Incipit liber secundus Capitulum I - British Academy...Incipit liber secundus que iura habeat imperator super temporalia investigans. Capitulum I Discipulus: Sicut canonibus sacris

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Incipit liber secundusque iura habeat imperator super temporalia investigans.

Capitulum IDiscipulus: Sicut canonibus sacris testantibus ordo ecclesiasticus confunditur sisua iurisdiccio episcopo non servatur Extra, De accusacionibus, Sicut olim inglossa et 11a, q. 1a, Pervenit, sic ordinem mortalium mandatum est confundi siunicuique presidenti eciam in temporalibus et maxime supremo sua iura non5

servantur. Servari autem non possunt nisi cognoscantur. Idcirco post predictaque sint iura et potestas imperatorum Romanorum censeo indagandum. Primoautem inquiram que iura et quam potestatem habeat imperator super temporalia.Ut tamen a fundamentis incipiam, ante omnia quero an potestas imperatoris etpotestas pape sint potestates distincte sive una fit ab alia sive non.10

Magister: Tenent multi quod sunt potestates distincte.

Discipulus: Si aliqua dicta maiorum sonent hanc assercioni adducas. Forte enimex illis melius intelligam omnia que circa hanc materiam recitabis.

Magister: Multi canones sacri et plures g˹losse super decreta et decretales vi-dentur asserere˺ manifes˹te quod sunt potestates distincte. Unde Nich˺olaus15

papa, ut habetur dist. ˹96a, c. Cum ad verum, ait:˺ “Cum ad verum ventum est

Capitula I‒XVIII: ω (NaVe) Mz Ly α (αm=CaMw; αp=UnVd)

1 Incipit liber secundus] on margin ω (repeated before main text Na); Liber secundus Mz; om. α(exc. Mw; Incipit liber secundus tertie partis Dialogorum Okham supp. on margin from modern handUn; 2us liber supp. Vd). 2 que … investigans] on margin ω (repeated before main text Na); 2i

tractatus 3e partis Dialogi Mz; ubi inquiritur que iura habeat imperator super temporalia Ly; om. α.1 Capitulum I] in quo queritur utrum potestas pape et imperatoris sint potestates distincte add. Ly;om. α (Primum ca.m supp. Mw; c. pm supp. Vd). 2 Discipulus] om. αm; on margin: Cap. I Ly.testantibus] totus add. Mw. ecclesiasticus] ecclesiam Un. confundatur Mz. si] qua add. Mz.3 sua] sui Na; una Un. episcopo] om. Mz α (unicuique supp. Mw); unicuique Ly. conservatur Ly.4 1a] om. (gap) Vd. mandatum] manifestum MzLy α. 5 eciam] om. Ly. supremo] et summo Mz.6 Servare Un. Idcirco] Et ideo Ly αm; Et prec. Vd. 7 sint] sunt MzLy α. Romanorum imperatorum(-toris Mz) MzLy α. censeo] sentio αp. 8 quam] om. Mz α. habet LyMw. 9 fundamentis] rerumadd. Mz α; eorum add. Ly. quero] querere prec. Mz; quomodo Un; on margin: Questio Ly.10 pape potstas LyMw. sunt Mz. potestates distincte] distincte potestates Ly α. sive1] an sive1 …sive2] an una sit ex alia aut LyMw. fit] sit MzLy αm; sive Un. 11 Magister] om. ω; on margin:Responsio Ly. sint α. 12 dicta] decreta Ly α. sonant Mz α; consonent Ly. hanc] om. MzLy α.assercionem NaMzCa. 14 Multi] on margin: Probatur Ly. supra Vd. et2] seu Ve. 15 manifeste]om. LyMw. sint α († Ca). Nicolaus Ly α (˹†˺laus Ca). 16 ut] supp. Na. dist] om. Ly. Cum1] om.αp. Cum ad verum2] om. Mw. ventus Mzt.

126 3.2 Dialogus


ultra ˹sibi nec imperator˺ iura pontificatus arripuit nec po˹ntifex nomen˺ imper-atoris usurpavit.” Ubi dicit g˹lossa: “Arguitur˺ cum ˹iste˺ potestates | sint dis- Ly f. 247vbGlossa

tincte quod imperator non habet gladi˹um˺ a papa.”

Item, ut habetur eadem distinccione, c. Duo sunt, Gelasius papa ait: “Duo sunt 20Gelasius papa

quippe, imperator auguste, quibus principaliter hic mundus regitur, auctoritassacra pontificum et regalis potestas.” Ubi glossa super vocabulo Principaliterait: “Neuter pendet ex reliquo; et ita est argumentum pro imperatore.”Glossa

Item glossa Extra, Qui filii sunt legitimi, Causam super verbo Quod ad regemait: “Sic patet quod iurisdiccio temporalis et spiritualis distincta est et divisa.” 25

Item glossa dist. 10a, c. Imperium super verbo Administracionibus ait: “Dis-tincta est enim potestas sua a potestate pontificali.”

Item Gregorius, ut habetur Extra, De privilegiis, c. Sicut, ait: “Sicut in iudiciisGregorius

laycorum privilegia turbare nolumus, ita eis preiudicantibus nobis moderatavolumus auctoritate resistere.” Ubi dicit glossa, sic est argumentum: “Quod 30

ecclesia non vult iura alterius sibi arrogare quia iurisdiccio distincta esse de-bet.”

Item Innocencius, ut legitur Extra, De iudiciis, ait: “Non putet aliquis quodInnocencius

iurisdiccionem illustris regis Francorum perturbare aut minuere intendamus,Nota

cum ipse iurisdiccionem nostram nec velit nec debeat impedire.” 35

Discipulus: In hiis verbis non fit sermo de imperatore sed de rege Francorum.

Magister: Ex hiis verbis | habetur quod potestas regis Francorum est distincta a Gs p. 903

potestate pape. Ex quo concluditur quod multo forcius potestas imperatorisdistincta est a potestate pape, tum quia maior est potestas imperatoris quam

17 nomen] iura Un. 17 – 18 imperatorium LyMw. 18 Text on margin: om. MzLy α. Arguitur] om.Ly αm († Ca); 72 (misread of Ar.) αp. iste] ille Mz. sunt Mz. 18 – 19 distincte] divise MzLy α; patetadd. Vd. 20 ut] om. MzLy α. eadem] ea Vd. Gelasius … sunt2] om. Ly αm. Text on margin: NotaMz; om. Ly α. 21 hic] om. αm (supp. Mw). regitur] om. Na; regatur scilicet Mz. 22 sacrapontificatus Mz; sacri pontificis α. potestas regalis Ly αm. 23 Text on margin: om. MzLy α. ex]alio seu add. Vd. 24 sunt] om. Un; sint Vd. legitimi] c. add. Ly α (sicut c. add. Un). 25 a spiritualiLy α. distincta] enim potestas sua a potestate add., but canc. Ve. divisa est et distincta MzLy α.26 10a dist. Mz. 10a] 8a α (exc. Mw; em. to X Un). c.] om. Ve. Administracionis ω. 27 enim est α(exc. Mw). potestate] papali seu add. Vd. 28 legitur Ly. Extra] om. LyMw. Sicut1] Sunt Mz α(exc. MwVd). Text on margin: om. MzLy α. 29 volumus Un. vobis Mw. 29 – 30 volumus(velimus αp) moderata Ly α. 30 glossa] sic add. Mz. 31 erogare Mz α (exc. Mw); irrogare Ly.33 iudiciis] c. Novit add. Mw. ait] aut add. Ly. Text on margin: om. MzLy α. 34 Text on margin:om. MzLy α. illustris] om. ω. intendimus LyMw. 35 ipsam Ly. debet Ly. 36 In] on margin:Obicitur Ly. sermo] mencio MzLy α. 37 Ex] on margin: Respondetur Ly. verbis] om. Mz.distincta est MzLy α. 38 Ex … forcius] Et per consequens (a forciori add. Ly) Ly αm. 38 – 39 Ex …pape] supp. Na; om. αp. 39 est distincta αm. distincta … pape] om. Ly. pape potestate Mw.

127Liber 2, Capitulum II


potestas regis Francorum, tum quia, sicut tactum est supra, non legitur in scrip-40

turis quod aliqua sit tributa potestas pape super imperatorem quam non habeatsuper regem Francorum. Hinc glossa super verba predicta Innocencii tercii ait:“Per hoc quod hic dicitur patet quod ecclesia vel papa non habet utrumquegladium.” Et infra: “Non ergo de temporali iurisdiccione debet se intromitterepapa nisi in subsidium, scilicet cum iudex secularis negligens est.”45

Item, sicut allegatum est supra, Ciprianus, ut legitur dist. 10a, c. Quoniam, ait:“Actibus propriis et dignitatibus distinctis officia potestatis utriusque discrevit”, Ciprianus

scilicet Christus. Ubi Glossa super verbo discrevit ait: “Cum ergo potestates istesint distincte, est hic argumentum quod imperium non habetur a papa.” Et infra:“Ego credo potestates distinctas esse, licet papa quandoque utramque potes-50

tatem sibi assumat.” Ex quibus aliisque quampluribus colligitur quod potestaspape et imperatoris sunt potestates distincte.

Capitulum IIDiscipulus: Quod sint potestates distincte videtur quod non debet in dubiumrevocari sed qualiter distinguantur ignoro. Ideo dic secundum aliquam senten-ciam qualiter distinguuntur.

Magister: Dicitur quod per hoc | distinguuntur, quod papa habet potestatem inLy f. 248ra

spiritualibus et imperator in temporalibus.

Discipulus: Istam assercionem, si potes, aliquibus auctoritatibus fulcire nitaris.

Magister: Hec assercio quampluribus auctoritatibus videtur posse muniri. Aitenim Innocencius tercius, ut legitur Extra, De maioritate et obediencia, c. So-

40 potestas] om. Ca. quia] om. Mw. legitur] videtur Ly α. 41 sit aliqua Ly. potestas tributa MzLyα. 42 Francie Ly. Hinc] Item LyCa; Hic Mw. verbo Ly α. predicta] om. Ly αm; predicto αp.tercii] que Ly αm (quo Ca); primi αp. 43 Per] Propter Ly α. dicitur hic Na. 44 Et] om. αp. Nonergo] om. Mz. iurisdiccione] non add. Mz. 45 papa] om. MzLy α. est negligens LyMw. 46 sicut]ut Ca. Cyprianus LyMwUn. 10a] 96a LyCa; 8a supp. Mw; om., but X supp. Un; 4a Vd. Quoniamait] Cum ad verum Ly. 47 Text on margin: om. MzLy α. Actibus] A civibus Ca. discernit LyVd.48 discernit LyVd; om. Un. ait] om. Ly α. iste potestates Ly. 49 sint] sunt MzLyMw. est hic] licetsit Ly. hic] hoc MzVd. habetur] est Ca. infra] om. Ly. 51 quibus] hiis MzLy α. 52 sunt] sint Vd.distincte potestates Ly. 1 Capitulum II] ostendit secundum quid distinguuntur hae duae potestatesadd. Ly; om. α († Ca; c. 2 supp. Vd). 2 Quod] on margin: Cap. II Ly. sunt MzLy α. distinctepotestates Ly. dubium] verti seu add. Vd. 3 distinguuntur Ly α (exc. Vd). Ideo] on margin:Questio Ly. secundum] plures add. Mw. aliquam] aliquorum em. from aliquo Ve. 4 distinguanturMw. 5 Dicitur] on margin: Responsio Ly. per] om., in supp. Mz. 6 et … temporalibus] supp. Mw.7 assercionem] racionem Vd. auctoritatibus aliquibus Ly. 8 Hec] Ista MzLy α. videtur posse]posset Ly. posse muniri videtur α (exc. Vd). 9 legitur] scribitur LyMw. 9 – 10 Solite] ait add. Mz α.

128 3.2 Dialogus


lite: “Non negamus quin precellat imperator in temporalibus illos dumtaxat qui 10Innocencius

ab eo recipiunt temporalia. Sed pontifex in spiritualibus antecellit que tantosunt temporalibus digniora quanto anima prefertur corpori.”

Item Ciprianus, ut habetur dist. 10a, c. Quoniam idem, et Nicholaus papa, utCiprianusNicholaus legitur dist. 96a, c. Cum ad verum dicunt officia istarum potestatum esse dis-

tincta a Christo “ut et Christiani imperatores pro eterna vita pontificibus indi- 15

gerent, et pontifices pro cursu temporalium tantummodo rerum imperialibuslegibus uterentur, quatenus spiritualis accio a carnalibus distaret incursibus etdeo militans minime negociis secularibus se implicaret, ac vicissim non illerebus divinis presidere videretur qui esset negociis secularibus implicatus.”

Item idem Nicholaus eadem dist., c. Denique, dicit sic: “Denique hi, quibus 20Nicholaus

tantum humanis rebus et non divinis preesse permissum est; quomodo de hiis,per quos divina ministrantur, iudicare presumant penitus ignoramus.”

Item Gregorius Nazenzenus scribens imperatoribus Constantinopolitanis, utGregorius

habetur dist. 10a, c. Suscipitis, ait: “Suscipitisne libertatem verbi? Libenteraccipitis quod lex Christi sacerdotali vos subicit potestati atque istis tribunal- 25

ibus subdit? Dedit enim et nobis potestatem, dedit principatum multo perfec-ciorem principatibus vestris. Aut numquid iustum vobis videtur, si cedat spirituscarni, si a terrenis celestia superentur, si divinis preferantur humana?”

Item Innocencius tercius ubi prius ait: “Fecit deus duo magna luminaria inInnocencius

firmamento celi, luminare maius, ut preesset diei, luminare minus, ut preesset 30

nocti, utrumque magnum et alterum maius.” Et infra: “Ad firmamentum igitur

10 Text on margin: om. MzLy α. negavimus Na. precallit α (exc. Mw). dumtaxat illos α.11 recipiant MzCaUn. Sed] et add. Ly; sed add. Mw. in] supp. Mw. 12 quantum α (quam Un).prefertur] preest Mz. corpori prefertur Ly. 13 Text on margin: om. MzLy α. Cyprianus LyMwUn.habetur] legitur Ca. 10a] 4a α. Text on margin: om. MzLy α. Nicolaus Ly αp. 14 illarum Mz;dignitatum seu add. Ca. 15 et] om. MzLy α. 15 – 16 eterna … tantummodo] ■■206va■■ Un.15 – 16 adigerent MzMw. 16 tantum Ly. rerum] om. Ly α. 17 qualiter ω (qualibet Ve). carnalibus]corporalibus LyMw. cursibus α. 17 – 18 et deo] supp. Mw. 18 se negociis secularibus Mz.18 – 19 se … secularibus] om. Un. 19 presidere] deditus Ly. videtur Mw. qui] quod Mz. 20 Texton margin: om. MzLy α. Nicolaus Ly αp. eadem] ea Vd. dicit sic] sic ait Ly α (exc. Ca). dicit sicDenique] om. Ca. hi] sunt add. LyCa. quibus] qui Mz α (em. to quibus Vd). 21 permissum] propromissum Na. 23 Text on margin: om. MzLy α. Nazansens Mz; Nazanzenus LyVd; Nazareus Ca;Neza9 Mw; Nazanzeus Un. imperatori Constantinopolitano Mz. Constantinopolitanis] ConstantinisLy α (Constantinus Un). 24 10a] 4a α. Suscepistisne Un. verbi] ubi α (exc. Mw); dei add. Mw.Libenter] Libere LyMw; Libertas Ca. 25 accipi αm (em. to accipitis Mw); accepistis Un. vos] om.αp (omnes Vd). istis] illorum Mz. 26 subdidit Ly. Dedit] Det Vd. vobis Ca. dedit] et add. Ly α.27 Aut] Aliter α. Numquid aut Ly. Aut … videtur] Aliter vobis numquid videretur Vd. iustum]om. α. vobis] supp. Na; iustum supp. Mw. videtur] quod add. Mw. spiritus] sanctus add. Ly;sanctus add., but canc. Mw. 28 si1] nisi Mw. superentur] separentur MzLy α. divina preferentur(exc. Ca) humanis α. 29 Text on margin: om. NaMzLy α. ubi] ut Mz. luminaria magna Ly α.30 diei] et add. Ly α (exc. Ca). diei … preesset2] om. Na. 31 et] sed Vd. infra] inferius α.

