar ve merdudları, evliyâya beraber gördüğünüz için. Ey
ahmak câhiller, dünyâ kadîmdir diyen kâfirden eşedd merdûd-u nâkıs evliyâ olur mu? hâşâ
nâkıs merdud oldur der. İmdi bu dünyâ masnû’-i sâni’ olduğu evliyâya gün gibi ayandır,
hâşâ ki, kadîm ola.
İmdi ehl-i Kur’ân evliyâdan olacak, ehl-i Kur’ân oldur ki, Kur’ân’a muhâlif söz
söylemeye ve ehl-i hevâdan yüz çevirip ağniyaya güle bakmıya, kapılarına varmak kande
kaldı, fiili Kur’ân hükmüyle ola ve sözü zikrullâh ve samtı fikrullâh ola [78] ve halktan
şöyle kaça ki, balık kuru yer canavarından kaçar gibi, Rasûlullâh (sav); “Uzlet rahmettir
dahî halka karışmak zahmettir ve ahmaklara karışmak eşedir, dahî uzlet benim bahçemdir
halka karışmak murdar süpründülüğünde oturmaktır.”478 ve Hakk Teâlâ hadîs-i kutsîde
buyurur; “Kimki beni isterse; halktan kopup arslandan kaçar gibi kaçsın.”479 dedi. İmdi bu
hadîslere i’tibar etmeyip halka karışmakta ne ziyan vardır? diyen, dâim ehl-i dünyâ ile
sohbet eden ve ağniya kapılarına varan merdud kezzâblar evliyâ olur mu? hâşâ olmaz,
onlara evliyâ diyen mülhidlere hususan ki, şimdiki zamanın ehl-i hevâ fâsıkları ile sohbet
eden merdudlarda din ve îman mı olur? hâşâ olmaz, Kur’ân’ı inkâr etmiş mülhidtir.
Kavlühü Teâlâ: =>و R:7 ء� �رى أو �ء 9T:7' أو�� 9�د وا ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا � ت��O�وا ا
�QB '(�> '9ن�; <�9' � Ma’nâsı budur ki “Ey îman getiren kişiler Yahûdileri, Nasrânileri ی�
dost edinmeyiniz, onlar birbirine dostturlar, dahî onları kim dost edinse, ol
onlardandır.”480 demektir. İmdi bu âyet birle sâbit oldu ki, dost ve mesâhib olan onlardan
olur. İmdi Rasûlullâh (sav) ehl-i dünyâyı sevmezdi ve yüzlerini güle bakmadı, ammâ
Allah Teâlâ’nın düşmanıdır diye. Pes evliyâullâh hulkunu dutar, ehl-i dünyâyı sevmez,
Allah Teâlâ düşmanlarına müsâhib olmaz ve halkı dalâlete düşürmez, dâim fenâdan bekâya
da’vet eder, nûr-ı mutlaka eriştirir, nefislerinden necât bulup Hakk’a meşgûl olsunlar diye.
478 Bulunamadı. 479 Bulunamadı. 480 Mâide, 5/51.
158
İmdi Allah Teâlâ cem’i eşyâdan münezzehtir ve âlem-i mülk anın mahlûkudur bilir,
kadîmdir demez ve Allah Teâlâdan gayrisi kabilüz-zevaldir bilir. İmdi bu sözlerden murâd
oldur ki, ol mezheb-i gümrâhların mühmel sözleri bâtıl olduğun bildirmektir. Tâ ki,
mübtedîler ol azgınlara uyup tarîk-i Hakk’tan mahrûm kalmasınlar, Allah Teâlâ’yı cem’i
eşyâdan münezzeh bilsinler diye. Ammâ sâil suâl ederse ki, hadîs-i kutsîde vârid olmuştur
ki,481♣� � ⇔α ♣� � ⇔α ♣� � ⇔α ♣� � ⇔α ∉ ∉ ∉ ∉ αƒ� � � αƒ� � � αƒ� � � αƒ� � � ◊◊◊◊� ⇔α � ⇔α � ⇔α � ⇔α ∉∉∉∉α�α�α�α� ◊◊◊◊� � αβ1⇔α � � αβ1⇔α � � αβ1⇔α � � αβ1⇔α ∉ ∉ ∉ ∉ α� αβ∉ κ⇐⇔α� αβ∉ κ⇐⇔α� αβ∉ κ⇐⇔α� αβ∉ κ⇐⇔αααα∉ ∉ ∉ ∉ β β β β
ϕ⇐ ϕ⇐ ϕ⇐ ϕ⇐ β�β�β�β� α � � υ α � � υ α � � υ α � � υ ∉ ƒ∉ ƒ∉ ƒ∉ ƒ Diye buyurur derse, cevap budur ki, Allah Teâlâ hulûlden [79]
münezzehtir ve ittihattan münezzehtir. Bu seyrden bilmek istersen ashâb-ı sırdan olmağa
sa’y eyle. Tâ ki, ol mezheb-i gümrâhlardan olmayasın ve eğer bu âyete cevap nedir
dersen, âyet budur ki,
Ey ahmaklar, eğer bu âyetin zâhirine nazâr ederseniz 6Bوات و�U�M وه� ا -�; 6B ا
482 bu hod muhaldir. Hâşâ[.Gökler ve yerler Hakk Teâlâ’nın zârfı olmak lâzım gelir] ا Fرض
ki, böyle olsa ma’nâsı bu olaki; “Allah Teâlâ’nın ilmidir göklerde dahî yerlerde” demek
olur. gökler ve yerler her ne var ise eseri vücûdtur demek ola. İmdi eser-i ayn’a hüküm
yoktur, Allah Teâlâ cem’i âlemlerden münezzehtir. Nitekim kelâm-ı kadîminde
buyurur: �: UQB=ن� ا -�; x6�v .= ا Ma’nâsı budur ki, “Tahkik Allah Teâlâ cümleden
ganidir”483 demektir. Ammâ sâil sual ederse ki, sen edersin ki, Allah Teâlâ hulûlden ve
ittihattan münezzehtir dersin, ya ana rahminde olan oğlanın güzel sûrette ve gönlü kad
kãmet içinde yaratan Allah değil midir? diye.
Ey ahmak câhiller, cümle mahlûkãtın nakkâş-ı Bâri’ Teâlâ’dır. Ammâ hulûlden ve
ittihattan Allah Teâlâ münezzehtir. Eğer bu âyetin ma’nâyı bâtınını fehm ederseniz, Allah
Teâlâ cümle mahlûkãta nice erişir, nice terbiye eder, her birin bir sûrette yaratıp herkeste
iki sûret bulunmaz ki, cem’i heybet birle bu âyette fehm eyle âyet budur: ♥♥♥♥ أB-� ت��آ��ون
P2:ت ��U> ��+ y ونیJ72� ا F<� <= ا M��Uء إ W ا Fرض '� ی:�ج إ ; 6B ی�م آ�ن <�2ارw أ Ma’nâsı
budur ki “Niçin fikir eylemezsin Allah Teâlâ tedbir eder, emrini göklerden yere indirir
sebepleriyle eserleri, ondan sonra çıkar hazretine ol günde ki, ol günün miktarı bin yıl
kadardır, siz saydınız dünyâ yıllarından.”484 demektir. Âyetin ma’nâsı bâtının
fehmeylemeye sa’y eyle tâ ki, Allah Teâlâ hulûlden ve ittihattan cümle âlemlerden
481 Bulunamadı. 482 En’am, 6/3. 483 Âl-i İmrân, 3/97. 484 Secde, 32/4-5.
159
münezzeh görürsün tâ ki, mezheb-i gümrâhlardan olmayasın sonra helâk olursun. Pes sâil
suâl ederse ki, bu âyete cevabın nedir dersen? Cevap budur ki, [>و<� ر ;�- إذ ر<] و )=� ا
W>ر Ma’nâsı budur ki, “Yâ Muhammed sen atmadın onu, kaçan attığın vakitte ve lâkin
Allah Teâlâ attı.”485 demektir. Ya’ni Rasûlullâh (sav) ol vakit gazâda kâfirler üstüne bir
avuç toprak attı, kâfirler geri saydı. Ey ahmaklar, bunu [80] dahî hulûl mu anlarsız? hâşâ
Allah Teâlâ hulûlden ve ittihattan münezzehtir. Ya’ni yâ Muhammed sen atmadın onu
kaçan attığın vakitte, lâkin Allah Teâlâ attı diye buyurduğu bu ola. Ya’ni benim emrim
birle atıldı. İmdi benim emrime bir kimse karşı durmaz, ol kâfirleri benim emrim zıddı
demek ola. Biline ki, kaçan Allah Teâlâ bir kulunu sevse ihtiyâr-ı cüz’i ondan tarh eder,
ondan sonra ihtiyâr-ı kül gelir öyle olucak cem’i âzâsından zuhûr eden emrullâhdır. Hakk
Teâlâ onu hükm-i şeytandan halâs eder ve Allah Teâlâ’yı iki âlemden münezzeh görür. Pes
iki âlemden murâd biri mülktür biri melekûttur. Pes, âlem-i mülk ona derler ki, gözle
görünen cümle mevcûdâttır, âlem-i melekût ona derler ki, onu görmek her kişiye müyesser
olmaz. Ammâ envâ-i mevcûdât esnâf-ı mahlûkãt anın şerhi mümkün değildir, hakîkatını
Allah’tan gayrı kimse bilmez. �و<� ی:-' ج��د رJ7� إ �� ه “Rabbinin ordularını O’ndan başka
kimse bilmez.”486
Amma cümle âlemler ki, adeti yok mecmuası bu iki âlemin içinde
münderictir, âlem-i mülkî, âlem-i melekûta ıtlak ederler. Ammâ bu cümle zikrolunan Allah
Teâlâ münezzehtir. Hâsıl-ı kelâm her kimki derse ki, “vücûd yoktur illâ zâhiri ve bâtını
Allah’tır ve Allah Teâlâ vücûdundan gayri vücûd yoktur, yok var değildir, var olan nesne
geri yok olmağa mümkün değildir, zâhirde ve bâtında her ne vardır hep O’dur, Allah’dan
gayrı nesne yoktur, zâhir âlem-i ecsâm oldu, ya’ni ve eflâk ve cem’i ve enâsır-ı tebâyi’
oldu derler, tâ âlem-i mülk zâhir ola derler ve bâtın-ı hayâtı âlem oldu derler, ya’ni cem’i
eşyânın hayâtı oldu derler. Kalıbdan ikilik gösterdi yoksa bir vücûdtur, gayri nesne yoktur
derler, hâşâ ki, öyle ola. Ammâ bunun gibi mühmel sözler hem şeriatta, hem tarîkatta, hem
hakîkatte küfürdür katilleri vacîbtir, kelb-i akur gibi tepelemek gerektir. Zîrâ nice
mübtedîleri tarîk-i Hakk’tan mahrûm edip helâk etmişlerdir. Zîrâ bir kişi bir ayna edinir
yüzünü görmek için, ol aynayı kendine dutar, içinde yüzün endâmın görür, zerre kadar
ziyâde görmez.
İmdi insan-ı kâmil dahî murâdı Hakk’tır, Hakk Teâlâ’nın sıfatına mazhardır yoksa
Allah Teâlâ’nın zâtından insanda cem’i eşyâda zerre kadar nesne yoktur. Zîrâ Allah Teâlâ
485 Enfâl, 8/17. 486 Müddesir, 74/31.
160
hulûlden ve serabandan münezzehtir. Biline ki, kamu hakãyık tecelli-i zıllîdir, halk-ı [81]
hakîki ademdir. Zîrâ gölge karadır, nûru olmaz, bir evkãta fikreyle tâ ki, mefhum hâsıl ola.
Mağdûm-ı vücûd muttasıl olmaz, hayât buradan öte işâret yoktur, müyesser olana
Hakk’tan beşârettir, mübârek ola. İlâhi rabbenâ rizukna cemâlin ver ve lezzet-i kübrâya
müyesser kıl, müebbed ola ve sermed ola, lezzeti herkes zevâl bulmaya. Dahî ondan darrâ-i
muzırra fitne mudılli bulunmaya. İlâhi hayyu’l- kayyûmu’l-mübîn, kabûl et bu münâcâtı
âmin. Yâ muîn bilin ki, cümle âfetler ki vardır her kişiye erişir. Ehl-i hevâya karışmakdan
hâsıl olur. Bilin ki, mü’minin alâmeti oldur ki, ehl-i hevâ ile müsâhib olmaz, sâdıklar ile
müsâhib olur. Ammâ Hakk Teâlâ buyurur: =3د�� ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا ات���ا ا -�; وآ�ن�ا <t ا
Ma’nâsı budur ki “Ey îman getiren Mü’minler ki, korkun Allahtan dahî olun sâdıklar
ile.”487 demektir. Bu âyetten ma’lûm oldu ki, Allah’tan korkmak sâdıklara yoldaş olmaktan
olurmuş. Zîrâ sohbet müessirdir, tabiat doğrular, yoldaşının huyundan. Necât bulan kimse
oldur ki, mü’minler zümresinden ola. Pes mü’min, Allah Teâlâ kendi azametiyle bizzat
selâm verdiğidir. Nitekim buyurur: 'رب} رح => � � Selâm gelir onlara, rahmet edici“ +-�م 3
rablerinden”488 demektir. Mü’min oldur ki, Allah Teâlâ ondan râzı ola ol dahî Allah’dan
râzı ola, nitekim buyurur . ;�- �ا .�;ر6A اA9' ور� Ya’ni “Allah Teâlâ onlardan râzıdır,
onlar da Allah Teâlâ’dan”489 demektir. Mü’min oldur ki, Allah Teâlâ Kelâm-ı Kadîminde
üçyüzellidokuz yerde mahza îmanıyla medheylemiştir. Mü’min oldur ki, kalbi beytullâh ve
arşullâh ola. Mü’min oldur ki mi’raç sevâbın bula. Mü’min oldur ki, seher vaktinde dert ile
yâ Allah diyecek lebbeyk yâ kulum diye cevap vere. Mü’min oldur ki, gönlü Allah
Teâlâ’nın zikriyle eğlene. Mü’min oldur ki, Allah Teâlâ’nın emrin tuta, nehyinden sakına.
Mü’min oldur ki, Allah Teâlâ’nın Rasûlü tarîkına sülûk edip, sünnetine kavlen, fiîlen ve
hâlen ittibâ edip, ehl-i dünyâdan yüz çevirendir. Mü’min oldur ki, hiç kimseden korkmaya;
emr-i ma’rûf nehy-i münkeri söyleye, kendi dahi şerri işlemeye. Zîrâ bir kimse şerri halka
söyleye, [82] ammâ kendi işlese mü’min değil münâfıkdır. Mü’min oldur ki, kuts-i lâhuta
sâlik ola, gece gündüz göz yaşı döke. Mü’min oldur ki, bu âyeti okuya, gece gündüz
usanmıya ve acı gelmeye, âyet budur, kavlühü Teâlâ : F7 ;B 22�ی س ش2ی2 و<��tB وأن/ �� ا
oH -���س و :-' ا -�; <= ی�w� ور+-; �7 Ma’nâsı bu-dur ki, “Dahî indirik demiri onda katı
muhkem azâb vardır ki, âdemîlere fâide vardır, dahî bilmek için Allah Teâlâ yardım ede
487 Tevbe, 9/119. 488 Yâsin, 36/58. 489 Beyyine, 98/8.
161
dinine dahî Rasûlü ne gaybla.”490 demektir. Ey demirden bî-haber halkı mağrûr eden
kıssahanlar ki, adların vâizler takmışlar, hakâyık-ı ulûm-ı tefsir cahilleri demirden şöyle
kaçarlar ki, fâsıklar muttakîlerden kaçar gibi.
Mü’min oldur ki, zâhirde ve bâtında “Tâhâ” okuya ve “Yasîn”den bî-haber
“Tâhâ” ve “Yâsîn” okudum diye mağrûr olan ve sırr-ı Kur’an’dan mahrûm ahmak.
Mü’min oldur ki, sûretü’l- fâtiha yedi âyettir. Vücûd-ı şehrinden tamam okumuş ola.
Mü’min oldur ki, gönlü tecellîy-i zât’a lâyık ola. Mü’min oldur ki, emâneti ola, ve ahdi ola.
Nitekim Kelâm-ı Kadîminde buyurur: ن�bB��ات9' ی��ار�ن وا ��ی= ه' .-W ص- أو C� ه' ا
2ون �� �9B '�دوس هN Ma’nâsı budur ki, “Dahî onlardır ki emânetlerine veا ��ی= ی��ن ا
ahidlerine riâyet ederler, dahî onlar ki, namazlarına mülâzemetlerdir. Onlar evvel
kişilerdir ki, vârisleridir firdevs uçmağın miras ettiler, onlar onda ebedi kalırlar.”491
demektir. Ey emânetini ve ahdini yitirip ahmak bîhaberler, zikrolunan âyetlere ve
mü’minlerin alâmetlerine nazâr eyle, gör ki, mü’minler alâmetinden sende var mı? Ey adı
mü’min, dini gayri, ehl-i hevâlar; imdi mü’min oldur ki, dili ve kalbi bir ola. Yoksa dili “
l” diye, Ammâ Hakk Teâlâ’nın emrine imtisâl etmiye ve ا ; اl� ا[ <U��2 ر+�ل ا[
nevâhîsinden içtinâb etmeye, Muhammed (sav) hazretinin sünnetini terk ede, münâfıkdır
mü’min değildir. İkrârı hemen dilindedir, kalbinde zerre kadar îmanı yoktur. Ammâ Hakk
Teâlâ Kelâm-ı Kadîminde buyurur:
��>Yت ' D3 ���>* �اب.F ] ا7)'�3�-3 6B ن�UیQ �ا أ+-U�� و U�� ی2�D ا �3 =( Ma’nâsı budur ا و
ki, “Araplar etti; biz îman getirdik, et ya Muhammed siz îman getirmediniz hemen
müslüman olduk deyin dahî îman kalbinize [83] girmedi.”492 demektir.
İmdi münâfıkların alâmeti budur ki, dili ile müslüman oldum diye. Ammâ fiil ile
mü’min değildir. Birbirine dâim münâfıklar için buyururlar sâdıklar sohbetinden birbirin
yığarlar. Nitekim Hakk Teâlâ buyurur: R:7 => '9T:7 ت��B��U �ن وا�B��U Ma’nâsı budur ا
ki, “Münâfık erler dahî avradlar birbirine dostlardır.”493 buyururlar. Yaramaz işleri dahî
yığarlar iyi işlerden birbirin demektir. Rasûlullâh (sav) buyurmuş ki, ehl-i hevâ ile müsâhib
olmak münâfıkdır, dahî hadîs-i şerifte eydür münâfıklar Kâfirûn sûresini okumazlar,
vallahi gerçek, vallahi gerçek, vallahi gerçek. Zirâ herkişi amelinden bellidir. Mü’min olan 490 Hadîd, 57/25. 491 Mü’minûn, 23/8-11. 492 Hucurât, 49/14. 493 Tevbe, 9/67.
162
kâfirler işin işlemez. Ey adı mü’min ehl-i hevâlar âhiri =6 دی )' دی�)' و dir. Ma’nâsı
budur ki, “Sizin dininiz size küfürdür, dahî benim dinim bana İslâm’dır.”494 demektir. Ey
kıssahânlar, sözüne mağrûr olup mürşid-i sâdıklar sohbetinden kaçan tarîk-ı Hakk’tan
mahrûm münâfıklar, nefsinize nazar edin görün. Kâfirûn Sûresinin âhirini okudunuz mu?
Hâşâ ki, okumaktan kaçarsız. Rasûlullâh (sav) buyurmuş ki, “Münâfıklar beş nesneyi
saklamazlar dedi.
Evveli; âşikâre Lâ ilâhe illâllâh derler. Ammâ sırrı ile diyemez
İkinci; halk arasında namaz kılarlar. Ammâ sırrı ile kılmazlar.
Üçüncü; orucu tutarlar. Ammâ sırrı ile tutmazlar.
Dördüncü; guslü âşikâre ederler. Ammâ sırrı ile etmezler.
Beşinci; haccı âşikâre ederler. Ammâ sırrı ile etmezler.”495 buyurdu.
Zîrâ vallâhi gerçektir, vallâhi gerçektir, vallâhi gerçektir bu sözlere şek ve şüphe
eyleme. Îman amel-i sâlihin yemişi odur, cem’i amelin sırrın ve hakîkatın ve rûhun
bilmektir. Ve hükmünü icrâ edip ehl-i dünyâdan yüz çevirip, uzlet ihtiyâr edip, kendi
rızâsıyla sultanların kapısına varmayıp, “yâ Rabbi lütuf ve ihsân eyle, bî-çâre bu miskin
bedenin adını dünyâ padişahlarına işittirme, beni onlardan gizle; senin bildiğin beni, bana
yeter yâ rabbi” demektir. Kendi mâhiyyetini idrâk edip Allah Teâlâ cem’i mevcûdâttan
münezzehtir. Ehaddir, vahdet dörttür cem’i halkı nâşı bile ya’ni, Hakk Teâlâ’nın fiilini ve
ismini ve sıfatını ve zâtını ki, hüviyyet-i bahrdır. Cem’i eşyâdan münezzeh göre ve halktan
tamam ümîdin kese, dâim bu âyeti okuya ve د�!: �7 �7 ;�- �Jض أ<�ي إ W ا -�; إن� اBوأ Ya’ni:
“İşimi Allah’a ısmarladım tahkik Allah Teâlâ koruyucudur.”496 Pes sâlih amelin yemişi
budur ki, dâim verir, ya’ni Hakk Teâlâ amel-i sâlih [84] eden muttakî kullarını âlemin
sıfatıyla tecellî eder. Ulûm-ı ledünnî zâhir olur, taklîd zulmetinde helâk olmaz. Pes Hakk
Teâlâ Kelâm-ı Kadîminde buyurur : آA y�ب ا -�; <p-� آ-K �UJ!� آ$Z�ة KJ!� أص-�9 أ ' ت�ى
تYت6 أآ-�9 آD� ح= Q7ذن ر�9J7 ویT�ب ا -�; ا �p>Fل -���س :-�9' ی��آ��ون 7�] و6B �9.�B ا M��Uء
Ma’nâsı budur ki, “Görmedin mi nice darbeyledi Allah Teâlâ mislü kelimesin, ya’ni Lâ
ilâhe illâllâh demeyi pâk ağaç gibidir. Ya’ni hurma ağacı gibi kökü yerde budakları gökte,
494 Kâfirûn, 109/6 495 Bulunamadı. 496 Mü’min, 40/44.
163
yemiş verir her zaman rabbisi desturla dahî darp eyler. Allah Teâlâ mÎsâlleri âdemîler için
ola. Kim, onlara akıl edeler.”497 demektir.
Ey taklîd zulmetinde gark olmuş fâsıklar, zakkum ağaçları nefsinize nazar eylen,
görünüz yemişiniz nedir, işlerinizden değildir yemişiniz, illâ azgınlarsız. Nitekim Hakk
Teâlâ Kelâm-ı Kadîminde lânet birle andı: �Z�$ ��UB '9BJ ی/ی2ه' واOن ون*�� �ن� 6B ا:-U ة ا
Ma’nâsı budur ki, “Ol mel’un zakkum ağacı ki, Kur’ân içinde korkutur إ �� HK�ن� آ!�ا
azanları, illâ ulu azgınlık.”498 demektir. Ey ehl-i hevâ ahmaklar, bunun gibi azgınlık size ol
sebeptendir ki, ilminize mağrûr mürşid-i sâdıka hakâret birle nazar edip tâbi’ olmadığınız
içindir. Nitekim Allah Teâlâ buyurur: 2Z+\ �3ل أأإ7- �� وإذ 3-�� -U-�ئ)� ا+2Zوا |دم 2ZMBوا إ
��K [�-� =U Ma’nâsı budur ki, “Dahî ol vakit ettik meleklere secde eyleyiniz Âdeme
cümle secde ettiler, illâ şeytan razı değil. Etti: secde mi edeyim ol kişiye ki, balçıktan
yarattın.”499 demektir. Ey meleklerden ve secdeden ve Âdemden ve şeytandan bî-haber
tarîk-ı Hakk’tan azmışlar kendinize lânet edersiniz hiç haberiniz yok. Zîrâ Allah Teâlâ
fâsıklara, doğru yol göstermez. Nitekim buyurur: =�+�N �م ا� � ی29ي ا ;�- Ma’nâsı إن� ا
budur ki, “Allah Teâlâ doğru yol göstermez onlar ki, fâsıktır.”500 demektir. Hadîste
Rasûlullâh (sav) buyurur ki; “Münâfıkların alâmeti oldur ki, lokmaları haramdır.” dahî
buyurur ki, “Üç nesne alâmeti münâfıkdır. Biri dâim dünyâya tâlib olmaktır, biri ölüm
yarağın görmemektir, biri sâdıklardan ırak olup ehl-i hevâya yakın olmaktır.”501 dedi.
Münâfıkların dili zikrullâha harîs olmaz [85]ve nazarları ibret olmaz ve münâfıklar
mü’minleri sevmez. Kãle’n-Nebiyyü (as); κκκκ� ⊄ β� ⊄ β� ⊄ β� ⊄ β∞� ⇔α ∞� ⇔α ∞� ⇔α ∞� ⇔α ∉ ♣αβ∉ ♣αβ∉ ♣αβ∉ ♣αβ(α (α (α (α ∫∫∫∫���� ◊◊◊◊���� sadeka
Rasûlullâh, ya’ni Rasûlullâh (sav) buyurur ki, “beş nesne dünyâda gariptir.”
Evveli; Kur’ân fâsıklar kalbinde garibdir. İmdi mü’min kalbinde Kur’ân garip
olmaz, Zîrâ sırr-ı Kur’ân’la, kalbi beytullâh ve arşullâh olur ve Kur’ân’ın hükmünü icrâ
eder. İmdi, Kur’ân’ı kim ki okusa, ammâ sırr-ı Kur’ân’dan bî-haber ve hükmünü icrâ
etmese fâsıktır, Kur’ân anın kalbinde gariptir.
İkinci; câhiller arasında garip olan şol âlimdir ki, ilmine lâyık amel-i sâlihi olup ve
ulûm-u esrâra muttalî olmuş mükâşiflerdir. Yoksa şol adların vaazlara takmış, ilmine lâyık
497 İbrâhim, 14/24-25. 498 İsrâ, 17/60. 499 İsrâ, 17/61. 500 Münâfikûn, 63/6. 501 Bulunamadı.
164
ameli olmayan kıssahanlar, ehl-i hevâların muvâfık sözler söyleyip câhiller mağrur
edenler değildir. Bil ki, onlar câhiller arasında makbûl olmak kande kaldı.
Üçünci; mü’min, münâfıklar arasında gariptir, garip olan mü’min oldur ki, ehl-i
dünyâdan yüz çevirip mürşid huzurundan ayrılmayıp, âhiret talebinde ola, yoksa şol adı
mü’min dini gayri değildir. Bil ki, onlar münâfıklar arasında makbûllerdir, garip olmak
kande kaldı.
Dördünci; şol kişidir ki, mescitte namaz kılmaya, ol garipdir ki, mescitten bî-haber
putperesler mescide girse gariptir mescidi.
Beşinci; bir mushaf ki, bir evde ola okunmaya, ol gariptir.”502
Ey mushaftan bî-haber taklîd zulmetinde gark olmuş sırr-ı Kur’ân’dan mahrûmlar,
vücûd-ı insana girip yedi tavrı okudun mu? Ey ümmü’l- Kur’ân’dan ve ümmü’l-Bilâddan
ve beytü’l-atikten bî-haber câhiller, Kâbe’nin bir adı atiktir, ya’ni azâd edicidir. Kâbe’ye
girip cehl zulmetinden azâd oldunuz mu? Zikr olunan âyetlere ve hadîslere nazâr eden
mü’minlerden misiz, yoksa münâfıklardan mısız?
Ey gãfiller mukallid sözüne kulak dutman, mürşid-i sâdık sözüne kulak dut ki,
tarîka necât bulasız. Biline ki, dünyâda her ne edersen âhirette hâsılın oldur, hiç [86] şek ve
şüphe eyleme. Zîrâ her ne tohum ekersenüz hayır ve şer âhirette onu bulursuz. Pes sâlihler
tohumunu eke, gör ki, uykuda nihâyetsiz envâr-ı âlemler ve uçmak ve hevâ üzre seyr
eylemek ve mütâlâ’ kılmak hâsıl ola. Her ne görürsen murâdınca ola, gözlerin
gördüğünden lezzet bulasın, ammâ eğer şer tohumun ekersen korkulu düşler görürsün ki,
seni incitir, her biri bir günâhından hâsıl olur. Ya’ni her günâhın sûret bağlar ve uyuduğun
vakit katına gelir def etmeye mecâlin kalmaz, âhirette dahî öyledir. Düş görmek âhirete
işârettir; eğer ten hisârı yıkılmadan ahlâk-ı zemîmeden pâk olmazsan, nâr-ı kübrâda çirkin
mûzî suratlarla kalırsın hûr-i zâr “illâ en yeşâallah” ey gãfil, düşünde mevziler görürsün
ki, yılan ve akrep ve yırtıcı canavarlar seni incitmek ister, ten hisârına gelirler zahmet
verirler, rûhâniyyet sıfatından nesne görmezsin, seyrin hemen onlar olur. Kaçan uyanırsın,
yüreğin uyanır düş olduğuna şükreder sevinirsin, kurtuldum diye.
Ey gãfil, ol çirkin sıfatlardan canın halâs et, o âlem-i ulvî kim ����وح وری��ن وجB
,503 Erişmez ol maksûd-ı ilâhîden ki[.Ona rahatlık, güzel rızık ve Naîm cenneti vardır] ن:'
502 Bulunamadı.
165
anın için vücûda geldiler, mahrûm olurlar âhirette. Zîrâ bunda bâtıl i’tikãd eden ve şühûd
sebebiyle aldanmış olan ecsâmdan cidâd ve şer arzuyu ve şehevât-ı lezzâtı ona mâni olur
komaz ki, âlem-i tabâyîden yukarı ve çıkıp sülûk-i melâikeye dizilmiş ola. Pes âlem-i
süflîde yaramaz sıfatlarla olup mütemerrid-i âsîdir ve fâsıktır. Çün âlemden ol haliyle
gide, ammâ ol düşünde gördüğü çirkin suratlar birle âhirette böyle haşr ola, eğer iki âlemde
necât istersen tâhir ol, Kur’ân’a yapış, ammâ Hakk Teâlâ buyurur: ن آ�ی' إ*�� 6 آ��ب B ن�;
� یPMU; إ �� ا 9IU��ون <)��ن Ma’nâsı budur ki, “Tahkik Kur’ân kerametlidir saklanmış
kitapta yazılır, yapışmaz ona, illâ arınmışlar.”504 demektir.
Ey sırr-ı Kur’ân’dan bî-haber mukallidler, şeytan hükmüne acîb yapışmazsız
saklanmış kitaptan mahrûmlarsız.
TAHÂRET FASLI
Biline ki, tahâret lügatte pâklığa derler, ammâ şeriatta âzây-ı mahsûsayı yumaktır.
Pâk suyla sanma ki, bu pâklığı hemen [87] ten suyu ola, pâklık dört tabakadır.
Evveli, gönül sırrın pâk etmektir, Allah Teâlâ’dan gayriden.
İkinci tabaka, gönül yüzün pâk etmektir, yaramaz sıfatlardan.
Üçüncü tabaka, tende olan âzâların pâk etmektir, takvâ suyuyla, ya’ni cem’i âzâ
Allah Teâlâ’dan korka emrine muhâlif yaramaz işler işlemeye.
Dördüncü tabaka, teni ve donu pâk etmektir, necâsetten pâk suyla. İmdi madem
ki, zikrolunan üç tabaka pâklıklar olmayınca hemen tenini, donunu suyla pâk etmek birle
hiç kimse pâk olmaz ve necât bulmaz. Mâdem ki, riyâzet suyuyla pâklık denizinde ahlâk-ı
zemîmeden tamam pâk olmayınca. Nitekim Kelâm-ı Kadîminde buyurur: W�ت/آ => }-B23 أ
Ma’nâsı budur ki, “Tahkik azâbtan kurtuldu, şol kişi kim nefsini arıttı pâk eyledi
yüceltti.”505 demektir. Ammâ bunların yüceltmek oldur ki, ahlâk-ı hamîde birle müzeyyen
ve münevver olmaktır.
Şol kişi âhiret ümîdin kesti, mahrûm kaldı demektir. Ya’ni, âhiret ümîdini kesen
münâfıklar alâmetidir. Ehl-i hevânın sözlerine muvâfık söyler, onlara hoş gelsin diye.
Murâdları hemen dünyâdır, âhirete hiç i’tikãdı yoktur, ikrârları hemen dillerindedir ancak
503 Vâkıa, 56 /89. 504 Vâkıa, 56/77-79. 505 A’lâ, 87/14.
166
kıssahânlar ki, şimdiki zamanın adların ve vaize takmışlar, hakâyık-ı ulûm-ı tefsîr ve
hadîse câhillerdir. Dâim câhilleri ve fâsıkları meâsîye bahadır ederler. Misâli bu ki, filanın
filan gününden bir kişi gusl eylese anasından doğmuş gibi olur, günâhlarından pâk olur
diye fâsıkları mağrûr ederler. Ey ilmine lâyık amel-i sâlih olmayan kıssahânlar, bir fâsık
tenini suyla yumak birle cem’i günâhlarından pâk olur mu?
Ey Kur’ân’a muhâlif sözler söyleyip fâsıkları meâsîye deniz eden kıssahânlar!
Hakk Teâlâ buyurur ki ; =�+�N �م ا� � ی29ي ا ;�- Ya’ni “Hakk Teâlâ doğru yol إن� ا
göstermez bir kavme ki, fâsıklardır.”506 demektir. Pes sizin Kur’ân’a muhâlif sözlerinize
misâl oldur ki, bir kâfir eder ki, “varın müslümanlar ortasında bir hile edin bir miktar
akçaların alayın bir kasabaya gelir ağzına gûn Cuma mescidine girip der, ey
müslümanlar, bu gece nâgãh gördüm Muhammed gökten indi ki, kitab elinde bana etti: Ey
fâsık kâfir, niçin benim dinime girmezsin bu gökten inen kitaba [88] niçin inanmazsın, bâtıl
dinde kalırsın dedi. Ben dahî anın heybetinden korktum uyandım ağlayuben yanınıza
geldim, gelin bana îmanı telkin edin ben dahî ehl-i îman olayın diye” bunlara hile edip
yalan söyler, hemen murâdı miktar akçe aluben müslümanları maskaralığa almaktır. Ol
Cuma mescidinin halkı dahî aldanıp îman telkin ederler ve gusul ettirmekle günâhından
pâk olup necât bulur mu? Bu sözlere cevabınız nedir?
Ey fâsıklar, meâsîler eden kıssahânlar, ammâ ehl-i hevâ fâsıkların diliyle suâl edip
îman getirdiği neye benzer ki, bu ma’lum muhakkaktır ki, hakkın nazarı gönüldür. Zîrâ
gãfillerin ne îmanı makbûldür, ne ameli. İmdi her kişi kim, ehl-i hevâdır Hakk Teâlâ’nın
birliği ve azameti anın gönlünde olmaz. Anın sahîhi budur ki, gönlünde îman yoktur,
muhakkak kişiler katında. Zîrâ her kişinin gönlünde îman olsa âhiret ahvâlin işitir ve inanır
ona göre taat eder. Ammâ tefsîr ve hadîs ehlinin katında îman üç nesneden ibârettir.
Birinci; Kur’ân’da olan cümle kelâm-ı Hakk’ı diliyle ikrâr etmektir.
İkinci; gönül birle inanmaktır.
Üçüncü; ol ikrâr ve îtikat ettiği nesnelerle amel etmektir. Zîrâ bir kişinin fiili
delâlet eder i’tikãdına sözünden. Zîrâ bir kişi bir nesne dese, dönse hilâfın işlese, halk anın
sözüne inanmaz ve onu fiiline uymazlar. Ammâ şimdi ki, zamanın kıssahânları adların ve
ağza takmışlardır hakâyık-ı ulûm-ı tefsîr ve hadîsten câhillerdir, alâmet-i verâ-ı
zâhirîndedir ve sâkine-i vakar hayâtında olup ehl-i salâh anın sûretinde yok ve ahlâk-ı 506 Münâfikûn, 63/6.
167
zemîmeden pâk olmuş değil. Öyle iken ol ehl-i hevâ fâsıklar ve münâfıklar ol kıssahânların
yaramaz fiiline bakmazlar, Zîrâ hevâlarına muvâfık Kur’ân’a ve hadîse muhâlif sözleri
söylerler, fâsıklara hoş gelsin bize i’tibâr eylesin diye. Hemen murâdları fâsıklar arasında
ululanmaktır ve halkın önüne yayıp bir kaç akçasın almaktır. Yoksa onların âhirete
i’tikadları yoktur, ikrârları hemen dilindedir. Ammâ eğer onların âhirete i’tikadları olaydı,
ulûm-u esrâra muttalî olmuş mükâşifler ki, mürşid-i sâdıklardır [89] Hakk Teâlâ’nın
inâyet-i cezabâtıyla din âlemine sülûk edip ve yakîn âlemine seyr hâsıl etmişlerdir. Ve
Hakk Teâlâ’nın aşk-ı od’una yanıp kül olup, envâî türlü keşifler Allah Teâlâ’nın ilim
devletini bulmuşlardır, Hakk Teâlâ tarafından halkı Hakk’a da’vet edip terbiyyet vermeye
emr olunmuştur. Öyle iken ol mürşid-i sâdıklara türlü duhuller edip hakãret birle
etmeyelerdi ve teslîm olup ta’limine râzı olalardı. Hevâ bahrinde ve taklîd zulmetinde
helâk olmayalardı. İmdi şol kişiler ki, onları vâiz deyip hakâyık-ı ulûmda ve tefsîr ve
hadîste câhillerdir ve alâmet-i verâ anın zâhirinde olmaya ve sekiney-i verâ gayri hayâtında
gãlip olmaya ve sîmâ-i ehl-i salâh anın sûretinde olmaya ve avradı ehl-i perde olmaya,
ya’ni hâtununu sakınmıya, dışarı çıkmağa izin verse, ölüsü olan yere ve düğünlere ve
hamama gönderse; ahlâk-ı zemîmeden pâk olmasa anın va’zının fesâd-ı halk ortasında
salâhından ziyâde olup, zîrâ halk anın fıskın görüp ederler ki, bunun gibi fiiller câiz olmasa
etmezdi diye. Câhillerin ve fâsıkların fıskın ziyâdeye sebep olurlar. Abdullâh b.
Mes’ud’dan rivâyet olunur ki, Rasûlullâh (sav) etti “Hakk Teâlâ hiçbir peygamber
göndermedi illâ anın ashabı vardı ol peygamber eylendi ashab ortasında, Allah Teâlâ’ya
dilediği kadar amel ederlerdi Allah Teâlâ’nın emriyle ta Allah Teâlâ ol nebiyyi kabz
eyledi, ashabları hayâtta oldukta kitâbullâhla ve nebînin sünnetiyle kaçan ashab vefât edip
kimse kalmadı, kaçan bir kavim oldular ki, minberlere bindiler söylediler hayrı, dahî
işlediler şerri, kaçan göresiz benden sonra böyle olanlara vâciptir her mü’mine onlarla
gazâ ede eli ile kãdir olmazsa dili ile ede, eğer kãdir olmazsa kalbi ile ede bundan öte
islâm yoktur.”507 buyurdu. Ya’ni bu gazâyı etmeyen ehl-i islâmdan değildir, dedi. Ammâ
şimdiki zamanın câhil ve fâsıkları katında ol yalancılar minberlere makbûllerdir kande
kaldı ki vaaz ede. Zîrâ hevâlarına müvâfık işler işlerler ve hevâlarına göre sözler söylerler
[90] onlara hoş gelir. Ammâ Hakk Teâlâ hasları Hakk söyler, fâsıklara acı gelir. Pes
hakãret birle Hakk’ın haslarına nazar ederler ve bir kezden yüzlerin bunlardan dönderürler
ve onların sohbetinden mahrûm kalırlar ve onların velâyet pertevinden bînasîb olurlar,
507 Bulunamadı.
168
mezmûm sıfatlarla muttasıf olmuşlardır. İmdi buncılayın fâsıkların hevâlarına muvâfık ve
Kur’ân’a ve hadîse muhâlif sözler söyleyen kıssahânların âhirette nasibleri illâ cehennem.
İlminden garazı; dünyâda ululanmaktır ve mal hâsıl etmektir. Ammâ şol kişiler ki, Hakk’ı
izhâr etmeye ve Kur’ân’ı ve hadîs-i te’vil ettikleri kendi nefislerine muvâfık ola, şeriatta ve
ashâb-ı icmâ’a muhâlif ola. İmdi onları dinleyenler dahî muhâliftir, münâfıkdır.
Ey ahmak câhiller, şol kişinin ki, lokması haramdan ola ve ilimle âmil olmaya, anın
vaâzını dinlemekten ne umarsın, kendi ahlâk-ı zemîme içinde gark iken ol gurabı yoldan
azmışa nice rehber ola. Ey ahmak câhiller, ilmiyle âmil olmayan âlim bile eşek gibidir ki,
yükü kitaptır. Ammâ kitab olduğundan hiç haberi yoktur âkıbet menzili harap olasıdır
neûzübillâh min zâlik. İmdi bu sözleri münâsip düşüp söyledik. Mü’min ile münâfık
alâmetlerin beyân ederken fâideden hâlî değildir, belki mübtedî tâliplere bir tenbih
nasîhattir ki, ol zikrolunan kıssahânlara ki, adların vâiz deyip, hakâyık-ı ulûm-ı tefsîr ve
hadîste câhillerdir. Şol münâfıklar ki, libâsların fukarâ-i sâbirîne benzetmişlerdir, ammâ
hevâların bahrinde gark olmuşlardır, hevâyı aşk sanıp iller gezerler, dâim ehl-i dünyâ
kapılarına varır, hevâlarına muvâfık sözler söylerler, onlara hoş gelsin diye ve onların
haram lokmaların karınlarına doldururlar, uzlet yok, riyâzât yok mücâhede yok, bencileğin
azgınlık içinde iken ehl-i irfândan geçinir, mürşid-i sâdıka hakãret birle nazar ederler,
fâsıkların makbûlleridir, ammâ merdûd haklarıdır.
İmdi mübtedî tâlibler bu zikr olunan münâfıkların bâtıl sözlerini sâdık sanıp, tarîk-ı
Hakk’tan mahrûm kalmayalar, Hakk Teâlâ’nın lütfuna mazhâr olan mürşid-i sâdıka teslîm
[91] ola. Ol sâdıkların yüzün görmek Hacc-ı Ekberdir. Onların yüzünü görse nâr
hicrânından halâs ola inşaallahü Teâlâ. Pes, her kim onlara hakãretle bakarsa şeytandır,
nâr-ı hicrânda ebed kala, dâim çâresiz rengi arta. Ol zikrolunan münâfıkların basîret gözleri
gaflet uykusuyla kör olmuştur. Murâd-ı dünyâyı bulurlarsa tesellî olmazlar merdûdturlar.
Evliyânın ilmini ve keşfini inkâr ederler kibir ile hevâ bahrine dalmışlardır, âhirete îmanı
olmayanlardır. Zîrâ ilimlerine lâyık amelleri yok ve fiilleri azgınlar fiilleri, bundan Allah’a
sığınırız. Mübtedî tâliblere lâzım olan budur ki, ilmine lâyık ameli olmayanların yanlarına
varmayalar, sözlerini dinlemeyeler. Dâim Kur’ân’dan hadîsten söyleye, meşâyıh sözünden
yâran söz yoktur. Bunların delilleri Allah Teâlâ sözündedir, ondan sonra efdâl-ı mevcûdât
Muhammed Mustafa (sav) sözündendir, ondan sonra Ali veliyyullâhtır. Anın sözündendir
ki, cem’i ulemay-ı şark ve garb anın kemâlât-ı velâyetinde î’tikad etmişlerdir. Ve
meşâyıhların sözleri hâl dilidir, kãl dili değildir. Mü’min-i sâdık olan tâlip liyakatı kadar
169
anlar, “alâ kadri’t- tâka” sâil suâl ederse ki, meşâyıh sözünü işitmekten bir fâide var
mıdır? deyü cevap vardır, zerre kadar îmanı olan tâlibe evvel fâidesi oldur ki, gönlüne
te’sir eder, dünyâdan yüz çevirir, âhirete yelter. İkinci fâidesi istitâ’at hâsıl olur, gönlü
döner karar dutar, âhiret talebinde olur. Nitekim Hakk Teâlâ kelâm-ı kadîminde; 7€7€7€7€ �f-وآ
s�ادك نYB ;7 [J!pن �> D+P� !Cem’isini hikâyet ederiz sana ya Muhammed] .-� <= أن!�ء ا
Peygamberler haberinde mü’minlere lâzımdır...]508 ki, dâima mürşid-i sâdıklar sohbetinde
olalar. Dâim onların sözlerini dinleyeler. Zîrâ onların sözleri Kur’ân’dır ve hadîstir.
Hakâyık-ı ulûm-ı tefsîr ve hadîse muttalî olmuş mükâşiflerdir. Ve Allah Teâlâ’nın sâdık
kullârıyla olun, deyu buyurmuştur. Nitekim Hakk Teâlâ buyurur: ;�- ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا ات���ا ا
��د3= 509[.Ey îman edenler! Allah’tan sakınınız ve doğrularla beraber olunuz] وآ�ن�ا <t ا
Ya’ni “ey îman getiren kişiler! Allah Teâlâ’dan korkun dahî sâdıklarla olun” demektir.
Zîrâ sâdıkların sohbeti [92] tâlibin gönlüne müessirdir, te’sir eder. Mübtedî tâliblere lâzım
olan bâzı âyetler ve hadîsler birbirine mütenâkız görünür deyip kâfir olmayalar. Bu
nesneleri bilmeye aklımız erişmez deyip amel-i sâliha ile meşgûl olup, gāyet cehd ve sa’y
edip dâim nefsinin başını mücahede çekici ile döve ve takvâ oyasını başından gidermeye
ve nefsini merkeb edinib bine Hakk yoluna yürüte ve murâdını vermeye, eğer murâdın
verirse, nefsi onu yine şeytan yoluna yürütür. Ubûdiyyet makãmından çıkarıp kâfir eder.
Gãfil olma, şeriat kimyâsıyla hakîkatini tebdîl eyle ve her hareketi kılarsan kãnûn-u şer’i
üzere kıl, ondan bir nûr mütevellid olup vücûda gele, tâ ki, muvahhidler zümresinden
olasın ve mahiyyetin idrâk edesin. Her kim ki, cem’i a’mâlin ve islâmın bâtını var, murâd
olan bâtınıdır diye zâhirini terk eyleye, kâfirdir. Köpek öldürür gibi öldürmek gerek, kanı
helâldir. Ammâ îmanın, islâmın, tahâretin, abdestin, namazın, zekâtın, savmın, haccın ve
gazânın zâhiri beden gibidir. Her birinde bir sır ve hakîkat vardır. İmdi hem zâhir ve hem
sır ve hakikat gerekdür. Zîrâ zâhiri ola amma sır ve hakîkat olmaya. Pes cem’i a’mâlin
cansız beden gibidir. Zîrâ cem’i a’mâlin haddine göre rûhu vardır. Allah en iyisini bilir.
ABDEST FASLI
Abdestin farzı dörttür. Nitekim Allah Teâlâ Kelâm-ı Kadîmde buyurur : ا إذا�ی�أی�9P ا ��ی= *<�
��ا 7�ءو+)M>وا B�اU �ا وج�ه)' وأی2ی)' إ W ا-Mv�B ة�-� ' وأرج-)' إ W ا ):!= U3�' إ W ا
Ma’nâsı budur ki, “Ey îman getiren kişiler, kaçan namaza dursanız yüzlerinizi dahî
508 Hûd,11/120. 509 Tevbe, 9/119.
170
ellerinizi dirseklere dek yıkayınız, dahî siliniz başlarınızı, dahî ayaklarınızı topuklara
değin.”510 demektir. İmdi rabbü’l-izzette makbûl olan abdest oldur, hem zâhiri hem bâtını
ile ola. Pes takvâ ile olan abdest alâmeti oldur ki, eğer gaflet uykusundan uyanıp nefsin
mülevves olan sıfatını ilm-i nâf’i ile yıkayıp vasf ile zât olursa yuduğun kabûl olur
inşaallah ve eğer cem’i kuvvetlerle riyazet ve mücâhede ve takvâ suyuyla yıkayıp
hevâlardan berî edip, Allah Teâlâ’nın rızâsın hâsıl edecek amel-i sâliha harc edersen,
kolların yıkadığın kabûl olur inşaallah. Ve eğer gönlünde olan mâsivâ tozun can yüzünden
sildün ise, Allah Teâlâ’nın aşk oduna yanıp kül oldunsa, ondan başına mesh eylediğin
kabûl olur inşaallah. Ve eğer kadem sunup dünyânın zînetlerine ve lezzetlerine ikdâm
etmezsen ve Allah Teâlâ’nın [93] nehyine yürümezsen ayakların yuduğun kabûl olur
inşaallah Teâlâ ve eğer hilâfın işlersen hiçbirisi kabûl olmaz. Zîrâ ehl-i hevâ hep fâsıktır,
hiçbir ibâdeti kabûl olmaz ve iki cihânda Allah Teâlâ’nın hidâyetinden mahrûmlardır.
Abdestin dört farzının kabûl olduğunun alâmeti oldur ki, eğer gönlünde Allah Teâlâ’nın
aşkı var ise ve hilmin var ise ve seyr-i fillâhta isen ve nefsini ve rabbini bilirsen mübârek
olsun, abdestin kabûl olur inşaallahü Teâlâ. Abdestin sünnetlerini beyân edelim inşaallahü
Teâlâ ve eğer ağzına haram lokmalar yemekten pâk eyledinse ve dilini mâlâyâni sözlerden
pâk eyledinse, ağzını yuduğun kabûl olur ve eğer burnunu haramdan pâk edip, helâl
yuydun ise ettiğin sünnet kabûl olur inşaallahü Teâlâ ve eğer kulağını Allah Teâlâ
nehyinden sözleri işitmedinse ve gönül kulağın âlem-i ukbâdan harfsiz ve sadâsız kelâm
işitmeğe tuttunsa, kulakların mesh ettiğin kabûl olur inşaallah Teâlâ ve eğer ol gün ki,
Allah Teâlâ “elestü bi rabbiküm” dedi, kãlû belâ dedi cem’i işiten ya’ni Allah Teâlâ etti
“ben sizin rabbiniz değil miyim” dedi “evet biz tanık olduk” dediler nitekim Allah Teâlâ
buyurdu W-7 ا� �3 '(J7�7 [M 9�ره' ذرJی�9�' وأش29ه' .-W أن9MN' أc => 7�6 *دم => �P7ر ��وإذ أ
=-B�v .= ه�ا ��آ� ��إن �>�� �ا ی�م ا ��ا إن��U أش�ك ش29ن� أن ت� � *�7ؤن� <= D!3 وآ��� ذرJی�� <= أو ت�
�ن -I!U Ma’nâsı budur ki, “Kaçan oldu rabbin âdem oğlanları 7:2ه' أD:B �U7 ��(-9�B ا
ırklarından zürriyyetlerin tanık eyledi, nefisleri üstüne etti “ben sizin rabbiniz değil
miyim” dedi ervâh-ı nutka gelip “evet” dediler hatta etmeyenlerde kıyâmet gününde tahkik
biz bundan gãfillerdik, elâ bizim atalarımız bizden öndendir, biz onların zürriyeti idik
onlardan sonra bizi helâk mı eylersin, bâtıl işleyenlerin işleri sebebiyle.”511 demektir.
510 Mâide, 5/6. 511 A’râf, 7/172-173.
171
Pes bu âyetin sırrın bilip, ya’ni arka nedir, zürriyyet nedir, kendi nefislerine şâhid
olan kimlerdir ve ervâhlar arkalarında dışarı gelip cevap verdikten sonra gene arkalarına
rücu’ eylediği nedir ve ne ervâh kandedir ve Allah Teâlâ arkayı tayin-i ervâh ettiği ne
hikmettir ve neye işârettir bilip ol ahde vefâ edip boynuna aldığın emâneti ve ubûdiyyet
hakkının yerine getirip emânetin ve ahdin var ise mübârek olsun. Hz. Muhammed (sav)
[94] efendimizin sünnetlerin yerine getirdin ise boynuna ettiğin mesh kabûl olur inşaallah
Teâlâ. Ammâ eğer hilâfı olursa, işlediğin sünnet kabûl olmaz eşeddü azâba hazır ol,
işlediğin sünnetler kande kaldı, kezzâblardan olursun, ya’ni ağzın yuduğun su ile boğazına
haram lokma tıkarsın ve dilin mâlâyâni sözler söylemekten dilin farzından mahrûm olur
nitekim: �اpذآ�ا آ ;�- 512[.Ey inananlar! Allah'ı çokça zikredin] ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا اذآ�وا ا
Ammâ burnunu suyla yursun dâim dünyânın haram kokularını yeğlersen
rahmânından mahrûmsun ve kulaklarına mesh eylersin, ammâ dâim mâlayâni sözler
dinlemektesin. Ammâ âlem-i ukbâdan kelâm işitmekten mahrûmsun, boynuna aldığın ahdi
ve emâneti zâyi kılmışsın, ahdin ve emânetin yok, münâfıksın. Enes b.Mâlik (ra) şöyle
demiştir: Rasûlullâh (sav) bize hutbe yaptığı zaman ancak şöyle buyurmuştur: ya’ni Enes
b. Mâlik (ra) den rivâyet olunur ki, Rasûlullâh (sav) etti: “Emâneti olmayanın îmanı yoktur,
dini olmayanın ahdi yoktur.”513 Zîrâ amel-i sâlih îmandan bir cüzdür. Pes kişi özürsüz
amel-i sâlihi terk eylese îmandan çıkar. Zîrâ ekserinin fiili delâlet eder i’tikãdına. Ama kişi
sözünden dönse hilâfın işlese hiçbir kimse sözüne inanmaz kezzâbdır derler. Ama mü’min-
i sâdık oldur ki, dini kayd-ı dünyâsı kaydından ziyâde ola ve kıldığı ibâdetin rûhu da cansız
beden gibi olmaya ve sırr-ı şeriatı bile ve şeriat kimyâsı ile hakîkatı tebdîl eyleye, ahlâk-ı
zemîmeden ahlâk-ı hamîdeye tebdîl ede ve mürşid-i sâdık huzurundan ayrılmaya.
NAMAZIN FARZLARI
Ve makbûl-ü rabbi’l âlemîn olan izzetinde hangi namazdır ki, farzını Kur’ân ile ve
hadîsle ve icmâ-i ümmetle sâbit oldu, inkâr eden kâfir olur, öldürmesi helal olur. Ama
namaz dahî zâhir beden gibidir. Pes namazın farzları, vâcipleri, sünnetleri ve erkânında ve
ezkârında alâ hide alâ hide bir sırrı bir hakîkati vardır ve rûhu vardır. İmdi namaz üç kısım
oldu, iki rekat, üç rekât, dört rekât. Pes namaz kılan kişiye cümlesin bilmek lâzımdır, zîrâ
ilimsiz amel câiz olmaz. Ama mü’mine ezân işitmektir. Zîrâ her şehirde her köyde ezân
avazı işitilmese onlara mü’min denilmez, katilleri vâciptir. [95] Pes ezânın rûhu mürşid-i 512 Ahzâb, 33 /41. 513 Ahmed, Müsned, III, 135; İbn Hibbân, Sahîh, I, 422; İbn Abdilber, Temhîd, IX, 255.
172
sâdık ezânın işitmektir, anın fiili sözüne uya, hilâfın işlemeye ve seni şekten yakîne kığıra
riyâdan ihlâsa kığıra ve dünyâ sevmekten terkine kığıra ve kibirden tevâzua ve adâvetten
muhabbete kığıra ve cehilden ilme kığıra ve dünyâ beyliğinden fukarây-ı sâbirîne kığıra.
Ol yola kığıraki, ol andan gelmiştir, ol vatan-ı aslîdir. Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur:
ββββ◊◊◊◊α α α α ∑⇓∑⇓∑⇓∑⇓ ∑∑∑∑���� ⇔α ∞κψ⇔α ∞κψ⇔α ∞κψ⇔α ∞κψYa’ni “Vatanı sevmek îmandandır.”514 Ama vatandan murâd;
vatan-ı aslîdir, cümle ondan gelmiştir. İmdi hakîkatte ol ezân avazın işitmemiştir, ol
mü’min değildir, münâfıkdır.
Şu şimdi ki, zamanın ehl-i hevâ müezzinleri okudukları ezânın hilâfın işlerler,
bundan Allah’a sığınırız. Ammâ hakîkatte müezzin oldur ki, halkı Hakk’a da’vet ede ve
ilmine lâyık ameli ola. Nitekim buyurur: �� � <U�= د.� إ W ا -�; و.DU ص��3 =Mو<= أح
Ma’nâsı budur ki, “sözü güzel ola, ol kimse ki, davet ede Allah Teâlâ’dan yana kullârın
dahî amel-i sâliha.”515 demektir. Hemen da’veti birle komadı amel-i sâlih bile ekti, ama
amel-i sâlih bu olmaya okuduğu ezânın hiç fâidesi yoktur, belki eşeddü azâblar olur,
hilâfında olduğu için. Bu âyetin sebeb-i nüzûlü budur ki, Medine’de Rasûlullâh (sav)
Bilâl’e ezânı i’lâm kıldı ve buyurdu ki, mescidin duvarına çıktı ezân okuttu, öğle vaktinin
ezânıydı, zîrâ ondan evvel ezân okunmazdı. Kaçan kim Bilâl ezân okudu, ehl-i nifak nedir
bu bid’ad diye, adâvet edip konuştular. Ama bu âyet Allah Teâlâ’dan nâzil oldu kimin sesi
güzel ise ol kimse da’vet eylesin diye. Ammâ gerçi müezzin oldur ki, ezânın sırrın ve
ma’nây-i zâhirîn bile, hikmeti icrâ ede. Ama Rasûlullâh (sav) buyurmuştur ki: “Yârın
mahşer yerinde müezzinlerin boyları minâreler gibi ola, sâir halktan uzun ola ve
mukarribelerden ola.”516 dediği mürşid-i sâdıklardır, mü’minleri terğible âhirete döndürür
ve şehevât-ı hissiyyeden munkat’ı ederler ve dâim Allah Teâlâ’nın rızâsın talep ettirirler,
yoksa şimdiki zamanın ehl-i hevâ müezzinleri değildir. Şimdiki zamanın ehl-i hevâ
müezzinleri adların vâize takıp, hakãyık-ı ulûm-ı tefsîr ve hadîsten câhillerdir ki, emr-i
ma’rufu halka söylerler [96] kendileri münkirlik işlerler, ama bunların misâli ona benzer
ki, bir padişah bir şehre bir emir irsâl etse, ol şehirleri ben yaptım, gene yıksam gerektiyse.
İmdi şöyle ma’lum ola ki, “emrim geldiğinde bir saat şehrin içinde durmayasız, her kimi
içinde bulursam helâk ederim” diye, bu emri bir kişi okuyuverse, ammâ şehrin halkı çıkıp
gitseler, ammâ ol emri okuyan kişi ki, dâim şehrin içinde gezse hiç kulağına gitmese, ol
padişah ol şehre gelse ol emri okuyan kişiyi bulup etse “sen benim emrimi işitmedin mi, 514 Aliyyü’l-Kârî, el-Masnû’, s. 91; Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, I, 413-415. 515 Fussilet, 41/33. 516 Müslim, Salât 14, İbn Mâce, Ezân 5, İbn Hibbân, Sahîh, IV, 555, 556, 557, Ebû Avâne, Müsned, I, 278.
173
niçin gitmedin?” diye ol emri okuyan etse ki, “ol emri ben okudum, ammâ hiç kulağıma
girmedi, korkmadım” diye ol padişaha hoş gelir mi aceb? Nice azâb eder, eşedd azâb eder,
halbuki emreden Allah Teâlâ’dır.
Pes Kelâm-ı Kadîminde bunca yerde azâb etmek birle vaîd etmiştir, yaramaz işler
işleyenlerin hiç kulağına girmez, ya Allah Teâlâ’ya hoş gelir mi? hâşâ gelmez. Müttekîler,
tekebbürler ve mağrûrlar meclisinden şöyle kaçar ki, kâfir harbde ehl-i islâmdan kaçar gibi.
İmdi a’mâl-i namazın zâhir-i beden gibidir, her birinde bir sır, bir hakîkat vardır, her
birinin alâ hide alâ hide rûhu vardır. İmdi namazın cümlesinde bunlar bulunmasa, ol namaz
cansız beden gibidir, ammâ namazın rûhu huşûdur, evveli miskinliktir, zerre kadar kibir
olmaya, Allah Teâlâ’nın korkusu içinde olmaktır ve gönlü dâim Allah Teâlâ’da hâzır ola.
Zîrâ namazdan murâd kişi gönlün Allah Teâlâ’ya doğrultmaktır. Nitekim Allah Teâlâ
buyurur �آ�ي �-�ة .Ya’ni “Namaza durun, beni övmek için.”517 demektir وأ3' ا
Rasûlullâh (sav) buyurmuştur ki, “Nice kimselerin kıldığı namazdan rih ve yorgunluk ve
azâbtan gayri nesne yoktur.”518 dedi. Nitekim Allah Teala Kelâm-ı Kadîminde
buyurmuştur ki: -J= ا ��ی= ه' . U- Dی�Bن�ا ��ی= ه' ی�اءون = ص-�ت9' +�ه Ya’ni “Ey
namaz kılanlar, namazlarında gãfillerdir onlar halk için riyâ ederler.”519 demektir. İmdi
onlar namazın ne zâhirin bilir ne bâtının bilir. Ya’ni namazın rüknü nedir ve sıfatı nedir ve
sırrı nedir ve hakîkati nedir bilmezler. Taklîd zulmetinde ehl-i hevâ tekebbürlüğü onları
gark etmiştir, hiç âhiret gussâsın yemezler. İmdi namazın on iki rüknü vardır altısı
namazdan [97] dışadır, altısı içindedir eğer birisi eksik olsa namazı tamam olmaz.
Şart-ı evveli; libâsın ve tenin ve secde yerin pâk etmektir.
İkinci, abdest almak,
Üçüncü, avret yerin örtmekdür,
Dördüncü, namazın vaktin girmekdür,
Beşinci, kıbleye karşı durmakdur,
Altıncı, niyet etmekdür. Ve altısı dahî namazın içindedir.
Evveli, tekbirdir,
517 Tâhâ, 20/14. 518 Bulunamadı. 519 Mâûn, 107/4-6.
174
İkinci, kıyâmdır,
Üçüncü, kıraatdır,
Dördüncü, rükû’dur,
Beşinci, sücûttur,
Altıncı, namaz âhirinde tahiyyât okumaktır. Pes bu zikrolunan farzlar ki, hâlisân,
muhlisân olmayınca kabûl olmaz. Nitekim Kelâm-ı Kadîminde buyurur: � � و<� أ<�وا إ
; ا J2ی= ح��Nء =-O> ;�- :!2وا ا Ma’nâsı budur ki, “Buyurulmadılar, illâ Allah Teâlâ’ya
tapmaya ihlâs edip ona dini pâk i’tikat edip…”520 Hâlisân ibâdetin ve pâk i’tikãdın alâmeti
budur ki, bir bir beyân edelim inşaallah Teâlâ ve eğer Allah Teâlâ’yı cem’i eşyâdan
münezzeh gördünse, gönül gözüyle ve Allah Teâlâ’yı görürsen Allah’tan gayrıdan
korkmazsan, kıldığın namaz kabûl olur inşaallahü Teâlâ ve eğer tende olan sıfatların
yaramazlıktan pâk ettin ise namazın kabûl olur inşaallahü Teâlâ. Ammâ Allah Teâlâ’yı
cem’i eşyâdan münezzeh görmeyesin, halk’tan korkasın, endâmların yaramaz işlerden pâk
etmeyesin tenin ve libâsın pâk etmekle namazın kabûl olmaz. Ve eğer ahlâk-ı zemîmeden
tamam pâk oldunsa ma’rifet çeşmesin ve hikmet pınarı suyuyla abdestin mübârek olsun,
kabûl olur inşaallah Teâlâ. Ammâ eğer hilâf olur ise namazın kabûl olmaz. Gönül ki, Allah
Teâlâ’nın nazargãhıdır, rızâsına muhâlif nesneleri gönülden giderip ve Allah Teâlâ’dan
korkmayı ve utanmayı bâtınında ayıpları üzerine örtersen zâhirinde ve bâtınında setr-i
avret ettiysen mübârek olsun, kabûl olur inşaallah Teâlâ. Ammâ gönülün dünyâ sevgisi ve
kibriyle dolup, şeytan nazargãhı olursa, zâhirin setr-i avret etmekle namazın kabûl olmaz
ve eğer havâss-ı hamse ki, nefsin murâdı onunla hâsıl olur, bu beş nesne kalbe azîm işgãl
verir, nûr-u ilâhîden perde olur, mahcûb olursun. Ammâ havâss-ı hamse ne arz ederse
onları mahvedip namaz vaktinde cem’i tuğyanlar fânî olup gönlünde bâkî Allah kalırsa,
[98] her namazın mübârek olsun, vaktinde kılmış olursun inşaallah Teâlâ. Ve eğer gönül
yüzün iki âlemden döndürüp Allah Teâlâ’ya meşgûl olup kıbleye karşı durdunsa, mübârek
olsun kabûl olur inşaallah Teâlâ.
Ey mukallid, gönül kıblesi Allah Teâlâ’dır, mâdem ki, gönül Allah Teâlâ’ya hazır
olmaya hiçbir amel kabûl olmaz. Ey gãfil, Kıbley-i zâhir ki, Kâbe’dir, mahluk binâsıdır,
namaza bir kişi yüzün Kâbe’ye dönmese namaz kabûl olmaz. Halbuki gönül kıblesi Allah
520 Beyyine, 98/5.
175
Teâlâ’dır. Pes gönül yüzün Allah Teâlâ’ya dönmeyince kabûl olur mu? Ey taklîd
zulmetinde gark olmuş câhiller, eğer Allah Teâlâ’dan gayrıya rızân ve sırrın fârığ ettinse,
namaza ettiği niyet kabûl olur inşaallah Teâlâ ve eğer dâim Allah Teâlâ’nın emr-i şerifi
içinde doğru durursan kıyâmın kabûl olur inşaallahü Teâlâ. Ammâ bir mahluk binâsı içinde
taklidâne ayak üzerine durup dışarı çıktıktan sonra yine ehl-i hevâ yoluna yürürsen
kezzablardansın, kıyâmın kabûl olmaz. Eğer mâsivâyı ardına atıp gönlünü Allah Teâlâ’ya
verirsen, pes tekbir-i evvelin kabûl olur inşaallah Teâlâ. Ve eğer Kur’ân okurken gönül
gözü ile Allah Teâlâ’nın sıfatın müşâhede edersen, Allah Teâlâdan gayrısın gönülden
giderdinse, kıraatın kabûl olur inşaallah Teâlâ. Ammâ dilin Kur’an okumakda, gönlün
mâsivâda eşedd azaba hazır ol, kıraatin kabül olmak kande kaldı. Ve eğer kendini hor ve
âciz bilüb ve gönül sanukluğu var ise, pes ettiğin ruku’ kabul olur inşallah. Ammâ tenin
rükû ede kendini halktan yeğ görürsen ve gönlün kibirle dolu ola ve ucb edip dâim nefsini
övünmekte olasın, eşedd azâba hazır ol, rüku’ kabûl olmak kande kaldı ve eğer vücûdunda
zerre kadar eser kalmayıp mutlak fenâya düşüp, zâhirde ve bâtında varlık kalmaya, herkes
cemi’-i mâsivallahtan gãip olursan, pes sücûdun kabûl olur inşaallah. Ammâ zâhirde başını
yere koyasın, ammâ gönlün şeytan gibi ulvîde ve dünyâ sevgisi ile hem zâhirin hem bâtının
zâhire hareket eder, kãnûn-ı şer’-i şerîf kimyâsı ile tebdîl etmeyesin, eşedd azâba hazır
olasın, sücûdun kabûl olmak kande kaldı. Ve dâim hidâyet yolu üzerine oturup, ehl-i
dünyâdan yüz çevirip, Allah Teâlâ’nın rızâsın [99] talep edersin. Ammâ tahiyyâta
oturduğun kabûl olur inşaallah Teâlâ. Ammâ zâhirin bir dam içinde oturup ondan dışarı
çıkıp hevâ yolu üzerinde yaramaz işlerde olursun, eşedd azâba hazır ol, tahiyyâtın kabûl
olmak kande kaldı ve eğer ahlâk-ı zemîmeden tamam pâk olup ve ahlâk-ı hamîde birle
mevsûf olup, sağında solunda olan melekleri bulup, dâim hayrın ve şerrin yazarlar iki
cihanda, nefsini mihnetten ve meşakkatten ayırdın ise, pes selâm verdiğin mübârek olsun
kabûl olur inşaallah Teâlâ. Ammâ nefsin dünyâ kavgasında gark olup var solunda şerrin
yazıp ahlâk-ı zemîmenin içinde gark oldunsa, pes eşedd azâba hazır ol, selâmın kabûl
olmak kande kaldı, ammâ on iki rüknün rûhu zikrolunan sâlih amellerdir. Ammâ her kişi
ki, zümre-i sâlihinden olmasa, ehl-i hevâ olsa; anın namazı cansız beden gibidir, kıldığı
namazdan ona nasip azâbdan gayrı nesne yoktur, hemen halk içinde kendine musallîdir,
dedirmekdür.
Ey gãfil ahmak câhiller, murâd-ı namazın, Hakk’a vâsıl olmaktır, ammâ vücûdun
mâsivâdan hâlî kıl ki, sücûdun zâhiri ve bâtını gerçek ola, yoksa taklîd zulmetinde olma,
176
mukallide musallî denilmez, ammâ bu te’villeri ârif anlar. Ammâ münâfıkın kulaklarına
girmez. Nitekim Kelâm-ı Kadîminde buyurur; P'� ا P2.�ء إذا �تW و � تtUM اU إن�� � تtUM ا
�ا <72�ی=� �ن وU-M> '9B ��7|ی�ت =>Yی => �� 9�' إن تtUM إ�-A =. 6U: و<� أن] �97دي ا
Ma’nâsı budur ki, “Tahkik sen yâ Muhammed ölülere işittiremezsin, sağırlara duayı kaçan
yüz döndürseler dahî sen doğru yol gösteremezsin gözsüzlere, azgınlıklarından işitmezler,
illâ ol kimse ki, îman getirir âyetlerimize onlar müslümandır.”521 demektir. İmdi bu âyet
ulu burhandır zikrolunan te’villerin Hakk ettiğine ölüden murâd gönlü ölendir ve sağırdan
murâd gönül kulağıdır ve gözsüzden murâd gönül gözüdür. Kaçan nefse mevt hâsıl olsa
ten, gözün yumar, kulağı işitmez olur. Ammâ gönüle dahî mevt hâsıl olur kalp gözü
yumulur, kalp kulağı işitmez olur. İmdi bu âyet şol ehl-i hevâ üzerine dir ki, sûrette
âdemoğludur, ma’nâda hayvandır, belki daha azgındır. İmdi gönülleri ölenlerin alâmeti
budur ki, dâim taleb-i dünyâdır ki, âhiretten bî-haber, âhirete hiç sa’y eylemez. Taklîd
zulmetinde karâr eder, mürşid-i sâdıkı görmez ve [100] sözlerin işitmez, mârifetten
mahrûmdur, meyyit olup şeytan nazargãhıdır, âhireti unutup Hakk’tan yüz döndürür, anın
için Hz. Muhammed (sav) buyurmuştur ki, “Ölüler ile sohbet etmekten sakının dedi. Ashab
sordular ki: ölüler kimlerdir? diye. Rasûlullâh (sav) ettiki: ağniyâdır ki, gönlü ölmüş
kişidir.”522 Ammâ gönlü ölmüş kişilerin hiç ibâdetleri kabûl olmaz. Mâdem ki, sâlihler
zümresinden olmaya, gerekse yüzyıl ömrünü ibâdetle geçirse, ibâdeti hiçtir. Ve eğer bu
sözlere de burhan istersen ey ahmak câhiller, işte burhandır. Wت�U .Dahî Hz إن�� � تtUM ا
Muhammed (sav) mi’râç kıldı, Cebrâil (as) Yâ Muhammed, Rabbına yakîn oldun, selâm
ver dedi. Ammâ Rasûlullâh (sav)
dedi. Π′πβ€ϕϒ≤ Π′πβ€ϕϒ≤ Π′πβ€ϕϒ≤ Π′πβ€ϕϒ≤€≤ℵ⇔α €€≤ℵ⇔α €€≤ℵ⇔α €€≤ℵ⇔α € ′πα€ ′πα€ ′πα€ ′πα€€⇐€≤� ⇔α €€⇐€≤� ⇔α €€⇐€≤� ⇔α €€⇐€≤� ⇔α € ϒ ϒ ϒ ϒ♦≤⇐ϒ⇔ ′πβ€≤♦≤⇐ϒ⇔ ′πβ€≤♦≤⇐ϒ⇔ ′πβ€≤♦≤⇐ϒ⇔ ′πβ€≤ϒζ€≤ν⇔α ϒζ€≤ν⇔α ϒζ€≤ν⇔α ϒζ€≤ν⇔α ”
Cem’i şükredicilerin şükrü Allah içindir, dahî ibâdet-i bedeniyye, dahî ibâdet-i mâliyye
Allah içindir.”523 Allah Teâlâ :
′µβ€⋅€� €2 €′µβ€⋅€� €2 €′µβ€⋅€� €2 €′µβ€⋅€� €2 € ϒ ϒ ϒ ϒ♦≤⇐⇔α ′♦≤⇐⇔α ′♦≤⇐⇔α ′♦≤⇐⇔α ′∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊⁄ψ€� €⁄ψ€� €⁄ψ€� €⁄ψ€� € ′≤ ′≤ ′≤ ′≤⌠⌠⌠⌠ϒϕ€≤ϒϕ€≤ϒϕ€≤ϒϕ€≤⇔α β€⇔α β€⇔α β€⇔α β€′≤′≤′≤′≤€α €∧⁄€α €∧⁄€α €∧⁄€α €∧⁄€⇐€∩ ′€⇐€∩ ′€⇐€∩ ′€⇐€∩ ′5€≤�5€≤�5€≤�5€≤�
⇔€α ⇔€α ⇔€α ⇔€α Ya’ni “Selâm senin üzerine olsun ey nebi dahî rahmetullâh Teâlâ’nın dahî
berekâtullâhı.” dedi. Rasûlullâh (sav) :
∑∑∑∑ϒζϒ⇔β€≤� ⇔α ϒϒζϒ⇔β€≤� ⇔α ϒϒζϒ⇔β€≤� ⇔α ϒϒζϒ⇔β€≤� ⇔α ϒ♦♦♦♦≤⇐⇔α ϒ� β€ϕϒ∩ ≤⇐⇔α ϒ� β€ϕϒ∩ ≤⇐⇔α ϒ� β€ϕϒ∩ ≤⇐⇔α ϒ� β€ϕϒ∩ ⌠⌠⌠⌠€⇐€∩ €€⇐€∩ €€⇐€∩ €€⇐€∩ € β€ β€ β€ β€⁄⁄⁄⁄€⇐€∩ ′€⇐€∩ ′€⇐€∩ ′€⇐€∩ ′5€≤� ⇔€α 5€≤� ⇔€α 5€≤� ⇔€α 5€≤� ⇔€α
Ya’ni “Allah Teâlâ’nın selâmı benim üzerime olsun dahî Allah Teâlâ’nın sâlih kullârı
521 Neml, 27/80-81. 522 Bulunamadı. 523Neylü’l-Evtâr,II,271.
177
üzerine olsun” ve alâ ibâdillâh deyip komadı sâlihin diyecek sıfat bıraktı, ammâ benden
inâyet hidâyet-i rızıkla ibâdet-i sâlihîn eden kullârından olaydım ve rahmetine lâyık
olaydım âmin. Yâ rabbe’l- âlemîn. Ammâ sâlihlerden gayrisin aradan çıkardı mahrûm
kaldılar. Ey ehl-i hevâ fâsıklar, Rasûlullâh (sav) ibâda sıfat bırakmadı. Yine işârettir
bilirsin serveri enbiyâ (sav) mi’râc-ı hakîkatte Hakk Teâlâ’nın sıfat ve zât-ı azîmin gördü
ve cevâhir-i evvelden haber verdi ve duâ kılıp ettiki: “Yâ rab, Rahmet-i hâssındır, benim
zaif ümmetlerime ver” dedi. Ammâ anın duâsı kabûl oldu, Allah Teâlâ etti: “Yâ habîbî, dile
benden ne dilersen, vereyim.” dedi. Pes mi’râc-ı hakîkatte cem’i duâsı kabûl oldu, Allah
Teâlâ’ya vâsıl oldu, fiilen ve zât’en mahvedip mutlak fenâ dârına girip [101] Sucûd-ı
hakîkîyye erib, mâsivallahdan gâib olup dilinde ve gönlünde Allah’tan ayrık nesne kalmadı
ve buyurmuşturki, ∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓⁄♠⁄♠⁄♠⁄♠′′′′◊◊◊◊⁄⇔αξα€� ⁄∪ϒ⁄⇔αξα€� ⁄∪ϒ⁄⇔αξα€� ⁄∪ϒ⁄⇔αξα€� ⁄∪ϒ⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′⟩⟩⟩⟩♦⇐€≤� ⇔€α♦⇐€≤� ⇔€α♦⇐€≤� ⇔€α♦⇐€≤� ⇔€α”Namaz mü’minin
mi’râcıdır.”524 diye. Bu hadîs-i şerifle sâbit olduki, mü’min odur ki, kıldığı namazın
farzların, vâciplerin, sünnetlerin ve erkânın ve ezkârın alâ haddihî alâ haddihî sırrın ve
hakîkatin ve rûhun bilip ve hazzın kesb edendir. Ve mutlak fenâ dârına girip sucûd-i hakîkî
edenlerdir. Zîrâ salât Hakk’ın visâlidir ki, vucûdun cem’i mâsivâllâhtan hâlî kılmaktır ki,
ehl-i sücuddan olup şeytanlar zümresinden halâs olup, ümmet-i vasattan olmaktır. Zîrâ
Rasûlullâh (sav) buyurdu ki; “mü’minlerin mîracı beş vakit namazdır.” Pes mi’râcın
alâmeti oldur ki; ey mukallid zulmetinde gark olan ve ilmine lâyık ameli olmayan ahmak
câhiller, kendinizi mûsâllî mi sanırsınız, hâşâ değilsiniz. Ammâ zîrâ Allah Teâlâ Kelâm-ı
Kadîminde ümmet-i Muhammed hakkında vasat kıldım dedi. Nitekim buyurur : � وآ�
�ن�ا (� �I+� و�2اش29اءج:-��آ' أ<)' ش9ل .-�+�� ;W-. Ma’nâsı budur ki ا ���س وی)�ن ا
“Onun gibi kıldık sizi orta ümmet, hattâ ki, şâhit olasınız âdemîler üstüne dahî ola,
Muhammed sizin üstünüze şâhit.”525demektir. Pes ey ahmaklar ve câhiller! âyetin
mefhûmuna nazar edecek gözünüz kördür. Ümmet-i vasat kimdir ve halk üstüne şâhit
olmak nedir? Hiç bu sözlerin birisinden haberiniz yok mu? Ey ma’rifet emânetin
yitirmişler! Emâneti kabûl etmeyen ve zikrullâhtan yüz çeviren ve taklidine mağrûr
olanlar, beş vakit namazı cemaatla kılarım diyen ahmaklar, eğer sizin kıldığınız ibâdet
hâlisân rabbü’l- izzette kabûl olaydı, Allah Teâlâ size cem’i amelin alâ haddihî alâ haddihî
sırrın ve hakîkatin keşfederdi. Taklid zulmetinde gark olup eşkiyâ-ı hâlikînden
olmayaydınız. Bir mürşid-i sâdık huzûrunda uzlet ihtiyâr edip, dünyâdan ve ehlinden yüz
524 Bulunamadı. 525 Bakara, 2/143.
178
çevirip, nefsiniz terbiyesine meşgûl olup, mürşid-i sâdık sözünü işitirdiniz. Hakãyık-ı ulûm
ve hadîsten bîhaberler adların vâiz takmışlardır, onların sözlerine mağrûr olup ma’rifetten
mahrûm kalmayaydınız.
