5. Hafta Bilgisayar Yazılımı · • Mobil işletim sistemleri Kaynağına göre • Kapalı kaynak kodlu işletim sistemleri • Açık kaynak odlu işletim sistemleri. 8 İşletim

5. Hafta – Bilgisayar Yazılımı

Dr. Öğr. Üyesi Nesibe YALÇIN

https://nesibeyalcin.wordpress.com/bsm102/

BARTIN ÜNİVERSİTESİ

MÜHENDİSLİK, MİMARLIK VE TASARIM FAKÜLTESİ

BİLGİSAYAR MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

2

Bilgisayar Yazılımı • Bilgisayarda kullanılan her türlü programa yazılım

(software) denir.

• Belirli bir işlemi yapmak üzere bilgisayara kurulurlar. • Genel olarak iki kısma ayrılır:

1. Sistem Yazılımları 2. Uygulama Yazılımları

3

Sistem Yazılımları • Kullanıcı ile bilgisayar arasındaki iletişimi sağlar.

• Doğrudan bilgisayar sisteminin çalışmasından sorumlu

olan programlardır. Bu programlar bilgisayar sisteminin kullanıcıyı ilgilendirmeyen alt seviye işlemlerini gerçekleştirirler.

• Üç kısımda incelenir: 1. İşletim sistemleri 2. BIOS 3. Aygıt sürücüleri (Device Drivers)

4

İşletim Sistemi İşletim Sistemi (Operating System): Yazılımların donanımlarla,

kullanıcıların da hem donanım hem de yazılımlarla iletişimini sağlayan programlardır.

5

İşletim Sistemi • Bilgisayar sisteminin tüm hareketlerini denetler. • Giriş çıkış aygıtlarını kontrol eder. • Belleğin etkin bir şekilde kullanılmasını sağlar. • Birden çok program aynı anda çalışıyorsa, her programa

yeterli sistem kaynağını ayırmaktan ve birbirleri ile çakışmamalarını sağlamaktan da sorumludur.

• Programlar arası veri iletişimini sağlar. • Bilgisayar sisteminin güvenliğini sağlar. • Disk Birleştiricisi ve Sistem Geri Yükleme gibi sistem

yardımcı programlarını, derleyiciler ve hata ayıklayıcılar gibi geliştirme araçlarını da içerir.

• …

6

İşletim Sistemleri İlk işletim sistemi 1964 yılında IBM tarafından üretildi: IBM

System/360 Operating System

Dünyada en çok kullanılan işletim sistemleri (Şubat 2020): • Android: %38.9 • Windows: %35.29 • iOS: %14.97 • OS X: %8.07 • Bilinmeyen: %2.15 • Linux: %0.89 • Diğer: %0.83

https://gs.statcounter.com/os-market-share

Türkiye’ de • Android: %66.45 • Windows: %18.24 • iOS: %11.99

7

İşletim Sistemleri Kullanım alanlarına göre

• Masaüstü işletim sistemleri • Mobil işletim sistemleri

Kaynağına göre

• Kapalı kaynak kodlu işletim sistemleri • Açık kaynak odlu işletim sistemleri

8

İşletim Sistemleri

9

• Türkiye‘ de TÜBİTAK tarafından geliştirilen bir Linux dağıtımı olan işletim sistemi Pardus, planlamasına 2003 yılında başlanmış olup ilk sürümü 27 Aralık 2005’te

yayınlanmıştır.

• Milli Savunma Bakanlığı, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Akaryakıt İkmal ve NATO Pol Tesisleri İşletme Başkanlığı, İSKİ, bazı kamu hastanesi ve belediye tarafından kullanılmakta, yaygınlaştırma çalışmaları devam etmektedir.

• PARDUS; uzaktan yönetim için Lider Ahenk, kimlik yönetimi için Engerek, siber güvenlik için Ahtapot gibi bazı alt projelerle de desteklenmektedir.

Pardus

10

Online İşletim Sistemi: EyeOS

11

• Herhangi bir internet tarayıcısı ile çalıştırabilmek mümkün.

• 128 bitlik şifreleme sağlayarak dosya ve verilerinizi koruma altına alıyor.