129Liber 2, Capitulum III


celi, hoc est universalis ecclesie, fecit dominus duo magna luminaria, id estduas instituit dignitates, que sunt pontificalis auctoritas et regalis potestas. Sedilla, que preest diebus, id est spiritualibus, maior est; que vero carnalibus,minor, et quanta est inter lunam et solem, tanta inter pontifices et reges differ-35

encia cognoscatur.” Ex hiis aliisque auctoritatibus innumeris, quarum aliquesunt adducte supra c. 1o, colligitur quod imperator habet potestatem in temporal-ibus et papa in spiritualibus.

Capitulum IIIDiscipulus: | Sufficienter videtur ostensum quod potestas imperatoris respicitLy f. 248rb

temporalia, carnalia, secularia et humana et potestas papalis spiritualia. Sed quesint temporalia et que spiritualia ˹non˺ perfecte ˹intelligo.˺ Ideo que sint tempo-ralia, carnalia, secularia ˹et humana que respicit potestas imperialis˺ investigare5

conemur.

Magister: Videtur quibusdam quod que ˹sint ista˺ in quibus consistit imper-atoris potestas ex diversis ˹distinccionibus˺ que in diversis scripturis habenturcolligitur.

Discipulus: Libenter au˹diam˺ distincciones illas.10

Magister: Una est quod hominum quidam sunt spirituales, quidam carnales sineanimales. Hec distinccio ex 1o Corinthiorum et c. 2o, 3o colligitur; manifeste ait

32 dominus] deus MzLy α (exc. Ca). luminaria magna Ly. 33 constituit Mz. et] sed Un. 34 illaque preest] ista querere Mz. que1] supp. Vd. 35 et1] ut MzLy α (exc. Mw). est] differencia supp.Ve. est … tanta] om. Un. solem] solam Ca; diversitas add. Ly; differencia add. Vd. reges etpontifices Ly α. 35 – 36 differencia] sic Mz α (exc. Vd); esse LyVd. 36 cognoscantur Mz α(dinoscatur Vd). innumeris] inventis Ca. 37 primo ca. Mz. 1 Capitulum III] ubi queritur que sinttemporalia et que spiritualia, et respondetur sub undecim divisionibus add. Ly; om. α (3 Ca; c. 3supp. Vd); on margin: D. c. 3 supp. Na. 2 Sufficienter] on margin: Cap. III Ly. 3 papalis potestasCa. 4 sint1] sunt Ly α. temporalia1] spiritualia Mz α. que1] om. Ly α. spiritualia] temporalia Mz α.perfecte non Ly α (perfecte ˹†˺ Ca; perfecto non Mw; profecto non αp). sint2] om. Mz; sunt Ly α(exc. Vd). 4 – 5 temporalia2] et add. Ly. 5 que … imperialis] om.? (†) Ca. 6 coneris MzLy α (conorMw). 7 Quibusdam videtur MzLy α. sint illa Mz; sunt illa Ly α († Ca). in] om. Mz α (exc. Ca;supp. Vd). 7 – 8 imperatoris] imperialis Ly. 10 audiam] libenter audiam add. Un. illas] om. Na;istas Mz. 11 Una] on margin: Distinctio prima Ly. spirituales] et add. α. 11 – 13 spirituales … 2o]carnales et quidam spirituales et hec distinctio habetur expresse ad Corinthios c. II et III ubi apostolusait manifeste Ly. 11 – 12 sine animales] om. Mz; Hic distinguitur et habetur α. 12 Hec distinccio]Hoc discernitur Mz; divisio Ca. ex 1o] expresse (primo supp. Mw) αm; ex prima Vd. Corinthiorum]ad Corinthios α. et c. 2o] c. 2o et α (c. 2o Mw). 3o] om. Mw. 12 – 13 colligitur … 2o] Ubi apostolusait manifeste α.

130 3.2 Dialogus


enim apostolus c. 2o: “Animalis autem homo non percipit ea que sunt spiritusdei”, et post: “Spiritualis autem iudicat omnia et ipse a nemine iudicatur.”

Alia ˹distinccio˺ est quod quedam sunt persone ecclesiastice et quedam sec- 15

ulares. Hec distinccio colligitur ex verbis Ieronimi que ponuntur 12a, q. 1a, c.Ieronimus

Duo sunt ubi ait: “Duo sunt genera hominum Christianorum. Est autem unumgenus quod mancipatum est divino officio et deditum contemplacioni et oracioniab omni strepitu temporalium cessare convenit, ut sunt clerici et deo devotividelicet conversi.” Et infra: “Aliud vero genus Christianorum est ut sunt layci. 20

Laos enim Grece est populus. His licet temporalia possidere.”

Alia distinccio est quod rerum quedam sunt ecclesiastice, quedam seculares.Hec distinccio ex diversis sa|cris canonibus colligitur qui quasdam res vocant Gs p. 904

ecclesiasticas, per hoc insinuantes quod quedam sunt seculares. Unde in concilioAntiocheno, ut habetur 12a, q. 1a, c. Episcopus, sic legitur: “Episcopus ecclesi- 25

asticarum rerum habeat potestatem.”

Alia est distinccio quod causarum quedam sunt ecclesiastice et quedam sec-ulares, 11a, q. 1a, § 1a, in glossa.

Alia est distinccio quod criminum quedam sunt ecclesiastica et quedam sec-ularia. Hec distinccio innuitur ibidem. 30

Alia est distinccio quod penarum alia est ecclesiastica sive canonica, aliasecularis sive legalis. Hec distinccio sub hiis verbis quod penarum alia estcanonica, alia legalis in diversis doctoribus invenitur.

13 autem] om. Ly α. spiritus] ipsius Mz α (exc. Mw). 14 Spiritualiter Na. autem] alius Mz.iudicat] hec add. MzLyCa; homo add. α (exc. Ca; prec. Mw). 15 Alia] on margin: Secunda Ly. et]om. Mz. 15 – 16 seculares] et add. Mz. 16 distinccio] divisio Ca. Hieronymi Ly. Text on margin:om. NaMzLy α. 12a] 22a Ve. 17 hominum] om. Ly. 18 genus] unum genus add. Ca. mancipatumest] mancipatur ex Mz α (em. to mancipatur MwVd). deditum] datur Mz; dedit Un. oracioni] etadd. Na; quibus add. Ly. 19 ab] ob Na. cessare] rerum vacare Ly. convenit] communicat α.20 videlicet] scilicet MzLy; et α. vero] om. Vd. est Christianorum Ly. est] supp. Mw. 21 Laos]Laios Mz; Lacos Ca; Layos αp. populus] Latine add. MzLy αm. His] Hii Ca. possidere] habereMz; sed non nisi ad usum add. Ly. 22 Alia] on margin: Tertia Ly. distinccio] om. Mz α.ecclesiastice] et add. Ly. quedam2] temporales seu add. Ly; sunt add. Mw. 23 Hec] enim add. Na.distinccio] divisio α. colligitur] sumitur Ly. qui] quod Ve; que α (exc. Vd). vocant res Ly α.24 sunt] res add. Vd. consilio MzVd. 25 Antiocheno] Anthiocheno VeMw; Anthioceno α (exc.Mw). ut] om. Mz. 1a] 2a MzLy α. 26 habet rerum Ly α (habeat rerum Ca). 27 Alia] on margin:Quarta Ly. est distinccio] om. Mz; divisio est Ly α. quod] om. Ly. quedam2] sunt add. MwVd.28 11a] 12a MzLy α. 1a1] 2a Mw; om. Vd. §] c. αm; 8 Vd. 1a2] om. Vd. 29 Alia] on margin: QuintaLy. distinccio] om. MzLy α. ecclesiastica] crimina add. α (exc. Ca). 30 distinccio] divisio Ly αm.31 Alia] on margin: Sexta Ly. distinccio] om. MzLy α. alia1] quedam LyCa. est2] om. Ca.32 distinccio] divisio Ly α (exc. Vd); legalis add., but canc. Mw. 33 canonica] et add. Vd. alia] estadd. Mw. innuitur Ly; reperitur Ca.

131Liber 2, Capitulum IV


Alia est distinccio quod quidam sunt iudices seculares et quidam ecclesiastici.Hec distinccio ex innumeris canonibus sacris colligitur.35

Alia est distinccio quod negociorum quedam sunt secularia et quedam spiritu-alia. Hanc distinccionem innuit apostolus cum dicit 2a Thimothei 2o: “Nemomilitans deo implicat se negociis secularibus.” Cum enim dicit quedam essenegocia secularia a quibus abstinent militantes deo insinuat alia esse spiritualia aquibus non abstinent.40

Alia est distinccio quod dignitatum alia est secularis, alia ecclesiastica.

|Alia est distinccio quod quedam sunt leges seculares et quedam ecclesiastice.Ly f. 248va

Hec distinccio ponitur in decretis dist. 3a, § 1a cum dicitur: “Omnes he species Canon

secularium legum sunt partes. Sed quia constitucio alia civilis, alia ecclesias-tica” etc.45

Alia est distinccio quod iurisdiccio alia est temporalis, alia spiritualis. Hincdistinccio ex illis que allegata sunt supra c. 1o huius secundi colligitur evidenter.

Capitulum IVDiscipulus: Puto quod multe tales distincciones alie inveniuntur in scripturisquas non adducas. Estimo enim quod ex istis habebo ˹occasionem intelligendialias et investigandi de potestate quam imperator super diversa temporalia˺habere ˹dinoscitur. Quia tamen ex predictis˺ adhuc nescio qualiter ˹temporalia,5

car˺nalia, secularia et humana a spiritualibus, ˹ecclesiasticis˺ et divinis distin-

34 Alia] on margin: Septima Ly. distinccio] om. MzLy α. et] om. Ly α (exc. Vd). quidam2] alii Un.35 Hec] Hoc LyMw; Et hoc Un. distinccio] om. MzLy α. ex] om. Vd. innumeris] multis Ly.sacris canonibus Mz α. sacris] om. Ly. 36 Alia] on margin: Octava Ly. distinccio] om. MzLy α.secularia] temporalia Ly. et] om. MzLy α. quedam2] sunt add. Ca. 37 distinccionem] divisionemLy αm. 2a] om. Mz; prima Mw. Thimothei] Crisostomus Mz; ad Corinthios Ly; Corinthiorum α (adThim. Mw). 2o] 7o Ca. 38 – 39 negocia esse MzLy α. 39 alia] aliqua MzLy α. alia esse] esse aliquaVd. 40 non] supp. Vd. 41 Alia] on margin: Nona Ly. distinccio] om. MzLy α. dignitatum]dignitas Mz α (exc. Ca). ecclesiastica alia (est add. Ca) secularis LyCa. alia2] est add. αm. 42 Alia]on margin: Decima Ly. distinccio] om. MzLy α. et] om. MzUn. quedam2] est Mw. 43 distinccio]divisio Ly α. Text on margin: om. VeMzLy α. 44 constitucionum LyCa. alia1] aliqua est Mz.45 etc] om. Vd. 46 Alia] on margin: Undecima Ly. distinccio] om. MzLy α. iurisdiccionum LyCa.est2] om. MwUn. alia2] est add. LyCa. Hinc] Hec MzLy α. 47 distinccio] divisio Ly αm; dicit Un.illis] hiis Ly α. 1o c. Mz. 1 Capitulum IV] om. Ve α (4 Ca; c. 4 supp. Vd); dat differentiam intersecularia et spiritualia add. Ly. 2 Discipulus] supp. Ve; on margin: Cap. IIII Ly. alie] om. Ly α.reperiuntur Vd. 3 quas] quare MzLy α; plures add. Vd. adducas] alias add. LyCa. habeo Ly.intelligendi] medendi Mz. 5 dinoscitur] em. to dignoscitur Ve; dignoscitur MwUn († Ca). nesciturLy. temporalia] om. Ly. 6 spiritualibus] et add. MzLy α († Ca). et divinis] om. Mz.6 – 7 distinguitur MzVd; distinguuntur Ly α (exc. Vd).

132 3.2 Dialogus


guantur. Ideo inter ˹ipsam˺ aliq˹uam˺ brevem differenciam secundum opinionemaliquorum assigna.

Magister: Sunt quidam dicentes quod predicta vocabula ‒ temporalia, spiritu-alia, carnalia, etc. ‒ in diversis scripturis accipiuntur equivoce. Que tamen cum 10

queritur quam potestatem habent layci in temporalibus et quam clerici in spiritu-alibus ad unam significacionem restringuntur, ut per temporalia intelligantur illaque respicit regimen generis humani in solis naturalibus constituti absque omnirevelacione divina, quod servarent illi qui nullam legem preter naturalem etpositivam humanam susciperent et quibus nulla alia lex esset imposita. Per 15

spiritualia intelligantur illa que respicit regimen fidelium inquantum divinarevelacione instruitur.

Discipulus: Secundum ista imperatores et alii infideles de multis intromiseruntse in regendo sibi subiectos que nec ad temporalia nec ad spiritualia pertinebant.

Magister: Hoc conceditur. Omnia enim que spectabant ad culturam falsorum 20

deorum et iniquitatem nec inter temporalia nec inter spiritualia sunt numerandased supersticiosa sunt censenda.

Capitulum VDiscipulus: Arbitror aliqualiter me intelligere quomodo temporalia a spiritual-ibus distinguantur. Ideo ad potestatem imperatoris super temporalia descendens,interrogo primo an imperator verus Romanorum per universum mundum super

7 ipsa Ly. aliquem ω (em. to aliquam Ve). differenciam] domam (=dominicam?) Ca. 9 vocabula]scilicet add. LyCa; scilicet prec. α (exc. Ca). 9 – 10 carnalia spiritualia Ly. 10 accipiuntur] om. Ca.Qui MzLy. 11 quam2] habent add. Mz. quam clerici] om. Ly αm; in temporalibus et (quam clerici intemporalibus et add. Un) add. αp. 12 intelliguntur Mz. 13 respicit] em. to respiciunt Ve; respiciuntMzLy α (recipiunt Un). regimen] regnum Mz; humanum vel add. Ly. humani generis Ly αm. solis]temporalibus add. Mw. 14 quod] on margin: scilicet regimen Ve; que MzLy α. preter]temporalibus add., but canc. Mw. 15 imposita] posita Mw. 16 spiritualia] autem add. MzLy α.intelliguntur MzLy α. illa] ista Ca. respiciunt Mz α; conspiciunt Ly. regimen] supp. Mw.fidelium regimen Ca. 17 instruuntur Ly. 19 in] de Ly. subditos αm. que] qui Mz. nec1] om. Ly α.ad1] supp. Na. temporalia] spiritualia Mw. nec2] vel Ly α. ad2] om. LyMwUn. spiritualia]temporalia Mw; minime add. Ly α. 20 spectant Na. ad culturam] om. Un. 20 – 21 et falsorumdeorum MzLy α. 21 nec inter spiritualia] om. Ca. inter2] om. Ly. 1 Capitulum V] querit utrumimperator per universum mundum habeat iurisdictionem super temporalia et ponit duas opiniones.Primam pertractat in hoc c. et secundam c. sequenti add. Ly; om. α (c. 5 supp. Vd). 2 Discipulus]om. Ca; on margin: Cap. V Ly. aliquantulum Mz α. aliqualiter me] me aliquantulum Ly.3 distinguuntur Ly α (distinguitur Un). imperatorum Un. super] ad α.