ZEKÂT FASLI
Biline ki, her mü’mine malının zekâtın farziyyet-i âyet ve hadîsle sâbit olmuştur.
Kavlühü Teâlâ ; �-�ة و*ت�ا ا /�آ�ةوأ �ا اU3 [Namazı tam kılın, zekâtı hakkıyla verin.]526 Ve
hadîs budur ki, [102] Muaz’dan rivâyettirki, “Müminlerin ganîlerinden zekâtların alıp
fakirlerine ver”527 demektir. Ve bir hadîsde dahî buyurmuştur ki, “İmanı yoktur herkimin ki
zekâtı yok olsa.”528 demektir. Ammâ zekâtı vermenin dahî sûreti ve sırrı ve hakîkatı
vardırki, sır ve hakîkat sûretin rûhudur. Kim zekâtın sırrın ve hakîkatin bilmese, verdiği
zekât cansız beden gibidir.
Pes bir fukarâ-i sâbirîn ki, tâlib-i haktır, ona bir dirhem sadaka vermek makbûl-ü
haktır. Yüzbin yoksullara ki, tâlib-i hak olmayıp, himmetleri hemen dünyâ ola, her birine
yüz dirhem vermekden, fukarâ-i sâbirînin birisine bir dirhem vermek sevgilidir Allah
Teâlâ’ya. Zîrâ tâlib-i hak buhl murdarlığından gönlin tamam pâk edüb ve tamam varını
hesâb edüb, Allah Teâlâ’nın rızâsı olan yerlere fedâ edip, Hakk tâlibi olan fukarâ-i
sâbirînlere kapın açık olup, mahrûm göndermezsin, mübârek olsun, zekâtın kabûl olur
inşaallah. Zîrâ sâbirîne vermek sevgilidir, yüz fukarânın gönlünü hoş eylemekten. İmdi sâil
iki fırkadır, bir fırkası kabûlullâhtır, bir fırkası merdûddur. Ol kim ilm-i sâillerdirki, tâlib-i
Hakk’lardır, kendilerinden ileri makãma erişmiş mürşid-i sâdıka tevâzu edip, ilim taleb
ederler. Pes mürşid-i sâdıka öyle gerektirki, tâlib-i Hakk olan fukarây-ı sâbirîni boş
göndermiye zekâtın vere. Pes cevâhirden zekât vermeye, muhkem saklaya, kimseye
göstermeye, altından, gümüşten ve deveden ve sığırdan ve koyundan zekât vere.
ORUÇ FASLI
Biline ki, Ramazan ayın orucun tutmak farzdır, âyetle ve hadîsle sâbit olmuştur.
Kavlühü Teâlâ: �9Pی�أی '(-. o�ا آ�J�م ا ��ی= *<� آ�U آW-. o� ا ��ی= <= 3!-)'ا
526 Bakara, 2/43. 527 Buhârî, Bâb-ı Vücûbi’z-Zekât, c.5, s.8 528 Bulunamadı.
179
Ma’nâsı budur ki, “Ey îman getiren kişiler yazıldı üstünüze oruç tutmak, yazıldı sizden
evvel ümmetler üstüne.”529 demektir. Biline ki, orucun dahî sırrı ve hakîkati ve rûhu vardır.
Pes Allah Teâlâ’dan gayrısın gönlünden giderip sumtun fikrullâh ve sözün zikrullâh olup,
fenây-ı mutlaka erişip, hû makãmına vâsıl olup ve keşfe erip, mâsivâullâhtan gãib oldunsa.
Pes zâhirde ve bâtında oruç tuttun, mübârek olsun, Rabbü’l- izzette kabûl olur inşaallah.
Ammâ eğer gönlünde dünyâ endişesi kalırsa, orucun sanır gãfil olma. Zîrâ Allah Teâlâ’nın
ettiği vaade i’tikãdın zayıf olur [103] (neûzübillâh min zâlik.) Pes Allah Teâlâ’nın ettiği
vaad budur ki, nitekim Kelâm-ı Kadîminde buyurur “Yerlerde ben sizin rızkınızı
yetiştirdim.”dedi. Nitekim buyurur; ; <O�ج� D:Zی ;�- ا وی�ز3; <= ح� � یoM�� و<= ی��
Ma’nâsı budurki; kimki Allah Teâlâ’dan korksa anın için darlıktan çıkacak yerler verir
dahî ona rızık verdi sezmediği yerden”530 demektir. Bir âyette dahî buyurur; 6B ��7و<� <= دا
�د.9�M>ه� و����M> '-:رز�93 وی ;�- � آ6B xD آ��ب <!= ا Fرض إ �� .-W ا Ma’nâsı budurki,
“Hiçbir hayvan yoktur ki yer üstünde ve gerek yer içinde onu bilir ve rızkın verir, cem’i
ölmüşler levh-i mahfuzda yazılmıştır”531 demektir. İmdi Allah Teâlâ’nın vaadına
inanmamak kâfirliktir. Pes kâfirin orucu rabbü’l- izzette kabûl olur mu? hâşâ olmaz.
Ey dünyâ endişesine gark olup, yarınki rızık için gussâ yiyen ahmak câhiller,
zikrolunan âyetlerin ma’nâsını fehmet, hâline nazâr eyle, gör mü’min misin yoksa kâfir
misin? Görki taklîdine mağrûr olma, îmana gel sıddıklardan ol. Tâ ki orucun kabûl olup
bayram sevâbın bulasın. Ammâ Hakk Teâlâ buyurur, 2 0� υα β2 0� υα β2 0� υα β2 0� υα βα α α α ⇔ ⇔ ⇔ ⇔ ƒ� ⇔αƒ� ⇔αƒ� ⇔αƒ� ⇔α
“Ya’ni savmı benim içindir anın sevâbın ben veririm.”532 demektir. Ya’ni savmın sevâbı
benimdir, dîdârım görmektir. Pes rabbü’l- izzette kabûl olan orucun alâmeti zâhir olur ve
eğer sâil suâl ederse alâmeti nedir diye suâl olunursa; alâmeti oldur ki, dünyâdan ve
ehlinden yüz çevirip ve uzlet ihtiyâr edip mâsivâullâhtan gãib olup, keşfe erip, sumtun
fikrullâh olup ve sözleri zikrullâh olup fenây-ı mutlaka girip, hû makãmına vâsıl olup,
zâtullâhı müşâhede ederse, sıddıklar orucuna ve bayramının sevâbın bulur ve avâmın orucu
ki, gãyet karnın ve fercin saklamaktır. Pes cem’i âzâları Allah Teâlâ’nın rızâsına muhâlif
yerlerde ve gönülleri şeytan vesvesesine ve dünyâ endişesiyle akşam olur mu? diye güneşe
bakarlar ve türlü türlü taamlar hazır ederler ve sığırlar gibi yerler.
529 Bakara, 2/183. 530 Talâk, 65/2-3 531 Hûd, 11 /6. 532 Ahmed, Müsned, cII, s,281; Buhârî, Savm 2.
180
Ey ahmak fâsıklar, Oruçtan maksûdunuz şehvetleri zayıf etmektir, az yemekle, az
uyumakla ve halka karışmamakla. Tâ ki havâss-ı hamse işten kala, maksud hâsıl olup
müşâhede makãmına erişmektir. Zîrâ çok taamdan mide hâlî olmayınca, gönül sâfî olmaz.
[104] Rasulüllâh (sav) demiştir ki, “Dolmuş kalp ki, Allah Teâlâ’nın katında helâl dolmuş
mideden, düşman kalp yoktur.”533 Ammâ avamların orucu hemen nasibleri akşama değin
açlık ve susuzluktur. Ve bayramdan murâd hemen gülmek, oynamak, sığırlar gibi yiyip
içmektir ve avradlarına izin verip iyi donlar giydirip, dışarı çıkmaya destur verip,
nâmahrem erlere endâmların göstermek ve birbirin avradın seyretmedir Yahûdiler gibi
neûzübillâh. Güruh güruh avradları sokaklarda gezmektir ve nâmahrem erler yüzüne
bakmaktır ve nâmahrem erler dahî avradların endâmların seyredip ve imrenip, göz zinâsın
etmektir ve çalgı dinlemektir. Avamların oruç ve bayramdan nasibleri hemen bu
zikrolunan yaramaz işlerdir ve âhiri eşedd azâbdır. Eğer sözlerime şâhit gerekse âyet ve
hadîs şâhid yeter. Kavlühü Teâlâ; س��� ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا 3�ا أنMN)' وأه-)' ن�را و3�ده� ا
,Ma’nâsı budurki, “Ey onlarki, îman getirdiler kurtarın nefsinizi dahî avradınızı وا �Z�رة
bir oddan ki, anın od’unu âdemlerdir ve taşlardır”534 demektir. Bir âyette dahî buyurdu.
Kavlühü Teâlâ: W �ت)=� و � ت!��ج= ت!�Pج ا �Zه-�� ا Fو6 7B و3�ن Ma’nâsı budurki, “Dahî
karar eyleyiniz evlerinizde; dahî bezenmeniz evvelki câhiliyyet bezeni gibi.”535 demektir.
Eğer ederseniz ki, bu âyetin sebeb-i nüzûlü vardır ki, hâtunlar “biz dahî er gibi mescide
varalım namaz kılalım” dediklerinde bu âyet onların hakkında nâzil oldu diye gayri yerden
men olmadı derseniz neûzübillâhi min zâlik, bunun gibi elfâz-ı küfürden.
Ey ahmak fâsıklar, avradlara namaz farz iken namazı evlerinizde kılın, dışarı
çıkman diye men olundu kande kaldı, sıkma ferâceler giyip türlü türlü zînetlerle cem’i
endâmların nâmahrem erlere göstermek için güruh güruh sokaklarda ve düğünlerde ve
bağlarda ve bahçelerde ve hamam yollârında türlü türlü zinetlerle endâmların seyrettirmeğe
ve nâmahrem yüzlere bakmağa Allah Teâlâ izin verir mi?
Ey fâsık fâcirler, ammâ nâmahrem avradlara bakmak ve keşf-i avret etmek nice
nehyolunduysa, avradlara dahi öyle nehyolunmuştur. Eğer sıdkına şâhid gerekse nitekim
buyurur, kavlühü Teâlâ: ∑∑∑∑′′′′€ν€€ν€€ν€€ν€♥� €♥� €♥� €♥� €∑∑∑∑♥� ⁄ϕ′♥� ⁄ϕ′♥� ⁄ϕ′♥� ⁄ϕ′ €€€€
€≤€≤€≤€≤∑∑∑∑′′′′€υ€υ€υ€υ′� ′∉ €′� ′∉ €′� ′∉ €′� ′∉ €∑∑∑∑⁄⊗€1⁄ζ€⁄⊗€1⁄ζ€⁄⊗€1⁄ζ€⁄⊗€1⁄ζ€€€€€ €≤ €≤ €≤ €≤∑∑∑∑ϒϒϒϒϒ� β€� ⁄2€α ⁄ϒ� β€� ⁄2€α ⁄ϒ� β€� ⁄2€α ⁄ϒ� β€� ⁄2€α ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ € € € €∑∑∑∑⁄� ′�⁄� ′�⁄� ′�⁄� ′� ⁄⊂€⁄⊂€⁄⊂€⁄⊂€ ϒπβ€ ϒπβ€ ϒπβ€ ϒπβ€ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓⁄♠⁄♠⁄♠⁄♠′′′′◊◊◊◊⁄⇐ϒ⁄⇐ϒ⁄⇐ϒ⁄⇐ϒ
533 Bulunamadı. 534 Tahrîm, 66/6. 535 Ahzâb, 33/33.
181
⇔ ⁄3′€⇔ ⁄3′€⇔ ⁄3′€⇔ ⁄3′€ [105] Ma’nâsı budurki, “Et yâ Muhammed avratlara gözlerin yumsunlar
namahrem erlere bakmaktan, dahî saklasınlar ferclerin zinâdan, dahî göstermesinler
zînetlerin nâmahrem erlere.”536 demektir. Ve hadîste gelmiştir ki, Rasûlullâh (sav)
buyurmuştur ki, “Bir kişi hatununa dışarı çıkmağa izin verse, ol hâtun ne kadar
nâmahreme imrenirse göz zinâsı etmiş olur, cehennem azâbına uğrar. Ol avrat görüp
imrenen erlere ne kadar azâb olursa, ol avrada izin verene ol kadar azâb olur. Zîrâ bu
kadar kişileri cehennem azâbına uğramağa sebep olur.”537 dedi. Bir hadîste dahî
buyurmuştur ki, “Deyyus uçmağa girmez diye. Ashâbı (ra) suâl edip ettiler; yâ Rasûlallah!
deyyus kimdir? Rasûlullâh (sav) buyurdu ki, deyyus şol erdir ki, avradının gönlünce olup,
iyi donlar giydirip, dışarı çıkmağa destur vere, namahrem erler anın endâmın göreler, ol
avrad dahî namahrem erleri göre.”538 dedi. Pes deyyus kâfirdir demek olur. Zîrâ zerre
kadar îmanı olan tamu’da kalmaz, uçmağa girer. Pes bu hadîs sâbit olduğuna bir âyet
getirelim, tâ ki fâsıklar, fâcirler sözleri bâtıl ola. Kavlühü Teâlâ:
�′ن ϒ∉‬⁄⇔α ′′� ϒ∉‬⁄⇔α ′′� ϒ∉‬⁄⇔α ′′� ϒ∉‬⁄⇔α ′⟨⟨⟨⟨′′′′ €∧ϒ €∧ϒ €∧ϒ €∧ϒ←♦⇔↓←♦⇔↓←♦⇔↓←♦⇔↓′β€∉ ′′β€∉ ′′β€∉ ′′β€∉ ′♦≤⇐⇔α €4€� ⁄♦≤⇐⇔α €4€� ⁄♦≤⇐⇔α €4€� ⁄♦≤⇐⇔α €4€� ⁄€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€◊◊◊◊ϒ2 ⁄ϒ2 ⁄ϒ2 ⁄ϒ2 ⁄⟨⟨⟨⟨′¬⁄ζ€′¬⁄ζ€′¬⁄ζ€′¬⁄ζ€ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄
∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓€€€€ Ma’nâsı budur ki, “Kimki, hükmeylemezse Allah Teâlâ’nın indirdiği kitabıyla,
onlar kâfirlerdir.”539 Pes herkim ki, Allah Teâlâ’nın emr’-i ma’rûfunu nehy-i münkerini
icrâ etmese, Kur’an’la hükmetmemiş olur, kâfir olur, şeytan hükmünü icrâ etmiş olur.
Ey ilmine lâyık ameli olmayan dili âlim, gönlü câhiller, eğer edersiniz ki, bu âyetin
sebeb-i nuzûlü kâfirler hakkında derseniz, ey sırr-ı Kur’an’dan habersiz ahmak câhiller,
hüküm âm’dır. Herkim ki, Kur’ân’ın hükmünü icrâ etmese, şeytan hükmünü tutsa, adı
mü’mindir halk arasında. Pes hakîkatte kâfirlerdir. Zîrâ Allah Teâlâ bunca yerde azâb
etmek birle vaîd ve tehdit etmiştir. İmdi Kur’ân’a ve âhirete i’tikadları olmadığına
alâmettir neûzübillâh.
Ey fâsık fâcirler, ikrârınız hemen Allah Teâlâ’nın birliğine midir, yoksa kalbiniz de
yok mu? Pes Allah Teâlâ buyurur, kavlühü Teâlâ
: αααα′′′′ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓⁄♠⁄♠⁄♠⁄♠′µ ⁄′µ ⁄′µ ⁄′µ ⁄⟨⟨⟨⟨€⇔ ⁄3′ 6€β≤€⇔ ⁄3′ 6€β≤€⇔ ⁄3′ 6€β≤€⇔ ⁄3′ 6€β≤€€€€⇓⇓⇓⇓♦α ′λα€�♦α ′λα€�♦α ′λα€�♦α ′λα€� ⁄∩€⁄∩€⁄∩€⁄∩€α ϒο€⇔β€ α ϒο€⇔β€ α ϒο€⇔β€ α ϒο€⇔β€ -
⟨⟨⟨⟨′¬ϒ2′¬ϒ2′¬ϒ2′¬ϒ2′⇐′ ′⇐′ ′⇐′ ′⇐′ ⌠⌠⌠⌠♥∉ ′♥∉ ′♥∉ ′♥∉ ′β€β€β€β€◊◊◊◊♥♥♥♥α ϒ3′� ⁄� €α ϒ3′� ⁄� €α ϒ3′� ⁄� €α ϒ3′� ⁄� € β€≤ β€≤ β€≤ β€≤◊◊◊◊€⇔€€⇔€€⇔€€⇔€ β€ β€ β€ β€⁄⁄⁄⁄◊◊◊◊€⇐⁄� €α α←€⇐⁄� €α α←€⇐⁄� €α α←€⇐⁄� €α α←′⇔′⇔′⇔′⇔′ ⁄′ ⁄′ ⁄′ ⁄∑∑∑∑ϒ¬ϒ¬ϒ¬ϒ¬
♦⇔€♦⇔€♦⇔€♦⇔€ Ma’nâsı budur ki, “Etti araplar biz îman getirdik. Et yâ Muhammed siz îman
536 Nûr, 24/31. 537 Bulunamadı. 538 Beyhakî, Şuabü’l-îmân, VII, 412, Heysemî, Mecmeu’z-zevâid, IV, 327. 539 Mâide, 5/44.
182
getirmediniz, lâkin müslüman oldunuz dahî girmedi îman kalbinize.”540 [106] Pes bu âyet
şol araplar hakkında nâzil olduki, dilleriyle müslüman olduk derlerdi, Kur’ân’ın hükmünü
icrâ etmezlerdi, şimdiki zamanın ehl-i hevâ kezzâbları gibi dilleri fiillerine uymaz.
Rasûlullâh (sav) bir gün ashablarına etti; “Ümmetimin hâtunlarının yekreği nedir?” dedi.
Her biri birer söz dedi, hiç birin gerçekleşmedi, Hz. Ali (kv) melûl olur, Hz. Fâtıma’tü’z-
Zehrâ katına geldi, Hz. Fâtıma (r.anh) etti, sana ne geldiki, melûlsun? dedi. Ali (kv)
Rasûlullâh (sav) ashablarına ettiği suâli deyiverdi. Hz. Fâtıma’tü’z-Zehrâ ettiki, “var
babama etki, ümmetinin hâtunları yekreği oldur ki, yerleri içeriden içeriye ola tâ ki,
nâmahrem erler onların boyların görmiye ve avazların işitmiye” dedi. Ondan sonra Ali
(kv) geldi. Rasûlullâh ashaba ettiğiniz suâle cevap verelim dedi. Rasûlullâh nedir görelim?
dedi. “Etti senin ümmetlerin hâtunları yekriği oldur ki, yerleri içeriden içeri ola tâ ki,
nâmahrem onların boyların görmeyeler ve avazların işitmeyeler,onlar dahî nâmahrem
erler yüzün görmeyeler” dedi. Pes Rasûlullâh (sav) etti ki “Yâ Ali bu sözleri bir kimse
demiştir ki, yavrusu benden ol benim kızım Fâtıma der, gerçek söylemiş dedi. Ve şol avrad
ki, nâmahreme görüne, onlar benim ümmetim değildir.”541 dedi. Kãle’n-Nebiyyü (sav)
⟨⇓⟨⇓⟨⇓⟨⇓ ∉ ∉ ∉ ∉ 2 2 2 2 ƒϕ∋µ ƒϕ∋µ ƒϕ∋µ ƒϕ∋µ ∑⇓∑⇓∑⇓∑⇓ Ya’ni: “Herkim bir kavme benzerse ol onlardandır.”542
demektir. Pes benzemekden murâd, onların ettiği yaramaz işleri işlemektir. Bu âyandır ki,
Yahûdiler ve kâfirler avratlarını nâmahremden kaçırmazlar. Pes cem’i meşâyıh-ı kübrânın
ittifâkı şunun üzerinedir ki, bir kişi gündüz sâim olsa, gece kãim olsa, cem’i ömrünü
ibâdetle geçirse, pes gönlünce olsa, iyi libâslar giydirip düğünlere ve hamamlara ve avlusu
olan yerlere ve bağlara ve bahçeler seyrine ve kabirler ziyâretine destûr verse, ne kadar
ibâdet ederse kabûl olmaz, âkıbet yeri tamu’dur. Zîrâ münâfıklar ikrârı hemen dilindedir.
Zîrâ ekşi [107] diliyle ikrâr etmekle ehl-i îman olmaz .
Zîrâ îman üç nesneden ibârettir. Evveli; diliyle ikrârdır, İkinci; gönül birle inanmaktır. Ol
sözler ki, Kur’an ve hadîsle sâbittir. Üçüncü; inandığın sözlerin hükmünü icrâ etmektir.
Pes kişi diliyle ikrâr etmekle ehl-i îmandan olaydı, hâşâ mü’min ile münâfık berâber olmak
lâzım gelirdi. Böyle olmak Kur’ân’a muhâliftir. Pes buyurur إن�� .A��� ا F<�ن� .-W ا M��Uوات
B ل�!Z �وا Fرض وا��<� ج9-c ; آ�ن�ن إن�MنQ :�Jب ا -�; .7F= أن یU�-��9 وأشN�= <��9 وحU-�9 ا
�را ا B��U�= وا B��U��ت وا U$�آ= وا U$�آ�ت وی��ب ا -�; .-W ا YU<�= وا YU<��ت وآ�Nv ;�- ن ا 540 Hucurât, 49/14. 541 Bulunamadı. 542 Ma’mer b. Râşid, el-Câmi’, XI, 453, İbn Hanbel, el-Vera’, s. 178, İbn Ebî Şeybe, Musannef, VI, Ebû Dâvûd, Libâs, 5, Bezzâr, Müsned, VII, 368.
183
�Uرح Ma’nâsı budur ki, “Tahkiki biz arz kıldık emâneti göklere dahî yerlere dahî dağlara
onlar râzı olmadılar, onu götürmeğe korktular dahî götürdü insan tahkik kat’i azâb etmek
için Allah Teâlâ münâfık erlere ve avratlara dahî müşrik erlere ve avratlara tevbesin kabûl
etmek için Allah Teâlâ mü’min erlerin ve avratların günâhlarını, pes bağışlayıcıdır,
rahmet edicidir.”543 demektir. Ey emânetten bî-haber kabûl etmeyen münâfık deyyuslar!
Zikrolunan âyetleri ve hadîsleri fehmeyle görki, tahâretin ve namazın ve orucun ve zekâtın
ve haccın ve gazân var mı? Ya’ni bu halle kabûl olur mu? hâşâ hiçbirisi kabûl olmaz. Zîrâ
o mü’min değildir, bu kadar âyetler ve hadisler kulaklarına girmez. Ey deyyuslar! meğer
derseniz ki, bu âyetler ve hadîsler mü’min erler ve mü’mine avradlar hakkında vaîd ve
tehdit etmiştir ki, biz mü’min sâdıklardan değiliz derseniz gerçek miminlerden değilsiz.
Pes bunca yerde vaîd ve tehdit etmiştir. Allah Teâlâ azâb etmek birle yalnız mü’min erler
ve avratlara değildir, cem’i sûrete âdem oğlanlarına bildirir. Herkim ki, avrada tâbi’ ola, ne
îmanı kalır ne dini kalır. Zîrâ avradın şerri ve hilesi şeytan şerrinden ve hilesinden artıkdır.
Nitekim Allah Teâlâ
buyurur; ⟨⟨⟨⟨♥⊗€∩ €≤♥⊗€∩ €≤♥⊗€∩ €≤♥⊗€∩ €≤∑∑∑∑′⋅€� ⁄′⋅€� ⁄′⋅€� ⁄′⋅€� ⁄€⋅ €≤€⋅ €≤€⋅ €≤€⋅ €≤ϒα 6€≤ϒα 6€≤ϒα 6€≤ϒα 6€≤∑∑∑∑′⋅ϒ� ⁄′⋅ϒ� ⁄′⋅ϒ� ⁄′⋅ϒ� ⁄€⋅ ⁄€⋅ ⁄€⋅ ⁄€⋅ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′€≤€≤€≤€≤ϒα €4β€ϒα €4β€ϒα €4β€ϒα €4β€ Ya’ni “Ey
avradlar bu sözün mekriniz ve hileniz uludur tahkik mekrinizden ve hilenizden.”544
demektir. Pes şeytan hakkında haber verip ettiki, kavlühü Teâlâ:
;ƒ∇;ƒ∇;ƒ∇;ƒ∇♥∪€� €♥∪€� €♥∪€� €♥∪€� €β€⋅ ϒβ€⋅ ϒβ€⋅ ϒβ€⋅ ϒβ€ℵ⁄β€ℵ⁄β€ℵ⁄β€ℵ⁄,€≤∋⇔α €� ⁄,€≤∋⇔α €� ⁄,€≤∋⇔α €� ⁄,€≤∋⇔α €� ⁄€⋅ €≤€⋅ €≤€⋅ €≤€⋅ €≤ϒαϒαϒαϒαYa’ni “Tahkiki şeytan mekri zaiftir.”545
demektir. Husûsân hadîs-i şerifte [108] buyurmuştur ki ; ∫∫∫∫ν∉ 0� ∪2 ο⋅� µ βν∉ 0� ∪2 ο⋅� µ βν∉ 0� ∪2 ο⋅� µ βν∉ 0� ∪2 ο⋅� µ β⇓⇓⇓⇓ Ya’ni
Rasûlullâh (sav) etti “Terk etmedim benden sonra koyup gittim, fitne erleri illâ avradları
fitne koyup gittim.”546 demektir. Ya’ni erlerin dinlerin yıkmakda ve türlü günâhların ve
kalplerin karartıp gãyet muzır olup, fâsıklar olalar demektir. Ve hadîs-i sahihde gelmiştir
ki, birgün Rasûlullâh (sav) etti “Benim ümmetim tarihin yediyüzelli senesinden sonra
evlenmemek evlenmekden efdâldır.”547 dedi. Ashabdan bir nicesi niçin yâ Rasûlallah
dediler? Etti, ol zaman hükmü avradların ola, erler avradlarına tâbi’ olalar. Ve türlü türlü
libâslar giydirip dışarı çıkmaya izin verirler. Güruh güruh sokaklarda gezerler, nâmahrem
erlere bakarlar ve avradlar erlere bakarlar, ne erlerinde, ne avradlarında îman kala ve ne
din kala, avradın hıfzına kãdir er deryada katre, güneşte zerre ola. Ol zaman dedi, aceb
zamanın erleri avratlarına tâbi’ olup sıkma ferâceler giydirip cem’i endâmların bellidir. 543 Ahzâb, 33/72. 544 Yûsuf, 12/28. 545 Nisâ, 4/76. 546 Buhârî, Nikâh 18; Müslim, Zikr ve Dua 97, 98; Tirmizî, Edeb 31; İbn Hibbân, Sahîh, XIII, 306, 308. 547 Bulunamadı.
184
Başlarına ve yüzlerine düştükleri yaşmak şöyle incedir ki, kaşları görünür başlarında olan
nakşı görünür, bunun gibi zînetlerle avradına dışarı çıkmağa destur veren deyyusların aceb
âhirette hâli nice ola ve eğer sâil suâl ederseki, bu kadar hiddet nedir ve ne lâzım gelir?
Vech-i ihsan birle nasîhat olunsa yeğ değil mi? derse belâ yeğdir. İmdi bu sözler
mü’minlere ahsendir, ammâ münâfıklara acı gelir. Nitekim hadîs-i şerifde gelmiştirki,
∞�∞�∞�∞� ⇓⇓⇓⇓ ♣∏ψ ∞3⋅ ♣∏ψ ∞3⋅ ♣∏ψ ∞3⋅ ♣∏ψ ∞3⋅ dedi. ya’ni “Cem’i Hakk acıdır.”548 demektir. Nitekim buyurur ; �9Pی�أی
�-vوا =�B��U �ا ��!P6 ج�ه2 ا )N��ر واU Ma’nâsı budur ki, “Ey .-9' و<Fواه' ج9��' وC7\ ا
nebî gazâ ile kâfirler ile dahî münâfıklarla harblik eyle, onların üstüne dahî onların
daracık yerleri cehennemdir, ne yaramaz yerdir”549 demektir. Pes benim sözüm
münâfıklaradır, mü’minlere değildir. Haberde gelmiştirki Allah Teâlâ Îsâ (as), Ya’ni dahî
vahiy eyledi Allah Teâlâ [109] İsâ’ yâ “Eğer sen bana ibâdet kılsan, yerler ve gökler ehl-i
kadar anın içinde Allah’a muhabbet için, buğz olmaya sana fâide vermez” demektir.
Mü’min oldur ki, Allah için seve, Allah için sevmeye. Ya’ni Allah Teâlâ’nın
sevdiğini seve, sevmediğini sevmeye demektir. Pes hiddet birle söylemekten murâd Allah
içindir, dünyâ için değildir. Hadîs-i şerifte Rasûlullâh (sav) buyurmuştur, “Allah Teâlâ
azâb eyledi bir şehre, o şehirde onsekizbin sâlih kimse vardı, onların ameli enbiyâ ameli
gibiydi.”550 Bu hadîs-i işiten etti; Yâ Rasûlallah, niçin azâb olundu? Onlar Allah Teâlâ’ya
yaramaz işler işlemezlerdi. Buyurdu ki, “Onlar emr’i ma’ruf nehy’i münker kılmazlardı”
dedi. Bir hadîste dahî buyurur; “Kaçan bir yerde günâh işlense, her kim o günahı görse,
inkâr eylemese rızâ vermiş olur ve günahı işlemiş gibidir.”551 der. Pes bir kişi gökler ve
yerler ehl-i kadar ibâdet kılsa da bir münker iş işleyeni görse, niçin böyle yaramazlık
işlersin demese ol münkeri kendi işlemiş olur ve ibâdeti mahvolur. Zîrâ rızây-i küfür,
küfürdür ve ona rızâ vermiş olur, fıskı ziyâde olmasına sebep olur, ol kişi münâfıkdır,
mü’min değildir. Nitekim Hakk Teâlâ buyurur;
<♣� ⁄∪€2 ′� ⁄∪€2 ′� ⁄∪€2 ′� ⁄∪€2 ′⌡⌡⌡⌡←β€←β€←β€←β€ϒ⇔⁄ϒ⇔⁄ϒ⇔⁄ϒ⇔⁄€α ⁄€α ⁄€α ⁄€α ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′′′′′� ⁄∪€2 ′πβ€� ⁄∪€2 ′πβ€� ⁄∪€2 ′πβ€� ⁄∪€2 ′πβ€ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓⁄♠⁄♠⁄♠⁄♠′′′′◊◊◊◊⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€ € € € €′′′′ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓⁄♠⁄♠⁄♠⁄♠′′′′◊◊◊◊⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€
Ma’nâsı budur ki “Mü’min erler ve mü’mine avratlar birbirine dostlardır.”552 buyururlar.
İyi işleri dahî yığarlar yaramaz işlerden. Pes birbirine buyururlar, münâfık erler ve avratlar
yaramaz işlere dahî bakarlar iyi işlerden birbirine demektir.
548 Bulunamadı. 549 Tevbe, 9/73. 550 Bulunamadı. 551
Bulunamadı. 552
Tevbe, 9/71.
185
Ey basîreti açık garib, miskin mü’minler, bu âyetin hükmünü icrâ etmeye hangi
diyâra gidelim? İlâhi sen hidâyet kıl, bî-çâre âsî bende kâh bir karınca kadar kudretim
yoktur. Eğer senden hidâyet ermezse, zamâne halkının içinde helâk olurun. İlahi lütf-u
ihsân ile dünyâdan ve ehlinden yüzüm çevir, halktan ümîdim kes, dâim zât-ı şerifine baktır.
(Âmin yâ muîn.) İmdi şimdiki zamanın halkına bir mürşid-i sâdık etseki; niçin
avradlarınıza zînetleriyle dışarı çıkmağa destûr verirsiniz, güruh güruh sokaklarda gezerler,
çalgılı düğünlerde ve nâmahrem yüzüne bakmaya ve baktırmaya Allah [110] Teâlâ’nın
rızâsı var mı? Niçin bunun gibi yaramaz işler işlersiz, diye söyledikte onlar eder ki; hemen
âlim şeyh olmudur bu kadar şehidler kadılar ve âlimler çalgılı düğünler ederler ve
hamamlara çıkıp boyların ve endâmların erler seyretmez mi? Ve ol avradlar dahî
nâmahrem erler yüzüne bakmaz mı? Ve kadılar ve âlimler ve şeyhler bu ma’nâyı bilmezler
mi? Hemen âlim ol mudur? Diye bunlar gibi nice elfâz-ı küfür söylerler. İmdi bu
ahmakların, fıskların elfâz-ı küfür söylemeye sebep olan, ilmine lâyık amel-i sâlih olmayan
adın âlimler ve adın şeyhler ki; ağniyâ kapısına varıp, onların hevâlarına muvâfık söylerler
onlara hoş gelsin diye ve bize i’tibâretsinler diye, hemen murâdı halk arasında
ululanmaktır ve bir kaç haram akçe versinler diye. Ammâ her kimde ki bunun gibi yaramaz
sıfatlar ola, mü’min değildir münâfıkdır, murâdı dünyâdır, âhiret değildir. Nitekim Allah
Teâlâ buyurur; ت; <��9 <= آ�ن ی�ی2 ح�ثYن �نP2 ; و<= آ�ن ی�ی2 ح�ث ا ��ة ن/د ; 6B ح�| ا
o��ة <= ن| Ma’nâsı budurki; “Kim ki âhiret sevâbın isterse artırırım anın و<� ; 6B ا
sevâbını, kim ki nasibin dünyâda isterse veririz, ona istediği dünyâyı dahî. Ahirette anın
nasibi yoktur.”553 demektir. Ammâ münâfık ve kâfir olan âhiret talebinde olmayıp, tâlib-i
dünyâ olanlardır, demektir. Zîrâ mü’min olan âhirette cennet ni’metinden mahrûm değildir.
Ne kadar günâhı çok olursa dahî ebed azâb ta kalmaz inşaallah.
HACC FASLI
Biline ki hac lügatte kast etmeye derler. Ammâ şeriatte kabeyi ziyâret etmeye
derler. Bilineki, haccın farz olduğu sâbit olmuştur, âyetle ve hadîsle ve hem icmâ ile, inkâr
eden kâfir olur. Kavlühü Teâlâ;
5555♥ϕ€� ϒ♥ϕ€� ϒ♥ϕ€� ϒ♥ϕ€� ϒ⁄⁄⁄⁄€⇔ϒα €⊇β€ℵ€ν⁄�€⇔ϒα €⊇β€ℵ€ν⁄�€⇔ϒα €⊇β€ℵ€ν⁄�€⇔ϒα €⊇β€ℵ€ν⁄� α ϒα ϒα ϒα ϒ∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ ϒο⁄ ϒο⁄ ϒο⁄ ϒο⁄€ϕ⁄⇔α ′≤ωϒψ ϒ� β€≤€ϕ⁄⇔α ′≤ωϒψ ϒ� β€≤€ϕ⁄⇔α ′≤ωϒψ ϒ� β€≤€ϕ⁄⇔α ′≤ωϒψ ϒ� β€≤⇔α ⇔α ⇔α ⇔α ⌠⌠⌠⌠€⇐€∩ ϒ€⇐€∩ ϒ€⇐€∩ ϒ€⇐€∩ ϒ
♦≤⇐ϒ⇔€♦≤⇐ϒ⇔€♦≤⇐ϒ⇔€♦≤⇐ϒ⇔€ Ya’ni “Allah Teâlâ farz eyledi âdemîler üstüne. Hac eylemeye kimin gücü
553 Şûrâ, 42/20.
186
yeterse ol yola varmağa.”554 demektir. Ve hadîste dahî Rasûlullâh (sav) buyurmuştur ki,
“Gücü yetip hacc etmeyen üzerine korkum yoktur, gerekse Nasrânî olsun gerekse Yahûdi
olsun ümmetim değildir.”555 demektir. İcmâ oldur ki, ulemâ-i ümmetten hiçbir kimse inkâr
etmedi. [111] Emîru’l- Mü’minîn Ömer (ra) buyurmuştur ki, “Müslümanlar şehirlerine
adam göndereyim, teftiş ettireyim, gücü yetip hacc etmeyenler üzerine cizye koyum,
kâfirlere koyduğum gibi” dedi, “Üç kere yemin edip hacc etmeyen gücü yetipte mü’min
değildir.” dedi. Ammâ biline ki, haccın farzı, vâcipleri, sünnetleri her birinde bir sır ve bir
hakîkat vardır.
İmdi gerektir ki, hacc eden kimse, her amel eyledikçe herbirinden ibret alıp âhiret
ahvâlin tefekkür ede ve hakîkatın bilip ve hazzın kesb ede, taklid zulmetinde kalmaya. Pes
şöyle biline hacc, sefer-i âhiret misâlindedir ki, âhirete gider gibi, cem’i teallukãtın ve ehlin
terk eder gider. İmdi hacc seferine giden öyle gerektir ki, gönlünü cem’i nesneden fâriğ
ede, ömrünün âhir günüdür diye murâdı vatan-ı aslî ve Hakk Teâlâ’nın Kâbe’sin tavâf edip
kalmak ola. Eğer böyle etmezse, anın hacc seferinden nasîbi hemen halk arasında hacıyım
diye ululanmak ve ezel giden hırsı ziyâde olmaktır.
Ancak haccın farzı üçtür evveli; ihramdır. İkinci; Arâfât’a vakfeye durmaktır.
Üçüncü; tavâf-ı ziyârettir. Pes dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip ve nefs-i emmâre
hevâsın terk edip, nefis libâsların çıkarıp, rûh-u kutsi libâsın giyip lisân-ı hâl ile lebbeyk
Allahümme lebbeyk diye müracaat kasdın kalırsa ol yola ki, evvel ondan gelmiştir gibi.
Hadîste gelmiştir ki, Kãle’n-Nebiyyü (sav) buyurur ; ββββ◊◊◊◊α α α α ∑⇓∑⇓∑⇓∑⇓ ∑∑∑∑���� ⇔α ∞κψ ⇔α ∞κψ ⇔α ∞κψ ⇔α ∞κψ Ya’ni,
[Vatanı sevmek îmandandır.] 556 İmdi vatanı sevmeden murâd, vatan-ı asliyyedir, eğer
müracaat kasdın kalsa ol yola ki, pes ondan gelmiştir, ol vakit mertebe-i îman olur. Pes
vatan-ı asliyeden yüz çevirip himmetin dünyâ olursa derecat-ı küfran olur, ihram
giymekten nasibin hemen dünyâdır. Nitekim Kelâm-ı Kadîminde haber verir; ذاQB '�T3
; 6B و<� ذآ�ا UB= ا ���س <= ی��ل ر7��� *ت�� 6B ا P2ن� أش2��B '((+��>ذآ�وا ا -�; آ�آ�آ' *�7ءآ' أو
��ة�ل ر7��� *ت�� 6B ا P2ن� حM�� و6B <= ی�و<�9' ا���ة <= �-�ق| أو C� حM�� و3�� .�اب ا ���ر ا
'9 �ا وا -�; +�یt ا �M�ب !Mآ ��U> o Ma’nâsı budur ki, “Kaçan tamam olsa menâsik-i ن
hacc zikreyleyiniz Allah Teâlâ’yı, atalarınızı zikreylediğiniz gibi, ya ondan ziyâde
zikreyleyin. Pes onlardan hacc etmeğe varanlardan bazı kişiler der; yâ rabbenâ ver bana
554 Âl-i İmrân, 3/97. 555 Bulunamadı. 556 Aliyyü’l-Kârî, el-Masnû’, s. 91, Aclûnî, Ke şfü’l-hafâ, I, 413-415.
187
dünyâda, dünyâ [112] murâdını ver demektir. Ahirette hiç ona nasib yoktur dahî onlardan
bazı kişiler ederler, “Ey rabbımız, ver bana dünyâda hayra erişmek makãmın dahî âhirette
hayra erişmek makãmın dahî kurtar cehennem od’undan onlara nasib vardır ol hayırdan
ki, kazandılar dahî dünyâda Allah Teâlâ tez hesab edecektir.”557 demektir. Pes ihram
giymenin rûhu oldur ki, dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip, Allah Teâlâ’nın aşk
od’una yanıp fenây-ı mutlaktan “ "،��! �'9�- !�� ا ��! � !�� l ش�ی� ” diye kavlen ve
fiilen ve hâlen yoksa mutlakan elfâz-ı takrîr ile olmaz. Ya’ni zâhirinde bedenine bir ak bez
sarınıp, ammâ dünyâ endişesinden gönlü kararmış ola ve dili “ "،��! �'9�- !�� l ش�ی� !�� ا
��! � ” diye, gönlü Allah Teâlâ’ya hâzır olmaya, vesvesey-i şeytanda ola. Eşedd azâba
hazır olsun, inşaallah Teâlâ, ihrâmı kabûl olmak kande kaldı. Hikâyetdir ki, Ali b. Hüseyin
ibn Ali; “İhram giydiğim vakit cümlesi lebbeyk” derlerdi anın benzi sararırdı ve lebbeyk
demedi dâim ağlardı. Ettilerki cümlesi mahrûm olanlar lebbeyk derler, yâ sen niçin
demezsin? dediler. Etti; “kaçan cümle ihram giyenler, ‘Allahümme lebbeyk’ derlerken
cenâb-ı izzetten kulağıma bir nidâ geldi ki lâ lebbeyk ey kezzablar, diye. Korkarım ki, bana
dahî şunun gibi yoktur diye demezin.” dedi, düşüp bîhoş oldu.
Ey adı hacılar, bu remzi fehmeylemeye sa’y eyle tâ ki, taklîd zulmetinde kalıp,
helâk olmayasın, eğer cem’i dünyâ ziynetin terkedip ve nefs-i hevâsın terk edip ve
kendi varlığın terkedip giderse, hacc ettiğin mübârek olsun, sâbit oldu, kabûl olur
inşaallah.
Biline ki, Arafat’ta vakfeye durmanın rûhu vardır. Eğer hafîler rütbesinden olup ve
Uzzâ’tı, Lât’ı ve Men’at’ı yakıp ve makãm-ı hüdâya erişip, sûret-i nefsi ve sıfat-ı nefsi ve
ma’nây-ı nefsi bilip ve gönlü ağyârdan tâhir ola ve müşâhedesi seyr-i ilallah ve seyr-i fillâh
olup, Allah Teâlâ’dan rahmet isteyip, günâhların hasenâta tebdîl ederse, Mescid-i
İbrahim’de imamın hutbesin dinleyip, öğle farzıyla ikindi farzını cem edip, bir vakitte
kılıp. Pes Arafat’ta vakfeye durduğu sâbit [113] oldu, mübârek olsun, kabûl olur inşaallah.
Hikâyedir ki; Hz. Âdem (as) Havvâ ile Arafat’ta buluştu gussâları giydirüb ve etti:
∑∑∑∑♥� ϒ� β€� ⁄⇔α €♥� ϒ� β€� ⁄⇔α €♥� ϒ� β€� ⁄⇔α €♥� ϒ� β€� ⁄⇔α €∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ €≤ €≤ €≤ €≤∑∑∑∑€€€€′¬€′¬€′¬€′¬€€⇔ β€€⇔ β€€⇔ β€€⇔ β€⁄⁄⁄⁄◊◊◊◊€ψ⁄� €µ€€ψ⁄� €µ€€ψ⁄� €µ€€ψ⁄� €µ€ β€ β€ β€ β€€⇔ ⁄� ϒ1⁄⊂€µ ⁄€⇔ ⁄� ϒ1⁄⊂€µ ⁄€⇔ ⁄� ϒ1⁄⊂€µ ⁄€⇔ ⁄� ϒ1⁄⊂€µ ⁄⟨⟨⟨⟨€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄
ϒα€ϒα€ϒα€ϒα€ β€ β€ β€ β€€� ′1⁄€� ′1⁄€� ′1⁄€� ′1⁄€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€⁄⁄⁄⁄◊◊◊◊€⇐€℘ β€€⇐€℘ β€€⇐€℘ β€€⇐€℘ β€€≤2€� €≤2€� €≤2€� €≤2€� β€β€β€β€ Ma’nâsı budur ki; “Ey bizim
Rabbimiz, biz zulüm eyledik kendi nefsimize eğer sen bizi yarlığamazsan, dahî rahmet
557 Bakara, 2/200-202.
188
etmezsen, biz tahkiki helâk oluruz, dünyâda ve âhirette.”558 dediler. Ammâ hitâb-ı izzet
eriştiki “şimdi bildiniz kendinizi” diye, Allah Teâlâ rahmet edip tevbelerin kabûl eyledi.
Ammâ “Arafe” diye anın için ad kodular, çün Âdem (as) ol gün Havvâ ile buluştular.
Pes ey ahmak mukallidler, Arafat’a vardım diye kibir edersin, evvelinden ziyâde
günâh işledin, adınız hacıdır, lâkin hacılardan değilsiz. Biline ki, Müzdelife’ye erişip
akşam namazın yatsı namazın bir ezân ve bir kãmet-birle kılıp, ol gece onda olup, sabah
olıcak orta namazın kılıp, tâ gün doğunca duâya meşgûl olmak rûhu budur ki, eğer nefsin
rûhuna muti’ olup, mâsivâdan yüz çevirip, Allah rızâsın talep edip, makãm-ı tevbeye
erişip, sabah olup saadet günü başına doğup, nefsin sıfatın yok edersen. Müzdelife’ye
eriştiğin sâbit oldu, mübârek olsun kabûl olur inşaallah Teâlâ. Biline ki, Minâ’da üç yerde
taş atmağa; cemre-i ûlâda, cemre-i vüstâda ve cemre-i ukbâda yedişer taş atmak üç gün.
Ammâ bayram günü güneş doğdukta, cemre-i ukbâda yedi taş atılır, hemen cemre-i ûlâya,
cemre-i vüstâya atılmaz. Pes bu üç yerde yetmiş taş atmak budur ki, ruh eğer dünyâdan ve
ehlinden yüz çevirip, cem’i dünyâ sözlerin atıp, dilin dâim zikrullâhda devir edip, ilm-i
şeriatla tarîkat, hakîkatla vücûd-ı zâtın yedi safâ tavrından ve kavlinden ve fiilinden ve
hâlinden şeytanı sürüp çıkarıp, zâhirin bâtının emrullâh ile dâim enîs olursa, remy-i cimâr
ettiğin sâbit oldu, mübârek olsun rabbü’l-İzzette kabûl olur inşaallah. Ammâ ve eğer
hilâfına olursa eşedde azâba hazır ol, ya’ni zâhirde halk arasında üç yerde taş ata, lâkin dili
dünyâ sözleriyle bâtını şeytanla bir ola, vâcip olmak kande [114] kaldı. Bilki attığın
taşların her biri azâb ola. Niçin kavlin fiiline uymaz?
Kurban; biline ki, kurbanın rûhu budurki; eğer nefs-i emmâreyi riyâzet müşâhede
bıçağıyla zebh edip ve ubûdiyyet makãmında sâbit-i kadem olup ve zünûbiyyete sûret-i
kat’i havâlisinde tavâf ederse, pes ettiği kurban Rabbü’l- izzette kabûl olur inşaallah.
Ammâ hilâfı olursa, halk arasında koyun kurban eder, lâkin zâhirinde bâtınında hâkimi
nefs-i emmâre, veziri akl-ı şeytan ola, eşedd azâba hazır olsun, kabûl olmak kande kaldı.
Ammâ Hakk Teâlâ buyurur; � ��<�9 و ;�- :-�)' ت$)�ون = ی��ل ا '( د<�ؤه� آ� � +O��ن�ه�
�ى <�)' ��� Ma’nâsı budur ki; “Onun gibi musahhar eyledik, onu size ya’ni و )= ی�� ; ا
kurban olacak hayvanları ola ki siz şükür eyleyesiz, yetişmez Allah Teâlâ’ya onların etleri
558 A’râf, 7/23.
189
ve kanları lâkin yetişir sizin takvânız.”559 demektir. Ya’ni takvâsız bir ibâdet kabûl olmaz
demek olur.
Biline ki, başını tıraş etmenin rûhu budur ki, eğer gönül makrasıyla gönül ibâdın
can yüzünden solup, zât-ı Hakk’tan gayriden i’raz ederse, başın tıraş ettiğin kabûl olur
inşaallah Teâlâ. Ammâ hilâfı olursa, ya’ni bir ehl-i dünyâ berbere başını tıraş ettirip mâsivâ
ibâdın can yüzün kaplamış Allah Teâlâ’nın zât-ı şerifine baktırmayıp, dünyâ endişesine
gark olmuş ise eşedd azâba hazır olsun, inşaallah Teâlâ ettiği vâcip kabûl olmak kande
kaldı.
Biline ki, haccın üçüncü farzı, tavâf-ı ziyârettir, tavâf-ı ifãza dahî derler, ol tavâfı
bayram günü tıraş olduktan sonra edilir, onun dahî rûhu vardır. Eğer fiilini ve sıfatını zât-ı
Hakk’tan fânî kılıp aşk-ı hakîkatte mâşuk cemâlini tavâf edip, sıddık sıfatıyla kerem-i
mürüvvet mervesi arasında sa’y edip ve bu çar unsuru rûha tâbi’ edip beşeriyet ahlâkının
sırrın yakıp varlığın mücerret olup, Allah Teâlâ’nın sıfat-ı Kâbe’sin tavâf kıla tâ ki, bi
ahlâkıllâh şerîfiyle müşerref ve münevver olup, ilm-i ıhfâya erdinse, zâhirde bâtında kabûl
olur haccın inşaallah. Ammâ hilâfın olursa, eşedd azâba hazır ol inşaallah Teâlâ, ya’ni
Kâbe’yi zâhirî tavâf ede. Safa ile Merve arasında sa’y ede, gönlünde zerre kadar Allah
muhabbeti [115] yok, fikr-i fâsid birle safâ ider ve hırs ve buhl murdarlığında gark
olmuşken kande kaldı ki, haccı kabûl ola. Ammâ eğer sâil suâl ederse ki, niçin öyle olur?
diye. Cevap budur ki, Kâbe’ye varmakdan murâd, hemen halk arasında riyâ ile adını hacı
takmak mı idi? Biline ki, her kimseye Kâbe’ye varmak farz olsa, ol kişi etse ki, yâ Rabbi,
bu farzın edâsın ben bîçâreye zayıf bende ki, sen müyesser eyle, diye hâlisân zâhir Kâbe-i
şerifi ziyâret edip, menâsik-i haccı tamam etse dahî, Allah Teâlâ ol kişiye hidâyet edip
dünyâ muhabbetinden kendini çekip Allah’a yüz tutarsa, Allah Teâlâ onu mürşid-i sâdık
muhabbetine eriştirir ve envâ-î riyâzât çektirir ve envâ-î mücâhedeler kıldırır ve tezkiyey-i
nefse meşgûl olur, Allah Teâlâ’nın âlemine yol bulur tâ ki,
♦≤⇐⇔α ϒ√5⁄� €βϒ2 α♦≤⇐⇔α ϒ√5⁄� €βϒ2 α♦≤⇐⇔α ϒ√5⁄� €βϒ2 α♦≤⇐⇔α ϒ√5⁄� €βϒ2 α′€≤⇐€� €µ ′€≤⇐€� €µ ′€≤⇐€� €µ ′€≤⇐€� €µ hadîs-i şerifiyle müşerref olur. Ona Allah Teâlâ
âlemin sıfatın tecellî eyler. Pes ilm-i ledünnî zâhir olur cem’i a’mâlin alâ haddihi alâ
haddihi sırrın ve hakîkatin bilip hazzın kesb eder. Allah Teâlâ onu taklid zulmetinde
komaz, şimdiki zamanın adı hacıları gibi. Biline ki, bu sözlere hiç şek ve şüphe eyleme ki,
kãle Rasûlullâh (sav) buyurur ki,
559 Hac, 22/36-37.
190
∞ ∞ ∞ ∞⟨⟨⟨⟨♥⇐�♥⇐�♥⇐�♥⇐� ⇓⇓⇓⇓ ⟨⟨⟨⟨2 β2 β2 β2 β◊◊◊◊∉ �∉ �∉ �∉ � ⇔ ⇔ ⇔ ⇔ ∞⇐�∞⇐�∞⇐�∞⇐� � υβ� � υβ� � υβ� � υβ� ◊◊◊◊⇔α ⇔α ⇔α ⇔α ∉ ∉ ∉ ∉ ∪∪∪∪◊◊◊◊νϖνϖνϖνϖ ββββ⇓⇓⇓⇓� � βƒ� � βƒ� � βƒ� � βƒ⇔α ⇔α ⇔α ⇔α ⇐∩ ⇐∩ ⇐∩ ⇐∩
µβµβµβµβ Ya’ni Rasûlullah (sav); “âdemîler üzerine bir zaman gele ki, cemaat olup mescidler
içinde namaz kılalar dahî olmaya aralarında bir Müslüman”560 dedi.
Ey Kâbe-i visâli ziyâretinden mahrûm taklidîler, bunun gibi Hakk sözler hiç
kulağınıza girmez. Zîrâ şeytan saçıyla kulaklarınız tıkanmıştır, anın için Hakk sözler
kulağınıza girmez, dâim mesâhibiniz şeytanlardır, bâtıl sözlerin dinlersiniz. Biline ki, nefs-
i emmâre dâim Allah Teâlâ’nın evâmirin terk edip, nevâhîsine azmedersiniz. Pes âdemîler
şöyle yaratılmıştır ki, kemâl-i saadete ermez. Tâ ki, nice yıllar mürşid-i sâdık huzûrunda
envâ-i riyâzâtlar çekip ve envâ-i müşâhedeler edip, kendi ihtiyârından geçmeyince ol kişi
ki, hevâya mutabaat etmiştir, anın muâmelesi Allah Teâlâ ile değildir, hiçbir ibâdeti
Rabbü-’l izzette kabûl [116] olmaz.
İmdi herkişinin saadeti, rızâullâhı talebtir. Bu sebepden adı geçen milletler
ruhbâniyyet ve seyâhat emr olunmuştur tâ ki, her ümmetin âbidleri halk arasından çıkıp
dağlar başında ömürlerin riyâzâtla ve mücâhede ile geçirirler idi. Bir gün ashab Rasûlulah
(sav) hazretine sordularki; yâ Rasûlallâh, bizim dinimizde seyâhat ve ruhbâniyyet yok mu?
dediler. Rasûlullâh (sav) buyurduki; “Size anın bedeli, cihâd ve hac buyuruldu.”561 Pes
haccın ahkâmlarına hod cem’isi hâsıl olur, sırrın ve hakîkatın bilip, hazzın kesb edene,
ya’ni seyâhatten ve ruhbâniyyetten murâd riyâzâttır ve mücâhededir. Ve eğer hac ahkâmın
alâ haddihî alâ haddihî her birinin ruhlarını yazarsak kitab mutavvel olur. Ya’ni haccın
farzı üçtür, rûhu nedir? Vâciplerin rûhu nedir? Ve sünnetlerin rûhu nedir? Ve edeplerin
rûhu nedir? Ve müstehapların rûhu nedir? Ve Kıran haccın ve Temettu’ haccın rûhu nedir
ve efrâd-ı haccın ve umrenin rûhu nedir? Ve ihram giymenin sebeb-i evveli bıyığın ve
tırnağın ve koltuğun ve kasığın yolup, gusul edip ve tahâretin tekmîl adı, abdest olup ihram
giydiği vakit iki rek’at namaz kılıp ve telbiye edip "،��! �'9�- !��، ان� !�� ا � !�� l ش�ی�
� � وا l ،�-U ش�ی� �U:J� ."ا 2U� و ا Ma’nâsı budur ki; “derdim mut’î olup, ey benim
Allahım sana taat etmeğe. Senin şerîkin yoktur. Mut’î oldum sana kulluk etmeğe, tahkik
övmek sana lâyıktır, senden gayriye lâyık değildir, ve padişahlıkta ortağın yoktur.”
demektir.
560 Hâkim, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, IV, 489 (Müellif, bu hadîsin isnâdının Buhârî ve Müslim’e göre sahîh olduğunu ama kitaplarına almadıklarını söylüyor); Deylemî, el-Firdevs bi me’sûri’l-hitâb, V, 441. 561 Bulunamadı.
191
Pes zikrolunanların rûhu nedir ve kuru yer canavarı avlamak ve kestirmek haram
olduğun rûhu nedir, mahrem olana ve kokulu nesneler dürtmenin ve tırnağın ve bıyığın
kesmek ve başın ve yüzün örtmek ve başın ve sakalın yumak ve başından ve göğsünden kıl
gidermek ve gömlek ve etek ve yaşmak giymek ve dülbende sarınmak. Bu zikr olunanların
işlemesi câiz olmadığının ruhları nedir? ve kehle öldürmemenin rûhu nedir, şehvetle kişi
avradına yapışsa veya öpse bir kurban lâzım olur. Kurbanın rûhu nedir, ve avradına
yapışmanın rûhu nedir ve Arafat' ta vakfeye durmazdan avradına cimâ edenin haccı bâtıl
olmak nedir ve Kâbe'ye ihramsız [117] girmek haram olduğu nedir ve hevâm-ı arzı
depelemek câiz olduğu nedir? Pire ve karınca ve kedi ve soğulcan, yılan ve çıyan ve akrep
ve arı ve sivrisinek ve karacasinek ve fare gibi bu zikrolunanları öldürmek, kelb-i akur ve
arslan ve kaplan öldürmek câiz olduğu nedir ve mezkur olunanların öldürmemesinin ziyânı
nedir ve Mekke'ye Bâbü's- Selâm'dan dühûlun rûhu nedir ve tavâf şuru’ edecek, pes elini
Hacerü'l- Esved'in üzerine koyup uyumanın rûhu nedir ve Hacerü’l Esved nedir, ve ihram
bezinin bir tarafını sağ koltuğu altından alıp, sol omuzuna bırakıp sağ koluyla sağ omuzu
açık olmanın rûhu nedir? İbtidâ-i tavaf, Hacerü’l- Esved’den başlaşmanın rûhu nedir ve
kapının beraberinde makãm-ı İbrahim’de ve rukn-i Arafat’ta ve altın olukda ve rukn-i
Şam’da ve rükn-i Yemen’de duâ etmenin yedi tavâf tamam oldukda, mültezim dedikleri
Kâbe duvarına göğsünü ve sağ yanağını duvara urup, iki elini başı üzerine koyup tazarru’
birle duâ etmenin rûhu nedir? Makãm-ı İbrahim’de iki rek’at namaz kılıp, zemzeme gelip
suyundan doyunca içmenin rûhu nedir? Safâ ile Merve arasında say edip, geri Hacerü’l
Esved’e gelip isti’lâm edip, safâ kapısından çıkıp, ol iki meyiller arasından seyirtmenin
rûhu nedir ve ol iki meyiller neye işârettir. Safâ ile Merve yönünde Kâbe’den yana tazarru’
birle duâ etmenin rûhu nedir? Ve tavâf-ı kudüm nedir, tavâfın üç nöbetinde omuzun
oynadı, yürüyüp ve dört âhirinde sekinet üzerine yab yab yürümenin rûhu nedir? Ve her
taraftan Hacerü’l Esved’e gelip istilâm etmenin rûhu nedir? Ve haddini sormayan kişi ki,
ihrâmını çıkarıp durdu, Kâbe de geri ihram giyip zilhiccenin sekizinde güneş doğdukta
Mina’ya varıp, öğle, ikindi, akşam ve yatsı namazın onda kılıp ve ol gece onda yatıp, orta
namazın kılıp, ondan Mescid-i İbrahim’e varıp ezân okuyup, ikãmet edip, öğle namazın
kılıp, ikindi namazın kılıp, ondan Arafat’ta vakfe yerine varıp onda vakfeye durup, güneş
dolanınca ondan kalkıp [118] Müzdelife’ye gelip akşam namazın, yatsı namazın ezân ve
bir kãmetle kılıp, ol gece onda olup sabah olunca orta namazını kılıp, duâya meşgûl olup,
ta gün doğunca ondan Mina’ya gelip cemretü'l- Ukbâ'ya yedi taş atıp her birini attıkça
192
tekbir edip ve kurban edip ve başın tıraş edip ve geri Kâbe’ye gelip yedi tavâf edip ve
makãm-ı İbrahim’e varıp iki rek’at namaz kılıp, ondan geri Mina’ya gelip ol gece onda
olup, ertesi gün doğuncak cemrelere yedişer taş atıp, ol gece dahî Mina'da yatıp, yârandesi
eyyâm-ı teşrîfin evveli gündür. Öğle vaktinde gine ol üç yerde yedişer taş atıp eyyâm-ı
teşrifin üçüncü gününde terkib-i mezkur üzerine yedişer taşı yerli yerinde atıp ihramdan
çıktıktan sonra ihramda iken haram olan nesneler helâl olmak. Pes bu cümle zikr
olunanların sırrı ve hakîkati ve rûhu nedir? Ve ihramdan çıkmak nedir? Ve Kâbe’den
gittiğin tavâfa vedâ edip ve Kâbe’den gözlerin ermeyip ta safâ kapısından çıkınca kıçın
kıçın gidip Kâbe’den yüz çevirmemek nedir? Ondan çıkıp vatanına azmetmek nedir?
Pes ey mukallid ahmak mürâî câhiller, hakîkatte hacı şol kişidir ki, haccın
farzın,vâcibinin ve sünnetlerinin ve âdablarının ve müstehablarının cümle alâ haddihî alâ
haddihî ilmine âlim olup, müşâhedesin eyleyip cemiân sırların ve hakîkatlerin ve ruhların
bilip, hazzın kesb edendir. Pes rabbü'l- izzette kabûl olan hac budur. Eğer gerçek tâlib-i
Hakk isen o gün fikreyle tâ ki, mefhûmu hâsıl olup maksûda erişesin. Eğer hacı olmak
dilersen, taklîd zulmetinden çıkmaya sa’y eyle nice yıllar mürşid-i sâdık huzûrunda açlık
ve susuzluk çekip, mücâhede beriyyesinde tâ ki, sırr-ı beytullâhı görüp, tekbir edip Hakk
Teâlâ tecellî edip kalbine dehşet hâsıl olup ve rûhun hayrete düşüp, cem’i mâsivâullâhdan
gãib olup dilinde ve gönlünde “hû” dan ırak nesne kalmayıp beytullâhı yedi kez tavâf edip,
ondan makãm-ı İbrahim’e erişip, ondan [119] mâ-i zemzemden içip, cehl zulmetinden âzâd
olup, makãm-ı seyr-i fillâha erişip, cem’i eşyânın cevâhirin ve hikmetlerin bilip ve gönlün
zevk u safâ ile dolup, şuhûdî zât ile münevver olup ve keremi mürüvvet sahibi olup, safâ
ile merve arasında say edip menâsik-i haccı tamam edip, Medine-i hakîkîye erişip ve Hz.
Muhammed (sav) mescidine girip, mübârek türbesine bakıp nûrun görüp, fenây-ı mutlakta
karar edip Allah Teâlâ'nın “yâ kuddûs” ismine mazhâr olup, cem’i ayıplarından sâlim olup
ve şehr-i Şam’a erişip imdi maksûdun hâsıl olup, makãm-ı vahdette karar edip, kesret
hicâbından halâs olup, tâ ki, bahr-i dalâlette gark olmayasın. Ammâ tâlib-i Hakk olan
müridlere bu miktar rumuz kifâyet eder. Ammâ garâzı dünyâ olunca, hergün biner kere
söylersin işitmez ve haz da etmez. Eğer da’vet ile hidâyet bir olaydı; Ebû Leheb ile Ebû
Cehil’e hidâyet olunaydı, ya’ni Hz. Muhammed (sav) Ebû Leheb’i Ebû Cehil'i îmanâ ve
islâma da’vet ederdi, onların küfrü ziyâde olurdu. Ammâ tâlib-i Hakk olan mürid oldur ki,
bîgarâz ola, ya’ni mürşid huzûrunda olmaktan murad hemen Allah Teâlâ’nın rızâsı ola tâ
ki, âlem-i hûviyetten nidâ işide tâ ki, i’tikãdı pâk ola, şirk-i hafîden halâs ola.
193
GAZÂ FASLI
Bilin ki, gazâ farz olduğu Kur’an'la sâbit olmuştur.
€� β€≤1′¬⁄⇔α ϒ� ϒ€� β€≤1′¬⁄⇔α ϒ� ϒ€� β€≤1′¬⁄⇔α ϒ� ϒ€� β€≤1′¬⁄⇔α ϒ� ϒβ€υ≤ β€υ≤ β€υ≤ β€υ≤ ⌠⌠⌠⌠ϒϕ€≤ϒϕ€≤ϒϕ€≤ϒϕ€≤⇔α β€⇔α β€⇔α β€⇔α β€′≤′≤′≤′≤€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€ -
���� ♥� €♥� €♥� €♥� €◊◊◊◊⁄⇔α €� ⁄⁄⇔α €� ⁄⁄⇔α €� ⁄⁄⇔α €� ⁄ϒ2€ϒ2€ϒ2€ϒ2€ 6′ 6′ 6′ 6′⟨⟨⟨⟨€≤€≤€≤€≤€€€€€υ ⁄€υ ⁄€υ ⁄€υ ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′♦♦♦♦⁄β€⁄β€⁄β€⁄β€⇓⇓⇓⇓€€€€ 6⁄ 6⁄ 6⁄ 6⁄⟨⟨⟨⟨ϒϒϒϒ⁄⁄⁄⁄€⇐€∩ ⊕′⇐⁄⊄α€€⇐€∩ ⊕′⇐⁄⊄α€€⇐€∩ ⊕′⇐⁄⊄α€€⇐€∩ ⊕′⇐⁄⊄α€ € € € €∑∑∑∑♥ϒ∉♥ϒ∉♥ϒ∉♥ϒ∉
β€β€β€β€′′′′◊◊◊◊⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€ Ma’nâsı budur ki, “Ey Allah’ın nebileri ! gazâ ile kâfirlere dahî münâfıklara
dahî katillik ile onların üstüne onların varacak yerleri Tamu’dur, ne katî yaramaz
yerdir.”562 demektir. Bir âyette dahî buyurur;
♦≤⇐ϒ⇔ ′♦≤⇐ϒ⇔ ′♦≤⇐ϒ⇔ ′♦≤⇐ϒ⇔ ′′≤⇐′⋅ ′′≤⇐′⋅ ′′≤⇐′⋅ ′′≤⇐′⋅ ′∑∑∑∑♥≤� ⇔α €♥≤� ⇔α €♥≤� ⇔α €♥≤� ⇔α €′¬€′¬€′¬€′¬€€€€€ ∞ ∞ ∞ ∞∫∫∫∫€€€€⁄νϒ∉ €⁄νϒ∉ €⁄νϒ∉ €⁄νϒ∉ €′¬€µ′¬€µ′¬€µ′¬€µ ⌠⌠⌠⌠♦≤ν€♦≤ν€♦≤ν€♦≤ν€ψ ⁄ψ ⁄ψ ⁄ψ ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′′⇐ϒµβ€′⇐ϒµβ€′⇐ϒµβ€′⇐ϒµβ€
€€€€ Ma’nâsı budur ki, “Savaş eyleyiniz kâfirler ile hatta fitne küfür kalmaya, dahî ola
dinin cümlesi Allah Teâlâ’nın.”563 demektir. Bir âyette dahî
buyurur; 6ƒ 6ƒ 6ƒ 6ƒ∫∫∫∫€⊗⁄⇐ϒ⊄ ⁄€⊗⁄⇐ϒ⊄ ⁄€⊗⁄⇐ϒ⊄ ⁄€⊗⁄⇐ϒ⊄ ⁄⟨⟨⟨⟨′¬′¬′¬′¬♥∉ α♥∉ α♥∉ α♥∉ α′� ϒϖ€′� ϒϖ€′� ϒϖ€′� ϒϖ€⁄⇔€⁄⇔€⁄⇔€⁄⇔€ ϒ� β€≤1′¬⁄⇔α € ϒ� β€≤1′¬⁄⇔α € ϒ� β€≤1′¬⁄⇔α € ϒ� β€≤1′¬⁄⇔α €∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨′¬€′¬€′¬€′¬€′⇐€′⇐€′⇐€′⇐€ € € € €∑∑∑∑
♥� €≤⇔α α♥� €≤⇔α α♥� €≤⇔α α♥� €≤⇔α α′⇐ϒµβ€ α′⇐ϒµβ€ α′⇐ϒµβ€ α′⇐ϒµβ€ α′′′′€€€€⇓⇓⇓⇓♦α €♦α €♦α €♦α €∑∑∑∑♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€′≤′≤′≤′≤€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€
∑∑∑∑♥€≤ν′♥€≤ν′♥€≤ν′♥€≤ν′◊◊◊◊⁄⇔α €⊃€⁄⇔α €⊃€⁄⇔α €⊃€⁄⇔α €⊃€⇓⇓⇓⇓ ♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤€α α←€α α←€α α←€α α←′′′′◊◊◊◊€⇐⁄∩α€€⇐⁄∩α€€⇐⁄∩α€€⇐⁄∩α€ Ma’nâsı budur ki, “Şol
kişiler ki, îman getirdiler savaş eylenüz size yakın kâfirler ile dahî sizden katillik bulsunlar,
dahî biliniz ki, muhakkak [120] Allah Teâlâ muttâ kiler iledir.”564 demektir. Bilin ki, gazâ
üç nevidir. Nitekim hadîs-i sahihte gelmiştir ki, Rasûlullâh (sav ). Evvel gazâsı Bedir
gazâsı idi, gazâ itmam olup şâd hürrem birle Medine’ye giderken, Rasûlullâh (sav) ettiki,
“Gazânın sağîrîn eylediniz gazây-i ekberi dahî eyleniz.”565 dedi. Pes ashabdan bir kişi etti,
yâ Rasûlallah bundan ulu gazâ olur mu? Senin mübârek vücûdun onda hazır idi ve üçyüz
onüç mü’min ile idi ve bin melek ile idi ve doksan mü’min cinnîler ile idi ve İblis ve
şeytan leşkeri onda dokuzyüz müşrikler onda bile idi ve Ebû Cehil gibi ulu düşman başı
onda kesildi dedi. Rasûlullâh (sav) ettiki; “Gazây-ı ekber oldur ki, kişi envâî riyâzetler ve
mücâhede ile nefs-i emmâresin öldürür ve takvâ libâsın giye. Zîrâ nefs-i emmâre hem kâfir
hem münâfıkdır, ol sizi görür, ammâ siz ânı göremesiz. Nefs-i emmâreyi öldürürseniz,
gazây-ı ekber edip gãziler olursunuz. Nefs-i emmâre sizi öldürürse dünyâdan âhirete
îmansız gidersiz. Pes zâhirde kâfir sizi görür ve siz kâfiri görürsüz, eğer kâfir sizi
öldürürse, şehit olursuz ve eğer siz kâfirleri öldürürseniz gãzi olursuz. Ammâ gazây-ı ekber
kişi nefsin öldürmesidir. İmdi ondan aşağa ırak mal gazâsıdır ki, kişi cem’i malını Allah
562 Tevbe, 9/73. 563 Enfâl, 8/39; Bakara, 2/193. 564 Tevbe, 9/123. 565 Bulunamadı.
194
Teâlâ’nın rızâsı olan yerlere sarf ede, ondan aşağıya ırak gazâ kâfirlerle savaşmaktır.”566
dedi. Ammâ âyet ile hadîs ile sâbit oldu ki, herkişi nefs-i emmâresin öldürüp ve takvâ
libâsın giymeyince şeytan şerrinden halâs olup mü’minler zümresinden olmaz, hiçbir
ibâdeti kabûl olmaz. Nitekim Hakk Teâlâ buyurur;
� ⁄� ⁄� ⁄� ⁄€� €∧ϒ⇔♦� €� €∧ϒ⇔♦� €� €∧ϒ⇔♦� €� €∧ϒ⇔♦� ♦♦♦♦⁄€≤ν⇔α ′� β€ϕϒ⇔€⁄€≤ν⇔α ′� β€ϕϒ⇔€⁄€≤ν⇔α ′� β€ϕϒ⇔€⁄€≤ν⇔α ′� β€ϕϒ⇔€ Ya’ni “Takvâ libâsı onculayın
hayırlıdır.”567 ki, mü’min olan dâim takvâ libâsın giye, demektir. Bu âyete münâsip Hz.
Muhammed (sav) buyurmuş ki; “îman çıplaktır, anın örtüsü takvâdır. Takvâsı olmayanın
îmanı yoktur.”568 demektir.
Ey ahmak câhiller, bu hod gün gibi âyandır, bir oğlan ki, ana rahminden zâhir
olduğu vakit eğer onu ol murdar kandan pâk etmeseler ve bezler ile gövdesin sarıp, beşiğe
koyup ve anası südü ile onu emzirmese pes ısıdan ve soğuktan [121] ve açlıktan helâk olur.
Ammâ bir tıfl oğlan gibi, her kişi hevâ murdarlığından pâk olup ve şeriat beşiğine girip ve
ahkâm-ı şeriatla cemi’ âzâsın bağlayıp ve mürşid-i sâdıktan tarîkat ve hakîkat südün
içmeyince nice kâfirlikten ve münâfıklıktan halâs olmaz. Bu sözlerde hiç şüphe eyleme ki,
ey gãfil kevn-i âlem mülk-i padişahtır, dâim emrullâh ile on iki burcu devirdir, neye
işârettir, hiç bilir misin? Ey ehl-i hevâlar bu anâsır-ı erbaa ki, her birinin üçer hükmü
vardır, cümlesi on iki olur. Ammâ hükm-i şeytan bunlardan hâsıl olur. Ammâ Allah
Teâlâ’nın evâmirin terk edip dâim anâsır-ı erbeanın on iki hükmünde devreden ehl-i
hevâlarda dini islâm ve îmanı mı bulunur? Hâşâ ki onların dini, islâm dini değildir ve
îmanı dahî merduddur. Ammâ biline ki, nice kerâmetlerin zâhir edip kendilere put kılıp
taptıkları için ve ehl-i dünyâda karışıp ve halkın ikbâli istikbâl zünnârın bellerine
bağladıkları için ve nice yıllar uzleti ihtiyâr edip ve envâî riyâzetler çekip ve mücâhedeler
ettiklerin Allah, “را� kıldı, ya’ni “dağılmış toz” kıldı, merdûd-ı Hakk oldu halka ”ه!�ء <�$
karışmak ile.