• Demo Admin Sayfası: https://s1.demo.opensourcecms.com/s/107

• Username: root • Password: opensourcecms

Online İşletim Sistemi: EyeOS

12

• Açık kaynak kodlu ve özgür belgeleme lisanslı (GNU GPL lisanslı) bir işletim sistemi

• Açık kaynak kodlu olduğundan dolayı herkes PHP uygulama kodunu indirip değişiklik yapabilir.

• Kendi içinde Word editörü, FTP programı, RSS okuyucusu bulunuyor.

• EyeTerre adlı uygulaması (Google Earth tarzı bir hizmet), televizyon, oyun, sistem içi mesajlaşma ve dahası!..

Online İşletim Sistemi: EyeOS

13

BIOS • Bilgisayar sisteminin açılmasını sağlar.

• Kendisine daha önceden yapılmış olan ayarlar

doğrultusunda bilgisayarın donanımlarını testten geçirir.

• Önyükleme (booting) işlemini (işletim sisteminin bilgisayar belleğine kopyalanmasını) gerçekleştirir.

• İşletim sistemi ile sabit disk, ekran, klavye, fare ve yazıcı gibi bilgisayara bağlı diğer aygıtlar arasındaki veri akışını yönetir.

14

Aygıt Sürücüleri ― Çevre birimlerinin çalışması için bilgisayara yüklenen

programlardır.

― Donanımların kendilerini işletim sistemine tanıtmak için kullandıkları kimliklerdir.

― Sürücü programı, işletim sisteminin daha giriş / çıkış talimatlarını, aygıt türünün anlayabileceği iletilere çevirir.

15

Uygulama Yazılımları ― Belli bir amacı gerçekleştirmek üzere herhangi bir

programlama dili ile üretilmiş yazılımlardır.

16

Uygulama Yazılımları ― Kullanıcının amacına göre bilgisayara yüklenen ve işletim

sistemi tarafından çalıştırılan yazılımlardır.

17

Programlama Dilleri

• Bir işi bilgisayara yaptırmak ancak belirli kodların belirli bir sıra doğrultusunda kullanılması ile olanaklıdır. Kullanılan bu koda programlama dili denilir.

• Yazılan kaynak kod program, derleyici veya yorumlayıcı tarafından bilgisayar diline çevrilir.

18

Kullanımı Serbest Olan (Public Domain) Yazılımlar

Kullanımı herkese açık olan yazılımlardır.

Bu programları yazan kişiler, kendi programlarını herkesin alıp bedava kullanmasına izin verirler. Ancak, bazı durumlarda bu bedava kullanım kısıtlandırılır: • Tamamı değiştirilmeden üçüncü kişilere

kopyalanmalıdır. • Başka yerde kullanılacaksa (örneğin bir başka program

içerisinde bundan yararlanılacaksa) yazarlarına bildirilmelidir.

19

Paylaşılabilir (Shareware) Yazılımlar

• Lisanslı yazılımlardır. Yalnız belirli bir süre (15 gün, 1 ay, 2 ay gibi) deneme amaçlı olarak kullanılabilir.

• Sürekli kullanım hakkı için belirli bir miktar parayı kayıt ücreti olarak ödemek gerekir.

• Shareware ile çok benzer olan, ancak kaydetme gibi yaşamsal özellikleri kısıtlanmış programlara demo adı verilmektedir.

20

Ücretsiz (Freeware) Yazılımlar • Bazı programcılar ya da yazılım şirketleri tarafından tüm

kullanıcılara sunulan ücretsiz programlardır. İsteyen istediği kadar kullanabilir.

İstediği kadar kopyalayıp dağıtabilir.

Uzun süre önce üretilmiş ve artık gözden düşmüş bazı

yazılımlar üreticisi tarafından artık ücretsiz sunuluyorsa buna da abandonware adı verilir.

21

Patch Yazılımlar • Mevcut bir yazılımın (ticari ya da public domain) bazı

hatalarını düzeltmek ve programı güncellemek amacıyla, ilgili firmaların (ya da kişilerin) çıkardıkları "yama" programlardır.

• Genelde bilgisayarlardaki en büyük güvenlik sorunlarından olan yazılım açıklarına müdahale amacıyla kullanılır.

22

Kapalı Kaynak Kodlu Yazılım

• Bilgisayar yazılımlarını oluştururken kullanılan kod bütününe kaynak kodu denir.

• Programcılar eğer bu kodu paylaşmak istemezlerse kodu saklarlar. Bu tür yazılımlara kapalı kaynak kodlu yazılımlar denir.