133Liber 2, Capitulum V


temporalia habeat potestatem ita ut cuncte regiones mundi ei in temporalibus5

sint subiecte.

Magister: Circa hoc sunt diverse opiniones, sicut tactum est supra. Una estquod de iure omnia regna mundi sunt | subiecta in temporalibus imperatoriLy f. 248vb

Romanorum.

Discipulus: Quamvis superius primo huius, c. 26o, aliquas glossas super decreta10

et decretales hanc opinionem tenentes adduxeris, adhuc tamen aliquas alias, sique sunt ad idem, allega.

Magister: Glossa dist. 63a, c. Adrianus super illo verbo per singulas provinciashoc insinuare videtur dicens: “Ergo in Francia et in Hispania unus est imper-ator, ut 7a, q. 1a, In apibus. Quod concedo nisi probent se exemptos ab imper-15

atore, ut 23a, q. 8a, Ecce. Unde adhuc a capite suo dabunt tributum imperatori,cum non probent se exemptos, ut ff., De censibus, lege ultima. Si enim dicunt senon subesse Romano imperio ergo per consequens dicunt se non habere aliquidproprii, ut supra dist. 1a, Ius Quiritum. Fateantur ergo imperatorem essedominum mundi, ut ff. ad legem Rodiam, Qui levande.” Sed non est maior racio20

quod Francia et Yspania sint | subiecte Romano imperio quam alia regna. ErgoGs p. 905

universa regna et fidelium et infidelium sunt subiecta imperatori de iure licetnon de facto.

Item glossa Extra, De eleccione, Venerabilem, sic ait super verbo in Ger-manos: “Sic ergo regnum mundi translatum est ad Theutonicos. Nam ipsi25

habent regnum Romane ecclesie, De consecratione, dist. 5a, In die. Et sic patetquod imperium non est apud Grecos, licet largo modo appelletur imperium,supra De maioritate et obediencia, Solite. Sicut et rex Scotorum dicitur rex,quoniam extra ecclesiam non est imperium 24a, q. 1a, § Sed illud. Est autem

5 temporalia] spiritualia Na. habet α; hanc add. MzLy. mundi] om. αm. ei] et Ve. 6 sint subiecte]subiciantur Ly αm (supp. Mw). 10 Discipulus] Magister Ca. primo huius] libro primo Ly αm.12 sunt ad idem] sint MzLy α. 13 verbo] om. Mz. 14 insinuare hoc Ly. Ergo] per singulares add.,but canc. Mw. Yspania Na; Hyspania α (exc. Un). 15 ut] om. Ly; et α. 7a] LXXII Ly. In apibus]In amplius Mz; c. amplius Ly α (em. to In apibus Un). exemptos] esse add. Ly. 16 adhuc] et hic Lyα. a capite suo adhuc Mz. 17 cum] nisi Mw. non] om. Ly α. se1] si Mw; esse add. Un. ut] et Lyα (exc. Vd). 17 – 20 De … ff] om. αp. 19 Quiritum] quesitum Mz. Fateamur LyMw. 20 Rodiam]om. ω; Romanorum Ly; de iactu supp. Un. 20 – 39 Sed … levande] om. Ca. 21 Hispania MzLy;Hyspania Mw; Hispania αp sint] sunt Ly. regna] et add. Mw. 22 et1] om. Ly α. 24 Extra] om. Na.Venerabilis Mz. sic ait] om. MzLy α. 24 – 25 Germanis Ly α; sic ait add. MzLy α. 25 Sic ergo]Sicut Ly. regnum] regimen Mz; imperium Ly. ad] in Ly α. Theuthonicos Mz. Nam] Et ideo α(om. Ca; Et Vd). 26 regnum] regimen MzLy. De consecratione] IX Ly. die] diem LyMw.28 supra] c. MzUn; Extra LyMw; om. CaVd. obediencia] c. add. Ly α (om. CaUn). rex1]Francorum (et add. Ly) LyMw. dicitur rex] em. from de re Mw. 29 24a] et 4a LyMw. Sed]Secundum αp; hec prec. Ve. Est autem] Est an ω (Est quod Ve); Sed est Ly α.

134 3.2 Dialogus


imperator ille super omnes reges, 7a, q. 1a, In apibus. Et omnes naciones sub eo 30

sunt, 11a, q. 1a, § Hec si quis, ubi: Volumus. Ipse enim est princeps mundi etdominus, ff. ad legem Rodiam, Deprecacio. Et eciam Iudei sub eo sunt, c. DeIudeis, Iudei; et omnes provincie, eciam 63a dist., Adrianus. Et omnia sunt inpotestate imperatoris, 8a dist., Quo iure defendis, et 23a, q. 8a, Convenior.”

Item glossa dist. 1a, Ius Quiritum, que pro parte allegata est prius, dicit: “Quod 35Glossa

Iudei utuntur iure Romano et vocantur Romani quia omnes vocantur Romanisubiecti Romano Imperio, prout dicitur proprium Romanorum habere filios inpotestate, prout eciam sunt gentiles sub Romano Imperio. Nam imperator estprinceps tocius mundi [...] ff. ad legem Rodiam, Qui levande. Q˹ui ergo non vultesse sub Romano Imperio nec here˺dita˹tem habere potest nec alia que hic de 40

iure humano˺ enumerantur.”

Item glo˹ssa 23a, q. 8a, c. Convenior, super verbo˺ omnia infert dicens: “Ergoomnia ˹sunt imperatoris ut˺ supra dist. 8a, Quo iure.”

Discipulus: Sat˹is apparet˺ opinionem ˹esse˺ multorum imperatorem Roman˹o-rum˺ esse dominum et ˹principem˺ tocius mundi. Pro qua opinione ni˹tere˺ 45

allegare.

Magister: Hec opinio in uno motivo principaliter fundari videtur quod tale est:Im|perio Romano aliquando totus mundus fuit subiectus et idem Romanum Ly f. 249ra

imperium non est privatum aliquo dominio cuiuscumque regni quod sibi fuitsubiectum. Ergo adhuc omnia regna mundi Romano imperio sunt subiecta. 50

Discipulus: Quomodo probatur quod totus mundus fuit subiectus Romano im-perio?

30 ille] om. (gap) αp. omnes1] om. Ly. In apibus] c. amplius α (em. to In apibus Un); c. prec. Ly.31 11a] et Mw; 2a αp. §] om. Ly; secundum Un. ubi] ibi Ly; canc. Mw. enim] om. αp. 31 – 32 etdominus] om. Mz; et vestris αp (vel vestris Vd). 32 Rodiam] Romanorum (e. l. qui le. et hac add.)Ly; ecclesiastici et hac (ac Mz) add. Mz α (om. Ca; canc. Mw; l. ecclesiastici et ff. Vd). deprecarieLyVd. Iudei] mundi ω Un; Iudeus em. from Iudi Mz; eo] ipso Ly. c] Supra MzLy; videtur Un.33 63a] XLIII Ly; 42a em. from 44a Mw; 42a Un; 41a Vd. dist] q. (gap add.) dicit Vd. 34 iure] om.Mw. defendis] descendis Ly. 35 Quiritum] queritum Un. Text on margin: om. VeMzLy α.37 proprium] populum Mz; populos Ly; populus Mw; proprius αp. 38 potestatem LyMw. 39 mundi]om. Un. Rodiam] Romanam Ly. Qui2] em. from Cum Mw. 44 – 45 Romanorum] ait Ly α (autemUn). 44 Satis] Sicut Mw. esse opinionem (opinio Ly) Ly α. multorum] aliquorum Ly.44 – 45 Romanorum] om. Mz. 45 principem et (seu Ly) dominum Ly α (principem dominium Mw).Pro qua opinione] om. Vd. 47 Hec] Hic αm; on margin: Probatur ratione Ly. motivo] principio Lyα. fundari videtur principaliter Ly α. est (supp.) tale Vd. 48 idem] ipsum Ly. 48 – 49 imperiumRomanum Mw. 49 aliquo] om. Ca. 50 mundi] om. LyMw. imperio Romano LyMw.51 Quomodo] on margin: Questio Ly.

135Liber 2, Capitulum V


Magister: Hoc testatur ewangelium cum dicit: “Exiit edictum a cesare Augustout describeretur universus orbis.” Hoc eciam testatur Constantinus qui, ut alle-gatum est supra, dist. 96a, Constantinus, ait: “Decernentes sancimus ut principa-55 Constantinus

tum teneat”, scilicet sedes Romana, “tam super quatuor sedes Alexandrinam,Anthiochenam, Ierosolimitanam, Constantinopolitanam, quam super omnes inuniverso orbe terrarum dei ecclesias.” Et infra: “Hec omnia vero que per hancimperialem et sacram, et per alia divalia decreta statuimus et confirmamususque in finem mundi illibata et inconcussa manere decrevimus. Unde coram60

deo vivo, qui nos regnare precepit, et coram eius terribili iudicio obtestamur[…] omnes nostros successores imperatores et cunctos optimates, satrapaseciam amplissimum senatum, et universum populum in toto orbe terrarum nuncet in posterum […] nulli eorum quoquo licere modo aut confringere aut quoquomodo convelli.” In quibus verbis Constantinus ostendit universum orbem ter-65

rarum sibi fuisse subiectum ‒ non quidem de facto, quia tunc aliqui populi re-bellaverunt, ergo de iure.

Discipulus: Quomodo probatur quod Romanum imperium non fuit privatumiure et dominio quod habuit super quodcumque regnum vel provinciam?

Magister: Hoc sic probatur: Si Romanum imperium fuit privatum iure et do-70

minio quod habuit super quodcumque regnum vel provinciam aut fuit privatuma iure aut ab homine: non a iure quia de tali privacione nullum ius habetur necdivinum nec humanum; nec ab homine quia nullus inferior imperatore, qui eratdominus mundi, potuit privare imperatorem tali iure et dominio.

Discipulus: Videtur quod ista racio non procedit. Primo quia imperium Ro-75

manum potuit privari tali iure et dominio per potenciam regnorum rebellancium,quia, ut habetur Extra, De regulis iuris, c. Omnis: “Omnis res per quascumque

53 Magister] em. from Discipulus Mw; on margin: Responsio Ly. 54 describitur Ca. universus]totus Un. eciam] om. Mz α. 55 96a] 98a em. Un. Text on margin: om. NaMzLy α. DiscernentesLy. sancimus] statuimus Ca. 56 tam] om. Mz. supra Mz α. Allexandrinam Vd. 57 AntiochenamLy; Anthiocenam Ca; Anthochiam Mw. Hierosolymitanam Ly; et add. MzLy α. 58 dei ecclesias]ecclesias dei MzLy α. Et infra] om. MzLy α. 59 imperialem] maiestatem add. Ly. sacram] gapadd. ω. sacram et per alia] sacra personalia MzLy. divalia] divinalia NaMzLy α. decreta] secretaα (exc. Ca). 60 inconcussa et illibata Ca. decernimus Vd. 61 deo] domino Ca. eius] eis Ly.terribili] tribuali Ve. obtestamur] obsecramus α. 62 imperatores successores αm. optimates]primates Ca; et add. Ly α. 64 modo ledere (licere Ly) MzLy α. aut1] ut Un. confringere] frangereω (fringere em. to confringere Ve); fugere Mz; fundere CaUn; offendere Mw; confundere Vd. aut2]om. αm. 64 – 65 quoquo modo] in quoquam Ly. 65 quibus] quidem add. Ly. verbis] om. Mw.67 iure] etc. add. Ly. 68 Quomodo] on margin: Questio Ly. 69 vel] et Un. 70 Hoc] on margin:Responsio Ly. 71 supra Mw. vel] et Un. 72 habetur] quia add. MzLy α. 73 nullus] homo add.MzLy α. 74 poterit Ly. imperatorem privare Na. et] aut MzLy α. 75 Discipulus] supp. Ve; onmargin: Obicitur. Primo Ly. illa LyMw. 76 potest Mw. iure et] om. Un. et] tali add. Ly α (exc.Un). 77 legitur Ly α. Omnis2] om. Mw. 77 – 78 ex quibuscumque causis Ly α.

136 3.2 Dialogus


causas nascitur, per easdem dissoluitur.” Romanum autem imperium acquisivitius et dominium super alia regna per potenciam gladii. Ergo et per potenciamgladii potuit perdere idem ius et dominium. Secundo quia imperator Romano- 80

rum per negligenciam suam et culpam potuit perdere ius et dominium quodhabuit super ˹multa alia reg˺na. Nam sicut notatur in glossa 22a, q. ultima, c. ˹Deforma:˺ “Eadem fide tenetur quis subdito suo ˹sicut su˺bditus domino. [...] Et sinon fecerit privatur ˹dominio˺ quod | habet in vasallo.” Si ergo imperator ˹in- Ly f. 249rb

iu˺ste tractavit alia regna vel non defendit ea in necessitate iuste perdidit ius et 85

dominium quod habuit super ipsa. Tercio quia prescripcione iura tolluntur.Poterant ergo alia regna prescribere contra imperium. Et sic imperator poteratperdere ius et dominium quod habuit super quedam alia regna.

Magister: Nonnullis apparet quod ista prescriptam racionem nequaquam im-pediunt. 90

Primum non quia, sicut tactum est prius, licet magna pars mundi fuerit perpotenciam gladii subiugata Romano imperio omnes tamen postea sponte con-senserunt subdi eidem imperio. Et ideo extunc per potenciam gladii dissolui nonpoterat.

Secundum eciam de culpa imperatoris vel Romanorum non impedit, ut vide- 95

tur, quia nec in eo nec in eis apparet tanta culpa quod imperium Romanumdebuit privari iure et dominio super quodcumque regnum. Esto eciam quod talisculpa commissa fuisset non tamen debuit imperium absque sentencia universi-tatis mortalium aut alicuius vel aliquorum gerentis vel gerencium vicem univer-sitatis mortalium tali iure privari. Nulla autem talis sentencia per universitatem 100

mortalium aut alicuius vel aliquorum gerentis vel gerencium vicem eiusdemuniversitatis umquam lata fuit contra Romanum imperium. Ergo Romanumimperium tali iure vel dominio minime est privatum.