Ey ehl-i hevâ ahmaklar, makãm-ı kerâmete erişenler size karışmak ile Hakk’tan
merdûd oldu, acep sizin hâliniz nice ola. İmdi bu zamanda kim ki, necât isterse, Îsâ (as)
gibi mücerred olsun ve mürşid-i sâdık taleb ede, her belâya boyun vere, vahdetin camını
nûş etmeye, özü tekãza ede. Tâ ki vahdet cur’a nûş edip, mesd ola, mâsivânın zerresin
görmez ola, her neye nazar kılarsa, mevlâyı göre, esrâr-ı Hakk’a erişe, hayrân ola, her 566 Bulunamadı. 567 A’râf, 7/26. 568 İbn Ebî Şeybe, Musannef, VII, 191, (Burada, Vehb b. Münebbih’in sözü olarak naklediliyor); el-Kureşî, Mekârimü’l-ahlâk, s. 41, Ebû Şücâ’, el-Firdevs bi me’sûri’l-hitâb, I, 112. (İbn Mes’ûd’un sözü).
195
nefes vechullâhı seyrân ede, kâhr-ı Hakk’ı seyrettire kibriyây-ı azametinden, ya’ni
kâhharlık sıfatıyla tecellî kıla. Ammâ ol şimdiye değin bulduğunu yavu kıla, dehşet ve
hayret anın yerine kãim ola, ya’ni ilim ve ma’rifet cehle tebdîl ola, bu bir cehildir ki, ilim
mertebesinden hâlîdir. Biline ki, susuzluktan dudakları kuruya ve gözleri yaştan kala,
kavlühü Teâlâ . €€€€⁄υ€⁄υ€⁄υ€⁄υ€ ϒα ∞∧ϒ⇔β€ϒα ∞∧ϒ⇔β€ϒα ∞∧ϒ⇔β€ϒα ∞∧ϒ⇔β€ ♣ ♣ ♣ ♣⌡⌡⌡⌡⁄⁄⁄⁄⌠⌠⌠⌠€( ′≤3′⋅€( ′≤3′⋅€( ′≤3′⋅€( ′≤3′⋅nakşını eline nakşede. Ammâ râh-ı
fenâ bundadır, fenâ ender fenâ budur. Ammâ ondan sonra mukarrer bulur [122] dehrin
fenâsın, ondan sonra fenây-ı ihtiyâr edip, mâtem donun giyip dünyâyı ve ehl-i dünyâyı terk
eder ve kedûrât-ı hevâdan sâfî olur ve uzleti ihtiyâr eder, ashâbından nefret eder, fikri
ağyardan pâk olur, fenâ meydânının sâhipkıranı olur. Ammâ sâliklerin kalpleri açılmış
olsa, ol kâmiller halka karışmazlar, Cenâb-ı Hakk’a bağ-ı hususunda tâlip, vahdet
meyhânesinde huzûr-ı kalple namaz kılarlar, delil-i esrârdan Mescid-i Aksâ’yı bulurlar,
nefâ-i nâr-ı celâli bunları fânî kılar. Hiç halka karışmazlar, meğer Hakk Teâlâ tarafından
halkı Hakk’a da’vet edip terbiyyet vermeye emir olunmuş ola, ol vakit müridleri birle gâhi
sohbet eder. İmdi bu makãma erişmeğe sâlik ol vakit müyesser olur ki, kãbiliyet şerâiti
onda ola ve ehl-i himmet ola, mürşid-i sâdıka teslîm olup tamam hizmet ede. Zîrâ ezelden
böyle olmuştur âdetullâh, her sâlik, mürşid-i sâdıka hizmetle bulur Hakk’a rahi. Biline ki,
mürşid-i sâdık yüzüne bakmak Haccü’l- Ekberdir, Zîrâ mir’at-ı haktır, tâlipler onun
yüzünden Hakk’ı görürler. Lâkin beden gözüyle görmez.
Ey kıssahânların ferdâsına mağrûr olan ahmak câhiller, rûz-ı haşrı gör, gözün aç,
kitabın oku, şerrini gör, hulki cihân bu sahrada cem’i iken ehl-i cenân zümresinden misin?
Yâhut ehl-i cehennem zümresinden misin? Zîrâ âhirette her nefis ne ederse onu bulur. Eğer
bu sözün sıdkına şâhit gerekse Allah Teâlâ
buyurur; ϒ ϒ ϒ ϒ♥∉ €♥∉ €♥∉ €♥∉ €′∪€υ⁄� ′µ βƒ′∪€υ⁄� ′µ βƒ′∪€υ⁄� ′µ βƒ′∪€υ⁄� ′µ βƒ⇓⇓⇓⇓⁄⁄⁄⁄€€€€ α α α α′€≤µα€′€≤µα€′€≤µα€′€≤µα€-
′′′′◊◊◊◊€⇐⁄⊗′€⇐⁄⊗′€⇐⁄⊗′€⇐⁄⊗′ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′€€€€ ⁄ο€ϕ€� €⋅ β€ ⁄ο€ϕ€� €⋅ β€ ⁄ο€ϕ€� €⋅ β€ ⁄ο€ϕ€� €⋅ β€⇓⇓⇓⇓ ♣� ⁄1€ ♣� ⁄1€ ♣� ⁄1€ ♣� ⁄1€ ′≤3′⋅ ′≤3′⋅ ′≤3′⋅ ′≤3′⋅ ⌠⌠⌠⌠♦≤∉€♦≤∉€♦≤∉€♦≤∉€′µ €≤′µ €≤′µ €≤′µ €≤⟨⟨⟨⟨′θ ϒ′θ ϒ′θ ϒ′θ ϒ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ⌠⌠⌠⌠€⇔ϒ€⇔ϒ€⇔ϒ€⇔ϒ
α α α α Ma’nâsı budur ki, “Korkun şol günden ki, ol Allaha varırsız ondan bilin, kim her nefs
ederse onu bulur, hiç kimseye zulüm olmaz.”569 demektir. Bu âyet ki, Hz. Rasûlullâh (sav)
hazretine nâzil oldu, Kur’an dahî tamam oldu. Bu âyet nâzil olduktan sonra Muhammed
habîbullâh (sav) yirmibir günden sonra bekã mülküne sefer oldu. Pes tâlib-i hakkın alâmeti
budur ki, özü takãza eder, zikrolunan âyete inanır şerri terk eder, a’mâl-i sâliha meşgûl
olur, ehl-i hevâdan ayrılır, sâlihlere karışır. Pes eğer hilâfı olursa, dâim sohbeti ehl-i hevâ
ile ola, sâdıklara [123] karışmaya ve amel-i sâliha özü tekãza etmeye, sözleri fesad olur, 569 Bakara, 2/281.
196
münâfıkdır, nefsi şeytana gãlip olmuştur. İmdi bu sahrada ehl-i cenân ehl-i cehennemden
fark olup ayrılır, âhrette dahi öyle olur. Nitekim Kelâm-ı Hakk’ta
buyurur; ′′′′⇓⇓⇓⇓ϒ� ⁄ϖ′ϒ� ⁄ϖ′ϒ� ⁄ϖ′ϒ� ⁄ϖ′◊◊◊◊⁄⇔α β€⁄⇔α β€⁄⇔α β€⁄⇔α β€′≤′≤′≤′≤€α €€α €€α €€α €⁄⁄⁄⁄€€€€⁄⇔α α⁄⇔α α⁄⇔α α⁄⇔α α′� β€ν⁄′� β€ν⁄′� β€ν⁄′� β€ν⁄⇓⇓⇓⇓α€α€α€α€ Ma’nâsı budur ki “ayrıla
ol günde ki ayrılınız ey yaramaz ehl-i hevâlar sâdıklardan”570demektir. Ey sâdıklar
sohbetinden kaçan ehl-i hevâ câhiller, zikrolunan âyete nazar eyleyin görün ki, sâlihler
zümresinden misin, yâhut fâsıklardan mısınız? Zîrâ her kişi mertebesini göre ve bulsa
gerek. Pes Hakk’a lütufla mürşid-i sâdıktan kaçan tarîk-i Hakk’tan azmış, ma’rifetten
mahrûmlardır der-beder gezer, âhiretten târ u mâr eylemişlerdir. Ehl-i sülûke mâlumdur.
Ammâ tâlib-i Hakk olan mücâhid olur, anâsır hükmünde kalmaz, kalbini ma’siyetten pâk
eder ve leyletü’l- Kadri görüp Hakk’ı şühûdunda her dem kalır, sücûd yere nüzûl eder
melâike, ruh ondan bir nûr görür ki kamu eşyâyı gark etmiş, hiçbir nesneye benzemez,
nihânı yok, mekânı yok, cihetten muarrâdır, levni yok, tegayyürden münezzehtir. Tâlib-i
Hakk olan, nûru görür, evvelki hâli tegayyür olur ona ♦≤ ♦≤ ♦≤ ♦≤ وا+2Z وا3��ب 571 okumak olur.
Ondan sonra vücûdun yedi tavrı görür, her tavır o nûra gark olur. Bu hâli kendi vücûdu ile
görüp, ol dem yüz yere vardı secde etti, Allah Teâlâ’ya yakın olmak hâsıl oldu. Ol secde
içre karâr eder, vücûdu fenâ bulur, kamu eşyâdan gınâ bulur, velâyet gözün açar, yerli
yerin görür, hiç bu âleme benzemez, ol yerin bağı dağı nurdur ve giydikleri nurdur, içilen
nurdur, yenilen nurdur, hemen bir velâyettir, her ol kim ehline isim ve sıfat-ı zâtı zâhir
olur. Ammâ kerâmet bu makãmdadır. Bu makãma erişenin alâmeti budur ki, gâh bende
dervişden gece gündüz figãn görünür, gâh sâkin olur karar etmiş gibi, gâh âh u zâr eder
gece gündüz gözlerinden yaş döker, gâh dağlarda âvâre olup gezer, gâh gönlünü ihyâ
etmek ister işine meşgûl olur, gâh himmetinden bir eser zuhûr bulur, gâh ellerinde Hakk
cömertliği görünür, gâh dillerinde nûr-u Hakk görünür, gâh mescide varır [124] taat-ı zühd
için, gâh Hakk’tan uzlet eder, gâh Hakk’ın arşında cevelân eder, gâh ferşine iner seyrân
eder, gâh çıkar dervişler birle sohbet eder, gâh âciz olur halktan bezer, gâh vücûd verir, gâh
adem gâh esmâ ve sıfattan ma’rifet nûru âşikâre olur, gâh şâhid olur, gâh mahcûb, gâh
gãlib olur, gâh mağlûb olur, gâh râğıb olur, gâh mübtedî.
Bunların ümmehâtı dörttür, biri evveldir, biri âhirdir biri zâhirdir, biri bâtın.
Bazısına tâbi olacak evveldir, bazısına âhirdir, bazısına zâhirdir, bazısına bâtındır. Bu
makãm ehline bu hâl dili ma’lumdur. Ammâ tâlip bu makãma erişmeye evvel şart
570 Yâsîn, 36 /59 571 Alâk, 96/19
197
kãbiliyettir, ondan sonra mürşid-i sâdıka külliye ile teslîm olup tâlimine râzı olup, kavlen
ve fiilen emrine ve nehyine râzı olup, her amelde anın izninden hâriç olmamakla erişir.
Gerçi hidâyet Allah’tandır, sebebi dahî mürşid-i sâdıkladır. Zîrâ âdetullâh böyle ola
gelmiştir.
İmdi Hakk Teâlâ’ya yol, kalb-i insandır, onculeyin insandır ki, kalbi beytullâh ve
arşullâh ve dârüs-Selâm ola, selâma ermiş, kendi sâlim ve gönlü fesattan sâlim. Ammâ
onların yüzün görmek haccü’l- Ekberdir ve bunları buğzî ve hubbî sanma ki, halka sed
eder, bil kim Allah içindir. Zîrâ yaramaz kişileri reddetmek mürşide lâzımdır. Zîrâ kimlere
musâhip olmaktan kişiye erişir. Mâdem ki, kişinin zâhiri bâtınına müvâfık olmaya ve
zâhirinde ikãmet görmeye ve meşrebinde her dem istikãmet görmeye anın gibi kişinin
terbiyesine meşgûl olup emek çekmeyeler ki, sonra pişman olur. Zîrâ münâfığa irşad
yoktur. Herkim ederse dalâlet ebedî olsa gerektir. Ammâ Allah Teâlâ murâdlar verici
ganîdir. Her kişi ne isterse onu verir, hiç kimseye zulüm eylemez. Ey vahdet şarâbın
içmeyen îmandan mahrûm dünyâ saltanatına esir olan ahmak fâsıklar katında Hakk’tan
ırak, gece gündüz fikrin bu ki, cihâna hükmün yürüdesin.
Ey ehl-i hevâlar, mürâi zamâne şeyhleri ve ulemây-ı resmiyeler katında adliyâne
bakmazsın, zulmüne nazâr etmeyip ol dünyâya haris olan şimdiki zamanın mürâi dilenci
şeyhleri ve ulemây-ı resmiyelerin [125] i’tibar seni helâk etmiş, senin hiç haberin yok,
vücûdun şehrine nefs-i emmâre sultan olmuş ve akl-ı şeytanı vezir etmiş, hiç ölümü sana
andırmaz ve âhireti unutturmuş ve halvetinde gece-gündüz iyş u işrette hemdemin kãnun
ve cengi ve tanbur ve kopuz. Pes bunun gibi çirkin fiiller küfürdür. Zîrâ hazzı küfürdür,
zîrâ hazzı olmasa dinlemezdi. Ammâ bunun gibi çirkin fiilleri edende din îman olur mu?
hâşâ olmaz. Ey mürşid-i sâdıka hakãret birle nazar eden binler kapısına varan mürâîler,
hakîkatten mahrûmsuz, anın için ki, kendiniz görüp, mürşid-i sâdıkı inkâr edip, şeytan
sıfatında karar ettiniz, hiç kendi zulmünüz görmezsiz, gözünüzü dalâlette kör etmişsiz,
münâfıksınız.
Ey kişi, Hakk sözü nice bin kez söylesem, bir nefes Hakk’tan yana dönmezsiz.
Ammâ mürşid-i sâdıktan kaçarsız, şeytan mü’minden kaçar gibi. Pes beyler, vezirler
kapılarına acîb varırsız onlara baş eğersiz ve onların hevâlarına müvâfık söylersiz,
münâfıklarsız, âhiretten zerre kadar kaygınız yok.
198
Ey gãfiller, Allah Teâlâ sizi sayd-ı dünyâ için mi gönderdi? Bil ki, âhiret için
gönderdi. Onu sayd eyle ki, şikarın vaktidir, fevt etme şehbâz elinde iken saydında nâzır ol,
maksûd olan dünyâ sanma, hakîkatte şikarın idrâk edip Hakk’ı bilmektir. İmdi bir kimse
dünyâ saydına mâil olsa, anın bu şikarı cefâdır herkes gibi, kelp sıfatıyla mevsûf olur. Eğer
gerçek tâlib-i Hakk isen, âhiret saydına mâil ola, dâim gönül sahrâsında her sayd zâhir olsa
hiç fevt etme, sayyâd-ı üstâd ol. Zîrâ bugünkü sayd, sana yârın gıdâdır. Ammâ dünyâ
ahvâli bir kuru sadâdır. İmdi dünyâ için kurduğun dolab ko, mekr-i Hakk’tan sakın. Ammâ
nefsin hevâsı çoktur, şer’a muhkem yapış bişer’i olan esbâbı ko, zikrin fikrin Hakk olsun,
kalbini avâyıktan musaffâ kıl, vücûd için olan vârı mahveyle, ilm-i ihfâya eriş, cevherini
sâfî kıl, kimyâ budur, Hakk’ın sırrını gör ve Hakk ilhâmını kalbine ilkã ede inşaallah. Bu
ömrün sermayesi elinde dururken işbu sermâye dokunmadan mâhiyyetin idrâk eyle, nedir
aslın, neden geldin ve ne için geldin? [126] Oku, anla, pîr olup bak va şeyben, bu toprak
ten tuzağında bir iki dane için kavgayı üşürme, tefekkür eyleyip, kendi vücûdunda varlık
görme, kuru bir i’tibarla mağrûr olma, cem’i eşyâya ibretle nazâr eyle, işbu esrâra er, gör
Hakk’ın sırrını, her yüzden temâşâ eyle, bugün gir Hakk’ın dîdârın görmeğe sa’y et,
ferdâya bakma, ma’nâ yüzünden bil anla, söylenen elkãb ko. Ola ki, can şehbâzı pervâz
ede, gönül sahrâsında şikar sayd ile Hakk Teâlâ kişiyi sayd için halk eyledi, matlûb
yolunda fenâ bula, ola ki, fâni dünyâyı terk ede, canı rahat buldu ve hayâtı ebed buldu, âfat
ermez inşaallah. Her kim ki, cismi candan geçti fenây-ı mutlaka erdi, ondan bu âlem
gözüne görünmez olur, halktan şöyle kaçar ki, îman küfürle bir yerde olmaz gibi, ol dahî
ehl-i dünyâ ile olmaz, onu kovmazlar ki bir dem rahat ola, gece-gündüz dilini zikrullâha
harîs eder ve kalbini fikrullâha. Bir kezden, halktan ümîdin keser gece gündüz tevhid ile
enîs olur, herkim bu hâl ile hallense
� � � � ′′′′⁄∋€⁄∋€⁄∋€⁄∋€⇓⇓⇓⇓€€€€ ♣� ♣� ♣� ♣� ϒϒϒϒβ€(€β€(€β€(€β€(€ � � � � ′∩⁄′∩⁄′∩⁄′∩⁄€€€€◊◊◊◊⁄⇔α ϒ⁄⇔α ϒ⁄⇔α ϒ⁄⇔α ϒ⁄⁄⁄⁄€€€€⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€ "Onlar bugün bunda buldu bu
makãma eriştiler.”572 Onun adı seyr-i ilallah ve seyr-i filllâhdır. İmdi bu makãma
erişenlerin alâmeti oldur; hiç halka karışmazlar, Hakk kendi vechinden envârını bunlara
âşikâre eyledi. Ammâ Hakk Teâlâ’ya bunların azameti arttı, hayret bunlara gãlip oldu,
Hakk cemâline hayrân olup, hayret nûrundan devlete gark oldu. Ammâ bunların uzlet dâim
işleridir, halka karışmazlar ve beyler kapısına varıp, ehl-i dünyâ ile sohbet etmek kande
kaldı. Pes, şimdiki zamanın mürâî adı, seyyâh kezzâbları gibi, meğer Hakk Teâlâ
tarafından halkı Hakk’a da’vet edip, terbiyyet vermeye emrolunmuş mürşid-i sâdık ola ki,
572 Burûc, 85 /2-3.
199
kâhi çıkıp müridleri birle sohbet eder, ama beyler kapısına, ehl-i hevâ sohbetine varmaz ve
Nuh makãmında iken suda gark olmaz, nefs-i ejderhâyı öldürür nûr olur ve aşk-ı hakîkî ile
Deccâli öldürür ve fenây-ı mutlak ile nefsi şâd olur, âhiret mülkünü adliyle ma’mûr eder,
vücûd şehri [127] nûr ile dolar, zulmet gider âlem-i kübrâ olur. Ammâ bu makãm şol vâsıl
olanlarındır ki, makãm-ı mutmainne ermişlerdir, hazrete karılmağa lâyık olmuşlardır.
Kavlühü Teâlâ ;
⌠⌠⌠⌠♥⇐′� ⁄� β€∉ ♥⇐′� ⁄� β€∉ ♥⇐′� ⁄� β€∉ ♥⇐′� ⁄� β€∉ ∫∫∫∫€≤€≤€≤€≤ϒ� ⁄� €ϒ� ⁄� €ϒ� ⁄� €ϒ� ⁄� €⇓⇓⇓⇓ ƒ ƒ ƒ ƒ∫∫∫∫€€€€ϒ� α€� ϒ∧ϒ≤2€� ϒ� α€� ϒ∧ϒ≤2€� ϒ� α€� ϒ∧ϒ≤2€� ϒ� α€� ϒ∧ϒ≤2€� ⌠⌠⌠⌠♦⇔ϒα ♦⇔ϒα ♦⇔ϒα ♦⇔ϒα ⌠⌠⌠⌠←♥∪ϒυ⁄� ϒα ←♥∪ϒυ⁄� ϒα ←♥∪ϒυ⁄� ϒα ←♥∪ϒυ⁄� ϒα ∫∫∫∫€≤€≤€≤€≤ϒϒϒϒ€€€€◊◊◊◊⁄⁄⁄⁄
ℵ′ℵ′ℵ′ℵ′◊◊◊◊⁄⇔α ′� ⁄1€≤⁄⇔α ′� ⁄1€≤⁄⇔α ′� ⁄1€≤⁄⇔α ′� ⁄1€≤⇔α β€⇔α β€⇔α β€⇔α β€′ν€≤′ν€≤′ν€≤′ν€≤€α←β€€α←β€€α←β€€α←β€
♥ ο€≤♥ ο€≤♥ ο€≤♥ ο€≤€υ €υ €υ €υ ⌠⌠⌠⌠♥⇐′� ⁄� α€♥⇐′� ⁄� α€♥⇐′� ⁄� α€♥⇐′� ⁄� α€ ♥� β€ϕϒ∩ ♥� β€ϕϒ∩ ♥� β€ϕϒ∩ ♥� β€ϕϒ∩ ⌠⌠⌠⌠♥∉ ♥∉ ♥∉ ♥∉ Ya’ni “Yâ nefs-i mutmainne dön
rabbinden yana Allah Teâlâ senden râzıdır, râzı olunmuş gir benim kullarım içine gir
benim cennetime.”573 demektir. Ey ilmine mağrûr mukallidler bu âyet neye
işârettirWت€≤€≤€≤€≤€υ €υ €υ €υ ⌠⌠⌠⌠♥⇐′� ⁄� α€♥⇐′� ⁄� α€♥⇐′� ⁄� α€♥⇐′� ⁄� α€ diye buyurur. Bu cennet ki, Allah Teâlâ kendine izâfe
etmiştir. Kalan cennetin üzerine “cennetim” dedi ve hazrete karılmağa lâyık oldun mu ve
Allah Teâlâ’nın kullârı içine girmeye lâyık oldunuz mu ki,
♥� β€ϕϒ∩ ♥� β€ϕϒ∩ ♥� β€ϕϒ∩ ♥� β€ϕϒ∩ ⌠⌠⌠⌠♥∉ ♥∉ ♥∉ ♥∉ ⌠⌠⌠⌠♥⇐′� ⁄� β€∉ ♥⇐′� ⁄� β€∉ ♥⇐′� ⁄� β€∉ ♥⇐′� ⁄� β€∉ dedi. Ey ilmine mağrûr sırr-ı Kur’an’dan mahrûmlar!
ammâ hazrete karılmağa lâyık şol tâlib-i Hakk olan sâdık müridlerdir ki, mürşid-i sâdıka
teslîm olup dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip ve uzlet ihtiyâr edip, mürşid-i sâdık
huzûrunda nice yıllar envâî riyâzetler çekip ve envâî mücâhedeler edip ve nefs-i
emmâreden necât bulup, levvâmeye erişe ondan mülhimeye, ondan mutmainneye erişe ve
nefsin terbiyesine meşgul olmakla ve mürşid-i sâdıka teslîm olmakla ve şeriat kimyâsıyla
hakîkatini tebdîl edip ve ölmezden evvel ölüp ve haşirden evvel yine dirilip-ölmekten
murâd, ahlâk-ı zemîmeden tamam halâs olmaktır ve haşirden evvel yine dirilmektir.
Ahlâk-ı hamîde birle tamam ve ilhâm-ı rabbânî birle münevver olup ve her nesnenin
hakîkatini ilhâm-ı rabbânî birle bilip, ;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. => " ” makãmına erişip,
rûh-i izâfîyi Allah kendine izâfet eyledi. Ammâ buyurur,
⌠⌠⌠⌠♥ψ♥ψ♥ψ♥ψ′� ⁄′� ⁄′� ⁄′� ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ϒ ϒ ϒ ϒ♥∉ ′ο⁄� €1€♥∉ ′ο⁄� €1€♥∉ ′ο⁄� €1€♥∉ ′ο⁄� €1€€€€€ ′ ′ ′ ′′ν⁄′ν⁄′ν⁄′ν⁄€≤€≤€≤€≤€� α€� ϒβ€∉ €� α€� ϒβ€∉ €� α€� ϒβ€∉ €� α€� ϒβ€∉ Ma’nâsı budur ki, “Kaçan
hilkatini beraber eylesem anın içine rûhumdan.”574 demektir. Ammâ sâlik bu zikrolunan
makãma erişmeyince hazrete karılmağa lâyık olmaz, Allah Teâlâ’nın kulları içine girmez.
Ya’ni hazrete karılmağa lâyık olmak yüce makãmdır ki, her sâlike müyesser olmaz.
573 Fecr, 89/27-30. 574 Hicr, 15 /29.
200
Kãle’n-Nebiyyü (sav), ;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. => " her kim ki, kendi hakîkatini bile,
ammâ Rabbisin bilir demektir ve herkim hakîkatini bilmese rabbisin bilmez demektir.
Allah Teâlâ’yı bilmeyen câhil nice mü’min olur, ammâ Allah Teâlâ hadîs-i kutsîde
buyurur,...... ƒβ ƒβ ƒβ ƒβ1�1�1�1� ⇓⇓⇓⇓ � � � � ⋅ ο⋅ ο⋅ ο⋅ ο⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ”Ben gizli bir hazine idim. Tanınmak istedim, mahlûkãtı
tanınmam için yarattım.”575 Ammâ [128] insan Allah Teâlâ’nın sıfatın bilmek için halk
olunmuştur. Ammâ hadîs-i kutsî birle sâbit oldu ki, her kim mürşid-i sâdıka teslîm-i külliye
ile teslim olup dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, mürşid huzûrunda nice yıllar riyâzete ve
mücâhedeye meşgûl olup, Allah’tan korkmak evyânını canı başına urup ve şeriat ve tarîkat
yükünü arkasına yüklenip ve tasfiyye-i kalbe devşirüb, şeriat kimyâsıyla hakîkatını tebdîl
edip, kendi hakîkatını ve Allah Teâlâ’nın zâtın ve sıfatın bilmeğe sa’y eylemese mü’min
değildir münâfıkdır. Kavlühü
Teâlâ;ن′� ′ϕ⁄∪€′� ′ϕ⁄∪€′� ′ϕ⁄∪€′� ′ϕ⁄∪€ϒ⇔ ϒ⇔ ϒ⇔ ϒ⇔ ϒα €� ⁄ϒα €� ⁄ϒα €� ⁄ϒα €� ⁄ϒϒϒϒα€α€α€α€ €≤ €≤ €≤ €≤∑∑∑∑ϒϖ⁄⇔α ′ο⁄€⇐€� β€ϒϖ⁄⇔α ′ο⁄€⇐€� β€ϒϖ⁄⇔α ′ο⁄€⇐€� β€ϒϖ⁄⇔α ′ο⁄€⇐€� β€⇓⇓⇓⇓€€€€576 ehl-i tefsîr bu
âyeti “liya’rifûn” ile tefsîr eylemişlerdir. Kãle Rasûlullâh (sav) “...her kim, Allah Teâlâ’yı
dünyâda görmez, dahî görmez âhirette.”577 demektir. Allah Teâlâ Kur’an’da buyurdu
ki,i!+ ′≤3€� €α€ ′≤3€� €α€ ′≤3€� €α€ ′≤3€� €α€ ⌠⌠⌠⌠♦♦♦♦◊◊◊◊⁄∩€α ϒ⁄∩€α ϒ⁄∩€α ϒ⁄∩€α ϒ⟩⟩⟩⟩€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦α α α α ⌠⌠⌠⌠ϒ∉ €ϒ∉ €ϒ∉ €ϒ∉ €′′′′€∉ €∉ €∉ €∉ ⌠⌠⌠⌠♦♦♦♦◊◊◊◊⁄∩€α ←♥⁄∩€α ←♥⁄∩€α ←♥⁄∩€α ←♥ϒ� ♦ϒ� ♦ϒ� ♦ϒ� ♦ ⌠⌠⌠⌠♥∉ €♥∉ €♥∉ €♥∉ €
β€⋅ ⁄β€⋅ ⁄β€⋅ ⁄β€⋅ ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓€€€€ [Her kim Allah Teâlâ’yı dünyâda görmez, dahî âhirette görmez, dahî azdı,
yolu hemen yolundan şeytan yoluna gitti.]578 demektir. Ammâ her kim ki, Kur’an ve hadîs-
i kutsî ki, hadîs-i Rasûlullâh’a inanmasa mü’min olmaz, münâfıkdır ve eğer gönlünde pâk
i’tikãdı olsaydı, Kur’ân’ın ve hadîs-i kutsînin ve hadîs-i Rasûlullâhı icrâ ederdi. Zîrâ
kişinin fiili artık delâlet eder îtikãdına sözünden. Ya’ni bir kişi dâim takvâda olsa,
mü’minler anın Allah Teâlâ’dan korktuğuna inanırlar. Ammâ bir kişi diliyle ben Allah
Teâlâ’dan korkarın dese, dönse Allah Teâlâ’nın hilâfına işlese, halk anın sözüne
inanmazlar. Ammâ her kişi ki, ehl-i hevâdır heman ikrâr anın dilindedir, yoksa gönlünde
zerre kadar îman yoktur, îmanı dahî merduddur, bu söze hiç şüphe eylemem. Eğer ispat
gerekse işte Kur’an [-97' وإذا ت��ن ا ��ی= إذا ذآ� ا -�; وج-] 3-�>YU .-9' *ی�ت; زادت9' إن��U ا
Ma’nâsı budur ki, “Tahkik mü’minler o kimselerdir ki Allah إی�Uن� و.-W ر9J7' ی��آ�-�ن
anıldığı zaman yürekleri ürperir, O’nun ayetleri okunduğunda, onların imanını artırır ve
575 es-Sehâvî, muhammed b. Abdurrahman , Mekãsidi’l-hasene, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut.1987,332 576 Zâriyât, 51/56. 577 Bulunamadı. 578 İsrâ, 50/72
201
onlar yalnızca Rablerine te-vekkül ederler..”579 demekdir. [129] Allah Teâlâ’nın azim
emrini tutmayan kâfir değil midir, belki daha eşeddir.
İmdi eser-i vücud ki cevher gãibdir ki, ona can derler. Ama anâsır-ı erbaada bağlı
kaldı. Allah Teâlâ onu ol vartadan halâs etmek için aklı ona müvekkil etti kim göstere ki
dünyâda ve taalluk-ı heyûlâda hiç lezzet ve rahat yok. Ol nesne ki, lezzeti tasavvur edilir,
sonu elemdir. Eğer bu haliyle âhirete giderse; ya’ni şehevât-ı hissiyeden munkat’ı olmayıp
ahlâk-ı zemîme birle gidecek makãmı cehennem olur. Nitekim
buyurur; €� €θ♦α€€� €θ♦α€€� €θ♦α€€� €θ♦α€⌠⌠⌠⌠♦⊂€� ⁄♦⊂€� ⁄♦⊂€� ⁄♦⊂€� ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ β€≤ β€≤ β€≤ β€≤⇓⇓⇓⇓€β€∉€β€∉€β€∉€β€∉
♦ ♦ ♦ ♦⁄β€⁄β€⁄β€⁄β€◊◊◊◊⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €⌠⌠⌠⌠ϒϒϒϒ € € € €⟨⟨⟨⟨♥ζ€ϖ⁄⇔♥ζ€ϖ⁄⇔♥ζ€ϖ⁄⇔♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤α €≤α €≤α €≤ϒβ€∉ =€ϒβ€∉ =€ϒβ€∉ =€ϒβ€∉ =€⁄⁄⁄⁄′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €⟩⟩⟩⟩♦♦♦♦€ζ⁄⇔α €ζ⁄⇔α €ζ⁄⇔α €ζ⁄⇔α Ma’nâsı budur
ki “Ol kimse ki azgın ola dahî, dünyâ dirliğini ihtiyâr eyleye âhiret üstüne, cehennem anın
varacak yeridir.”580 demektir. Allah Teâlâ vaadine sâdıktır, hilâf etmez, ammâ Allah Teâlâ
diledi ki akl-ı kâmil ve ilm-i ledünnî birle müebbettirler, âlim-i irşâda götürdü tâ ki, bu
halkı âlem-i fenâdan, âlem-i bekãya da’vet edeler, halkı bu anâsır-ı erbaanın hükmünden
ırâk ederler, terğible âhirete döndürürler ve terhible dünyâdan î’raz ettireler ve şehevât-ı
hissiyeden munkatı’ ederler. Ol cevher-i gãibe ki, eser-i vücûddur. Bu âlemden gidecek ol
âlemde safây-ı asla erişe ve âlim-i kâmil olup, bâki rahata ve ni’mete gire, hiçbir kimse bu
anâsır-ı erbaadan halâs olmayınca âlem-i ulvî kim,
♣♣♣♣⟨⟨⟨⟨♥∪€♥∪€♥∪€♥∪€ ′ο€≤ ′ο€≤ ′ο€≤ ′ο€≤€υ€€υ€€υ€€υ€ ∞ ∞ ∞ ∞β€ζ⁄β€ζ⁄β€ζ⁄β€ζ⁄€� €€� €€� €€� € ∞� ⁄ ∞� ⁄ ∞� ⁄ ∞� ⁄€� €∉ €� €∉ €� €∉ €� €∉ ”Ona rahatlık, güzel rızık ve Naîm
cenneti vardır.” 581 ki, erişmez meğer Allah Teâlâ dilerse eriştirir. Ammâ her kim ki
mürşid-i kâmile riâyet etti, pes Hz. Muhammed (sav)’e riâyet etti. Zîrâ hakkın mazharıdır.
Pes bu takrirce her kişiye vâciptir ki, imdi mürşid-i sâdıka teslîm olup dünyâdan ve
ehlinden yüz çevirip, uzlet ihtiyâr eden mürşid huzûrunda riyâzete ve mücâhedeye meşgûl
olup tâ ki, sûret-i nefsi ve sıfat-ı nefsi ve ma’nây-ı nefsi bile. Zîrâ kişi bunları bilmeyip ve
terbiyyet edip cem’i uyûbundan korkup pâk etmeyince, ma’nây-ı nefsi bilmek hâsıl olmaz
ve ma’nây-ı nefsîden Hakk Teâlâ’yı münezzeh görüp temyîz ede. Pes “ 2�B ;MN�ف ن. =>
makãmına [130] erip mutmainneye varıp hazrete karılmağa lâyık olur. Ammâ ”.�ف ر7�;
kendi nefsini tasavvur etse “enel-Hakk” da’vâsında kalsa, nefsini bilmemiş olur, galata
düşer, Allah’ı bilmek kande kaldı. Ammâ ol sultânü’l- ârifîn, burhânü’l-kâmilîn Bâyezid-i
Bistâmî eder; “Otuz yıldır envâî riyâzet çektim ve envâî mücâhedeler ve horluklar ile taleb
579 Enfâl, 8/2. 580 Nâziât, 79/37-39. 581 Vâkıa, 56/89.
202
kapısında oturdum ta ki, matlûb-ı Bâri Teâlâ’ya yetişim diye, otuz yıldan sonra dost ile
benim aramda olan perdeleri kaldırdılar, gördüm ki, Bâyezid perde ardında zâhir oldu,
Bâyezid yine Bâyezide tecellî eyledi, öyle sandım ki, istediğim yine ben imişim çünkü Hakk
Teâlâ hidâyet kılıp tecellî-i zât kıldı, ondan tahkik buldum ki, görünen ma’nâ nefsim imiş
dahî ondan görünen sıfatullâh imiş. Çünkü ma’nâ nefsimi bildim, ondan sonra Allah’ı
bildim.” Pes “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” muhakkak oldu.” dedi. Ammâ bu makãma şol
sâdık mücâhidler erişirler ki, nice yıllar tasfiye-i kalp ve tezkiye-i nefse devriştiler ki,
gönül âyinesi mâsivâ kedûredden tamam pâk silindi, ya’ni sakãlet kemâle erdi. Ammâ
Allah Teâlâ’nın cemâl-i nûru onlara işrâk eder bir âyine olur ki, Hakk Teâlâ’nın zâtın ve
sıfatın hikâyet edip gösterir, her kişiye sakãlet devlet el vermez ve ona tecellî olup bu
saadet birle mes’ud olmaz. Pes
′ ′ ′ ′⌡⌡⌡⌡←β€∋€←β€∋€←β€∋€←β€∋€ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ ϒ ϒ ϒ ϒ♥µ⁄♠♥µ⁄♠♥µ⁄♠♥µ⁄♠′′′′ ϒ ϒ ϒ ϒ♦≤⇐⇔α ′3⁄� €∉ €∧ϒ⇔♦� ♦≤⇐⇔α ′3⁄� €∉ €∧ϒ⇔♦� ♦≤⇐⇔α ′3⁄� €∉ €∧ϒ⇔♦� ♦≤⇐⇔α ′3⁄� €∉ €∧ϒ⇔♦� ya’ni bu makãma erişmek
Allah Teâlâ’nın inâyetidir, dilediğine verir ve hem sâfî ve musaykal gönüllere verir,
mükedder gönüller bu devletten mahrûmdur. Zîrâ gönüller kızlığını dünya ile almıştır.
Ammâ kaçan gönül âyinesi sâfi musikal olsa, bu ruh ki, Allah Teâlâ’nın halîfesidir, ya’ni
ruh izâfî tecellî eder ve ol hilâfette “Enel-Hakk” da’vâsın etmeğe başlar. Ammâ galata
düşüp zan eder ki, hâşâ kendini Hz. Hakkım der, neûzübillâh. Bunun gibi halden her sâlik
hakla bâtıl arasın temeyyüz edemez, onlar eder ki, Allah inâyetiyle mahfûz olup ve nefsin
mekrinden halâs olmuşlardır, tecellî-i rabbânî [131] ile tecellî-i rûhânî arasında fark nedir,
bilmişlerdir ve sıfat-ı beşeri geri da’vet ettiği nedendir, bilmişlerdir ve tecellî-i zât kaç
türlüdür ve tecellî-i sıfat kaç türlüdür ve sıfât-ı zâtî nedir ve sıfât-ı fiili nedir ve sıfât-ı nefsi
nedir ve sıfât-ı mânevîsi nedir ve Zât-ı Bâriye delâlet eden nedir? Hemen gayrıya delâlet
etmeyen sıfat nedir? Mevcutluluk sıfatla tecellî eylese neye iktizâ eder ve eğer vâhidlik
sıfatıyla tecellî etse neye iktizâ eder ve eğer “kãim binefsihi” sıfatla tecellî neye takãzâ
kalır ve âlemin sıfatla tecellî kılsa ne zâhir olur ve eğer sıfat-ı kudret birle tecellî kılsa ne
olur ve eğer irâdet birle tecellî kılsa nice olur ve eğer basirlik sıfatla tecellî kılsa ne olur ve
eğer hayyü’l- kayyûm sıfatla mütecellî kılsa ne zâhir olur ve eğer kahhâr sıfatla mütecellî
olsa ne zâhir olur? Pes Allah Teâlâ’nın sıfatını bu kıyas üzere fehmeylese, ya’ni ol azîzler
ki, “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” makãmına erişip hazrete kotarılmağa lâyık olmuşlardır
ve Allah Teâlâ’nın sıfat âlemiyle, rûhâniyet âleminin arasında Allah Teâlâ’yı sıfât-ı
mükâşefâta kãbil ve lâyık olmuşlardır. Allah Teâlâ herhangi sıfat-ı şerifle birle tecellî kılsa
ne takãzâ kılar ve nice olur, ne zâhir olur ve ne iktizâ eder, ne hâsıl olur? bilirler ve Allah
203
Teâlâ gönülleri âyinesi sâfî oldu, mâsivallahtan onlar her sıfatıyla tecellî eder, âyineden
görünür, her tasarruf ki, âşikâre olunur, tecellînin olur âyinenin olmaz. Zîrâ onların elinden
gelen budur ki, aksinde ne vâki’ olursa onlara onu hikâyet eder. Ancak rûh-ı izâfi ki, Allah
Teâlâ’nın halîfesidir sırrı budur ki, ol Allah Teâlâ’nın zâtına ve sıfatına mazhâr düşüp ve
mazhâr ola. Allah Teâlâ hadîs-i kutsîde buyurur: ⇔ ′ο⇔ ′ο⇔ ′ο⇔ ′ο⋅ ƒα� ϕ∩ ′ο⁄ϕ€ϕ⁄ψα α� α⋅ ƒα� ϕ∩ ′ο⁄ϕ€ϕ⁄ψα α� α⋅ ƒα� ϕ∩ ′ο⁄ϕ€ϕ⁄ψα α� α⋅ ƒα� ϕ∩ ′ο⁄ϕ€ϕ⁄ψα α� α
ƒƒƒƒ���� ◊◊◊◊ 2222′∏ℵ′∏ℵ′∏ℵ′∏ℵ 2222 ′� � ϕ ′� � ϕ ′� � ϕ ′� � ϕ 2222 ′⊃ ′⊃ ′⊃ ′⊃◊◊◊◊���� 2 2 2 2 ƒα� ƒα� ƒα� ƒα� βββββ� ⇔ β� ⇔ β� ⇔ β� ⇔ ƒα� � 2 ƒα� � 2 ƒα� � 2 ƒα� � 2 ƒβ∪ ƒβ∪ ƒβ∪ ƒβ∪◊◊◊◊� � � � ”Ya’ni
kaçan bir kulumu sevsem kulumu uludan anın için kulak dahî göz dahî el dahî benim, anın
kulağından işiten dahî benim [132] gözle gören dahî benim, dille söyleyen dahî benim, el
ile yapışan benim.”582 demektir. Ammâ bu hadîs dahî zikrolunan ma’nâya işârettir, Allah
Teâlâ’nın zâtına ve sıfatına âyine olmuşlardır. Pes Allah Teâlâ onlara herhangi sıfatla
tecellî kılsa, âyineden görünen anın aksıdır, aynı değildir. Zîrâ Bâri-i Teâlâ hulûldan ve
ittihaddan ve süryândan münezzehtir. Pes ol aynadır ki, cemi’ esmâdan haber verip, imdi
her kim ki, ol âyineye nazâr etse müşâhede olup, zâtın ve sıfatın aksını ol aynada gördü
nazâr etmedi, her şeyde Bâri-i Teâlâ’nın zâtın ve sıfatın müşâhede eder. Kavlühü Teâlâ;
♦≤⇐⇔α ′♦≤⇐⇔α ′♦≤⇐⇔α ′♦≤⇐⇔α ′⁄υ€⁄υ€⁄υ€⁄υ€ €≤ €≤ €≤ €≤⟨⟨⟨⟨€ρ€∉ α€ρ€∉ α€ρ€∉ α€ρ€∉ α′≤⇔€′≤⇔€′≤⇔€′≤⇔€′µ β€′µ β€′µ β€′µ β€◊◊◊◊€€€€⁄⁄⁄⁄€β€∉€β€∉€β€∉€β€∉ “Her nereye dönsen Allah’ın yüzü
oradadır.”583biline ki, Allah Teâlâ’nın cezbâtıyla din ilmine sülûk edip ve yakîn ilmine
seyr-i hâsıl eden bunlardır. Allah Teâlâ’nın aşk oduna yanıp kül olup, ilm-i ledünnî
devletini bulan bunlardır ve seyyiâtın hasenâta tebdîl eden bunlardır. Zîrâ nice yıllar envâî
riyâzetler çekip ve envâî mücâhedeler edip, ahlâk-ı zemîmeden ahlâk-ı hamîdeye tebdîl
ettiler tâ ki, “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” makãmına erişip hazrete karılmağa lâyık oldular
ve makãm-ı ihsâna erişen bunlardır ve ehl-i tasavvuf bunlardır, benliklerin fânî kılıp Allah
Teâlâ kendi zâtıyla ve sıfatıyla bâkî kıldı ve ehl-i tecellî bunlardır. Ammâ Allah Teâlâ
vakit olur ki kibriyâ-i azameti kahhârlık sıfatıyla ya’ni celâliyle tecellî kılsa, bunlara ol
şimdiye değin buldukların yâve kılarlar ve dehşet ve hayret anın makãmına kãim olur ve
ilimleri ve ma’rifetleri cümle cehle ve inkâra mübeddel olur, bu bir cehl dir ki; ilim
mertebesinden hâlîdir, tahayyür ehline ma’lumdur, fenâyı bilmeye ilim kalmaz. Ammâ bu
makãmda onların susuzluktan dudakları kurur, gözleri yaşı akar, biline ki وا ��*ن .ی\
'(� ,W-. 584 Bu âyetin sebeb-i nüzûlü neye işârettir ص�اط <M��' .إن�� U= ا U�+-= .ا
ehline ma’lumdur. Bu ol makãmdır ki, nefs-i tûri pâre pâre olur ve bîhoş olup bâtıl sıfatları 582 Buhârî, Rikâk 38; Ebû Ya’lâ, Müsned, XII, 520, İbn Hibbân, Sahîh, II, 58; Taberânî, Mu’cemü’l-evsat, IX, 139, Beyhakî, Sünen, III, 346, X, 219. 583 Bakara , 2/115 584 Yâsîn , 36/1-4
204
zâil olur. Zîrâ sıfat-ı celâl birle tecellî muhriktir, ehline ma’lumdur ve eğer sâil suâl ederse
ki; [133] Allah Teâlâ herhangi sıfatta sâliklere tecellî kılsa neye iktizâ eder ve neye zâhir
olur ve ne hâsıl olur ve ne takãza kılar etmediniz diye. Cevap veririz ki iki vecihle olur;
evveli budur ki, hz. Muhammed (sav) bu hakãyıkı keşf etmedi, ağyâr nazarından örttü bu
bî-çâre zayıf Câhidî bendeniz dahî gücü yettikçe ağyâr nazarından örttü. Zîrâ Rasûlullâh
(sav) etmediği işi edecek kavlühü
Teâlâ; ϒ≤ ϒ≤ ϒ≤ ϒ≤⌠⌠⌠⌠ϒϕ€≤ϒϕ€≤ϒϕ€≤ϒϕ€≤⇔α ϒπ⁄⇔α ϒπ⁄⇔α ϒπ⁄⇔α ϒπ⁄€� €√⁄€� €√⁄€� €√⁄€� €√⁄€∉ ⁄€∉ ⁄€∉ ⁄€∉ ⁄⟨⟨⟨⟨′¬€µα€′¬€µα€′¬€µα€′¬€µα€⁄� €α α←⁄� €α α←⁄� €α α←⁄� €α α←′∪€∉⁄� €µ ′∪€∉⁄� €µ ′∪€∉⁄� €µ ′∪€∉⁄� €µ 585 âyetine
mutâbık gelir mi? Neûzübillâh min zâlik. İkinci vecih budur ki bazıları bu hakãyıkı keşif
etmişler, lâkin câhiller katında hâssla â’mm beraber oldu. Husûsân şimdi bu zaman oldu ki,
eşkıyây-i mezheb azgınları libâsların fukarây-ı sâbirîne benzetmişler, hakîkatları şeytan,
ahkâm-ı şeriata yanlış te’vil ederler, meselâ ederler ki; “hâşâ bu cihan kadîmdir fânî olacak
değildir, Hakk Teâlâ bu cihânı yok eylemeye kãdir ve bir âlem dahî yaratmağa kudreti
erişmez” dediler. Neûzübillâh min zâlik, bunun gibi elfâz- ı küfürleri onlara şeytan iğvâ
eder ve hem gurur verir, kemâl-i hikmet ve kemâl-i ma’rifet her kişi bu i’tikatta değildir,
taklîd içinde gözsüzlerdir, hatta ederler ki enbiyâlar hükemâ idi ve her ne ki, dediler,
hikmetten dediler. Ammâ câhillere sözü onların havsalasına göre fehimleri ettikçe dediler.
Pes onlara şöyle gösterdiler ki; halkın dünyevî mesâlihi için hikmeti kãnun üzere onları
düzmüşlerdir, onlar halka her ne ki dediler, her biri bir rumuzdu ve ondan gayrı ma’nâ kast
ederlerdi, diye ehl-i hevâlara telkîn ederler ve kıyâmetin zâhirde on nişânesi ki, biri beni’l-
asfâr ve Deccâl’dir ve Îsâ (as) gökten inmesidir ve Ye’cüc ve Me’cüc zâhir olması ve gün
mağribden doğması ve bir yer meşrikte aşağı geçe bir yer mağribde aşağı geçe, duhan çıka,
âlemi kaplaya ve dabbetü’l-arz çıka. Pes bu zikrolunanların her birin yanlış te’vil ederler,
hemen ma’nâsı budur gayri değildir diye zâhirden inkâr etmişlerdir, zâhir a’mâli inkâr
ettikleri gibi ve ol işi görmeden mübtedîleri dinden ve ehl-i yakînin makãmâtından bî
haberlerdir. Tecridle ol [134] mübtedîleri nazarına getirip biraz onların şüphelerin
küfürden i’tikatları ziyâde olup ona müptelâ olalar ve nefislerine mağrûr olmayıp şöyle
i’tikat ederler ki “biz ehl-i irfân olduk ve taklîd zulmetinden çıktık ve havaslardan olduk”
dediler. Biline ki îman-ı makbûlden çıktılar ve îman-ı merdûde girdiler, mübtedîleri bir
kezden islâm dâiresinden çıkıp dalâlet bahrında gark etmişlerdir.
Biline ki, bu âfatlar oldukta iki sebep vardır. Biri zamâne halkı ehl-i hevâ
olmuşlardır, muttâkîler bir zerre kalmışlardır ve olan dahî halktan uzlet etmişlerdir ve ol
585 Hucurât , 49/2.
205
zikrolunan azgınlar şimdiki zamanın ehl-i hevâ beylerine ve sâir ehl-i hevâların hevâlarına
müvâfık mühmel sözler söylerler ve ol ehl-i hevaların mühmel sözlerine onlar da gerçek
söylersin sultanım derler, onlara hoş gelsin diye. Onlar dahî ol mezhep azgınların
küfürlerine i’tibâr ederler. Zîrâ nefis şeytanlarına müvâfık söylerler, onlar dahî kabûl
ederler bir kezden islâm dâiresinden çıkarlar ve mürşid-i sâdıka hakãret birle nazar ederler
ve ol azgınlara ârifler diye i’tibâr ederler, küfürlerin âşikâre ettiği için ve eğer bu asırda
halk dindâr oldu, şeriat kılıcı ile ol muhmelât sözleri söyleyen azgınların hakkından
gelirlerdi ki, biri dahî etmeye. Biline ki, zîrâ müslümanlık hakîkati kendilerinde yoktu.
Pes Kur’an-ı azîmi ve hadîs-i şerifi yanlış te’vil eder ve ahkâm-ı şerifi zâhiren inkâr
ederler, hemen ma’nâ budur deyip halkı dalâlette korlar. Ammâ bu âfatlar âşikâre olduğuna
sebep ol azgınlara i’tibâr eden ehl-i hevâlardır. İkinci sebep budur ki, bazıları ilm-i
hakãyıktan keşif etmişlerdir, nice bîma’nâ müddeîler diline düştü, şeytan gururla ve nefis
mekriyle mağrûr bir nice çürük harfin dahi ağızdan öğrenmişlerdir ve onunla kemâle
eriştik sandılar, biz taklîdten necât bulduk dediler, her nesnenin bâtını vardır diye zâhirin
inkâr etmişlerdir. “Falan evliyâ böyle demedi mi”, diye ol evliyânın keşfettiği hakãyıkın
ma’nâsından bîhaberlerdir, yanlış te’vil ederler bu yolda ibâhat ve zındıka düşmüşlerdir ve
şeytan gurur-ı çuvalından ve nefs-i emmâre [135] tuzağından dalâlet bahrından kalmışlar
ve yüzlerin doğru yoldan çevirmişler. Biline ki, her kim şeriatın hükmünü icrâ ede ve
şeriatı azîz tuta, ya’ni evâmirine imtisâl ede ve nevâhîsinden içtinâb ede, hiç şüphe eyleme
ol kişinin ehlullâh olduğuna. Zîrâ ilm-i şeriat, ilm-i hakîkat, ilm-i tarîkat, şeriat
mündemiçtir. Pes herkim ahkâm-ı şeriatı tekmîl etti, ondan hakîkata tarîkata erişti ve ilm-i
hakîkatten “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” makãmın ondan hazrete karılmağa lâyık oldu. Şek
yoktur evliyâdır, sâhib-i kerâmettir. Biline ki, kerâmetin gãyet a’lâsı ahkâm-ı şeriatı icrâ
edip tekmîl etmektir, ondan ilm-i ledündür. Her kimde kim tekmîl görünmeye nâkıstır,eğer
şeyh eğer âlim ve eğer sâir halk. Nitekim hadîs-i sahihde gelmiştir ki,
∞∞∞∞∪⁄⇐∪⁄⇐∪⁄⇐∪⁄⇐⇓⇓⇓⇓ ♣� β ♣� β ♣� β ♣� β ∞3⋅ ∞3⋅ ∞3⋅ ∞3⋅ [Her nâkıs mel’undur.]586 biline ki, ahkâm-ı şeriatın tekmilin
hemen bilmek değildir, hem bilip hem hükmünü icrâ etmektir ve eğer bilip icrâ etmese
mü’min değildir, kâfirdir ve eğer bu söze şâhit gerekse pes buyurur:
′� ϒ∉‬⁄⇔α ′′� ϒ∉‬⁄⇔α ′′� ϒ∉‬⁄⇔α ′′� ϒ∉‬⁄⇔α ′⟨⟨⟨⟨′′′′ €∧ϒ €∧ϒ €∧ϒ €∧ϒ←♦⇔↓←♦⇔↓←♦⇔↓←♦⇔↓′β€∉ ′′β€∉ ′′β€∉ ′′β€∉ ′♦≤⇐⇔α €4€� ⁄♦≤⇐⇔α €4€� ⁄♦≤⇐⇔α €4€� ⁄♦≤⇐⇔α €4€� ⁄€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€◊◊◊◊ϒ2 ⁄ϒ2 ⁄ϒ2 ⁄ϒ2 ⁄⟨⟨⟨⟨′¬⁄ζ€′¬⁄ζ€′¬⁄ζ€′¬⁄ζ€ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄
∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓€€€€ Ma’nâsı budur ki, “Dahi kimki amel eylemese Allaha Teâlâ’nın indirdiği kitapla
586 Bulunamadı.
206
onlar kâfirlerdir” 587 demektir. Kãle Rasûlullâh (sav): “Gele âdemîler üzerine bir zaman,
cem’i olsalar mescidler içinde dahî namaz kılalar dahî olmaya aralarında bir
müslüman.”588 demektir. Pes bu hadîs-i şerif ahkâm-ı şeriatı icrâ etmeyen fâsıklar
hakkındadır. Ammâ şimdiki zamanın ehl-i dünyâ şeytanı yoldaşlarıdır ki, hadîs-i sahihde
gelmiştir ki, “Herkim sünnetimi zâyi’ ederse benim şefaatim ona haramdır ve ümmetim
değildir.”589 dedi. Pes sünnet ona derler ki, Rasûlullâh (sav) onu işlemiş ola ve buyurmuş
ola ve eğer suâl ederlerse ahkâm-ı şeriat nedir? Evveli farzdır, ikinci vâciptir, üçüncü
sünnettir, dördüncü müstehabtır, beşinci kerâhettir, altıncı mübahtır, yedinci helâldir,
sekizinci haramdır. Ey ümmet-i Muhammed’deniz diye yalan dâvâ eden ehl-i hevâ
kezzâblar! zikrolunan bu ahkâmların kankısın icrâ edersiz ve ol zikrolunan azgınların
yanlış sözlerine i’tibâr [136] edip inanırsınız Hakk sözlere ve mürşid-i sâdıka i’tibâr
etmeyip koyun arslandan kaçar gibi kaçarsız, mürşid-i sâdık dahî sizden îman küfürden
kaçar gibi kaçar. Pes mürşid-i sâdıkın alâmeti budur ki, ilm-i hakãyıktan hiç nesne keşif
etmeyeler ve gönülleri yeterince ağyâr nazarından örteler tâ ki, müddeîler diline düşmeye.
Zîrâ bazıları keşif ettikleri için müddeîler diline düştü, fehmetmediler, galata düştüler ve
yanlış te’vil edip dalâlete düştüler ve nice müddeîleri tarîk-i Hakk’tan mahrûm edip ve ehl-
i hevâların makbûlleri oldular ve âvamlar onu gerçek ârif sandılar, mürşid-i sâdıka i’tibâr
etmez oldular. Ammâ mürşid-i sâdıka lâzımdır ki, hareketi kãnûn-ı şeriat birle kıla ki,
ondan bir nûr mütevellid olup, vücûda gele ona sırr-ı şeriat diye ad verdiler ve müddeîler
sırr-ı şeriatten bîhaberlerdir, anın için dalâlet bahrında gark oldular.
İmdi ehl-i irfânın almeti oldur ki, ahkâm-ı şeriatı icrâ ederler, bunun sırrı vardır
diye, zâhiri terk etmezler. Zîrâ hakãyıkların şeriat kimyâsıyla tebdîl etmişlerdir. Ârif olan
kişi kitabullâhı yabana atar mı? Hâşâ atmaz, güçleri yettikçe azîz tutarlar. Zîrâ köksüz
şecerin yaprağı olmaz ve yemişi olmaz, onculeyin herkim ki, ahkâm-ı şeriatı icrâ etmiye,
mü’min değildir münâfıkdır, gönlünde îman olmaz. Münâfıkların alâmeti oldur ki, dâim
evâmirin terk edip nevâhiye azm ederler. Pes mü’minin alâmeti oldur ki, dâim sâlik olurlar,
harîmi kuts-i lâhûta hubb-u zâta tâlip olurlar, gece ve gündüz gözyaşını döker, feryâd eder
dâim rızâullâhta olurlar ve ömrün nakdini hevâya sarf etmezler. Ömrün hevâya sarf etmek
oldur ki, adın mürid ola, hakîkatın münâfık, ya’ni mürşid-i sâdıka i’tikãdın olmaya,
587 Mâide, 5/44. 588 Hâkim, el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, IV, 489 (Müellif, bu hadîsin isnâdının Buhârî ve Müslim’e göre sahîh olduğunu ama kitaplarına almadıklarını söylüyor); Deylemî, el-Firdevs bi me’sûri’l-hitâb, V, 441. 589 Bulunamadı.
207
riyâzetten ve mücâhededen gocuna ve rızây-ı Allah’ı terk edip nefs-i hevâsına azm ede,
neûzübillâh min zâlik.
İmdi ne kadar meşâyıh-ı kibâr var ise cümlesinin ittifâkı şunun üzerinedir ki, bir
mürid mücerred mürşid huzûrundan ayrılıp evlense veya maaş talep eylese, tahkîki
dünyâya meyl eyledi, helâk olup Allah Teâlâ’nın hidâyetinden mahrûm olur dediler ve
eğer bu söze [137] şâhit gerekse Allah Teâlâ Kur’an-i azîminde
buyurur: ′� ′� ′� ′� ♥� ′♥� ′♥� ′♥� ′ € € € €β€⋅ ⁄β€⋅ ⁄β€⋅ ⁄β€⋅ ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓€€€€-
κ κ κ κ♥� €♥� €♥� €♥� € ⁄ ⁄ ⁄ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ϒ ϒ ϒ ϒ⟩⟩⟩⟩€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦α α α α ⌠⌠⌠⌠ϒ∉ ′ϒ∉ ′ϒ∉ ′ϒ∉ ′€⇔β€€⇔β€€⇔β€€⇔β€⇓⇓⇓⇓€€€€ β€ β€ β€ β€⁄⁄⁄⁄ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ♥ ♥ ♥ ♥ϒµ⁄ϒµ⁄ϒµ⁄ϒµ⁄♠♠♠♠′′′′ β€ β€ β€ β€⁄⁄⁄⁄′≤� ⇔α €τ⁄�′≤� ⇔α €τ⁄�′≤� ⇔α €τ⁄�′≤� ⇔α €τ⁄�
€ψ €ψ €ψ €ψ Ma’nâsı budur ki, “Herkim dünyâda nasibin istese, ya’ni âhiret ni’metin terk edip
dünyâ murâdın isterse, veririz ona, lâkin âhiret nasibi yoktur.”590 demektir. Ya’ni kâfir
demek olur, zîrâ mü’min ne kadar günâhkâr olursa dünyâdan âhirete îmanla gider, âhiret
ni’metinden mahrûm değildir, hâline göre nasibi vardır, âyette dahî buyurur
: 6 6 6 6♦♦♦♦⁄β€⁄β€⁄β€⁄β€◊◊◊◊⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €⌠⌠⌠⌠ϒϒϒϒ € € € €⟨⟨⟨⟨♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤ϒβ€∉€ ϒβ€∉€ ϒβ€∉€ ϒβ€∉€ ⁄⁄⁄⁄′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €⟩⟩⟩⟩♦♦♦♦€ζ⁄⇔α €� €θ♦α€€ζ⁄⇔α €� €θ♦α€€ζ⁄⇔α €� €θ♦α€€ζ⁄⇔α €� €θ♦α€ ♦ ♦ ♦ ♦
⊆€� ⁄⊆€� ⁄⊆€� ⁄⊆€� ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ β€≤ β€≤ β€≤ β€≤⇓⇓⇓⇓€β€∉€β€∉€β€∉€β€∉ Ma’nâsı “Ammâ ol kişi ki, azdı ihtiyâr ede dünyâ dirliığini âhireti
terk edip, cehennem anın varacak yeridir.”591 demektir. Hadîs-i sahihde gelmiştir ki, “Bir
kişiye iki iş gelse biri dünyâ biri âhiret işi olsa, dünyâ işinden ötürü âhiret için terk eylese
onlar mü’min değildir.”592 dedi. Ammâ nefs-i emmârenin murâdın vermekle kimse
mü’min olmaz, ammâ nefs-i emmârenin yedi başı vardır. Gazâp, şehvet, haset, kin, kibir,
tama’, buhl tamam cem’i ahlâk-ı zemîmenin anası, nefs-i emmârenin bu yedi başıdır ki,
imdi hakîkatte yedi cehennem sende mevcuttur. Kişiyi âhiret padişahlığından mahrûm
eden ahlâk-ı zemîmedir. İmdi kaçan bir kişi bu yedi sıfatın birisiyle mübtelâ olsa, pes
cehennemin yedi derekâtından birine mübtelâ olur. Ammâ bu nefs-i emmârenin bendinden
kimse halâs olmaz illâ meğer Allah’tan hidâyet erişip nefsin terbiyesine meşgûl olup,
tasfiyye-i kalbe ve tezkiyye-i nefse duruşmakla halâs olur, hidâyetullah ile .
TERBİYET-İ KALB FASLI
Kãnûn-ı şeriat üzerine biline ki, ilm-i şeriat köktür ve ilm-i tarîkat budaklarıdır,
ma’rifet yapraklarıdır ve ilm-i hakîkat yemişleridir. Zîrâ farzı, vâcibi ve sünneti ve
müstehâbı ve mübâhı ve kerîhi ve helâli ve haramı bilmek, ilm-i şeriat birle hâsıl olur.
Mâdem ki, ahkâm-ı şeriat icrâ olunmaya, ilm-i tarîkat hâsıl olmaz. Bir kimse “ �ف. => 590 Şûrâ, 42/20. 591 Nâziât, 79/37-39. 592 Bulunamadı.
208
makãmına erişmezse. Zîrâ ilm-i hakîkatını ve mâhiyyetini idrâk [138] ”نB ;MN�2 .�ف ر7�;
edip Allah Teâlâ’nın zâtın ve sıfatın bilmektir. İmdi Allah Teâlâ rûhun sırrından gönle bir
yol açılır, gönülden bir yol nefse açılır ve nefisden bir yol kalbe açılır ve kalpten dahî
sûretine açmıştır tâ esmâullâha ki, hayâttır ve ilimdir ve basîrdir ve kelâmdır ve semi’dir ve
irâdettir ve kudrettir, ol yedi nurdan evvel rûha feyz olur ve ruhtan gönle erişir ve gönülden
nefse erişir ve nefisden kalbe erişir, ondan sûretine erişir ve sûret dahî ol eserden münâsip
bir amel işler. Nitekim Kur’an-ı azîmde buyurur
♥ϒ�ϒ�ϒ�ϒ� ′′′′ ′3€ρ€ ′3€ρ€ ′3€ρ€ ′3€ρ€⇓⇓⇓⇓ 6ϒ� ⁄� € 6ϒ� ⁄� € 6ϒ� ⁄� € 6ϒ� ⁄� €α€α€α€α€ ϒπα€ ϒπα€ ϒπα€ ϒπα€♦♦♦♦◊◊◊◊€≤� ⇔α ′�€≤� ⇔α ′�€≤� ⇔α ′�€≤� ⇔α ′� ′′′′ ′ ′ ′ ′♦≤⇐⇔€α♦≤⇐⇔€α♦≤⇐⇔€α♦≤⇐⇔€α “Her kim ki gökleri
ve yerleri bilirse bu âyetin sırrın bilir.”593 Pes âdemîlerden ve hayvanlar zayıf ve yaramaz
sıfatlar kopar ve cem’i ahlâk-ı zemîme ondan zâhir olur cümlesi enâsır-ı erbaanın
hükmüdür ol cevher-i gãibe ki, eser vücûdtur, maddeden mücerrettir, bedene dahîl değildir.
Ya’ni beden helâk oldukta ona helâk olmak lâzım gelmez, ol i’tibarla ruh derler. İmdi ol
cevher-i gãibe ki, ruhtur. Kaçan enâsır-ı erbaanın hükmü rûha gãlib olsa ruhtan ol arz-ı
kalbe erişir ve kalpten nefse erişir, ondan kalbe erişir ve kalpten ona münâsip şeytân-ı
zulmânî işler. Ammâ ol zulmetin eseri nefse, ondan kalbe, kalbden rûha erişir. Ammâ ol
perde sebebiyle rûhun nûru hicâb altında kalır. Zîrâ rûhun yolu gayb âlemine açılmıştır, ol
yolu dutar ondan rûhun görmekliği ve âlem-i gaybdan harfsiz ve sadâsız işitmekliği kesilir
eğer kãnûn-ı şeriat üzerine muâ’lece olmayacak olursa neûzübillâh;
=€=€=€=€′∪ϒυ⁄� €′∪ϒυ⁄� €′∪ϒυ⁄� €′∪ϒυ⁄� € ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′€∉ ∞€∉ ∞€∉ ∞€∉ ∞⌠⌠⌠⌠⁄⁄⁄⁄◊◊◊◊′∩ ∞′∩ ∞′∩ ∞′∩ ∞⟨⟨⟨⟨ ⁄¬′2 ∞≤⁄¬′2 ∞≤⁄¬′2 ∞≤⁄¬′2 ∞≤⟨⟨⟨⟨′� ′� ′� ′� Ya’ni “Sağırlar, dilsizler, gözsüzlerdir,
ammâ onlar dönmezler.”594 demektir. Ol zümreden olup dalâlet bahrında helâk olur. Pes bu
vartadan halâs etmek için ahkâm-ı şeriat kılmışlardır ki, anın ile necât müyesser olur ve
ahkâm-ı şeriatın bâtını ol ilimdir ki kalple ve sırla ve ruhla ola. Ammâ bu mertebe her
kişiye müyesser olmaz, evvela pâk i’tikat gerektir, zîrâ a’mâlin binâsı i’tikaddır. Pes tâlibe
i’tikat hâsıl olmaz, ilm-i tasavvuf olmayınca. Zîrâ tasavvuf bir ilimdir ki akıl ma’lûm
eylemez ve nakil olunmaz ve ne kadar meşâyıh-ı kibar var ise ilm-i tasavvufa i’tibar
eylemişlerdir. Zîrâ [139] bununla yakîn bulunur fıkh-ı ekberdir. Zîrâ maksûd-u ilâhiden
tâlibi mahrûm kalmayan tasavvuftur. Pes fakrın nihâyeti ilm-i tasavvuf ile bulunur evveldir
ki, seni senden ala, aldıra dahî kendidir göre, ya’ni Allah Teâlâ hidâyet kılıp kendi ef’âliyle
kendi zâtıyla bâkî kıla ki “Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanın”ile müzeyyen ve münevver ola.
Ya’ni kulağından işiten ve gözünden gören ve dilinden söyleyen ve elinden tutan biziz
593 en-Nûr, 24 /35 594 Bakara, 2/18.
209
dediği sevgili kullarından olmaktır. Ammâ bu saadet, tecellî zât-ı uluhiyyetin hasiyetidir,
her sâlike müyesser olmaz, tecellî-i ulûhiyyet, Hz. Muhammed (sav) oldu, tâ ki, fenây-ı
mutlaka erdi ve ayn-ı cem erip zât-ı şühûd edip, kendi vücûdu mahvolurdu. Nitekim
buyurur: ⁄⁄⁄⁄⟨⟨⟨⟨ϒϒϒϒ♥� ⁄♥� ⁄♥� ⁄♥� ⁄€α €√⁄€α €√⁄€α €√⁄€α €√⁄€∉ €∉ €∉ €∉ ♦≤⇐⇔α ′� €♦≤⇐⇔α ′� €♦≤⇐⇔α ′� €♦≤⇐⇔α ′� €
6€ 6€ 6€ 6€♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €′∪ϒ′∪ϒ′∪ϒ′∪ϒβ€ϕ′β€ϕ′β€ϕ′β€ϕ′ β€ β€ β€ β€◊◊◊◊€≤€≤€≤€≤ϒα €∧€ϒα €∧€ϒα €∧€ϒα €∧€′∪ϒ′∪ϒ′∪ϒ′∪ϒβ€ϕ′β€ϕ′β€ϕ′β€ϕ′ € € € €∑∑∑∑♥� €≤⇔α €≤♥� €≤⇔α €≤♥� €≤⇔α €≤♥� €≤⇔α €≤ϒαϒαϒαϒα Ma’
nâsı budur ki “Ol kişiler ki seninle bey’at ettiler, bi’at etmezler Allah kudretiyle onların eli
üstündedir.”595 demektir. Ve hadîs-i kutsîde Allah Teâlâ eder “Kaçan sevsem bir kulumu
ben anın söyler dili ve görür gözü ve dutar eli olurum. Pes benimle işitir ve benimle görür
ve söyler ve dutar.”596 dedi. Ammâ bu saadet dahi zât-ı uluhiyyet tecellîsinden olur. Pes bu
saadet şol sâliklere müyesser olur ki müyesser, başını Muhammed (sav) eşiği üzerine
koyup, ona hizmet kemerin beline bağlayıp, kendi vücûdu mahvolup, “el- fakr u fahrî”
makãmında karâr ede ve horluk ve âcizlik ve miskinlik ve gönül sanıklığı yoldaşı ola.
Ammâ fukarây- i sâbirîn bunlardır ki, vücûdların fânî etmişlerdir ve bu fakrın sözü çoktur,
ammâ hakîkatte fakrın nihâyeti, bu zikrolunanlardır, yoksa fakirlik hırkasın giyip iller
gezip halka fakir görünmek değildir. Ammâ bu ilm-i tasavvuf bir ilimdir ki hidâyet haktır,
vasıtasız dilediği kullârına uğratır. Zîrâ Allah Teâlâ sevdiği kullârın kendi zâtına yakın
eyler, ya’ni onlara sıfatın ve zâtın tecellî eyler ve kendi mâhiyetin bildirir ve ilm-i zâhir
ilm-i bâtınsız kemâl bulmaz. Zîrâ ilm-i zâhir demeye vaktin nefse salâhiyet bahşiş kılmaz.
Zîrâ ezhâr-ı fazîlet etmek ister ve dâim okudukça acîb kibir artar. Pes ilm-i tasavvuf kişiyi
benlikten [140] alır, vücûdtan fânî eyler, ammâ ilm-i nâfi’ oldur ki, seni varta-i helâktan
kurtarır, ilm-i tasavvuf, ilm-i zâhir birle kuvvet bulur. Zîrâ ahkâm-ı şeriatsız bir amel kabûl
olmaz. Pes bu sözlerden her kişiye lâzım olan ilm-i zâhirine mağrûr olup mürşid-i sâdıka
hakãret nazarıyla nazar etmeye, bir mürşid-i sâdık talep ede, eğer kendi maşrıkta ise
mürşid-i sâdık mağribde ise, varıp ona teslîm ola tâkî, ahkâm-ı şeriatı tekmîl ede ve ilm-i
şeriat hükmün icrâ ede. Ammâ hemen yalnız ilm-i zâhiri bilmekle şeytan mekrinden halâs
olmaz, mâdemki hüküm icrâ olmaya. Ammâ illâ şol velîyi tarîk-i cezbeden garip ferâize
yetişmiş ola. Zîrâ hakîkat ilmine yol bulmağa her kişiye bir mürşid-i sâdık gerektir ki
ahkâm-ı şeriat miftahlarıyla bedenleri tılsımın açalar, tarîkat miftahıyla onların bâtınî
tılsımın açalar tâ ki, gayb âlemine yol bulalar.
595 Fetih, 48/10. 596 Buhârî, Rikâk 38; Ebû Ya’lâ, Müsned, XII, 520, İbn Hibbân, Sahîh, II, 58; Taberânî, Mu’cemü’l-evsat, IX, 139, Beyhakî, Sünen, III, 346, X, 219.
210
İmdi mâdem ki şeriat miftâh-ı tasarrufunu mutâbaat-ı kãnun üzere kılmayalar yoksa
hiçbir kimse bu sûret-i şeytan tılsımlarından necat bulmayalar. Pes şeriat miftah-ı tasarrufu
oldur ki, her uzvunu buyurdukları işe meşgul edesin ve nehyettikleri işlerden kaçasın. Tâ
ki, şeriat kimyâsı ile teninde olan endâmların pâk edesin ahlâk-ı zemîmeden, şehr-i tarîkat
â’yân ola, ondan bahr-i hakîkate düşüp, vücûdundan fânî olup necât bulasın, hidâyet-i
Allah ile a’mâli bedende istikãmet ziyâde ola. Ammâ gayb âleminden îman envâr-ı ziyâde
olup, sûretinin terbiyyeti kãnûn-ı şeriatı tarîk üzere kemâle erişe. Pes îman gönülde
istikãmete erişmiş ola. Ammâ hadîs-i sahihte gelmiştir ki; “Bir gün ashab ettiler ki; sizin
îmanınız müstâkîm olmaz diliniz müstâkîm olmayınca tâ ki, ilminiz ve ameliniz
olmayınca.”597 dedi. Pes her kimin ilmine lâyık ameli yok ol câhildir, bu hadîs-i şerif ona
işârettir ki, bir kimse dili müstâkîm olmaya, ol kezzâbtır demektir. Zîrâ cümle fesadın başı
yalan söylemektir, alâmeti oldur ki dili müstâkîm olmaz ve gönlü dahî müstâkîm olmaz ve
her kimin gönlü müstâkîm olmaya îman dahî olmaz, hemen adı mü’mindir. [141] Ammâ
eğer sâil suâl ederse ki istikãmetin nişânı nedir diye, bir gün Abdullah etti; Yâ Rasûlallah,
İstikãmetin nişânı nedir? Ammâ Rasûlullâh (sav) etti ki; “Dârü’l- gurûrdan el çekmektir
dârü’l-hulûd için. Ya’ni ölüm gelmezden evvel ırak görmektir.”598 dedi. İmdi her kişi hâline
nazâr eylesin. Bu hadîs-i şerifle bilsin, mü’min midir yoksa münâfık mıdır? Pes cem’i
meşâyıhın ittifâkı bunun üzerinedir ki, her kişi mürşid-i sâdık huzûrunda tasfiyye-i kalp ve
tezkiyye-i nefse meşgûl olup, şeriat kimyâsıyla hakîkatını tebdîl etmeyince hiç kimse şirk-i
hafîden halâs olmaz ve mü’min zümresinden olmaz, illâllâh Teâlâ dilerse olur. Ammâ
tasfiyye-i kalbin şartı oldur ki, dünyâyı terk edip ve uzlet ihtiyâr ede. Ol âdetleri ki, nefs-i
emmârenin hükümleridir, tabiatı onunla üns dutmuşdur, onlar gece bâtını dünyâ
muhabbetinden iraz ede, Allah Teâlâ tarafına meylede, dâim horluk ve âcizlik ve miskinlik
türâbından başını kaldırmaya, cem’i eşyâyı gabza-i kudrette müsahhar müşâhede kıla. İde
ki; yâ rabbi eğer senden hidâyet erişmezse bu mertebeye benden bana çâre yoktur diye.
İmdi ben zayıf bî-çâre bende ki, hidâyet ile dalâlet bahsinde helâk olmaktan sakla diye.