• Ücretlidir.

• Office 365, Adobe Photoshop, 3D Max, iMovie,..

23

Açık Kaynak (Open Source) Kodlu Yazılım

• Kaynak kodu isteyen herkese açık olan yazılımlardır: Kullanıcıya yazılımı değiştirme özgürlüğü sağlar.

Uyarlanabilir, sağlam, hızlı ve güvenlidir.

Cep telefonu, saat gibi gömülü sistemlerden, süper

bilgisayarlara, tüm kurum ve bireylerin rahatça kullanabileceği, gereksinimlere göre basitleştirilebilir, sağlamlaştırılabilir, güçlendirilebilir.

Ürününüzü satabilirsiniz fakat kaynak kodunu açık olarak vermek durumundasınız.

24

Özgür Yazılım • Özgür yazılım, 4 farklı özgürlüğü temel alır:

1. Hangi amaç için olursa olsun, programı çalıştırma özgürlüğü

2. Kendi ihtiyaçlarınıza uyarlamak için programın nasıl çalıştığını öğrenme özgürlüğü (Kaynak koduna erişim bunun için bir önkoşuldur)

3. İhtiyacı olanlara yardım edebilmeniz için programın kopyalarını dağıtma özgürlüğü

4. Bütün toplumun faydalanabilmesi için programı iyileştirme ve yaptıklarınızı halka açma özgürlüğü (Kaynak koduna erişim bunun için bir önkoşuldur)

25

Kötü Niyetli Yazılımlar

― Kullanıcı tarafından izin verilmeyen işlemler gerçekleştiren kötü amaçlı programlardır.

― Bilgisayar sistemine zarar verme, kullanıcı verisi silme, engelleme, kopyalama, değiştirme , çalma, bilgisayar ve bilgisayar ağlarının performansını düşürme gibi zararlı amaçlar için programlanırlar.

26

Kötü Niyetli Yazılımlar

• Bilgisayar Virüsleri • Bilgisayar kurdu/solucanı • Truva atı • Casus yazılımlar • Fidye yazılımlar • Spam • Botnet • DDoS • …

27

Kötü Niyetli Yazılımlar

― Bilgisayar Korsanı (Hacker): Ağlardaki ve bilgisayarlardaki açıklardan yararlanarak sistemlere izinsiz ve yetkisiz giren kişidir.

― Virüs: Bilgisayara zarar vermek için kendisini kopyalayabilen, sistemi bozabilen ve verileri yok edebilen kod parçacıklarıdır.

28

Kötü Niyetli Yazılımlar

― Bilgisayar Kurdu: Virüslerden farkı olarak kişiye ihtiyaç duymadan, ağlarda dolaşarak kendini otomatik yayabilir.

― Truva Atı: Gerçek bir uygulama gibi gözükür. Ancak sistemde güvenlik açığı oluşturup zararlı yazılımların inmesi için eylemler yapabilir.

29

Kötü Niyetli Yazılımlar

― Casus Yazılım: Bilgisayarınızın yönetimini ele geçirebilir. Sizi sürekli bir siteye yönlendirebilir ya da istek dışı eylemler yapabilirler.

― Adware (Reklam Yazılımı): Arama isteklerinizi reklam web sitelerine yönlendirmek, pazarlama verilerini toplamak için tasarlanmışlardır.

― Spam Mail: Kişilere gönderilen genellikle reklam amaçlı maillerdir.

30

Kötü Niyetli Yazılımlar

― Botnet: Çok sayıda kullanıcının bilgisayar güvenliğini ihlal etmek, bilgisayarların kontrolünü ele geçirmek için trojenler ile saldırı yapar.

― DDos: Temel amaç bilgi sızdırmak ya da kar sağlamak değil, saldırı geçekleştirilen hedef sistemin çalışamaz hale gelmesine neden olmaktır.

31

Korunma

― Anti-virüs, anti-malware yazılımlar kullanılmalı! Koruma yazılımları güncel olmalıdır.

― Telefonun Bluetooth ve Wi-fi bağlantısı kullanılmadığı durumlarda kapalı olmalıdır.

― Ağ adının değiştirilmesi ve gizlenmesi

― Şifreleme yöntemi, dosya tarama

― Güvenlik Duvarı

― «http» adreslemesinin «https» olmasına bakılmalıdır.