79 et2] om. MzLy α. 80 potest Mw. Secundo] on margin: Secundo Ly. quia] quod Mw. 81 ius …quod] iurisdiccionem (suam add. Ly αm) quam Ly α. 82 alia] supp. Na; om. MzLy α. 83 Eadem]forma sive add. Vd. 84 habuit MzLy α. 85 alia] aliqua MzLy α. defendebat Mz. necessitate iuste]iusta necessitate Mz. 85 – 86 ius … quod] iurisdiccionem quam Ly α. 86 ipsa] hec (?) dicta regnaMz. Tercio] on margin: Tertio Ly. iuris α. 87 aliqua α. potuit Ly α. 88 alia] om. Ly α.89 Nonnullis] Hic prec. Vd; on margin: Respondetur Ly. ista] istam α. scriptam Mw. racionemprescriptam Ly. 91 Primum] on margin: Ad primum Ly. fuit Ly α. 92 Romano] om. LyMw; subprec. αp. sponte postea MzLy α. 92 – 93 consenserunt] concesserunt α (exc. Vd; em. to consenseruntMw). 93 eidem] Romano Vd. 95 Secundum] on margin: Ad secundum Ly. eciam] est Mz α; quodest Ly. Romanorum] quod eciam add. MzLy α. 96 quia] eciam add. Ca. nec2] vel Ly. Romanumimperium Ly αm. 97 privari debuit Ly. dominio] quod habuit add. MzLy α. quecumque regnaLyMw. eciam] tamen MzLy α. 98 fuit Un. debuisset Vd. 99 – 100 universitatis mortalium]eiusdem universitatis Ly α (huius universitatis Mw). 100 – 102 tali … universitatis] om. Un.101 – 102 universitatis eiusdem Mz. 102 umquam] om. Ly α. lata] data Ly. 102 – 103 Romanumimperium2] imperium Romanum Ca. 103 est minime Vd.

137Liber 2, Capitulum VI


Nec tercium de prescripcione prescriptam racionem impedire videtur. Tumquia non apparet quod umquam aliquis in hoc prescripserit contra Romanum105

imperium quia nullus potuit bona fide se alienare a Romano imperio. Et ideoquicumque se alienavit a Romano imperio alienavit se sola potencia. Tum quiasicut in spiritualibus et ecclesiasticis contra obedienciam et visitacionem nonprescribitur, sic contra dominium Romani imperii nullus potest prescribere. |Gs p. 906

Quod probatur ex hoc, quod prescripcio in temporalibus est ex iure imperiali.110

Imperator autem numquam fecit legem vel statutum quod aliquis posset taliterprescribere contra Romanum imperium. Ergo nulla in hoc casu potest allegariprescripcio.

Capitulum VIDiscipulus: Recita opinionem contrariam.

Magister: Alia opinio est quod licet aliquando imperator Romanorum fueritdominus tocius mundi, nunc tamen non est dominus omnium nacionum.

Discipulus: Pro ista opinione aliquas allegaciones coneris adducere.5

Magister: Pro ista opinione allegatur primo sic: Quod papa approbat et nos Argumentum1m

approbare debemus et pro veritate tenere dist. 19a, Si Romanorum. Sed papavidetur approbare assercionem Francorum et aliorum qui asserunt se imperionon esse subiectos. | Si enim opinionem illorum minime approbaret nichil de-Ly f. 249va

beret statuere propter assercionem ipsorum; presertim quod sonaret in approba-10

cionem assercionis eiusd˹em. Sed ut legitur˺ Extra, De privilegiis, Super spec-ula, papa prop˹ter hoc˺ quod Franci et alii subtrahentes se a Roma˹no imperio˺legibus imperialibus non utuntur statuit quod iu˹s civile˺ Parisius vel in civitat-ibus seu aliis locis ˹vici˺nis nullatenus doceatur vel audiatur. Quod in approba-

104 Nec] Nunc Mw; on margin: Ad tertium Ly. 105 umquam] em. from numquam Mw. prescripsitMz. 106 se bona fide LyMw. 107 alienavit1] alienant LyMw; alienaverit Vd. alienavit2] alienantLyMw. se2] a add. LyMw. Tum] om. Mz. 108 sicut] om. Un. visitacionem] usumptionem■■198rb■■ Ca. 109 dominium] imperium add. Un. 110 probatur] patet Ly. 111 autem] supp.Mw. statutum] statuit αp. 111 – 112 prescribere taliter Ly. 112 poterit Ly. 1 Capitulum VI] adducitsecundam opinionem tenentem quod imperator nunc non est dominus totius mundi et hoc tribusrationibus ad quas respondetur c. VIII et IX add. Ly; om. α (6 Ca; c. 6 supp. Vd). 2 Recita] onmargin: Cap. VI Ly. 3 Magister] om. Un; on margin: Opinio secunda Ly. fuit Mz. 6 Text onmargin: om. Mz α; Probatur opinio Ly. primo allegatur Ca. Quod] on margin: Prima ratio Ly.7 debemus] supp. Mw. pro] supp. Mw. tenere] debemus add. Ly. 19a] em. from ius Ve. papa]om. α. 8 – 9 non esse imperio Ly α. 10 asserciones Na. presertim] preferencium MzLy.11 eiusdem] em. to eorundem Ve. 12 Francici Un. se] supp. Vd. ab imperio Romano Ly.13 civile] om. Un. Parisiis MzVd. in] aliis add. MzLy α. 14 seu] vel in Vd. in] assercionem veladd. MzLy α (a˹†…†˺ vel Ca).

138 3.2 Dialogus


cionem dicte assercionis Francorum et aliorum sonare videtur. Ergo eandem 15

assercionem approbare et veram reputare debemus.

Discipulus: Forte dicerent alii quod papa non fecit tale statutum quia approbavitpredictam assercionem Francorum sed quia voluit quod litterati magis theologieinsisterent et quia frustra tale statutum dimisisset ad insinuandum se non appro-bare assercionem illam quia propter hoc Fanci et alii suam opinionem nullatenus 20

reliquissent.

Magister: Videtur aliis quod ista responsio prescriptam racionem non impeditquia papa ad quem spectat omnia peccata et errores corrigere insinuare debuitdictam assercionem si est falsa se nullatenus approbare.

Discipulus: Aliam racionem adducas ad idem. 25

Magister: Alia racio talis est. Sancti canonizati ab ecclesia non sunt credendi inArgumentum

peccato mortali aut in rebellione dampnabili vel aliqua iniuria decessisse. Sedplures fuerunt sancti reges et alii qui imperatorem minime recognoverunt superi-orem in temporalibus et in hoc finierunt dies suos; exemplum de sancto Lu-dovico rege Francorum et pluribus regibus Anglie. Ergo vere non fuerunt 30

subiecti Romano imperio.

Discipulus: Forte dicerent alii quod illi sancti viri nesciverunt se subiectosRomano imperio et si scivissent hoc facto verbo recognovissent. Quare perignoranciam iuris civilis poterunt excusari.

Magister: Apparet aliis quod hec responsio non sufficit, quia reges et principes 35

tenentur scire an habeant superiorem vel non habeant. Ignorancia autem illiusquod quis tenetur scire non excusat, 1a, q. 4a, § Notandum. Ergo reges etprincipes per talem ignoranciam fuerunt nullatenus excusati.

15 assercionis] nacionis α. et] vel Ly α. 17 Forte] on margin: Evasio Ly. quia] et Mz.17 – 18 approbaverit dictam LyCa. 18 noluit Na. 19 sinuandum Ca. 19 – 20 approbare] probare Na.20 illam] om. Vd. Fanci] litterati LyMw; Fancici Un. opinionem suam Ly. nullatenus suamopinionem Un. 22 aliis] multis MzLy α; on margin: Replica Ly. ista] prescriptio add. Vd.predictam MzUn. non impedit (impediat LyMw) prescriptam racionem Ly αm. racionem] om. Mz.24 falsa] infra Mz. se] om. Vd. 26 Text on margin: om. Mz α; Secunda ratio Ly. canonizati] caci

(=canonici or categorici) Un. credendi] existere add. MzLy. 27 aliqua] alia MzLy α. iniuria] em.from iura Mw. 28 reges sancti Un. reges] om. Ca. 28 – 29 minime … hoc] in temporalibus minimerecognoverunt et Vd. 28 – 29 superiorem in] om. (gap) Un. 29 in hoc] om. (gap), fuerunt add. Un.31 subiecti] subditi Ly. 32 Forte] on margin: Evasio prima Ly. illi] isti Ly αm. sancte vite αp.sancti viri nesciverunt] sic sciverunt Mw. viri] om. MzLy αm. se] esse add. MzLy α. 33 facto] om.(gap) Un; in add. Ve; et add. MzLy α (de add. Ca). 34 iuris] talis add. α (prec. Ca). poterant Lyαm. 35 Apparet] on margin: Replica Ly. hec] licet Un. 36 tenuerunt Mw. habeant2] om. Ly.autem] om. αp. illius] iuris LyCa. 37 §] sed Ly; om. Un. 38 nullatenus fuerunt Ly α. accusati Ve.



Discipulus: Forte dicerent aliqui quod reges illi et principes non tenebanturhabere tantam periciam iurium civilium et historiarum ut cognoscerent se40

subiectos Romano imperio.

Magister: Ad hoc obicitur quod debuerunt querere ab aliis si nesciverunt per seipsos, teste glossa que dist. 38a, § 1a, ait: “Non excusatur quis per ignoranciamqui potest habere copiam peritorum.”

Discipulus: Ad hoc diceretur quod non invenerunt peritos qui in hoc eos in-45

struerent quia multi periti magis desi|derant destruccionem quam exaltacionemLy f. 249vb

Romani imperii et simplices quantum possunt informant quod non omnes mor-tales sunt subiecti Romano imperio. Non oportet autem quod reges et principesac alii layci sint nimis solliciti in inquirendo an sint subiecti Romano imperio,teste glossa, que 1a, q. 4a, § Notandum, ait: “Ad hoc autem quod aliquis ˹prob-50

abiliter dicatur errare, non requiritur quod sit nimis diligens, scrupulo˺sus ˹etcuriosus in inquirendo, nec quod sit nimis negligens et dissolutus in˺ in-quirendo.” ˹Et ita ad hoc reges˺ et alii layci per ˹ignoranciam˺ potuerunt ex-cusari licet non reco˹gno˺scant se subiectos Romano imperio.

Magister: Contra hec obiicitur quia de bono communi debent maxime reges et55

principes esse summe solliciti licet non debeant esse nimis diligentes, scrupulosiet curiosi. Sed ex Romano imperio dependet bonum commune tocius generishumani. Ergo circa hoc precipue reges et principes summam diligenciam ad-hibere tenentur.

Discipulus: Aliam racionem, si occurrit, allega.60

39 Forte] on margin: Secunda Ly. 40 se] om. αp (supp. Vd). 42 Adhuc Na; on margin: Replicacontra secundam Ly. obicitur] dicitur MzLy αm; videtur αp. querere ab aliis] ab aliis inquirereLyMw; ab aliis α (exc. Mw; ab aliis scire Vd). nesciunt Mz. 42 – 43 se ipsos] semetipsos Mz.43 que] dicit add. LyCa. 38a] XXXVI Ly. §] q. Ve; c. MzLy α. ait] om. Ca. excusatur] excuseturLy αm. pro ignorancia Ve. 44 peritorum copiam Ly α. 45 Ad] on margin: Tertia Ly. diceretur]respondetur Ly α. in] om. Na. eos] om. Un. 45 – 46 instruxerunt Ca. 46 periti] sunt qui add.MzLy α. desiderent Mw. 46 – 47 Romani imperii quam exaltacionem MzLy α. 47 simplices]tantum add. Ly; tm. (=tantum or tamen) add. Mw. 48 sunt] sint α. subditi Ly. oportet autem]autem oportet Ly α. 49 sint1] sunt Mz. in] om. Ly α. querendo Mz. sint2] sunt Un. imperio] q.add. ■■208ra■■Un. 50 teste glossa] supp. Mw. que] om. Vd. 1a] LXXII Ly; 2a Fr. §] sed Ly.ait] om. Ly αm. aliquis] quis MzLy α. 50 – 51 dicatur probabiliter Un. 51 diligens] diligenter αp; in(supp.) inquirendo add. Mw († Ca). 52 in1] om. Mw († Ca). in2] supp. Mw († Ca).52 – 53 inquirendo2] querendo Mz. 53 adhuc Ly α († Ca). reges] et principes add. Ly α (˹†˺principes add. Ca). et alii layci] om. LyMw. poterunt MzLy α. 54 cognoscant Ly. se] esse add.MzLy α. 55 hoc MzLy α; on margin: Contra tertiam Ly. communi] qui Un. 56 summe esse Ly αm.solliciti summe Un. 58 circa] em. from contra Ve. 60 Discipulus] om. Ve. occurrat Ly α.

140 3.2 Dialogus


Magister: Ad hoc pro opinione predicta taliter allegatur: Ad officium summiArgumentum1m

pontificis potissime spectat instruere laycos, et precipue reges et principes exquibus salus aliorum pendet, in hiis que spectant ad fidem et iusticiam et bonosmores. Sed si de iure omnes mortales sunt subiecti Romano imperio contraiusticiam, agunt reges et principes qui subici Ro|mano imperio recusant. Ergo de Gs p. 907

hoc deberent summi pontifices, reges et principes instruere diligenter. Hocautem non fecerunt eciam plures sancti summi pontifices, quod tamen fecissentsi hoc ad iusticiam pertineret. Aliter enim de bono communi et salute illorumpro quibus racionem reddent deo non fuissent solliciti. Ergo non est probabilequod omnes mortales sint modo subiecti Romano imperio. 70

Discipulus: Videtur quod hec racio potest dupliciter impediri: Uno modo di-cendo quod summi pontifices ignoraverunt omnes mortales debere subdi Ro-mano imperio. Hoc enim ad ius civile spectat. Ipsi autem iuris civilis non tenen-tur esse periti nec in hiis que spectant ad ius civile tenentur docere fideles. Aliterpotest dici quod summi pontifices adverterunt reges et principes ac alios laycos 75

multos nullo modo velle acquiescere annuncianti eis quod debent esse subiectiRomano imperio. Et ideo tacuerunt iuxta illud Salomonis Proverbiorum 23m: “InProverbia

auribus insipiencium ne loquaris. Despicient enim doctrinam eloquii tui.”