Ammâ ondan sonra hidâyet
kılup ′ ′ ′ ′♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ϒα €ϒα €ϒα €ϒα €♦⇔ϒα ←♦⇔ϒα ←♦⇔ϒα ←♦⇔ϒα ← ′ ′ ′ ′€≤€≤€≤€≤€α €α €α €α ⁄⁄⁄⁄⟨⟨⟨⟨€⇐⁄∩β€∉ €⇐⁄∩β€∉ €⇐⁄∩β€∉ €⇐⁄∩β€∉ [Bilki, Allah’tan başka ilâh
yoktur.]599 der anın sırrı ona yüz göster.
TEVHÎDİN MERTEBERİ 597 Bulunamadı. 598 Bulunamadı. 599 Muhammed , 47 /19.
211
İmdi tevhîdin dahî makãmları ve mertebeleri vardır. Meselâ tevhid-i îman ve
ma’lum ve ihsân ve iyânî ve ayn gibi. Mâdem ki, bu cümlesinin lezzetinden tatmayan
makãm-ı vahdete erişmez. Pes tebdîl-i ahlâk hâsıl olmaz illâ tasfiyye-i kalple olur ve
müşâhede hâsıl olmaz illâ havâss-ı hamseyi işden kılmakla olur. Zîrâ bu beş nesne kalbe
azîm işgãl verir ve nûr-ı ilâhiyyeden mahcûb olur. Ammâ hicâbla bir kimse müşâhede
makãmına erişmez. Ammâ sâlik müşâhede makãmına erişmeğe matlûb-ı Bâriye erişmez ve
eğer suâl edersen ki, müşâhede nedir diye? Hakk Teâlâ’nın zâtın ve sıfatın şuhûd etmektir
ve sırr-ı eşyâyı bilmektir ve hakkın emrinden çıkmamaktır ve bâtını hakta sâkin [142]
olmaktır. Çünkü mürid-i sâdık tâkat erdikçe Allah Teâlâ’dan gayriyi terk ede, ya’ni dünyâ
zînetin terk edip ve bâtında kendi hevâsın terk ede ve zâhirde ihtiyârın terk ede ve
bâtınında varlığın terk ede ve tasfiyye-i kalbe erişe, halvet-i mülâzemet ve zikr-i
müdâvemet tâ ki, halvet-i hâslardan ola. Ammâ havâss-ı hamse ki, göz görmek ve kulak
işitmek ve dil söylemek ve burun koku duymak ve el tutmak, vaktâ ki, böyle olsa taşradan
gelen âfetlerden kalbi selâmet bulur. Zîrâ gönüle hicâb erişti ki, bunlardandır ol yapılsa,
kalp âfetlerden halâs bulur, ondan şeytan vesvesesinden halâs olur, gönül münevver olur,
nûrullâh ile ol nûr sebebiyle kalp sıhhat bulur. Tasfiye-i kalp ve tezkiye-i nefis hâsıl olup,
Allah Teâlâ nûru yetişe, ondan hakîkat âlemine sefer eyleye. Ammâ ol dahî Allah
Teâlâ’nın nûrudur, yoksa akl-ı ma’aş değildir. Zîrâ akl-ı ma’aş, ma’rifetten bîhaberdir ve
nasibsizdir. Pes ′′′′♦⇐⇔α �♦⇐⇔α �♦⇐⇔α �♦⇐⇔α � hadîsi buna işârettir. Ya’ni “Allah’tan gayri kimse
görmez.”600 dediği, Allah’tan gayri kimse sevmez. Hadîs-i kutside buyurur ki, “Kaçan bir
kulumu sevsem anın için göz ve kulak ve dil ve el ve ayak cümlesi biz oluruz. Kulağından
işiten ve gözünden gören ve dilinden söyleyen ve elinden tutan biziz.”601 diye. Ne kadar
hadîs-i kutsî var ise hep bu ma’nâya işârettir. Pes bu remzi şol sâdıklar fehmeder ki, Allah
Teâlâ’nın nûru yetişmiş ola tâ ki, bu kurb-i ferâizi ol bile. İmdi Allah Teâlâ ittihazdan
münezzehtir, hulûl ve ittihâz iki zât arasındadır ki sûret bağlar. Pes bir zât iki olmaz, cem’i
mahlûkãtta hâsıl olan hemen eseri vücûdtur, eseri ayn hükmü yoktur. Pes hakîkat âlemine
sefer eden sâliklere gerektir ki, evvel şeriat nedir, tarîkat-ı hakîkat nedir bile. Ondan şeriat
ki, Rasûlullâh (sav) sözüdür ve tarîkat işidir ve hakîkat âlem-i gaybdan işittiğidir ve
gördüğüdür, ya’ni seyr u ilallah ve seyr u fillâh ettiğidir. [143]
600 Bulunamadı. 601 Buhârî, Rikâk 38; Ebû Ya’lâ, Müsned, XII, 520; İbn Hibbân, Sahîh, II, 58; Taberânî, Mu’cemü’l-evsat, IX, 139; Beyhakî, Sünen, III, 346, X, 219.
212
İmdi şunu herkim kabûl ederse, mü’mindir. Kabûl etmek oldur ki, hükmünü icrâ
ede, kabûl etmeyen münâfıkdır ve her kim ki, istidâdı kadar görürse, Rasûlullâhı görmüştür
ve ehl-i hakîkattedir, her kimdeki, bu üç fiil bulunursa mürşid-i sâdıktır, evliyâdır hiç şek
ve şüphe eyleme ve kimde bu üç fiil yoktur nâkıstır, behâim hesabındadır. Ey ilmine lâyık
ameli olmayan mağrûr ahmaklar, sûrete i’tibar yoktur, i’tibar ma’nâyadır. Ammâ eğer
zâhirin ve bâtının bir olursa emr-i Hakk üzere ikisine dahî i’tibarın varsa âdemîdir, yoksa
hayvandır. İmdi hakîkat âlemine sefer etmenin evveli, kişi kendi mahiyyetin idrâk
etmektir. Ondan seyr u ilallahtır, dâim Allah Teâlâ’nın sıfat-ı kâbesin tavâf etmektir. Tâ ki,
“Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanın” birle münevver ola ondan seyr u fillâhdır, ya’ni cevâhir
eşyâ ve hikmetlerin bilip müşâhedesin etmektir, ama Allah Teâlâ bu anâsır-ı erbaayı neden
yarattı, eczâsı nedir, onu bilmektir, Allah Teâlâ âlem-i mülkte ve âlem-i melekûtta bu
kadar meleği vardır, onu hiç kimse bilmez. Pes bu kadar meleğini ne nesne içinde yarattı?
Bu kadar meleği şimdi nenin üzerindedir? Allah Teâlâ âlem-i mülkten âlem-i melekuttan
münezzehtir. Allah Teâlâ’nın zâtı nâmahdûd ve nâmütenâhîdir. Evveli ve âhiri yok bir
nurdur ki nihâyet bîbabandır ve zât-ı eşyâdan münezzeh iken bu kadar eşyâ ki var âlem-i
mülkte âlem-i melakutta ne üzerindedir ki seyr u fillâh diye, ona derler ki bu
zikrolunanların sırrın idrâk etmeye derler. İmdi âlem-i hakîkat bu dört sefer hâsıl olmaz,
madem ki kişi dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip mürşid huzûrunda gece gündüz
dâim zikrullâha meşgûl olmayınca zira gönle müşâhede hâsıl olmaz. Dâim zikrullâha
meşgûl olmakla olur. Ammâ Kelâm-ı Kadîminde buyurur; �97' 7�آ� ا ��ی= *<��ا وت -3 P=CUI
�ب-� Ya’ni “Bunlar, iman edenler ve gönülleri Allah'ın zikriyle ا -�; أ � 7�آ� ا -�; تP=CUI ا
sükûnete erenlerdir. Bilesiniz ki, ancak Allah'ı anmakla huzur bulur [144] gönülleri.”602
demektir. Çünkü mürîd-i sâdık dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip mürşid huzûrunda dâim
zikrullâha meşgûl ola, tâ ki havâss-ı hamseyi işiten kulak, zikir dilinden gönle erişe. Ol
hicâblar ki gönülde vardı, zikir nûrundan çıkar ondan gönül sâfî kalır. Pes Kur’an da
buyurur ; € € € €∑∑∑∑♥�♥�♥�♥� €≤⇔α €€≤⇔α €€≤⇔α €€≤⇔α €′′′′ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓⁄♠⁄♠⁄♠⁄♠′′′′◊◊◊◊⁄⇔α β€⁄⇔α β€⁄⇔α β€⁄⇔α β€◊◊◊◊€≤€≤€≤€≤ϒαϒαϒαϒα
⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′′2′2′2′2′⇐′ ⁄ο€⇐ϒυ€′⇐′ ⁄ο€⇐ϒυ€′⇐′ ⁄ο€⇐ϒυ€′⇐′ ⁄ο€⇐ϒυ€ ′ ′ ′ ′♦≤⇐⇔α €� ϒ⋅′� α€� ϒα ♦≤⇐⇔α €� ϒ⋅′� α€� ϒα ♦≤⇐⇔α €� ϒ⋅′� α€� ϒα ♦≤⇐⇔α €� ϒ⋅′� α€� ϒα Ya’ni “Mü’min değildir. İllâ ol
kişiler ki kaçan Allah anılsa korkar yürekleri.”603 demektir. Mâdem ki gönülde kedürât ve
hastalık bâkîdir zikrullâhın yemişi zâhir olmaz, kuru ağaçtan yemiş olmadığı gibi. Pes
gönül kedürâttan ve hastalıktan pâk olur, zikrullâh yemişi olur. Nitekim Kur’anda buyurur
602 er-Râd, 13 /28. 603 el-Enfâl, 8/2.
213
;
ϒϒϒϒ⌡⌡⌡⌡←β€←β€←β€←β€◊◊◊◊€≤� ⇔α €≤� ⇔α €≤� ⇔α €≤� ⇔α ⌠⌠⌠⌠ϒ∉ β€ϒ∉ β€ϒ∉ β€ϒ∉ β€′∩⁄� €∉€′∩⁄� €∉€′∩⁄� €∉€′∩⁄� €∉€ ∞οϒ2β€θ β€ ∞οϒ2β€θ β€ ∞οϒ2β€θ β€ ∞οϒ2β€θ β€′⇐⁄� €α ♣′⇐⁄� €α ♣′⇐⁄� €α ♣′⇐⁄� €α ♣∫∫∫∫€ϕϒ≤€ϕϒ≤€ϕϒ≤€ϕϒ≤€� €� €� €� ⟩⟩⟩⟩€� €ϖ€∋€⋅ ƒ€� €ϖ€∋€⋅ ƒ€� €ϖ€∋€⋅ ƒ€� €ϖ€∋€⋅ ƒ∫∫∫∫
€ϕϒ≤€ϕϒ≤€ϕϒ≤€ϕϒ≤€� ƒ€� ƒ€� ƒ€� ƒ∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊ϒ⇐€⋅ 5€ρ€ϒ⇐€⋅ 5€ρ€ϒ⇐€⋅ 5€ρ€ϒ⇐€⋅ 5€ρ€⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′♦≤⇐⇔α €λ€� €� €∇⁄♦≤⇐⇔α €λ€� €� €∇⁄♦≤⇐⇔α €λ€� €� €∇⁄♦≤⇐⇔α €λ€� €� €∇⁄€⋅ €� €µ ⁄€⋅ €� €µ ⁄€⋅ €� €µ ⁄€⋅ €� €µ ⁄⟨⟨⟨⟨€⇔€α€⇔€α€⇔€α€⇔€α Ya’ni demek
olur ki “Görmedin mi nice darbullâhı Teâlâ misâl kelimesin (lâ ilahe illâllâh kelimesini)
pâk ağaç gibidir, pâk kökü yerde budağı göktedir ve verir yemişin her zaman rabbisi
desturıyla.”604 demektir. Ammâ bu âyet mü’minler ile münâfıkları temyiz eyledi. Her
kimki mü’min-i sâdıktır, zikrullâhın yemişi anın gönlünde zâhir olur. Eğer sâil suâl ederse
ki lâ ilahe illâllâh yemişi nedir? Cevâbı; bir kişi “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. => makãmına
ermektir. Allah Teâlâ’nın sıfat-ı kâbesin tavâf edip kılmaktır, ondan sonra seyr u fillâh
hâsıl olmaktır. Ammâ bu makãmda gönül Allah Teâlâ’nın sıfat-ı mazharına nâil olur.
Ammâ gönül kâh lütf-u sıfatla zâhir olur, dâim bu iki sıfatın tasarruf altında olur bu hadîs
işârettir ki, ⌡⌡⌡⌡β∋β∋β∋β∋ €∇⁄ €∇⁄ €∇⁄ €∇⁄⋅⋅⋅⋅
ββββϕ♣⇐ϕ♣⇐ϕ♣⇐ϕ♣⇐ ϒ ϒ ϒ ϒββββ◊◊◊◊ψƒ� ⇔α ⊃2β�ψƒ� ⇔α ⊃2β�ψƒ� ⇔α ⊃2β�ψƒ� ⇔α ⊃2β� α ⁄α ⁄α ⁄α ⁄∑⇓∑⇓∑⇓∑⇓ ϒ ϒ ϒ ϒ∑∑∑∑⁄⁄⁄⁄ν⊂ϕ� ϒν⊂ϕ� ϒν⊂ϕ� ϒν⊂ϕ� ϒ∑⇓∑⇓∑⇓∑⇓♠♠♠♠◊◊◊◊⇔α ′κ⇐ ⇔α ′κ⇐ ⇔α ′κ⇐ ⇔α ′κ⇐ Ya’ni “Mü’minin
kalbi iki parmak arasındadır, rahman onu döndürür parmaklarında nice dilerse.”605
demektir. İmdi bu kadar evliyâ bu kârgãha gelmişlerdir, cümlesinin gönülleri Allah
Teâlâ’nın celâliyle cemâli arasındadır, nice dilerse döndürür. Ammâ kaçan bir kişi
zikrullâhtan yüz çevirip nefs-i hevâsına tâbi’ olsa, Allah Teâlâ [145] onun üzerine iki
şeytan musallat eder, dâim onu şerre yelter, gönlünü nice dilerse döndürür. Ammâ hükm-i
şeytan budur, kimse bundan halâs olmaz, mürşid huzûrunda şeriat kimyâsıyla hakîkatını
tebdîl etmeyince, kişi her ne ederse şeriat üzerine kala, ayn-i hidâyetullâhtır.
RÛHU TAHLİYE FASLI
Biline ki, rûhun kemâl-i mertebesi ol vakit hâsıl olur ki, onu rubûbiyet birle tahliye
edip münevver kıla tâ ki, ol hazreti Hakk’a halîfe olmağa lâyık ola. Ammâ tahliye rûha
erişmeye evvel emirde nefsi, şeriat bentlerin bağlaya, ondan dâim zikrullâha meşgûl
olmakla nefsin yüzün tasfiye-i kalp ve tahliye-i rûha yöneldiler. Allah Teâlâ demiştir ki,
‘her kim bana bir karış yakın gelse ben ona bir arşın yakın olurum.’ dedi. Ammâ kul Allah
Teâlâ’ya varmaktan murâd oldur ki, emrin tutup nevâhîsinden içtinâb etmektir. Allah Teâlâ
kavline yakîn varmaktan murâd; inâyet, rahmet edip tarîk-i müstekîmi kılavuzlayıp
604 İbrâhim, 14/24. 605 İbn Ebî Şeybe, Musannef, VI, 25; Tirmizî, Kader 7; Mübârekfûrî, Tuhfetü’l-ahvezî bi şerhi Câmii’t-Tirmizî, IX, 354, X, 35.
214
azmaktan saklamaktır. Yoksa Allah Teâlâ varmakdan ve gelmekden münezzehdir ve ırak
ve yakın Allah Teâlâ’ya hep birdir.
Pes eltâf-ı ilâhî istikbâl edip, inâyet cezbeleri tasarrufları zâhir olup, rubûbiyyet
fazlı fâiz olmaya başlar. Ammâ bu rûh, evvel halde bir tıfıl sıfatındadır. Pes onu terbiyet
etmek gerektir, tâ ki, tahliye lâyık ola. Mâdem ki rûh bu anâsır hükmündedir ve taklîd
zulmeti misâlindedir ki, ana rahminde sâkin olmuştur. Ol tıflın ki rahim içinde kendine
lâyık gıdâsı ve ilim ve anlaması vardır. Ammâ türlü türlü gıdâlar ma’rifetle doğdukda
hâsıl olur. Ammâ evvel onlardan bî-haber olup mahrûmdur. Onculayın rûh dahî kalıp
içinde şol tıfıl gibidir ki, enâsır hükmünde hâsıl olan yaramaz sıfatların içinde bağlıdır ki,
dünyânın fânî lezzetlerin ve zînetlerin mal ve evlât muhabbeti hicâb olup göstermez, ol
âlem-i safâ ki, vatan-ı aslîdir, ⟨⟨⟨⟨♥∪€♥∪€♥∪€♥∪€ ′ο€≤ ′ο€≤ ′ο€≤ ′ο€≤€υ€€υ€€υ€€υ€ ∞ ∞ ∞ ∞β€ζ⁄β€ζ⁄β€ζ⁄β€ζ⁄€� €€� €€� €€� € ∞� ⁄ ∞� ⁄ ∞� ⁄ ∞� ⁄€� €∉ €� €∉ €� €∉ €� €∉ dir.
Onlardan bî-haber olup mahrûmdur. İmdi [146] bu vartadan hiçbir kimse halâs olmaz
illâllâh Teâlâ’nın fazlı ve rahmete erişip onu bir mürşid-i sâdıka vere, tâ ki riyâzât ve envâî
mücâhedeler ettirmekle onu dünyâdan araz ettirip âhirete döndüre ve şehevât-ı hissiyeden
munkatı’ ede tâ ki, rûh bu kalıp zulmetinden doğa, ondan ol bâkî vatana haberdâr olup ve
bu beden kafesinden azâd olduktan sonra âlem-i ulvî dir ki
⟨⟨⟨⟨♥∪€♥∪€♥∪€♥∪€ ′ο€≤ ′ο€≤ ′ο€≤ ′ο€≤€υ€€υ€€υ€€υ€ ∞ ∞ ∞ ∞β€ζ⁄β€ζ⁄β€ζ⁄β€ζ⁄€� €€� €€� €€� € ∞� ⁄ ∞� ⁄ ∞� ⁄ ∞� ⁄€� €∉ €� €∉ €� €∉ €� €∉ ona erişe tâ ki, devletten mahrûm
kalmaya. Pes bu tıfılı başına koyup bağırdak ipiyle elin ve ayağın bağlamasalar ve anası
emzirmese helâk olur.
Pes rûh dahî bu beden beşiğine düşe ve elini ayağını şeriat ahkâmıyla bağlamak
gerek. Tâ ki, tabiat-ı hayvan gibi sıfatlarla kendini helâk etmeye, ondan sonra rûha tarîkat,
hakikat sütün mürşid-i sâdık göğsünden emmek gerek. Rasûlullâh (sav) kãim makãmıdır
buyurdu. Ammâ rûh-ı tarîkat anası göğsünden sütün emer ve hakîkat anası, sütün emer
ondan sonra teallükãt-ı cismânî bağından tamamı azâd olur ve sıfat-ı zindanından halâs
olur, inşaallah Teâlâ. Eğer sâdık mürid ise; “ol elestü bi rabbiküm kãlû belâ” hitâbın sırrı
onda müşâhede eder, bu makãmda rûhu cem’i mahlûkattan kãlû belâ cevâbın işitir ve
ikdâm eder.
İmdi rûhun bu makãmda hayâtı tecellî-i rabbânîdir. Zîrâ tecellî-i rabbânî olmayınca
aşk-ı hakîkî hâsıl dahi olmaz. Ammâ rûhun halîfesi kãim makãm-ı aşk-ı hakîkîdir. Pes her
kim bu makãma erişe, varlığını yokluğa döndüre, şöhret i’rafından kalıp, Hakk’tan
mahrûm kalmaya. Sâdık mürîdin makãm-ı hizmet u vazîfesi oldur ki, Muhammed
215
Rasûlullâh (sav) elfakr u fahri dediği sergeşte-i fakrı saklaya, bir kadem fakîr dâiresinden
dışarı basmaya ve horluk ve miskinlik ve çâresizlik kararından [147] baş kaldırmaya,
bahadırlık kalkanın bıraka. Zîrâ bu derdin çâresi yine bîçâreliktir. Bu yolda bin yıl tecellî-i
Rabbânî nazarın bulmazsa melûl olup, bu dergâhtan yüz çevirmeye ve bu yoldan kalmaya,
eşiği toprağına başın koyup dura. Cümle enbiyâ ve evliyâ bu makãmda âciz mütehayyir
kalmışlardır. Bu menzil âlem-i fenâ eşiğidir ki, fakr-ı Muhammed (sav) bu menzilde zâhir
olur, amma zuhûr nihândır, ağyâr gözünden ağyâr gördüğü mürâîler fanâsıdır, halka fakir
görünürler, anın gibi halden Allah’a sığındım. Fakr-ı Muhammed (sav) nûr-ı ekmeldir,
gören neyim tama olur her kişi ona ermez, fakr -ı haydır ona mevt erişmez, ya’ni tecellî-i
zât hâsıl olmaz, illâ Muhammed (sav) hâsıl olur, her kime tecellîy-i zât olsa ölmez, ölü
oldur ki, fakr-ı Muhammed (sav) den bî-haber mahrûmdur. Anın için fahr-i âlem (sav)
elfakr u fahri deyip ol makamda kaldı. Eğer gerçek sâlik isen, gaflet uykusundan gözün aç.
Bu makãmın alâmeti oldur ki, gâh tiğ-i celâliyle redd eder, gâh in’âm eder nûr-i cemâlini,
gâh celâlini havâle kılar, gâh kendine yakınlık kenzine yol açar kim ni’meti bâkî kıla.
Ondan, gâh hicâb kılar hiç nesne gelmez verirsen akl u can birisin kabûl etmez, gâh ne âkil
ne can ne kalp kor ne ism u resm kor, fenâsını bilmeyen kãdir olmaz, gâh hâmuş kılar
ondan bir kelâm gelmez, gâh ilm-i câri kılar dilinden, gâh kesret, gâh vahdet kılar anın
işini, gâh firkatte kor onu nice zaman, gâh vuslatta, gâh nur kılar, gâh zulmet.
İmdi bu zindana iş bu kadar enbiyâ ve evliyâ geldi gitti, cem’isi bu hâliyle dirlik
ettiler, bu fânî cihanda Hakk Teâlâ’nın celâliyle cemâli arasında bî-çâre oldular. Ammâ
Allah Teâlâ onların gönüllerin nice dilerse döndürür. Pes bu makãma erişmek hâsıl olmaz.
Mâdem ki, nefs-i emmârenin kovası kaçıp ve nefsin gavvâsı pâklık denizinden
dolmayınca. Zîrâ Allah her kişi neye lâyık ise onu verir. Pes bu makãma erişmek dilersen
Îsâ (as) gibi mücerred ol, mürşid-i [148] sâdık huzûrunda nûr-ı tâhâyı oku.
ŞEYHE OLAN İHTİYAÇ FASLI
Mürîdi terbiyet edip tarîk-i Hakk’a sülûk etmekte. Pes Allah Teâlâ buyurur;
ϒ €ϒ €ϒ €ϒ €∫∫∫∫€⇐€⇐€⇐€⇐,♥� €,♥� €,♥� €,♥� €⁄⇔α ⁄⇔α ⁄⇔α ⁄⇔α ⁄⁄⁄⁄€⇔ϒα α←€⇔ϒα α←€⇔ϒα α←€⇔ϒα α←′⊂€ν⁄2α€′⊂€ν⁄2α€′⊂€ν⁄2α€′⊂€ν⁄2α€ € € € €♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α′€≤µα α′€≤µα α′€≤µα α′€≤µα α′′′′€€€€⇓⇓⇓⇓♦α €♦α €♦α €♦α €∑∑∑∑
♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€′≤′≤′≤′≤€α←β€€α←β€€α←β€€α←β€ Ma’nâsı budur ki “Ey îman getiren kişiler korkun Allah’tan
dahî isteyiniz ona yakınlık edici.”606 demektir. Bir âyette dahî buyurur:
∑∑∑∑♥ϒ� β€≤� ⇔α €⊃€♥ϒ� β€≤� ⇔α €⊃€♥ϒ� β€≤� ⇔α €⊃€♥ϒ� β€≤� ⇔α €⊃€⇓⇓⇓⇓ α α α α′′′′′⋅€′⋅€′⋅€′⋅€ € € € €♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α′€≤µα α′€≤µα α′€≤µα α′€≤µα α′′′′€€€€⇓⇓⇓⇓♦α €♦α €♦α €♦α €∑∑∑∑♥� €≤⇔α♥� €≤⇔α♥� €≤⇔α♥� €≤⇔α
606 Mâide, 5/35.
216
β€ β€ β€ β€′≤′≤′≤′≤€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€ Ma’nâsı budur ki “Ey îman getiren kişiler korkun Allah’tan olunuz
gerçeklerden.”607
demektir. Ammâ bu âyetlerden sâbit oldu ki, bir mürşid-i sâdıka teslîm
olmak, Allah Teâlâ’ya sevgili imiş. Zîrâ kişi gönle dost olursa anın dini üzerine olur ve
hem hiç kimse delilsiz Allah’a yakın olmaz. Pes zikrolunan alâmet mürşid-i sâdıka teslîm
olmağa işârettir. Zîrâ Allah’tan korkmak sâlihlere yoldaş olmakla hâsıl olur. Zîrâ sohbet
müessirdir mürîde eser eder. Kâle’n-Nebiyyü (s.a.v.) “ � آ� ��!WB JW ا<��;�$ Ya’ni şeyh“ ” ا
kavmi içinde nebî gibidir.”608 Ol cevher-i gãibe ki, eser-i vucûddur, âlem-i âlîden gelip
enâsırın hükmünde bağlıdır. Ammâ Allah Teâlâ ol vartadan onu halâs etmek için enbiyâyı
ve evliyâyı ve mürşid-i kâmilleri gönderdi, bu enâsırın hükmünden ırâk edeler,
korkudmakla âhirete döndüreler ve dünyâdan î’râz edip ve şehevât-ı hissiyeden munkatı’
edeler, envâî riyâzetler çektirmekle ve envâî mücâhedeler kıldırmak ile nefsin ayıbını bilip,
terbiyesine meşgûl olup ıslâh ederler tâ ki, mutmainne makãmına erişe, hazrete karılmağa
lâyık ola. Ondan sonra “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” makãmına erişe. Ol cevher-i gãib
bedenden çıkıp, bu âlem-i mülkden gidecek, ol âlem-i âlî ki, vatan-ı aslîdir girü erişe ve ol
ni’mete girü ulaşa. Pes hiçbir kimse anâsır-ı erba’anın hükmünden hâsıl olan yaramaz
sıfatlardan halâs olmayınca, ol âlem-i ulvî kim,
♣♣♣♣⟨⟨⟨⟨♥∪€♥∪€♥∪€♥∪€ ′ο€≤ ′ο€≤ ′ο€≤ ′ο€≤€υ€€υ€€υ€€υ€ ∞ ∞ ∞ ∞β€ζ⁄β€ζ⁄β€ζ⁄β€ζ⁄€� €€� €€� €€� € ∞� ⁄ ∞� ⁄ ∞� ⁄ ∞� ⁄€� €∉ €� €∉ €� €∉ €� €∉ ” Ona rahatlık, güzel rızık ve Naîm
cenneti vardır.”609 dir. Ermez, ammâ din-i islâm yoluna ve âlem-i melekûta erişmek
mümkün değildir, illâ mekerallah Teâlâ hidâyet edip, bir mürşid-i sâdıkı ona rehber kıla.
Ya’ni yol gösterici kıla ve ol şeyhin vâsıtasıyla müyesser olur inşaallah Teâlâ.
Ey ilmine mağrûr ahmaklar, Mûsâ peygamber (as) evvel emirde, Şuayb
peygamberin on yıl hizmetin eylemese, [149] Hakk Teâlâ’nın kelâm-ı şerifin işitmeğe
herkes müstehâk olmazdı ve kelîmullâh devletine erişmezdi ve dahî
� α€� α€� α€� α€⁄⇔€⁄⇔€⁄⇔€⁄⇔€α α α α ⌠⌠⌠⌠ϒ∉ ′ϒ∉ ′ϒ∉ ′ϒ∉ ′€⇔ β€€⇔ β€€⇔ β€€⇔ β€⁄ϕ€ν€⋅€⁄ϕ€ν€⋅€⁄ϕ€ν€⋅€⁄ϕ€ν€⋅€ ”OnuMûsâ için levhalarda yazdık.” 610
saadetine
lâyık olmazdı. Pes bu denli kemâlât ona hizmet semeresidir ki, Şuayb peygamber (as)’a
kılmış idi. Ondan sonra Allah Teâlâ onu Hızır (a.s.)’ı müridliğe ve ilm-i ledünnî
öğrenmeye verdi. Eğer şâhid gerekse Kelâm-ı Hakk’ta yazar kavlühü
Teâlâ; β€β€β€β€ϒ� ⁄ϒ� ⁄ϒ� ⁄ϒ� ⁄ϒ∩ ϒ∩ ϒ∩ ϒ∩ ∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ƒ ƒ ƒ ƒ∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′β€β€β€β€⁄⁄⁄⁄€µ♦α ←β€€µ♦α ←β€€µ♦α ←β€€µ♦α ←β€ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ αƒ� ⁄ϕ€∩ α€ αƒ� ⁄ϕ€∩ α€ αƒ� ⁄ϕ€∩ α€ αƒ� ⁄ϕ€∩ α€
� €υ€� €υ€� €υ€� €υ€€∉€∉€∉€∉ 607 Tevbe, 9/119. 608 Bulunamadı. 609 Vâkıa, 56/89. 610 A’râf, 7/145.
217
βƒβƒβƒβƒ◊◊◊◊⁄⇐ϒ∩ β€≤⁄⇐ϒ∩ β€≤⁄⇐ϒ∩ β€≤⁄⇐ϒ∩ β€≤′� €⇔ ′� €⇔ ′� €⇔ ′� €⇔ ∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′β€β€β€β€⁄⁄⁄⁄◊◊◊◊€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€ “Derken, kullarımızdan bir kul buldular
ki, ona katımızdan bir rahmet (vahiy ve peygamberlik) vermiş, yine ona tarafımızdan bir
ilim öğretmiştik.”611 Pes şöyle biline zâhir kâbesine ki, mahlûk binâsıdır, delilsiz hiçbir
kimse varmaz, yolu görmek mümkün iken ve hem kâdem-i zâhir birle varmak mümkün
iken ve hem ıraklığı muayyen iken delilsiz varmak mümkün değildir. Ya Allah Teâlâ’nın
sıfat-ı kâbesine ki zâhir gözüyle görünmez ve zâhir kadem birle bu makama erişmek
mümkün değil iken delilsiz nice müyesser olur?
Ey gãfil ahmaklar, Muhammed (sav) habîbullâh iken ona etti ki:
′λβ€νϒ¬⁄⇔αβ€′λβ€νϒ¬⁄⇔αβ€′λβ€νϒ¬⁄⇔αβ€′λβ€νϒ¬⁄⇔αβ€⇓⇓⇓⇓ ♥� ⁄� €µ €ο⁄♥� ⁄� €µ €ο⁄♥� ⁄� €µ €ο⁄♥� ⁄� €µ €ο⁄′⋅ β€′⋅ β€′⋅ β€′⋅ β€⇓⇓⇓⇓ Ma’nâsı budur ki, “Hidâyet dileriz onunla kime
dilerse dilesin kullarımızdan.”612 demektir. Pes böyle olıcak ma’lûm oldu ki, delilsiz âlem-i
yakîne erişmek mümkün değildir ve zâhir sûreti yolunda uğrılar ve harâmîler vardır. Eğer
bir kişi ol yola gider olsa, harâmîden onu kurtarır yoldaş olmayınca menzile ermez, pes
mürid dahî öyledir, âhiret yolunun harâmîleri kati’ çoktur. Onlardan müridi saklayacı,
hidâyetullâh ile mürşid-i sâdıktır, tarîk-i necât göstermekle. Ammâ bu yolda âfetler ve
şeytan vesveseleri ve şüpheleri kati’ çoktur. Nitekim Tabâyîler ve Dehrîler ve Hulûlîler
gibi bunlara benzer ne kadar mezheb-i azgınlar varsa, delilsiz yola kadem basadıkları için
dinlerin ve imanların bile verdiler ve helâk oldular, bu akibelerden geçemediler. Pes her
biri nefs-i emmâre hevâsına ve şeytan vesvesesine giriftâr oldular. Tarîk-i Hakk’tan çıkıp
helâk oldular. Bir dahî budur ki, sâlik bu yolda bir makãma erişir ki riyazâtlar çekip,
mücâhedeler kılmakla gönül âyinesi mâsivâ tozundan silinip rûşen olur, tecellî-i rûh hâsıl
olur. Pes “enel-Hakk” da’vâsın kılmağa başlar ondan şöyle sanır ki tecellî-i Rabbânîdir,
kemâl bulup hakîkîye erişti sanır. Ammâ anın aklı, fehmi ve vehmi onu idrâk edemez. Pes
elbette [150] mürşid-i sâdık lâzım ki, bu makãmdan yukarı gitmiş ola. Ammâ Allah
Teâlâ’yı münezzeh ma’nâsında görmüş ola “2 .�ف�B ;MN�ف ن. =>” makãmına erişmiş
ola. Pes Hakk Teâlâ’nın lütfunun mazharıdır, ona dest-gîr olmayıp, meded etmeyecek
olursa neûzubillâh hulûl ittihâd makãmında helâk olup, îmanı zâil ola. Biri dahî budur ki,
sâlik seyrinde âlem-i gaybdan görmediği nesneleri görmeye başlar, vâkı’alar yolu açılır.
Ammâ anın her biri bir gaybdan işârettir ki, sâlikin terakkîsine ve tenezzülüne ve nefsinin
sıfat-ı hamîdesin ve zemîmesin bilmeye ve hem gördüğü düşü şeytânî midir, nefsânî midir,
rahmânî midir, bilmeye alâmettir, mübtedî bunların hiçbirisin bilmez. Zîrâ düş tâbiri ilhâm-
611 Kehf, 18 /65 612 Şûrâ, 42/52.
218
ı rabbânîdir. Pes Kelâm-ı Kadîmde
buyurur; ϒ3 ϒ3 ϒ3 ϒ3♥♥♥♥⁄β€µ ⁄⁄β€µ ⁄⁄β€µ ⁄⁄β€µ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ⌠⌠⌠⌠♥♥♥♥€ν⁄€ν⁄€ν⁄€ν⁄◊◊◊◊€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€ ϒ∧⁄⇐′ ϒ∧⁄⇐′ ϒ∧⁄⇐′ ϒ∧⁄⇐′◊◊◊◊⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ⌠⌠⌠⌠♥♥♥♥€ν⁄€ν⁄€ν⁄€ν⁄€µ♦α ⁄� €€µ♦α ⁄� €€µ♦α ⁄� €€µ♦α ⁄� €
ϒ≤λ€� ϒ≤λ€� ϒ≤λ€� ϒ≤λ€� ϒσϒσϒσϒσ♥� β€ψ€♥� β€ψ€♥� β€ψ€♥� β€ψ€α α α α Ma’nâsı budur ki “Ey rabbim dedi, Yusuf peygamber(as),
tahkîki sen bana verip durursun, [Mısır padişahlığını] dahî öğrettin düşler ta’birini”613
demektir. Ve eğer düşler tâbirin bilir bir mürşid-i sâdık olmazsa sâlik ol işâretten mahrûm
kalıp, âlem-i yakîne yol bulmaz ve ma’rifet makãmâtı ona hergiz hâsıl olmaz. Birisi dahî
budur ki, eğer sâlik bir sa’at mürşid-i sâdık sohbetine erişip mest olursa, ondan yeğrekdir
ki yüzyıl mürşidsiz riyâzât ve mücâhedeye meşgûl ola. Mürşid-i sâdık sohbetinin azîm
eserleri vardır. Her sâlik maksûd hâsıl eylediğindendir ki, mürşid-i sâdıka teslîm olup
huzûrundan ırılmadı. Birisi dahî budur ki, hiçbir kimse nefs-i hevâsına tâbi’ olup dünyânın
fânî lezzetine meşgûl olmakla cehennemden halâs olmaz. Mâdem ki ahlâk-ı zemîmeyi
ahlâk-ı hamîdeye tebdîl edip, tasfiye-i kalb ve tahliyye-i rûh hâsıl edip, tekmîl-i nefis
olmayınca. Eğer sözlerime şâhid gerekse Kelâm-ı Hakk’ta mezkûrdur;
ϒϒϒϒ♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ƒ� ′ƒ� ′ƒ� ′ƒ� ′ ϒ� ⁄ ϒ� ⁄ ϒ� ⁄ ϒ� ⁄€⊂ϒ2 ′€⊂ϒ2 ′€⊂ϒ2 ′€⊂ϒ2 ′♦♦♦♦€€€€ €⊃€ϕ€≤µα ϒ €⊃€ϕ€≤µα ϒ €⊃€ϕ€≤µα ϒ €⊃€ϕ€≤µα ϒ∑∑∑∑€≤€≤€≤€≤◊◊◊◊ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ′≤3€� €α ⁄ ′≤3€� €α ⁄ ′≤3€� €α ⁄ ′≤3€� €α ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓€€€€
Ma’nâsı budur ki “Dahî azgındır ol kimse ki hevâsına uya, hidâyetsiz Allah’dan.” 614
demektir.
İmdi hevâsına uyan Allah Teâlâ’nın rahmetinden mahrûmdur, nitekim buyurur;
[151]
=6=6=6=6♦♦♦♦⁄β€⁄β€⁄β€⁄β€◊◊◊◊⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €⌠⌠⌠⌠ϒϒϒϒ € € € €⟨⟨⟨⟨♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤♥ζ€ϖ⁄⇔α €≤ϒβ€∉€ ϒβ€∉€ ϒβ€∉€ ϒβ€∉€ ⁄⁄⁄⁄′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €′≤� ⇔α €⟩⟩⟩⟩♦♦♦♦€ζ⁄⇔α €� €θ♦α€€ζ⁄⇔α €� €θ♦α€€ζ⁄⇔α €� €θ♦α€€ζ⁄⇔α €� €θ♦α€ ⌠⌠⌠⌠
♦⊂€� ⁄♦⊂€� ⁄♦⊂€� ⁄♦⊂€� ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ β€≤ β€≤ β€≤ β€≤⇓⇓⇓⇓€β€∉ €β€∉ €β€∉ €β€∉ Ma’nâsı budur ki, “Ol kimse ki azsa, dahî ihtiyâr eylese dünyâ
dirliğini, pes cehennem anın varacak yeridir”615 demektir. İmdi bu âyetlerle sâbit oldu ki;
her kim ki, nefs-i hevâsına uyup dünyânın fânî lezzetine meşgûl olup, âhireti unutsa
mü’min değilmiş. Pes tekmîl-i nefis; şeriat, tarîkat ve hakîkat birle hâsıl olur. Zîrâ islâmın
ve îmanın ve a’malin zâhiri ve ibtidâsı vardır, dahî zâhiri ve bâtını var. Bazı âyet ve hadîs
zâhir ve ibtidâsı i’tibarıyla ayrılmıştır ve birisi makãm-ı fütüvvettir ve birisi makãm-ı
takvâdır. Pes bazı âyette ve hadîsde hem zâhire hem bâtına delâlet eder, ehl-i zâhir
ma’nâsın anlar ve ehl-i bâtın, bâtın ma’nâsın anlar. Nitekim mükâşifler te’vilin görürsün
ki, ehl-i zâhir te’viline benzemez. Pes fehimleri eksik kişiler, ikisin bir makãm dutup, ekser
âyet ve ehâdîs-i birbirine mütenâkız sanırlar, i’tikatlarına halel erişir. Zîrâ kesret-i zünûb
613 Yûsuf, 12/101. 614 Kasas, 28/50. 615 Nâziât, 79/37-39.
219
sebebinden ve ittibây-ı hevâ şomluğundan gönülleri gözü kör olmuştur, bilmezler. Lâkin
sâdıklar ki, “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” makãmına erişmişlerdir. Her bir âyetten ve
hadisden maksûd nedir ve ne makâma nâzırdır bilirler ve ilimle amel ederler, ağniyâya baş
eğmezler, kapılarına varmak kande kaldı, cem’i meşâyıh-ı kübrânın ittifâkı bunun
üzerinedir ki, her kişiye lâzım olan ilm-i zâhirine mağrûr olup kalmaya bir mürşid-i sâdık
talep eyleye ve ona teslîm olup, tâlimine râzı olup mürşid-i sâdık huzûrundan ayrılmaya.
Fıkh-ı ekber oldur ki, kişi kendi hâlini ve ne makãmda olduğunu bile ve nefsini ne
sıfatlar birle olduğun pâk edip, âlem-i yakîne yol bulur ve ne sıfatlar birle mertebeden
düşer Hakk’tan ırak olur bile. Pes nefsin uyûbun bilip, terbiyyet ede, cemi’ uyûbundan pâk
edib, kendi mahiyetin idrâk edib, rabbini bilmekdir. İmdi bu makãma erişmek hâsıl olmaz,
illâ mürşid-i sâdık huzûrunda olup inşaallah ki, ilm-i şeriat, tarîkat ve hakîkattan haberdâr
ola. İmdi bu kitaplar ki, vardır ilm-i şeriatı beyân eder, şeriat üzre yazılmıştır, her mesâili
şeriattan söyler, tarîkattan ve hakîkattan birer bâb yazmadır ki, bunlar tarîkattır, hakîkattır
dinle, her mes’elede şeriat, tarîkat hakîkatında mevcuttur, inkâr eden münkir olur. Ammâ
münkerin [152] îmanı sahih olmaz tâ ki, ikrârı sahih olmayınca. Bu inkârdan halâs olmakla
her kişiye lâzımdır ki, bir mürşid-i sâdıka teslîm ola, tâ ki tarîkatdan hakîkattan haber ala,
zîrâ dîn-i islâmın şartı beşdir, dil ile ikrâr “lâ ilahe illâllâh Muhammedü’n Rasûlullâh”
demekdir. Şeriat üzre ondan sonra tarîkat ve hakîkat demek nice olur, bilmeyince nâkıs
olmak lâzım gelir. Zîrâ kãle’n- Nebiyyü (sav) buyurdu ; ∞ ∞ ∞ ∞∪⇐∪⇐∪⇐∪⇐⇓⇓⇓⇓ ♣� β ♣� β ♣� β ♣� β ∞3⋅ ∞3⋅ ∞3⋅ ∞3⋅ ya’ni
“Her nâkıs olan mel undur.”616 dedi. Ammâ bu hadîsden mâlum oldu ki, kim ki islâmda
kâmil değil, mü’min değildir. Nitekim kelime-i tevhîdi tarîkatla, hakîkatla nicedir
bilmeyenler nâkıs olurlar. Ya beş vakit namazı ve zekâtın ve savmın ve haccın tarîkatın,
hakîkatın bilmeyen nâkıs nice necât bulur, şeytan mekrinden? Ammâ ilm-i tarîkat ve
hakîkat ezberden ve kitaptan bilinmez, hidâyet-i haktır, hidâyet-i hak hizmet birle olur,
hizmet ise tarîkat, şeriat, hakîkat birle olur, bunlar ise mürşidsiz olmaz. Kãle’n Nebiyyü
(sav) ∏∏∏∏� ƒℵ⇔α ƒ� ƒℵ⇔α ƒ� ƒℵ⇔α ƒ� ƒℵ⇔α ƒ⟨⟨⟨⟨θ ∏θ ∏θ ∏θ ∏∉ƒ� ⇔α ∉ƒ� ⇔α ∉ƒ� ⇔α ∉ƒ� ⇔α Ya’ni “Evvel kılavuz sonra yol bulsun” 617
dedi. Ya’ni
hiçbir kimse tarîka necât bulmaz. demektir. Ey ilmine mağrûr ve ilmine lâyık ameli
olmayan ahmaklar, eğer cem’i a’mal tarîkatle ve hakîkatle kılmak lâzım gelmese
616 Bulunamadı. 617 Bulunamadı.
220
Rasûlullâh (sav); “Şeriat benim akvâlimdir, tarîkat benim ef’âlimdir ve hakîkat benim
ahvâlimdir”618 demeyeydi.
Ey âlemin nakkãşını görüp anlamayan kibr içre gâyette eşedd ehl-i azgın, ehl-i
hevâlar, çeşmeden sepetle su almak istersiz, su alayın deyu akar punara sepet dutarsız ona
benzer ki anâsır- ı erbaanın hükmü içinde bağlı iken, ben mürşidsiz tarîka necât bulurum,
diyen mağrûr ahmaklar misâli ona benzer ki, akar sudan sepetle su almak mümkün müdür?
Ey serâbı su sanıp, sudan mahrûm kalanlar, tarîk-ı necât bulan oldur ki, bir mürşid-i sâdıka
teslîm olup, her sözün şeriata müvâfık bile ve eğer muhâlif görünürse hâşâ ki, muhâlif ola,
eğer şeriata nâkıs olursa sâdır olmaz, dâima nefsine nasîhat ede ve tâ’limine râzı ola ve
dünyâdan ve ehlinden yüz çevire, mürşid-i sâdık huzûrunda riyâzetler çekip dâima
zikrullâha meşgûl ola, [153] dünyâ sözlerinden dili kesile, tâ ki iş bu çara unsur rûhuna
râm ola, ondan sonra neden geldi dünyâya bilir, aslını fehm eder “ 2 .�ف�B ;MN�ف ن. =>
makãmına yüz tutup emr-i Hakk’a boyun verip, Allah rızâsın talep eder, halktan ”ر7�;
tamam ümîdin keser, tarîk-ı Hakk’a necât bulur. İmdi bazı kişiler eğer er ve eğer avrat “ > =
makãmına erişmeğe istidâtları ve kudretleri yoktur. Ammâ Allah ”.�ف نB ;MN�2 .�ف ر7�;
Teâlâ’nın zâtına ve sıfatına ve fiiline ve ismine ki, bu dört vahdet gayrıdan münezzehdir.
Ya’ni mahlukda yoktur, bu dört vahdete diliyle ikrâr ederler ve gönül birle inanırlar ve
evâmirine imtisâl ederler ve nevâhîsinden içtinâb ederler ve cem’i peygamberin
gerçekliğine diliyle ikrâr ederler ve gönülleri birle inanırlar, Muhammed Rasûlullâh (sav)
Hakk Teâlâ’dan getirdiği emir, nehiy ne idi? Helâl ve haram ve nâsih mensûh ve ahbâr-ı
kasas Kur’an- ı Azîm’de cem’isin diliyle ikrâr ederler ve gönüller birle inanırlar ve
hükmünü icrâ ederler ve hazreti Muhammed (sav) cümle enbiyâlardan yüce olduğun
bilirler ve ikrâr ederler ve anın sevdiğini severler ve sünnetini ihyâ ederler ve anın
varışlarına, ilimlerine lâyık amelleri olan mürşid-i sâdıklara teslîm olurlar ve ilmine râzı
olurlar ve dâim zikrullâha meşgûl olurlar ve şeyhinin dostunu severler ve düşmanlarını
sevmezler. Eğer dünyâdan âhirete bu ikrâr üzerine giderse sâdık mü’mindir, ecr-i kerîm
verile, eğer bu sözlere şâhit gerekse kavlühü Teâlâ ;
⟨⟨⟨⟨♥� €⋅ ♣� ⁄υ€α€♥� €⋅ ♣� ⁄υ€α€♥� €⋅ ♣� ⁄υ€α€♥� €⋅ ♣� ⁄υ€α€ ♣ ♣ ♣ ♣⟩⟩⟩⟩€� ϒ1⁄⊂€€� ϒ1⁄⊂€€� ϒ1⁄⊂€€� ϒ1⁄⊂€◊◊◊◊ϒ2 ′ϒ2 ′ϒ2 ′ϒ2 ′⁄� ϒ≤∋€ϕ€∉ 7ϒκ⁄⁄� ϒ≤∋€ϕ€∉ 7ϒκ⁄⁄� ϒ≤∋€ϕ€∉ 7ϒκ⁄⁄� ϒ≤∋€ϕ€∉ 7ϒκ⁄€⊂⁄⇔βϒ2 €€⊂⁄⇔βϒ2 €€⊂⁄⇔βϒ2 €€⊂⁄⇔βϒ2 €∑∑∑∑♦♦♦♦◊◊◊◊⁄ψ€≤� ⇔α⁄ψ€≤� ⇔α⁄ψ€≤� ⇔α⁄ψ€≤� ⇔α € € € €⌠⌠⌠⌠ϒϒϒϒ
∋€� €∋€� €∋€� €∋€� € €� ⁄⋅ϒ≤� ⇔α €⊃€ϕ€≤µα ϒ €� ⁄⋅ϒ≤� ⇔α €⊃€ϕ€≤µα ϒ €� ⁄⋅ϒ≤� ⇔α €⊃€ϕ€≤µα ϒ €� ⁄⋅ϒ≤� ⇔α €⊃€ϕ€≤µα ϒ∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ ′� ϒ� ⁄ ′� ϒ� ⁄ ′� ϒ� ⁄ ′� ϒ� ⁄′µ β€′µ β€′µ β€′µ β€◊◊◊◊€≤€≤€≤€≤ϒα ϒα ϒα ϒα Ma’nâsı budur ki; “Tahkik
korkutmazsın illâ Kur’ân’a uyan kişileri dahî gaybla Allah Teâlâ’dan korkanları. Nitekim
618 Bulunamadı.
221
muştula ona yarlığanmak dahî ulu ecir.”619 demektir. Pes bu âyet mü’min ile münâfıkları
temyîz eyledi, ya’ni ayırdı. Her kim ki, Kur’an-ı azîmin hükmünü icrâ ede dahî Allah’tan
korka, gizli ve âşikâre gayba inana, ya’ni Kur’an-ı azîmde olanın cümlesine diliyle ikrâr
ede ve gönül birle inana ve hükmünü icrâ ede, ol kişi mü’mindir. Eğer erkek, eğer dişi ve
her kim Kur’an’a uymaya ve gayba inanmaya münâfıkdır, mü’min değldir, her kişinin fiili
delâlet eder i’tikãdına [154] göre. Sözünden ya’ni bir kişi Kur’an’a inanırın ve uyarın dese,
ammâ hilâfın işlese inanmamış olur, hâşâ kezzâb münâfıkdır.
İmdi ehl-i dünyâ ve Allah düşmanları mürşid-i sâdıktan şöyle kaçar ki, harpte
kâfirler Hz. Ali velîyyullahdan kaçar gibi, öyleyken Allah Teâlâ’dan korkmuş olur mu?
Hâşâ olmaz kezzâb münâfıkdır, mü’min değildir. Husûsân şimdiki zamanın halkı ki,
neûzübillâh bunlara müsâhib olmakdan ve kapılarına varmaktan. İlâhi sen gizli ve
âşikâreleri bilirsin, cem’i eşyânın künhüne âlimsin yâ mücîb bu âciz bî-çâre zaif bendenize
hidâyet kıl, ağnıyâya baş eğmekten sakla ve halktan ümîdim kes, dâim Zât-ı Bârîye baktır,
âmin yâ muîn.
Ey sâlik, eğer tarîk-i necât istersen mekr-i Hakk’tan emîn olma sakın. Zîrâ nefs-i
emmârenin hevâsı kat’i çoktur, niceleri tarîk-i Hakk’tan mahrûm kalmıştır. Şerita muhkem
yapış, hubb-i dünyâ ile helâk olma, fikrin zikrullâh olsun, gayri ashab ko, he deyince geçer
ömrün gene eline girmez. İşbu gafletten uyan, zikrullâh ile gönlün pasını sil, mücellâ eyle
piyâde sür, ferz ile fil ve at ve ruh nedir, anla ve iki rûhu şeytan askerine aldırıp mat olma,
aslın nedir, neden geldin, ne için geldin fehmeyle, gönlün Hakk kapısına dut, gayr-ı bâbı
kov. Allah Teâlâ emrin dedi, sa’y eyle rûh-ı pâkî asla ulaştır, can ver canânı bul, selimü’l-
kalp üzre tâ ki asla ulaşa, emr-i hak ol. Pes asla ulaşan usûlün fehmeder, dâim zikrullâha,
fikrullâha meşgûl olur, vatan-ı aslîye azm eder, ömrün hebâya vermez, dâim zikrullâh edip
nefsini yor, kalbini hâlis edip ihlâsla muhlis olur dünyadan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirir,
uzleti ihtiyâr eder, kande kaldı, ehl-i dünyayla dost müsâhib olmak ve kapılarına varmak.
Rasûlullâh (sav)’ın şeriatına tâbi’ olup, dünyânın nukûşuna aldanmaz ve cümle eşyâya
ibret gözü ile nazar eder, Allah Teâlâ’nın vasfını herşeyden muayyen görür ve âlem
sûretinden Allah Teâlâ’nın vechine müşâhede eder. Nitekim Allah’tan korkan sâdıklar
alâmeti budur ki, birgün bir kişi eder ki, yâ Rasûlallah evliyâullâh kimlerdir? dedi.
Muhammed (sav) etti ki, “Ve dünyâdan [155] ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip uzlet ihtiyâr
ede ve halktan tamam ümîdin kesip Allah Teâlâ’ya gönül bağlayandır, dâim ihlâsla
619 Yâsin, 36/11.
222
zikrullâha ve fikrullâha meşgûl ola ve ona bühtanlar ederlerse sabır ede ve Allah
Teâlâ’nın düşmanları onu sevmiyeler.”620 dedi. Allah Teâlâ buyurdu ki :
€€€€′′′′€� ⁄ζ€€� ⁄ζ€€� ⁄ζ€€� ⁄ζ€ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′€€€€ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨ϒϒϒϒ⁄⁄⁄⁄€⇐€∩ ∞⁄€⇐€∩ ∞⁄€⇐€∩ ∞⁄€⇐€∩ ∞⁄€�€�€�€� ϒ ϒ ϒ ϒ♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €♦≤⇐⇔α €⌡⌡⌡⌡←β€←β€←β€←β€ϒ⇔⁄ϒ⇔⁄ϒ⇔⁄ϒ⇔⁄€α €≤€α €≤€α €≤€α €≤ϒα ←ϒα ←ϒα ←ϒα ←€€€€
αααα Ma’nâsı budur ki “Bilmiş olunuz Allah Teâlâ’nın evliyâları üstüne korku yoktur dahî
onlar gussâlanmaz.”621 demektir.
Ey ma’rifetten bî-haber mağrûr evliyâdan giden korku ve gussâ nedir, ve evliyâda
korku ve gussâ yok mudur? Bil ki, evliyânın korkusu dahî ziyâdedir. Zîrâ kişide ne kadar
kurb ve ma’rifet ziyâde oldukça korkusu dahî ziyâde olur. Kãle’n-Nebiyyü
(sav) ∞ ∞ ∞ ∞∑∑∑∑� ψ ♣κ⇐ ƒ3⋅ � ψ ♣κ⇐ ƒ3⋅ � ψ ♣κ⇐ ƒ3⋅ � ψ ♣κ⇐ ƒ3⋅ ♦⇐⇔α ƒ♦⇐⇔α ƒ♦⇐⇔α ƒ♦⇐⇔α ƒααααYa’ni “Tahkik Allah Teâlâ’yı sever her kalp ki
onda gussâ ola”622 Ya’ni âhir vaktimde acep hâlim ne ola, vâsıl-ı Hakk mı olur veya
merdud mu oldum? Diye, hiç gussâdan emîn olmaz demektir. Kãle’n-Nebiyyü (sav);
∞∞∞∞⌡⌡⌡⌡52 ϒ� βƒ52 ϒ� βƒ52 ϒ� βƒ52 ϒ� βƒ⇔α ♠� (α⇔α ♠� (α⇔α ♠� (α⇔α ♠� (α-′′′′⌡⌡⌡⌡ββββ⇔⇔⇔⇔α ƒα ƒα ƒα ƒ⟨⟨⟨⟨θ ′θ ′θ ′θ ′⌡⌡⌡⌡βϕβϕβϕβϕα α α α Ya’ni “Nâsın kati’ belâsı enbiyâya
ondan sonra evliyâyadır.”623 dedi. Ey ahmaklar! İlmine lâyık ameli yok ne acîb şâzz olup,
gülersin, belâ içinde olan şâzz olup güler mi? hâşâ mü’min olan şâzz olup gülmez. Nitekim
Allah Teâlâ hadîs-i kutsîde buyurur ki, “Şol ki, ehl-i âhirettir, aslâ şâzz olmadı hemen
murâdları bu dâru’l-fenâdan dâru’l-bekãya erişmektir.”624 dedi.
Pes âlimlerin alâmeti budur ki, sâdık mü’min olan hiç Allah Teâlâ’nın mekrinden
emîn olmaz. Ey ilmine lâyık ameli yok adı mü’minler, âlimler ve adı şeyhler ehl-i dünyâya
tavâzû edip ve hevâlarına müvâfık sözler söyleyip gülen kezzâblar, rûhun kafesden çıktığı
vakit âlem-i envâra mı gider, yâ âlem-i âfata mı gider, bildin mi? ne acîb, kibr-i acîb ile
yürürsün. Ey tabiat kulları, bu dünyâ size yem olmuştur ki, sığırlar gibi baş kaldırmayıp
otlarsız, bu dünyâ şevkle sizi sizden aldı, acîb mecnûn kılmış sizi mekriyle. Ey gãfiller hiç
ol günü anmazsız, yarın haşroluncak ne olaydım, bir taş olaydım, yabanda biteydim, kimse
beni anmayaydı veyâhut hiç olmayaydım, yok olaydım bu nâr içinde, ebed kalıp gamm-hâr
kalmayaydım, demeyi [156] bu nefs-i emmâre size unutturmuş. Ey sâlik bu nefs-i şoma
aldanma sakın, biline ki, ihtiyâr-ı cüz’i senin elindedir, Allah Teâlâ’nın hiç bir kimseye
cebri yoktur, kimseye zor etmez, sözün sıdkına şâhit gerekse kelâmullâhta bir bir
mezkûrdur, ا��ن آM!] ت�ج:�ن B; إ W ا -�; '� ت�B�W آPD نN\ <� ی�<� وات��U-bی � Ma’nâsı وه'
620 Bulunamadı. 621 Yûnus, 10/62. 622 Bulunamadı. 623 Münâvî, Abdurraûf, Feyzü’l-kadîr şerhu Câmii’s-sağîr, I, 371 (I-VI, Mısır, 1356). 624 Bulunamadı.
223
budur ki; Allah Teâlâ buyurur; “kim korkun şol günden kim ol Allah’a varırsız ondan sonra
bilin kim her nefs ne kesb ederse onu bulur, dahî kimseye zulüm olmaz.”625 demektir.
Biline ki âhir âyet ki, Muhammed (sav) hazretine nâzil oldu bu âyet, Kur’an-ı azîm bu
âyetle tamam oldu ve bu âyet nâzil olduktan sonra Muhammed (sav) yirmibir günden sonra
dünyâdan âhirete sefer kıldı. Ammâ her kim ki, sâdık mü’mindir bu âyet birle amel eder ve
her kim ki, münâfıkdır bu âyet birle amel etmez, cebrîler mezhebin dutar, işimde ihtiyârım
yoktur diye, nefs-i emmârenin murâdın verir ve dünyâ işin hiç Allah Teâlâ’nın takdîrine
salmaz. Eğer bu dünyâ maîşemi işlemezsem rızkım kimden gelir, ya aç öleyim mi? diye,
dâim dünyâ şuğlundan ve nefs hevâsında yiyeler. Ammâ âhiret işine gelincek ya terk eder
ya takdîre salar. Halbuki, dünyâ işin takdire salmak câizdir, pes âhiret işin salmak dürüst
değildir. Ya’ni ibâdeti gönül hazırlığıyla kılmağı terk ede ve eder ki, “eğer ehl-i nâr
olduğum mukadder ise ibâdetin ne fâidesi var” demek, münâfıklar alâmetidir ve her iş
takdirden dışta olmaz demek hakdır. Ammâ tarîk-i takvâyı terk etmek küfürdür neûzubillâh
min zâlik, bir kişi bir günâhı işlese, ol günâhı takdîre havâle etse şeytan olur. Zîrâ şeytan
günâhını takdîre havâle etti, ebed merdûd oldu hiç tevbesi kabûl olmaz. Zîrâ kişinin tevbesi
kabûl olduğuna alâmet oldur ki, ahlâk- ı zemîmeden tamam pâk ola ve ahlâk-ı hamîde ile
müzeyyen ola ve dünyâdan ve ehlinden yüz çevire ve uzlet ihtiyâr ede ve ihlâsla ve gönül
haslığıyla dâim zikrullâha meşgûl ola. Pes mü’min olan işlediği günâhı nefsine havâle
eder, takdîre havâle etmez. Gerçi eğer hayır ve eğer şerr Allah’tandır. Pes hayırda Allah
Teâlâ’nın rızâsı vardır, [157] nefsin rızâsı yoktur. Ammâ şerde rızây-i nefis var, rızây-i
Hakk yoktur. Pes her kişiye lâzım olan şeytan gibi günâhını takdîre havâle etmeye, kendi
nefsine havâle ede, eğer sıdkına şâhit gerekse Kelâm-ı Hakk’ta mezkurdur ��U-c ���7ر � �3
�ن=� <= ا �O+�ی=(� ��Uوت�ح �� �NHت ' Ma’nâsı budur ki; “Ettiler Âdem, Havvâ أنMN�� وإن
(as) ey bizim tanrımız zülm eyledik kendi nefsimize eğer sen bizi yarlığamazsan ve rahmet
etmezsen bize tahkik oluruz dünyâ ve âhiret ziyânlısından.”626 demektir. İmdi Âdem(as)
kendi nefsine havâle etti, Allah Teâlâ tevbesini kabûl etti. İmdi buyurur; oن إذ ذه�P� وذا ا
=U ��b <bB �!A�H=� أن = ن�2ر .-; B��دى 6B ا �U-Pbت أن � إ ; إ �� أن] +!��ن� إن6J آ�] <= ا
J'H ; ونZ�w�� <= ا ��!Z�+�B Ma’nâsı budur ki “Yunus (as) kendi ta koyup zân eyledi târ
eylemeziz üstüne dirliği. Ammâ nidâ edip balık karnında senden gayri yoktur tanrı illâ sen
münezzeh ve yücesin tahkik ben oldum zâlimlerden dedi. Pes duâsın kabûl eyledik onun
625 Bakara, 2/281. 626 A’râf, 7/23.
224
dahî, kurtardık onu gamdan.”627 demektir. Pes bu âyetlerle isbât oldu ki, her kim işlediği
günâhı kendi nefsine havâle ede, pes sâdık mü’mindir. Ammâ sâdık mü’min değildir nefs-i
murâdın vere, işlediği günâhı takdîre havâle ede, ol şeytandır ve eğer sâil suâl ederse ki bu
âyet-i kerîmelere ne cevap verir diye, âyet-i kerîmeler bunlardır ki �> ;�- � ش�ء ا ا3��-�او
Ma’nâsı “Eğer Allah Teâlâ dileseydi öldürmezlerdi birbirin, lâkin و )=� ا -�; یD:N <� ی�ی2
Allah Teâlâ dilediğin işler.”628 demektir. Kavlühü Teâlâ: =>2�9ي وU � ا9B ;�- <= ی29 ا
'9 9�ن �97 و�Nی � �ب -9' 3 یFB D-Tو C� ه' ا �O+�ون و �2 ذرأن� 9Z��' آp�ا <= ا J=Z وا Qن\
�ن أ.= � ی!�ون �97 و 9' *ذان � ی-B�H �ن �97 أو C� آ� Fن:�م D7 ه' أPDA أو C� ه' ا:UM
Ma’nâsı budur ki, “Hidâyet kılsa Allah Teâlâ ol doğru yol üstüne dahî kim ki azdırsa
dünyâdan âhirete hayrını ziyân eder, tahkik biz yarattık cehennem için çok kişileri
cinnîlerden onların âdemîlerden onların gönülleri var fehm eylemezler onunla dahî
onların gözleri var görmezler ve kulakları var işitmezler onlar hayvanlar gibidir beterdir
onlar gãfillerdir.”629 Kavlühü Teâlâ [158] B => =>| �P7ش�ء ر � 6 ا Fرض آ-9P' جU:� أFBن] و
;�- Ma’nâsı budur ki “Eğer ت)w� ا ���س ح��W ی)�ن�ا <Y<�= و<� آ�ن �N\ أن تY<= إ �� Q7ذن ا
dileseydi senin rabbin getirtirdi yer ehlinin cem’isine sen güçle ister misin ki îman
getireler dahî olmadı bir nefse îman getirmek, illâ Allah Teâlâ’nın buyruğuyla.”630
Kavlühü Teâlâ; ا��MNB �9B��> وإذا أردن� أن ن9-� 3�ی� أ<�ن� � �و<� آ��� <:�7J= ح��W ن!:� ر+
�� � .-�9 ا �B �9B �ا�ن�ه� ت2<�2<B ل ”Dahî eylemezüz biz azâb olunmuşlara, hatta
göndermeyince peygamber dilese tez helâk eğlemeye bir şehri buyururuz beylerine onlar
fısk ederler Hakk olur onların üstüne azâb helâk ederiz onları muhkem.”631 demektir.
Kavlühü Teâlâ ; ;�- ا -O Dت!2ی � 3FB' وج9� -J2ی= ح�IB �N�ة ا -�; ا �IB 6�� ا ���س .-�9
Ma’nâsı budur ki, “Döndür yüzünü, Allah dininde arı i’tikadla ahd eder. Allah Teâlâ ki
anın üstüne yarattı halkı, yoktur tebdîl olmak Allah hâlikında.”632 demektir. Nitekim
buyurulur; ن�U-:ی � Ya’ni “Doğru din, lâkin çok kişiler ذ � ا J2ی= ا �J' و )=� أآp� ا ���س
bilmez.”633demektir. Kavlühü Teâlâ; ��� �� أن �<�ء ا �ة &%0 �7ء ات�B@ إ � إن� ه@A ت@آ وم� ت<�ءون إ
627 Enbiyâ, 21/87-88. 628 Bakara, 2/253. 629 A’râf, 7/178-179. 630 Yûnus, 10/99-100. 631 İsrâ, 17/15-16. 632 Rûm, 30/30. 633 Yûsuf, 12/40.
225
��D س � Ma’nâsı budur ki “Tahkik bu Kur’an nasîhattir, kim ki istese Allah Teâlâ’dan ر��
yana varmağa, Kur’an’ı yol edinsin, dahî siz dilemezsiz illâllâh Teâlâ dilemeyince.”634
demektir. Kavlühü Teâlâ; => P � رUB '(J7= ش�ء -BY<= و<= ش�ء -BN(� إن�� أ.2�ن� وD3 ا
U= ن�را أح�ط 97' +�اد�93��b- Ma’nâsı budur ki “Et yâ Muhammed Hakk budur
rabbinizden, kim ki dilerse mü’min olsun dahî kâfir olsun, tahkik biz yer akladık zâlimlere
bir od ki, kaplamıştır onları.”635 demektir.
Ey mübtedî müridler, bu zikrolunan âyetlere nazar edip birbirine mütenâkız sanıp,
itikãdınıza halel eriştirmen. Zîrâ bu âyetler ulûm-ı esrârdandır, buna her sâlik muttalî
olmaz, illâ şol mürşid-i sâdıklar ki, Allah Teâlâ’nın inâyet-i cezebâtıyla din âlemine sülûk
edip ve yakîn âlemine seyr hâsıl etmişlerdir, Allah Teâlâ’nın aşk od’una yanıp, kül olup,
envâî türlü keşif ile ilm-i ledünnî devletini bulmuşlardır. Her âyetten ve hadîsten maksûd
nedir ve neye işârettir ve ibâreti nedir [159] ve işâreti nedir ve letâifi nedir ve hakãyıkı
nedir bilirler, müşâhede edip, muâyene âlemine seyir hâsıl etmişlerdir, mükâşiflerdir.
Nitekim Kur’an’ın ve hadîsin zâhirin ve bâtının bilen onlardır ve Kur’an’ın ve hadîsin
hükmünü icrâ eden onlardır. Anın için ehl-i dünyâdan yüz çevirip bülbül-i gammâz
kargadan kaçar gibi kaçarlar, ağnıyâ kapılarına varmak kande kaldı neûzü billâh min zâlik.
Bu sözlerden murâd budur ki, sâdık müridlere lâzımdır ki, Allah Teâlâ’nın evâmirin tutalar
ve nevâhîsinden ictinâb edeler. Allah Teâlâ’nın inâyetine lâyık eden tattır deyip, amel-i
sâliha meşgûl olup, gãyet cehd ve sa’y edip ve edeler ki “yâ rabbi senin azametine lâyık
ibâdet bizim gibi âciz ve horların elinden gelmez” deyip taksirliğin bilip hüzünde olalar.
Zîrâ bazı âyette ve hadîste dalâlet ve hidâyet ve inâyet ve hizlân, taat ve teveccühe
muallakdur. Bazı âyette ve hadîste taat ve saadet ve ma’siyet ve şekâvet, Allah Teâlâ’dan
hidâyet ve inâyet erişmeye muallakdur. Pes kasîru’l-fehm olanlar fikredemezler, mefhûm
hâsıl edemezler, i’tikadlarına halel erişip, ubûdiyyet makãmından çıkıp helâk olmuşlardır
neûzubillâh.
Ey mübtedî âciz bî-çâreler, şimdiki zamanın ilmine lâyık ameli olmayan adı âlimler
ve meşâyıhlar, halleri zikrolunan azâb, helâk olanların halleridir. Bu sözlere hiç şek ve
şüphe eylemen, hor ve âciz ve miskin Câhidî’nin bu sözleri haktır, yalan değildir, Allah
bilir alîmdir. Ol kişiler ki, ilmine lâyık amelleri olmaya ve ağnıyâya tevâzu edeler,
kapılarına varalar neûzübillâh min zâlik, anın gibi halden. Câhildir ve ol sâlik ki, ehl-i 634 İnsân, 76/29-30. 635 Kehf, 18/29.
226
dünyâdan yüz çevirip ve uzlet ihtiyâr edip, dâim Allah Teâlâ’nın rızâsını talep ede,
okumak yazmak bilmese de âlimdir ve ilimle ucûb etmek, kişiye cehl ve helâklik yeter ve
Allah Teâlâ’yı bilmek sâliklere yeter. Pes Allah Teâlâ’yı bilen sâliklerin alâmeti budur ki,
ehl-i dünyâdan yüz çevirip kaçarsa kande kaldı ki ehl-i dünyânın kapısına varmak ve
müsâhip olmak ve dâim uzleti [160] ihtiyâr edip, şeytanla muhârebe ederler ve murâdın
vermezler, ekseri evkãtı sumtla geçirirler ve sumtları fikrullâh ve sözleri zikrullâhtır.
Ammâ biline ki bedende yedi âzâ vardır, her birinin iki tarafı vardır, bir tarafı şeytandır,
dâim şerre yilter, meyli dünyâyadır, ehl-i cehennemdir. Bir tarafı rahmânîdir, akla uyar
meyli âhiretedir, ehl-i cennettir ve eğer derlerse ki bu âyete cevabın nedir? Kavlühü Teâlâ;
�ا .U-� ص� �� و*�� +WM. �CJ ا -�; أن ی��بI-� '97��ا 7�نB��.�ون ا�.-9' و* Ma’nâsı
budur ki “Dahî gayriler ikrâr ettiler günâhların karıştırdılar sâlih amel ile. Allah Teâlâ
tevbesin kabûl eyleye onların.”636 demektir. Cevap oldur ki bu âyet şol mücâhitler
hakkındadır ki hevâ çerisiyle muhârebe ederler, bazı vakitte şehvâniye gãlip olup, rahman
yolunda kalpleri üzerine perde olur. Ammâ ekser evkãtların zâyi’ edip mücâhedeye yer
kalınmakda cehd ve kıtâl ederler, cihâd-ı ekber budur. Kimdir ol kim dâim gönlünü
Allah’tan ayırmadı ol ölmez. Nitekim Hz. Muhammed (sav) buyurdu ;
ϒϒϒϒ⁄⁄⁄⁄⇔α ⇔α ⇔α ⇔α ∉ ∉ ∉ ∉ ϒϕ⇐ ϒϕ⇐ ϒϕ⇐ ϒϕ⇐ ⇐∩ ′⇐∩ ′⇐∩ ′⇐∩ ′β€⊂β€⊂β€⊂β€⊂⇔ ′⇔ ′⇔ ′⇔ ′ƒƒƒƒαααα
ƒ⇐⇔α ′� ϒ1⊂ν� β∉ ƒ⇐⇔α ′� ϒ1⊂ν� β∉ ƒ⇐⇔α ′� ϒ1⊂ν� β∉ ƒ⇐⇔α ′� ϒ1⊂ν� β∉ ♠♠♠♠⟩⟩⟩⟩ƒ�ƒ�ƒ�ƒ� ⇓⇓⇓⇓ ∑∑∑∑ϒ∪⁄ϕ� ϒϒ∪⁄ϕ� ϒϒ∪⁄ϕ� ϒϒ∪⁄ϕ� ϒ∫∫∫∫⇐⇐⇐⇐ƒ⇐⇔α ƒ⇐⇔α ƒ⇐⇔α ƒ⇐⇔α Ma’nâsı budur ki “Tahkik şol
nesne ki kalbim üzerine perde olur Ammâ gecede gündüzde yetmiş kere istiğfar ederdim
Allah’tan yarlığanmak dilerim.”637 demektir. Bu zikrolunan âyetler sâlikler hakkındadır,
yoksa ehl-i dünyâ hakkında değildir. Zîrâ ehl-i dünyâ Allah Teâlâ’nın düşmanlarıdır,
ammâ onların sâlih amelleri yoktur, müşriklerdir. Zîrâ halktan ümitlerin kesmezler, Allah
Teâlâ’dan yüz çevirip, halka yüz tutmuşlardır. Birgün Hasan Basrî (ra)’e sordular ki “hiç
sen gönlün dilediğin bulup sevindin mi? dediler. Etti birgün dam üstüne oturdum, bir
avrad eriyle savaştı, der. Ey er senin denli güçleri götürdüm, elli yıldan beri seninle aç ve
tok geçindim ve zahmetlerine katlandım ve senin namını, sırrını sakladım ve senden
kimseye şikâyet etmedim, ammâ bunlara anın için tahammul ettim ki beni koyup bir avrad
dahî alıp çünkü üzerime avradı getirdin sabr edemezem” dedi. Hasan Basrî (ra) eder, ol
avradın sözü [161] bana hoş geldi sevindim, hem ol söze misâl Kur’an’da buldum kavlühü
636 Tevbe, 9/102. 637 Ahmed, Müsned, II, 282, 341; Buhârî, Deavât 3; İbn Mâce, Edeb 57; Tirmizî, Tefsîr 47; Nesâî, es-
Sünenü’l-kübrâ, VI, 114, 115; Nesâî, Amelü’l-yevm ve’l-leyle, s. 322, 323, 324; Taberî, Tefsîr, X, 200; İbn Kesîr, Tefsîr, IV, 178.
227
Teâlâ; دو � ن ذ �> �NHأن ی$�ك 7; وی �NHی � ;�- U= ی$�ء و<= ی$�ك �7 -�; إن� ا Ma’nâsı budur
ki “Tahkik Allah Teâlâ bağışlamaz şirk getirmeyi, Allah Teâlâ bağışlar ondan gayrısın
kime dilerse.”638 demektir. Ammâ Allah Teâlâ’dan yüz çevirip ağniyâlara tavâzûlar eden
adı âlimler ve meşâyıhlar ve adı sûfîler bunun gibi çirkin işler Allah Teâlâ’ya hoş gelir mi?
Ey müşrikler, tarîk-i Hakk’ta olan sâlik mü’minlere, ehl-i dünyâlar biz dahî senin gibi
mü’miniz dediği ona benzer ki, Ebû Cehil karpuzu derler bir ot vardır, hiçbir hayvan
yemez, kim ki yese mîzâcı karışır, bedeni helâk olur. Ol eder zeytin şecerine der ki “ben de
sencileyin şecerim” der. Pes zeytin şeceri deseki “ben de sencileyin şecerim” dersen
yemişin nûru ve yakıncacıkda şecer kimdir, bilinir. Şol zamanki güz yelleri esip kökünden
koparıp, mugaylan dikenleri içine attığı vakit dese, hangisinin sözü gerçek ola? Pes ehl-i
dünyâların mü’minlere bizde sencileyin mü’miniz dediği hemen buna benzer. Kavlühü
Teâlâ : ن ;�- !�ح 6B زج�ج� ا /Pج�ج� اU !�ح ا> �9B ة�($Uآ wر��ر ا M��Uوات وا Fرض <Dp ن
� ' آFن��9 آ�آo درJيx ی�23 <= شZ�ة <!�رآ� زی��ن� � ش3��� و � 7�v�� ی)�د زی�9� ی6Tء و
�رw <= ی$�ء � ;�- Ma’nâsı budur ki “Allah Teâlâ’nınتMMU; ن�ر ن�ر .-W ن�ر ی29ي ا
nûrudur yerlerin ve göklerin müdebbiri misli nûrunun bir makama benzer ki için de çerağ
ola, ol çerağ kandil içinde ola, ol kandil ol yıldıza benzer ki nûru kat’idir, yanar ol
mubarek ağaçtan ki, zeytin ağacıdır ki, değil meşrik değil dahî mağribî yakın olur.