Magister: Apparet nonnullis quod neutra istarum responsionum impedit pre-scriptam racionem. Prima non, tum quia non est verisimile quod summi pontif- 80

ices ignoraverunt omnes esse subiectos Romano imperio si continet veritatem,presertim cum hoc glossatores decretorum que summus pontifex ignorare nondebet | videantur asserere manifeste. Tum quia licet summus pontifex non tenea- Ly f. 250ra

61 Text on margin: om. Mz α; Tertia ratio Ly. Adhuc MzLyCa. taliter allegatur] allegatur sic Ly α(allegatur Un; sic allegatur Vd). 62 potissime] summe Ly α. precipue] potissime MzLy α. et2] om.Mw. 63 salus] obediencia Ly; supp. Mw. dependet MzLy α. 64 mores] honores Un. subiecti] om.Ly; subditi α (subdicti Mw). imperio] subditi add. Ly. 65 subici] subditi Ca. imperio] om. Mw.66 debent Ly α. summi pontifices] pontifices imperatores Ly. 67 autem] eciam Mz. eciam] om.MzLy α. sancti] om. Vd. fecisset Mw. 68 si] ad add., but canc. Mw. illorum] eorum MzLy α.69 pro] ex Ly. reddunt Mz. deo] om. αp. 70 sint] sunt MzLy α (exc. Mw). 71 Videtur] on margin:Responsio prima Ly. dupliciter potest LyMw. 71 – 72 dicendo] do des (?) Mz. 72 subdi] subici Lyα. 73 ius] om. Un. civile spectat ius Vd. autem] enim Un. 74 spectat ω (em. to spectant Ve).docere fideles] fideles instruere Ly α (em. from instruere Mw; instruere Un; instruere fideles Vd).Aliter] on margin: Secunda Ly. 75 ac] ad Un. 76 multos] om. MzLy α. vellem Un. annunciantieis quod] admonicioni qua Ly. deberent MzLyCa. 76 – 77 subiecti Romano imperio] Romanoimperio subditi Ly. 77 ideo tacuerunt] ita tacuerunt in Un. illud] dictum add. α (dicti αm). 23m]33m Mz. Text on margin: om. NaMzLy α. 77 – 78 In auribus] om. (gap) Un. 78 Despiciunt Ly.eloquii tui] eloquentium Mw. 79 Apparet] Autem prec. Mw. Nonnullis apparet, on margin: Contraprimam Ly. nonnullis quod] quod nullis Mz. responsionum] racionum Ly α. 80 Prima] onmargin: Primo Ly. tum] supp. Na; tamen Mz. 82 glossatores hoc Vd. glossatores] canonum etadd. Ly; et add., but canc. Mw. 82 – 83 non debet] supp. Vd. 83 debeat Un. asserere manifestevideantur Ly. Tum] omnia Ve; secundo add., on margin: Secundo Ly. licet] supp. Mw.



tur habere periciam excellentem iuris civilis non debet tamen ignorare omninoomnia illa que sunt iuris civilis, ymo illa que tangunt totam universitatem mor-85

talium scire tenentur. Aliter enim de multis peccatis mortalibus que redundarentin periculum toci˹us ecclesie non posset corripere Christianos quia de illis˺ quenescit esse ˹peccata non debet eos corripere. Cum ergo an˺ omnes mortales sintsu˹biecti Romano imperio˺ omnes tangat ita ut quicumque scienter ˹recusat˺subesse Romano imperio, si est ei subiectus, peccat mortaliter, hoc summus90

pontifex ignorare non de˹bet˺ quia de illis que a plurimis et communiter fiuntdebet scire an sint peccata mortalia vel non.

Secunda eciam responsio ut videtur non impedit racionem illam. Nam nonconstabat summis pontificibus quod omnes layci qui non subdebant se Romanoimperio ita erant obstinati quod nullo modo vellent de veritate informari. Ergo95

saltem experiri debebant an doctrinam veram in hac parte volebant recipere.Item constat quod multi fuerunt sancti reges et principes ac alii layci quampluresqui iusticiam diligebant et bonum ecclesie, et odio habebant omnem iniusticiam.Aliter enim omnes reges et principes ac alii layci extitissent dilectores iniquitatiset per consequens in statu dampnacionis fuissent. Ergo parati fuerunt de omni100

iusticia spectante ad ipsos informari. Et per consequens parati fuerunt erudiri ande iure essent subiecti Romano imperio vel penitus a subieccione huiusmodiliberati.

Amplius qui in veritate sunt de iure subiecti Romano imperio et tamen noluntde facto esse subiecti nichil iuste possident, quia tales nichil possident iure105

imperatoris. Qui autem nichil possidet iure imperatoris et tamen est subiectusimperatori nichil iuste possidet, teste Augustino qui super Iohannem et ponitur

84 – 85 non … civilis] om. Mz. 84 tamen debet LyCa. omnino ignorare NaCa. 85 illa1] om. Ly α.86 tenetur ω (em. to tenentur Ve) Ly; em. to tenetur Mw; debent Vd. que] quia Ve. 87 inpericulum] supp. Mw. ecclesie] om. Un. 88 nescit] non scit Ca. corrigere Ly. Cum ergo an]Ergo cum Ly α († Ca). sint] em. to esse Vd. 88 – 89 sint subiecti] esse subiectos Ly. 90 ei] eis Ca.peccat] om. αp (mortaliter peccat Vd). 91 a] pluribus vel add. α (pluribus vel a add. Ca; pluribus etadd. Vd). et] om. Vd. 92 debent MzUn. scire] om. Ca. 93 Secunda] on margin: Contrasedundam. Primo Ly. eciam] autem Mz; om. Ly. eciam … videtur] om. α. Nam] supp. Mw.94 Romano] om. Ly. 94 – 95 imperio Romano Ca. 95 ita erant] erant ita MzLy α. 96 experiri]experiunt Un. volebant recipere] audire volebant Mz. 97 Item] on margin: Secundo Ly. et] om.αp. principes ac] om. Ly αm. 98 dilexerunt MzLy α. ecclesie] commune MzLy α. et2] om. Mz.habebant] eciam add. Mz. 99 principes ac] om. Ly. dilectores] delectatores Ly. 100 fuerunt paratiMz. 101 Et] em. to set Mw. erudiri] sive supp. Mw; optima ratio supp. Vd. 101 – 102 an de] quodLy; unde α (an CaVd). 102 huius Ve. 104 Amplius] on margin: Tertio Ly. aliqui Ly. in] eciamMw. sunt in veritate Ly. subiecti Romano imperio de iure Ly α. 104 – 105 de facto nolunt Ly.105 subiecti] et tales add. Ly. nichil1] vel MzUn; vel add. Mw. quia] quod Mz. nichil2] om. Mz;vel Un. 106 Qui … imperatoris2] supp. Mw. 106 – 107 Qui … possidet] om. Ly. 106 nichil] om.Mw; vel Un. iuris Na; est Mw. 107 nichil] vel MzUn. teste] beato add. Ly α.

142 3.2 Dialogus


in decretis, dist. 8a, Quo iure, ait: “Iure humano dicitur: ‘Hec villa mea est, hicAugustinus

servus meus est, hec domus mea est.’ Iura autem humana iura imperatorissunt.” Et infra: “Tolle iura imperatoris et quis audeat dicere: ‘Hec villa mea est, 110

meus est iste servus, mea est hec domus’?” Et infra: “Noli dicere: ‘Quid michi etregi? Quid tibi ergo et possessioni?’ Per iura regum possidentur possessiones.Dixisti: ‘Quid michi et regi?’ Noli dicere possessiones tuas, quia ipsa iurarenunciasti humana, quibus possessiones possidentur.” Et idem Augustinus adVincencium, prout legitur 23a, q. 7a, c. 1o, ait: “Res quecumque terrena non 115

recte a quoquam possideri potest nisi vel iure divino, quo cuncta iustorum sunt,vel iure humano, quod in potestate regum terre est.” Ex quibus colligitur quodnullus subiectus imperatori vel regi aliquid iuste possidet nisi iure imperatorisvel regis. Et per consequens si omnes naciones de iure sunt subiecte Romanoimperio nullus rex vel princeps aut alius laycus aliquid iuste possidet qui renun- 120

ciat iura imperatoris et non vult esse sub|iectus imperatori. Hinc glossa dist. 1a, Ly f. 250rb

Ius Quiritum, ut allegatum est supra, ait: “Qui non vult esse sub Romano impe-rio nec hereditatem habere potest nec alia que hic de iure humano scilicet Ro-manorum enumerantur.” Omnes ergo ˹reges et princ˺ipes ac alii layci qui recu-sant esse sub˹iecti Romano i˺mperio nichil iuste possident. Si autem nichil iuste 125

possident de omnibus que possident non possunt ˹facer˺e elemosinas nec aliquidalicui donare nec ˹obla˺ciones publicas ad altare nec sacrificia, ˹qui˺a ‒ licet dequibusdam illicite acquisitis possit elemosina fieri, de quibus tamen non potestfieri oblacio, vel sacrificium tamen de iniuste possessis ita ut non sint possiden-tis ‒ nullum predictorum fieri potest. Peccat ergo ecclesia, et omnes clerici et 130

religiosi, qui extra tempus necessitatis aperte recipiunt elemosinas, dona, obla-

108 Quo] c. prec. Vd. Text on margin: om. VeMzLy α. Iure] igitur add. Ly. 109 hec … est2] om.Ve. est2] cum Mw. 109 – 111 Iura … domus] om. Ly. 109 autem] enim αp. 110 quis] quilibet α.audiat Ve. est] vel Mw. 111 est1] em. from vel Mw. hec] ista Un. Et infra] om. Ve. Noli] igituradd. Ly. 111 – 112 Quid michi et regi noli dicere α. 112 possessori ω. 113 quia] om. Ve.115 prout] ut Ly. 23a] 24a MzLy α (em. to 23a Un). 1o] om. Ly. quecumque] om. α (exc. Mw;quasque Ca; gap add. Vd). non] nullo Ly. 116 recte] racione ω; tempore Ly α. a quoquampossideri] possideri a quocumque Ly α. quoquam] quocumque Mz. vel] om. Ly. 117 potestatemCa. regis Ly. quibus] verbis add. Ly α. 118 nisi] nec Un. 119 regum Ly α. si] supp. Ve.120 imperio] om. Ca. 121 iure Ly αm. imperatori] om. Ca. 122 quesitum Mz. superius MzLy α.124 ergo] enim Mz; autem Un. alii] om. LyMw. 124 – 125 recusarent Ly. 125 subiecti] sub Ly αm

(sub˹†˺ Ca). nichil1] vel Un. 125 – 126 possident … possident1] possiderent sed Ly. 126 que]iniuste add. Ly. elemosinam MzLy α. aliquid] aliud Na. 127 ad altare] om. Mz; nec holocausta Lyα. nec2] sive Ly α. licet] in casu add. Ly. 128 – 129 de … fieri] vel MzLy α. 129 iniuste] em. fromiuste Mw. possesso Ly. 129 – 130 ita … possidentis] om. Ly. 130 Peccant LyMwVd; Peccatum Un.ergo] autem Mz; om. Ly. ecclesia] eciam LyMw. 130 – 131 et omnes clerici et ˹†˺giosi qui extratemp˹†…†˺cessitatis aperte ˹†˺piunt helem˹†˺nas] supp. on margin Na. 130 et2] om. LyUn; supp.Mw. 131 religiosi] quicumque add. Un. necessitatis] et add. Ly. dona elemosinas Ly αm.

143Liber 2, Capitulum VII


ciones vel sacrificia de illis que possident de facto non de iure reges et principesac alii layci qui Romano imperio subdi recusant.

Capitulum VIIDiscipulus: Adhuc allega pro opinione premissa.

Magister: Quod imperator Romanorum non sit dominus omnium, eciam sec-ularium, sacri canones testari videntur secundum quos sunt plures qui nonhabent superiorem, quod tamen non esset verum si omnes seculares essent im-5

peratori subiecti. Innocencius namque tercius, ut habetur Extra, De hereticis, Innocencius

Excommunicamus, ait: “Si vero dominus temporalis, requisitus et monitus abecclesia, suam terram purgare neglexerit ab heretica feditate“, et infra: “Eademnihilominus lege servata circa eos qui non habent dominos principales.”

Item idem Extra, Qui filii sunt legitimi, Per venerabilem, ait: “Insuper cum10 Innocencius

rex superiorem in temporalibus minime recognoscat sine iuris alterius lesionein eo se iurisdiccioni nostre subicere potuit.”

|Item glossa Extra, De foro competenti, c. Ex transmissa, loquens de papa ait:Gs p. 908

“Licet concedat clerico contra laycum, non tamen concedit layco contra lay-cum, dum tamen habeat alium superiorem.” Ex quibus colligitur quod sunt15

plures layci qui superiorem non habent et per consequens non omnes sunt im-peratori subiecti.

Discipulus: Ista allegacio licet appareat fortis, tamen secunda auctoritas de regeFrancie non videtur ad propositum pertinere, tum quia glossa ibidem, ut allega-

133 subdi] subditi Un; subici Vd. 1 Capitulum VII] iterum probat quod imperator non sit dominusomnium temporalium et hoc unica ratione ad quam etiam respondetur add. Ly; om. α (7 c. supp.Mw; c. 7 supp. Vd). 2 Adhuc] on margin: Cap. VII Ly. 3 Magister] Pro ista opinione allegatur sicadd. Ly α; on margin: Quarta ratio Ly. eciam omnium Un. 3 – 4 eciam secularium] temporaliumLy. 4 testari] asserere Ly. secundum] om. Ly; sed Mw. quos] qupd Ly α. 5 quod] et αp. non] om.αm. est verum (esset supp.) Mw. 5 – 6 imperatori subiecti] subiecti Romano imperio Ly α. 6 Texton margin: om. VeMz α; Probatur maior. Primo Ly. habetur] legitur Ly α. hereticis] c. add. Vd.7 monitus] nominatus Un. 8 heretica] pravitate seu add. Vd. heretica feditate] hereditate Mz; etc.add. Ly. 9 nihilominus] om. (gap) Mz. circa] excommunicamus α. dominos] om. Un. 10 Text onmargin: om. VeMz α; Secundo Ly. 11 rex] Francie add. Ly α. minime] non Ly. 12 subiacere Na;subdere Ly. 13 Item] on margin: Tertio Ly. papa] ipsa Ly. 14 – 15 non … superiorem] dum tamenalium superiorem habet non concedit layco contra clericum Ly; dum tamen habeat alium superioremnon concedit layco contra clericum (laycum Mw) α (exc. Ca). 14 concedit] om. Ca.14 – 15 laycum2] clericum Mz. 15 alium] om. Ca. quibus] hiis MzLy α. 16 non2] om. Un. suntomnes Vd. 16 – 17 subiecti imperatoris Mw. 18 Licet ista allegacio Ly α; on margin: Obicitur Ly.tamen] cum Un. secunda] illa Mw. 19 Francorum Ly α. tum] on margin: Primo Ly.

144 3.2 Dialogus


tum est 1o huius c. 18o, asserit quod rex Francie de iure subest Romano imperio; 20

tum quia Innocencius non dicit quod rex Francie non habet superiorem in tem-poralibus sed quod rex Francie non recognoscit superiorem. Potest autem aliquishabere superiorem licet hoc non recognoscat.

Magister: Nonnullis apparet quod neutrum istorum concludit illam auctoritatemInnocencii non monstrare intentum: Secundum non quia ex verbis Innocencii | Ly f. 250va

allegatis elicitur quod idem Innocencius reputat regem Francie vere et iusteminime recognoscere superiorem in temporalibus cum asserat quod quia rexsuperiorem in temporalibus minime recognoscit ideo sine lesione iuris alteriuspotuit se iurisdiccioni pape subicere. Sed si ex falso et iniuste minimerecognosceret superiorem in temporalibus non posset propter hoc sine lesione 30

iuris alterius se subicere iurisdiccioni pape quia falsa et iniusta abnegacio do-minii alterius non tribuit abneganci potestatem subiciendi se iurisdiccioni al-terius absque lesione iu˹ris veri domini˺ sui. Innocencius ergo reputat quod rexve˹re et iuste˺ non recognoscit superiorem in temporalibus. ˹Ex hoc˺ concluditurquod primum non valet quia illa glossa ˹videtur contraria˺ textui cum glossa 35

dicat quod rex Francie de iure ˹subest˺ imperio, et textus dicat quod quia rexFrancie non recognoscit superiorem potest se subicere iurisdiccioni ˹pape;˺ quodtamen non posset si de iure esset subiectus imperio quia hoc esset in preiudi-cium imperatoris si esset sibi subiectus.

Discipulus: Obiectio mea est apparenter exclusa ac per hoc prescripta allegacio 40

videtur amplius confirmari, et tamen narra qualiter respondetur ad ipsam.

Magister: Respondetur ad primam decretalem quod loquitur de hiis qui de factonon habent dominos principales quia illi propter hoc non minus tenentur obedirepape circa hereticos expugnandos.

20 1o] em. from III Mw. 18o] 1o ergo Un. Francorum Ly αp. 21 tum] on margin: Secundo Ly.22 rex Francie non] om., non supp. Vd. Francie] om. MzLy α. recognoscat Mz αp. autem] enim Lyα. 23 hoc] om. MzLy α. 24 Nonnullis] on margin: Respondetur Ly. istam LyMw. 25 Secundum]Sed MzLyMw; on margin: Ad primam Ly. non quia] quod Ly α. 26 allegat Mz. quod] quia Ca.reputat] om. Ly. 27 cognoscere Ly. asserit MzLy α. quod] om. Ly. quia] om. Mz. 28 superiorem]om. Mz. in temporalibus superiorem Ly α. 29 ex falso] rex Francie MzVd; rex false Ly α (exc. Vd).et] om. Mz. 29 – 30 recognosceret minime in temporalibus superiorem Ly α. 30 posset] oportet Ly.hoc] hec Na. 31 alterius iuris MzLy α (alterius Un). se subicere] om. Un. abnegacio] almeo

(=alimento?, misreading of abneo) Mz. 32 abneganci] abicienti Mz; abnegato Ly αm; abneo Un. se]om. Na. 33 iuris] om. Ly. rex] Francie add. Vd. 34 et] vel Mz. recognovit Mz. 35 quia illa]eciam secunda LyMw; on margin: Ad secundam Ly. videtur glossa Un. contraria] contrariari Ly.36 dicat1] dicit Ly α. 36 – 37 de … Francie] om. Vd. 36 – 37 imperio … non] om. Ca. 36 quia] siMz. 38 posset] esset Ly αm. esset1] supp. Mw. subiectus esset Ly. quia] quod LyMw. hoc] om.Ly αm. esset hoc Vd. 39 sibi] om. LyMw. 40 Discipulus] supp. Mw. Obiectio mea] Occasio Ly.hoc] hec MwVd. scripta Vd. 41 et] om. Ly. quomodo LyVd. ad ipsam respondetur Ca. 42 Adprimam decretalem respondetur MzLy α; on margin: Ad primam probationem maioris Ly. quod]qui add. Na. qui] que ω. 43 illi] non add. αp. propter hoc] om. LyCa. 44 expurgandos Ly.

145Liber 2, Capitulum VII


Ad secundam dicitur quod loquitur de rege Francie pro tempore quo imperator45

reputare videtur saltem facto quod rex Francie non est sibi subiectus eo quodnec verbo nec facto ostendit se de iure dominari regi Francie. In quo casupropter errorem vel negligenciam imperatoris potest papa non auctoritate sibidata a Christo sed quam ex consuetudine obtinet talem iurisdiccionem circaregem Francie si se subiecerit exercere quam iurisdiccionem habet papa non50

quia rex Francie falso et iniuste non recognoscit dominium imperatoris sed quiaimperator negligit propria iura vel ignorat que iura habeat super regem Francieet alios laycos universos. Sicut enim iudex ecclesiasticus potest se immiscereseculari iurisdiccioni cum iudex secularis negligit facere iusticiam Extra, Deforo competenti, Ex tenore, et c. Licet in glossa, ita potest papa in multis casibus55

supplere negligenciam vel ignoranciam imperatoris circa subditos eiusdem.

Discipulus: Si papa potest supplere negligenciam vel ignoranciam imperatorisexercendo iurisdiccionem temporalem circa regem Francie, ergo eadem racionepoterit privare imperatorem iure et dominio quod habet imperator super regemFrancie.60

Magister: Respondetur quod papa nulla potestate quam habet vel a Christo velex consuetudine licita potest privare imperium tali iure et dominio, quemad-modum non potest destruere im|perium.Ly f. 250vb

Discipulus: Numquid potest imperator eximere regem Francie vel alium ne ullomodo subsit imperio?65

Magister: Respondetur quod licet imperator possit multas libertates concedereregi Francie et aliis, nullo tamen modo potest regnum Francie vel aliud totaliterab imperio separare ut nullo modo subsit imperio, quia hoc esset destruere im-perium, quod non potest imperator.

45 Ad] on margin: Ad secundam Ly. tempore] om. Ly; pro add. α. 46 reputari Ly. saltem] desupp. Ve; add. Ly α. facto] Magister add. Un. quod1] quia Ly; quia canc. Mw; scilicet (quod supp.Mw) add. Ly α. rex] scilicet add. Mz. est] sit Mz. sibi] om. Ly αm. 47 facto] sibi add. Ly α (sibihec add. Mw; se Un). dominari] debere add. Ly α. 48 propter] per Un. imperatorum Ca. potest]om. Ly. papa potest non α (papa non potest Mw). auctoritate] potestate Ly; om. Mw. sibi]auctoritate supp. Mw. 48 – 49 data sibi Ly. 49 quam] quia Ly; quasi Ca. ex] de Ca; a Un. circa]om. (gap) αp (habet super Vd). 50 subiceret LyMw. exercere quam] nihilominus super ipsum Ly.quam] non prec. Mz; numquam α. habet] haberet Ly; a add. Ca; licet αp 51 falso] false MzLy α.imperatori Mz; imperatorem Ca. 52 propter Mz. supra MzLy α (exc. Vd). 54 iurisdiccioni seculariNa. 55 papa potest Ly α. in2] om. Mz. 56 ignoranciam vel negligenciam MzLy α. subiectos MzLyαm; subos Un. eidem LyMw; eisdem Un. 57 Si] on margin: Questio prima Ly. implere Ly.ignoranciam vel negligenciam Ca. 58 temporalem iurisdiccionem Mz. 59 supra α.61 Respondetur] om. Un; on margin: Responsio Ly. vel1] om. Na. 62 ex] a MzLy α. imperium] aadd. Ly. 64 Numquid] on margin: Questio secunda Ly. imperator potest Na. ullo] illo α (exc.Vd). 66 Respondetur] om. Mz; on margin: Responsio Ly. posset Mz. 67 nullo tamen] non tantumMz; tamen nullo Ly α. 68 ut] et Un. 69 potest] possit Mz.

146 3.2 Dialogus


Discipulus: Dic quomodo respondetur ad glossam superius allegatam. 70

Magister: Respondetur quod glossa illa loquitur de layco qui de facto non habetsuperiorem, licet de iure omnis laycus infidelis et fidelis subsit imperatori.

Capitulum VIIIDiscipulus: Videtur quod apparenter ad racionem adductam c. 7o respondetur.Ad illa autem que allegata ˹sunt c. 6o ego responsiones aliquas recitavi preterquas cupio audire alias si ad ipsas aliter respondetur.

Magister: Ad primam illarum, que in hoc consistit quod illud˺ verum est 5

quando papa auctoritate papali aliquid diffiniendo ˹et˺ determinando approbatiuste et catholice. Si autem papa non diffiniendo nec determinando vel non iusteaut non catholice eciam diffiniendo et determinando aliquid approbat illudpropter hoc nequaquam approbare tenemur. Unde et Innocencius quartusquamvis esset papa noluit opiniones suas tamquam autenticas reputari. Similiter 10

eciam opiniones Innocencii quinti quas eciam approbavit postquam fuit papanon tenemur aliqualiter approbare. Nunc autem non invenitur quod aliquis papadiffiniendo et determinando approbaverit non omnes mundi provincias vel reg-num Francie non debere subici Romano imperio. Ideo hec nec non con-stringimur approbare: Esto eciam quod aliquis papa diffiniendo et determinando 15

hoc approbasset, quia tamen hoc iuste non approbasset, non tenemur idem ap-probare.

71 Respondetur] on margin: Ad tertiam Ly. qui de] quidem Ve. habet] non habet add. Un.72 superiorem] quia add. Vd. licet] habet tamen Ly. omnis] omnino Ly. fidelis et infidelis (quodadd. Ly) Ly αm. 1 Capitulum VIII] respondet ad primam rationem supra c. VI adductam add. Ly; om.α (8 Ca; cam 8m supp. Mw; c. 8 supp. Vd). 2 Discipulus] om. Ca; on margin: D. c. 8 supp. Na, Cap.VIII Ly. respondisti Ly; respondistis α; Magister add. Vd. 3 illa] raciones Ly α. que] om. αp.allegate Ly αm. sunt] supra add. Vd. 4 cupis Vd. audire cupio Ly αm († Ca). audire] Magister αp

(Discipulus Adduca Vd). aliquas Ly α († Ca). 5 Magister] Discipulus Un; on margin: Ad primamLy. istarum Mw († Ca). illud] quod approbat papa (ipsam Un) nos approbare debemus (tenemurLy) respondetur quod hoc (om. Un) add. MzLy α (˹†˺ approbare debemus respondetur ˹†˺ Ca). estverum Ly. 6 diffiniendo] affirmando Mz. 7 iuste1] om. Mz. nec] vel α. vel] approbat aut Mz.7 – 8 vel … approbat] aliquid approbat et non iuste Ly α. 8 aut] et Mz. et] vel Mz. 9 hec Ve.nequaquam approbare] approbare non Ly; approbare nequaquam Vd. Unde] on margin: Probaturresponsio Ly. 10 tamquam] om. Ly. 11 eciam1] nec Ly; tunc Mw. opiniones] oppinio LyMw; opi.αp. quinti] qui canc. Ve. quas] quam Ly. 12 aliqualiter] aliter Ly. papa] om. Ca. 13 approbavitLyUn. 14 non1] canc. Ve. debere] om. Ly. Ideo] vel prec. Mz; et prec. α; omnino add. Ly. hec]hoc MzLy α. nec] om. MzLy α. non2] om. αp (supp. Vd). 14 – 15 constringamur Na; stringimus Mz;astringimur αm. 14 – 15 approbare astringimur Ly. 15 eciam] autem LyMw. et] vel Mz α. 16 hoc1]hec Na. tamen] cum Na. hoc2] hic Un. iuste hoc Vd. non iuste Ly α (exc. Vd). tenetur Na;teneremur CaUn. idem] illud Mz αm (om. Ca).

147Liber 2, Capitulum VIII


Discipulus: Contra istam responsionem duo occurrunt.

Primum est quod secundum istam responsionem non plus tenemur approbarequod approbat papa quam quod alius episcopus vel alius peritus in scripturis20

sacris noscitur approbare, quia quicquid episcopus vel peritus in litteris sacrisiuste et catholice approbat et nos approbare tenemur eo quod omnem iusticiamet omne quod est catholicum approbare | debemus.Gs p. 909

Secundum quod occurrit est quod si non tenemur approbare quod approbatpapa eciam diffiniendo et determinando sequeretur quod possemus illud repro-25

bare, quod videtur contra quandam constitucionem papalem, quam dicitur papafecisse in ordine Fratrum Minorum, quo cavetur, ut fertur, quod postquam que-cumque | questio fidei deducta fuerit ad apostolicam sedem ex tunc antequamLy f. 251ra

fuerit per ecclesiam determinata nullus frater audeat unam partem vel aliamapprobare, eligere vel affirmare. Si enim postquam questio aliqua fidei in curia30

ceperit agitari nullus debet nec unam partem nec aliam approbare et per conse-quens neutram partem debet reprobare multo forcius illud quod papa approbatnullus debet aliqualiter reprobare.

Magister: Ad primum istorum respondetur quod plus debemus approbare quodpapa approbat quam quod approbat alius quicumque inferior; quia quando papa35

approbat aliquid ‒ nisi simus certi quod errat nullo modo ‒ publice et coramaliis neque assertive neque opinative neque dubitative negare debemus, quamvis‒ si simus certi quod errat contra fidem vel iusticiam ‒ possumus et debeamus incasu illud publice et occulte modis omnibus reprobare. Illud autem quod inferiorpapa, episcopus vel alius, approbat licet non simus certi quod errat possumus40

eciam coram aliis publice dubitative vel opinative negare et contradicere asser-

18 Discipulus] Magister Un; on margin: Obicitur primo Ly. istam responsionem] racionem Ca.duo] 2o Mw. 19 responsionem] racionem Mz. plus] supp. Na. tenemur plus MzLy α. 20 quod2]approbat add. α. quod alius] non approbat aliquis Mz. peritus] em. from perite Ve. 21 sacris1] om.Mw. litteris] scripturis Ly α. sacris scripturis Mz. 22 et1] canonice seu add. Vd. 24 Secundum] onmargin: Secundo Ly. si] om. Mz. approbare] illud add. Ly α. approbat] om. Ly αm. 24 – 25 papaapprobat αp. 25 determinando et diffiniendo (approbat add. Ly) MzLy α. sequitur MzLy α.26 videtur] esse add. Ly. papa] em. to papam Ve; ipse Mz α; om. Ly. 27 quo] qua VeLy; quae Mw.28 questio] om. Na; conclusio MzLy α. fuerit] fuit Ca. apostolicam sedem] fidem apostolicam Ly.29 audiat Un. vel aliam partem Ly. 30 postquam] em. from plusquam Mw. questio … curia]conclusio alia in curia fidei Ly. 31 cepere Na. 32 debet] om. Ca. 33 aliqualiter debet Ly.34 Magister] Discipulus Un; on margin: Ad primam Ly. 34 – 35 Magister … approbat1] multoforcius illus quod papa approbat canc. Ve. 34 approbare] illud add. Ly. 35 quam] illud add. Ly.quod approbat] om. Mz. alius] om. Ly α. inferior] ipso papa add. Ly. 36 nisi] ubi Ca. simus]sumus Un. 36 – 38 nullo … errat] om. Ly αm. 38 simus] sumus Mz αp. 38 – 40 contra … errat] om.αp. 38 debemus Ly αm. 39 illud] isto Mz; illo Ly. omnibus modis Ly αm. probare Ly. 40 papa]om. Ca. episcopus] om. Ly. simus] sumus Mz. possum Mz. 41 eciam] tamen Ca. publice] supp.Na. dubitative] dubitare Ly α. vel] om. Ca. opinative] opinionem Ly αm.

148 3.2 Dialogus


cioni eiusdem, licet si non errat non debeamus asserere pertinaciter contrarium,quia nullum falsum pertinaciter debemus asserere.

Ad secundum dicitur quod si papa eciam diffiniendo et determinando erratcontra fidem vel bonos mores aut iusticiam, et hoc constat nobis, ˹possumus et 45

debemus ipsum apertissime reprobare, sic eciam si quecumque questio fideiincipit in curia ventilari quicumque per scripturas sacras vel determinacionescatholicas ecclesie est certus de veritate˺ potest et debet partem veram ˹eligere,˺approbare et asserere et partem falsam ˹respuere˺ et reprobare. Unde et nonnulliputant quod constitucio illa facta in ordinem Fratrum Minorum a papa ut fertur 50

est hereticalis, sapiens manifeste peiorem heresim que umquam fuit inventa aquocumque heretico ita quod peior heresis inveniri non posset.

Discipulus: In auribus meis recitas quoddam mirabile. Ideo de hoc volo tecumbreviter hic conferre, licet in aliis operibus quorundam potuerimus plurimainvenire quia forte hoc opusculum ad manus aliquorum perveniet qui opera alia 55

non videbunt. Dic ergo breviter secundum predictos opinantes que est illa here-sis pessima quam sapit illa constitucio antedicta et quare est pessima et queabsurditates secundum prefatos opinantes sequuntur ex ipsa.