Zeytinin nûru çıkmağa od yetişmese ona nurdur. Nur üstüne hidâyet verir Allah Teâlâ
nûrunu kime dilese verir.”639 demektir. Ey hidâyetten mahrûm Ebû Cehil karpuzu, bu âyete
nazar eyle ve kendi haline nazar eyle, gör zeytin ağacına neren benzer. Ey tabiat kulları,
nefs-i emmârenin zehiri sizi helâk etmiş, hiç haberiniz yok, eğer olsaydı ol din helâk edici
günâh [162] zehirlerin tez çek kalbinizden çıkarmak üzere olurdunuz mümkün olduğu
kadar. Zîrâ mühlet-i ömür bâkîdir, bu din helâk edici nefs-i emmârenin günâhları dahî
bâkîdir. Pes mü’minler alâmeti budur ki, cehd ederler günâh zehri ruh ve îmanı zâil
etmeden tedârik ederler, gãfil yürümezler. Dâim şeytanla muhârebe ederler ve nefs-i
emmârenin murâdın vermezler ve şeriat kimyâsıyla hakîkatların tebdîl ederler. Zîrâ
tabiblerin ilâcı, marazlı kişiyi helâk etmeden olur, helâk ettikten sonra fâide vermez. Pes
görürsün ki kişi sütde zahmetine mübtelâ olur, eğer süddesi sol yanında iken tezcek ilâç
ederse, marazdan halâs olur inşaallah. Eğer ol südde sol yanından sağ yanına geçerse helâk
eder, sonra ilaç aslâ fâide vermez, günâh dahî böyledir. Pes Allah Teâlâ buyurur ; [M و 638 Nisâ, 4/48, 116. 639 Nûr, 24/35.
228
-��ی= �7��� �ن ا M��CJت ا-U:أح2ه' ی �Tإذا ح W�ن وه' ح���تU�ی= ی� �ت �3ل إن6J ت!] ا |ن و � اU ا
�U Ma’nâsı budur ki; “Dahî tövbesi kabûl olmaz ol kişilerin ki آN��ر أو C� أ.2�ن� 9' .�ا�7 أ
işlerler günâhları hatta ol vakte değin ki ol yetişe birisine ölüm eder, ben şimdi tövbe
eyledim ol kişilerin tevbesi kabûl olmaz, onlar kâfir iken onlara hazırladık yürekleri acıdır
azâb.”640 demektir. Rasûlullâh (sa) Bedir gazâsından döndü, Medine’ye giderken bu hadîs-
i şerifi buyurdu ki “Küçük gazâdan döndük gelin ulu gazâya gidelim dedi. İşitenler ettiler,
bundan ulu gazâ olur mu dediler? Buyurdu ki; kâfirle gazâ etmek âmm değildir, ammâ
şeytan ile muhârebe etmek dâim lâzımdır hiç hâlî olmak câiz değildir ve kâfir ile gazâ
etmek farz-ı kifâyedir, şeytan ile gazâ etmek farz-ı ayndır. Zîrâ sen ondan gãfilsin, ol
senden değildir, ol seni görür sen onu göremezsin, onu unutursun, o seni unutmaz, ulu
gazâ kişiye şeytan ile nefsi öldürmektir ve eğer sizi şeytanla nefsi öldürürse dünyâdan
âhirete îmansız gidersin.”641 dedi. Pes kişi nefsin öldürmek oldur ki, dünyâdan ve ehl-i
dünyâdan yüz çevirip, uzlet ihtiyâr edip ve nefs-i emmârenin başını mücâhede çekiciyle
dâim [163] döve, hiç murâdın vermiye ve takvâ o yanını başından gidermiye ve nefsi
merkeb edinip bine, Allah Teâlâ rızâsı yoluna yürüde ve şeriattan dışarı kadem bastırmaya,
şeriat kimyâsıyla hakîkatını ahlâk-ı hamîdeye tebdîl ede. Pes nefis şeytanı öldürmek ve
cihâd-ı ekber budur. Ammâ nefs-i şeytan öldürmek oldur ki, nefs-i emmârenin bendinde
giriftâr olup, kendi tabiatına müvâfık işler işlemeye ve Allah Teâlâ’nın emrine baş eğdire
ve yüzün dünya talebine ve anın hoşluğuna döndürmeye, sığırlar gibi cem’i himmetini
şehevâta sarf etmeye, âhireti unutmaya. Pes kişi nefs-i şeytan öldürmek budur ve küfür
bunun gibi yaramaz haldir. Her kişi nefsine nazar eylesin, görsün ki, hangi zümredendir
ashâb-ı yemîn den midir, yoksa şimâlden midir? Pes ashâb-ı şimâl onlardır ki, nefs-i şeytan
onları öldürmüştür. Dâim hevâya mutâba’at ederler, yüzleri hevâyadır. Nasîhat; dünyâ seni
terk etmeden sen dünyâyı terk eyle, rabbini râzı eyle. Dünyanı yık ahretin imâret eyle. Eğer
suâl ederlerse ki, dünyâyı yıkmak nedir? Cevap oldur ki, dünyâ muhabbetinden yüz
çevirip, hubb-ı zâta tâlip ola ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip, uzleti ihtiyar edip, samtı
fikrullâh ola ve sözü zikrullâh ola, sebeb-i necât budur. Kãle’n- Nebiyyü (sav)
β€ϖ€β€ϖ€β€ϖ€β€ϖ€ €ο€ €ο€ €ο€ €ο€◊◊◊◊€� ⁄€� ⁄€� ⁄€� ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ “Şol kişi ki samt ile söylemeğe necât bulur” dedi. Ve bir hadîste
buyurur; � ϒ� ♦� ϒ� ♦� ϒ� ♦� ϒ� ♦α ϒα ϒα ϒα ϒ⁄⁄⁄⁄⇔α ⇔α ⇔α ⇔α ϒ ϒ ϒ ϒ ƒ♦⇐⇔ ϒβ2ƒ♦⇐⇔ ϒβ2ƒ♦⇐⇔ ϒβ2ƒ♦⇐⇔ ϒβ2 ′ ′ ′ ′∑⇓∑⇓∑⇓∑⇓⁄♠⁄♠⁄♠⁄♠′′′′ € € € €€β⋅ ⁄€β⋅ ⁄€β⋅ ⁄€β⋅ ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ -
ο′ο′ο′ο′◊◊◊◊⁄� €⁄� €⁄� €⁄� €⇔ ⁄⇔ ⁄⇔ ⁄⇔ ⁄α ƒα�α ƒα�α ƒα�α ƒα� � 3′€� 3′€� 3′€� 3′€⇔ β∉ ϒ⇔ β∉ ϒ⇔ β∉ ϒ⇔ β∉ ϒ”Şol kimse ola ki îman getire, Allah Teâlâ’ya âhiret
640 Nisâ, 4/18. 641 Bulunamadı.
229
gününe inana ya hayır eylesin ya samt eylesin.”642 dedi. Ammâ şol kişiler ki ehl-i dünyâya
karışa ve dilini saklamaya gerekse hevâsına müvâfık söyleye, münâfıkdır mü’min değildir.
Zikrolunan hadîs-i şerifler bu sözü ispat eder. Allah Teâlâ hadîs-i kutsîde buyurmuştur ki,
“Ben çok söyleyenlerin gönlün yıkar harap ederin.”643 dedi. Ammâ Allah Teâlâ
mü’minlerin gönlün harâb eylemez, zîrâ mü’minin gönlü arşullâhtır ve beytullahtır. Pes
Allah Teâlâ arşını ve beytini yakıp harâb eylemez. Hadîs-i kutsî ile ve hadîs-i nebevî ile
sâbit oldu ki, her kim ehl-i dünyâya karışıp hevâlarına müvâfık ne gerekse söyleye, dilini
saklamaya, mü’min değildir, münâfıktır. Eğer mü’min olaydı kıldığı namaz onu dünyâdan
yüz çevirtirdi, uzlet ihtiyâr edip, sözü zikrullâh ve samtı fikrullâh [164] olurdu. Pes Allah
Teâlâ buyurur;
6ϒ� €¬⁄6ϒ� €¬⁄6ϒ� €¬⁄6ϒ� €¬⁄′′′′◊◊◊◊⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€⁄⇔α€ ϒ ϒ ϒ ϒ⌡⌡⌡⌡←β€∋⁄ζ€1⁄⇔α ϒ←β€∋⁄ζ€1⁄⇔α ϒ←β€∋⁄ζ€1⁄⇔α ϒ←β€∋⁄ζ€1⁄⇔α ϒ∑∑∑∑€∩ €∩ €∩ €∩ ⌠⌠⌠⌠♦♦♦♦⁄⁄⁄⁄€µ €€µ €€µ €€µ €⟩⟩⟩⟩♦⇐€≤� ⇔α €≤♦⇐€≤� ⇔α €≤♦⇐€≤� ⇔α €≤♦⇐€≤� ⇔α €≤ϒαϒαϒαϒα Ma’nâsı
budur ki “Tahkik namaz döndürür mâsiyetlerden dahî yaramazdan.”644 demektir. Ey ehl-i
dünyâya karışıp onların hevâlarına müvâfık sözler söyleyen mürâîler zikrolunan âyete
nazar ediniz ve gör namazın var mı? Ey gãfiller, pes hayır mı, şer mi, kazanacağın bilir
misin ve îman makãmında mı olursun? ya küfr makãmında mı olursun, bilir misin? Pes
Allah Teâlâ buyurmuştur;
♥ϕ€� ∞♥ϕ€� ∞♥ϕ€� ∞♥ϕ€� ∞⟨⟨⟨⟨♥⇐€∩ €♥⇐€∩ €♥⇐€∩ €♥⇐€∩ €♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤ϒα 6′πϒα 6′πϒα 6′πϒα 6′π′′′′◊◊◊◊€µ ♣� ⁄� €α ϒ≤€µ ♣� ⁄� €α ϒ≤€µ ♣� ⁄� €α ϒ≤€µ ♣� ⁄� €α ϒ≤€βϒ2 ∞� ⁄1€€βϒ2 ∞� ⁄1€€βϒ2 ∞� ⁄1€€βϒ2 ∞� ⁄1€ ♥� ⁄� €µ ♥� ⁄� €µ ♥� ⁄� €µ ♥� ⁄� €µ
β€β€β€β€⇓⇓⇓⇓€€€€ Ma’nâsı budur ki “Hiç bilmez nefis ne nesne kazanacağın dinle dahî hiç bilmez
nefis hangi yerde öleceğin”645 demektir. Ey ilmine mağrûr ahmak câhiller, bu âyette olan
tehdit neye işârettir bilir misin? hiç kulağınıza girmez. Zîrâ mü’min değilsiz ve sırr-ı
Kur’an’dan mahrûmsuz, şirk-i hafîde karâr etmişsiz, anın için ameliniz yoktur. Kãle’n-
Nebiyyü (sav) buyurur; “Ya’ni bir zaman gele ümmetim üzerine tarîk-i hakta olan
fukarâdan ve ilmiyle amel eden ulemâlardan kaçalar, koyun kurttan kaçar gibi. Pes Allah
Teâlâ ol kavmi üç belâ ile müptelâ eyliye, evveli zâlim bir padişah üzerlerine hâkim ola,
ikinci bereketi rızıklarından kaldıra, üçüncü dünyâdan îmansız gideler.”646 dedi. Basîretin
ecüğüyle zamâne halkına nazar eyle gör, suâl eder derlerse ki, mürşid-i sâdıka bu dünyâda
acîb zemm edersiz, bir kimse yüzaltın verse çok demezsin diye, buhl eden münkirlere
cevap ederiz, üç vecihle. Pes Allah Teâlâ Kur’anda buyurdu �� <= أ<�ا 9' ص32� تJ9I�ه'
642 Bulunamadı. 643 Bulunamadı. 644 Ankebüt, 29 /45. 645 Lokman, 31 /34. 646 Bulunamadı.
230
'9 Ya’ni “Yâ Muhammed al onların malındanوت/آJ9' �97 وصJD .-9' إن� ص-�ت� +)=
sıdksan, onları arıtmak için onunla duâ eyle onlara, tahkik senin duân onların gönüllerin
sakin eyler.”647 demektir. Pes biz dahî anın için alırız, tarîk-i Hakk’ta olan [165] fukarâya
harc ederiz, eğer almazsanız buhulluk etmiş oluruz. Zîrâ ol kişi tarîk-i Hakk’ta olan
fukarâyı bilmeyip, nâ-ehle verir ve dahî Kur’an’da bir âyette buyurur ki,
6′κϒ� €ν⁄ζ€6′κϒ� €ν⁄ζ€6′κϒ� €ν⁄ζ€6′κϒ� €ν⁄ζ€ ′σ⁄ ′σ⁄ ′σ⁄ ′σ⁄€ψ ⁄€ψ ⁄€ψ ⁄€ψ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′⁄′� ⁄� €⁄′� ⁄� €⁄′� ⁄� €⁄′� ⁄� €€€€€ ƒξ€� ⁄� € ƒξ€� ⁄� € ƒξ€� ⁄� € ƒξ€� ⁄� €⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′€⇔ ⁄3€∪⁄ϖ€€⇔ ⁄3€∪⁄ϖ€€⇔ ⁄3€∪⁄ϖ€€⇔ ⁄3€∪⁄ϖ€ € € € €♦≤⇐⇔α ϒ∏€≤ν♦≤⇐⇔α ϒ∏€≤ν♦≤⇐⇔α ϒ∏€≤ν♦≤⇐⇔α ϒ∏€≤ν
€€€€ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓€€€€ ve dahî “Kimki, Allah Teâlâ’dan korksa kılar ona darlıktan çıkacak yerler,
dahî ona rızık verir ona sezmediği yerlerden.”648 demektir. Ammâ Allah Teâlâ muttakîlere
ümîdi olmadığı yerlerden rızık gönderse, eğer kabûl etmezse ol rızkı horlamış olur
neûzübillâh merdûd-ı Hakk olur. Pes anın için alırız, Hakk Teâlâ’nın verdiği ni’metleri
ümidimiz olmadığı yerlerden, tarîk-i Hakk’tan olan tâliplere harc ederiz.
Ey münkir fâsıklar, sizcileyin ağniyâlar kapılarına varıp, onlara baş eğip, rızkımızı
onlardan ummazız neûzübillâh bunun gibi münâfıklardan. Mü’minin alâmeti oldur ki,
halktan ümîdin keser, ehl-i dünyâdan yüz çevirip, yüzün Allah Teâlâ’ya dutar ve dâim bu
âyeti okur
β€ϕϒ∪⁄⇔βϒ2 ∞�β€ϕϒ∪⁄⇔βϒ2 ∞�β€ϕϒ∪⁄⇔βϒ2 ∞�β€ϕϒ∪⁄⇔βϒ2 ∞� ♥� €2 €♥� €2 €♥� €2 €♥� €2 €♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤♦≤⇐⇔α €≤ϒα 6ϒϒα 6ϒϒα 6ϒϒα 6ϒ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ⌠⌠⌠⌠€⇔ϒα ←€⇔ϒα ←€⇔ϒα ←€⇔ϒα ←♥� ⁄♥� ⁄♥� ⁄♥� ⁄⇓⇓⇓⇓€α ′� ϒ≤€α ′� ϒ≤€α ′� ϒ≤€α ′� ϒ≤
€∉′α€€∉′α€€∉′α€€∉′α€ Ma’nâsı budur ki; “İşimi Allah Teâlâ’ya teslîm ederim, tahkik Allah Teâlâ
kullarının hâlini görücüdür.”649 demektir. Pes mü’min oldur ki, Kur’an’ın hükmünü icrâ
ede ve ehl-i dünyâya tavâzû etmeye ve onlara müsâhib olmaya, elinde olan ni’metini tarîk-i
Hakk olan fukarâya harc ede, âhiret azığın düze. Rasûlullâh (sav) buyurur ki, Hakk Teâlâ
dünyâya üç bahş kıldı; bir bahşini mü’minlere verdi ve bir bahşini münâfıklara verdi ve bir
bahşini kâfirlere ve Yahûdilere verdi. Pes mü’minlere verdiği bahşı âhiret azığın düzmek
için verdi. Pes mü’minler dahî Allah Teâlâ’nın verdiği dünyayı gene Allah Teâlâ’nın rızây-
ı şerîfine olan yerlere harc ederler, âhiret azığın düzmek için. İmdi münâfıklara verdiği
bahşini ol münâfıklar Allah Teâlâ’nın sevmediği yerlere harc ederler ve halk görsünler ne
acîb sâhib-i hayır kişidir desinler diye türlü türlü işler işlerler, hayır değil şerr ve azâba
uğramaktır, Kur’an’da buyururki, [166] �9Pی�أی � �ا ص�32ت)' �7 J=U وا Fذى�ی=ا-I!ت � �ا �>*
647 Tevbe, 9 /103 648 Talâk, /2-3. 649 Mü’min, 40,/44. 649 Tevbe, 9 /103 649 Talâk , /2-3.
231
آ� ��ي N�ی ��| �م ا �7 -�; وا =>Yی � ; رئ�ء ا ���س و�> ;-pUB ;7ص�FB ; ت�ابان .-�Nص DpUآ
� ی29ي � ی�2رونص-2اواB D7��آ; ;�- �ا وا!Mآ ��U> ش6ء W-. م�� ,Ma’nâsı budur ki ا )�B�ی= ا
“Ey îman getiren kişiler! bâtıl etmeyiniz sadakalarınızı minnet etmekle dahî incitmekle ol
kişi ki, harç eder malını halk görmek için dahî îman getirmez, Allah Teâlâ ya dahî âhiret
gününe. Pes anın misâli yassı taşa benzer ki, üzerinde toprak ola. Pes dokundu ona ulu
taneli yağmur yeli, ammâ kor ol taşı hiç topraksız güçleri yetişmez bir nesne üzerine,
kazandıkları nesnelerden ya’ni halk görmek için işledikleri hayır diye nesneleden, dahî
Allah Teâlâ doğru yol göstermez kâfir kavme.”650 demektir. Ve bu âyete müvâfık
Rasûlullâh (sav) buyurur ki, “Hiç kimseye kaçmak ve bakmak olmaya ki, beş nesneden
sormayınca, ben-i âdem ayağını yerden kımıldatmaya. Biri bu ki, ömrünü ne yerde
geçirdi?İkinci yiğitliğini şer işlerden sakladı mı?Üçüncü malını ne yere harc eyledi?
Dördüncü budur ki, Hakk Teâlâ suâl eden ilminden nice amel eyledi? Biline ki, evvel
kıyamette hükmolunanın biri şol halk katında şehit olan mürâyîdir ki, Allah Teâlâ ona
verdiği ni’meti bildire diye ki, bu ni’metten hâsıl olan kuvvetleri ne yere harç eyledin?”651
diye “kim ya rabbi yolunda kıtâl ettim başımı verip şehid oldum” diye. Allah Teâlâ diye ki
“ yalansın veli kasdın bu idi ki, bahâdır diyeler ve hem dediler diye. Pes buyura zebânîlere
onu yüzü üstüne cehenneme atalar. İkinci kişi oldur ki, Kur’an okusa, hem öğretse velîy-i
muhlis olmasa, ya’ni Kur’an’ın hükmünü icrâ etmese, Allah Teâlâ ona dahî i’lâm verdiği
ni’meti sora “ne amel kıldın onunla” diye. “Yâ rabbî ilm-i Kur’an öğrettim, onunla amel
ederdim ve nitekim evliyâlar ettiği gibi ve halk benden öğüt alırlardı” diye. Allah Teâlâ
ede “yalan söylersin veli niyetin bu idi ki diyeler, sâfilerden ve halka ta’lim eder va’z-ı
âlimdir diyeler [167] diye okurdun” dünyâda onu sana dediler deyip, zebânîlere buyura,
süreler od’un atalar. Üçüncü ol kişidir ki, Allah Teâlâ ona mal vermiştir. Pes suâl ede ona
verdiği malı neye sarf eyledin? Ol ede “ yâ rabbî senin rızân talep ede verdim” diye. Allah
Teâlâ ede “yalan söylersin, anın için ki, cömerttir diyeler diye, iyi ad kesb ederdin dünyâda
onu sana dediler” Pes buyura zebânîlere “onu yüzün sürüyüp odlara atalar. Dördüncü
dahî ol kişidir ki, Hakk Teâlâ ona verdiği ömrü bildire” diyeler ki, sana verdiğim ömrü ne
yerde hemen tükettin? Yâ rabbi senin emrin içinde geçirdim. Allah Teâlâ ede “yalan
söylersin, şeytan yolunda geçirdin” buyura zebânîlere onu yüzü üstüne sürüyüp cehenneme
atalar. Beşinci ol yiğittir ki, yüzü üstüne atılan yiğitliğin saklamıya, nevâhîsinden dedi.
650 Bakara, 2/264. 651 Bulunamadı.
232
Aceb hiç kulağınıza girdi mi işbu hadîs? Ammâ münâfıkların alâmeti budur ki, ömrün ve
malın ve kıtâlin ve yiğitliğin ve Kur’an okuduğun ve öğrettiğin rızây-ı Hakk içün sarf
etmezler, hemen halk görsün diye ederler ve kâfirler işin işlerler. Zîrâ kâfirlere verdiği
bahşi kâfirler dünyâ bozanlarına ve şeytan yoluna ve dâim nefsin murâdın verip, yiyip
içmeğe sarf ederler. Ey gãfiller, canın bu kafesden çıkıp gittikte, mekânın âlem-i envâr mı
ola, veya âlemi âfak mı olur bildin mi? ne acîb gönül verdin dünyânın câhına? Eğer bu hal
ile gidersen, sonuç düşersin cehennem câhına.
Birgün Hasan Basrî (ra) müridleri ettiler; “yâ şeyh hikâyet şeytandan gãyet bezer
olduk, bizi yaramaz işlere yelter ve hayırdan bizi yığar, dünyâ ma’aşımı terk etmek ve
elimizde olan malı berk dutun size ve oğlunuza, kızınıza gerek olurdur” dediler. Şeyh etti;
“Bugün şeytan bunda geldi sizden kat’i şikâyet eyledi, etti yâ şeyh şu müridlerine nasîhat
eyle, benim hakkıma tamah etmesinler, kendi haklarına râzı olsunlar,ol vakit ki, Allah
Teâlâ beni merdûd-ı ebedî etti, dünyâyı cehennemi bana verdi ve kanaati, cenneti
mü’minlere verdi.” Pes şimdi senin müridlerin biz mü’miniz derler, ammâ benim hakkıma
tamâ’ ederler, çünki mü’min [168] olan kanaati ve cenneti kor da, benim hakkıma mı tamâ’
eder? Şeytan “Ben senin müridlerin îmanların almayınca dünyâ ve cehennem bunlara
verilmez. Zîrâ ben ilmimle mağrûr oldum, Âdem’e hased ettim, mütekebbir oldum ve harîs
oldum ondan sonra Allah Teâlâ beni merdûd kıldı, dünyâyı ve cehennemi bana ve bana
uyanlara verdi” ve dahî ben ettim “yâ mel’un ehl-i dünya kimlerdir ki, senin
yoldaşlarındır? Dedim. Etti “yâ şeyh ehl-i dünyânın yaramaz sıfatları çoktur, ammâ onu
kati yaramazdır. Evveli budur ki yalancılardır, dâim yalan söylerler her gün dilleri ile “lâ
ilâhe illallah Muhammedü’r-Rasûlüllah”derler ammâ Allah Teâlâ’nın emrinden yüz
çevirirler de mü’miniz derler, peygamberin şeriatın, sünnetin terk ederler dâim benim
yolumda çalışırlar gãyet yalancılardır, dilleri ile kalpleri bir değildir. İkinci budur ki,
tekebbürlerdir, ilmine lâyık ameli olan âlimlere baş eğmezler. Üçüncü budur ki, muttakîler
meclisinden kaçarlar harbî kâfirler bahadır gãzî mü’minlerden kaçarlar gibi. Dördüncü
budur ki, tarîk-i Hakk’ta olan zâkirleri sevmezler. Beşinci budur ki, kendi ayıpların
görmezler dâim sâdık mü’minleri kemlikle anarlar, zemmâmlardır. Altıncı budur ki, uzleti
sevmezler, meclisleri çarşılarda ve hammamlardadır ehl-i hevâlardır. Yedinci budur ki,
dâim şâd olup gülerler, hiç ölümlerin anmazlar ve Allah’tan korkmazlar ve ağlamazlar
ammâ dünyâ gussâsından acib ağlarlar. Sekizinci budur ki, çok söylerler nefislerine hoş
gelen sözleri. Dokuzuncu budur ki, iki dostu birbirinden yalan yere ayırırlar, hâsidlerdir.
233
Onuncu budur ki, avradlarına tâbi’lerdir, onların hevâlarına müvâfık işler işlerler. Her
kimde ki, bu on alâmet var ise, ehl-i dünyâ bunlardır, eğer bir kula dahî kãdir değil ise,
âlemde uryân yürüyüp, aç gezerse de, ol benim has yoldaşlarım bunlardır” dedi gitti.
İmdi ey karındaş, şeytan mekrinden emîn olmak dilerseniz, tûl-i emeli gönlünüzden
çıkarın, fikrullâha meşgûl olun, dünyâdan ve ehlinden yüz çevirin, halktan ümîdiniz kesin,
Allah Teâlâ’ya yüz tutun ve kanaati san’at edinin ve Allah Teâlâ’dan korkun ve evâmirin
tutun ve nevâhîsinden ictinâb edin ve horluk ve âcizlik ve gönül sanıklığıyla dâim [169]
Allah Teâlâ’nın rızây-ı şerîfin talep edin ve eğer bu sözlerle amel etmezseniz mü’minler
zümresinden değilsiniz, münâfıklarsınız, benden size hiç fâide yoktur. Zîrâ Allah Teâlâ
râzı olmadığı kimseye hiçbir mürşid-i sâdık onu irşâd etmeğe kãdir olmaz. Pes bir mürşid-i
sâdık huzûrunda bir mürid mücerred olsa evlense veya maaş talep etse, tahkîk dünyâya
meyl eyledi, helâk olup, hidâyetten mahrûm oldu dedi. İmdi her kimin murâdı zâtullâh ise;
tasfiyye-i kalbe meşgûl olsun, mâsivâdan gãib olup, bi’l-külliye Allah Teâlâ’ya müteveccih
olmağa sebep ola, müşâhededen mahrûm kalmaya, ammâ sâlik aslından olmaz. Mâdem ki,
dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip, uzlet ihtiyâr edip, sözü zikrullâh ve samtı
fikrullâh olmayınca. Zîrâ halka karışan kişi dilin saklıyamaz, çok söylemekten gönül ölür,
harâb olur.
Hikâye, Enes bin Mâlik (ra) eder; “Uhud gazâsında bir yiğit şehit oldu, Rasûlullâh
(sav) o günde vardılar donunu çıkardılar nesnesi var mı diye gördüler, karnına bir taş
bağlamış açlıktan bunalmamak için, anası geldi ağlayu ağlayu etti, devlet ve saâdet
senindir ki, Rasûlullah önünde şehid oldun.” dedi. Rasûlullâh (sav) etti, “Neden bildin?
Oğlun hakîkatte şehid olup ehl-i cennet dediğin, eğer mâlayani sözler söylemiş ise ve
tevbesiz âhirete gittiyse”652 dedi. Pes bu hadîs işâretti ki, ey gãfil mağrûrlar, hiç bilir misin
şol kişiler ki, halka karışa, dilini saklamaya ne gerekse söyleye, onun ne dini kalır ve ne
îmanı kalır. Kãle’n-Nebiyyü (sav) ′′′′€⇔ €€⇔ €€⇔ €€⇔ €∫∫∫∫€€€€€β€β€β€β⇓⇓⇓⇓€α €€α €€α €€α € ⁄ ⁄ ⁄ ⁄∑∑∑∑€€€€◊◊◊◊ϒ⇔ €ϒ⇔ €ϒ⇔ €ϒ⇔ €€β€β€β€β◊◊◊◊♥α €♥α €♥α €♥α € Ya’ni
“îmanı yoktur emâneti olmayanın ve dini yoktur ahdi olmayanın.”653 dedi. Ey emânetini ve
ahdini yitirmiş ehl-i hevâlar, bir kelbin adını kömüş korlar, ol kelbe kömüş demekle kömüş
olmaz. Onculayın sizin dahî adınız müslüman olmakla müslüman olmazsınız, mâdemki
emânetiniz ve ahdiniz olmayınca.
652 Bulunamadı. 653 Bulunamadı.
234
İmdi cem’i ibâdetler ki, vardır sıdk menzilindedir, tövbe ol sıdkın içinde dürr-i
meknûn menzilindedir. Bir kişi ne kadar çok ibâdeti olsa ona [170] fâidesi olmaz, tevbe
etmeyince. Gerekse yüzyıl ömrünü ibâdetle geçirsede kabûl olmaz, zîrâ kalbi put-hânedir.
Tevbe cemi’ günâhlardan yüz çevirmektir, ondan sonra Allah Teâlâ’nın muhabbetine
dönmektir ve cümle fiiline müessir Allah Teâlâyı göre, fâil-i mutlak hep haktır, çün anlaya
kendinde zerre kadar kudret görmeye, benlik yayını yasa, horluk ve âcizlik ve miskinlik ve
gönül sanıklığı birle dâim niyâzda ola.
Tevbenin alâmeti budur ki, Allah Teâlâ’nın muhabbet ağacı mü’minlerin gönlünde
biten ol ağacın kökü ihlâstır ve zikrullâhtır ve ihlâs olmaz tevbesiz ve suyu sırr-ı şeriat
bilip hükmünü icrâ etmektir ve budakları ilm-i tarîkatı bilip ve hükmünü icrâ etmektir ve
yaprakları Allah’tan korkmaktır. Zîrâ ibâdetlerin başı Allah’tan korkmaktır. Pes bir ağacın
yaprağı olmasa ıssıdan yemişi helâk olur. Zîrâ ol yaprakları Allah Teâlâ onu için yarattı ki,
ıssıdan yemişleri saklaya. Onculayın Allah Teâlâ’dan korkmayan kişiye şeytan vesvese
vermez mi, işinden amelleri bâtıl olur, neûzübillâh min zâlik ve ol ağacın yemişi Allah’a
vâsıl olmaktır.
Ey gãfiller, nefsinize nazar eylen, görün Allah’ın muhabbet ağacı gönlünüzde
bitmiş mi, ondan sonra bilin mü’min misiniz veya münâfık mısınız? Ammâ bu zikr olunan
vâridât-ı ilâhîleri işiten ma’nâ kulağıdır, ki bâkîdir, ol kişiler ki münâfıklardır bu vâridâtı
ne dinler ve ne işitirler. Zîrâ âhirete ikrârları yokdur. Yüzbin kere tekrar söylesen işitmez
sağırdır, nefis atına binip, dâim şeytan yollarında sekirdirler neûzübillâh. Pes Allah
Teâlâ’nın rızâsını amel-i sâlih içinde gizledi, hışmını nefs-i emmârenin arzularında gizledi.
Pes sen hangisin ihtiyâr edersen âhir mahfelin oldur. Zîrâ Allah Teâlâ bir mahlûka zulüm
eylemez, her hakîkat neyi istersen onu verir. Kavlühü Teâlâ; ا� ت�ج:�ن B; إ W ا -�; ی�<� وات��
�> \Nن PDآ W�B��نآM!]'� تU-bی � Ma’nâsı budur ki, “Korkun şol günden ki, o gün وه'
Allah Teâlâ’ya varırsız, ondan sonra her nefis ne ederse onu bulur, hiç kimseye zulüm
olmaz.”654 demektir. Pes âhir âyet ki, Rasûlullâh (sav)’e nâzil oldu. Kur’an [171] bu âyetle
nâzil olup tamam oldu. Bu âyet geldikten sonra Rasûlullâh (sav) yirmibir gün durdu fânî
dünyâda, ondan sonra fânîden âhirete urûc etti. Allah Teâlâ’nın zâtına erişti hidâyetullâh
ile. Ammâ her kim Allah Teâlâ’nın yoluna varmak dilerse zikrolunan âyeti yol edinsin.
Ya’ni dâim ihlâs ile amel-i sâliha meşgûl olsun, sözü zikrullâh, samtı fikrullâh olsun,
654 Bakara, 2/281.
235
çünkü nefsi ne ederse onu bulur. Pes mü’minlerin alâmeti oldur ki, âyetin hükmünü icrâ
ederler. Pes münâfıkların kulaklarına girmez, şeytan yoluna giderler. Ey mübtedî, eğer
tâlib-i Hakk isen, delilsiz yola gitme, bir mürşid-i sâdık talep eyle tâ ki, bu şerir nefs-i
emmârenin beriyyesini kat’i eyleyip, maksûd kâbesinin cemâline yetişesin.
MÜRÎDİN ŞEYHE OLAN İHTİYACI FASLI
Kãle’n-Nebiyyü (sav) ϒϒϒϒϒνƒϒνƒϒνƒϒνƒ⇓⇓⇓⇓′α ϒ′α ϒ′α ϒ′α ϒ∉ ♣∉ ♣∉ ♣∉ ♣ϕƒϕƒϕƒϕƒ⇔β⋅ ϒ⇔β⋅ ϒ⇔β⋅ ϒ⇔β⋅ ϒϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓⁄⁄⁄⁄€ € € € ∉ ′�∉ ′�∉ ′�∉ ′� ƒ∋⇔αƒ∋⇔αƒ∋⇔αƒ∋⇔α ya’ni
“Şeyh kavmi için nebi gibidir, ümmet içinde”655 demektir. Biline ki, dîn-i islâm yoluna seyr
etmeğe ve âlem-i yakîne erişmeğe mümkün değildir, ammâ bir şeyh vâsıtasıyla müyesser
olur inşaallahü Teâlâ. Mûsâ peygamber (as) evvel emirde on yıl Şuayb peygamber (as)’ın
hizmetin eylemese, “kelîmullâh” devletine erişmezdi, ya’ni hidâyet bulmaktır. Evvel talep
tohumdur ki, Allah Teâlâ dilediği gönüllerde kendisi ekmişdir, onu hiçbir kişi ekmez,
Allah Teâlâ’dan gayrı görmez misin? Rasûlullâh
(sav)’e 7′ 7′ 7′ 7′⌡⌡⌡⌡←β€∋€←β€∋€←β€∋€←β€∋€ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ ♥� ⁄♥� ⁄♥� ⁄♥� ⁄€€€€ € € € €♦≤⇐⇔♦≤⇐⇔♦≤⇐⇔♦≤⇐⇔α €≤α €≤α €≤α €≤∑∑∑∑ϒ¬♦⇔€ϒ¬♦⇔€ϒ¬♦⇔€ϒ¬♦⇔€ €ο⁄ϕ€ϕ⁄ψ€α ⁄ €ο⁄ϕ€ϕ⁄ψ€α ⁄ €ο⁄ϕ€ϕ⁄ψ€α ⁄ €ο⁄ϕ€ϕ⁄ψ€α ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ ♥� ⁄♥� ⁄♥� ⁄♥� ⁄
€µ€µ€µ€µ €∧€≤ €∧€≤ €∧€≤ €∧€≤ϒα ϒα ϒα ϒα âyeti geldi, buna işârettir ki, “Evvel talep tohumunu gönüllere Allah
Teâlâ’dan gayrı kimse ekmez.” 656Ammâ ol talep tohumu her kande ki ekildi, onun bir
varışına mürşid-i sâdık gerek. Pes şöyle bil ki, müridin şeyhe ihtiyâcı olduğuna bunca
vecih birledir. Evvel vecih budur ki, zâhir yoluna, sûret kâbesine delilsiz hiç kimse varmaz,
yolu görmek mümkün iken ve hem kadem-i zâhir iken ve hem ıraklığı muayyen iken
ondaki hakîkat yoldur. Bu kadar bin enbiyâlar, evliyâlar artık eksin gereğin Allah bilir. Ol
hakîkat yolundan kadem urup seyr ettiler, hiç birinin kadem nişânı [172] belirmez. Zîrâ ol
hakîkat yolunu ma’nâ gözü görür, ten gözü görmez. Pes sâlik-i mübtedî bu yolu nice
görebilsin, ya ne kadem ile seyr edebilsin kılavuzsuz? Kãle’n-Nebiyyü (sav)
∏∏∏∏� ♠ℵ⇔α ♠� ♠ℵ⇔α ♠� ♠ℵ⇔α ♠� ♠ℵ⇔α ♠⟨⟨⟨⟨′θ ′∏ϒ′θ ′∏ϒ′θ ′∏ϒ′θ ′∏ϒ∉♠� ⇔α∉♠� ⇔α∉♠� ⇔α∉♠� ⇔α [Evvel kılavuz sonra yol.]657 demektir. Pes hiç kimse
kendi kendinden hakîkat yolun görüp câhillik, devrâzesinden halâs olup, menzile erişmez.
Ola ki, cümle kâinâtın ilkidir, Hz. Muhammed (sav) dir. Ona buyurdular ki; ��أوح � وآ�
إ � روح� <= أ<�ن� <� آ�] ت2ري <� ا )��ب و � ا Qی�Uن و )= ج:-��w ن�را ن29ي 7; <= ن$�ء <=
Ma’nâsı budur ki, “Onun gibi vahyeyledik sana Kur’an’ı emrimiz ile, sen bilmezdin .!�دن�
kitap nedir, dahî îman nedir? Lâkin biz onu nur eyledik ya’ni Kur’an’ı hidâyet veririz
655 Bulunamadı. 656 Kasas, 28/56. 657 Bulunamadı.
236
onunla kime dilesek kullarımızdan.]658 demektir. Pes böyle olucak yakîn olursun, zîrâ
delilsiz bu yolu katetmek mümkün olmaya. Pes ikinci vecih budur ki, yollarda eğriler ve
harâmîler çoktur. Ammâ bir kişi yola gider olsa, onu harâmîden kurtarır yoldaş ve yol bilen
kılavuz olmayınca, kişi menziline eremez, mürid dahî böyledir. Âhiret yolunun harâmîleri,
nefs-i emmârenin hükmüdür ki, ol şeytandır ve hem kâfirdir ve hem münâfıkdır, âhiret
yolunun azîm harâmîleridir. Ammâ mürîdi onlardan saklayacak hidâyetullâh ile şeyhtir,
tarîk-i necât göstermekle. Pes üçüncü vecih budur ki, bu yolda âfetler ve şüpheler çoktur,
çünkü dehrîler ve tabâîler ve felâsifeler ve hâricîler ve gayri ehl-i hevâ bid’atlar bi’l cümle
onlar ki, mürşide hor baktılar, delilsiz bu yola kadem bastılar, bu akabelerden geçemediler,
mahrûm kalıp helâk oldular. Pes ol sahib-i saadettir ki, meşâyıhlardır, velâyetlerin
penâhından seyr u sülûk ettiler, hidâyetullâh ile cümle âfâtın ucuna eriştiler ve her birinin
hakîkatına muttalî oldular. Ol akabelerden selâmet birle geçtiler, necât bulup menzile
eriştiler. Evvel emirde mürşid-i sâdıka teslîm-i külliye ile teslîm olup ve tâ’limine râzı
oldukları için. İmdi her kişiye lâzım geldi ki bir şeyhe teslîm ola, delilsiz yola girip helâk
olmaya. Dördüncü vecih budur ki, sâlik bu yollarda Hakk’a riyâzetler ve mücâhedeler
eylemekle bir makãma yetişir ki, [173] gönül âyinesi tecellî olup safâlar bula, tecellîy-i ruh
hâsıl olur. Zîrâ kendi ma’nâsından Hakk’ı temyiz edemez, galata düşer, mağrûr olup şöyle
sanır ki, tecellîy-i Hakk hâsıl oldu ve maksûduna erdi “enel-Hakk” da’vâsın etmeğe başlar
neûzübillâh. Zîrâ anın aklı onu idrâk edemez. Pes evliyâdan bir kişi gerekdir ki bu
makãmdan yukarı ağmış ola, ya’ni kendi ma’nâsından Hakk’ı temyiz etmiş ola, “ �ف. =>
makãmına erişmiş mürşid-i sâdık ola ki, “enel Hakk” da’vâsın eden ”نB ;MN�2 .�ف ر7�;
mağrûru bunun gibi vartadan halâs ede. Eğer mürşid-i sâdıktan meded erişmeyecek olursa
neûzübillâh, îman zâil olur. Zîrâ hulûl ve ittihad âfâtından giriftâr olur. Allah Teâlâ
hulûldan ittihaddan münezzehtir. Ammâ ey “ene’l- Hakk” da’vâsın eden mağrûrlar, Hakk
tecellîsine matlûb lâzımdır, lâzım olan nefs tûru pâre pâre olmaktır ve bâtıl sıfatları zâil
etmektir, kande kaldı ki, kendi ihtiyârıyla “enel Hakk” demek neûzübillâh. Beşinci veche
budur ki, gayb âleminde görmediği nesneler yüz gösterir, vâkıalar yolu açılır onu karşılar
ki, onun her biri gaybdan işârettir. Müridin terfiyyesine ve tenezzülüne ve sıfat-ı hamîdesin
ve zemîmesin bilmeğe ve ahvâl-i şeytan bilmeğe ve rahmâniyyeyi bilmeğe alâmettir ve
nice kapılar vardır, onu mübtedîler bilmez. Zîrâ bunlar gayb dilidir, gayb dilin köe ve ehl-i
gayb bilir. Ammâ bir mürşid-i sâdık gerek ki, müridin vakâların keşif edip beyân ede,
658 Şûrâ, 42/52.
237
mürid dahî gayb dilin öğrene. Ammâ bu resme olmazsa mürid ol işâretlerden mahrûm
kalır, terakkî etmek ona mümkün değildir, ma’rifetten mahrûm kalır. Ammâ nice veche
vardır ki şeyhe ihtiyaç olmakda, insâf ehline bu kadar söz kifâyet eder. Pes irâdet cümle
saâdetlerin tohumudur, zîrâ müridlik Hakk Teâlâ’nın sıfatıdır, mâdemki Hakk Teâlâ bu
sıfatla kulluk canına tecellî irâdet kılmasa, hiçbir kimse mürid olmazdı. Pes bu saâdet
tohumu gönül tahtına Hakk Teâlâ’nın bahşişidir düştü. Ammâ kim ol gaybî mühimmâtı
zâyi’ kılmaya ki, ol irâdetin nûru od kavı gibidir ki, kava yapışır, eğer kuru kibritle kavdan
olmayıp ve kuru odunlar birle meded olmayacak olursa, ol od kavı gene yüzünü kendi
makãmına dönüp aslına rücu’ eyler. İmdi ol irâdetin dahî mededi oldur ki, [174] mürid
kendi mürşid-i sâdıkına teslîm-i tâm ede tâ ki, nefs şeytanın hevâsı ol irâdeti zâyi’ kılmaya,
bir kişi dilese ki, bir perverişi ve terbiyyeti kendi ilmiyle ve akl-ı muktezâsınca ede, hiç bir
şeyhe mürid olmadan herkes murâda erişmeye, bilki vartadan helâk ola, âkibet-i şeytan
gibi Allah Teâlâ’nın rahmet-i hâssasından mahrûm kala.
Ey ilmine mağrûr ahmak câhiller, Allah Teâlâ şeytana ve cem’i meleklere Âdem
(as)’a secde edin diye buyurduğu neye işârettir, hiç bilir misin? Ey ma’rifettten mahrûm
câhiller, eğer bir kimseye şeytan vesvese kılıp mağrûr kılsa bu yolun delili Kur’an’dır.
Ammâ hemen Kur’an ve ilm-i şeriat hod bu yolu beyân kılar, şeyhe mürid olmak ne hâcet
diye? Pes azâzildir Hakk’ı ikrâr eylemez, Hakk Teâlâ Kur’an’da mürşide teslîm olun, diye
buyurdu. Rasûlullâh (sav) ∏∏∏∏� ♠ℵ⇔α ♠� ♠ℵ⇔α ♠� ♠ℵ⇔α ♠� ♠ℵ⇔α ♠⟨⟨⟨⟨′θ ′∏ϒ′θ ′∏ϒ′θ ′∏ϒ′θ ′∏ϒ∉♠� ⇔α∉♠� ⇔α∉♠� ⇔α∉♠� ⇔α diye buyurdu. Ey ma’rifetten
mahrûm azâzil, cevap ederiz ki, şek yokdur bu yolun delili Kur’an’dır ve bu yolu şeriat
beyân etmiştir velâkin bunun misâli ona benzer ki, nice hâzık tabibler geldi, ilhâm-ı Hakk
onlara meded eyledi, rencler çekip say’-ı belîğ ettiler, türlü türlü marazları ve illetleri
bildiler, edviyenin havasına muttalî oldular ve mâcunlar ve şerbetler düzdüler, her birinin
ve salâhın ve fesâdın beyân ettiler, nice marazlara sebep olmak için. Eğer ol asırda ol
tabiplere şâkirt olmayıp onun halefi olmayaydı, tabip ilm-i zâil olur giderdi. Pes bir kişi bu
zamanda bu bir maraza mübtelâ olsa, ol tabîb-i hâzıka hizmet eden olmasa, tabip
kitaplarına bakmakla muâliceye kãdir olur mu, hâşâ olmaz. Ammâ tabib-i hazıka şâkirt
olan nice yıllar hizmet edip, öğrendiler muâliceye düşürdüler ve tecrübeler ettiler ve
üstadları tarîkınca öğrenirler, yoksa tabip kitaplarına bakmayınca, ol marazın hakîkatın
bilmeyince, muâliceye kãdir olmaz. İmdi bunculayın kıyas eyle 97' <�ض�-3 6B Kur’an’da
hastalığına ilâç etmek için Allah Teâlâ rasülullâh (sav) hazretine Kur’an’ı indirdi. Nitekim
buyurur ki, . W-. �ي أن/ل� -�; ا 2U� w2! Ma’nâsı budur ki, “Şükür ol Allah’a ki ا )��با
238
indirdi kulu üstüne Kur’an’ı”659 demektir. Bir âyette dahî buyurur; � ون�/Jل <= ا ��*ن <� ه
=�>YU- �Uء ورح�N[175] ش Ma’nâsı budur ki “İndiririz Kur’an’ı ki, şifâdır dahî rahmettir
mü’minlere.”660 Pes cümle edviyeler ve mâcunlar ve şerbetler onda cem’i olmuştur ki � و
6B �� آ��ب <!= رoK و � ی�7\ إ Ma’nâsı “Yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir
kitaptadır.”661 Pes Hz. Muhammed (sav) “Tabib-i hâzıktır, dîn-i islâm içinde ki, Allah ona
zâhir ve bâtın hastalığını bildirdi ve her birinin muâlecesini”662 buyurdu ki ; وإن�� 29�ي
'��M> ص�اط W Ma’nâsı; [Şüphesiz ki sen doğru bir yolu göstermektesin.]663 Ve Hz. Ebûإ
Bekir (ra) Hz. Ömer ve Hz. Osman ve Hz. Ali (r.anhüm) anın halîfesi ve kâmil
şâkirtleridir, 97' <�ض�-3 6B hastalığına ilâç etmeyi ondan öğrendiler, her biri bir maraza
ilâç etmeyi ondan öğrendiler. Her biri bir maraza ilâç etmeyi kemâle yetiştiler ve bir maraz
ve ilâç kalmadı ki, onlar beyân eylemeye ve dahî ashabdan nice kişiler bu ilmi kesb
ederler, tâbiin dahî ashabdan bu ilmi kesb eylediler.
İmdi bâtın yüzünde tâlim eden mürşid-i sâdıklar hayyen hayya nakledip “ilâ
yevmina hâzâ” bu zamana gelince, bu tarîk üzerine soruldu, şimden sonra dahî böyledir.
Bu zikr olunan mürşid-i sâdıklar; Kur’an ve hadîs tarîkınca türlü sevaplar ve ilâçlar istihrac
ederlerdi ki, mükâşiflerdir, te’villeri hiç ehl-i zâhir te’vîline benzemez, nice kitaplar tasnif
ettiler, dîn-i islâm tabibi içre ki, ol sırr-ı şeriattır. Ammâ şöyle biline ki, bir kişi, '97�-3 6B
.hastalığına ilâç etmek kendi nazarı birle onların kitaplarından müyesser olmaz<�ض
Mâdem ki, mürşid-i sâdıka teslîm-i külliye olup, ta’limine râzı olup kavlen ve fiilen
emrine, nehyine râzı olmayınca, meşâyıhlar sözün anlamak müyesser olmaz, onların
sözleri kelâmullâhtır ki, sırr-ı Kur’an’dır, ondan sonra eşref-i mahlûkãt ve efdal-i
mevcûdât, Hz. Muhammed Mustafa (sav) sözündendir ve hakãyıktan ve burhânü’l-
vâsilîne ve sultânü’l- ârifîn kutb u rabbü’l âlemîn, aliyy-i veliyyullâh sözündendir, letâiftir.
İmdi her kişi bunun gibi ulûm-ı esrâra muttalî olmaz illâ mükâşifler. Pes öyle
oluncak meşâyıh kitaplarının zâhirine bakmakla irşâd etmek ve hükmetmek nice câiz olur?
Pes Bâyazid-i Bistâmî rahmetullâhi aleyh etti; “bizim tarîkımızda vardır, ona mükâşefe ve
müşâhede tarîki derler, akıl anın idrâkinden âcizdir. [176] Ammâ havâss-ı zâhire ma’kûlât
659 Kehf, 18/1. 660 İsrâ, 17/82. 661 En’âm, 6 /59. 662 Bulunamadı. 663 Şûrâ, 42/52.
239
idrâk etmekten âcizdir.” dedi. Ammâ Cüneyd-i Bağdâdî (ra) hikâye etti; “biz bu ilm-i
tasavvufu kâlden almadık, belki, açlıktan ve susuzluktan ve dünyâyı ve ehl-i dünyâyı
terkedip ve uzlet ihtiyâr edip, mürşid huzûrunda nice yıllar Allah Teâlâ’nın aşk-ı oduna
yanıp kül olmaktan bulduk. Ol Allah Teâlâ’nın bahşişidir her kişiye müyesser olmaz.”
Ey ibâdette kalan mukallidler, dünyânın lezzetine yöneldiniz, Hakk Teâlâ
kulluğundan döndünüz, nefsin arzusunda sâkin oldunuz. İş bu vecihle âlimlik da’vâsına
düşüp, mürşide türlü haller edip hor bakarsız, şeytan Âdem (as)’a baktığı gibi. İmdi her
kişiye gerekir ki, şeytan gururuyla ve nefs-i hevâsıyla mağrûr olup, aklına itimat etmeye,
bir mürşid-i sâdık talep ede tâ ki, onu “97' <�ض�-3 6B” hastalığından halâs ede, tarîk-i
necât göstermekle ta ki, âhiret devletinden mahrûm kalmaya şeytan gibi neûzübillâh.
ŞEYHLİK MAKAMI, ŞARTLARI VE ALÂMETLERİ
Şöyle bil ki, Allah Teâlâ Hızır (as)’a şeyhlik makãmını ve muktedâlık mertebesini
isbât eyledi ve Mûsâ (as) ona müridlik ve ilm-i ledünnî tahsil etmeğe buyurdu ve delil birle
ki, kavlühü Teâlâ > ج2ا .!2ا�B �U-. ��2ن => w��U�-.2ن� و�. => �Uرح w��دن� *ت�!. = ; �3ل
�+W هD أت�!:� .-W أن ت:-U> 6�UJ�� UJ-.] رش2ا �3ل إن�� = تI�Mt <:6 ص!�ا> W-. �!وآy ت
d�ت ' � أ<�ا 7; �!�ا <� 6�3ل +2Z�ن6 إن ش�ء ا -�; ص�7�ا و � أ. Ma’nâsı budur ki, “Pes
buldular onda bizim kullarımızdan bir kul ki, Hızır (as) dır ki, verdik idi ona nübüvvet
bizim katımazdan, dahî öğrettik ona bizim ilmimizden gayb ilminden”etti. Mûsâ (as) “ona,
geldim sana uymağa bu şartla ki, bana öğretesin senin ilminden irşâd ile” dedi. Hızır (as)
etti “senin gücün yetmez benimle sabretmeğe dedi, dahî nice sabredebilirsen ki, sen onun
haberin bilmezsin” dedi. Mûsâ (as) etti “inşaallah beni sabredici bulursun ve sana bir işte
âsî olmazım.”664 dedi, demektir ki, âyet birle isbât oldu ki, bu mertebelere erişendir mürşid-
i kâmil. Zîrâ mürşidliğe [177] ehil olmaklığın bünyadı bunun üzerinedir. Ammâ mürşid
oldur ki, bu mertebeleri isbât eyleye, ya’ni evvel hâs abdiyyet isbat eyleye ki, Hakk Teâlâ
Hızır hakkında ←β€←β€←β€←β€ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ αƒ� ⁄ϕ€∩ αƒ� ⁄ϕ€∩ αƒ� ⁄ϕ€∩ αƒ� ⁄ϕ€∩ dedi. Ya’ni “bir kul bizim
kullarımızdan” dedi. İmdi hâs abdiyyet isbât eylemek budur ki, nefis bağından âzâd ola,
dünyâdan ve ehlinden yüz çevire ve ağnıyaya hiç tevâzû eylemiye, yüzlerin dahî görmek
istemiye, kaldı ki kapılarına varmak ve ehl-i hevâyı aslâ sevmiye, zîrâ kul efendisine tâbi’
olur ve ekser vaktini zikrullâh ve fikrullâh ile geçirir ve Allah Teâlâ ne dilerse ol dahî onu
diler. Ammâ hâs kullar oldur ki, adını efendisi koya ve efendisi ne dilerse ol dahî onu 664 Kehf, 18 /65-69.
240
dileye ve ne verirse onu yiye ve giye ne buyurursa onu işleye. Pes böyle hâs kulluk isbat
olur ve eğer nefis bağından âzâd olmamış olursa, pes nefsine kul olmuştur, hâs abdiyyet
kande kaldı. zîrâ pehâsına kesilmiş kul üzerinde bir akçe kalsa henüz kuldur, âzâd değildir.
İkinci rahmet-i has bulmaktır, indiyyet makãmında. İmdi bu mertebe hassü’l-hâslarındır
gayrıya değildir. Zîrâ Allah Teâlâ’nın sıfatından nâsib bulan üç fırka-i tâifedir, avâm ve
havâs ve hassü’l- hâs’tır. Pes avâm rahmeti vasıtayla bulur dünyâda olur. Zîrâ nasibleri
rahmâniyyet sıfatındandır ki, rahmet-i âmm’dır. Dünyâda cem’i mahlûkãta hâs değildir.
Hakk Teâlâ “W!Tv W-. W�Uرح [�!+” diye buyurduğu ona işârettir, gãfil olma dünyâ
devletine mağrûr olma, sonu azâbtır. Ammâ havâssın nasîbi rahîm sıfatındandır ki, enbiyâ
dâ’vetin kabûl etmek vasıtasıyla ve mürşide mutâbaat berekâtında âhiret ni’metlerin bulur
hidâyetullâh ile ki, rahîm sıfatının eserindendir, bâkî ni’metlere lâyık olmak. Ammâ
hassü’l-hâssın nasîbi errahmânirrahîm’in sıfatındandır ki, vâsıtasız. Nitekim Allah Teâlâ
Muhammed (sav) hazretine buyurdu ki, =Uاح�� وD3 ربJ اNv� وارح' وأن] �� ا Ma’nâsı
budur ki, “Yâ Muhammed, et ya rabbi, günâhımız bağışla dahî rahmet ile dahî sen rahmet
edicilerin yârânısın.”665 demektir. [178] İmdi bu âyet işârettir ki, Allah Teâlâ rahmeti
vâsıtasız hâssına indiyyet makãmından ki, β€β€β€β€ϒ� ⁄ϒ� ⁄ϒ� ⁄ϒ� ⁄ϒ∩ ⁄ϒ∩ ⁄ϒ∩ ⁄ϒ∩ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ƒ ƒ ƒ ƒ∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊⁄ψ€�⁄ψ€�⁄ψ€�⁄ψ€� ona işârettir ki,
bu makãm sıfat-ı ulûhiyyet tecellîsinin eserindendir, ahlâk-ı ubûdiyyet birle sıfatlanmaktır.
Mürşid-i kâmillerin makãmıdır, yoksa her gönlünüzü kör olmuş mukallidlerin makãmı
değildir. Üçüncü budur ki, vâsıtasız ulûm hâsıl ede, Allah Teâlâ’dan. Nitekim buyurur;
βƒβƒβƒβƒ◊◊◊◊⁄⇐ϒ∩ β€≤⁄⇐ϒ∩ β€≤⁄⇐ϒ∩ β€≤⁄⇐ϒ∩ β€≤′� €⇔ ⁄′� €⇔ ⁄′� €⇔ ⁄′� €⇔ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′ββββ€€€€⁄⁄⁄⁄◊◊◊◊€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€ dedi. Allah Teâlâ âlemin sıfat birle şol
sâlike tecellî kılar ki, gönül levhası tamam pâk ola. Şol nesnelerden ki, ruhla ve aklıyla ve
sem’iyle görmekle hâsıl olan ulûmlardan. Zîrâ mâdem ki, bunun gibi ulûm-ı gönül levhine
karâr ede, herkes gönül vâsıtasız ulûmu Allah’tan kabûl etmez, hiç şek eyleme bu hak söze
inan.
İmdi ilm-i ledünnî Allah Teâlâ’nın zâtını ve sıfatını bilmektir vâsıtasız. Pes ol Allah
Teâlâ’nın ta’limiyle hâsıl olur. Pes “�U-. ��2ن => w��U�-. 666”و dedi. İmdi Allah Teâlâ’nın
ilmi vâsıtasız her kişiye lâyık olmaz tâ ki, bir kuluna inâyet kılıp onu bir mürşid kapısına
göndere, ol mürîd-i sâdık dahî mürşid-i sâdıka ve şöyle teslîm ola ki, mürşidinin gönlüne
gire, hatırın gözede ve takvâ libâsın giye ve şer’i başına tâc ede, dünyâyı terk ede, mürşid
huzûrundan ayrılmaya, uzleti ihtiyâr ede, nefsin başını mücâhede kılıcıyla dâim döğe ve 665 Mü’minûn, 23 /118. 666 Kehf, 18/65.
241
nefsini merkeb edinip, Hakk yoluna yürüde ve Allah Teâlâ’nın aşk oduna yanıp kül ola,
tamâm ahlâk-ı zemîmeden pâk ola ve tasfiyye-i kalp ede ve kendi mâhiyyetini idrâk ede,
sonra vâsıtasız Allah Teâlâ’nın ta’lîmine lâyık olur inşaallah. Ondan sonra Allah Teâlâ ona
zâtını, sıfatını tecellî eyler ondan “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” makãmına erişe, ondan
şeyhliğe lâyık olur, ondan sonra Allah Teâlâ’nın işâretiyle ve mürşidinin işâretiyle ki hak
işâretinin mazharıdır, “;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. =>” makãmına erişen mürid, şeyhlik
makãmında nasîb ederler, icâzet verirler. Ol tâlib-i Hakk müridleri nefs-i emmâre bağından
[179] âzâd etmek için tarîk-i necât göstermekle.
Pes şeyhlik makãmının şartı ve mertebesi çoktur. Ammâ birkaçın beyân edelim
inşaallah ve bir şartı budur ki, ahkâm-ı şeriattan haberdâr ola. Eğer din bâbından bir
mes’ele suâl ederlerse, anın hakkından gelüb cevap vere ve ilm-i tarîkatta ve hakîkatta âlim
ola. Biline ki irşâd keşifle olur, hemen ilm-i zâhir birle olmaz. Zîrâ ilm-i şeriat, farz vâcib
ve sünneti, helâli ve haramı ve mübâhı ve kerihi ve elfâz-ı küfrü ya’ni ahkâm-ı şeriatı
bilmektir. İmdi ilm-i tarîkat mâsivâdan gönlü mücerred edip, ahlâk-ı zemîmeden tamam
pâk olup ve ahlâk-ı hamîde birle müzeyyen ve münevver olmak ne haliyle olur ve ilm-i
hakîkat kişi kendi mâhiyyetini idrâk edip, Allah Teâlâ’yı bilmektir ve müşâhede edip ve
seyr-i fillâhtır. Ammâ bir şartı dahî budur ki, yürekli bahâdır ola ve halkın melâmetinden
ve münâfıkların fitnesinden kayırıp teşviş yemiye, makãm-ı irşâddan yüz döndürmiye, ve
bir şartı dahî budur ki, pâk dâmen ola takvânın libâsın giye, ahkâm-ı şeriatı başına tâc ede,
onda ehl-i bid’at olmaz, nefsinin şehveti gãlip olmaz, mû’tedîl olur ve lâtif birle avradlara
ve emradlara iltifât etmez ve himmeti âlî olur, ehl-i dünyâya iltifât etmez, halktan ümîdin
keser ve ehl-i dünyâdan uzlet eder, onlara karışmaz, kande kaldı ağniyâ kapısına varmak,
neûzübillâh gizli şirkten. Ammâ bir şartı dahî budur ki, tarîk-i Hakk’tan olan fukarâya
şefkâtli ola, onları tedrîciyle riyâzet ve mücâhedeye harîs kıla. Ammâ götürmedikleri yükü
yükletmiye ve örtemeyecek râzı açmıya. Ammâ ehlinden diriğ etmiye ve müridlerine ehl-i
dünyâ bakışın bakmıya, ya’ni kimsenin malına ve güzelliğine ve çirkinliğine ve sözüne
bakmıya, illâ ikrârına ve talebine baka. Her mürîde hâline lâyık ihsân ede ve sıfat-ı cemâli
ile terbiyye edecek yerde, sıfat-ı celâl birle terbiye ede ve mahalli gelmeyince tarîkattan ve
hakîkattan haber vermiye, tâ ki inkâra düşürmiye ve bir şartı dahî budur ki, kuvvet
tevekkül-i kemâlde ola. Müridlerinin rızkı için gönlü dar olmıya, eğer müridi bin olursa da
[180] dahî esbâb-ı maîşet korkusundan ötürü birisin red etmiye ve şöyle biline, her kimse
ki kapısına gelir, rızıkla ve bereketiyle gelir ve bir şartı dahî budur ki, kendini, Allah
242
Teâlâ’ya teslîm ede, deryâya düşmüş bir tahta gibi ki, Allah Teâlâ’nın irâdetiyle her
nereden eserse, ol tarafa gide. Pes bir şartı dahî budur ki, Hakk Teâlâ onu her kim ki dilese
anın hizmetine göndere ve her kimseyi ki dilese kapısından süre, bunların cümlesini
Allah’tan bile, melûl olup, bu işte sütlük göstermiye, ben bî-hûde yere zahmet çekerim ne
kasıtlıdır deyip ve azınlamıya, ola ki kulluk vazîfesidir yerine getire, kul hizmette gerektir
diye. Allah Teâlâ ne iş için yarattıysa ol işte ola. Zîrâ her kişi ki, onun sohbetine erişti,
Allah gönderdi bile ve onu terbiyye etmek Allah Teâlâ’nın hizmetin etmekdir. İmdi bu
hizmet Allah Teâlâ katında ulu hizmettir. Ve bir şartı dahî budur ki, sâbirînden ola. Ammâ
sabır üç mertebedir; evveli; isyândan sakınmaktır. İkinci; Hakk Teâlâ’nın ta’atından sabr
ede, ta’at halkasını devir ede, Hakk Teâlâ’nın evâmirin saklıya ilmi şer’i ile Hakk Teâlâ’ya
ihlâs ede, şekki koya. Üçüncü; Hakk Teâlâ’dan gelen belâlara sabr etmektir. Ve bir şartı
dahî budur ki, Hakk Teâlâ yolunda halîm ola, sâdık mü’minlere ve münâfıklara ve kâfirlere
kãdir oldukça buğz ede, sevmiye Allah için ve subuh bağışlayıcı ola ve nasîhat birle
muâlece kıla, eğer nasîhat birle ilâca kãbil olmazsa suçun bağışlamaya, hakkından gele.
Zîrâ Allah Teâlâ haktır şeriata riâyet vâciptir tâ ki, mürid şeriattan dışarı kadem bastırmıya.
Ve bir şartı dahî budur ki, tatlı dilli ola, her sözün Kur’an’a ve Hadîse müvâfık ola,
münâfıklara acı gele. Ve bir şartı dahî budur ki, dostluğu ve düşmanlığı Allah için ola,
nefs-i murâdı için olmıya. Ve bir şartı dahî budur ki, kendine yavuzluk eden ehl-i islâma
iyilik ede. Ve bir şartı dahî budur ki, gönlü alçak ola, tekebbür olmaya illâ tekebbürlere
tekebbür ede. Ve bir şartı dahî budur ki, dervişlere hor bakmıya belki, kendi nefsini cümle
mü’minlerden ednâ bile, hürmete ve izzete aldanmıya. Ve bir şartı dahî budur ki, kanaat
gencine erişe, gelip nefsinin murâdı için canını od’lara bırakmıya. [181] Ve bir şartı dahî
budur ki, kendi murâdı için dünyâ padişahlarına varmıya, ağniyâ kapısına varıp tevâzû
eylemeye ve zâlim hakimlere emr-i ma’ruf ve nehy-i münker söyliye hiç korkmıya. Ve bir
şartı dahî budur ki, nefsini hesâb edip, iyi bilmeye şerr bile, ne kadar ibâdet ederse zerre
miktârı ibâdet görmiye, hangi taattır hazrete lâyık diye korka, aceb kıldığım taat kabûl oldu
mu olmadı mı diye ağlıya. Ve bir şartı dahî budur ki, cümleden ziyâde Allah Teâlâ meyl
ede ve sâlikler ahvâlinde gayret gözliye, hâlini dürüst kıla. Hz. Muhammed (sav) izin
izliye. Ve bir şartı dahî budur ki, gönlü sanık ola, şâd u hürrem olup gülmiye. Ve bir şartı
dahî budur ki, müminleri ne sanırsa kendin sana, eliyle ve diliyle bir mü’mini incitmiye,
her kimde bu şartlar bulunursa gayrısı dahî bulunur inşallah, erbaîne erişmiş mürşid-i
sâdıktır, âsâyı eline almak lâyık olur. Pes rızây-ı Hakk için âsâyı tuta, çoban gibi halkı
243
Hakk’a çevire. Zîrâ Allah Teâlâ katında bu hizmet uludur, ammâ insan-ı kâmil olana
lâyıktır bu hizmet, nâkısların değildir. İnsan-ı kâmil oldur ki, evvelâ bile ki, telkin beş
harften mürekkebdir “tâ” niye delildir ve “lâm” niye delildir ve “kãf” niye delildir ve “yâ”
niye delildir ve “nûn” niye delildir bile ve haddın kesb ede tâ ki, telkin vermeye lâyık ola
ve âsâ dahî üç harftir “ayn” niye delildir ve “sâd” niye delildir ve “elif” niye işârettir bile
ve haddın kesb ede ta ki, âsâyı eline ala halkı Hakk’a çevire, imâme dahî üç harftir ki,
“ayn” neye işârettir ve iki “mim” neye işârettir ve bile ve haddın kesb ede ta ki, imâmeye
lâyık ola. Ey imâmeden bî-haber ehl-i teşbîh mukallidler, Hz. Muhammed (sav) Allah
Teâlâ’dan üç hırka indi gökten yeryüzüne, biri ak va biri yeşil ve biri kara. Hırka üç harftir
“Ha” neye işârettir ve “Rı” neye işârettir ve “Kaf” neye işârettir ak neye işârettir ve yeşil
neye işârettir ve kara neye işârettir bile, haddın kesb ede. Ammâ hırka kim ki, lâyık
olursun ve seccâde dahî dört harftir. “sin” neye işârettir ve “cim” neye işârettir ve “elif”
neye işârettir ve “dal” neye işârettir bile ve haddın kesb ede. Ammâ ondan sâhib seccâde
olur. Hâsıl-ı kelâm; her kim bu zikr olunanların alâhide sırrın bilip ve âlim olup [182] ve
haddın kesb edendir. İnsan-ı kâmil ve mürşid-i sâdık olur, yoksa Nasârâ gibi ehl-i teşbih
olmakla olmaz, câhile kâmil denilmez.
Ey dervîş onlar avâmın şeyhidir, onlara eş olma. İmdi telkinin ve âsânın ve
imâmenin ve hırkanın ve seccâdenin ve ak’ın ve yeşilin ve karanın sırrına âlim olup,
haddın kesb eden şol mürşiddir ki, makãm-ı temekküne erişmiştir ve “ �ا 7��iق ا[��-Oت ”
birle münevver olmuştur ve kalbi hikmet pınarı olmuştur ve nûr-ı hakîkıyla canı sırr-ı tûra
çıkmıştır ve ism-i a’zâma mazhâr olmuştur ve makãm-ı a’lâya erişip ve sâbirînden ve tarîk-
i Hakk’ta elif gibi doğru durur, ve Ali’yyü veliyyullâhın ilmine vâris olmuştur ve imâme
mülküne erişip ve Muhammed (sav) hazretinin tarîki içre doğru durur ve Hakk’tan gayr-i
ma’bûd yoktur ve rahmeti hâs bulmuştur ve ilm-i kudret sâhibi kanını toprağa karıp, kara
hırka giymiştir ve ehl-i selâmettir ve envâr-ı cem’iyyete erişmiştir ve dâim Hakk’a boyun
vermiştir, makãm-ı ülfettedir ve makãm-ı irşâd devletine erişmiştir.
SÂLİKLERİN MAKAMI FASLI
Gaflet olunmıya evveliki tövbe üç mertebedir, biri budur ki, Hakk Teâlâ’nın
gazâsında bile Hakk’ın izzeti, dünü gün kulluk şirretin artar hem anlıya göre, Hakk
Teâlâ’nın keremin ki, kulluk özrünü kabûl eder, fazlını göre ki, ma’rifette af edip canını ve
nefsini ârî eyler, küllîsin Allah’tan bile ve şuhûdunda gayrı görmeye. Bile ki, Allah Teâlâ
244
hiçbir kula zulm eylemez. İkinci mertebe budur ki, müdâm kendi nefsinde hayır iş
görmiye, içine riyâ karışıp ve ayıbını kendi nefsinde bile ve rızây-ı Allah için fiil işleye,
onu Hakk’tan fadl bile. Üçüncü mertebe budur ki, gördüğü cümle fadlullâhdandır. Pes
benlik yayını yasa, mahv ola, hû isbât ede, gönlünden zikr ede, illâ vecheh.
Makãmâtın biri dahî muhâsebedir. İmdi muhâsebe dahî üç mertebedir. Pes ilm-i
fıkhı bile ve hükmünü tuta, nefsini iyi sanmıya, şerrin bile dâim hesâb ede. Zîrâ emmâre
nefis Hakk için hayır işlemez. İkinci mertebe budur ki, üzerinde farz vâcip neyi, var ise
ödeye temyîz ede, hesâb ede ki, [183] âhiret için ne hazırladı? Üçüncü mertebe budur ki,
kendinde zerre miktârı ibâdet görmeye, dâim aybını hesâb ede ve hangi taatımdır Hakk’a
lâyık? diye hor, âciz, miskinlik ve gönül sanıklığı bula, dâim niyâz ede.
Pes makãmâtın biri dahî inâbettir. Ammâ inâbet dahî üç mertebedir, evveli bu ki,
her işin sâlih ede, günâhları için istiğfâr ede ve ağlıya ve pişmân ola. İkinci bu ki, vekãyile
Hakk Teâlâ’ya döne, günâhları lezzetinden halâs ola. Üçüncü mertebe Allah Teâlâ’ya döne
yalnız hâl ile iş olmaz ve işinden ümîdin kese her ne görürse Hakk’tan göre ve kendini
çâresiz göre ve Hakk Teâlâ’yı fâil-i mutlak bile her nesneden, meyl Allah’a ziyâde ola.
İmdi makãmâtın biri dahî tefekkürdür, ol üç mertebedir. Evveli, Hakk Teâlâ’yı
zâtında fikirden halâs ola tâ ki, cidâl edüb fırka düşmeye, zîrâ akıl âcizdir zâtullâhı idrâk
etmekten, zîrâ fikir ile ol zâtullâh bilinmez. İmdi mübtedî hatasın anıncak ağlıya, lâzım
olan Hakk’ı ta’zim ede, Hakk Teâlâ’nın celâlinden sâdıka ve evâmirin tuta. İkinci ol
mertebedir ki, âlemi tefekkür kıla tâ ki, âfâk-ı nefs-i edeble hikmetin deryâsı mevc ede ve
her hakîkat lü’lüsünü derc ede. Pes bunun gibi fikir bir su gibidir ki, hikmet ekinlerin su
verir Hakk Teâlâ’nın ni’metlerine nazâr kıla ki, sûretim küçük kıldı ve kıyâmım ahsen ve
görür ve işiten ve rızkım verir, terbiyyet eder ve buyurur, nefsimle harbi cenk edem diye,
nefis ile cenk ede ki, tâ şehvetten pâk ola. Üçüncü mertebe bu ki, kamu a’mâlin fikir ede,
bunlar Allah Teâlâ’nın ihsânıdır diye. İş bu fikirle hakîkat yakîna gide ve her tecellîde
nazâr kıla fânî ola, gayret-i Hakk’a meyl-i a’lî ola, sâlik ahvâlinde gayret gözüyle hâlini
dürüst ede, Muhammed (sav)’in izin izleye.
İmdi makãmâtın biri dahî tezkiredir, ya’ni nasîhat almak üç mertebedir. Evveli
mübtedîye gerektir ki, mürşid nasîhatına kati ihtiyâç ola, mürşid ayıbında gözsüz ola tâ ki,
mürşidin nasîhatı ona eser ede. İkinci her neye bakarsa, basîret nûruyla Bel’am bin
Baûrâ’yı anlıya, anın gibi lânete [184] düşmiye ve iyiyi yaramazdan fark ede, her işini her
245
garazdan kurtara. Üçüncü mertebe bu ki, kamu işlerin işin doğru ede ve endişesini kısa ede
ve ecrin gãyet yakîn bile ve Hakk Teâlâ’nın likãsın kendine mahbûb bile ve sırr-ı Kur’an’ı
anlıya, hükmünü tuta ve halka karışmıya ve halktan ümîdin kese, illâ müridlerine terbiyye
için karışa ve halktan ümîdin kese, hemen hû diye.
İmdi makãmâtın biri firârdır ve ol firâr dahî üç mertebedir. Evveli, mübtedî cehlin
koya, ilmine kaça ve câhillikten mücâhedeye kaça ve darlıktan kinliğe kaça gönlünü şerh
edenin ola ve Hakk’a dayana ve sanısını gökçek ede ve rızkını Hakk’tan bile, halktan
bilmeye. İkinci mertebe bu ki, ibâdeti kor, ı’yâna kaçar tâ ki, Hakk Teâlâ ilmine erişe,
kamu ilmi Hakk’ta gizlidir, nefsinin murâdın koya Hakk murâdına kaça. Üçüncü bu ki,
cemi’ taallukãt-ı dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, gönlünü ağyârdan tâhir ede, Hakk’a
kaça ve Hakk’ın dileğinde berk dura ve kaçışından dahî kaça ki, fenâ bula.
İmdi makãmâtın biri dahî bu ki, riyâzettir. Riyâzet dahî üç mertebedir. Evveli,
ilimle hulkun pâk ede, her işin islâhla sâfî kıla ve ehl-i dünyâya yoldaş olmıya, üzerinde
kul Hakk’ı olmıya. İkinci mertebe, her halde Allah Teâlâ’ya hazır bile, rızâsına muhâlif iş
işlemiye, Hakk Teâlâ’nın esrârını gösterip, keşf olursa söylemiye. Üçüncü mertebe bu ki,
cemi’ zâta ağa, onda fânî ola. Zîrâ Allah Teâlâ adlarında murâd vardır, her biri bir adına
mahkûm olmuştur, cemi’ mahlûkãt her adı Hakk’tan birer türlü dilek murâd etmiştir, her
biri yolunda irşâd buldu, göre ki, mun’imdir, biri ni’met verir, birisi kahirdir zahmet verir,
bu ma’nâları anlıya, hata etmiye ya’ni bu taarruzdan geçe, fânî ola mahvına kapı aça ve
fenâsını Allah’tan bahşîş bile kendi nefsinden bilmiye.
İmdi makãmâtın biri budur ki, sema’dır, ol dahî üç mertebedir. Evveli budur ki,
Hakk Teâlâ’nın evâmirin tuta ve nevâhîsinden ictinâb ede ve mahbûbun firâkanden gözleri
yaşı yağmur katresi gibi döküle ve bile ki, rahmet ve zahmet ve nef’i ve zararı meşakkat
imtihanı haktır. İkinci mertebe remzde maksûd nedir? Şühûd ede her hafî remzinde, [185]
meşhûd-ı Hakk ola ve gördüğün ve işittiğin ve ne tattığın Hakk’tan bile. Üçüncü mertebe
budur ki, nokta-i u’lâya ere ve dâim kendi nefsinden varlık kalmıya, vech-i bâkî hazrete
tulu’ ede, halk mahv olup Hakk’a rücu’ ede ve Hakk’a yokluğun arz ede, sâbit ola.
İmdi makãmâtın bir dahî bu ki, gussâdır ve ol üç mertebedir. Evveli mücâhedeyi
çok edemediğine ve ma’siyet deryâsına gark olup, ömrün zâyi’ eylediğine gussâsından
ağlıya. İkinci mertebe nefsini hicâb kaplar, şühûd bulmaz. Pes gussâsından tesellî bulup
ayrılmaya, yoldaşı gussâsı ola tecellî-i Hakk geldiğine. Üçüncü mertebe Hakk celâlinden
246
vârid gelir, men’ eder bundan hakîkat tecellî gelmez, nûr-ı lütfunu kabz eder, ya bâdir red
kalır gussâsı budur. Ammâ Hakk’ın ihtiyârını kabûl ede.
İmdi makãmâtın biri dahî bu ki havfdır ve ol dahî üç mertebedir. Evveli bu ki; âhir
nefesde imansız mı giderim diye? korka. Zîrâ kişi âhireti anmak ve suçun anmak Hakk’a
ve abdine inanmaktır. İşbu korkuyla îmanı sahihdir, mübârek olsun, işbu korku kimde ki
yoktur; ol münâfıkdır mü’min değildir. İkinci mertebe bu ki, korkar Hakk Teâlâ’nın
mekrinden hiç emîn olmaz. Zîrâ bâzı hâli istidrâç olur, sonra Hakk’tan mekr iner ve korka
ki rahmetini götüre ve zahmetini arz ede diye korkuyla olur. Üçüncü mertebe bu ki sırr-ı
makãmından Hakk Teâlâ’nın celâl heybetinden korkar, bundan artık vahşet olmaz bunlara,
iş bu heybetten edeb saklarlar, nazlanmazlar. Yâ Rabbî izzetin kaldır, zâtını a’yân görelim
demezler. Zîrâ bilirler ki, izzet gayrıdan hicâb ister.
İmdi makãmâtın biri dahî recâdır ve ol dahî üç mertebedir. Evveli bu ki, ümmîsi
ona cehd ettirir ve hizmetinden muhabbetullah doğar ulyâyı hayâl eder, ehl-i dünyâdan yüz
çevirir ve zikrullâha meşgûl olur. İkinci mertebe bu ki sünneti tatbîk ede, a’mâlini ve dilini
ilmine müvâfık ede ve himmetiyle ehl-i hevâya meyyâl olmaya ve gönlü Hakk Teâlâ’yı
sevmeye meyyâl ola. Üçüncü mertebe bu ki, umduğu Hakk’tan likãdır. Zîrâ bunları
iştiyâk-ı kâmil eyledi, murâdları Hakk Teâlâ’ya ulaşmakdır.
İmdi makãmâtın biri dahî şefkattir ve ol dahî üç mertebedir. Evveli bu ki, kendi
nefsine şefkat ede, ömrün hevâya [186] zâyi’ kılmaya. Zîrâ nefsin işi gücü dâim
ma’siyettir. İmdi sırr-ı şeriat kimyâsıyla hakîkatini tebdîl ede, ahlâk-ı zemîmeden ahlâk-ı
hamîdeye ve ehl-i miskinlere ve hayvanlara ataya ve anaya kâfirden ve münâfıktan ve
ziyânkârlardan gayri her yaratılmışa şefkat ede. İkinci mertebe kãdir oldukça, farka
düşmeye, sakına ve şol kadar sâhib-i yakîn ola ki, gönlüne hiç sebep girmiye. Üçüncü
mertebe saydini Allah’tan öte göre, nefsini koya ucûb etmeye ve Allah Teâlâ’ya şâkir ola.
İmdi makãmâtın biri huşûdur ve ol dahî üç mertebedir. Evveli; Hakk Teâlâ’nın
emrine delil ola ve Hakk’ın hükmüne teslîm ola, kendinin hor ve âciz ve miskin olduğun
âşikâre ede. İkinci nefsin emrâzın rakip bile, zâhir olanın yok ede. Üçüncü; keşif hâlinde
hürmet saklıya ve halk onu terk ede dünyâda hiç ululuk istemiye, ululuğu Hakk’tan gayriye
lâyık görmiye, Hakk Teâlâ’ya huşu’ eyleye.
İmdi makãmâtın biri dahî zühddür. Ol dahî üç mertebedir. Evveli şüpheden sakına,
ecrâm fâsıklar ile sohbeti terk ede, sâdıklar sohbetin ihtiyâr ede. İkinci Hakkın himmetin
247
cemi’ ede ve enbiyânın sünnetiyle bezene. Üçüncü cümle hâl Hakk’ın katında berâber ola,
Tanrı’dan gayri müessir görmiye, Hakk hazretin şuhûd ede.
İmdi makãmâtın biri dahî verâdır, verâ dahî üç mertebedir. Evveli; iyi işlerden
kãdir oldukça edine, yaramaz işlerden ictinâb ede, nakz edenden imanını saklaya. İkinci
şüphelilerden kaça, Allah sevgisini boynuna berk bağlaya. Üçüncü gönlünde Hakk’tan
gayriyi sâkin kılmıya ve gönlünde vâki’ olan nesneleri zikrullâh ile dışarı ata.
İmdi makãmâtın biri dahî riâyettir ve ol üç mertebedir. Evveli bu ki, nazâr ede fâile
ve mef’ûle, zîrâ derecât bundadır ve riâyet budur ki, her işlerini sakına ki, sütlük ermiye ve
şartlarını gözede nice emir eylediyse şer’-i Muhammed (s.a.v.) İkinci bu ki, gözleri yaşlı
ola ve katreler döke ve gönlü ahvâlin riâyet ede tâ ki, işlerine riyâ girmiye, Hakk’a tapa,
Men’at’la Lât redd ola. Üçüncü mertebe budur ki, evkãtına riâyet ede kâdir oldukça ve
bunu şühûd ede ki, Hakk Teâlâ ezelde nice celâl ettiyse, her hakîkat sûretine vâki’ olursa,
yokluk üzerine Hakk Teâlâ ilminin sûretleridir ki, tecellî eder bu sırrı bilir hırsı terk eder,
teslîm onun yerine oturur. Zîrâ bilir ki, ezelde ne kısmet olduysa yetişir eğer olmadıysa bin
kez kasdetse hâsıl olmaz, bu ma’nâyı anlıya, gayrısın dahî bunculayın kıyâs eyleye. [187]
İmdi makãmâtın biri dahî budur ki, teslîmdir. Ve ol dahî üç mertebedir. Evveli;
mübtedî kendini Hakk Teâlâ’ya ısmarlıya ve Hakk yolunda can ve ten terk edip, gaybdan
âşikâre ola. Bu âlemde ya gözü göre, aklı onu kabûl etmese bu işleri Hakk’a teslîm ede,
zelzele ile şehirleri yıksa akıl kabûl etmez. Pes Hakk Teâlâ’nın işine hükmüne sıdkla muti’
ola ve ilmine inana, niçün böyle işler demeye, gayet sakına şeytanlıktan, kamu işler Hakk
dileğine uyar. Bu sırrı, kâmil olanlar duyar. İkinci bu ki, ma’rifetle hükmeylerse resminin
varlığına inanmıya hakîkat nûruna teslîm ola. Zîrâ bir kez tecellî kılsa kamusun fenâ eyler.
Onda hemen hakikat görür şuhûdunda. Üçüncü mertebe bu ki, cemi’ işleri Hakk’a teslîm
ede ve göre ki ve Hakk nefsini teslîm ettiğin ferdâniyette zâtını zâtıyla göre ve cümle işte
Hakk kemâline baka. Bilin ki, teslîm-i zâtullah tevhidine gâyet yakın yoldur.
İmdi makãmâtın biri dahî sabırdır ve ol dahî üç mertebedir. Evveli; isyân etmeye,
sabır ede tâ ki, rûhuna Hakk’tan ihsân erişe ve Hakk vaadine müdâm nazâr kıla tâ ki, imanı
sağ ve sâlim ola. İkinci bu ki, Hakk’a taatinde sabr ede, Hakk Teâlâ’nın buyruğun saklıya,
âfâttan ilm-i şer’le Hakk Teâlâ’ya ihlâs ede. Üçüncü mertebe bu ki, Hakk’tan gelen belâya
sabr ede, Allah Teâlâ’nın tevfikiyle, yoksa Hakk’tan gelen belâsına sabreden kimdir?
248
İmdi makãmâtın biri dahî budur ki, şükürdür ve ol dahî üç mertebedir. Evveli hangi
nesne gökçek ise kabûl edip şükür eder. İmdi bu şükürde her müslüman ve her kâfir ve
Yahûdî ve Mecûsî ve münâfık kamusu ortaktır. Allah Teâlâ halka ihsânından bu şükrü
şükür saydı bu şükre va’d etmiştir ki, “Kimki, benim ni’metlerim bilse ve bana şükür eylese
ve gece gündüz beni zikreylese ve evâmirime imtisâl ede ve nevâhîmden içtinâb etse yârın
onu uçmağıma koyarın. Mü’min oldur ve eğer etmese yârın kıyâmet gününde ona kati azâb
ederim.” diye va’id etmiştir. İmdi mübtedîlerin şükrü bu ki, Hakk Teâlâ’nın gizli âşikâre
verdiği ni’metlere nazâr ede ve ol ni’metlerden hâsıl olan kuvvetleri Hakk Teâlâ’nın
buyruğuna vere, yoksa elfâz-ı takrîr birle şükür olmaz. İkinci bu ki, nefsi sevmedikleri
nesnelere şükr ede ve kamu güç işlerine râzı ola, Hakk’tan kimseye şikâyet etmeye, belâyı
gizleye, makãm-ı şükrü bile. Üçüncü mertebe bu ki, evveli mün’imlere şühûd bula, tâ ki
şükrü göğe ağa ve ni’met vaktinde [188] ni’met vereni göre, Hakk Teâlâ’yı ululaya, Hakk
nîmetin fazl göre, Hakk’ı sevib şühûd ede, hem görelim cümle cömertlik mün’imden olur,
halktan ümîdin kese. Pes makãm-ı şükür, makãmât-ı enbiyâ ve evliyâdandır.
İmdi makãmâtın biri dahî hayâdır ve ol hayâ dahî üç mertebedir. Evveli; gizli ve
âşikârede Hakk’tan utana ve Hakk Teâlâ’yı kendine nâzır göre, hem Hakk’a meyl ede.
İkinci mertebe, Hakk’ı kendine kendinden yakîn bile ve utana ve bu utanmaktan Hakk onu
zât-ı şerif sevgisine da’vet ede. Üçüncü mertebe Hakk Teâlâ tecellî kılsa onu heybet hem
hayâ onu kaplıya, halktan Hakk’a kaçması gãlib ola.
İmdi makãmâtın biri dahî sıddîklıktır ve ol dahî üç mertebedir. Evveli, kasdına
gerçeklik ede tâ ki, bununla bu yolda islâm dinine gire ve gafleti hâlin dağı taksirin eğe
farzı, vâcibi ve sünneti tahsîl ede ve tuta zâyi’ etmeye ve her harâbînin zikrullâh ile
ma’mûr ede ve Hakk’la olan ahdini sımaya ve ehl-i takvâ zıddını tarh ede, Hakk’la üns
gerçek ola. İkinci mertebe bu ki, duâsında hayavât-ı Hakk için isteye, nefsî haz için
istemeye, Hakk’ın taatinde sebât bula. Üçüncü mertebe bu ki, Hakk Teâlâ işine râzı ola,
kamu hâli gerçek, cümle kasdı doğruya gide müdâm sâlik ola.
İmdi makãmâtın biri îsârdır, ol dahî üç mertebedir. Evveli; buhlu terk eden cömert
ola, canını ve tenini Hakk yoluna kurban ede, Hakk sevgisini berk ede. İkinci mertebe,
gönlü ve dili, cemi’ endâmları cömert ola ve gönlü zikrullâhtan lezzet ala ve endâmları
Hakk rızâsın ihtiyâr ede. Gerçi bu yolda mihnetler uludur, belâlar, âfetler çokdur, illâ Hakk
249
rızâsın terk etmeye. Üçüncü mertebe bu ki, Hakk Teâlâ îsârın ihtiyâr ede, kendini
cömertliğin görmekten gãib ola.
İmdi makãmâtın biri dahî hulktur. Evveli hulk makãmın bile, Hakk Teâlâ’nın
emrine ise neyleyip tatmin gerektir öyle ede. İkinci bu ki, halkın özrün kabûl ede suçundan
geçe, Hakk’tan her ne gelirse şükür ede, kendini noksan üzere bile, özrün dileye, miskinlik
ile ve gönül sanıklığı birle dirlik ede. Üçüncü mertebe halktan gãib ola, “tahallakû bi
ahlâkıllâh” birle dirlik ede, Hakk zâtına yönele, tâ hâs ola, ferdâniyyetinde belirsiz ola,
ayn-ı cem içre libâsı fenâ ola.
İmdi makãmâtın biri dahî tevâzu’dur. Evveli; islâm yolunda alçak ola, tekebbür
olmaya, Hakk buyruğun tuta, şeriat hükmüne karşı gelmeye, ne denildiyse nûr-ı basîret
birle sırr-ı şeriatı başına tâc ede. İkinci bu ki, Hakk rızâsında olan kardeşleri kardeş edine,
onlara [189] tevâzu’ ede ve ehl-i özrün özrünü kabûl ede ve ilmine lâyık, amel-i sâlih olan
âlimlere tevâzu’ ede, onlara hiç hor bakmaya. Üçüncü mertebe bu ki, tevâzusu müşâhede
olacak nefsini görmeye fânî ola.
İmdi makãmâtın biri dahî budur ki, fütüvvettir. Evveli; gönlüne dünyâ talebi
girmeye, hevâsı kesile. Dâim âhiret ola ve mü’minlerin yoluna vara ve şeriat kimyâsıyla
hakîkatın tebdîl ede, tâ ki, dünyâsın sıya, âhiretin ma’mûr ede ve gönlü sanık ola. İkinci
mertebe dünyâsın tamam saymış ola, hakîkat Kâbe’sin tavâf ede. Üçüncü mertebe halka
karışmak ona güç gele, Hakk yoluna gideni berk tuta.
İmdi makãmâtın biri dahî ilmü’l-yakîndir ve ol üç mertebedir. evveli bu ki, ilmü’l-
yakîn farzdır, Hakk’tan ne aldıysa âşikâre onu kabûl ede, âr etmiye, âhiretten haber
verildiyse tasdîk ede, hiç şüphesi olmaya, gözle görmüş gibi inana. İkinci bu ki, ayne’l-
yakîn ola, ganîlerden ganî olur. Üçüncü meretebe hakka’l-yakînin sâhibi ola, hem keşf-i
subh-i sâdık ola, ilm-i hak ilminde mât ola bi’l-külliye fânî ola.
İmdi makãmâtın biri dahî zikirdir, zikir dahî üç mertebedir. Evveli; gönlü
hazırlığıyla senâ ede, riâyet ede, namazını gönül huzurluğuyla kıla, bunlar dahî zikirdir.
Hakk yolunda zikr-i muhkem olup, dâim zikrullâha meşgûl olmakla ve dünyâ dostluğunu
terk etmekle. İkinci bu ki, gönlü ve sırrıyla zikir ede, Hakk’a hazır ola. Üçüncü mertebe
rûhu hafî zikir ehli ola ve Hakk seni zikr eylediğin şühûd ede. Zîrâ bu makãm kesbî
değildir, Hakk Teâlâ’nın bahşişidir ve Hakk’la mevcud ola, şevkle Hakk’da ma’mûr ola.
250
İmdi makãmâtın biri dahî fakrdır, fakr dahî üç mertebedir. Evveli; dünyâyı
istemekten gönlü ganî ola, âhiret talebinde haris ola, eğer talebi olmadan dünyâ hâsıl
olduysa, Hakk yoluna harç ede, ruh kal’asına burc ede. İkinci varlığını hem a’ma’lîni hem
kemâlini külliyesin Hakk’tan fadl ile a’mâlini görmiye. Üçüncü mertebe bu ki çâresiz
olduğun tahkik ede, her ne vâki olursa şühûd ede ve kamu işlerin hazreti zâtın hükmünde
bile “ya rabbî cemi’ işimi sana ısmarladım tahkik sen görücüsün diye” ya’ni Hakk Teâlâ
seni senden ala öldüre. Ya’ni benlik eseri koymıya, yoksa fakirlik hırkasın giyip korunmak
değildir, bunun gibi fakirden neûzübillâh.
İmdi [190] makãmâtın biri murâdtır, murâd dahî üç mertebedir. Evveli; Hakk Teâlâ
onu hatalardan saklıya ve âsîlik yollarını sedd eyliye. İkinci Allah Teâlâ anın ayıbını örte,
melâmet etmiye, hem ebed itaba ve kahra âlet etmiye, ol ma’siyetten saklıya, iyilik ede ve
hem suçunu tevbeye sebep ede ve tevbesinden kurb-i Hakk hâsıl ola. Nitekim Süleyman
(as) atların teferrüc ederken asr vaktin terk etti, ondan buyurdu “atların boynun urdular,”
tevbesinden kurb-i Hakk hâsıl oldu. Üçüncü mertebe, Hakk Teâlâ onu hâlis ede, anın
istihkãkı yok iken fadl-ı Hakk onu hâlis ede.
Pes makãmâtın biri dahî ihsândır. Evveli bu ki, Hakk’ı görür gibi ibâdet ede,
gayrıyı gönülden gidere, riyâdan, nifakdan sâfî ola ve ibâdetinde ivâz istemiye, cümle
Hakk buyruğuna vefâ ede. İkinci bu ki, ibâdeti ahvâlinden, a’mâlinden görmiye, cemi’
âdemîden işlerin örte, himmeti hakla ola ve bâtınında cem’iyyet tamâm ola. Üçüncü
mertebe ibâdetinde çok dura, ekser vaktin teveccühde geçire.
İmdi makãmâtın biri dahî ilmdir ve ol dahî üç mertebedir. Evveli bu ki, ilm-i
a’yânla ola, ya’ni görmekle ve işitmekle ve tevâtürle bile. İkinci bu ki, gönlü mâsivâdan
mücerred ola ve sırr-ı takvâ ile riyâdan pâk ola. Üçüncü bu ki, ilm-i ledünnî ola ve ol Hakk
Teâlâ’nın bahşişidir akılla anlanmaz. Zîrâ hakkãnîdir vasfına ibâdet bulunmaz hemen sükût
eyleye.
İmdi makãmâtın biri dahî ilm-i hikmettir ve ol üç mertebedir. Evveli; her nesneye
hakkın vere, hiç birine hakkın men etmeye tâ ki, Âdem (as) edişini cemi’ ede her kişide ne
kadar esmâ ve ilim hâsıl olursa, ol kadar yol bula, hem haddinden aslâ geçmeye, zîrâ kimse
isti’dâdını atlamaz, cümle nesne vaktiyle zuhûr bulur. İkinci Hakk Teâlâ’nın murâdın
gözliye vai’din bile ve adlini hükmede bile. Zîrâ Hakk’ın vasfı kãbil değildir, hangi
251
nesneden Hakk yağdıysa onu terk ede, farzı, vâcibi, sünneti berk tuta. Üçüncü mertebe bu
ki, istidlâl içinde geze, basîret nûruyla her birinin sırrın anlıya ayn-ı cem’e gide.
Makãmâtın biri dahî basîrettir. Evveli bu ki, basîret âlemine gözün aça zâtullâha
yüz tuta ve Hakk Rasûlünden ne geldiyse gerçek bile, sözünü Hakk kitabına uydura ya’ni
i’tikad ede, şer’i berk tuta, ya’ni ahkâm-ı [191] şeriat hükmünü icrâ etmezse, ona gazâb
ede, şeriat tâcını başından gidermeye seve. İkinci mertebe basîret Hakk adlini bula ne lutuf
ettiyse küllîsini Allah’tan bile, Hakk’a baka. Zîrâ Hakk Teâlâ nın mü’min kullârına iyilik
ettiğine baka zîrâ yoksulluk ezelde kısmeti fakirdir, eğer ganî olsa, fâsid olur ve eğer ganî
fakr olsa fâsid olur, bu ma’nâ mü’minleredir, münâfıklara değildir. Üçüncü mertebe bu ki,
basîret, ma’rifet Hakk Teâlâ’nın bahşişidir, kesbî değildir.
İmdi makãmâtın biri dahî murâkabe’dir. Ve ol dahî üç mertebedir. Evveli Hakk’ı
gözete, gayrı seyrini koya, Hakk Teâlâ’yı ululaya tâ ki, nefsi fenâ bula. İkinci Hakk
Teâlâ’yı kendine nazâr kılar bile, dünyâya yüz bağlamış iken Hakk Teâlâ inâyet edip,
gönlünü döndürdü bile. Ammâ cezbe Allah Teâlâ’nın bahşişidir ki, fiilinden kulunu
kendine çeker, işinde kendini âciz bile, kãdir oldukça Allah dilinde ola ve Allah Teâlâ’nın
kahhâr sıfatını gözliye. Üçüncü mertebe bu ki, ezel ma’nâsın gözliye ki cümle şeriat ezelde
sâbit buldu, her zaman zâhir olur, hem nizâm hâsıl olur. Ezelî ma’nasın gözleye, kamu
işâreti bir vakitte âşikâre olur. Pes ebede ezele ulaşmış gözleye.
İmdi makãmâtın biri dahî hürmettir. Evveli mücâhid ola, müdâm nefs-i emmârenin
şerrin boza, Hakk Teâlâ’nın evâmirin tuta ve nevâhîsinden kaça ve ibâdet kıldığını
görmiye işine riyâ karışır göre, sevap istemek kande kaldı. İkinci mertebe kitabullâhda ve
sünnette ne ki geldi, kamusun tuta, zuhrunu yığa, kalan ma’nâların cehrini saklıya, şu
ma’nâ ki, onu avâm anlar, hemen orada kala, arkasın gözleye, avâmlara can ömrün harc
etmeye. Üçüncü mertebe bu ki, edep saklıya sözünde ve işinde ferahına gezmiye, sanma ki
Hakk mekrini gönderir diye hiç emîn olmıya.
İmdi makãmâtın biri dahî ihlâstır. Ol dahî üç mertebe. Evveli bu ki, cemi’ işleri
yaramazdan sâfî ola ve işini işinden görmiye ve işine râzı olmıya, kendini iyi görüp mağrûr
olmıya, ıvaz istemek kande kaldı. İkinci mertebe budur ki, riyâzet suyuyla pâklık
denizinden riyâsız yuya ve dürişe âsâyı tuta dura. Zîrâ nefis iyi işler işlemez fi Hakk’ın
tevfîki nûdrundan göre işini. Üçüncü mertebe bu ki, bir işi işleye ihlâsa lâyık, Hakk
252
makbûl ede ve her işi ilme mutâbık ola ve tarîkatte urûc ede, Hakk’ın hükmünü tuta kendi
nefsinden hurûc ede. [192]
İmdi makãmâtın biri dahî istikãmettir ve ol dahî üç mertebedir. Evveli bu ki, Hakk
yolunda doğru dura. Zîrâ istikãmet kamu hâlin canıdır, işinde bid’at bulunmaya. İkinci
mertebe bu ki, Hakk Teâlâ tecellî kıla, bî-gümân hakîkat nedir göre, ol hakîkat nûruyla
istikãmette bâkî kala, kasdı Hakk’tan yana ola. Üçüncü mertebe budur ki, tecellî saydına
seyr oldukça istikãmet maksûdun göre.
İmdi makãmâtın biri dahî tevekküldür, evveli bu ki, Hakk’a tevekkül ede hem
tevekkül içre bir sebep tuta tâ ki, nefs-i şerri fesâd etmiye. Zîrâ ol kişi esbâbdan kesilirse,
bir babdan fitne gele, halk bu ehl-i dünyâdandır eyidir diye medh edeler. Benlik bağının
bendine gire. İmdi her kişinin meşrebi bir olmaz, ucubla helâk olmaya. İkinci mertebe bu
ki, âdemîden ümîdin kese, rızkın Hakk’tan talep eyleye, gözün sebepten yuma, zîrâ rezzâkı
görür te’sîr anın bilir, herkes sebep eser etmez bir sebep tutmaz. Üçüncü budur ki,
tevekkülün görmekten gãib ola, fâriğ ola, kul olduğuna kãnî ola.
İmdi makãmâtın biri dahî tefvizdir, ya’ni cemi’ işlerin Allah’a ısmarlamaktır.
Evveli bu ki, işinin küllîsine Hakk’ı vekil tuta ve cümle işine kefil bile, Hakk Teâlâ kuvvet
vermeyince bir işe mâlik olunmaz, kamusu Hakk Teâlâ’nın kudretindendir, nice dilerse
döndürür. İkinci mertebe budur ki, her işinden nefsini çâresiz bile, işini kurtarıcı görmiye,
illâ Allah göre ve bir günâh işlese, takdire havâle etmiye, kendi nefsine havâle ede ve bu
âyeti okuya ��MNأن ��U-c ���7ر � �3 [(Âdem ile eşi) dediler ki: Ey Rabbimiz! Biz kendimize
zulmettik.]667 diye, gerçi hayır şer Allah’tandır, nefs-i emmârede rızâ yoktur. Hayra rızâ
verir şerre vermez, lâkin hiç bir kişiye zulüm eylemez. Üçüncü mertebe bu ki, şuhûdunda
yalnız Hakk’ı yol eden ve deriden isim dövdüren bile ve gönül sanıklığıyla niyâz ede.
İmdi makãmâtın biri dahî himmettir ve ol dahî üç mertebedir. Evveli; zühd ede
nefs-i emmâreden halâs olunca, Hakk Teâlâ’nın talebi ola. İkinci budur ki, himmeti kãdir
oldukça mâsivâyı tarh ede, bâtında nâr-ı şevki şerh ede ve uzun uzun endişeler etmeye ve
ibâdete cehd ede. Üçüncü mertebe bu ki, himmeti zâtullâh ola, tecellîden geçe, zâta nakl
ede ki, kemâlin sarf eder.
İmdi makãmâtın biri dahî muhabbettir. Evveli bu ki, Allah Teâlâ’nın buyruğuna
kãim ola, hizmet ona lezzet vere, Hakk kapısında hor ola, aşkı arta Rasûlullâh (sav)’e uya. 667 Âraf, 7/23.
253
[193] şeriattan haberdâr olup, muhabbet nûruyla hakîkatini bile tâ ki, muhabbet sâbit ola.
İkinci mertebe bu ki, cemi’ nesneden Allah Teâlâ ona sevgili ola, hem dili zikrine haris ola
tâ ki, Hakk şuhûduna kalbi ta’alluk bula ve şuhûduyla bekâyı celb ede, nûr-ı muhabbet
onda âşikâre ola. Üçüncü mertebe bu ki, cemi’ zâtın hazretine azm ede, ol hâlde aklını selb
ede, nûr-ı zâtı onu cezb ede, dilinde ibâret kamlıya, aklı fehmi onda işâret kalmaya tâ ki,
muhabbet nişânı onda sâbit ola.
İmdi makãmâtın biri dahî gayrettir. Evveli, nice yıllar ömrünü zâyi’ kılmış idi, ol
vakitte kalan ibâdetleri kazâ ede, dâim zikrullâha meşgûl ola ve suçun bilip, zikredip ağlıya
ve gayret ede, ol günâhı bir dahî işlemiye. İkinci mertebe, vaktini gaflette geçirmeye.
Üçüncü, gayret ede ki, onu nikãb bürümeye. Zîrâ hicâb Hakk’ı göstermez, çünkü basîret
gözünü hicâb duttu, Hakk’ı müşâhede edemez.
İmdi makãmâtın biri dahî sabırdır. Evveli bu ki, hâl vâki’ olsa, hiçbir yerde karâr
edemez, gönlü halktan kaçar, vahdeti sever, ünsü zikrullâh olur, dünü günü sâkin olması,
fikrullâh ile olur, halkı ikrah görüp, onlara karışmaz, mevt ona lezzet verir, zîrâ mevt dost
likasına sebeptir. İkinci mertebe sabretmek aklına gâlib olur, şevki onu deberdir,
mâşûkunu andırır, hergiz dünyâ sarayında gönlü karâr eylemez, tâkatine gâlib olur, kahr
eder ihtiyârın komaz. Üçüncü mertebe bu ki, sâhibine sabretmek hükm eylese, seyir gâyet
bulmaz ki, sâkin ola fenâ yolunda göz yaşın döker tâ ki, âsâr-ı resmi yok ede, baka
vermiye, insâniyyet sıfatın efnâ edip, varlık âsârın mahv eder, fenâ bulur.
İmdi makãmâtın biri dahî sa’akadır, ya’ni aklı kamlıya, bu makãm dahî üç
mertebedir. Evveli bu ki; sâlik evvel emirde uzlet ihtiyâr edip, dünyâdan ve ehlinden yüz
çevire ve riyâzetler çekip gece-gündüz zikrullâha meşgûl olur, hidâyet nûru doğar, ol nûra
nazâr eder olduk da sağın ve solun bilmez olur. Şöyle olur ki, ne günâh kalır ne sevap
varlığı mahvolur, dini dünyâyı unutur, hiç aklı kalmaz. İkinci bu ki, bunların sırları esrâr-ı
gaybe ola, şu ilm-i tahkîk mûcibinden ol, acâib hayran kalırlar, tâ ki beşeriyyet gelince.
Üçüncü mertebe bunlar şühûd-i zât deryâsında gark olurlar, yaratılmıştan eser kalmaz tâ ki,
geri farka gelince hayran olup kalırlar.
İmdi makãmâtın biri dahî mülâhazadır. Evveli hâli yüzü dünyâya, mala ve mansûb
muhabbetine bağlamış iken, Hakk Teâlâ’nın inâyeti erişip, anın yüzün [194] Allah’a dutar
bilse, sana kısmet ne mukadder olursa müyesser olur, bunu idrâk ede, ahkâm-ı şeriatı
başına tâc ede. İkinci mertebe bu ki, nûr-ı keşfi mülâhaza ede ve takvâ libâsın giye ve
254
Hakk’a meşgûl ola, dünyâyı ve ehl-i dünyâyı terk ede. Tâ ki, tecellî tadını zevk edine,
müşâhede ola tâ ki, zât-ı cemâlini göstere, onda lezzâtı bula. Üçüncü mertebe bu ki,
bunların seyri, seyri ilallah oldu, eğer debrenirler ise helâk olurlar. Zîrâ ondan yukarı
nesne yoktur, nâmahdud nâmütenâhîdir, evveli ve âhiri yoktur, üstü ve altı, sağı ve solu
yoktur, cemi’ nesneden münezzehtir. Pes sâlikin sülûku dâim olmasa, helâk olur, ehline
ma’lumdur, ammâ seyr-i ilallah mülâhazaları hakîkat şühûdunadır, her işi Hakk’tan
görürler.
İmdi makãmâtın biri dahî safâdır. Bu makãm dahî üçtür. Evveli; telvini gide ilm-i
terikatın safâsı mücâhedesi ziyâde arta, himmetini sağ ede, ayağına şeytan ağı dolaşmaya,
tâ ki, ona cemâlin göstere. İkinci mertebe safâ hâliyle ola müşâhede, ol hâlde envâra gark
ola cefâsı gide. Üçüncü mertebe bunların safâsı Hakk’ın zâtında yok olmaktadır, zîrâ
zâtullâha vâsıl olmak fenây-ı mutlaktır, her neye bakarsa Allah Teâlâ’yı görürler.
İmdi makãmâtın biri dahî sırdır ve ol dahî üç fırkadır. Evveli ol sâlikdir ki, sülûkleri
sahih oldu, dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, halktan tamam ümitlerin kesdiler, dâim
yüzlerin Allah’a tuttular, ammâ bunlara işâret etmedi ve lâkin bunlar ashâb-ı yemindendir.
İkinci taife şol ârifler ki, âlemi kovmak bazı işlerin işlerler, ammâ ehl-i hevâya
karışmazlar, ammîler onları avam sanırlar, derler ki, “bizcileyin bunlar olur yaparlar ve
bağlar bahçeler edinirler” diye her avam onları kendi menzilinde görür, onların katında
avâmî olur haslardır, iki yüzlü iş işlerler avamlar birine yapıştı, taklid zulmetinde helâk
oldular. Ammâ murâdı bunlar mâleya’niden bî-zârdır. Zîrâ kendi ihtiyârlarıyla “ene’l
Hakk” demezler, edep saklarlar, hem irfanları âşikâre etmezler. Üçüncü taife, Hakk Teâlâ
kendi vechinden bunlara envârını [195] âşikâre eyledi. Ziyâde Hakk Teâlâ bunların
hayretin artırdı. Her biri hayretkân oldu. Pes Hakk Teâlâ’nın cemâline hayran ve hayret
yüzünde devlete battılar, makãmât-ı velâyet bunlardır, münâfık arasında hordur.
İmdi makãmâtın biri dahî gurbettir. Evveli budur ki, vatandan ve cemi’ taallukãttan
dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, şecer-i gurbette garib olur, inşaallahü Teâlâ kıyâmette,
mahşerde Îsâ İbni Meryem‘le cem olur. Zîrâ garib olup, neşre yöneldi. İkinci mertebe hâle
gurbet düşer, kamu câhiller arasında sıddîklara gurbettir. Zîrâ ehl-i dünyânın hevâsına
muhâlif söylerler ve onlara karışmazlar, ahlâk-ı zemîmeden pâk olmuşlardır, inşaallah
kıyâmette yüzleri nûrlarından, zîrâ takvâ libâsın giydiler, şer’i başlarına tâc ettiler, münâfık
255
arasında gurbettir. Üçüncü ârifin hâlini kimse bilmez, illâ ârif olan bilir ve anlar. Zîrâ ârif
de şâhid-i Hakk’tır ol vatanında, meskeninde Hakk yolunda gurbet budur.
İmdi makãmâtın biri dahî mükâşefedir. Evveli bu ki, âlem-i zâhirden hâsıl olan
benlik hicâbı tamam gide, hiç eser kalmıya şühûd ondan nikãb aça. Ammâ mübtedîye keşif
az olur nice zaman onu keşfinden keser. İkinci mertebe bunlara teferruk kãhi ârız olur, kişi
ziyâde olur, ammâ mükâşif kendizin görse hicâba düşer, sırrı kesilir, gãfil olma. Üçüncü
mertebe budur ki, bunların keşf-i aynîdir, temekkün sâhibleridir.
İmdi makãmâtın biri dahî müşâhededir, bu makãm dahî üçtür. Evveli vücûd
envârını zâhirinde şühûd ede, tecellîler ola, fenâsı arta. İkinci zât-ı bekã hâlinde Hakk’tan
hil’at gir halktan pâk olur. Üçüncü mertebe cem’a müşâhid olur.
İmdi makãmâtın biri dahî hayâttır. Evveli budur ki; mübtedîye ilim gerektir
cehilden kurtula, hayavât bula, Hakk Teâlâ’nın vaidinden korka, recâda ola ve gönülde
muhabbetullâh ola. Her kimde muhabbet yoktur ölüdür dedi, değildir kâfirdir münâfıkdır.
İkinci mertebe bu ki, bunların vech-i nûru zâhir olmaktır, şühûdunda seyr olmaktır.
Üçüncü mertebe bunların [196] hayâ tecellî zâtıdır, burada bunlar Hakk’tan gayri nesne
görmezler. Cem’in hayavâtıyla hayy olur. Pes hor ve âciz biçâre Câhidiyye bu hayavât-ı
rûz kıla. Ammâ hayat bu anılan mertebe üçtür. Kamu halâyık tecellî kül ki, seyirdir.
hakîkatte nûru göz göre “ ene’l Hakk” diyen kezzâbların sözlerine mağrûr olup helâk olma.
İmdi makãmâtın biri dahî fenâdır. Evveli bu ki, mübtedîye gerektir ki, âlim nefsin
makãmından çıka tâ ki, gönlünün kapısı Hakk’a açıla, makãm-ı keşfe erişe, âlem-i
gaybdan harfsiz sedâsız nidâ işite ve cemi’ eşyâdan Hakk Teâlâ’ya muhabbet ziyâde ola,
oldukda Hakk Teâlâ envârını ona şâd ola, yakîni ziyâde ola, ol vecihle vücûdu fenâ bula.
İkinci mertebe envâr-ı Hakk nefsinin sıfatın mahv ede, nefsi rûhuna muti’ ola, vücûdu fenâ
bula, ilimde gayri Hakk yok bile, cemi’inde Hakk’ı şâhid bile. Üçüncü mertebe ki, fenây-ı
mutlaka erişe, tecellî zât-ı nûr’i mekrinde gark ola, hem bekã yolunda sâlik ola.
İmdi makãmâtın biri dahî tecvirdir, budur ki, zâhirde dünyâ zînetin terk ede ve
bâtını nefs-i hevâsın terk ede, ondan evvelini ilim gide tâ ki, hâlis ola, kılmıya ledünnî ilmi
ola. Evvel-i mertebe bu ki, ayni cem’a gide, ulûm koya resimde ve sıfatta kalmaya. İkinci
mertebe tecrîrini şühûd etmekden gide, tâ ki, şühûd-i hâlis ola, zîrâ ebkã-i resimle
müşâhede olur.
256
İmdi makãmâtın biri dahî tefrîrdir ve ol dahî üç mertebedir. Evveli sâlik gönlünü
ağyârdan tâhir eyleye, Hakk Teâlâ’nın muhabbetine düşe, zâhirde ihtiyârın terk ede ve
bâtını kendi varlığın terk ede, kasdını doğru edip Hakk’ta fânî ola. İkinci bu ki, zâhirde
fakrdan hâlis gönlü sunk ola tâ ki, Hakk onu kabz ede, Hakk’tan ona gayret gelir ki, aslâ
kimse onu bilmeye. Üçüncü mertebe; Hakk Teâlâ onları nefsine döndürür, âlim irşâda
getirir, tâ ki bu âlem-i fenâdan bekãya da’vet eyleyeler ve nûr-ı mutlakdan bir şemme
âşıklara erişdire tâ ki, onlar nefislerinden necât bulalar Hakk’a meşgûl olalar, onlar dahî
ashâb-ı yemîn olsun diye bunlar ki, halka karışırlar. Lâkin bâtınları Hakk’ladır buna inanın.
Eğer sâil suâl ederse ki, bu mertebeler nice hâsıl olur. Cevap, kim ki, Hakk Teâlâ’nın has
muhabbetinden [197] tattı ise cemi’ dünyâdan yüz çevirdi, dersen ya bu kadar enbiyâ ve
evliyâ bu fânî zindanda eğlendiler ve gittiler, ya onların ehli olaydı, oğlu kızı yok değil idi,
belâ var idi, lâkin bir kişi hacc için ihram giyse ve avradıyla cimâ eylemek haram olur.
Haccın farzını, vâcibini ve sünnetini tekmîl ede, sonra ihramı haram ettiği nesneler hep
helâl olur. Ey visâl-i kâbesine nice yıllar gece başın yere komayıp riyâzâtlar çekip, zikre
meşgûl sâdıklar dünyâ veya cemâzın tecrirle ve nefs-i emmâreyi boğazlayıp ve âlem-i
mülkü halk edene müşâhede eden âşıklar, bu tecriri sırrın bilen sizseniz yoksa, nefs-i
emmârenin tâbi’at kullârı bu sırrı nice bilsinler, dâim ehl-i irfana hileler edip inkârları
artar, helâk olurlar.
İmdi makãmâtın gãyet a’lâsı budur ki, makãm-ı cemi’dir. Makãmât buna göre bir
hırka oldu, cemi’ Hakk’tan gayrisin düşüre. Her resmi mahvola mâsivânın müsemmâsını
zâil ede, hemen halkla Hakk’ı bula ve müşâhede ede. Mübtedînin evveli cemi’ ki, ilmin
cem’idir. İlm-i zâhirine mağrûr olup, ezhâr-ı fazîlet okudukça, acîb kibir ziyâde olduğu lâşi
ola, Hakk’ın teâyün ettiği ilimle âlim ola ve bu ilmin mûcibince kãim ola. İkinci mertebe
bu ki, vücûd-i mutlak cem’ıdir. Fenây-ı mutlaka erdikde mahza adem olur. Üçüncü Hakk
Teâlâ’nın zâtında nakli zâil ola, zât-ı Hakk’ı ehad göre, ve gayrisin görmiye. Ve seyr-i
fillâh ve seyr-i ilallah hâsıl ede. Deryây-ı tevhîde zarf olur kül. İmdi ol sâlik tâ ki, bu cem’a
yetişince himmetini zâta doğru eyle. Zîrâ makãmâta mağrûr olma. Cem’ hâsıl eyle, tâ ki,
muvahhid kâmil olasın. Bu tevhîde Hakk Teâlâ muhtâr kıldı. İki âlem ehl-i fenâ bulduk da
bâkî zât-ı ehad kalır, onda hâmid ya müşâhede görmez hemen Hakk’ı görür. Muvahhid,
ya’ni hakîkî tevhîd-i kâmil budur ki, Hakk Teâlâ’nın zâtın gene zâtıyla birliye, ehline
ma’lumdur.
257
İmdi makãmâtın biri dahî budur, yetmişini yazdım her makam üçer menzildir.
Evveli zâlimün li nefsihi mertebesidir. İkinci “ 2“ mertebesidir. Üçüncü ”و<�9' <�� 7�+
O�ات [198]�7” 668 mertebesidir. Her kim bu mertebelere erişdiyse cemi’ makãmlara
erişmiş olur ve yetişmiş, bin hicâbı görmüş geçmişdir. Her nesnenin hakîkatını ilhâmât-ı
rabbânî birle bilmişlerdir. Sırr-ı eşyâ nedir ve rûh-ı nebât ve rûh-ı hayvan ve rûh-ı nefsân
nedir? Ve rûh-ı izâfî ne? Hakk Teâlâ kendine izâfet eyledi. Nitekim buyurur:
⌠⌠⌠⌠♥ψ♥ψ♥ψ♥ψ′� ⁄′� ⁄′� ⁄′� ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ϒ ϒ ϒ ϒ♥∉ ′ο⁄� €1€♥∉ ′ο⁄� €1€♥∉ ′ο⁄� €1€♥∉ ′ο⁄� €1€€€€€ ′ ′ ′ ′′ν⁄′ν⁄′ν⁄′ν⁄€≤€≤€≤€≤€� α€� ϒβ€∉ €� α€� ϒβ€∉ €� α€� ϒβ€∉ €� α€� ϒβ€∉ [Ona şekil verdiğim ve ona
ruhumdan ütlediğim zaman,]669dedi. nedir bilmişlerdir ki, ve rûh-ı izâfî ile zinde
olmuşlardır ve rûhu ya’ni sûret-i nefsi ve sıfat-ı nefsi ve ma’nây-ı nefsi bilmişlerdir ve
kendi ma’nâsından Hakk Teâlâ’yı münezzeh görmüşlerdir. “ = .�ف نB ;MN�2 .�ف ر7�;< ”
makãmına erişmişlerdir. Mürşid-i sâdıklardır, evliyâlardır. Her kim ki, onları inkâr ederse
kâfirdir, münâfıkdır, mü’min değildir. Zîrâ mü’min olan onları inkâr etmezler. Kãlen-
nebiyyü (as]: ↔ ↔ ↔ ↔ϕ♠ϕ♠ϕ♠ϕ♠⇔€β⋅ ϒ⇔€β⋅ ϒ⇔€β⋅ ϒ⇔€β⋅ ϒϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓⁄⁄⁄⁄ ϒ ϒ ϒ ϒ∉ ′� ⁄∉ ′� ⁄∉ ′� ⁄∉ ′� ⁄∋⇔α∋⇔α∋⇔α∋⇔α dar ki, bunun gibi mürşid-i
sâdıklardır. Bu zikrolunan makãma erişmiştir, mürşid-i sâdık ile gire dahî seni kabûl ede,
teslîm olasın, saadet günü başına doğa. W� � O ateşe, ancak kötü] إ �� ا Fش�W ا ��ي آ��ب وت
olan girer. Öyle kötü ki, yalanlayıp ve yüz çevirmiştir.]670 Zümresinden halâs olasın ki,
onlar kâfirler, münâfıklardır dönecek yerleri cehennemdir. Kur’an’da buyurur: t>ج� ;�- إن� ا
�:U' ج�6 ج9�B =�یB�( Elbette Allah, münâfıkları ve kâfirleri cehennemde bir]ا B��U�= وا
araya getirecektir.]671
İRÂDETİN ŞARTLARI VE ÂDÂBI FASLI
Biline ki, irâdet devletlerin ulusudur. Ve cümle saadetlerin makãmıdır. Zîrâ irâdet
Hakk Teâlâ’nın müridliği sıfatıdır, nûr-ı pertevindendir. Mâdem ki, irâdet nûrunun aksi
kişinin gönlünde zâhir olmaya mürid olmaz. Ona zahmet çekmeye irâdet ibâdettir,
mücâhede ve aşk da hemen meyl-i zâtullâh olmaktır. Müride gerek ki, mürşide gãyet
muhabbetinden sâhib kâdem ola tâ ki, hakîkat ona yüz göstere. Zîrâ irâdet sâliklerin
burağıdır. Ne kadar kavi olursa, kuvvetli olur. Anın nişânı oldur ki, mürşidine teslîm ola ki,
ölü meyyit yuyacıya teslîm olduğu gibi. Mürşidin kavline, fiiline, zâhirine, bâtınına râzı ola
her sözünü, her işini şer’a uydura. Şer’a muhâlif ise sâdık değildir. Benim iktidârım
668 Fâtır, 35/32. 669 Hicr, 15/29. 670 Leyl, 92 /15-16. 671 Nisâ, 4/140.
258
olmadığındandır deyip nefsine nasîhat ede. Zîrâ şeytan vesvesesini tarîk-i Hakk’tan
mahrûm kılmıya. Pes müridliğin şerâiti fırkadır. Pes pâk i’tikatla mürşid-i sâdıkına teslîm
olmaktır. [199] Tâ ki, mürşid dahî anın gizli murdar libâsların çıkarıp, fenâ tahtası üstüne
koya, tahâret aldıra, ondan riyâzât ve mücâhede suyuyla pâk denizinden yunacak yerini
yuya ve şeriat, tarîkat, hakîkat kimyâsıyla abdest aldıra, nûruyla şol kadar yuya ki, evsâf-ı
zemîmeden tamam pâk ola. Tâ ki gene dünyâya çıkıp kefenine buluşmaya, tâ ki namaz
kılıp sünnete komak lâyık ola.
İmdi bu kırk makãmı bir bir beyân edelim inşaallahü Teâlâ. Evveli terktir. Müride
gerek ki, şeyh icâzetiyle fazlı terk eyleye, elinde her nesi var ise Hakk yoluna vere.
Yanında bir dirhem komaya mürşidine verirse onu yiye ve giye, tâ ki, ashâb-ı suffe
zümresinden olup, şeyh sohbetine lâyık ola. Ve eğer kendi yanında bir dirhem altın veya
gümüş saklarsa münâfıkdır. Zîrâ Hakk Teâlâ vaadine inanmamış olur. Şeriat, tarîkat
devletinden mahrûm dur, şeyh mürîdin yolun alsa, mürid onu târ u mâr ede. Hakk Teâlâ
ona bin ol kadar nesne vere. Pes Hakk Teâlâ’nın bir sıfatı dahî cebbârdır, ve anın iki sıfat-ı
ma’nâsı var. Biri siyici ve kalıcıdır. Pes mürid Hakk yolunda siye ya’ni varını terk ede ve
kavmi, kabîlesin ve akrabasın terk ede. Hakk Teâlâ dahî anın her birine derece mertebe
bahşiş kıla ve imanını ma’mûr ede. İkinci tevbedir. Günâhlarına gönlü ile pişmân ola ve
diliyle istiğfâr ve âzâsıyla nehyi terk, evvel işlediği günâhları ırak işlemeye, ömrünü Hakk
Teâlâ’nın rızâsı olan yere harc eyleye, tâ ki, Hakk Teâlâ ona hidâyet ede, tevfîkiyle doğru
yolu göstere, nitekim buyurur: =�M�U tU ا ;�- �29ی��9' +!-�� وإن� ا ��B �ی= ج�ه2وا� وا
Ma’nâsı budur ki, “Şol kişiler çalıştılar bizim kulluğumuza meşgûl oldular, hidâyet veririz
onlara kullarımıza tahkik Allah Teâlâ iyilik edenler iledir.”672 demektir. İmdi mürîdin
evvel bünyadı muhkem olmayacak olursa anın sa’yi bâtıl olur. Pes müride gerekdir ki,
tevbe-i isti’mâl ede, tâ ki, merdûd olmaya. Zîrâ makãmların her birinde bir günâh vardır, ol
makãma münâsibdir. Nitekim gelmiştir ki, [200] ϒ� €α� ⁄2ϒ� €α� ⁄2ϒ� €α� ⁄2ϒ� €α� ⁄2α ′π€βα ′π€βα ′π€βα ′π€β€� ψ€� ψ€� ψ€� ψ Pes her
makãmda tevbe kıla ve hakkına riâyet ede. Dördüncü tecrübedir müride gerekdir ki, dünyâ
zînetin terk ede ve bâtını, nefs-i hevâsını terk ede. Ve dünyâ dostluğun gönlünden çıkara.
Teallügãtından kesile, bu âyeti okuya, gerçek müridlerden ola, ;�وأ<J; ی�م یP�N ا U�ء <= أ
)JD ا<�ئ <�9' ی�< وص�ح!�; و7�; وأ7; ;�Hن یFش �C Ma’nâsı budur ki, “Kıyâmet gününde
kişi kardeşinden, dahî anasından babasından avradından oğlundan ve kızından her kişi ol
672 Ankebüt, 29 /69.
259
günde hâline meşgûldür”673 demektir. Pes hâline nazâr eyle gör müridlik var mı? Beşinci
uzleti sevmektir. Şol kadar sev ki, balık deryâda nice huzur ederse, mürid dahî halkdan
kaçmaktan öyle huzur ede. Mürşid hizmetine gönderirse öyle çıka. Zîrâ mürid uzlet
etmeyince yedi âzâsın saklıyamaz. Ekser halka karışırsa mürid değildir. Şeyh ona teveccüh
etmiye ve hicret sevâbın bulan mürid kendini hakdan ayırandan kaça. Müride vâcib oldur
sohbeti hemen şeyhle ola, müridler birbiriyle söyleşmeye, meğer lâzım gele. Altıncı
riyâzâttır. Müride gerekdir ki, kãdir oldukça az yiye, amel-i sâlih yokluğu ola, çok
yemekten olur hastalığı, çok yemektendir kulağı sağırlığı olduğu, çok yemektendir
menzilden geri kaldığı, dünyâya gönül verdiği ve fenâya ermediği, nefse kul olduğu,
kanaat etmediği ve dünyâya baş eğdiği, âhireti unuttuğu, ve fâsid fikirler çok yemekdendir,
dünyâ sevgisini nasîhat işitmediği, çok yemektendir, münâfık imanından kaldığı bu
sebebten otura ki, Ebû Bekr (ra) buyurdu ki, “ben îmana geleliden beri, doyunca yemek
yemedim” demiştir. Bu söz neye işârettir? Ey tâbi’at kullârı, edersiniz ki,
αααα′2€� ⁄(α€′2€� ⁄(α€′2€� ⁄(α€′2€� ⁄(α€ α α α α′⇐′⋅€′⇐′⋅€′⇐′⋅€′⇐′⋅€ âyetine cevap nedir? Bu ki: enbiyâ ve evliyâlar evvel emirde az
yerlerdi. Bazısı kuru arpa gerdesinden gayri nesne yemezlerdi, vakt olurdu ki, on gün
nesne yemezlerdi. Hatta Muhammed (sav) üç günde bir yedi. Nitekim buyurdu; €€€€ وآ-�ا
�ا إB�Mت � ن�; � یPo� ا B�MU=واش7��ا و Ma’nâsı budur ki,[201] “Yiyiniz içiniz, isrâf
etmeyiniz.” Ya’ni çok yemeyiniz demek ola. “Tahkık Allah Teâlâ sevmez müsrifleri.”674
demektir. Nitekim bu âyet müttakîler hakkınadır ki, nice yıllar riyâzâtlar çekip tâ ki, âlim
yakîna erişe, yoksa kâfirler, münâfıklar hakkında değildir. Zîrâ Hakk Teâlâ cemi’ pâk
ni’metleri müttâ ki, mü’minler için yarattı. Nitekim buyurur; �ج�D3 <= ح��م زی�� ا -�; ا �6� أ
�- :!�دw وا I�J!�ت <= ا �Jزق D3 ه6 �>�� � ی�م ا ���ی= *<��ا 6B ا ��ة ا P2ن� Ma’nâsı budur
ki, âyet “Yâ Muhammed kim haram eyledi, Allah telanın yarattığı libâsları ol yoktan var
eyledi, kulları için pâk ni’metleri rızkından, onlar ki, iman getirdiler ihlâsla kıyâmet
gününe”675 demektir. Pes az yemek, az uyumak ve az söylemek ve ehl-i dünyâdan yüz
çevirmek ve uzlet edip her belâya sabretmek enbiyâlar hasletidir. İmdi mürîd-i sâdık dâim
kelb nefsine kahrede, murâdın vermeye, tâ ki, can murâdından mahrûm kalmaya. Pes ey
ten murâdın veren tâbiat kullârı, Hakk Teâlâ Âdem (as)’a dedi ki, [و3-�� ی�*دم ا+)= أن
=U ��b �ن� <= ا(�B �ةZ�$ !Yâ Âdem] وزوج� ا Z��� وآ-� <��9 ر2vا ح� ش�U�C و � ت��7� هw� ا
673 Abese, 80/34-37. 674 A’râf, 7/31. 675 A’râf, 7/32.
260
Havva ile cennette sâkin olun, kamu ni’metlerimden yiyin, benim şükrümde asi olmak veli
buğdayı ağacına yakîn varman, zîrâ âsilerden olursunuz.]676 dedi. Nitekim bu kelâmullâh
neye işârettir ki, gece gündüz sığırlar gibi yiyip içmekten, uyumaktan ömrünüz geçirmekde
mü’minleriz derseniz, yalan da’vâ edersiniz. Ammâ ey ehl-i hevâ kezzâblar, kıyâmet
gününde mü’mine biri kâfir, biri Yahûdi biri Nasrâni, ikisin dahî od’a ata kendisi nûruyla
sıratı geçe. Ey Yahûdi, Nasrânî bilmez ehl-i hevâ mürâîleri, bu sözüne işârettir hiç bilir
misin? Müride gerektir ki, kãdir olduğunca az yiye, az içe, zîrâ bu nefis arslan gibidir ki,
eğer demir zincirde aç korsan esir olur, eğer doyursan zincirden çıkarsa seni helâk eder.
İmdi nefsi riyâzât zinciriyle muhkem bağlayıp murâdın vermeyip tâ ki, seni şeytan
yürüdüp helâk etmeye eğer gücü yeterse kuruca etmek yiye, bir miktâr yiye ki, zikirden
kalmaya. Mîzâcı kuvvet miktârı yiye, kati az dahî yiyip zayıf olmaya ki, zikir etmeye
kuvveti ola. Pes etten îhtar az ede, keşişler gibi [202] terk etmeye. Meselâ yirmi günde bir
yiye, on dirhem ala ve dâim oruç ola. Ammâ orucun azîm hassati vardır. Teallugãt-ı
beşeriyye maddesin kati’ edip hayvâniyye–i gahır etmektir. Nitekim Allahü Teâlâ hadîs-i
kudsîde buyurdu; ϒ ϒ ϒ ϒϒ2 ϒ0� ⁄υα €βϒ2 ϒ0� ⁄υα €βϒ2 ϒ0� ⁄υα €βϒ2 ϒ0� ⁄υα €βα €α €α €α € ϒ⇔ ′ϒ⇔ ′ϒ⇔ ′ϒ⇔ ′⟨⟨⟨⟨⁄φεφ< � ⇔α ⁄φεφ< � ⇔α ⁄φεφ< � ⇔α ⁄φεφ< � ⇔α diyânet diye buyurdu. Yâ
Ahmed iman tadın bulmak dilersen taamı, şarabı kalîl kıl, nefsi aç eyle, zîrâ nefis herşeye
kãildir, seni şerre çeker, sâirlerin hâlini nazâr et. Pes müride gerektir ki, dâim riyâzât olup,
Hakk’a yakîn ola. Her türlü taam yese kayırmaz, ammâ çok yemeye, tekmîl nefis ettim
diye mağrûr olup helâk olmaya. Dâne-i mâsûta meyl etmeye. Yedinci az uyumaktır. Çok
uyumak şeytan tuzağıdır. Cemi’ âzânın bağı uykudur, ibâdetten mahrûm eder. Müride
gerektir ki, başını yere komıya meğer hasta ola. Eğer uyumamak elinden gelmezse, üç
bahşinden birin uyuya ya diz çekip uyuya. Gece namazın kıldıkta, tâ sabah namazına dek
tevhid ede. Gerektir ki nefsinin başını mücâhede çekiciyle döve ve takvâ eyvânını başından
gidermiye ve nefsini merkeb edinip, Hakk yolunda yürüde, şeytan yoluna gidermiye.
Sekizinci samtdır. Mürîd-i sâdıka öyle gerektir ki, dilini saklıya dünyâ sözün söylemiye,
kişi her ne gerekse söylerse, ne dini kalır ne imanı kalır. Zîrâ Hakk Teâlâ çok söyleyenin
gönlünü yakar. Pes Hakk Teâlâ’nın yaktığı gönülde ne dini kalır ne imanı, dilin fesâda
açılır ondokuz kapısı vardır. Kaçan ol kapılar açık dura, hiç kimse mü’min olmaz. Enes b.
Mâlîk (ra) eder “Uhud gazâsında bir yiğid şehid oldu, Rasûlullâh önünde anası işidip
ağlayı geldi. Etti; devlet ve saadet senindir Rasûlullâh önünde şehid oldun, dedi.
Rasûlullâh ol hatuna etti; ne bildin oğlun ehl-i cennet idiğin şâyet diliyle mâlayâni
676 Bakara, 2/35.
261
söylediyse, ammâ mâlum oldu ki, mâlayâni söyleyen mü’min olmaz imiş.” Müride gerektir
ki, evkãtın samtla geçire, samtı fikrullâh, sözü zikrullâh ola. Dokuzuncu gönlü sönük ola,
gönlü şâd olup gülmeye. Nolaydı dünyâya gelmiyeydim diye ağlıya, yoldaşı gussâ ola.
Onuncu [203] cemi’ halktan kendini ednâ bile. Onbirinci hiç kimsenin ayıbına bakmıya,
kendi ayıbına baka. Onikinci halk arasında nefsini övmeye. Onüçüncü vakti sâfî ede
riyâdan sığına. Ondördüncü takvâdır, müride gerektir ki, müttâ ki, ve perhizkâr ola, helâl-
hor ola, kãnûn-ı şeriat üzere kıla ki, ondan bir nûr mütevellid olup, sırr-ı şeriatten haberdâr
olup tâ ki, taklid zulmetinde helâk olmaya. Onbeşinci ucubdan pâk ola, ne kadar ibâdet
ederse zerre kadar Hakk’a lâyık görmiye. Aceb kıldığım ibâdet kabûl oldu mu? diye
ağlıya. Onaltıncı kibirden pâk ola. Eğer kendiden ednâ kişi gelip üstüne otursa, gönlüne
güç gemliye, nefsini hor göre. Onyedinci hasetten pâk ola. Eğer mürşid kendiden ziyâde
baksa melûl olmıya. Mürşidinin hürmet etiğine ol dahî ede, hased etmiye. Onsekizinci
hırsdan pâk ola. Yemeğe ve giymeğe haris olmıya, tâ ki kanaat getirince erişe.
Ondokuzuncu buhlden pâk ola. Ondan îsâr ola, Hakk Teâlâ yolunda dünyâyı, âhireti terk
eyliye canından vaz gele. Yirminci cömert ola. Her müridlerin makãmında tâkati yettikçe
edâ kıla, kimsenin hakkına tamâ’ etmiye. Yirmibirinci kendi canını ne sanırsa mü’minlere
dahî onu sana, bir mü’min incitmiye. Yirmiikinci şecaattır, bahadır ola, tâ ki nefs-i
emmâresine gãlib ola. Şeytan endişesinden olmıya, onlar bu yol harâmîleridir, nefs-i
şeytanı kahr eylemek bahadırlıktır. Yirmiüçüncü melâmettir. Onu ihtiyâr ede, ya’ni adı
nâmdan geçe ve halkın medh u zemmi katında yeksân ola ve halkın dostluğu birle
sömürmiye ve düşmanlığı birle gücenmiye, dâim nefsi ile cenk ede, hiç yumuşaklık
etmiye. Yirmidördüncü sabırdır. Müride gerektir ki, ahkâm-ı şeriatın altında sabır ve edepli
ola ve emir nehiy şerbetlerin içip, tahammül ede ve mürşidin terbiyyesine teslîm olup
zahmetin ihtiyâr ede, cemi’ âlemin belâsı başına yığarsa tarîkat-ı haktan yüz çevirmiye,
sabır ede. Yirmibeşinci Hakk’ın emrine ve şeyhin rızâsına muhâlif etmeye rûzigârda
çektiği riyâzâtı ve kıldığı mücâhede şeyhin hatırın [204] dokunmakla menşur olmaya.
Yirmi altıncı edeptir. Şeyhin huzûrunda vakar ve sükun ve ta’zim birle şeyh sormayınca bir
söz söylemeyip sükûnet dura. Ve bâtınında şeyhin işâretine muntazır ola. Yirmiyedinci
şeyhden bir ayb zâhir olursa, beşeriyyet hâliyle derhâl istiğfâr edip, ihsân tarîkat birle
özrün dileye. Yirmi sekizinci hüsn-i hulkdur. Muttasıl tabiatını açık tutup hurr-i hûb ola.
Tarîk-ı Hakk’ta olan yâranlarıyla hatırlarına hakãret birle sakına. Bakmaya ve sokakta
üzerinde kimsenin nasibine tama’ kılmaya, kendi nasibin vere. Hakk Teâlâ’ya yakınlık
262
isteye. Yirmi dokuzuncu semâ vaktinde kendini düşüre hâl yürünmeden vecde gelip
hareket etmeye. İhtiyârıyla nâra ve haykırmıya tâ ki, yârenleri rencîde kılmaya. Otuzuncu
himmet kademin talep yol ata koya, vücûdunda gece özünü firâkıyla ibâdetin Hakk
muhabbetinde kala. Her nesne ki Hakk Teâlâ’da yetişir diye râzı ola, hayır ve şer sebebiyle
Hakk’tan yüzün çevirmiye suçu kendine havâle kıla ve bu âyeti okuya �7ر � �3 ��MNأن ��U-c ��
��Uوت�ح �� �NHت ' .(Âdem ile eşi) dediler ki: Ey Rabbimiz, biz kendimize zulmettik" وإن
Eğer bizi bağışlamaz ve bize acımazsan,”677 işlediği günâhı takdîre havâle etmiye, şeytan
gibi kendinden bile. Bu yolda murâd olmaz diye fariğ olmaya biline dahî ziyâde teveccüh
ede. Şeyhin hizmetine mülâzemet etmekten yüz döndürmeye. Eğer şeyh onu kovarsa da
gitmiye. Otuzbirinci gerçekliktir, mürîde gerek ki, kendi muâmelesinin binâsını gerçeklik
üzre yapa. Hakk’la rastlığı başa yalandan ırak ola, halktan ümîdin kese. Otuz ikinci
yaramazlıktan ırak ola tâ ki, şeyhin adına toz kondurmıya, şeyhi ne emrederse Hakk’tan
bile, şeyhin müride emreylediği Hakk Teâlâ’nın imtisâl ve nevâhîsinden ictinâb et
demektir. Ve otuzüçüncü, müride gerektir ki, şeyhini sevenleri seve, sevmeyen anası dahî
olursa terk ede. [205] İş bu âyet birle amel ede kavlühü Teâlâ ; ;�- �ن �7�>Yی �>�3 2Zت �
;�- �� ی�ادPون <= ح�د� ا| �م ا � آ�ن�ا *�7ءه' أ وا ; و��ان9' أو .$�ت9'ور+� و أ7��ءه' أو إ
Ma’nâsı budur ki, “Bulmassın ki, bir kavim iman getirdiler Allah Teâlâ’ya, kıyâmet
gününe, dost edineler Allah Teâlâ’ya dahî Rasûlüne düşmanlık edenleri eğer ataları dahî
olursa ve evlatları ve akrabaları dahî olursa cümlesin terk ede, dostluk etmezsede.”678
demektir. Onları Hakk Teâlâ sâbit eyledi, gönlünde imanı kuvvetlendirdi, onları Hakk
Teâlâ koyar cennetlere altından akar ırmakları ebedî kalırlar onda. Râzı oldu Allahü Teâlâ
onlardan bilmiş olun ki, tahkîki Allahü Teâlâ W �ا إ-��ا *<��� وإذا �ا ا ��ی= *<��ا �3� وإذا
�ا إن�� <:)' إن��U ن�= <9�M/ئ�ن �3 '9�K�ش Ma’nâsı budur ki, “Dahî kaçan buluşsalar iman
getirenlerle, ederler tahkik biz iman getirdik, kaçan yalnız kalsalar şeytanlarla biz dahî
sizinleyiz derler, tahkik değiliz illâ maskaralığa elçi mü’minleri.”679 demektir. Şimdi ki
zamanın ehl-i dünyâya karışan âdî müridlerin hâli budur, neûzübillâh. Otuzdördüncü
müride öyle gerek ki, her kande durursa garîb ola, münâfık arasında gariblik kahrına düşe.
Otuzbeşinci aşk-ı hakikî anın gönlünü öyle doldura ki, yüreğin yaka, dâim gözleri yaş
döke, dünyâ lezzetin kese, şazlık ve gam ona beraber ola. Otuzaltıncı, Allah Teâlâ’yı
677 Âraf , 7/23. 678 Mücâdele, 58/22. 679 Bakara, 2/14.
263
sevmeyi muhkem ola ve her demde sözleri zikrullâh ola. Cümle âlem mülküne aldanmaya.
Otuzyedinci, herkes dünyâyı ve âhireti anmaya ya’ni âkıbet nice olam demiye. Nefsini belâ
mancınığına koya, nâr-ı İbrahim’e ata, kahırla öldüre, varlığı yok ola, Hakk’tan gayri yâr
istemiye. Otuzsekizinci, ahkam-ı şeriatı bile, onu kendine vâcib bile, ziyâde talep edip
yoldan kalmıya. Otozdokuzuncu, dâim tefekkürde ola fikri seyr i ilallah ve seyr i fillâh
makãmına erişmek ola. Kırkıncı, müride gerektir ki, kãbiliyyet şerâiti onda ola, tâ ki,
mürşidin irşâdı ona te’sîr ede. Ammâ mürid-i sâdık gücü yettikçe bu zikrolunan kırk şerâiti
yerine getire, bu ahlâkla tamam müzeyyen ola, âkibet bu makãma erişe ki, haccın tekmîl
olup mâ-i [206] zemzemden içip, cehil zulmetinden âzâd ola. Her nefiste göre ki, fütûh-ı
meârif kalple rûhu dola, sırr-ı beytullâh görüp, tekbir tehlil kıla, makãm-ı İbrahim’e salât’a
dura, hicâb gide zâta teveccüh ede, matlûbunu görüp maksûdu hâsıl ola ve zâhiri ve bâtını
sıfata sa’y ede. Yedi şavtı tavâf ede ve beytullâhı dâim şühûd ede. Hevâdan tecerrüd ede,
Hakk’ta dura, Hakk rızâsın isteye, canını fedâ kıla, susuzluğu hiç gitmiye, gãh mâ-i
zemzeme gele, ondan içe çünkü öğle vakti ola. Arefe günü mescid-i İbrahim’de zuhûrla
asrı cem ede, cebel-i rahmete çıka, Arafat’a erişe, vakfeye dura, maksûdu hâsıl ola. Ondan
müzdelifeye gele, akşamla yatsıyı bir ezânla kıla, duâya tazarrûa meşgûl ola, başını yerden
kaldırmıya. Sabah namazından fariğ oldukta vakfeye dura, niyâzı elden komıya, zîrâ niyâz-
ı âşıkların has makãmıdır. Ondan sonra Mina’ya gele teveccüh ede, hamd ü senâya meşgûl
ola, redd için şeytana cemre ata ve bâtınından şeytanı çıkara. Ondan nefs-i emmâreye kahr
ede, ondan sonra başını kazıda sadrı tamam pâk ola. Nûr-ı iman birle kalp münevver ola.
Ondan sonra beytullâha teveccühe varıp, beyti ziyâret ede ki, Hacc erkânı tamam ola.
Kamu halâyık gide, ol mücâvir ola, kalbi safâ ile dola. Pes Haccü’l- Ekberdir ede, bir şeyi
ebter komıya ondan sonra Medîne’ye teveccüh ede, Rasûlullâh (sav) hazretine girip
mescidine kalb-i mutahhar türbesini görüp, a’dâb üzere selâm verip, karşısında kıyâm
kılıp, nûrunu görüp fenây-ı mutlakta karâr edip, ondan Kudsî Şam’a gele. Ondan rûh-ı ihfâ,
âlem-i hafîden ona zâhir ola, ondan vahdet makãmına erişe inşaallahü Teâlâ. Hacı bu
makãma erişmez mücâhid ile Hakk’tan hidâyetullâh ile erişir. Murâd-ı zâtullâh ise ammâ
halk arasında ululanmak ise ya’ni avama hoş gelecek sözler söyleye ve haktır der, merdûd
olur, makãm-ı vahdete erişmek kande kaldı, ammâ avam arasında keşfini a’yân eden gãyet
uludur, ammâ havas içre gãyet budaklıdır. Zîrâ bu hâli âbid hatadan ırak eder. [207] Ey
gözsüz avâmlar ârifi, Bel’am bin Baura680 gibi hevâda pervâz eder sanma. Ârifin seyrânı
680 Hz. Mûsâ (a.s.) hakkında yalan ve iftira söyleyerek, beni İsrâili kandıran kişi. (Büyük Lügat)
264
her dem imâdedir, yüzün Cenâb-ı Hakk’a dönmüştür, mir’at her dem safâdadır. Sırr-ı
hafîde ne varsa ona zuhûr eder. Ârif-i Hakk Teâlâ pâk hılkat kıldı. Her birisinden bir hâle
ere, zât-ı câmi ola ve akıl gönül hutbesin dinleye münezzehtir anlıya ikãmet edip, Cuma’yı
kıla, beytü’l- atiki tavâf ede tâ ki, mağfiret ola. İmdi mürîd-i sâdık alâmeti bu ki, ammâ
münâfık alâmeti bu ki, her birisi bir hevâda dünyâya şöyle mutı’ olmuşlar ki, kul mevlâsına
mutı’ olduğu gibi. Cenâb-ı Hakk’ı unutmuşlar ve tekebbürlük donun giymişler sanasın ki,
nice bin kelb bir yere cem olmuşlar, dünyâ cîfesin yerler, bir lokma cîfe için acib hırıltı
ederler, şu resme yerler ki, kalplerin kaplamıştır, hiç âhireti anmazlar, hemen garazları
dünyâ içindir. Çünkü bunların gıdâsı cîfe oldu, anın için esfel-i sâfîlinde kaldılar, dalâlet
içre içleri dışları cîfe ile dolmuş, bunlar sıfat-ı insandan kalmışlardır. Şeytan birle
bağlanmışlar, dünyâ için Hakk’tan muhabbetlerin çevirmiş, dâim sa’yleri şer fiilleri
hüsrân. Pes mü’min sâdık bunları fiilerin görüp bunlardan uzlet eder. Kãbil olsa kamusun
katl ederdi. Onlara karışmak kande kaldı. Pes ey bî-çâre mübtedî, cihân ni’metine aldanma
ki, tohuma alırsın buharı kalbini karartır, libâsın tâhir eyle tâ ki, salat’a lâyık olasın, zâhirin
bâtının pâk eyle, riyâzât suyuyla nefsin makãmından çık, mevlâya tâlib ol, cihân halkı
gözünden gãib olsun, fenâ sahrasına tut râhi tâ ki, şühûd hâsıl ola inşaallahü Teâlâ.
Maksûda ermek dilersen dârü’s-selâm kıl tâ ki, tecellîy-i zâta layık olasın. Murâd olan
şühûd-i zât hemen Hakk’tır, gãfil olmasa, zîrâ başın üzere bir hicâb olsa, günün nûrun
görmezsin. Pes sa’y-i beliğ eyle, enâsır hükmün iptal eyle, kalbin gözü açıla, âlemin nakşın
görüp anlayasın, Hakk olanın hanı cefâdır ve can terkin urmak anın sıfatıdır. Tazarru’ ve
nedâmet od’una yanmaktır. İmdi sâliklere himmet gerektir. Tâ ki, kalp [208] beytullâh ve
arşullâh ola tâ ki, melâikeler gelip tavâf edeler. Hicâb nûrunu geçip bizzat hitâb işite,
yârına aldanmaya. Kavlühü Teâlâ; �-!+ PDAوأ WU.�ة أ�| � 6B ا9B WU.أ w�6 هB و<= آ�ن
Ma’nâsı bu ki, “Kim ki dünyâda gözsüz olsa, âhirette dahî gözsüz demektir.”681 Pes bu gün
gel Hakk’ı görmeğe sa’y eyle, yoksa âhirette dahî görmezsin. Pes görmek oldur ki, Hakk’ı
âlim yüzünden okuya. Anın vasfını her kişiden muayyen göre, fark ede. Muvahhid kâmil
ola tekarrüb ede. Hakk’ı her şeyde göre, anlıya dünyâya aldanmıya ve fenâyı yem edinip
tâbiat kulu olmıya. Pes sâliklerin seyri dörttür. Ammâ bu ki, mürid mürşid-i sâdık
huzûrunda nice yıllar envâî mücâhedeler ve riyâzetler çekip, talep kapısında oturup, Bâri-i
Teâlâ’ya yetişim diye dünyâdan yüz çevirip uzlet ihtiyâr eder ise, tasfiyye-i kalbe ve
tezkiyye-i nefse düşer. Âlem-i nefsin makãmından çıkar, ondan kalbin kapısı açılır,
681 İsrâ, 17/72.
265
makãm-ı tekmile erişir, maârif ona keşf olur. Pes ikincisi, tamam nefsin rûhuna tâbi’ olup
menâzile sülûk edip, kalbin âlemine erişe, ondan nûr doğup nefsinin sıfatın mahvedip nefs-
i nûrânî olup, kalbine mutı’ ola. Nûrânî zâhir eder, “Tâhâ’yı” okuya. Pes seferin üçüncüsü
oldur ki, fenây-ı mutlaka ere, vücûdu tamam mahv ola. Makãmı seyr-i ilallah’a erişe, zât-ı
Hakk’ı şühûd ede, ayn-i cem’a erip, Hakk Teâlâ tecellî-i zât ede. Pes seferin dördüncüsü,
seyr-i fillâha erişmektir, inâyet-i ilâhiye erişe, hicâb makãmından halâs ola, keşf fetih
devletine erişe, devlet kapısı açıla, hâlvet hânesinde otura, kalple, ruhla müteveccih ola.
Ağyardan uzlet ede, matlûbu kendi âyinesinde göre. Ondan sonra dört sefer tamam olur.
Kãle Rasûlullâh (sav): €€€€∫∫∫∫♠¬♠¬♠¬♠¬⇓⇓⇓⇓ ♣|⁄ν€∉ €� ⁄∪€2 € ♣|⁄ν€∉ €� ⁄∪€2 € ♣|⁄ν€∉ €� ⁄∪€2 € ♣|⁄ν€∉ €� ⁄∪€2 €⟩⟩⟩⟩� ⁄ϖϒ� ⁄ϖϒ� ⁄ϖϒ� ⁄ϖϒ € € € € [hicret yoktur, bundan sonra
fetih oldu Mekke.]682 dedi. Ey feth-i Mekke’den bî-haber hicret zulmünde gark olmuş,
ilmine mağrûr olan ahmaklar, râh-ı Hakk’a yol bulmak her kişiye müyesser mi olur?
Sanma. Biline şol mürid olur ki, ona fazl-ı sübhâni yetişe, muhabbetullah gâlib ola [209]
mihnetlere giriftâr ola. Bir kez tecellî-i zât kıla. Ol yâr diye gurbetlere düşer kıta ister,
Hakk’tan rızâ gözetir, dâim firâk-ı bağrını dağlar, şol vakit ki, Hakk Teâlâ ona bir mürşid-i
sâdık verir, onu irşâd eder. Kurb-i nevâfili ona teslîm eder. Eğer kendi yerine ta’lim ederse,
ona samtla riyâzâta yapışa ve dilinde zikir kalır. Ondan sonra mülhime makãmına erişir,
ilhâmât-ı rabbânî birle münevver olur, her nesnenin hakîkatini ilhâm-ı rabbânî birle bilir.