Magister: Heresis pessima, ut dicunt isti, quam secundum eos sapit constitucioantedicta, est quod papa sic dominatur fidei Christiane ut tota fides Christiana 60

quam Christiani credere astringuntur sic pendet ex approbacione, diffinicione etdeterminacione cuiuslibet pape, quod nullus christianus debet firmiter crederealiquid spectans ad fidem antequam constet sibi quod papa qui pro temporefuerit hoc tenet et approbat. Dicunt autem quod hec heresis pessima est quiasecundum eam papa posset mutare totam fidem et omnes articulos fidei et facere 65

articulos contrarios articulis contentis eciam in Symbolo Apostolorum. Et ita intota fide Chri|stiana nichil esset certum et immutabile sed tota penderet ex vol- Ly f. 251rb

42 debeamus] debemus Na α (exc. Mw). 43 quia] cum Ly. debemus pertinaciter Mz. assereredebemus αm. 44 Ad] on margin: Ad secundam Ly. et] om. Ly; vel α. 45 aut] vel contra Ly α.46 questio] conclusio MzLy α († Ca). 47 inceperit Ly αm († Ca). quicumque] et add. Mz.49 approbare] et prec. Ca. disserere Ly. Unde] Cum Mz. et4] quod Ly α (et supp. Vd). 50 illa]om. Mz. in] inter MzLy α. Minorum Fratrum Ca. ut] om. Un. 51 heretica Ly; et supp. Vd. que]quam α (qua Un). numquam Mw. fuit] em. from fuerit Ca. 52 non potest inveniri nec posset Ly;inveniri non potest nec posset α. possit MzVd. 53 Discipulus] Magister Un. volo de hoc Ly α.54 hic] om. Ly α. quorundam] om. αp (eciam hanc materiam Vd). poterimus Ly α (exc. Un). pluraMzLy α. 55 pervenit ω (em. to perveniet Ve). 56 breviter] om. Vd. opinantes predictos Ca; illasopiniones Un. 56 – 58 que … opinantes] om. Na. 57 illa] om. Ve. 58 absurditas Mz. sequitur Mz;sequentur Vd. 59 Magister] Discipulus Un. 61 – 62 et determinacione seu diffinicione Mz.62 credere firmiter Na. 63 spectandum αp. constat MzCa. sibi constet Ly. 64 autem] enim MzLyα. hec] om. NaMw. 65 posset papa Ly. 65 – 66 fidei … articulos] om. Ca. 66 eciam] om. MzLy α.67 nichil] vel Un. tota2] totum Mz. dependeeret LyMw; pendet Un.

149Liber 2, Capitulum VIII


untate pape. Et ewangelium et totam scripturam divinam posset destruere etfacere contrariam scripturam novam cui omnes Christiani, quamdiu papa vellet,adherere deberent, quam postea totam posset mutare successor ipsius. Et ita70

quilibet papa posset dare Christianis novam fidem quam pro tempore suo etquousque revocaretur per successorem ipsius tenerentur accipere et approbare.Quo nichil peius posset dici contra fidem Christianam. Absurditates autempreter illas quas concludunt per scripturas sequi ex constitucione predicta. Di-cunt plures inferri ex gestis temporis nostri, quarum una est quod nullus Frater75

Minor, quantumcumque literatus et doctus, debet amodo asserere nec approbarequod mundus non fuit ab eterno nec eciam quod fuerit ab eterno. Alia est quodnullus Frater Minor debet approbare amodo quod in divinis sit aliqua distinccioin personis. Alia est quod nullus eorum debet approbare quod homo quantum-cumque iustus non convertitur in divinam essenciam, quemadmodum in sacra-80

mento altaris panis convertitur in corpus Christi. Alia est quod nullus eorumdebet asserere amodo quod nec beatus Petrus nec alius ‒ aliquis ˹homo qui none˺st Christus verus deus et verus homo ‒ ˹non crea˺vit stellas nec quod sine talihomine deus ˹sciret˺ quicquam facere. Alia est quod nullus eorum amodo debet˹asserer˺e quod creature dei non sunt purum nihil. Quod ˹omnes˺ iste absurdi-85

tates et alie quamplures consimiles sequantur ex constitucione predicta probantex hoc quod omnia predicta et plurima consimilia absurdissima opinabaturquidam magister in theologia de ordine Fratrum Predicatorum, Aycardusnomine nacione Theutonicus, de quibus accusatus fuit primo vel denunciatusArchiepiscopo Coloniensi in cuius curia datis auditoribus Aycardo predicto90

prescripta et alia consimilia ventilata fuerunt. Qui postea veniens in Avinionemassignatis sibi auditoribus se predicta docuisse et predicasse non negavit. Proquibus non fuit dampnatus nec asserciones sue prescripte et alie statim damp-nate fuerunt sed cardinalibus fuerunt tradite ut deliberarent an essent inter here-

68 Et] sic add. Ca. divinam] om. Ly. 69 scripturam contrariam α. novam scripturam contrariamLy. 70 postea totam] tamen Ly; post tamen Mw. posset totam Na. ipsius] suus Ly α. 71 fidem]legem Ly α. 72 ipsius] ipsam Ly. 73 Absurditas Na; Discipulus prec. Mw. autem] quampluresadd. LyMw. 74 quas] om. MzLy. scripturas] posse add. Ly αm. 75 nostri] em. from in Mw.77 fuit] fuerit Un. nec … eterno2] om. αm. fuerit] fuit Un. 78 deberet Ly α (exc. Ca); asserere veladd. Ca. sit] fiat Un. 82 nec1] om. Ly αm; beatus Iohannis add. Ca. nec2] aut Ca. aliquis aliusMzLy α. homo] amodo α († Ca; om. Vd). 84 deus] dominus α (exc. Mw). amodo] om. α. 85 pureMzUn. nihil] vel MzVd; em. from vel Mw. Quod] Quia Mz α; on margin: Probatur exemplo Ly.iste] ille LyMw. 86 alie quamplures] quamplurime alie Ly. quamplurime α; et alie add. αm.sequantur] se consecuntur Mz; sequuntur Ly α. constitucione] racione Mz. 87 plurima consimilia]alia similia Ly. absurdissima] opinatur seu add. Vd. 87 – 88 opinabatur quidam] quod Mz.88 magistri Vd. Fratrum] minorum vel add. α. 88 – 89 nomine Aycardus Ly. 89 nacione] om. Ly.vel denunciatus primo fuit Ca. denunciatus] epo. add., but canc. Na; et primo add. LyMw.90 cuius curia] curia cuius Ca. auctoritatibus Un. dicto Aycardo Vd. 93 sue] predicte add. Mz.predicte αp. 94 fuerunt tradite] tradite fuerunt Lyα. 94 – 95 inter hereses essent Ly.

150 3.2 Dialogus


ses computande. Preceptum eciam fuit quibusdam magistris theologie ut super 95

hoc communem deliberacionem haberent. Et ita notorium est quod omnes asser-ciones prefate et plures alie consimiles predicti Aycardi in curia agitate fueruntnec postea papa aliquis determinavit questiones easdem. Ergo de omnibus necunam partem nec aliam debet aliquis Frater Minor eligere vel approbare seuaffirmare. Et con|similiter si in curia ventilaretur an Christus fuerit natus de Ly f. 251va

virgine vel an beata Maria fuerit virgo post partum aut an resurreccio corporumsit futura vel aliquid consimile non licebit Fratri Minori asserere unam partemnec aliam.

|Capitulum IX Gs p. 910

Discipulus: De ista constitucione papali ‒ ut fertur quomodo potest variis modisexcusari et quomodo omnes excusaciones viis quamplurimis impugnantur etdemonstrative, ut videtur, pluribus reprobantur ‒ in quodam opere cuiusdampotero invenire. Ideo nolo hic de ipsa plura audire. Dic itaque quomodo ad 5

secundam racionem positam superius, c. 6o, respondetur.

Magister: Respondetur quod quia imperator non requisivit reges et alios utAd argtum 2m

c. 6o positum recognoscerent eum superiorem suum, ideo illi qui parati fuissent recognoscereimperatorem superiorem suum, si hoc eis patenter fuisset ostensum, per ignoran-ciam sufficienter de omni peccato excusandi fuerunt. Cum autem dicitur quod 10

reges et principes de bono communi summe debent esse solliciti et per conse-quens summe debuerunt esse solliciti an essent imperio Romano ex quo bonum

95 eciam fuit] fuit eciam Mw. in theologia MzLy α. ut] em. from et Mw. super] similiter Vd.96 hoc] hec LyMw; om. αp. communem] omnem Na. 97 Aycardi predicti MzLy α. 98 aliquid Na.easdem] seu conclusiones predictas Ly α (predictas Ca). 99 vel] nec Ly. 100 in] supp. Na. fuerit]fuit MzLyVd. fuerit natus] natus fuit α (exc. Vd). 101 virgine] an a (om. Un) beata Maria add. Mzαp. fuerit] fuit Mz. virgo fuerit Mw. post partum aut] vel Ly. aut] supp. . corporum] mortuorumLy αm. 102 aliquod Ly. ■■200rb Ca■■. simile LyMw. ■Ca■. licebit Fratri Minori] liceret MzLyαm; deberet αp. asserere] nec add. MzLy α. 1 Capitulum IX] in quo respondetur ad secundam ettertiam rationes supra ca. VI adductas add. Ly; om. α (c. 9 supp. Vd). 2 Discipulus] om. Ca; onmargin: Cap. IX Ly. illa Un. papali] pape MzLy α. fertur] formatur Ly; fruetur Un. quomodo]questio Ly. modis variis Ve. 4 demonstrative] deterius MzLy. plurimum Mz. reprobantur] utadd. Ly. 5 nolo] supp. Mw; volo Un; on margin: Ad 2m racionem eiusdem 6 c. supp. Vd. nolo …audire] hic plura de ipso audire non cupio Ly. hic] om. Na. plura de ipsa (ipso Ca) α. plus Na;plurima Mz. itaque] ergo αm; ita Un. 6 racionem secundam Na. responsionem positam 6o c.superius Mz. 6o c. positam superius Ly α. 7 Text on margin: om. MzLy α. non] supp. Mw.8 cognoscerent Na. suum superiorem Ly. ideo illi qui] et ideo si illi em. from si ideo illi Mz; etideo si illi Ly. 8 – 9 ideo … suum] om. α. 9 suum superiorem MzLy. 10 sufficienter] om. Mz.peccato] non supp. Vd. fuerunt] fuissent Ly. 11 summe] om. Ly αm. 12 debuerunt summe Ly.debuerunt esse summe Ca. solliciti] querere add. Ly. Romano imperio Ly α. ex] a MzLy α.12 – 13 dependet bonum commune Ly αm.

151Liber 2, Capitulum IX


commune dependet subiecti, dicitur quod licet debeant esse summe solliciti debono communi non tamen tenentur esse summe solliciti de omni eo quod spectatad bonum commune et quod leviter ab eis sciri non potest, presertim quando15

non inveniunt sapientes qui eos de hoc admoneant. Et ideo licet ex universaliimperio dependeat bonum commune quia tamen reges plures et principes acmulti alii layci non poterant leviter scire se esse subiectos imperio nec imperatorde hoc requisivit eosd˹em nec sapientes˺ eos monebant ut de hoc essent soll˹ic-iti. Sed contrarium˺ asserebant multi qui pro sapientibus h˹abebantur.˺ Ideo non20

tenebantur de hoc esse solliciti.

˹Discipulus: Dic˺ quomodo ad racionem terciam respondetur.

Magister: Respondetur ˹quod licet˺ summi pontifices debeant instruere et do˹- Ad argtum 3m

c. 6o positumcere˺ reges et principes de hiis que spectant ad fidem et iusticiam et bonosmores non tamen tenentur de omnibus talibus eos instruere quia non possunt et25

nullus ad impossibile obligatur. Et ideo sufficit summis pontificibus iustis etsanctis instruere eos de illis que magis utilia et necessaria erant pro temporibussuis, quia doctrina peritorum et prelatorum debet qualitati temporis convenire.Propter quod quia temporibus plurimum summorum pontificum erat magis utileet necessarium reges et principes ac laycos alios instrui de aliis quam quod30

essent imperio Romano subiecti. Ideo non tenebantur illis temporibus ipsos dehoc instruere, presertim cum imperatores non requisiverunt alios quod eos |Ly f. 251vb

superiores suos recognoscerent. Et forte tunc expediebat illam veritatem tacerequamvis numquam expediverit asserere contrariam falsitatem. Ex hiis patetquod secundum istos multi recusabant subdi Romano imperio qui tamen in hoc35

mortaliter non peccabant quia ignorancia probabilis excusavit eosdem.

13 subiecti] esse add. Mw; esse prec. Un. summe debeant esse LyUn. solliciti summe Vd.14 tamen] om. Ca. omni] communi Mz. 15 commune] om. Ca. sciri] sci. (=sancti?) add. Na.quando] cum Ly. 16 inveniuntur MzLy αm; invenirentur αp. de] ad MzLy α. 17 dependebat Mz. etprincipes plures Ly αm. 18 poterunt αp. imperio] imperatori Ly. 19 de1] ad Ly. eosdem] eosLyMw. eos] om. αp. 19 – 20 solliciti] per ignoranciam excusantur add. Ly. 20 non] supp. Mw.20 – 21 tenebantur de hoc non Ly. 22 ad … respondetur] respondetur ad racionem Mw. 23 Text onmargin: om. Mz α (Ad 3am racionem eiusdem c. supp. Vd); Ad tertiam Ly. debebant MzLy α. 24 adfidem] om. Mz. 25 tamen] om. Mw. tenentur tamen Ly. eos de omnibus talibus α. possent Ly α.26 suffecit α (exc. Ca; sufficiebat Vd). iustis] in licitis Ly; em. from iniustis Mw. 27 eos] illos Ly.eos de] eosdem αp. 28 temporum Ly αm. 29 Propter quod] Propterea enim LyMw. plurium Mz;plurimorum Ly α. 30 laycos alios] alios laycos Mz α (exc. Mw). instrui de aliis] aliis instrui MzLyα (em. from in hiis instrui Mw). 31 Romano imperio Ly α. Ideo] om. MzLy α. ipsos de] illos in Ly.32 non requisiverunt] om. Un. requisiverint VeCaVd. alios] superiores add. Mz α (on margin: al.principes Vd); inferiores add. Ly. quod] quos Na. eos] supp. Vd. 33 suos superiores MzVd.expediebant Mz. 34 expedivit Ly. contrariam] contra illam Mz. patet] ad racionem add. Ly.35 istos] illos Ca; ipsos Mw. tamen in] cum Na. 36 non peccabant mortaliter Ca. excusat Mz.eos Ly.

152 3.2 Dialogus


Et per hoc respondetur ad ultimum quod tangitur in eodem capitulo, quiamulti qui de iure sunt subiecti Romano imperio et tamen nolunt subdi eidemiuste possident illa que possident, quia sunt bone fidei possessores, credentesiuste et licite possidere et dominium verum habere. Et ideo iuste et licite possunt 40

eadem dare et de eis elemosinas et oblaciones et sacrificia facere. Clerici eciamqui putant eos iustos possessores, si non laborant ignorancia crassa et supina,possunt ab eis elemosinas, sacrifica et oblaciones recipere. Et cum dicitur talesnichil possident iure imperatoris, respondetur quod eciam iure imperatoris quo-dammodo possident, licet huiusmodi bone fidei possessores hoc ignorent, quia 45

propter hoc quod sunt bone fidei possessores auctoritate eciam iurium imperial-ium possunt multa prescribere et usurpare et per continuacionem temporis do-minium verum acquirere.