Ondan mutmainneye erişir, hitâb “irci’î” ye kãil olur, gönlünden râzı pinhân bulur ve
dilinden vâridât-ı ilâhî doğru dünyâdan ve ehl-i dünyâdan yüz çevirip, alâyıktan ruh âzâd
olur. Bahr-i muhîta düşer ebed kalır, çün istiğrâka erişir ondan menzilde ol, dâim seyr-i
ilallah’a ve seyr-i fillâha erer, cemi’ye erişir, sırr-ı ilâhî ona a’yân olur, nûrla zulmetten
beyân bulur, kemâle erer, ol nûr-i yakînden. Pes mürîd-i sâdık olduğu isbât olur.
MÜRÎDİN ZİKRE İHTİYÂCI FASLI
Kavlühü Teâlâ; 6ذآ�ون�B'أذآ�آ Ma’nâsı budur ki; “Öyle ise siz beni (ibadetle)
anın ki ben de sizi anayım.”683 Bir âyette dahî buyurur; �- ; ذآ�ا ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا اذآ�وا ا
”Ma’nâsı budur ki, “Zikr eylen çok آp�ا684 demektir. Ammâ farz olan “zikran kesiran”
oldur ki, Hakk Teâlâ’yı her sözde, her fiilde, her hâlde unutmaya, Hakk Teâlâ’dan gayrinin
rızâsın işlemeye. Ammâ sâliklere nisyândan hâsıl olur. Nisyâna sebep oldur ki, bidâyeti
682 Ahmed, Müsned, I, 226, 355, III, 22, V, 187; Buhârî, Cihad 1, 27, 190, Fezâilü’s-sahâbe 74, Meğâzî 50; Müslim, İmâre 85, 86; Tirmizî, Siyer 33; Nesâî, Bey’at 15; Dârimî, Sünen, II, 312. 683 Bakara, 2/152. 684 Ahzâb, 33/41.
266
hilkatte rûh vücûd-ı zuhûra geldi. Hakk Teâlâ ondan üç kuvvet koydu. Pes birine kuvvet-i
akıl derler, ol başta olur. Pes ikincisine, kuvvet-i şühûd derler, ol ciğerde olur. Üçüncüsü,
kuvvet-i gazâb derler, ol yürekte olur. Pes ol kuvvet-i şühûd ve kuvvet-i gazâb, kuvvet-i
akla gâlib olsa, pes ikilik zâhir olur, ruhla Hakk arasında. Pes Hakk Teâlâ’nın zikrinden
ayrılır. Zîrâ sâlik hem kendine zâkir olsa ve hem Hakk’ı zâkir olsa, bu ayn-i şirketdir.
Nitekim Hakk Teâlâ buyurur: €ο €ο €ο €ο,♥� €,♥� €,♥� €,♥� € α€ α€ α€ α€� ϒα €∧€≤2€� ⁄� ′⋅⁄� α€� ϒα €∧€≤2€� ⁄� ′⋅⁄� α€� ϒα €∧€≤2€� ⁄� ′⋅⁄� α€� ϒα €∧€≤2€� ⁄� ′⋅⁄� α€ ya’ni “Zikir eyle
beni gayrisin unuttuğun vakit,”685 Tâ ki, benim zikrim şirksiz ola, demektir. Pes ruh bu
âlem-i mülkde bu kalbe yetişti. Bu aralıkta her neye nazârı ederse, zikir miktârı Hakk
Teâlâ’nın [210] zikrinden geri kalır. Tâ şol mertebeye varınca her biri hicâb olup, Hakk
Teâlâ’yı unutturur, onlar hidâyet zikrinden mahrûm kalırlar. nitekim buyurur ;
⁄⁄⁄⁄⟨⟨⟨⟨′′′′,♦� ⁄,♦� ⁄,♦� ⁄,♦� ⁄€β€∉ €€β€∉ €€β€∉ €€β€∉ €♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α′� €′� €′� €′� € € € € €∑∑∑∑♥� €≤⇔β€⋅ α♥� €≤⇔β€⋅ α♥� €≤⇔β€⋅ α♥� €≤⇔β€⋅ α′′′′′¬€µ ′¬€µ ′¬€µ ′¬€µ €€€€ Ma’nâsı bu ki,
“Olmayınız şol kimseler gibi ki, unuttular Allah Teâlâ’yı.”686 Pes onlara kendilerin
unutturdu demektir. Ammâ hicâb Hakk Teâlâ’yı unutmaktan zâhir oldu, kalp hastalığına
sebep oldu. İmdi ol kalp zahmetinden kimse halâs olmaz, mâdemki mürşid huzûrunda
riyâzâtlar çekip ve ağyardan uzlet edip, dâim kuvvet-i darb cehirle zikrullâha meşgûl ola,
tâ ki kuvvet-i şühûd ve kuvvet-i gazâp ile kahr ola ve zayıf ola, tâ ki ağyardan zikir
nûrundan mahvola, tâ ki gönül bargãhında mevcûd ola. Mürîd-i sâdık, kuvvet-i darbla “lâ
ilâhe illâllâh” zikrine meşgûl ola. Nefyile bargãhını ağyâr zahmetinden hâli kıla ve isbât
tarafından “illâllâh” tecellîsi hâsıl olur. Muntazır olmak gerek. Pes buyurur; [v�B ذاQB
ovر�B �J7ر W �B Ma’nâsı budur ki, “Tamam eylesin namazı ya gazâyı, ibâdetteنo وإ
zahmet çek, dahî rabbînden yana rağbet eyle”687 demektir. Pes ey namazdan, gazâdan
habersiz ve zahmet çekmekten kaçan, ilmine mağrûr ahmaklar, bu âyet neye işârettir, bilir
misin, mübtedînin gönlü ma’siyyet işlemekten katı taşa benzemiş. Pes gönül taşını soyup,
içinden sübhâna yol bulmaktır. Kuvvet-i darbla zikrullâh gerektir. Zikrullâh eylemek nefs-i
emmârenin kapısın yıkar, vîrân eder isen, emmâre sâhib kırânîdir, seyfullâhdır. Mübtedî
mansûr ve şu meydân-ı aşkta mestâne kalıp, nefsini dar eder. Ve küfrü îmana tebdîl eden
tevhiddir. Kalbin deccâlı sanır, vîrânını ma’mûr eder ve mürîdi gufrâna lâyık kılan
tevhiddir. Aşk-ı mecâzîyi aşk-ı hakîkîye tebdîl eden, ve gönül gözünü açan ve sâliki
seyrâna ileten ve gönül hânesinden bî-kane-i sürüp çıkaran darb-ı tevhiddir. Zîrâ gönül
sultanı pâk olmayınca mihmân konmaz. Pes mürid-i sâdık mürşidden zikir mayasın darb-ı 685 Kehf, /24. 686 Haşir, 59/19. 687 İnşirâh, 94/7-8.
267
tevhidle alır ve eğer sözlerine şâhid gerekse Kelâm-ı Hakta mezkurdur. Kavlühü Teâlâ:
6αƒ� ⁄⋅ϒ� €≤� €(€α ⁄6αƒ� ⁄⋅ϒ� €≤� €(€α ⁄6αƒ� ⁄⋅ϒ� €≤� €(€α ⁄6αƒ� ⁄⋅ϒ� €≤� €(€α ⁄€α ⁄€α ⁄€α ⁄€α ⁄⟨⟨⟨⟨′⋅€′⋅€′⋅€′⋅€⌡⌡⌡⌡←β€2♦α ⁄←β€2♦α ⁄←β€2♦α ⁄←β€2♦α ⁄⟨⟨⟨⟨′⋅ϒ� ⁄⋅ϒ� €⋅ €′⋅ϒ� ⁄⋅ϒ� €⋅ €′⋅ϒ� ⁄⋅ϒ� €⋅ €′⋅ϒ� ⁄⋅ϒ� €⋅ €♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α′� ′⋅⁄� β€∉ ′� ′⋅⁄� β€∉ ′� ′⋅⁄� β€∉ ′� ′⋅⁄� β€∉ Ma’nâsı
budur ki, “zikreyleyiniz Allah Teâlâ’yı, atalarınızı zikreylediğiniz gibi ya ondan artık”688
demektir. [211] Bir yerde dahî buyurur
: λ λ λ λ′⇐′⁄⇔α ′ ≤′⇐′⁄⇔α ′ ≤′⇐′⁄⇔α ′ ≤′⇐′⁄⇔α ′ ≤∑∑∑∑ϒϒϒϒ€€€€◊◊◊◊⁄ℵ€µ ϒ⁄ℵ€µ ϒ⁄ℵ€µ ϒ⁄ℵ€µ ϒ♦≤⇐⇔αϒ� ⁄⋅ϒ� ϒ2 ♦≤⇐⇔αϒ� ⁄⋅ϒ� ϒ2 ♦≤⇐⇔αϒ� ⁄⋅ϒ� ϒ2 ♦≤⇐⇔αϒ� ⁄⋅ϒ� ϒ2 €α 6ϒ€α 6ϒ€α 6ϒ€α 6ϒ♦≤⇐⇔α ϒ� ⁄⋅ϒ� ϒ2 ⁄♦≤⇐⇔α ϒ� ⁄⋅ϒ� ϒ2 ⁄♦≤⇐⇔α ϒ� ⁄⋅ϒ� ϒ2 ⁄♦≤⇐⇔α ϒ� ⁄⋅ϒ� ϒ2 ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′′2′2′2′2′′′′
⇐′ ′≤⇐′ ′≤⇐′ ′≤⇐′ ′≤∑∑∑∑ϒϒϒϒ€€€€◊◊◊◊⁄ℵ€µ€⁄ℵ€µ€⁄ℵ€µ€⁄ℵ€µ€ α α α α′′′′€€€€⇓⇓⇓⇓♦α €♦α €♦α €♦α €∑∑∑∑♥� €≤⇔€α ♥� €≤⇔€α ♥� €≤⇔€α ♥� €≤⇔€α Ma’nâsı budur ki, “onlar ki, iman
getirdiler dahî dolanır gönülleri zikrullâhla ona olan zikrullâhla dolanır gönülleri.” 689
demektir. Pes müride öyle gerektir ki, iki elin uyluğu üzerine koya ve gözlerini yuma,
gönlü cümle eşyâdan Hakk’a hazır ola ve tamam ta’zimiyle başlaya ve kelime-i “ l �lا ; ا
gönlüne ”اl� ا[“ l” göbekten gele ve ا ; اl� ا[“ ,dediği vakit tamam kuvvetle diye ki ”ا[
dokuna. Bir vecihle ki, zikir eseri ve anın kuvvet-i cemi’ âzâsına yanaşa, gönlünde
ma’nâsın fikreyleye tâ ki, hüdâ gönlüne düşe, nefyede, hiç nesne istemiye Allah Teâlâ’dan
gayri cemi’ havâtır-ı lâ nefi’ ede. Pes Allah Teâlâ’yı isbât ede, dünyâ muhabbetini
gönlünden koparıp yabana ata, Allah Teâlâ muhabbetini gönlünde kãim ede, bu tertip üzere
müdâvemet ede. Nitekim “ �lا ; kelimesiyle isbattır. Kim ki, malı dünyâ ” ا[l ا
mensûbunu terk eyledi ve dünyâ dostluğunu gönlünden çıkardı, pes nefi’ tamam eyledi.
Kim ki, Allah’ı bildi, kelime-i şehâdeti bilmiş olur, mübârek olur inşaallahü Teâlâ. Yoksa
ata ona taklid-i birle şehâdet kelimesini demiş olmaz. Zîrâ mala ve mensûba tapan ve ehl-i
dünyâ ile dostluk eden, puta tapar. Bu sözüme hiç şüphe eyleme.
Nitekim bu kelime-i şehâdetin ma’nâsı onlarda bulunmaz, müşriklerdir. Bu zikr iki
türlüdür, biri taklîdî biri dahi tahkîkîdir. Taklîdî oldur ki, zikr-i avam ağzından ya ana ata
ağzından işitmiştir. Pes bu resme zikir gönülde eser edip fâide vermez. Pes bir tohum
günden terbiyye görmemiş olsa, onu yere saçsalar bitmez, zîrâ hamdır avamın zikri dahî
bunculayındır hemen dillerinde âriyettir, yoksa âhirete hiç fâide vermez. Ve zikr-i hakîkî
bu ki, sâhib-i velâyet mürşid-i sâdık telkini tasarruf kıla. Mürîd-i sâdık ol kãbil ve alçak
gönüllü yerine zikr tohumunu ekerse, ol mürid eser edip gönlünde biter, çünkü mürid
gönlü nadas olsa [212] ve tâbi’at dikenlerin tarîkat türbânı birle dikenleri ayıtlansa tamam
pâk olsa, ondan mürîdin ihlâsı birle mürşidin himmet güneşine velâyet suyuyla terbiyyet
bulsa, iman-ı hakîkî seyr-i zâhir olur, günden güne bitmeğe başlar, tâ ki, tevhîd-i ihsânı
bitmesi olur, ondan irfan şeceri olur. Pes zikir mü’minin gönlünde bir ağaca benzer ki bir 688 Bakara, 2/200. 689 Ra’d, 13/28.
268
pâk sulu toprağa dikilir, kelime-i tayyibedir, derhâl ol ağacın kökleri cem-i âzâya erişip
sirâyet eder. Hiç yer kalmaz ki, tevhîdin vücûda erişmemiş ola. Nitekim Kelâm-ı Hakk’ta;
= ♣ = ♣ = ♣ = ♣∫∫∫∫€ϕϒ≤€ϕϒ≤€ϕϒ≤€ϕϒ≤€� €� €� €� ⟩⟩⟩⟩€� €ϖ€∋€⋅ ƒ€� €ϖ€∋€⋅ ƒ€� €ϖ€∋€⋅ ƒ€� €ϖ€∋€⋅ ƒ∫∫∫∫€ϕϒ≤€ϕϒ≤€ϕϒ≤€ϕϒ≤€� ƒ€� ƒ€� ƒ€� ƒ∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊ϒ⇐€⋅ 5€ρ€ϒ⇐€⋅ 5€ρ€ϒ⇐€⋅ 5€ρ€ϒ⇐€⋅ 5€ρ€⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′♦≤⇐⇔α €λ€� €� €∇⁄♦≤⇐⇔α €λ€� €� €∇⁄♦≤⇐⇔α €λ€� €� €∇⁄♦≤⇐⇔α €λ€� €� €∇⁄€⋅ €€⋅ €€⋅ €€⋅ €
� €µ ⁄� €µ ⁄� €µ ⁄� €µ ⁄⟨⟨⟨⟨€⇔€α €⇔€α €⇔€α €⇔€α dedi ki, “Ağacın gönül yerinde kökü muhkem olsa ol vakit zikir ağacının
budakları yücelmeye başlar.”690
ϒϒϒϒ⌡⌡⌡⌡←β€←β€←β€←β€◊◊◊◊€≤� ⇔α €≤� ⇔α €≤� ⇔α €≤� ⇔α ⌠⌠⌠⌠ϒ∉ β€ϒ∉ β€ϒ∉ β€ϒ∉ β€′∩⁄� €∉€′∩⁄� €∉€′∩⁄� €∉€′∩⁄� €∉€ ∞οϒ2β€θ β€ ∞οϒ2β€θ β€ ∞οϒ2β€θ β€ ∞οϒ2β€θ β€′⇐⁄� €α′⇐⁄� €α′⇐⁄� €α′⇐⁄� €α Neye işârettir ki, bu
makãmda gönül zikir dilinden olup fikrullâha başlar tâ ki, gönül fikrullâhdan lezzet bula,
gönle teşevvüş vermiye, ol vakit gönül fikrullâhdan diliyle zikrullâha meşgûl olur. Bu tarîk
üzere müdâvemet eyleye tâ ki, zikir ağacı perveriş olup yücelmeye başlar. Mâdem ki zikir
ağacı kemâline erişe, pes müşâhede çiçekleri ağacın budakları ucunda açılmaya başlar, ol
çiçekten mükâşefet ve ilm-i ledünnî yemişleri hâsıl olur, ammâ bu mertebe her mükallide
müyesser olur sanma. Şol mürîd-i sâdıka olur ki, zikrullâh tohumu tamam olup, velâyet
mürşid-i sâdık yemişinden olmuştur, dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, uzlet ihtiyâr edip,
mürşid huzûrunda nice yıllar riyâzâtlar çekip, envâî mücâhedeler kılıp, gece başını yere
koymayıp, uykuyu terkedip Hakk Teâlâ aşk-ı nârına yanıp kül olmuştur. Müride gerektir
ki, azmini az uyumaya ve samtı san’at edinip, zîrâ bu âzânın uyku bağıdır, âzâyı ibâdetten
mahrûm eder ve çok sevilmek gönlü yıkar harâb eder. Pes müride gerektir ki, ekseri
evkãtın samtla geçire ve zikrullâhla geçire. Nitekim Kelâm-ı Kadîmde buyurur:
α=ƒ�α=ƒ�α=ƒ�α=ƒ� ♥ρ€⋅ αƒ� ⁄⋅ϒ� €♥ρ€⋅ αƒ� ⁄⋅ϒ� €♥ρ€⋅ αƒ� ⁄⋅ϒ� €♥ρ€⋅ αƒ� ⁄⋅ϒ� €♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α′� ′⋅⁄� α α′� ′⋅⁄� α α′� ′⋅⁄� α α′� ′⋅⁄� α α′′′′€€€€⇓⇓⇓⇓♦α €♦α €♦α €♦α €∑∑∑∑♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€′≤′≤′≤′≤€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€
Ma’nâsı budur ki, “Ey onlar ki îman getirdiler, zikreylen Allahü Teâlâ’yı.”691 demektir.
[213] Muhammed (sav) etti “imanınızı kurtarın dedi. Lâ ilahe illâllâhı çok demekle dedi ve
etti ki, size haber vereyim mi? Allahü Teâlâ katında efdal amelden ve altın, gümüş sadaka
etmekten ve kâfirlerle cenk etmekten hayırlı olan işi, dedi. Ettiler haber ver dediler. Etti ki,
zikrullâhı çok edin.”692 Eğer uçmak bahçelerinden bir bahçeye girmek istersen, zikrullâh
meclisine girsin dedi. Pes imanın bünyâdı, muhabbet-i ilâhidir. Muhabbet-i ilâhînin nişânı
zikrullâhı çok etmektir. Pes Rasûlullâh (sav) buyurur ki, “Allah’ı sevmenin alâmeti
zikrullâhı sevmektir”693 dedi. Eğer sâil suâl ederse ki, zikrullah mı efdâl, yoksa Kur’an
okumak mı efdâldir? Diye zikrullah Kur’an’dandır. Nitekim Hakk Teâlâ buyurur ki,
690
İbrâhim, 14 /24. 691 Ahzâb, 33/41. 692 Bulunamadı. 693 Bulunamadı.
269
6′� €ϕ⁄⋅€α ϒ6′� €ϕ⁄⋅€α ϒ6′� €ϕ⁄⋅€α ϒ6′� €ϕ⁄⋅€α ϒ♦≤⇐⇔α ′� ⁄⋅ϒ� €⇔€♦≤⇐⇔α ′� ⁄⋅ϒ� €⇔€♦≤⇐⇔α ′� ⁄⋅ϒ� €⇔€♦≤⇐⇔α ′� ⁄⋅ϒ� €⇔€ Ma’nâsı bu ki, “zikrullâh uludur” 694 bu âyetle sâbit
oldu ki, zikrullâh efdaldir cemi’ ibâdetten. Hakk Teâlâ bir hadîs-i kutsîde buyurur; “lâ
ilahe illâllâh kelimesi benim hisârımdır, her kim girdi azâbımdan kurtuldu”695 demektir.
Eğer sâil suâl ederse ki, zikrullâhı cehirle etmeyi etmek mi efdâldir yoksa ihfâ ile mi? diye.
Cevap budur ki, cehirle etmek efdâldir. Anın için ki, nefs-i emmârenin kalesi ma’siyyettir
ki, taştan katı olmuştur. Ammâ ol kaleyi yakıp harâb etmeye tûb-ı kudret gerektir ki, mürid
onu yıkıp necât bula, ammâ anın tûb-ı darbla, cehirle zikrullâh etmektir. Tâ ki, âlem-i
nefsin makãmından urûc edip, çıka âleme yol bula, ondan Allahü Teâlâ’yı yedi kısım
üzerine zikretmek ona müyesser ola inşaallah. Ya’ni gözleri Allahü Teâlâ’dan korkup
ağlaya ve kulakları dâim Hakkın ahkâmın işite ve dili hamd ü senâ ede ve eli aza sehâ ede
ve ayakları cehr-i vefâ yolunda sâbit kadem ola ve gönlü havf-i recâda ola ve canı rızâ ile
ola, tâ ki, necât bula. Zikr-i hafî peygamberleri ve onların sünnetlerine tâbi’ havâss-ı
evliyâlara mahsustur. Cümle enbiyâlar ve havâss-ı evliyâlar zikr-i hafiyyeye evvel emirde
cehr ile [214] zikrullâh etmekle eriştiler. Ve nakildir ki, Hz. Rasûlullâh (sav) cehr ile
zikrullâh etti, ol zamandan bu zamana gelince islâm şehirlerinde ilimle amel edici vârisleri
mescidlerinde ve hânelerinde cehr ile zikrullâh ettiler ve mecmâu’l- Fetavâ’de eder ki,
“zikrullâhı cehr ile etmek sünnettir.” Pes Ferişte oğlan da getirmiş ki, getirildiği vakit
meyyid cehr ile zikrullâh eyleyeler, zîrâ ki, ehl-i kitâba teşbihdir ve eğer sâil suâl ederse ki,
Kãdıhân fetvâsında “cehr ile zikrullâh eylemek haramdır” dimişler. Sen ne delil birle
helâldır dersin diye duhûl edenlere, cevap bu ma’nâyı isbat edici âyeti kerîmeler ve hadîs-i
kudsiler ve hadîs-i nebeviyyeler ve fukahâ kitablarından rivâyetler ve âyet-i kerîme budur
ki, kavlühü Teâlâ;
α=ƒ� α=ƒ� α=ƒ� α=ƒ� ♥ρ€⋅ αƒ� ⁄⋅ϒ�♥ρ€⋅ αƒ� ⁄⋅ϒ�♥ρ€⋅ αƒ� ⁄⋅ϒ�♥ρ€⋅ αƒ� ⁄⋅ϒ� € € € €♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α♦≤⇐⇔α α′� ′⋅⁄� α α′� ′⋅⁄� α α′� ′⋅⁄� α α′� ′⋅⁄� α α′′′′€€€€⇓⇓⇓⇓♦α €♦α €♦α €♦α €∑∑∑∑♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€♥� €≤⇔α β€′≤′≤′≤′≤€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€
Ma’nâsı budur ki, “Ey onlar ki iman getirdiler zikreylen Allah’ızikir çok.”696 demektir. Ve
Tefsîr-i Beğâvî’de getirmiş ki, İbni Abbas (ra) bu âyetin tefsîrinde buyurmuş ki, “Hakk
Teâlâ kullârına emretti ki, farzdır her birine haddi ve kad meâlim eyledi ve her bir farzı bir
özürle sakıd eyledi. İllâ zikrullâh farzı ki, bir miktâr beyân eyledi hemen çok zikrullâh
eylen diye buyurdu”, aklı başında oldukça hiçbir yerde bir halde zikrullâh eylemeye özür
buyurmadı, evveli farz olan zikrullâh “kesîrân” oldur ki, Allahü Teâlâ’yı ebedî unutmaya.
İmdi Ebû Said el-Hudrî (ra) buyurduğu “zikran kesîran” cümle ferâizdendir. Öyle olsa
694 Ankebût, 29/45. 695 Bulunamadı. 696 Ahzâb, 33/41.
270
ferâizin Hakk’ı bu ki, âşikâre ola töhmed def’i için. Zîrâ terk eylemek töhmeddir, âşikâre
olmakta riyâ olmaz, hâlisân muhlisân olacak. Rasûlullâh (sav) buyurmuş ki, “Ferâizde riyâ
olmaz. Âşikâre olmakta zîrâ ferâiz din-i islâmın ulu nişânıdır.”697 ve Hakk Teâlâ’dan
hikâyet eyleyip demiş ki, Rasûlullâh (sav)’e Hakk Teâlâ buyurur ki, “ben kulûmla bileyim
beni zikreyleseler, beni ihfâ eyle [215] gönlünden ben dahî kulumu onculayın zikr ederim
kimseye bildirmezin, eğer bir kulum beni bir cemaat içinde anarsa hayırla, bende onu bir
cemaat içinde anarım ki, ol cemaat hayırlıdır ki, melâikeyi mugarrabîndir, benim kulum
görün ki, beni ta’zim edip halkarasında adı zikreder diye medih birle adın ona diyen” dedi.
İbni Abbas (ra) rivâyet eder; Rasûlullâh (sav) buyurmuş ki, “zikrullâh şol kadar çok eylen
ki, hatta münâfıklar diyeler ki, bunlar murâîler ancak diyeler” dedi. Pes tâlib-i Hakk
olanlara cehirle zikrullâh eylediği için murâîler diyenlere Rasûlullâh (sav) “münâfık” diye
ad koyanlara bu lânet dâr’ına asılmış kalasın. Zîrâ münâfıkların cezası budur. Zîrâ “zikran
kesîran” ferâizdendir, öyle olacak sair ferâizler âşikâre olup, hiç kimsenin duhûlu olmayıp
bu “ zikran kesîran” farzını edâ etmekte cehirle olduğunda bu savt ve sadâ nedir, deyip
mücerred riyâdır demek münâfıklık alâmetidir. Halbu ki, Hakk Teâlâ İbrahim (as) zikri ve
duâyı ve âh ettiği için medih etti. Nitekim buyurur; € € € €⟨⟨⟨⟨♥♥♥♥♦� ⁄2ϒα €≤♦� ⁄2ϒα €≤♦� ⁄2ϒα €≤♦� ⁄2ϒα €≤ϒαϒαϒαϒα ve “Mânâ” adlı
tefsîrde buyurmuş ki, “evvahün” ona derler ki, zikri ve duâyı cehirle ede. Ammâ mürîd-i
sâdık kendi nefsinden zikrullâhı resuh bulsun diye cehirle zikrullâh eylemek aşk-ı ilâhî bir
âdeme gâlib olsa, aşkından duramayıp darb-ı cehirle zikrullâh eyler. Aşkı olmayan ihfâ ile
bile eylemezde inkâr eder neûzübillâh. Câizdir ve ref-i havâtır için niyyet eylemek garzı
câizdir ve “Mecmûa Nevâzil” adlı kitapta ve “Tatarhanda” ve “Fetevây-ı Hassâmide” ve
“Fetavây-ı Küberâda” ve “Fetavây-ı Safrada” ve “Câmiu’l- Muzmeranda” ve “Fetavây-ı
Serâci” de ve “Tecyin” de zikrolunmuştur, ve hamamda cehirle Kur’an okumak mekir ve
heder. Ammâ ihfâ ile değil, ammâ cehirle hamamda tesbih ve zikrullâh mekruh değildir.
Pes hamam şeyâtîn eviyken, cehrile zikrullâh eylemek bu denli kitaplarda mekruh değil
olduğu [216] sâbit olmuştur, ya şeyâtîn evi olmayan yerlerde ve Allah evlerinde cehirle
zikrullâh eylemek nice mekruh ola, hâşâ değildir, belki müstehabdır.
Hâsıl-ı kelâm meşâyıh-ı kibâr arasında ihtilâf budur ki, zikrullâhı cehirle mi evlâdır
yoksa ihfâ ile mi? Haram olmasından değildir, zîrâ haramdır veya mekruhdur diyecek
kıyâmette ne cevab verir, kıyâmette azâba uğrayanlar aklıyla bilinmez, belki nakliyle
bilinir. Hangi âyette, hangi hadîste var ki, kıyâmette bir taife muazzeb olur? Allah adın
697 Bulunamadı.
271
cehirle kati’ kati’ zikreylediği için diye tesbih ve işâret eyleye, hâşâ vekellâ. Müsâbihin
“Muhtasar” adlı kitabında şerhinde getirmiş ki, mürid zikrullâhı cehirle eylemek câizdir bil
ki, müstehabtır demiş. Zîrâ ezkâr cehr ile beş türlü fâide vardır. Ammâ bu ki,
mü’minlerden islâmın zâhir olduğundan safâ ederler, illâ münâfıklar cefâ çekerler,
dağıldığın isterler neûzübillâh. İkinci budur ki, cehirle ve darbla “lâ ilahe illâllâh”
kelimesini zikreylemek bir ma’cuna benzer ki, nef ile fâsid fikirler zâil olur. Pes marâzî
kalp ve ahlâk-ı nefsâniyye ve sıfat-ı hayvâniyye ve dünyâ sevgisi ve gazâb-ı gãlîb olmak
ve hırs ve kibir ve buhl ve ucb ve kin gãlib olmak, bu cümle fâsid fikirlerden hâsıl olur, bu
söze hiç şekk ve şüphe eylemen. Vücûdun şehrine gir, ammâ bu sıfatlardan kurtulmaya
cehirle darb-ı tevhid gerektir. Fâsid tarafı zâil ola ve isbat taraf-ı münevver ola, nûr sebebi
bile sıhhat-i kalp ve tasfiyye-i ruh ve tezkiyye-i nefis ve tecellî-i esmâ-i sıfat hâsıl ola, tâ
ki, mürid necât bula. Üçüncü fâide bu ki, cehirle zikrullâha başladığı vakit nice kişiler
gönlüne eser eder, gelip bile zikrullâh eyler, hem halkı dahî zikrullâha tâbi’ eylemek
sevâbtır der. Dördüncü fâide bu ki, zikrullâh sadâsın kimler işitse, canlıdan cansızdan
Hakk Teâlâ onların saatince sevâb vere, ol zikrullâh işitenler şehadet ede. “İlâhî sen bilirsin
ki, falan kulun halk uyurken ol seni cehirle zikrederdi, biz işittik” diyeler inşaallah. Beşinci
bu ki, gönlüne gelen fâsid fikirleri ve zikr-i cehri def’ ettikten sonra mürîdin dağlamış
aklını cem eder, zîrâ insanın vücûdu bir şehir gibidir. Nitekim bir şehir halkı dağılmışken
[217] Cuma günü namaz vakti olsa, cemaat ezân avazın işitip câmiye cem olurlar ve
perakende olmuş, aklını zikrullâh cem eyleyip huzûr-ı kalp hâsıl edip, amel-i sâlih kıla tâ
ki, necât bula şeriata islâmda götürmüş ki, gãfiller arasında ve pazarlar ardında zikrullâh
ilmini ganîmet göreler, ol ki, bir gãfil uyana. Zîrâ dünyâ şuğulünde olanlar gãfiller. Bir kişi
dese ki, fısk olan yerde ben dahî zikrullâha meşgûl olayında ola ki, fısklardan men olalar
diye cehirle zikrullâha meşgûl olsa, ol zikri efdaldir, gayri yerde ettiği zikirden. Zîrâ ol
fâsıklar sebep olur men etmeğe dedi. Pes bu nesne kati’ acebtir ki, pazarlar ardında ve
hamamlarda cehirle zikrullâh eylemek câizken, ya ilimle amel edici vârislere
mescidlerinde ve hânelerinde cehr-i zikrullâh eyleyenlere, cemi’ ehl-i tevhide hor bakanlar
ve duhûl edenler mürid ve bu asır alâmeti anlık değildir. Hasedinden meşâyıhın mübârek
cehr-i tevhîd-i nûr ile nûrlandığını hased edip inkâr eder. Zikrullâh eylemezde râfizîdir
diye duhûl eden münâfıkların hâli nola? Nitekim Hakk Teâlâ buyurur ;
′′′′′′′′◊◊◊◊⁄� α β€⁄� α β€⁄� α β€⁄� α β€♥∉ €� €⋅⁄� ′♥∉ €� €⋅⁄� ′♥∉ €� €⋅⁄� ′♥∉ €� €⋅⁄� ′ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄€α ϒ€α ϒ€α ϒ€α ϒ♦≤⇐⇔α €� ϒυβ€� €♦≤⇐⇔α €� ϒυβ€� €♦≤⇐⇔α €� ϒυβ€� €♦≤⇐⇔α €� ϒυβ€� €⇓⇓⇓⇓ €⊃€ €⊃€ €⊃€ €⊃€€€€€⇓⇓⇓⇓ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄∑∑∑∑€≤€≤€≤€≤◊◊◊◊ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ′ ′ ′ ′⟨⟨⟨⟨€⇐⁄℘€α €⇐⁄℘€α €⇐⁄℘€α €⇐⁄℘€α ⁄⁄⁄⁄
∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓€ € € € Ma’nâsı budur ki, “kim zâlimdir, zâlimden dahî zâlim ol kimisinden ki, men oldu
272
Allahü Teâlâ’nın mescidlerinden ki, onların içinde zikrullâh eyleyenleri”698 demektir. Pes
münâfıklar alâmeti budur ki, tevhid meclisin dağladığın isterler, derlerse ki, İbni Mes’ud
zikrullâh edenleri mescidden çıkardığı habere cevabın nedir derse? cevab budur ki, azîzler
arasında İbni Mes’ud, bu söz iftirâdır derler. Zîrâ bunun gibi fiil etti demek
′′′′⟨⟨⟨⟨€⇐⁄℘€α ⁄€⇐⁄℘€α ⁄€⇐⁄℘€α ⁄€⇐⁄℘€α ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓€ € € € âyetinin ma’nâsı İbni Mes’ud fehm eylemedi demek olur. İbni Mes’ud
âyet-i kerîme ile sâbit olan zikrullâhı men ede de inkâr edemez mi? Allahü Teâlâ onlardan
ırak eyleye. Bu ma’nâyı tahkik bilirken cehirle zikrullâh edenleri mescidden sürüp
çıkartmak gãyet baid dir. İbni Mes’ud’a hêzê bühten azîmdir ve hem haber-i vâhiddir
dediler. Ve eğer ederlerse ki, Allahü Teâlâ buyurur ;
€€€€∑∑∑∑♥⇐ϒ∉β€⊂⁄⇔α €♥⇐ϒ∉β€⊂⁄⇔α €♥⇐ϒ∉β€⊂⁄⇔α €♥⇐ϒ∉β€⊂⁄⇔α €∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄∑∑∑∑′¬€µ ′¬€µ ′¬€µ ′¬€µ €€€€ ϒ4β€� ♦ ϒ4β€� ♦ ϒ4β€� ♦ ϒ4β€� ♦α€α€α€α€ ϒ≤ ϒ≤ ϒ≤ ϒ≤′� ′⊂⁄⇔βϒ2 ϒ4⁄′� ′⊂⁄⇔βϒ2 ϒ4⁄′� ′⊂⁄⇔βϒ2 ϒ4⁄′� ′⊂⁄⇔βϒ2 ϒ4⁄€⁄⇔α €€⁄⇔α €€⁄⇔α €€⁄⇔α €∑∑∑∑ϒϒϒϒ
⇓⇓⇓⇓ ϒ� ⁄ ϒ� ⁄ ϒ� ⁄ ϒ� ⁄€ϖ⁄⇔α €€ϖ⁄⇔α €€ϖ⁄⇔α €€ϖ⁄⇔α €′� €′� €′� €′� € ƒ ƒ ƒ ƒ∫∫∫∫€1€1€1€1♥� €♥� €♥� €♥� € βƒ∩′≤� €� €µ ∧ϒ� ⁄1€ βƒ∩′≤� €� €µ ∧ϒ� ⁄1€ βƒ∩′≤� €� €µ ∧ϒ� ⁄1€ βƒ∩′≤� €� €µ ∧ϒ� ⁄1€ ⌠⌠⌠⌠♥∉ €∧€≤2€� ⁄� ′⋅⁄� α€♥∉ €∧€≤2€� ⁄� ′⋅⁄� α€♥∉ €∧€≤2€� ⁄� ′⋅⁄� α€♥∉ €∧€≤2€� ⁄� ′⋅⁄� α€
€ [218] Ma’nâsı budur ki, [Dahî zikir ile rabbîni nefsin için miskinlikle, korku ile dahî bir
kelâm söyleki kati sır olmaya kati âşikâre olmaya kuşluklarda akşamlarda olma
gãfillerden.]699 demektir. Ammâ bu âyete cevab bunu deriz ki, Rasûlullâh (sav) hazretine
mahsustur ve anın sünnetine tâbi’ havâss-ı evliyâlara mahsustur. Zîrâ rûhu hafî zikri
müntehîler kadar her kişiye müyesser olmaz ve “Tefsîr-i Kebir”’de bu âyet Rasûlullâha
mahsustur diye buyurmuşlar. Ve eğer derlerse ki Hakk yemişi zikr-i cehirle âyetlerde ve
hadîslerde sâbit ola, ya bu seleften “Bezzâzi, Kutbî ve Muhtar” gibi kitablarda niçün
cehirle zikrullâh etmek mekruhtur dediler? Bu kitabların musannıfları, ol âyetleri, hadîsleri
görmediler mi, ya anlamadılar mı, diye, suâl ederlerse cevâb-ı Şâfî budur ki, hadîste
gelmiştir ki, ulemânın ihtilâfı rahmettir dedi. Meselâ ehl-i sünnet ve’l- cemaat mezhepleri
usûl-ü dinde iken, furu’da bir olmayıp dört mezhep oldu. Pes bizim murâdımız bu âyetleri
ve hadîsleri anlamadılar demek değildir. Onların sözleri muammâdır, ehline ma’lumdur,
her kişinin aklı ona erişmez, her bir sözlerinde bir gayri murâd vardır. Zâhirine mağrûr
olup ehl-i tevhide duhûl edip helâk olma. Rasûlullâh (sav) bir gün buyurdu ki, “Yâ Ebâ Zer
gemini yeğni eyle, deryâdır gider ve azığını tamam al sefer uzaktır.”700 İmdi amelde ihlâsı,
Hakk Teâlâ sırrı ve ahfâyı bilir, yükünü yeğni eyle, ukbâlar is’abdır ki, yeğni yüklüler
halâs bulur dedi. Ammâ müride gemisini yeğni eylemeye deryâdan halâs olmaya cehirle
kuvvetle darbla zikrullâha meşgûl olmaktır, gece gündüz münâfıkların duhûl ettiğine
bakmaya. Rasûlullâh (sav) bir ashâba buyurdu ki, “Amel kıl, cihânda durduğun kadar amel
698 Bakara, 2/114. 699 Â’raf, 7/205. 700 Bulunamadı.
273
kıl cennette bakabildiğin kadar, amel kıl Allah katında hacetin olduğu kadar, günâhı işle
cehenneme sabrın kadar.”701 dedi. Şeyh Gazzâlî (ra) demiş ki, “cemi’ âlemin ilmini bu
hadîsde cem etmiş bu ma’nâdan ona” dedi. Bu söze münâsib Rasûlullâh (sav) Ömer oğlu
Abdullâh’a buyurdu ki, “Dünyâda [219] bir garib insan yolcu gibi ola ki, terk-i dünyâdan
elin çek dünyâdan kendini kopar, ehl-i kubûr bil.”702 dedi. Ammâ bu söze Rasûlullâh
fenâya teşbihe eyledi ki, dünyâya tâlib olan mağrûr olmaya. Dünyâdan ve ehlinden yüz
çevirip Hakk’a yüz tuta, hemen fenâfillâh ola, evvelden âhirden geçe, ölüm gelmezden
önce öle. Zîrâ Rasûlullâh (sav) ölün ölmeden diye buyurdu. Pes mürid bu makãma
ermeyince, ona tecellî-i zât hâsıl olmaz. Rasûlullâh buyurmuştur ki, “Bekãnın yemişi
fenâdan sonradır.”703 Nitekim Allahü Teâlâ’nın zâtın ve sıfatın bilmektir, cümle eşyâdan
Allah ve Rasûlullâhı sevmektir. Ammâ mürîdi bu makãma erişmeye nice yıllar mürşid
huzûrunda riyâzâtlar çekip ve gece gündüz kuvvet-i darbla cehirle zikrullâha meşgûl
olmaktır. Eğer gerçek tâlib isen muhrim ol, hevâdan tecerrüd eyle, Allahü Teâlâ’nın
hevâsına uç, dâim nefsinle harb et, it nefsin murâdın verme, Hakk rızâsın istemeye sa’y
eyle canını yoluna fedâ koya. Vâcib oldur ki, mürid dünyâyı ve ehl-i dünyâyı terk ede,
severse Hakk’ı seve, fânî dünyâyı koya, bekãyı isteye, bu fenâ mülkte kimse bâkî kalmaz,
bu günü görme âhireti gör. Kãlen nebiyyü (as);
ϒ⟩⟩⟩⟩€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦αααα∉ €∉ €∉ €∉ €♦⇐⇔α €� €♦⇐⇔α €� €♦⇐⇔α €� €♦⇐⇔α €� € ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨⇔ ⁄⇔ ⁄⇔ ⁄⇔ ⁄∑⇓∑⇓∑⇓∑⇓ € € € € € € € €ββββ⁄⁄⁄⁄� ⇔α � ⇔α � ⇔α � ⇔α ∉ €∉ €∉ €∉ €ƒ⇐⇔α €� €ƒ⇐⇔α €� €ƒ⇐⇔α €� €ƒ⇐⇔α €� € ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄∑∑∑∑€€€€
⇓⇓⇓⇓ ya’ni “Her kim dünyâda görmez, âhirette dahî görmez kalır.”704 buyurdu. Pes mürîd-i
sâdık odur ki, bâde-i aşk-ı ezelden nûş etmiş ola, bundan nâr-ı aşka yanıp kalbin sâfî kıla,
enâsır hükmünden Hakk Teâlâ emrine itaat kıla. Zîrâ ibâdetin nicesi ilm-i ledündür, ammâ
mürîdin hûnu cevr ü cefâdır ve dil canı terkin urmak anın sıfatıdır. Mürîdin gönlü rûha
tâbi’ olsa, ma’rifetle dolar, münevver olur. Ammâ olmasa mesâhib-i şeytan olur, zîrâ gönül
nefse mâildir, ammâ ona göre tedbir eyle. Eğer gerçek mü’min mürid isen gãfil olma,
mü’minin kalbi beytullâhtır. Ma’mûr ile tâ ki, melâikeler gelip her gün tavâf ideler.
Mü’min mürîdin kalbi, tıfl oğlan gibidir, her ne görse ona meyl eder ve onu kesb eder. Pes
müride riyâzât, mücâhede gerektir ki, ferdâya aldanmaya [220] nefsini kılmaya ve kalbini
rûhuna tâbi’ ede, mücâhede kuşağın kuşana tâ ki, nefsi şeytana eymeye. Murâd olan şühûd-
i zâtı Hakktır. Âşık-ı sâdıklar birinizden şühûd-i zâta gönlü kãnî olmaz, hicâb vâki’ olursa
701 Bulunamadı. 702 Bulunamadı. 703 Bulunamadı. 704 Bulunumadı.
274
men eder. Bundan hakîkate tecellî gelmeye, gãfil olma ehl-i nâra ihrâk-ı cûd-i veche celâl
dahî budur. Zîrâ üzerinde bir hicâb olsa, günün nûrun görmezsin. Eğer vechullâh dilersen
yetmişbin hicâbı geç, semâ-i rûha kast eyle, tâ ki harfsiz sedâsız bizzât mevlâdan hitâb işit.
Pes ruh-ı insânî Hakk’ın mazhârıdır. İmdi cehirle âlem-i nefisten çık, âlem-i rûha var,
vücûdun zulmetinden çık, Hakk’ın vücûd-ı nûruna var ve rûh-ı küllî ve cüz’i bi’l ve
cüz’îde kalma. Seyr-i ilallah’a eriş, matlûbun şühûd-i zâti ola. Mutlak-ı fenâ meydânının
sâhib-i Kur’an ol, âhirette halâs olmak istersen.
TARÎKAT ÂDÂBI FASLI
Ol mürid şeyh katına nice varmak gerek, ammâ mürid şeyh katına sağ yanından
vara, şeyhinin yüzüne bakmaya ve yabana dahî bakmaya, türâba baka ya eline ve selâm
verir gibi topuğuyla başını türâbdan yana eye, ellerin bağlaya azıtmaya ganî ganî
söylemeye. Şeyh bu kelâm niçin böyle der diye sormaya, şeyhin ta’birine râzı ola ve şeyh
bir kelâm söylerken mürid hiç kimseye bakmaya önüne baka, şeyh kelâmı tamam
etmeyince kalkıp gitmeye. Ve söylediği gibi söylemeye, oturduğu gibi oturmaya ve yerine
oturmaya ve basmaya ve yediği gibi yemeye ve giydiği gibi giyinmeye. Zîrâ Rasûlullâh
(sav) buyurmuş ki, “Meşâyıh donuna donunuz benzetmen tâ ki, kavlin fiilin ve hâlin ona
benzetmeyince.”705 dedi. Zîrâ meşâyıhlar donun giymek her kişiye lâyık değildir,
meşâyıhın tasnif ettiği nesneler üç telkin olduğuna hikmet nedir? Âsâ ve kara imâme ve
hırka ve seccâde nedir ve irsâle sarkıtmak nedir ve ridâ nedir?
İmdi bir kimse bu zikrolunan alâmetlerin ala hide ala hide rûhuna ve sırrına âlim
olup ve haddin kesb etmese ve ehl-i tenzîh olmasa, Nasârâ gibi ehl-i teşbîh olup bu
zikrolunanları taklîdâne işlese merâi kezzabtır. Cüneyd-i Bağdâdî (ra) etmiş ki, “bir kimse
fakir donunun sırrın bilmese [221] ve haddin kesb etmese, giymeye âhirette ona bir soru,
hesâb olaki hiç kimsenin hesâbına benzemeye.” Bir kimse hırka giyip, teşbîh-i zâhir üzere
kalsa libâsları benzeyip fiil-i hâlleri fukarây-ı sâbirîne benzemezse, hevâ bahrinde gark
olmuşlardır. Zîrâ halk onların çirkin fiilerini görüp, hep bu yoldur deyip sâlikine hakãret
birle nazâr ederler. Pes öyle olsa onların âhirette azâbları kati ola kezzablara.
Ammâ mürid taam yerken diz çöküp otura ve lokmayı ağzına geç koya ve evvel sağ
yanına çiğneye, ammâ bölüştürmeye ve damlatmaya, lokma ağzında iken söylemeye ve
705 Bulunumadı.
275
kimse lokmasın gözetmeye, kahkaha ile gülmeye, başını gövdesini kaşımaya ve pâk olan
taam yermeye her taama izzet edip, teennî birle yiye ve kimsenin önünden lokmasın
almaya ve taamdan sonra elin yuya.
Su içmenin dahî üç a’dâbı vardır. Evveli bardağı iki eli ile tuta içe ve üstüne
dökmeye bir yudum içe bir yudum dahî içe, üçünü de bir miktar artacak içe.
Sözün dört a’dâbı dahî vardır. Söz söylemekdir, ammâ katı söylemeye, âdem-i birle
söyleşirken çevresine bakmaya, her kelâm söylerken teenni birle söyleye, harflerin belirte,
tâ ki, ben diye söylemeye.
Ve beş a’dâb dahî sûfî giyimindedir (libâs giymek.) Ammâ libâsını sağ yanından
giye, kuşağın gâyet muhkem bağlaya ve imâmesin otururken sarmaya, kıyâmda muhkem
sıra bozulmaya bozulmaktan sakına, kişinin imâmesi bozulmak helâklık alâmetidir. Ve
donun otururken giye, ammâ başmağı sağından giye, çıkardıkta sol ayağın çıkara,
başmağını şeytana aldırmaktan kati’ hazır ede. Ondan dışra dahî çıkmaktadır. Evveli
eşikten dışra çıkarken güle güle çıkmaya ve göğe bakmaya türâba baka ve zikrullâh ile
çıka.
Yolda sormak a’dâbı bu demektedir. Evveli, kati yürümeye, gittikçe kuvvetle
yürüye ve canavar haklarını yemeye ve dört bakalak gitmeye ve taştan taşa sekmeye, bir
kişinin ardından bakmaya kendinden kimsenin önünce yürümeye.
Mahallede yürümenin dört a’dâbı vardır. Evveli, işi olmadan mahalleye yürümeye
ve kimsenin evine bakmaya ve oğlancıkları öpmeye, karşıdan kişiye [222] yakîn yürümiye.
Pazarda yürümenin beş a’dâbı vardır. Kimseye omuzun vurmaya ve uzakta olan
kişiye çağırmaya ve pazarda lağ etmeye ve gülmeye ve tükürmeye ve taam yemeye ve su
içmeye.
Hasta hâlin sormakta beş a’dâb vardır. Evveli, ikindinden sonra hastaya varmaya,
vardıkta güler yüzle gire, sağ yanına otura ve çok durmaya, duâ kılıp kalka gide.
Gazânın dört a’dâbı vardır. Evveli, düşmandan korkup dülbendin bozmaya, yere
vurmaya ve düşmandan kaçmaya, hâlisân muhlisân şehitlik isteye.
Makberaya varmakta dört a’dâb vardır. Evveli, tekbir getire, ondan fâtiha okuya
“elhâkümü” okuya miskinlikle yürüye, makbereye basmaya, tükürmeye, söylemeye,
zikrullâhı terk etmeye.
276
Döşeğe girmenin dört a’dâbı vardır. Evveli, taharetle ola, sol yanından geçe sağ
yanına otura, on kerre istiğfâr ede, bâkî evrâdın okuya, ondan sağ yanına yata, kalktığı
vakit sağ yanından döne, zikrullâh ederek kalka.
Bardağa su komanın iki a’dâbı vardır. Evveli, bardağı yuya ve su koyarken
dökmeye ve doldururken ağzın serpe.
Başmak çevirmekte iki a’dâb vardır. Başmağı sol eliyle çevire ve başmak essi
giymeyince kendi giymeye.
Üç a’dâb mescide girmekte var. Sağ ayağın evvel gire ve gönül sanıklığı birle ve
zikrullâh ile. Ve üç a’dâb mescide oturmaktadır. Evveli, dört yana bakmaya ve söz
söylemeye, dâim dili zikrullâhta ola.
Ve üç a’dâb mescidden çıkmakta var. Evveli, tez gitmeye ve âdeme dokunmaya ve
eşikten sol ayağını çıkara. İmdi bu a’dâblara riâyet edip saklamaya mürid gerektir ki, bu
a’dâblara riâyet ede tâ ki, necât bula.
ULEMÂNIN SÜLÛKÜ FASLI
Kavlühü
Teâlâ; 6′↓♠ 6′↓♠ 6′↓♠ 6′↓♠←♦←♦←♦←♦◊◊◊◊€⇐′∪⁄⇔α ϒ€⇐′∪⁄⇔α ϒ€⇐′∪⁄⇔α ϒ€⇐′∪⁄⇔α ϒϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄ϒ� β€ϕϒ∩ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ € € € €♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ♦≤⇐⇔α ⌠⌠⌠⌠€∋⁄� €€∋⁄� €€∋⁄� €€∋⁄� € β€ β€ β€ β€◊◊◊◊€≤€≤€≤€≤ϒαϒαϒαϒα
Ma’nâsı budurki “Tahkik kurtulmaz, meğer şol kişiler ki, Allah’tan korkar âlim ola”706
demektir. Kãlen nebiyyü (sav)
€3€3€3€3α€� ⁄� ϒα α€� ⁄� ϒα α€� ⁄� ϒα α€� ⁄� ϒα ϒϒϒϒ€2 ϒ€2 ϒ€2 ϒ€2 ϒ⌡⌡⌡⌡β€β€β€β€ϒϕ⁄ϒϕ⁄ϒϕ⁄ϒϕ⁄β€⋅ β€⋅ β€⋅ β€⋅ ϒνƒϒνƒϒνƒϒνƒ⇓⇓⇓⇓′α ′′α ′′α ′′α ′⌡⌡⌡⌡β€β€β€β€◊◊◊◊⇐∩ ⇐∩ ⇐∩ ⇐∩ Ya’ni “Benim ümmetim,
ulemâsı beni İsrail peygamberleri gibidir”707 dedi. İmdi âyetle hadîsle isbat oldu ki, âlim
Allah’tan korkanlar imiş ve korkma’yân âlim değildir, [223] okur yazar dahî câhildir. Bir
kişi ahlâk-ı zemîmede gark iken âlimim demek küfürdür. Zîrâ Kur’an ve hadîs yalanmış
olur. Âlim ona derler ki, Allah’ tan korka biline ki, ilmullâha yakîn olmaktır. Sebeb-i şerîfi
altıdır ve ilm-i nâfi’ vâsıtasıyla, derecât-ı a’lîyeye yetişir. Ammâ ol şartı birle ki, havf-ı
haşyet ola. Zîrâ ilmin başı Allah’tan korkmaktır. Pes Rasûlullâh (sav) buyurdu ki, “Ben
Allahü Teâlâ’dan sizden ziyâde bilirim ve korkarım.”708 dedi. İmdi haşyet nişânı oldur ki,
ilm-i birle amel ede. Hakk rızâsın talep ede. Dünyâ için dolap kurmaya ve her kim amel
etmeye câhildir. Nitekim Hakk Teâlâ anın mislini merkebe temsîl eder. Nitekim buyurur ; 706 Fâtır, 35 /28. 707 Aliyyü’l-Kârî, el-Masnû’, s. 123; Münâvî, Feyzü’l-kadîr, IV, 384; Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, II, 83. (Bu kaynakların hepsinde de bu sözün aslının olmadığı ifâde edilmektedir.) 708 Buhârî, Îman 11; İbn Abdilber, et-Temhîd, V, 120; İbn Hacer, Fethu’l-bârî, X, 513.
277
Dp> را�N+أ DU�ر ی�U� �ه� آDpU ا-U�ی ' �راة '� �� �ا ا-JU�ی= ح� Ma’nâsı bu ki, “Ol kişilerin ا
meseli Tevratı yüklendiler. Amel etmediler, eşeğe benzer ki, kitapları götürür.”709 onu
bilmez ki, nedir? demektir. Biri ilm-i enbiyâ (as) hazretlerinin mîrâsıdır. Nitekim buyurur;
ϒϒϒϒ⌡⌡⌡⌡β€β€β€β€ϒϕ⁄ϒϕ⁄ϒϕ⁄ϒϕ⁄€€€€α ′α ′α ′α ′∫∫∫∫€θ€� €€θ€� €€θ€� €€θ€� € ′ ′ ′ ′⌡⌡⌡⌡β€β€β€β€◊◊◊◊€⇐′∪⁄⇔€α€⇐′∪⁄⇔€α€⇐′∪⁄⇔€α€⇐′∪⁄⇔€α “Ulemâ, enbiyânın vârisleridir.”710 Mîrâsı
bunlara döndürmektir. Rasûlullâh (sav) dinarı, dirhemi mîrâsa koymadı biline. İlmi mîrâs
koydu. Kimki onunla amel kılsa, ulu nasîbi ve azîm mertebe buldu mübârek olsun. Nitekim
Rasûlullâh (sav) iki türlü mîrâs kodu. Biri ilm-i zâhir ve biri ilm-i bâtın. Biri ilm-i zâhir ola
ki, nâfi’ ola. Onculayın ilim ki, sahâbe Rasûlullâh hazretinin kavlinden ve fiilinden
almışlardır. Meselâ ilm-i kitabullâh ve ilm-i sünnet ve ilm-i fıkıh gibi, dahî insanın, islâmın
envâından ne varsa, kamusu ilm-i zâhirdir. İlm-i bâtın ma’rifettir. Cebrâil vâsıta olmadan
gaybü’l- gaybdan ve ednâ makãmından ‘li meallah’ vakti hâlinden Rasûlullâh (sav) şerîf-i
rûhundan sahâbe-i kirâm ahz ederler ki,
6666⌠⌠⌠⌠♦ψ⁄♦ψ⁄♦ψ⁄♦ψ⁄€α ←β€€α ←β€€α ←β€€α ←β€⇓⇓⇓⇓ ♥ ♥ ♥ ♥ϒ� ⁄ϕ€∩ ϒ� ⁄ϕ€∩ ϒ� ⁄ϕ€∩ ϒ� ⁄ϕ€∩ ⌠⌠⌠⌠♦⇔ϒα ♦⇔ϒα ♦⇔ϒα ♦⇔ϒα ⌠⌠⌠⌠←♦ψ⁄←♦ψ⁄←♦ψ⁄←♦ψ⁄€β€∉ €β€∉ €β€∉ €β€∉ ”Bunun üzerine Allah, kuluna
vahyini bildirdi.”711 Nübüvvet velâyetinden bir cür’a sünnet-i kirâm tarîkınca, ol talep
âleminde Hakk Teâlâ’nın aşk oduna yanıp kül olan canların [224] üzerine dökerlerdi. Biri
zâhir ilmin envâî çoktur, ilm-i bâtının dahî çoktur. Biri ilm-i iman, biri ilm-i islâm, biri
ilm-i ihsân, biri ikan, biri ilm-i a’yân, biri ilm-i ğayn, biri ilm-i tevbe, biri ilm-i zühd, biri
ilm-i verâ, biri ilm-i tevfîk, biri takvâ biri ilm-i ihlâs, biri ilm-i ma’rifet-i nefis, ilm-i sıfat-ı
nefis, biri ilm-i ma’rifet-i kalb, biri ilm-i etvâr ve ahvâl-i kudret, biri ilmü’l fark beyne’l-
havâtır, ve şeytan ve’l-kalb, ve’l-akıl, ve’l-iman, ve’l-mülki ve’r-rûhani, biri ilmü’l- fark
beyne’l- işâret, ve’l- ilham, ve’l- hitâb, ve’n- nidâ, ve’l- hatif, ve’l- kelâmü’l- Hakk, biri
ilm-i tehdit, ahlâk ve sıfat, biri ilm-i tehallüku ebe halekallahü, biri ve ilm-i müşâhedât ve
envâühâ, biri ilm-i mükâşefât ve tegaiguhe biri ilm-i tevhid biri ilm-i sıfatü’l- cemâl, biri
ilm-i meâni-i sıfatı, biri ilm-i tecellî-i sıfatı, biri ilm-i tecellî-i zâtı, biri ilm-i hâl, biri ilm-i
gurb ve ba’de ve suut, biri ilm-i şükür, biri ilm-i sekr, biri ilm-i mahv, biri ilm-i sahv, biri
ilm-i fenâ biri ilm-i bekã biri ilm-i ma’rifet, bi envâihi, bunlardan gayri, ulûm-ı gaybiyye
vardır. Anın nihâyeti yoktur. Bu cümle zikrolundu. Sülûk eden sâdık
mürid, β€ β€ β€ β€€≤⇐′⋅ €€≤⇐′⋅ €€≤⇐′⋅ €€≤⇐′⋅ €⌡⌡⌡⌡←β€←β€←β€←β€◊◊◊◊⁄� €⁄� €⁄� €⁄� €α €α €α €α €€� ♦α €€� ♦α €€� ♦α €€� ♦α €⟨⟨⟨⟨€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€€≤⇐€∩€ ”Allah Âdem'e bütün isimleri,
öğretti.”712 Muallimin tâlimine hâsıl olur. Ammâ bu saadet her kişiye müyesser olmaz. Ebû
709 Cuma, 62/5. 710 Ebû Dâvûd, İlim 1; Tirmizî, İlim 19 ; İbn Mâce, Mukaddime 17; İbn Hibbân, Sahîh, I, 289, 290. 711 Necm, 53/10. 712 Bakara , 2/31.
278
Hüreyre (ra) buyurdu ki, “ben Rasûlullâh hazretinden iki zarf doldurdum. Ulûmdan biri
ilm-i zâhiridir halka söyleyip nasîhat ederim, eğer birisin dahî söylesem başım keserlerdi”
deyip nakleyledi özünden. Bil ki, ulemâ üç taifedir. Evveli ilm-i zâhiri bilir, onunla amel
eder. İkinci ilm-i bâtını bilir ve onunla amel eder. Üçüncü ilm-i zâhiri hem ilm-i bâtını bilir
ve ikisini dahî icrâ eder. Veliyy-i kutûb onlardır. Rasûlullâh (sav) onunla fakr ederdi.
“Ümmetimin ulemâsı Beni İsrailin peygamberi gibidir.”713 diye. Hakîkatte Rasûlullâh (sav)
mîrâsını yayan âlimler bunun gibi hükmünü icrâ etmişlerdir. İmdi ulemâ bu denlidir ki,
dilleri âlim ola, ammâ gönlünde havf ve hayâ olmaya, [225] ilim öğrenmeye niyetleri
âhiret sevâbı ve Hakk’a gurb olmaya bil ki, garazları dünyâ ve mansub ele getirmektir. Ve
halkarasında ululuk istemeye, ne işlerse hevâ ile işleye ve Kur’an hükmüyle amel etmeye,
ammâ halktan ümîdin kesip, uzlet ihtiyâr edenlere hased ederler ve türlü iftirâlar ederler.
Hakk söze boyun vermezler, murâdları Hakk’ı bâtıl edip, bâtılı Hakk gösterirler.
Kendilerin çirkin fiilleri artan münâfıklardır. Rasûlullâh (sav) buyurur ki, “Korkun her
münâfıkdan ki, dili âlim, gönlü câhil ola.”714 Pes bunun gibi âfet, din içinde ve ümmet
arasında bunca leğin dili âlim, gönlü câhiller sebebiyle zâhir olmuştur.
İmdi emîrü’l-Mü’minîn imâm Ali (kv) buyurur ki, “islâm içinde benim belim büküp
iki kişi sıydi evveli, ol fâcir ki, dili âlim, gönlü câhil ola. Biri dahî ol âbid ki, mübtedâ ola”
dedi. Zîrâ âlim fâcir halkı hor görür, müttakîlerden sanarlar ki, cemi’ ulemâ meşâyıh
hemen kendi gibidir, onların devletinden mahrûm kalırlar. Ol mübtedâ zâhid ki, gãyet
hırslardan ve dinlerini dünyâya satarlar, dâim vezirler, beyler ve hocalar kapılarına varırlar,
onların hevâlarına tâbi’ olurlar. Gerçek siz sultanım emr-i ma’rûf nehy-i münkeri
terkederler tâ ki, birkaç akçe ele girsin diye, ya bir vazife, ya bir mansub versinler diye,
bunun çirkin fillerini vezirler, beyler görüp i’tikadların kast etmişlerdir. Hemen ulemâ-i
meşâyıh hep bunlar gibidir, diye mürşid-i sâdıklara bunun gibi hakãret birle nazâr ederler.
İmdi ol zikrolunan dili âlim, gönlü câhiller ol mürâî zâhidler, münâfıklardır ve âhiret
yolların kesicileridir. Zîrâ halk bunların mazlum sıfatların görüp, âhireti inkâr tarîk-i
Hakk’tan yüzlerin çevirmişlerdir.
Ey karındaşım, hiç şek ve şüphe eyleme ki, şimdiki zamanın halkı azdığına sebep
onlar olmuşlardır. İmdi bunculayın adı meşâyıhlar ki, libâsların meşâyıh-ı sâdıka
benzetmişlerdir. Ammâ akvâlinden [226] ahvâlinden ve menâzilinden hiç haberleri yoktur.
713 Aliyyü’l-Kârî, el-Masnû’, s. 123; Münâvî, Feyzü’l-kadîr, IV, 384; Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, II, 83. 714 Bulunamdı.
279
Hemen libâsları teşbîhiyedir. Kãle Rasûlullâh (sav);
⁄⁄⁄⁄⟨⟨⟨⟨′′′′⁄⁄⁄⁄ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ € € € €′′′′€∉ ♣€∉ ♣€∉ ♣€∉ ♣⁄⁄⁄⁄€ϒ2 €€ϒ2 €€ϒ2 €€ϒ2 €♠ϕ€∋€µ ⁄♠ϕ€∋€µ ⁄♠ϕ€∋€µ ⁄♠ϕ€∋€µ ⁄∑∑∑∑€€€€⇓⇓⇓⇓ dedi. Ammâ benzemekten murâdı, libâsı
benzemek değildir. Bil ki, sireti ve sıfatı benzetmektir. Pes onların ilimden arz-ı dünyâ ola,
hemen nasibi câh, mal hâsıl eylemektir. Âhirette cehennem od’unun tomruğu olmaktır. Pes
buyurur; ϒϒϒϒ o��ة <= ن| ,Ma’nâsı budur ki و<= آ�ن ی�ی2 ح�ث ا P2ن� نYت; <��9 و<� ; 6B ا
“Kim ki, nasibin dünyâdan istese veririz, istediği dünyâyı dahî âhirette hiç nasibi
yoktur.”715 demektir. Pes âhirette nasîbi olmayan ebed yeri nâr-ı küberâdır, hiç şüphe
eyleme. Bu Hakk söze bunun gibi ilimden menfaat kılmaya istiâze vâcibtir. Rasûlullâh
(sav)sana sığınırım. Yâ Rabbî ol ilmin şerrinden ki, nef’ olmaya dedi.
İmdi ilm-i nâfi’ oldur ki, seni varta-i helâktan kurtara ve ahlâk-ı zemîmeden tamam
pâk ede ve ahlâk-ı hamîde birle münevver ve müzeyyen kıla. Gerçek âlim budur ki, ilmiyle
amel ede ve halka rehnümâ olacak, yeminden riyâzâta gayıra ve halka karışmaktan uzlete
gayıra ve ibâdetten kaçanları mücâhedeye gayıra ve şekten yakîne gayıra ve riyâdan ihlâsa
gayıra ve dünyâ sevmekten terkine gayıra ve kibirden miskinliği ve gönül sınıklığına
gayıra. Allahü Teâlâ dostlarını adâvetten muhabbete gayıra ve cehilden ilm-i tasavvufu
gayıra, dünyâ beyliğinden fukarâ-i sâbirîne gayıra ve tûl-i emelden fikrullâha gayıra.
Allahü Teâlâ’nın mekrinden emîn olmaktan korkmaya gayıra. Kendi dahî ahlâk-ı
zemîmeden tamam pâk olmuş ola. Ahlâk-ı hamîde birle münevver ve müzeyyen olup tâ ki,
halka rehnüma olmaya lâyık ola. Yoksa kendi ücretle imâmet eyleye. Ücretle göresiye ağıp
emr-i nehyi söyleye. Pes kendi tutmaya anın va’zı halka te’sîr eder mi ve yoldan azmışa
rehnüma olur mu, hâşâ olmaz. Onun ikrârı hemen dilindedir. kalbinde imanı [227]yoktur.
Sahih budur ki, fiil ortak delâlet eder, kavlinden her kişinin hakîkatı şeriatına göre olur. Ey
ilmine mağrûr ilmine lâyık ameli olmayan ahmak câhiller, ma’rifet-i Hakk karâ’at ve
rivâyeti birle hâsıl olmaz. İllâ Rasûlullâh (sav) hazretinin zâhirine ve bâtınına mutabaat
edip, envâi riyâzâtlar çekip ve gece uykusun terk edip ve dünyâyı ve ehlini terk edip ve
uzlet ihtiyâr edip ve Hakk Teâlâ’nın aşk od’una yanıp sıfatını, fiilini, zâtını lâhuyyetinde
fânî etmeyince, ma’rifet-i Hakk hâsıl olmaz. İmdi şimdi bir zaman oldu ki, Hakk’ın inâyeti
cezebâtiyle din-i âleme sülûk edip ve yakîn âlemine seyrü hâsıl edip, türlü türlü keşiflerden
Hakk Teâlâ’nın ilm-i ledünnî devletini bulup, tecellî-i zât-ı envârının pertevinden meânî ve
esrârı kesb edip ve Hakk Teâlâ tarafından ve hem mürşid-i sâdık kalbinden halkı Hakk’a
da’vet edip terbiyyet vermeye emir olunmuştur. Ağniyâya baş eğmeyip ve dünyâdan ve 715 Şûrâ, 42/20.
280
ehlinden yüz çevirip ve halktan ümîdin kesip, uzlet eden miskin yer yüzünde Hakk
Teâlâ’nın hâlifesidir ve enbiyâların vârisleri onlardır, yoksa kendi ayıbından fâriğ olmuşlar
ve nefs-i hîlesin bilmeyip ve dünyâ harâbâtından ve şühûd zindanında ve gaflet eser
geleninde karâr eden ağniyâ kapılarına varıp baş eğenler, adların vâiz takmışlar ücretle
emir, nehiy, münker söyleyip ilmiyle âmil olmayan bî-temiz eşekler kim bunu kitapla,
ammâ hakãyık-ı ulûm-ı tefsîrde ve hadîste câhillerdir. Murâdları hemen halkarasında
ululanmakdır ve mal cem etmektir. Ve ehl-i dünyâ hevâlarına sözler söyleyip câhilleri ve
fâsıkları, ma’asiye bahâdır ederler. Zîrâ fâsıklar bunların işlerin görüp câiz olmasa
işlemezlerdi diye, fıskların ziyâde ederler. Rasûlullâh (sav) etti; “Âlimler şüpheli iseler,
câhiller haram yiyeler. Kaçan âlimler haram yeseler câhiller hep kâfir olalar.”716 dedi.
Pes ol dili âlimleri görür ki, haram yerler bu helâl olmasa yemezdi.[228] diye helâl bilip,
câhiller hep kâfir olurlar demektir. İmdi ol dili âlim ve gönlü câhiller ücret ile vaaz edip
kendileri tutmazlar, bunun gibi mezmûm sıfatlarla muttasıf olmuşlar iken ol bâtıl işleri
gözlerine görünmez. Pes mürşid-i sâdık ki, uzlet ihtiyâr eder. Ehl-i dünyâdan yüz
çevirenleri hakãret birle nazâr ederler. Cuma ve bayram namazına çıkmaz diye duhûl
ederler. Kãlen nebiyyü (sav) ∞∞∞∞′� ⁄ζ€′� ⁄ζ€′� ⁄ζ€′� ⁄ζ€⇓⇓⇓⇓ € € € € ∞ ∞ ∞ ∞′ϕ⁄∪€′ϕ⁄∪€′ϕ⁄∪€′ϕ⁄∪€⇓⇓⇓⇓ β€ β€ β€ β€⁄⁄⁄⁄� ⇔α ′κϒ⇔β€� � ⇔α ′κϒ⇔β€� � ⇔α ′κϒ⇔β€� � ⇔α ′κϒ⇔β€� Ey
Hakkın haslarına hakãret birle nazâr edenler, dili âlim gönlü câhiller! Hadîs-i şeriflere
cevabınız nedir? görelim, şimdiki zamanın ücretiyle imâmlık edenleri hangisi tâlib dünyâ
değildir? getirin görelim. Rasûlullâh (sav) buyurmuş ki, “deyyus, uçmağa girmez.”717 diye,
pes şimdiki zamanın hangi imâmın avradı ehl-i perdedir? getirin görelim. İmdi şimdiki
zamanın ücretiyle imâmlık eden ve avradı ehl-i perde olmayan, ehl-i dünyâ olan imâm
câhillerin ve fâsıkların imâmıdır, yoksa Hakk Teâlâ hâs kulları imâmı değildir. İmdi
Hakkın hâsları onlara uymak revâ değildir.
Pes şimdiki zamanın halkı, imâmları bunun gibi mezmûm iken, ol Hakk Teâlâ’nın
has kullarına ehl-i dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, uzlet ihtiyâr edip, gece gündüz
Hakk’a meşgûl olup, cemaata ve cumaya ve bayrama çıkmaz diye duhûl eden değildir. İllâ
şeytan zîrâ insan-ı kâmili sevmez. Pes Hakk Teâlâ buyurur ; اfن!6} .2و JD( وآ� � ج:-��
J=Z Ma’nâsı budur ki, “Anın gibi cümle nebîye kıldık, düşmanlar âdem ش�K= ا Qن\ وا
şeytanlarından cinnîlerden.”718 demektir. Beyt-i Câhidî;
716 Bulunamadı. 717 Bulunamadı. 718 En’âm, 6/112.
281
Şeytan adüvvündür bellü varma yanına,
Lânet Allahü aleyh hâviye hem canına
Düşman oldu, cümle ben-i âdem-i şeytanına
Çek elinden ne gelir, mü’min garib olur. [229]
Kale’n-Nebiyyü(sav)
€� ⁄€� ⁄€� ⁄€� ⁄€⇔ €€⇔ €€⇔ €€⇔ € € € € €⇐€� ′⇐€� ′⇐€� ′⇐€� ′ € € € € ϒ� ϒυβ€� € ϒ� ϒυβ€� € ϒ� ϒυβ€� € ϒ� ϒυβ€� €◊◊◊◊⇔α ⇔α ⇔α ⇔α ϒ∉ €ϒ∉ €ϒ∉ €ϒ∉ €′∪ϒ′∪ϒ′∪ϒ′∪ϒ◊◊◊◊€ν⁄ϖ€€ν⁄ϖ€€ν⁄ϖ€€ν⁄ϖ€ ∞ ∞ ∞ ∞β€β€β€β€⇓⇓⇓⇓€α ϒ� ⃀α ϒ� ⃀α ϒ� ⃀α ϒ� βƒ⇔α⇔α⇔α⇔α
€⇐∩ €⇐∩ €⇐∩ €⇐∩ ϒµ⁄β€ϒµ⁄β€ϒµ⁄β€ϒµ⁄β€
∞ ∞ ∞ ∞⟨⟨⟨⟨ϒ⇐⁄� ′ϒ⇐⁄� ′ϒ⇐⁄� ′ϒ⇐⁄� ′⇓⇓⇓⇓ ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨′′′′€€€€⁄⁄⁄⁄€2 β€€2 β€€2 β€€2 β€ϒ∉ ϒ∉ ϒ∉ ϒ∉ 719 Pes basîret gözü açık olan ârifler, ol zamanın geldiğin
görür “ve tahâllâgû bi ahlâgillâh” birle dirlik eder, Allah Teâlâ düşmanlarına karışmaz,
uzlet ihtiyâr eder. Kãle’n-Nebiyyü
(sav); ∞ ∞ ∞ ∞∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊⁄ψ€� ′ℜ5ϒµϒ⁄ψ€� ′ℜ5ϒµϒ⁄ψ€� ′ℜ5ϒµϒ⁄ψ€� ′ℜ5ϒµϒα€α€α€α€ ∞ ∞ ∞ ∞∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′∫∫∫∫€⇔⁄� ′∪⇔α€⇔⁄� ′∪⇔α€⇔⁄� ′∪⇔α€⇔⁄� ′∪⇔α720 Pes mü’min olana bu hadîs-i
şerifler işâreti yeter. Pes münâfıklara hiç te’sîr etmez. Zîrâ gönüllerin dünyâ almıştır. Hem
Kur’an’a ve hadîse imanları yoktur, ikrârları hemen dilindedir. Pes bidat sözleri birinizden
kabûl ederler, delili istemezler. Şol garaz birle ki, halkiçinde makbûl düşeler, mal cem
edeler ve minberler üzerinde beyleri, vezirleri ve ona birleri vesâir ehl-i dünyâyı medh
birle överler. Rasûlullâh (sav) yerinde nice yalan sözler bid’atler söylerler ve zâlimlere
hayır duâ ederler, malların almak için ve haram yerler, haram giyerler ve yalan hikâyetler
iftirâ ederler ve hadîsler rivâyet ederler sahih hadîs diye. Ehl-i dünyâya hoş gelir sözler
naklederler, halkı bid’ate, dalâlete bırakırlar. Pes şimdiki zamanın ehl-i dünyâ fâsık
mel’unların makbûlleri bunun gibi âlimlerdir. Dâim cehennem od’unu kızdırırlar tamu
amelin işlemekle misâl ederler ki, Hakk Teâlâ’nın gãyet rahmeti çoktur, eğer siz günâh
işlemeseniz rahmet kime olurdu, derler, bu hadîsi okurlar:
ϒϕ€� €⊄ ⁄ϒϕ€� €⊄ ⁄ϒϕ€� €⊄ ⁄ϒϕ€� €⊄ ⁄∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ⁄ο€€ϕ€� ⁄ο€€ϕ€� ⁄ο€€ϕ€� ⁄ο€€ϕ€� ϒν€ϒν€ϒν€ϒν€◊◊◊◊⁄ψ€� ƒ⁄ψ€� ƒ⁄ψ€� ƒ⁄ψ€� ƒϒαϒαϒαϒα721 bu hadîs-i kutsînin hakîkatinden hiç
haberleri yok, fâsıkları mağrûr ederler, azdırırlar. Nitekim Hakk Teâlâ buyurur
: ′�′�′�′� ′� €⊂⁄⇔α ϒ′� €⊂⁄⇔α ϒ′� €⊂⁄⇔α ϒ′� €⊂⁄⇔α ϒ♦≤⇐⇔βϒ2♦≤⇐⇔βϒ2♦≤⇐⇔βϒ2♦≤⇐⇔βϒ2 ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨′¬€≤′¬€≤′¬€≤′¬€≤€≤� ′⊂€€≤� ′⊂€€≤� ′⊂€€≤� ′⊂€ €€€€722
Pes müfessirler ederler “sizi Allah ile aldıtıcılar aldatmasın.” Ya’ni derler ki, Hakk
Teâlâ’nın rahmeti çoktur, niçin korkarsız, eğer günâhkârlar olmayaydı rahmet kime olurdu,
719 Bulunamadı. 720 Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, s.60 721 Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, s.227 722 Fâtır, 35/5.
282
diye sizi mağrûr ederler demektir. Pes Hakk Teâlâ’nın rahmeti herkese değildir, bilki
ibâdet taat eden mü’minleredir. Nitekim Kelâm-ı Kadîminde buyurur:
€€€€∑∑∑∑♥♥♥♥ϒ� ⁄ζ′ϒ� ⁄ζ′ϒ� ⁄ζ′ϒ� ⁄ζ′◊◊◊◊⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €⁄⇔α €∑∑∑∑ϒϒϒϒ⇓⇓⇓⇓ ∞κ ∞κ ∞κ ∞κ♥� € ϒ♥� € ϒ♥� € ϒ♥� € ϒ♦≤⇐⇔α €ο€♦≤⇐⇔α €ο€♦≤⇐⇔α €ο€♦≤⇐⇔α €ο€◊◊◊◊⁄ψ€� €≤⁄ψ€� €≤⁄ψ€� €≤⁄ψ€� €≤ϒα ϒα ϒα ϒα [Muhakkak ki iyilik
edenlere Allah'ın rahmeti çok yakındır.]723 diye haber verdi. Pes gerçek vaiz oldur ki, [230]
hakâyıkta, ulûm-ı tefsîrde ve hadîste câhil olmaya alâmet-i verâ anın zâhirinde zâhir ola ve
sekîne ve vakâr hayâtında gâlib ola. Simâ’i ehl-i sâlih anın sûretinde lâzım ola, ya’ni ahlâk-
ı zemîmeden pâk ola ve taklid zulmetinden çıkmış ola tâ ki, serâbı su sanmaya. Pes Hakk
Teâlâ buyurur : �نI7 6B '(�-Oث ی�- �U-c 6Bت -� 2:7 => ��-� Sizi de” أ<��9ت)'
annelerinizin karınlarında üç katlı karanlık içinde çeşitli safhalardan geçirerek
yaratıyor.”724 Üç karanlıktan murâdı burada nedir bile, Hakk Teâlâ kelâm-ı kadîminde
buyurur ki, w�-Z:�Mت �-B ;�- ?Emrullâhdan murâd nedir? âcil edenler kimlerdir 725 أتW أ<� ا
bile. Hakk Teâlâ hazreti Muhammed (sav)’e etti: وت�ى ا ���س +)�رى و<� ه' M7)�رى
“İnsanları sarhoş görürsün oysa, onlar sarhoş değillerdir.”726 dahî halk sarhoş gibi göresin
dediği kimlerdir? bile. Hâsıl-ı kelâm, her bir hadîsten, âyetten maksûdu nedir ve ne
makãma nâzırdır bile tâ ki, câhilleri, fâsıkları mağrûr edip azdırmaya ve kendi dahî
eşkiyâdan olmaya. Her kimde ki, bu ilim bu sıfat mevcûd olmaya, vâizin fesâdın
halkortasında salâhından ziyânı ziyâde olur. Âlim oldur ki, dili zikrullâhda olup ve kalbi
fikrullâhda ola. Ve musallî midir, onlar ki, Hakk Teâlâ’nın sıfatın ve zâtın idrâk etmeye,
sıfat-ı ayn zâtı mıdır, ve gayr-i zât mıdır? bilmiye. Kavlühü Teâlâ: �� و<� �-�] ا Z=� وا Qن\ إ
:!2ون ”Ben cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.”727 bu âyeti “ey
li yârifün” ile tefsîr etmişlerdir. Okut fikreyle, hâsıl ola mefhum kesrette kalma ve
cemaatten müfârakat eylemiş midir? Ol musallî ki, Hakk Teâlâ sıfatın ve zâtın tecellî
kılmış vücûdun gayriden hâlî kılmıştır. Tâ sünnet-i cemaatten olan kalbi beytullâh ve
arşullâh olan sâdıklar bunlardır. Seyyiâtı hasenâta tebdîl olur. Zîrâ onlar ehl-i dünyâdan
yüz çevirip, uzlet ihtiyâr edip, nice yıllar riyâzâtlar ve mücâhedeler edip, ahlâk-ı zemîmeyi
ahlâk-ı hamîdeye tebdîl etmişlerdir. Hakk Teâlâ bunları hüdâya mazhâr etti, âmmı hâssa
hidâyet eyleyeler. Ammâ müttâki, imâmlar bunlardır, sırr-ı Kur’an bilen bunlardır ve
huzûr-ı kalb birle namaz kılan bunlardır. [231] Öyle olıcak şimdiki zamanın ücretle
723 Â’raf, 7/56. 724 Zümer, 39 /6. 725 Nahl, 16 /1. 726 Hacc, 22/2. 727 Zâriyât, 51/56.
283
imâmetlik eden ehl-i dünyâ bunlar ki, avradları ehl-i perde değildir. Onlara uymak revâ
mıdır? hâşâ değildir. Ey Hakk’ı inkâr eden deccâllâr, Hakk Teâlâ; ا�ی�أی�9P ا ��ی= *<��ا 3
Ma’nâsı bu ki, “Ey îman getirenler! kurtarın أنMN)' وأه-)' ن�را و3�ده� ا ���س وا �Z�رة
nefsinizi, ehlinizi od’dan ki, anın odunu âdemiler dahî taşlardır.”728 demektir. Murâd
burada avradlarınızı dışara çıkarman, nâ-mahremden sakının demektir. Hakk Teâlâ; و3�ن
W �ت)=� و � ت!��ج= ت!�Pج ا �Zه-�� ا Fو6 7BMa’nâsı bu ki, "Karâr tutun evlerinizde
bezenmeniz, evveli câhiliyyet bezeni gibi.”729 demektir. Pes bu zikrolunan âyetlerin
hükmünü tutmayan münâfıklara müttakiler uymak revâ mıdır? Ey Hakk’ı inkâr eden
münâfıklar, her kişinin imâm hâline göre olur. Âhirette dahî her kişi, imâmile da’vet
olunur. Pes Hakk Teâlâ buyurur ki م ن�� آD� أن�س UB '9>�>Q7= أوت6 آ7 ;7��UFB ;�و C� ی.2
�-�B ن�U-bی � ,Ma’nâsı bu ki, “Ol günde ki, da’veti eder zühd kişi imâmile ی��ءون آ97��' و
pes her kimin kitabı verilse sağ eline okurlar onlar ki, hiç zulüm olmaz.”730 demektir. ′ =>و
D!+ PDAوأ WU.�ة أ�| � 6B ا9B WU.أ w�6 هB اآ�ن Ma’nâsı bu ki, “Her kim dünyâda gözsüz
ola, âhirette dahî gözsüzdür. Dahî azmıştır yolu.”731 demektir. Ey yolu azgın câhiller,
İmamlarınıza, nazar eylen görün, kimdir kitabı sağından mı verilir, solundan mı, verilir,
kitabın okudun mu? Ey kitaptan bî-haber taklîd zulmetinde helâk olmuş evliyâ düşmanları,
bugün Allah’ı gördünüz mü? Ey iki cihânda gözsüz münâfıklar, Kãle’n-Nebiyyü (sav)
ϒ⟩⟩⟩⟩€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦€� ϒ� ♦αααα∉ €∉ €∉ €∉ €♦⇐♦⇐♦⇐♦⇐⇔α €� €⇔α €� €⇔α €� €⇔α €� € ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨⇔ ⁄⇔ ⁄⇔ ⁄⇔ ⁄∑⇓∑⇓∑⇓∑⇓ € € € € €β €β €β €β⁄⁄⁄⁄� ⇔α � ⇔α � ⇔α � ⇔α ∉ €∉ €∉ €∉ €ƒ⇐⇔α €� €ƒ⇐⇔α €� €ƒ⇐⇔α €� €ƒ⇐⇔α €� € ⁄ ⁄ ⁄ ⁄⟨⟨⟨⟨€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄€⇔ ⁄∑∑∑∑€€€€
⇓⇓⇓⇓ “Ey tâlib-i dünyâ gönlü ölmüş câhiller Hakk Teâlâ’yı dünyâda görün, âriflerin gönül
gözü birle görürler, ten gözüyle kimse Allahü Teâlâ’yı görmez, Ammâ Allahü Teâlâ cemi’
gözleri görür.”732 Ammâ Hakk Teâlâ [232] Kelâm-ı Kadîm’inde buyurur: ر�7F � ت2رآ; ا
�!O �ر وه� ا -�Iy ا7F Ma’nâsı bu ki, “İdrâk eylemez onu gözler dahî ol idrâk وه� ی2رك ا
eyler, cemi’ gözleri görür ol Allahü Teâlâ’yı görücüdür, latiftir, gâyet bilicidir.”733
demektir. Pes kaçan bu kalbe mevti hâsıl olsa ten gözü yumulur. Hiç nesne görmez olur.
Pes gönle dahî mevt hâsıl olsa, kalb gözü yumulur. Onculayın ey tâlib-i Hakk sa’y eyle ki,
gönül gözün açıp kendini idrâk eyle. Ya’ni mâhiyyetini bil tâ ki, seyr-i fillâh hâsıl olup,
Hakk Teâlâ’nın dîdârını müşâhede eylemek müyesser ola. Her kim kendi mâhiyyetini 728 Tahrim, 66/6. 729 Ahzâb, 33/33. 730 İsrâ, 17/71. 731 İsrâ, 17/72. 732 Bulunamadı. 733 En’am, 6/103.
284
bilmedi, inkâr eşiğinde giriftâr olmuş müşriktir. Zîrâ kişi kendi mâhiyyetini müşâhede
etmese, Allahü Teâlâ dîdârın müşâhede etmez, neûzü billâh min zâlîk. Pes Allahü
Teâlâ’nın dîdârından mahrûm kalan onlardır ki, gözleri tarîk-ı Hakk’ı görmez ve kulakları
işitmez. Ammâ şeytan yolların acîb görürler, işitirler, hiç delili istemezler, hemen insan-ı
kâmile düşman olurlar. Zîrâ asılları halkını nâr olanlardır. Anın için insan-ı kâmile hased
ederler. Pes bunlar su alım diye akarsuya sepet tutarlar, bunlardır taklid zulmetinde helâk
olanlar. Hiç sepette su durur mu? bu cehille küfür içinde kalanlardır. Nâr-ı cahîmde insan-ı
kâmile düşman olanlar, âhirette cezâsı budur ki, pes bir kişi âlem-i melekûtu zuhûra
getireni bilmese ona gãfil derler. Pes Hakk’tan gãfil olanlar, sûrette âdemdir, ammâ
ma’nâda hayvandır. Ve nitekim kalb Hakk Teâlâ’nın nazargâhıdır. Ammâ ol kalb hay ola,
zîrâ ölmüş olsa, Hakk Teâlâ nazargâhı olmaz, şeytan nazargâhı olur. Rasûlullâh (sav)
ibtidâ olurlar, kimlerdir dediler, etti ki, ağniyâdır. Pes gönül ölmüş kişiden ibârettir, dünyâ
sohbeti eden onlardır, ammâ kalb hayy olanın alâmeti oldur ki, tâlib-i âhiret olur. Tâlib-i
mevlânın alâmeti oldur ki, tekarrüb kesb eder, kabz-ı Hakk’tan seyr-i ilallah [233] erişip,
seyr-i fillâha hâsıl olur. Tamam cevâhir-i eşyâyı bilip ve âlem sûretinden Hakk’ı okur.
Cemi’ eşyâdan Allahü Teâlâ’yı münezzeh görür. Kalb, divân-ı Haktır, ve zevki sayd
etmektir. Ammâ hayy gönül budur ve hayvan mertebesinden alçaktır. Esfel-i sâfîlin ki,
münâfıklar makãmıdır, neûzübillâh. Bu mertebeden halâs olan onlardır, ammâ bu âyetin
sırrın bilip, muttasıf ola tâ ki, ona ruh nefh olup, münâfıklar mertebesinden halâs olup
âdem mertebesine dahîl olup ve hilkat ilmin okuyup ondan cennete girmeye lâyık olur
inşaallahü Teâlâ. Kavlühü Teâlâ �7��آ �>�� وآD� إن�Mن أ /<���K wئ6B w� .��; ونO�ج ; ی�م ا
�را $�> w��-ی MN�7 WNا3�أ آ7��� آ �!M� حم .-� � ا Ma’nâsı bu ki, “Dahî her âdem
oğlanının sıdk-ı amel bunların bağrında dahî çıkarırız, kıyâmet kitabın bulur, açılmış
amelleri onda yazılmış ederiz, oku kitabın yeter senin nefsin bu gün senin üstüne hesâb
edici.”734 demektir. Ey taklid zulmetinde gark olmuş münâfıklar ahmaklar, Allah Teâlâ’yı
bildim diye minber depersiz, feryâd edersiz, bu âyetlerin sırrın bildiniz mi, ve kitap nedir
bildiniz mi, okuduğunuz kitabı nedir, bildiniz mi? halkı irşâd etmek istersiz. Halbuki, kendi
özünden haberin yok. Ey ilmine mağrûr olup, serabı su sanan ahmaklar, bu bir deryâdır ki,
akıllar mat olmuştur. Bu halde bu akılla Hakk Teâlâ’yı bulamamıştır. Bu gözle Hakk
Teâlâ’yı kimse görememiştir. Pes Allahü Teâlâ’yı şol mürîd-i sâdık görmüş ki, nice yıllar
mürşid huzûrunda uzlet ihtiyâr edip, dünyâdan ve ehlinden yüz çevirip, riyâzât ve envâî
734 İsrâ, 17/13-14.
285
mücâhedeler edip, Hakk Teâlâ aşk-ı od‘una yanıp, senliği benliği aradan çıkarmıştır.
Özlerin fânî kılıp, Hakk Teâlâ onlara kendi mâhiyyetin bildirip, bunlara heybet, gayret
hâsıl oldu. İştiyâkı [234] ziyâde oldular. Hemen dîdâr diye canların Hakk yoluna
firâkladılar. Pes Hakk Teâlâ onlara tecellî eyledi, ammâ sırr-ı Kur’an bildiler, ibâdet
kılmadı, avamlar gibi işâret ve letâif ve hakāyık dürrünün kāni imâm oldular. Ey
imâmlıktan bî-haber şeytana uymuşlar, Deccâlı görün, şeytan gibi senlik benlikte kalan ve
dünyâ kavgasına uyan nefs-i emmârenin beriyyesinde helâk olan kezzablar kendilerine
imâmlık gösterirler, ammâ sözleri, fiilleri uymaz münâfıklar gibi, dili kalbi bir değil. Pes
bunların sebebiyle nâ-mahremler nazarından saklamıştır, mürşid-i kâmillerdir. Bu dünyâ
rüzgarı içinde garib düşüp kati az kalmışlardır. Münâfıklar arasında kara toprak gibi
kıymetsiz düşüp, hiç hürmeti yoktur, dâim melâmet taşın atarlar, Hakk Teâlâ’nın hasları
bunlardır. Ehl-i rûzgârın körlüğündendir. Pes kör kişinin katında cemâl-i âfete bak, ne
kıymet getire, eğer cihânı su tutarsa balıklara ne ziyân ola. Ol Hakk Teâlâ hâslarına hakãret
birle nazâr eden münâfıklar ziyânı gene kendilerinedir. Ammâ ve eğer sâil suâl ederse ki,
bu fânî zindana bu kadar enbiyâ ve evliyâ dahî gelmişlerdir. Bunların ve cemi’sine iftirâlar
edip, cefâ ederlerdi. Hakk Teâlâ onları ol saat niçin helâk etmezdi ki, diyene cevap ederiz
ki, Hakk Teâlâ sınık gönülleri sever, eğer münâfıklar ve dinsiz kâfirler olmayaydı, Hakk
Teâlâ hâsları gönüllerin kim yakardı? Nakildir ki, Dâvud (as) etti “yâ Rabbî, her pâdişahın
hazinesi var, ya senin hazinen nedir dedi?” Hakk Teâlâ etti benim hazînem arştan a’lâdır,
ve kürsüden evsâdır ve gönüllerden müzeyyen ve uçmaktan ni’metlidir, dedi. Dâvud (as)
etti ya rabbî kandedır. Hakk Teâlâ etti, yâ Dâvud, benim hazinem sınık gönüllerdir dedi.
Pes bu makãma hiç kimse erişemez. İllâ meğer sabırla erişe, zîrâ sabr eylemek, Hakk
Teâlâ’nın tevfîkidir, nitekim Hakk Teâlâ buyurur; ;�- �7 �� Ma’nâsı budur واص!� و<� ص!�ك إ
ki, “Dahî sabr eyle ya Muhammed dahî senin sabrın değildir illâllâhü Teâlâ tevfik
eyler”735 demektir. [235] Ol münâfıkların varacak mekânı, nâr-ı kübrâdır. Onlara tâbi’
olup, Hakk Teâlâ hâslarına düşman olan dinsiz mel’unların yerleri. Kavlühü Teâlâ : D3
�ا QBن� <�آ' إ W ا ���ر:��Uت Ma’nâsı budur ki, “Et yâ Muhammed, dirlik eyleyin, birkaç gün
ömürden, tahkîk ineceğiniz yer od’dan yanadır.”736 demektir. Pes ol münâfıklardan siz
münkirler dünyâda durdukları onlara eşedd azabtır. Zîrâ Hakk Teâlâ hâslarına hakãret
nazârı eyledikçe âhirette azâbları ziyâde olur. Nitekim Hakk Teâlâ Rasûlüne buyurdu: DJ9UB
735 Nahl, 16 /127. 736 İbrahim, 14/30.
286
,Ma’nâsı budur ki, “Pes mühlet ver kâfirlere az zaman mühlet ver ا )�B�ی= أ<9-9' روی2ا
helâk olmağa tez gitmeye”737 demektir. Az zamandan murâd, burada dünyâdadır.
Ey evliyâ düşmanları münkirler, biz bunlara dil uzatırız da, ya niçin bir kerre bile
gelmez diye mağrûr olmanız, Hakk Teâlâ hâslarına dil uzatanlara ayn-ı azabtır, varacak
yeriniz cehennemdir. Ol belâ size yeter, Hakk Teâlâ habibine haber verdi; 6B ن� � وی�
�U �نC!B �9\ ا- � ی:�7J�� ا -�; �U7 ن��ل حM!9' ج9��' ی� '9MNأن Ma’nâsı bu ki, “Ederler
gönüllerinde niçin bize azâb eylemez, Allahü Teâlâ bunu söylediğimiz için yeter, onlara
cehennemde azâba girerler, ona ol ne yaramaz varacak yerdir.”738 demektir. Kavlühü
Teâlâ: � -B2Uد ; ا ��ح�Uن <�-�T f2 Ma’nâsı budur ki, “Et yâ Muhammed, herاD3 <= آ�ن 6B ا
kim ola azgınlık içinde, Allahü Teâlâ ona mühlet verir bir zamana değin” 739 demektir.
Hikâyet olunur ki, bir gün Ebû Cehil mel’un Kâbe’nin ulu müşrikleri birle Rasûlullâh
(sav)’i gıybet ederlerdi. Ebû Cehil mel’un Ebû Lehebe etti: bu karındaşın oğlu
Muhammed’e hiç sordun mu, yâ Ebû Leheb, Abdulmuttalib yeri cennet midir? Ederki,
varayın sorayın dedi. Ol Ebû Leheb mel’un, Rasûlullâh katına geldi. Etti ki, yâ Muhammed
senin deden yeri cennet midir, cehennem midir? dedi. Rasûlullâh (sav) etti ki, “Dedem ve
kamu bana iman getirmediniz için od içinde kaldılar, ol dahî beraber.”740 dedi. Ebû Leheb
mel’un, etti: atanı cehennemde mi dersiniz? deyip sordu. Rasûlullâh (sav) [236] buyurdu
ki, “Her kim Allahü Teâlâ’dan bana inen Kur’an’a iman getirmeden öldü, cehenneme
gire.”741 dedi. Pes Ebû Leheb, Ebû Cehil mel’unun katına geldi, işittiği sözleri bir bir haber
verdiler. Pes müşrikler ettiler: gördünüz mü kendi dedesine neler söyler, gayrilere dahî
ziyâde söyler, artık sabrımız kalmadı, on yıldır bizim dinimiz hakkında neler söyler, nice
dostları bizden ayırdı, bize düşman kıldı. Maslahat oldur ki, birden anın üstüne üşüp
öldürelim, kim urduya gitsin dediler. Bazılar etti: onu öldürmeyelim, şehirden sürelim, bir
müddet gurbet kahrın çeksin ola ki, ol huyun koya dediler. Pes Rasûlullâh (sav) şehirden
çık git, yoksa seni öldürürüz deyip çün onu işitti. Sefer ihtiyâr etti, Taif vilâyetine sefer
kıldı vahyinden on yıl sonra idi. Şevvâl ayının sekizinde Zeyd b. Hâris birle sefer ettiler.
Emîru’l- Mü’minin Ali’yi yerine kodu, şimdi gece yayan yola çıktılar çün Taif’e erdiler, ol
vilâyetin uluları üç gardaş idi. Biri Abdülvâil, biri Mes’ud, biri Haydar idi. Pes Rasûlullâh
737 Târık, 86 /17. 738 Mücâdele, 58 /8. 739 Meryem, 19/75. 740 Bulunamadı. 741 Bulunamadı
287
(sav) ol kabile içine girdi, onları dine da’vet eyledi, çün Araplar bu sözleri işitip birine
üşdüler bu ne kişidir ve ne haberdir dediler. Bir arap ma’lum etti ki, bu ol Ben-i Hâşim
içinden kopan kişidir ki, bana gönülden vahiy geldi diye, Mekke kavminin içine fitne
bırakmıştır, birbirine düşman kılmıştır, sizi birbirinize düşman kılmak ister dedi. Çün
Araplar ol mel’unun sözün işittiler, bir yana dağıldılar Taif kavmini berây-ı dine da’vet
etti, çâre olmadı, hiçbir kimse dine gelmedi, ol vilâyet uluları bir yere cem oldular.
Rasûlullâh (sav) hazretin kayırdılar ettiler; bu vilâyete niçin geldin, bizim aramızda
maslahatın nedir, dediler. Rasûlullâh (as) dahî din da’vetin yerine getirdi. Ve kendini
vasfeyledi, da’vet şartın yerine getirdi. Ondan sonra üç karındaşın biri etti, yâ Muhammed
senin kavmin sana niçin [237] uymazlar ve inanmazlar ve dinine girmezler, adını deli
komuşlar ve sana sâhir derler ve seni Mekke şehrinden sürmüşler, niçin onları yola
getirmedin, dediler. Rasûlullâh (sav) etti: “Yâ kavmî ben dahî sizin katınıza geldim ki, bâri
siz din-i islâma giresiz, bana yâr olasız, ondan sonra varıp Mekke ehlin dine da’vet
ederiz.”742 dedi, ol kâfirler gülüştüler. Etti bu kişi fitne bırakıcıdır, halkı iki bölük edip
birbirine düşman etmek ister, biri dahî etti: yâ Muhammed senin Allah’ın seni kavmine mi
verdi, yoksa uzak vilâyetlere verdi mi, dedi. Rasûlullâh (sav) etti, Hakk Teâlâ beni
hâtemü’n-Nebiyyîn kıldı, nübüvvet bende hatm oldu, ne kadar Rasûlü geldi, Allah Teâlâ
onları kavmine verdi, illâ beni cümle âdemlere Rasûl verdi ki, ebyadı, esvedi, ahmeri, abdi
ve hurri ve eri ve avradı islâm dinine da’vet kıl dedi. Ben dahî din da’vetin yerine getirdim,
niçin beni yalanlarsız, maskaralığa alırsız dedi. Ondan ol üç karındaşın biri dahî etti, yâ
Muhammed Tanrı’nın senden gayri risâlete yarar kimsesi yok mudur, senin gibi âciz
yoksulu peygamber vere, bu ona delildir ki, sen yalan söylersin, Rasûl değilsin. Âlemlerin
ilâhına gerektir kuvvet ve nusret ve mal memleket assı ola. Memleketinden ona leşker uya.
Pes senin bir binecek atın yok, utanmaz mısın? kabilen arasında bunun gibi fitne bıraktın,
senin sözüne inanmazız, dedi. Bunu vilâyetten kovmak gerekdir. Mekkeliler bunu şehirden
sürdüler, Hakk Rasûl olaydın, bunun dinine girerlerdi, bizi dahî iki bölük eder, kovun
gitsin dedi. ondan sonra ol mel’unlar, Rasûlullâh (sav)’e galebe geldiler, taşa tuttular. Zîrâ
Zeyd b. Hâris’in taşla başını yardılar, Rasûlullâh (sav) mübârek ayakların urdular,
kanattılar, akşam vakti idi, bir bağ bucağında gizlendiler, ol mel’unlar bulamayıp güle güle
döndüler. Hâşâ yalancı deli Muhammed acib işler işledin, eğer Mekke ehli işitirlerse [238]
sevinirler, bizlere muhabbet eder diye gülüştüler. Çün Rasûlullâh (sav) Zeyd bin Hâris ile
742 Bulunamadı.
288
ol gece yola girdiler, Mekke’ye azm ettiler, Kâbe’ye yakîn geldiler. Bir dağ üstünde
gizlendiler, bir Arab Mekke’ye giderken üzerlerine uğradı. Rasûlullâh bir kişiye etti,
“kande gidersin,” Arap etti Mekke şehrine giderim, ondan Rasûlullâh (sav) hazreti başına
geleni ol kişiye haber verdi. Etti ki, Mekke’de falan oğlu falana var, benim hâlimden haber
ver, varsın müşriklere haber versin beni incitmesinler, gene Kâbe’ye varalım dedi. Pes
Mekke’de bir kişi var idi. Müşriklere sözü geçerdi, malı mülkü çok, kâfirdi ama
Rasûlullâh’ı severdi. Ammâ ol Arap Mekke-i Harameyn’e gelip müşrikleri onda buldu ve
etti, “sizden bir ricâmız vardır”, acaba sözümüz geçer mi, ol müşrikler ona ikramla ettiler
buyurun dediler. Ammâ Taif kavminin Rasûlullâh (sav) hazretine ettikleri cefâları bir bir
haber verdi. Bir dağda imiş, lutuf ihsân eylen, varayım getireyim dedi. Ebû Cehil mel’un
ve ne kadar müşrikler varsa birden çağırıştılar, her murâdın var ise kabûl edelim. İllâ bu
sözünü kabûl etmeziz. Eğer gelip türlü türlü sözler söyler, sakın getirme, dediler. Pes ol
etti, benim boynuma olsun ırak size dil uzatmaya izin verin getireyim dedi. Ondan Ebû
Cehil mel’un eder ki, eğer sen boynuna alırsan getir dedi. Ol kişi iki oğulların yanına aldı,
ol dağa vardı. Rasûlullâh hazretin Zeyd b.Hâris ile onda buldu. İkrâm-ı azîm edip
Mekke’ye getirdi. Çün Rasûlullâh (as) Kâbe’ye geldi, yine Mekke kavmini dine da’vete
başladı. Pes Mekke müşrikleri onu işitib, ol kişi üzerine kul kıldılar ettiler, bu deliyi biz
şehirden çıkardık ve fitnesinden emîn olduk idi. Yine sen içimize fitne bıraktın diye ol
kişiye çok cefâlar ettiler. İmdi bu hikâyeti [239] yazmaktan murâd oldur ki, tâlib-i Hakk
olan sâdıklar, münâfıkların cefâsına sabr ede, melûl olmaya, ben yok yere zahmet çektim
diye makãm-ı irşâddan vazgeçmeye, Muhammed Rasûlullâh (sav) çektiği cefâlara nazâr
eyle tâ ki, kendi hâlini Allahü Teâlâ’ya teslîm edesin, kulluk vazifesin yerine getiresin.
Zîrâ bu yol cevr ü cefâ üzere kurulmuştur. Hakk Teâlâ gazâsına râzı olmayan cennet-i zâta
lâyık olmaz, gãfil olma. İmdi iş bu sözler şol kişiler hazzıdır ki, farz ve sünnet her ne ki,
namaz evvelinde sünneti kılıp, farz kılmak nedir ve son sünnet nedir bu cümlenin sırrın
bilip ve haddin kesb etmiş ola ve şühûdla ayn-ı cem’e ermiş ola.
Ey uzleti inkâr eden vahdetten ve kesretten bî-haber ehl-i hevâ kezzâblar, Câfer-i Sâdık
(ra) kendi zamanında müridlerine uzlet etmiş bir mağaraya girmiş halka görünmez. Pes
müridleri cem olup mağara kapısına varıp etmişler ki, yâ şeyh latif ihsân eylen. Gine
aramıza girin bizi irşâd edin, sizin mübârek nefesinizden bizim ulu gönlümüz dirile, bizim
necâtımıza sebep ol dediler. Pes ol sultanü’l-ârifin etti ki, şimdiki zaman halkına
karışmaktan Allah Teâlâ’ya sığındım dedi ve etti ki, zamâne halkı ikrârları hemen
289
dillerindedir, nasîhat kabûl etmezler. Onlara karışmakla rûzgâra tekãzâ eder, diye hiç dışra
çıkmadı. Aceb şimdiki zamanın halkına karışan adı dervişler, adı ârifleriniz bildin hâli ne
ola ey tâlib, eğer selâmet istersen zamâne halkından yüz döndür, uzleti ihtiyâr eyle, dâima
şol günü an ki, ana rahminden gelmeden, Hakk Teâlâ izzet-i cevrinde makãm-ı kurbda üns
bulmuştur. Ol günleri unutma tâ ki, gör ve mihr-i muhabbet gönlünde harekete gele. Pes
yuvana ve hakîkat ol devlete, vatanına pervâz edesin ki, ehl-i imandan olasın. “ =K� حPo ا
dan ibârettir. Pes eğer ol vatan-ı aslî gönlünde hareket kılmazsa, münâfıklık ”<= اlی�Uن
alâmetidir, gãfil olma [240] halka karışmakla Hakk’tan ırak olma, müracaat talebin
etmeyip, kalbini bu cihân halkına bağlayacak olursan, nisyân olur ondan sonra küfrân olur.
Pes bu hicâblar altında kalırsan hüsrân-ı ebedî olur. Nitekim Hakk Teâlâ kasem eder ki
�: �M� وا 6N �!� إن� ا Qن�Mن J وت�اص�ا �7 � ��ت وت�اص�ا �7�� �ا ا-U.ا و�إ �� ا ��ی= *<�
Ma’nâsı budur ki, “Asr namazı Hakkıçün, insan ziyân içindedir illâ o kişiler ki, iman
getirdiler, dahî ameli sâlih işlediler dahî birbirine ısmarladılar sabr eylemeyi.”743
demektir. Ya’ni ruh insanı mücerred dünyâya yüz tutmakla hüsrân âfâtına giriftâr
olmuştur. İmdi bu hüsrândan ve bu hicâblardan halâs iman birle ve amel-i sâlih sabr birle
olur. Kãnûn-ı şer’î üzere ola. Ey asr namazından mahrûm kalmış evliyâ düşmanları, adı
mü’min münâfıklar, nefsinize nazâr eylen, görün ki, imanı makbûl müsünüz? Amel-i
sâlihiniz var mı? Hakk üstüne sâhibkadem oldunuz mu, ve isyân işlememeğe sabr eder
misiz? ve Hakk’tan gelen belâlara sabrınız var mı? hâşâ hiç birisi yok, münâfıklarsız, dâim
işiniz şer’a muhâlifsiz ki, Hakk sözlere iman getirmezsiz neûzübillâh. Kavlühü Teâlâ; �9Pی�أی
�-vوا =�B��U ا ��!P6 ج�ه2 ا )N��ر واU �.-9' و<Fواه' ج9��' وC7\ ا Ma’nâsı budur ki, “Yâ
nebiyallah gazâ eyle kâfirlere, dahî münâfıklara dahî katılık eyle onların üstüne, dahî
onların varacak yerleri tamudur. Ne yaramaz varacak yerdir ol.”744 demektir.
İmdi basîretin açıksa bu âyetlere nazâr eyle ondan sonra nedir bu hiddet diye ehl-i
Hakk’a şaşı bakma. İmdi tarîk-ı Hakta olan sâdıklara düşman olanlar münâfıklardır. Ammâ
onlara hiddet ile söylemek sevaptır. Münâfıklar her peygambere düşmandır ve
ümmetlerine dahî düşmandır. Hakk Teâlâ kelâmında haber verdi : � ج:-�� )JD ن!6} .2وfا وآ�
Ma’nâsı budur ki, “Dahî anın gibi kıldık, her<= ا ZU�<= وآJ7�7 WN� ه�دی� ون�ا
peygambere düşman yaramaz kişilerden [241]dahî yeter Allahü Teâlâ hidâyet vermeye,
743 Asr, 103 /1-3. 744 Tevbe, 9/73
290
dahî yardım etmeye.”745 demektir. Ya’ni her peygamberlerine ve ümmetlerine, demektir.
Zîrâ yaramaz kişilerin gâyed eşedde adı, mü’min münâfıklardır ki, tarîk-ı Hakk’ta olan
mürşid-i sâdıklara ki, uzlet ihtiyâr edip, ağniyâ kapılarına varmadığı için hased ederler,
şeytânîdîr diye türlü türlü duhûller ederler. Hevâlarına müvâfık olmadığı için kezzâb
münâfıkların, münâfıklara buğz-ı fillâhi eylemek vâcibdir. Ammâ tarîk-i Hakk’ta olan
mürşid-i sâdıka ta’n eden, tahkîk Rasûlullâh (sav) hazretin sevmez, münâfıkdır. Pes
münâfıklar arasında sıddıklar gurbettedir, garib olmuşlardır. Ammâ kamu câhiller
münâfıklara tâbi’ olmuşlardır, hevâlarına müvâfık sözler söyleyip ve dâim sohbeti onlar ile
olup, sözlerin kendilerine tâbi’ kılmışlardır. Âriflerin düşmanlarıdır, onları ârif olan anlar.
Anın için bu ortalıkta ârif garib oldu, münâfıklar arasında hakikî âlim ona şühûd eder. Fânî
olup halkı kendine bî-gâne eder ve uzlet ihtiyâr eder. Münâfıklar onu sevmez, niçin
hevâmıza uymaz diye. Neûzü billâh min zâlik. Ammâ münâfıkların kâfirlerden eşedd
yaramaz hallerinden Hakk’a âşinâlık eden tâlib-i Hakk’ı münâfıklar eğer kãdir olaydı felç
olup, cümlesin kırardı, münâfıklarla ülfet etmek kande kaldı. Gerçek tâlib-i Hakk’ın
alâmeti budur ki, dünyâyı sevmezler, âhireti severler ve türlü türlü keşiflerden Hakk
Teâlâ’nın ilm-i ledünnî devletini bulmuştur. Ve esrârın keşf ve kesb etmiştir. Ve Hakk
tarafından ve meşâyıh kalbinden halkı Hakk’a da’vet edip, terbiyye etmeye emr
olunmuştur. Ve nice müddet kendi nefsine vaaz edip kabûl etmiştir. Ve hilesin bilip, emîn
olmuştur. Ondan emr-i Hakk’la halâyıkın da’vetine meşgûl olmuştur ve halkı şehvet
zindanında ve gaflet esirliğinden zikrullâh bostanına ve üns gülistânına ve şarâb-ı tuhûr
mey-hânesine “را�9K �79' ش�اP7ه' ر��746”و+ sîkãsının cemâl-i tecellîsine okur, kendi
dünyâdan ve ehlinden uzlet etmiştir ve kanaat gencine ermiştir. Ve hazinesi Allahü
Teâlâ’ya [242] inanmaktır. Ağniyâya baş eğmez, aç olduğuna râzı olur, ağniyâ kapılarına
varmaz, dâim ünsü zikrullâhdır. Seyrân-ı zâttdır ve sıfattdır ve melekûttur. Ve ilm-i
ledündür, ve halktan tamam ümîdin kesmiştir, yüzün Allah’a dönmüştür. İndiyyet
makãmında olur.
Şeyh-i hakîki ki, Hakk Teâlâ’nın inâyet kubbesinin altında karâr etmiştir, dirliği
gayri candandır. Pes bunun gibi abdiyyet has makãmına vâsıl olan mürşid-i sâdıka düşman
olan kezzâblar ki, ağniyâ kapılarına varıp, ehl-i dünyâ ile sohbet eden tahkîki münâfıkdır,
hiç şek ve şüphe eyleme. Onların âhiret ikrârları hemen dilindedir, yoksa kalplerinde
745 Furkan, 25/31 746 İnsan, 76 /21.
291
âhirete i’tikatları yoktur, ammâ her kişinin fiili ortak delâlet eder i’tikatına. Ammâ
münâfıklar âhiret sevilirliğin işlemez, mihnet ve muhabbet ikisi birdir. Her kimde ki,
muhabbet ola, zîrâ mihnet ona yâr olur. Mihneti ihtiyâr eden münâfıkların alâmetinden ve
fitnesinden teşevvüş yemez, bahâdır olur. Tarîkında sâhib kadem olur. Ammâ ey tâlib,
halktan ırak olduğun kadar Hakk’a yakîn olursun ve halka yakîn oldukça, Hakk’tan ırak
olursun. Gãfil olma kanaat gencine erişmeki, sa’y eyle nefsin murâdı için, canını mihnete
bırakma. Bu fânî zevke aldanıp özünü nâr-ı firâka salma, şeytan sözün işitme, münâfıklar
gibi serâbı su sanıp kalma tâ ki, meşâyıh keşfine erişip, heyûla zulmetinden çıkıp, şehâdet
hazretinde dürr-i beyzâ zuhûr ede. Rasûlullâh (sav) mevlüdün bilip tâ ki, ümmet-i vüstâdan
olasın. Ve tahkîk yüzünde Hakk Teâlâ’nın vahdâniyyetine şehâdet etmiş olasın tâ ki,
Hz.Muhammed (sav) senin sıdkına şehâdet etmiş ola. İmdi bu makãma şol sâlikler gider ki,
“'(J7�7 [M �ا hitâbını işitip ve âdemden ve cümle eşyâdan “W-7 ”ا �3” cevabını işite ve
cümle eşyâ kabîlinden şehâdet ola ki, cemi’ mevcûdât “W-7 ا� �3” ikrârın eylemişlerdir,
diye kendi halktan anılmış ola. Hakk Teâlâ bu sıfatını vücûdunda müşâhede etmiş ola ve
âdem nedir ve ervâh-ı ben-i âdem nedir ve zuhrundan [243] nice taşra gelmiştir ve “ [M ا
'(J7�7 ” hitâbını Hakk Teâlâ nice eyler ve ervâhı nice işitir, anlamış ola ve yedi satır sekiz
etmiş ola ve hacerü’l- Esved sırrını bilmiş ve erişmiş ola. Ammâ gerçek tâlibin alâmeti
oldur ki, ve nefisleri üstüne şâhit olanlar bunlardır, “ �7 [M J7)'ا ” hitâbını işitip Hakk
Teâlâ’nın ulûhiyyetini görüp, ubûdiyyet makãmında karâr eden bunlardır. İki cihânda
münâfıklardan ve yaramaz kişilerden ayrılan bunlardır. Zîrâ noktanın, harfin rumuzu
bunlara açılır, onu anlamaz, illâ ehli anlar. İşâret bil gãfil olma. Rasûlullâh (sav) mevlüdün
fehm eyle, tâ ki, sana sırr-ı esrâr ma’lûm ola. Münâfıklar gibi serabı su sanıp, sudan
mahrûm kalıp helâk olma, bir mürşid-i sâdık talep eyle tâ ki, Hakk’ı bâtıldan fark edivere,
eğer dersen ki, ammâ her mevcûd bir isimdir. Anın muktezâsınca sırât-ı müstekîm
üzeredir, zîrâ da’vet enbiyâdan, evliyâdan fâide ne, zîrâ her ismin mazhârıdır, dalâlet
ismine mazhâr olanı Hakk ol ism-i muktezâsı üzere çeker. Zîrâ ol mevcûduna kãdirdir.
Yücelere şüphe ve şekke düşmeye cevap bu mukadderdir ki, her kişiye kãbil kemâlattır.
Mürşid-i sâdıkın da’vetinden fâide oldur ki, dalâlet isminin mazhârından ism-i hâdî
mazhârına da’vet olunur ki, tâ ism-i mukallibü’l-kulûb muktezâsı zuhûra gele, enbiyâ,
evliyâ da’vetin kabûl edenlere tâ ki, dalâlet isminin muktezâsından halâs olup, ism-i hâdîye
mazhâr olasın. Ey iş görmeden mübtedî mezheb-i güm-râhların elfâz-ı küfürlerine mağrûr
292
olup etme ki, her nesne ameli kendi şekli üzerine eder. Ya’ni cemi’ nesne şahsa tâbidir,
eğer şahıs hareket ederse, sâye dahî hareket eder. Eğer şahıs etmezse sâye dahî etmez ve
ederler ki, sâyenin vücûdu güneşsiz olmaz, her nesnenin zâtı vardır, sâyenin zâtı şahıstır.
Sâye hareketi, şahıs hareketidir. Vücûd-ı mutlak cemi’sin ittihâdı vardır. Pes mevcûdâtın
cemi’sine sırrı a’yân etmiştir. Gül suyunun güle [244] sirâyeti gibi cemi’ mazhâr sârîdir.
İmdi bu sözlere şeriatta tarîkatta hep küfürdür, zîrâ Hakk Teâlâ ittihattan ve süryândan ve
nakilden münezzehtir. Vücûd-ı mutlak oldur, mevcûdâtın mâhiyyetine ârız olmaya.
Ey ahmak câhiller, zât iki olmaz ve iki bir olmaz. Ay güneşin âyinesidir. Ammâ
ayda güneş cürmündedir, hiç farkı yoktur. Pes insan-ı kâmil dahî zâta murâddır. Hakk
Teâlâ mazharıdır, ammâ Hakk Teâlâ zâtında ona nesne ârız olmaz, zîrâ cemi’ eşyâ eser-i
vücûddur. Mevcûd-ı hakikî Allahü Teâlâ’dır, dâimü’l-bâkîdir. Ammâ mâsivallâh kãbilü’z-
zâttır. Ammâ kamu halâyık tecellîy-i sâyesidir. Ammâ cümlesin zıllı has değildir, has oldur
ki, “ Oا 7�ت��f-� i ” birle müzeyyen ola\ ya’ni zıllullâhı yeryüzünde şol âdil pâdişahtırق ا[
ki, Hakk Teâlâ’nın hâlifesidir, ve nâibi ola ve Hakk Teâlâ kahr-ı lutfuna mazhâr ola. Ve
hükümeti emir hakkıyle ede ve her işi adl ile ede, kimseye zulm etmeye ve hevâya
mutabaat etmeye, takvânın libâsın giye ve emr-i şeriat yerine getire. Her kim ki, Hakk
yolunda hevâ sebebiyle sürçüp düşse, anın üzerine ikrâr etse, âhir ol onu küfre ve azâba
yetiştirir. Zîrâ küfür, âhireti unutmaktan olur, unutmaklık azâb-ı şedittir. Hakk Teâlâ’yı
unutmak hevâya tâbi’ olmaktır ve zâlimleri zulmünden ve fâsıkları fıskanden men eyleye
ve ilmine lâyık ameli olan ulemâya ve meşâyıha hürmet kıla ve ilmine lâyık ameli
olmayanları sevmeye. Hâsıl-ı kelâm oldur ki, Hakk Teâlâ’nın ahlâkıyla mütehâllık ola tâ
ki, ol yer yüzünde zıllullâh ola. İmdi bir şahıs başını salsa gölgesinin a’lî dahî salınır. Eğer
hareket etmezse gölgesi dahî etmez. Zîrâ o gölge şahsa tâbidir. Ammâ zıllullâh şol âdil
pâdişahtır ki, Hakk Teâlâ’nın ahlâkıyla mütehâllık ola. Her ne işlerse emr-i Hakk ile işleye,
hükm-i şeytanla işlemeye. Her halde Hakk Teâlâ’ya tâbi’ ola. Tâ ki, yeryüzünde zıllullâh
olduğu sâbit ola ve eğer hilâfın işlerse her biri bir kadem olur. Hakk Teâlâ azâbına yetişir,
ol nice [245] bin kademle seyr eyleyip derekât-ı cehenneme yetişe. Pes Hakk Teâlâ bu
mertebeyi Dâvud peygamber (as)’a arzani kıldı, nitekim buyurur : �N-�ی�داوود إن�� ج:-��ك
D!+ =. ن�P-T�ی= ی� �ى B-T�!+ =. �D ا -�; إن� ا9 J و � ت��!t ا � 6B ا Fرض �Bح)' 7= ا ���س �7
9' .�اب ش2ی ;�- 2 ا Ma’nâsı bu ki, “Ey Dâvud !ben seni hâlife kıldım. Yeryüzünde hükmeyle
Hakk ile halk arasında nefsin hevâsına uyma. Pes Allah yolunda seni azdırır onlara ki, kati
293
azâb vardır,ب�M� �ا ی�م اMن �U7 unuttukları için hesap gününü.”747demektir. Bu âyetlere
nazâr olacak acep şimdiki zamanın dâim hevâsına tâbi’ olanlar âhirette hâli nice ola?
Kãle’n- Nebiyyü (sav); ϒ� ⁄� € ϒ� ⁄� € ϒ� ⁄� € ϒ� ⁄� €α α α α ϒ∉ ϒϒ∉ ϒϒ∉ ϒϒ∉ ϒ♦⇐⇔α ♠3ϒ℘ ′♦⇐⇔α ♠3ϒ℘ ′♦⇐⇔α ♠3ϒ℘ ′♦⇐⇔α ♠3ϒ℘ ′β€ℵ⁄⇐♠� ⇔αβ€ℵ⁄⇐♠� ⇔αβ€ℵ⁄⇐♠� ⇔αβ€ℵ⁄⇐♠� ⇔α 748
İmdi pâdişahlar iki taifedir. Biri din pâdişahıdır, biri dünyâ pâdişahıdır, Hakk ile
hükmeder. Pes Hakk Teâlâ’nın onlara kahrı ve lutf-ı sıfatının sûretidir. Ve onlar ki, din
pâdişahlarıdır. Mürşid-i sâdıklardır, ;�72 .�ف ر�B ;MN�ف ن. => ” gencinin serhaddine
eriştiler. Ammâ Hakk Teâlâ’nın cemâl, celâl sıfatı onlarda zâhir oldu. Ve hem Hakk Teâlâ
zâtına âyine olmuştur. Pes Rasûlullâh (sav) buyurdu ki, “Âdil pâdişahlar Hakk Teâlâ’nın
gölgesidir, yeryüzünde.”749 dedi. Evliyâya zıll-i hâs dediler. Bu ne sırdır hiç bilir misin? Ey
ahmak merdûd-ı ebedîler ki, dersiz ki, mevcûdât-ı ayni vücûd-ı mutlaktır, kalbten türlü
misâl gösterir yine kendidir, gayri değildir diyen kâfirden eşedd azgunlardır, evliyâlar
gölge olduğu yerde münâfıklar, kâfirler, mezmûm sıfatlar birle muttasıf olmuş fâsıklardır.
Ve bu kadar mezmûm canavarlar hevâmı haşeret vardır. Allahü Teâlâ’nın zâtına mahs
olmağa lâyık mıdır ve bunun gibi mezmûm sıfatlar, Allahü Teâlâ’ya lâyık mıdır? hâşâ
Allahü Teâlâ cemi’ eşyâdan münezzehtir. İki âlemden ganîdir. Ammâ mevcûdât-ı ayn
vücûd-ı mutlaktır, din azgun-larından eşeddir. İllâ değildir bunların cezası dünyâda kelbi,
akur teper gibi taşla tepelemektir ve âhirette dahî eşedd [246] azâbtır neûzübillâh. Anın
gibi merdûdların yüzün görmekten şöyle bil ki, vücûd-ı mutlak, aslâ gayrıyla yer
almamıştır. Hakk Teâlâ ittihattan ve hulûlden ve siryândan münezzehtir. Ey gãfiller, kamu
hâlâyık tecellî-i zılldir. Hakk Teâlâ’nın ilm-i kudreti mevcûdâttan görünür. Ol gölge nûr
olmaz ve gölgeye nûrdur demek ne acîb ahmaklıktır ve azgınlıktır. Hiç şek ve şüphe
eyleme. Kamu halâyık tecellî-i zıldır, illâ Hakk Teâlâ’nın has kullârı zıll-i hâstır. Pes bu
sırrı anlamaz, illâ dünyâ esirliğinden halâs olan anlar, ammâ bu işârete müyesser olana ne
hoş beşarettir, mübârek olsun.
Ey bî-çâre, eğer hulk-ı hüsnü istersen, bir mürşid-i sâdık himmeti eyle. Dünyâdan ve
ehlinden el çekip, özünü taalluktan berî edip tâ ki, i’tikãdı pâk hâsıl edesin. Ammâ hâsıl
olmaz, illâ mürşid-i sâdık hâsıl olmayınca. Zîrâ galata düşmekten halâs olmaz, ondandır.
Ol mezheb-i güm-râhlar eşkiyây-ı hâlikînden oldukları ağızdan bir kaç çürük sözler
öğrenmişlerdir, onu tasavvuf sandılar. Mürşid-i sâdıka hakãret birle nazâr ettiler. Ammâ 747 Sâd, 38/26. 748 Es-Sehâvî, a,g,e, 123; Gümüşhanevî, Râmûzu’l-Ehâdîs, s. 213 749 Mâlik, Muvattâ, Şa’r 14; İbn Huzeyme, Sahîh, I, 185; Buhârî, Cemaat ve İmre 8, Zekât 15, Muhâribîn 4; Müslim, Zekât 91; Tirmizî, Zühd 53; Nesâî, Âdâbu’l-kudât 2; İbn Hibbân, Sahîh, X, 338, XVI, 332.
294
ma’rifetten mahrûm kalıp, eşkiyây-ı hâlikînden oldular. Ve onlar ile müsâhib olanlar bile.
Ey azgunlar, ilm-i tasavvuf kãlden alınmaz, bil ki, dünyâyı ve dünyâ ehlini terk edip, uzlet
ihtiyâr ede. Ve nice yıllar gece uykusun terk edip açlıktan ve susuzluktan, Hakk Teâlâ aşkı
od’una yanıp kül olmaktan, alınır ki, halvette sohbet Hakk ile ede. Pes bu makãm her
kişiye müyesser olmaz. Şol sâdık-ı tâlibe müyesser olur ki, inşaallah şimdiki zamanda İsâ
(as) gibi mücerred ola ve şehr-i tarîkatta ve bahr-i hakîkatte, nefs-i deccâlı öldüre ve gönül
mülkünü adliyle ma’mûr ede. Gönül şehri ilmullâh ile dola, serâba mağrûr olmaya. Âlim-i
kübrâ ola tâ ki, her nesnenin hakîkati ona yüz göstere, galata düşüp helâk olmaktan halâs
bula. İlmine lâyık ameli olmayan evliyâ düşmanları gibi hased edip helâk olmaya. Takvâ
libâsın başına tâc eyleye, ahkâm-ı şeriatı yerine getirip, şehr-i tarîkata erişe tâ ki, [247]
gönlünü mâsivâdan mücerred edip, ahlâk-ı zemîmeden pâk olup ve ahlâk-ı hamîde birle
münevver ola. Ondan bahr hakîkatine düşe. Tâ ki, taklid zulmetinden doğup gözün açıla,
başına dür saç’la ilmine mağrûr olup, Âdem (as) hazretine secde etmeyen şeytan gibi
evliyânın azîm düşmanı olmaktan halâs olasın, şimdiki zamanın ilmine mağrûr, ehl-i hevâ
münâfıklarına Hakk Teâlâ’nın haslarına hakãret birle nazâr ederler, sevmezler. Rasûlullâh
(sav) buyurmuş ki; “Münâfıklar arasında mü’min garib olur.”750 İmdi mü’min oldur ki, içi
dışı bir ola münâfıklar onu sevmiye. Ey mübtedî eğer necât bulmak istersen, zamâne
halkından vücûdun ırak eyleye. Ve dâim hadîs-i şerife nazâr ede. Hadîsler bunlardır.
Rasûlullâh (sav); ∞∞∞∞∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊⁄ψ€� ′ℜ5ϒµϒ⁄ψ€� ′ℜ5ϒµϒ⁄ψ€� ′ℜ5ϒµϒ⁄ψ€� ′ℜ5ϒµϒα€α€α€α€ ∞ ∞ ∞ ∞∫∫∫∫€€€€◊◊◊◊⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′⁄ψ€� ′∫∫∫∫€⇔⁄� ′∪⇔α €⇔⁄� ′∪⇔α €⇔⁄� ′∪⇔α €⇔⁄� ′∪⇔α 751 ve bir hadîs dahî
buyurmuş ki, “Benim sünnetim tutup şeriatim birle amel edendir.”752 dedi. Ve bu âyete
dahî nazâr eyle, hükmünü icrâ eyle. آM!] ت�ج:�ن B; إ W ا -�; '� ت�B�W آPD نN\ <� ی�<� وات���ا
�ن U-bی � Ma’nâsı budur ki, “Korkun şol günden ki, heybetinden kim dönersiz, olوه'
günde Allahü Teâlâ dergãhına her nefis tamam işlediği cezası verile, dahî onlara hiç
zulüm olunmaya.”753 demektir. Âhir âyet ki, Rasûlullâh (sav) hazretine nâzil oldu. Kur’an
tamam oldu. Rasûlullâh (sav) yirmi bir gün dünyâda durdu. Bekã âlemine safâya ki, vatan
tuttu, ni’met ve rahata ulaştı.
İmdi her kim necât isterse bu âyet ve hadîsler birle amel etsin ve derdin Hakk
muhabbetinden ayırmasın. Âciz ve bî-çâre olup, cümleden âvâre ola. Dâim şevk od’una
yana nihân-ı a’yân isteye. İmdi nihân sıdk ile bilinir ve ihlâs ile muhabbette bulunur ve
750 Bulunamadı. 751 Bulunamadı. 752 Bulunamadı. 753 Bakara, 2/281.
295
dâim muhabbetlere giriftâr ola. Bir kez yüzünü göstere, ol yâr diye gurbetlere düşe. Hakk
[248] zâtın isteye, rızâyı gözete, ve firâk oduyla bağrını dağlaya. Tâ ki, fadl-ı sübhâna
yetişe, gönlünden benlik gide, sözü zikrullâh ola samtı fikrullâh ola. Pes gerçek tâlibin
alâmeti oldur ki, münâfıklar arasında garib ola, ammâ ol hevâlarına müvâfık hâin, nâkıs,
kezzâblara âlimdir diye gerçekler, husûsân ağniyâ kapılarına varıp, baş eğen adı âlim, ehl-i
nifak kezzâbların câhiller arasında sözleri makbûldür.
İmdi sıddıklar sözleri kesaddır. Pes ne bahtlı ol kimse ki, şimdiki zamanın mücerred
sâlih derviş ola, uzleti ihtiyâr ede, sözü zikrullâh ve samtı fikrullâh ola, kanaat gencine
erişe, aç durmağa râzı ola, ağniyâya baş eymeye, münacât-ı ilâhî bî-çâre miskin, zayıf
Câhidî bendeni esir ki, duâmı müstecâb eyle, bana azâb eyleme, unutup hata ile işlediğim
günâhlar için yâ Rabbî lutf u ihsân ile çekemeyeceğim yükü bana yükleme. Yâ Rabbî
günâhlarım af edip, bana rahmet bağışlaya, Rabbîm bana yardım eyle, kâfir münâfık
üstüne gâlib kıl, onları mağlup eyle, evliyâ düşmanların münâfık kezzâbları iki cihânda
yüzlerin karalığından kurtarma. Yâ Rabbî ve cemi’ mü’minleri ve mü’mine avradları sırât-ı
müstâ kim üzere sâbit kadem eyleye ve iki cihânda yüzlerin ak eyle. Yâ Rabbî lutf u ihsân
ile pîrim, azîzim, şeyhim Ömer Karîbî kuddîse sirruh rahmetullâhi aleyh hazretinin
makãmını a’lâ kıl, ve şol kadar in’am kıl ki, hesapsız ola. Yâ Rabbî sen ondan râzı ol. İlâhî
ben bî-çâre, miskin, zayıf rızân menziline kavî, dahî âhir demde nefsimden rûhumu Hz.
Muhammed (sav) dini üzere kabz eyle, [249] âhirette dahî Hz. Muhammed’in
hizmetkârlarına hizmetkâr eyle râzıyım. İki cihânda Hz. Muhammed (sav) den beni
ayırma, lutf u ihsân eyle, yâ Rabbî cemi’ duâlarımı müstecâb eyle,
Tamam oldu kitab, elhamdülillâh Hakk Teâlâ’nın tevfîk-i ihsânı birle, okuyanı,
yazanı, dinleyeni her kim diler sevâbı çok kazana ve sağlığına duâ fâtiha ihsân ede bunu
yazana. Tarih-i evvel Dü defâ tahrîri
Sene (H. 1208) Sene (H. 1306)
Rebîu’l-evvel , 11 Perşembe
296
METİNDE GEÇEN BAZI MAHALLİ KELİMELER
Âfitâb : Çok güzel yüz, güneş, pek güzel
Akl-ı maaş : Aklın en alt tabakası, dünyada geçim işini düşünen akıl
Akur : Yaralıyan, ısıran köpek, çok şerir, kötü kimse
Alâ hide : Tek başına, ayrıca
Câh : Makam, kadr, itibar
Cîfe : Kokmuş et, leş, ölü hayvan
Çengi : Zil ve kaşık vurarak oynayan dansöz
Çerağ : Işık, kandil, lamba, otlak, mera, talebe
Dâmen : Etek, kenar, dağ eteği
297
Ferâce : Örtünecek gibi olan ve giyilen bol elbise, kadınların üzerlerine örttükleri
örtü, cübbe, bütün vücudu kaplayan geniş örtü.
Ferz : Çukur yer, düz yer, ayırmak
Gammaz : Birisine iftira ederek zarar veren, münafık, fitneci
Gussâ : Keder, Tasa, Gam, boğaza takılan yemek, ağaç, diken.
Gümrâh : Yolunu şaşırmış. Doğru yoldan sapmış. Bol, gür.
Havsala : Zihnin bir şeyi kavrama derecesi. Anlayış. Akıl.
Irılmak : Ayrılmak, uzaklaşmak.
Kedüret : Bulanıklık. Gam, tasa, keder.
Kehle : Otuz yaşını geçmiş, saçına aklık karışmış kimse. Bit.
Kömüş : Manda
Mübtedî : Yeni, yeni talabe, yeni başlamış
Mücâvir : Komşu, bir mabed veya tekke yakınında çekilip oturan
Mürâî : İki yüzlü kimse, dalkavuk, riyakar, münafık
Pâyedâr : Rütbeli, pâyeli, itibarlı.
Seyirtmek : Hızlı yürümek, koşmak.
Südde : Kapı, eşik.
Tamu : Cehennem
Uçmak : Cennet
Yâren : Dostlar. Sâdık arkadaşlar. Sevgililer.
Yeğni : Hafif
Yeltmek : Teşebbüse kalkıştırmak. Özendirmek.
SONUÇ
İnsanların manevî hayatına yön veren mistik hareketler her din ve her kültürde
görülmektedir. Kabbala ve Hristiyan mistisizminin Yahudilik ve Hristiyanlık bilinmeden
anlaşılamayacağı gibi, islam kültürünün kendine has bir ruh hali ve derûnî tecrübesi olan
tasavvufun da islam kültürü tedkik edilmeden anlaşılamayacağı açıktır.
Hz. Peygamber (sav) ve Hulafâ-i Râşidîn’den sonra islâmın ilk yüzyılında
görülmeye başlayan siyasî, kültürel ve ekonomik değişmelere bir tepki mahiyetinde zühd
hareketi olarak ortaya çıkan tasavvuf, IX.-X. yüzyıllarda bir disiplin altına alınarak
sistemini kurmuş, XII. yüzyıldan itibaren kurumsallaşarak tarikatlar meydana gelmiştir.
298
XVII. yüzyılda yaşayan Edirneli Şeyh Ahmed Câhidî Efendi hakkındaki
çalışmamızı bitirmiş bulunuyoruz. Bu çalışmamızdan çıkardığımız sonuçları da şöyle
özetlemek mümkündür.
Câhidî Efendi, tasavvuf tarihi ve Türk edebiyatı bakımından önemli şahsiyetlerden
biridir. Çünkü Câhidî Efendi, yapmış olduğu irşad görevi ile Çanakkale’de etkili olmuş,
halifeleri vasıtasıyla da Bursa’ya kadar uzanmıştır. Türk milletinin manevî hayatında üç
asrı geçen bir zamandan beri te’siri devam eden bir mürşid-i kâmildir. Câhidî Efendi’nin
mensupları XIX. yüzyılın başlarından itibaren Câhidî’nin takip ettiği Sunnî çizgiden
uzaklaşarak Bektaşîleşmişler ve sayıları giderek azalmıştır. Bugün ise müntesipleri yoktur,
ama Ahmed Câhidî’nin Çanakkale’de te’siri hâlâ devam etmektedir.
İki eser veren Câhidî Efendi biri, bizim çalıştığımız “Kitâbü’n-Nasîha”, diğeri ise
“Divan” dır. Kitabü’n-Nasîha’nın sekiz nüshası bulunmaktadır. Bu da çok okunan, değer
verilen bir eser olduğunu ortaya koyuyor. Şâirlik bakımından ise Yûnus Emre’nin takipçisi
olarak kabul edilmektedir. Gerçekten de Divan’ında Yûnus’un çok etkisi görülmektedir.
Şeriata bağlı, ehli sünnet çizgisinde bir mutasavvıftır. Eserlerinde yer yer katı ehli
sünnet savunuculuğu yapmıştır. Zaman zaman da çok sert ifadeler kullanarak, şeriattan
taviz verenleri kafirlikle itham etmektedir. Bid’atlerden uzak sünnete tam bağlılık
içerisinde tarikat anlayışına sahiptir. Tevhid konusunda tavizsiz, her türlü gafleti mülhidlik
sayarak bu gibi kimseleri sert bir dille uyarmaktadır. Her fırsatta nasihatlarını
sıralamaktadır. Zaten Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar Bl. nr.2141’de kayıtlı
nüshasında ve bizim çalıştığımız nüshanın “Tevhîd-i Zât” bölümünün (sayfa 61) başında
Câhidî Efendi kitabın telif sebebini; “muvahhid ile mülhidi beyan etmek” olarak
açıklamaktadır.
Kitâbü’n-Nasîha risâlesinde konular, bir bütünlük içerisinde işlenmemiştir. Konular
eserin her tarafına yayılmış, belli bir sistem takip edilmemiştir. Bu yüzden olacak ki, konu
başlıkları yok, paragraflar yapılmamıştır. Tevhîd-i Zât risâlesinde konular belirtilmiş, ama
konudan konuya geçişler var, bir konu baştan sona tam işlenmemiştir. Eserde göze takılan
bir diğer husus ise; tekrarların çok olmasıdır. Biz bu saydığımız durumları, konu başlıkları
ve paragraflar yaparak eseri düzenlemeye çalıştık.
Câhidî Efendi, dünya sevgisini terk ile (özellikle Uzlet kavramını çok kullanır.)
Allah’a yönelmeyi, dünyanın aldatıcı ve geçiciliği, şeriatı överek, insanların gafletten
299
kurtulmaları, nefsî arzularını terk etmelerini, kibri bırakmayı ve bir şeyhe bağlanarak
tarikata girip öbür dünyaya hazırlık içinde bulunulması gerektiğini nasihat etmektedir.
Câhidî Efendi’ye göre de insan-ı kâmil peygamberlerin vârisleridir. Nâkısların
ellerinden tutup Hakk’a ulaşmalarına vesile olan rehberdirler. Bunun içinde Hakk yoluna
sülûk eden kimselerin mürşidine tam bir teslimiyet göstermesi, ehl-i dünyadan yüz
çevirmesi ve mürşidinin söylediği her şeyi yapması şarttır. Câhidi Efendi, uzleti çeşitli
şekillerde anlatmıştır ki, bazı açıklamalarında sanki, halktan uzaklaşmak, hiç halk arasına
girmemek gibi anlaşılmamalıdır. Çünkü, Câhidî’nin başka açıklamalarına bakıldığında
halka karışıp ama avam gibi olmamak, onlar gibi giyinmemek, yememek, fiillerinin dahi
ehl-i hevalara benzetmemek olduğu anlaşılacaktır.
Dikkatimizi çeken bir husus da Şeyh Uşşâki ve Uşşâkiyye’nin alt kolu olarak
Câhidiyye’nin kurucusu olduğu bazı araştırmacılar tarafından söylense de bu görüşün
doğru olmadığını gördük ve giriş bölümünde belirttik. Çünkü Ahmed Câhidî Efendi, kendi
tarikatından değil de, tarikatların, sâlikerin genel özelliklerinden bahsetmesi, bütün ehl-i
tariklere nasihatlarda bulunması bunun göstergesidir.
Aslında Edirne’li Şeyh Ahmed Câhidî Efendi, önemli bir mutasavvıf ve Tekke
şâiridir. Bu kadar güzel eserleri olmasına rağmen bugüne kadar üzerinde ciddi çalışmalar
yapılmaması gerçekten üzücüdür. Ancak son zamanlarda çalışmalar görülmeye
başlanmıştır, bu da üzüntümüzü bir nebze olsun azaltmaktadır. Umarım bu çalışmamız onu
ve eserlerini okuyucularımıza tanıtma hizmetini ifa ederse veya eserleri üzerinde çalışmaya
sevk ederse, mutluluk sebebimiz olacaktır.
BİBLİYOGRAFYA
Aclûnî, İsmail b. Muhammed, Keşfü'I-hafâ ve Müzîlü'l-ilbâs, I-II c., Beyrut, 1351.
Ankaravî, İsmail, Minhâcü’l-Fükarâ, İstanbul,1286.
Afifi, Ebu'l-A'la, Muhyiddin İbnu'l-Arabî'nin Tasavvuf Felsefesi, (Terc. : Mehmed
Dağ) A.Ü.İF.Yay. , Ank. 1975.
...........Tasavvuf ( İslam’da Manevî Devrim, Trc.: M.Sülün- H.İbrahim Kaçar) Risâle Yay.:
İst. 1996.
Ahmed b. Hanbel, Müsned , I-X , Beyrut, 1991 ; İstanbul, 1981.
300
Arabî, İbn (Makale), Edit. M. M. Şerif, İslam Düşüncesi Târihi. I-IV ( Terc.: Komisyon),
İnsan Yay., İst. 1990.
...........Fütühâtü'I-Mekkiyye, (Terc.: Nihat Keklik), Kül. Bak. Yay., Ank. 1990.
Arvâsî, es-Seyyid Abdülhakîm, Tasavvuf Bahçeleri, (Haz.: N. Fâzıl Kısakürek), Büyük
Doğu Yay. ,2.bsk., İst. 1991.
Ateş Süleyman, Kur'ân-ı Kerîm Yüce Meali, Ank. 1980.
..........İslam Tasavvufu, Yeni Ufuklar Neş., İst. 1992.
Attar, Feridüddîn, Tezkiretü'l-Evliyâ, (Terc.: S. Uludağ), İstanbul 1985.
Aynî Mehmed Ali, Tasavvuf Târihi, (Sadeleştiren: H.Rahmi Yananlı) Kitabevi Yay., İst.
Âyverdi, Ekrem Hakkı, Avrupa'da Osmanlı Mimarî Eserleri, I-IV c. İst. Fetih Cemiyeti
Vay.. İst. 1982.
el-Bağdadî, İsmail Paşa, Hediyyetü'l-Ârifîn Esmâü'l-Müellifîn ve Âsârü'l-Musannifîn ,
c, I-II. MEB, 1951-1955.
..........Keşfü'z-Zünûn Zeyli, I-II c., 2.bsk., MEB. Devlet Kitapları, İst. 1971, 1972.
Banarlı Nihad Sâmî, Resimli Türk Edebiyatı Târihi, Fas.1-16, MEB. Devlet Kitapları,
İst.1971.1979.
Bardakçı, M.Necmettin, Sosyo-Kültürel Hayatta Tasavvuf, Fakülte Kitabevi, tarihsiz.
Buhârî, Muhammed b. İsmail, Sahîhu'l-Buhârî, I-VIII, Beyrut,1991; İstanbul,1981.
Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul, Matbaa-i Âmire, 1333 h., I-III c.
Câhidî, Ahmed Efendi, (Makale) Edit; Altuner Nuran, Tasavvuf, İlmî ve Akademik
Araştırma Dergisi, sayı: 6, Mayıs 2001.
Câhidî, Ahmed, Kitâbü’n-Nasîha, (Yazma) İst. Sül.Ktp. İbrahim Efendi Bl.nr: 350.
...........Kitâbü’n-Nasîha, (Yazma) İst. Sül.Ktp. Yazma Bağışlar Bl.nr: 2141.
...........Kitâbü’n-Nasîha, (Yazma) İst. Sül.Ktp. Uşşâkî Tekkesi Bl.nr: 119.
...........Kitâbü’n-Nasîha, (Yazma) İst. Sül.Ktp. Uşşâkî Tekkesi Bl.nr: 292.
...........Kitâbü’n-Nasîha, (Yazma) İst. Sül.Ktp. Uşşâkî Tekkesi Bl.nr: 294.
...........Kitâbü’n-Nasîha, (Yazma) İst. Sül.Ktp. Uşşâkî Tekkesi Bl.nr: 334.
301
...........Kitâbü’n-Nasîha, (Yazma) İst. Sül.Ktp. Uşşâkî Tekkesi Bl.nr: 458.
...........Kitâbü’n-Nasîha, (Yazma) M.Ü.İ.Fak. Ktp. kayıtsız.
...........Divân, (Yazma) İst. Sül.Ktp. Uşşâkî Tekkesi Bl.nr: 245.
........... Divân, (Yazma) İst. Sül.Ktp. Hasan Hüsnü Bl.nr: 796.
Câmî, Abdurrahman, Nefehatü'I-Üns min Hadarâti'1-kuds, (Terc: Lâmiî Çelebi),
Canan, İbrahim, Hadis Külliyâtı Kütüb-i Sitte Tercüme ve Şerhi, c, I-XVIII. Akçağ
Yay. 1. Bsk. Ank. 1994.
Demirci, Mehmet, (Makale)İbadetlerin İç Anlamı, Tasavvuf İlmî ve Akademik
Araştırma Dergisi, Sayı: 3, Nisan 2000.
Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, 6.bsk.,Aydın Kitapevi, Ank.
1973
Eraydın, Selçuk, Tasavvuf ve Tarîkatler, M.Ü.İFAV. Yay. 4.bsk.İst. 1994.
Eren, Ramazan, Ahmed Câhidî Sultan, İstanbul, 1984.
Ertuğrul, İsmail Fennî, Vahdet-i vücûd ve Muhyiddîn Arabî, Orhâniye Matb., İst. 1928.
"Evliya Menkıbeleri" Haz.: S. Uludağ-M. Kara, Marifet Yay., İst., 1995.
Gazzâlî. Muhammed b. Muhammed, İhyâu Ulûmi'd-Dîn, I-VI, Beyrut. 1992; (Terc.: A.
Serdaroğlu) I-IV c., Bedir Yay., İst. 1975.
Geylânî, Abdulkâdir, Sırru'l-Esrâr, (Ötelerden Haber, Terc.: Abdulkâdir Akçiçek), Bahar
Yay. 3.bsk., İst. 1996.
Gündüz, İrfan, Gümüşhânevî Ahmed Ziyâüddin, Seha Neş., İst. 1984.
Haldun İbn, Şifâu's-Sâil (Tasavvufun Mahiyeti), Haz. S. Uludağ, Dergah Yay.,İst.1984.
Hucvirî, Keşfu'l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi), (Tere.: S. Uludağ), Dergâh Yay., 2.bşk.,İst.
1996.
İbn Mâce, Ebû Abdillah b. Muhammed b. Yezid, Sünen, I-II c. Çağrı Yay., İst. 1981.
İslâm Ansiklopedisi, 1-12 c., MEB. Yay., Ank. 1964
İz Mahir, Tasavvuf, I. Bsk. Garanti Matb., İst. 1969.
302
İzutsu, Toshihiko, (İslam'da Varlık Düşüncesi, Terc.: İbrahim Kalın), İnsan Yay., İst.
1995.
Kabaklı, Ahmet, Türk Edebiyatı, I-III c.,Türk Edebiyatı Yay., muhtelif baskı, İst. 1973-
1978.
KAM, Ferit; Mehmed Ali Aynî, (İbn. Arabi'de Varlık Düşüncesi, Haz.: M. Kara), İnsan
Y, İst. 1992.
..........Vahdet-i Vücûd, ( Sadeleştiren: Ethem Cebecioğlu), DiyanetYay. Ank. 1994.
Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yay., 2.bsk., İst. 1990.
.......... Bursa da Tarikatlar ve Tekkeler I-II.c, Uludağ Üniv. Yay., Bursa 1990.
Kâtip, Çelebi, Hacı Halîfe, Keşfu'z-Zunûn an Esâmi'l-Kütübi ve'I-Fünûn, I-II, MEB,
Devlet Kitapları, İst.1971, 1972.
Kelebâzı, Ebû Bekr Muhammed b. İshak, et-Taarruf Li-Mezheb-i Ehli't-Tasavvuf,
(Doğuş Devrinde Tasavvuf, Terc.: S. Uludağ), Dergah Yay., İst. 1992.
Kılıç, Mahmut Erol, Bursa’da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü, (Bursa’da Uşşâkîler
Makalesi, Bursa Kültür Sanat ve Turizm Vakfı, 2002)
..........., Avrupa’ya İlk Adım, (Dede Ömer Karîbi Makalesi, Kubbealtı Neşriyat, İst.2001)
Konuk, A. Avnî, Fusûs Şerhî, (Haz. M.Tahralı-S.Eraydın), I-IV, M.Ü. IFAV. Yay.
İst.1992.
Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, DiyanetYay., Ank.1984.
Kuşeyrî, Kuşeyrî Risalesi, (Terc.: S.Uludağ) Dergah Yay., 3.bsk., İst. 1991. lâb.
Müslim, b. el-Haccâc, Sahîh-i Müslim, I-V , Kahire, 1957 ; İstanbul ,1981.
Nesâî, Ahmed b. Şuayb, Sünen-i Nesâî, I-VIII, Beyrut, 1992.
Nesefî, Azîzüddîn, İnsân-ı Kâmil, (Tasavvufta İnsan Meselesi, Terc.: Mehmet Kanar),
Dergãh Yay., l. bsk., İst. 1990.
Nevevî, Muhyiddin, Riyâzü’s-Sâlihîn (Trc. Kıvamüddin Burslan-H.Hüsnü Erdem) c, I-III,
Diyanet Yay. 12.Bsk. Ank. 1990.
Nurbaki, Haluk, Tek Nur, Damla Yay. İstanbul, 1990.
303
Özdağ, Mûsa, Feyizler ( Mehmed Feyzi Efendi’den) c, I-VII. Hamle Yay.Dağ. İst. 1992.
Öztürk, Yaşar Nuri, Kur'ân ve Sünnete Göre Tasavvuf, Yeni Boyut , 5. Bsk.İst.
1993 ...........Kuşadalı İbrahim Halveti, Fâtih Yay. Matb., İst. 1982.
...........Tasavvufun Rûhu ve Tarikatlar, Yeni Boyut, 3.bsk. İst. 1992.
Sâmî, Şemseddin, Kâmus-i Türkî, İst. 1317.
Sühreverdî, Şihâbuddîn, Avârifü'l-Meârif, (Terc.: Dilâver Selvi, Gerçek Tasavvuf),
Ümran Yay.,2.bsk., İst 1995.
Sülemî, Ebû Abdirrahman, (Tasavvufun Ana İlkeleri Sülemî'nin Risaleleri. Terc.: S.
Ateş), Yay., Ank. 1991.
Şeyhî, Mehmed Efendi, Şakâik-i Nu’maniye ve Zeyilleri, (Haz.:Abdulkadir Özcan) Çağrı
Yay. İst. 1989
Taberi, Muhammed b. Cerîr, Câmiu'I-Beyân , I-XV , Beyrut, 1988 ; Kahire , 1968.
Tatlısu, Ali Osman, Esmâü’l-Hüsnâ Şerhi, 6.bşk., Akçağ Yay., İst. 1972.
TDV, İslam Ansiklopedisi, TDV. Yay., (ciltler devam ediyor).
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ, Sünenü't-Tirmizî , I-V , İstanbul, 1981.
Türdav, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Büyük Lügat, (Haz. Abdullah Yeğin,
Abdulkadir Badıllı, Hekimoğlu İsmail ve İlham Çalım), İst. 1995.
Türer, Osman, Tasavvuf Tarihine Giriş, Atatürk Ünv. İlahiyat Fak. Erzurum 1992.
Uludağ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yay. İst. 1996.
Uzunçarşılı, Ord. Prof. İsmail Hakkı, Sefînetü’l-evliyâ şerh-i esmâr-ı esrâr, El. Yzm.
Süleymaniye Ktp. Yazma Bağışlar Bl., No: 2305-2309. I-V c.
Vassaf Hüseyin, Sefîne-i Evliyâ-yı Ebrâr, İst. Sül. Ktp. Yzm. Bağışlar nr; 2305-2309,c,IV
Vicdânî, M. Sâdık, Tomâr-ı Turûk-ı Âliyye’den Halvetiyye Silsilenâmesi, Evkâf-ı
İslâmiyye Matbaası İst. 1338/1341.
Yılmaz, H. Kâmil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neş. , 2. Bsk. İst. 1997.
...........Tasavvuf Mes’eleleri, Erkam Yay., 3. Bsk. İst. 1990.
304
Ahmed Câhidî Efendi’nin türbesi
Ahmed Câhidî Efendi Camii
top related