Capitulum XDiscipulus: Hactenus quesivimus an cuncte mundi regiones imperatori sintsubiecte. Et intelligo de illis que ad iurisdiccionem temporalem seu patrimoniumecclesie minime spectant. Nam de illis que spectant ad patrimonium ecclesie intercio huius erit sermo, de quibus eciam in tractatu De potestate pape et cleri 5

plura poterimus invenire. Nunc autem ad personas que non sunt de iurisdiccionetemporali ecclesie descendamus. Et primo videamus de malis quam ˹potestatemvidelicet super malos habeat imperator an scilicet imperator pro omni criminepossit punire malos sibi subiectos. Et quia, sicut tactum est supra 3o c. huiussecundi, criminum quedam sunt ecc˺lesiastica et quedam secularia, ˹inquiramus 10

37 eodem] eo Vd. 38 subiecti] subditi LyMw. imperio] supp. Mw. eisdem Un. 39 illa] ea Ly αm.credentes] se add. MzLy α. 40 iuste et licite1] licite et iuste Ca. et2] supp. Mw. 40 – 41 Et … facere]facere canc. Ve. 40 ideo] non Un. iuste2 … licite2] licite et iuste Ca. 41 eadem] ea Ly α. eademdare] dare ea Ca. eleemosynam Ly. et oblaciones] om. LyMw. 41 – 42 eciam qui] quoque α(quoque qui Ca). 42 eos] eo Mz. 43 accipere Ly α (exc. Ca). cum dicitur] conceditur Vd.43 – 44 nichil tales Ly α (vel tales Un; quod tales Vd). 44 imperatoris1] imperatorum Ly αm

(Romanorum add. Ca). eciam] vel Mz; ymo Ca. 45 licet] quia Ly; om. αp (hec Un). fidei] suntadd. Ly. hoc] om. Na; quod hec Vd. hoc ignorent] om. Ly. ignorant Mz α (exc. Ca). 47 possunt]eciam add. α. temporum Ly. 47 – 48 verum dominium Ly. 48 acquirere] habere Mz. 1 CapitulumX] inquirit de potestate imperatoris super malos, utrum imperator possit pro quocumque criminepunire, et recitat tres opiniones: secunda ponitur ca. XI et tertia ca. XIII, et ad probationes minorisrationis in V ca. adducte respondetur infra capitulo XVI et XVII et XVIII add. Ly; om. α (10 Ca; cam

10m supp. Mw; c. 10 supp. Vd). 2 Hactenus] on margin: Cap. X Ly. inquisivimus Ly. regiones]naciones Mz. sunt Un. 3 illis] istis Mz. 4 ecclesie1] supp. Vd. ecclesie patrimonium Ly.5 huiusmodi Mz. quibus] quo Mz. eciam] om. Ly. tractatu] pape add. Vd. 8 videlicet] canc. Ve.habet imperator super malos Ly. habet Ly α († Ca). scilicet] videlicet MzLy α († Ca). 9 sicut] om.Na. 3o c.] ca. III Ly. 10 secundi] et Mw († Ca). et] om. Ly αm.

153Liber 2, Capitulum X


hi˺c solummodo de criminibus secularibus, ˹quia˺ de criminibus ecclesiasticistractabimus in tercio huius. Cupio itaque inquirere an imperator valeat punireomnes sibi subiectos pro quocumque crimine seculari quod non est ecclesias-ticum.

Magister: Circa hoc sunt diverse sentencie. Una est quod non pro omni crimine15

seculari potest imperator punire omnes sibi subiectos. Quod tali racione pro-batur: Idem pro eodem crimine non est puniendus a diversis iudicibus quorumunus non est sub alio et qui non habent ab aliquo uno et eodem principe potes-tatem. Ex hoc enim posset periculosa conten|cio et sedicio inter | ipsos iudicesLy f. 252ra

Gs p. 911 exoriri dum uterque vellet ad suum forum trahere criminosum, quod tamennequaquam fieri posset. Sed ad iudicem ecclesiasticum spectat punire crim-inosos pro diversis criminibus secularibus. Ergo pro illis criminibus non debetimperator punire eosdem. Maior istius racionis videtur de se patens, minor persacros canones videtur aperte posse probari. Ex concilio enim Iohannis pape, ut Concilium

habetur Extra, De officio iudicis ordinarii, Perniciosa, sic habetur: “Habeant25

igitur episcopi singularum urbium in suis diocesibus liberam potestatem adulte-ria et scelera inquirere ulcisci et iudicare.” Ex quibus verbis colligitur quodomnia crimina secularia sunt per episcopos punienda, tum quia adulterium estcrimen seculare cum eciam apud infideles et sola lege nature contentos crimenputetur, tum quia indistincte dicit: “et scelera”. Ergo omnia scelera intelligit.30

Item Innocencius tercius, ut habetur Extra, De iudiciis, Novit, ait: “Nullus qui Innocencius

sit sane mentis ignorat quin ad officium nostrum spectet de quocumque peccatomortali corripere quemlibet Christianum et si correccionem contempserit per

11 hic] hoc Mz α († Ca). solum Ca. 12 huiusmodi Mz; secundi add. Ly. 13 sibi] om. Ly.subditos Ve. crimine] om. α (exc. Vd; supp. Mw). 15 Circa] on margin: Opinio Ly, prima opinioMw. est] scilicet supp. Mw. 16 omnes] om. Na. subiectos sibi Un. subditos Mw. Quod] Pro Un.17 Idem] on margin: Probatur Ly. a diversis iudicibus puniendus Ly α. 18 et1] om. Mz α; vel Ly.habet Mz. aliquo] om. Ca. 19 enim] ut patet add. Ly. et sedicio] om. Mz. 20 oriri Ly. 21 Sed] onmargin: Minor Ly. 23 eosdem] et add. Un. istius] huius Ly. se] om. Un. patens] et add. Mw.minor] bor (?) Mw; vor (?)Un; on margin: Probatur minor, Primo Ly. 24 aperte] om. Ly α. Text onmargin: Consilium Na; om. MzLy α. consilio NaMzLy α (exc. Ca). enim] om. Ca. 25 ordinarii]sic habetur add., but canc. Vd. Perniciosam ω α (c. perniciosa qm. in pluribus em. from peritos qm.in pluribus Mw; c. perni. em. from perni. Un; c. perniciosam Ve); c. prec. α (exc. Ca). habetur2]legitur Ly. Habeant] Habent Ly. 26 igitur] sibi Mz; enim Ly. potestatem liberam Ly; superiorempotestatem et liberam α (et liberam Un; potestatem add. Vd). 26 – 27 adulteria] vel ultima Mz α (exc.Vd; ad ultima Ca; vel adulteria em. from vel ultimam Mw). 27 inquirere et scelera Ly α. 28 tum]om. Ly. adulterium] ad ultimum α (exc. Vd; em. to adulterium Mw 28 – 29 est crimen seculare] om.Ly αm. 29 cum] tum Mz; quod Ly α. nature] crimen add. Un. 29 – 30 crimen putetur] putaturcrimen Ly. 30 et] om. Ca. Ergo] et add. Mw. scelera2] om. Ca. 31 Text on margin: om. Mz α;Secundo Ly. ut] supp. Na. Extra] supp. Na. iudiciis] c. supp. Mw add. Vd. Novit] om., in c.Novit supp. Un. 32 sit] se Na. quin] quoniam MzLy α. spectat Mz α (pertinet Un). 32 – 33 mortalipeccato Un. 33 corrigere MzLy α. quemlibet] quemcumque Ly.

154 3.2 Dialogus


districcionem ecclesiasticam cohercere.” Ex quibus verbis colligitur quod quili-bet Christianus pro quocumque crimine est per iudicem ecclesiasticum punien- 35

dus.

Item Calixtus papa, ut habetur 24a, q. 3a, c. Si quis Romipetas, ait: “Si quisRomipetas et peregrinos et apostolorum limina et aliorum sanctorum oratoriavisitantes capere seu rebus quas ferunt spoliare, mercatores novis theloneorumet pedagiorum exaccionibus molestare temptaverit, donec satisfecerit, commu- 40

nione careat Christiana.”

Item ex consilio Agathensi, ut legitur eisdem causa et questione, c. Itaque, sichabetur: “Itaque censuimus homicidas et falsos testes a communione ecclesias-tica submovendos nisi penitencia satisfaccionis crimina diluerint admissa.” Exquibus patet quod capientes, eciam laycos, spoliatores qui theloneis et pedagiis 45

molestant indebite mercatores, homidice et falsi testes per iudicem ecclesias-ticum puniuntur et tamen constat quod ista sunt secularia crimina.

˹Item iudex ecclesiasticus punit incendiarios, 23a, q.˺ ultima, ˹Pessimam. Itempunit illos qui filios suos occidunt, Extra, De his qui filios occiderunt, De infan-tibus,˺ et eos qui exercent torneamenta, ˹Extra, De torneamentis,˺ c. Felicis et c. 50

Ad audienciam, et sagittarios, ˹Extra,˺ De sagittariis, c. uno, et stuprum, Extra,De adu˹lteriis˺ et stupris, c. 1o, et adulterium, eodem c., per totum, et rap˹tores,˺Extra, De raptoribus, c. 1o, et tamen ista sunt crimina secularia. Ergo criminasecularia sunt per iudicem ecclesiasticum punienda.

Quod eciam ex auctoritatibus scripture divine videtur posse probari. Ait enim 55

veritas ipsa Matthei 18o: “Si peccaverit in te frater tuus vade et corripere eumMattheus

inter te et ipsum solum. Si te audierit lucratus eris fratrem tuum. Si autem non te

34 districcionem] em. from discrecionem Vd. cohercere] collore (?) Un. 35 quocumque] quolibetLy α. 37 Item] on margin: Tertio Ly. Romipetas] om. Ly α. 37 – 38 ait … Romipetas] om. Mz.39 quas] que Mz α (exc. Ca). spoliare] spoliatores Mz; et add. Ly. mercatores] om. Vd.heloneorum Na; theoloneorum Mz α (exc. Un; theoloniorum Ca). 40 pedagiorum] em. frompedagogiorum Un. 40 – 41 communione] ne Un. 42 Item] on margin: Quarto Ly. concilio VeCa.Agatensi NaLy α. 43 censuimus] censum Ve; censuerimus Mz; sanccimus Ca. homicidas]huiusmodi notores Mz. 44 penitencia] em. from ipsius Mw. satisfaccionis] et satisfactione Ly.diluerunt Mw. 45 quibus] his Mz α (hoc Ca); etiam add. Ly. sapientes Mz. spoliatores] et add. Ly.qui] om. α (et qui supp. Vd). theoloneis MzLy α. 46 per] supp. Mw. 47 ista] ipsa Ly. 48 ultima]superius (?) Ca; c. add. MzLy α († Ca). Pessimam] possessores Mw († Ca); pessimo αp. 49 suos]om. Ly αm († Ca). occidunt suos Vd. his] illis Ly αm († Ca). 50 eos] eis Vd. Felices Mz; Feliciterα (exc. Mw). 51 stuprum] stupra Ly α. 52 et2] c. add. LyVd supp. Mw. eodem c.] et c. Mz α(above: quam supp. Mw); om. LyVd. 54 secularia] em. from ecclesiastica Mw. 55 Quod] onmargin: Minor probatur auctoritatibus sacre scripture Ly. eciam] om. αp (supp. Vd); sunt add. Un;sic add. Vd. divine (supp. Ca) scripture Ly αm. 56 ipsa] om. Ly. Text on margin: om. VeMzLy α.18o] c. add. αp. 56 – 60 vade … publicanus] etc. Ly α. 57 te non Mz.

155Liber 2, Capitulum XI


audierit adhibe tecum adhuc unum vel duos ut in ore duorum vel trium testiumstet omne verbum. Quod si non audierit eos dic ecclesie. Si autem ecclesiam nonaudierit sit tibi sicut ethnicus et publicanus.” Ex quibus verbis colligitur quod ad60

ecclesiam spectat eciam de peccatis que committuntur in proximum que constatesse secularia quemlibet corrigere Christianum.

Item apostolus 1a Corinthiorum 6o reprehendit Corinthios | qui litigabant apudLy f. 252rb

iudices infideles qui erant seculares et quia deserebant iudicium ecclesie quedebuit iudicare inter fratrem et fratrem, eciam de secularibus dicens: “Nescitis65

quoniam angelos iudicabimus? Quanto magis secularia?” Ergo de secularibusspectat ad iudicem ecclesiasticum iudicare et per consequens per iudicem eccle-siasticum sunt criminosi eciam pro criminibus secularibus puniendi.

Capitulum XIDiscipulus: Recita sentenciam contrariam.

Magister: Alia sentencia est quod ad imperatorem et iudicem secularem solum-modo spectat pro criminibus secularibus plectere criminosos illos, videlicet quiiudicibus secularibus sunt subiecti.5

Discipulus: Ista sentencia duo asserit. Primum est quod ad iudicem secularemspectat punire huiusmodi criminosos. Secundum est quod hoc non spectat adiudicem ecclesiasticum. Primo ergo allega pro primo.

Magister: Quod ad iudicem secularem spectet punire huiusmodi criminosos tamauctoritatibus sacre scripture quam canonibus videtur posse probari. Apostolus10

enim loquens de potestatibus secularibus ait ad Romanos 13o: “Principes non Paulus

sunt timori boni operis sed mali. Vis autem non timere potestatem bonum fac et58 unum] testem add. Mz. testium] om. Mz. 59 eos] om. Mz. 60 verbis] om. Ly. 61 peccatis] em.from potestate Mw. que1] qui Mw. constant MzMwUn. 63 1a] 2a LyCa; em. from et Mw. ad Cor.MzLy α (exc. Ca). qui] quia Na; quod Mz. 64 et] em. to ut Mw. deserebant] non deferebant Ly.65 fratrem2] et add. Un. eciam] on margin: Ultimo Ly. 66 angelos iudicabimus] om. Un.66 – 67 secularibus spectat] seculari (eodem supp. Mw) pertinet Ly αm. 68 eciam] om. Ly.1 Capitulum XI] in quo ponitur secunda opinio contraria prime secundum quod ad secularemiudicem et non ad ecclesiasticum spectat iudicare de criminibus secularibus add. Ly; om. α (11 Ca;c. 11 supp. Vd). 2 Recita] on margin: Cap. XI Ly. 3 Magister] om. VeUn; on margin: Opinio Ly.ad] om. Mz. 4 complectere Mz α (exc. Ca). illos criminosos Ca. videlicet] scilicet Un.5 iudicibus] criminibus Ly αm. sunt] om. Un. 7 huius Ve. huiusmodi criminosos] criminososhuiusmodi tantum α. criminosos] tantum add. Ly. non] om. Mz. 8 ecclesiasticum iudicem Ly.Primus Mw. 9 Quod] on margin: Probatur prima pars Primo Ly. spectat MzLy α. huius Ve.10 quam] sacris add. MzLy α. posse] om. Un. probari] quod crimina precipue secularia perseculares iudices sunt plectenda add. Vd. 11 Text on margin: Apostolus Na; om. MzLy α. 12 sunt]om. Mz. 12 – 15 timori … agit] etc. Ly α (timore boni operis sed mali Vd).

156 3.2 Dialogus


habebis laudem ex illa. Minister enim dei est tibi in bonum. Si autem male fe-ceris time. Non enim sine causa gladium portat. Dei enim minister est iudex iniram ei qui malum agit.” 15

Item beatus Petrus canonica sua 1a, c. 2o ait: “Subiecti estote omni creaturePetrus

propter deum sive regi quasi precellenti sive ducibus tamquam ab eo missis advindictam malefactorum.” Ex quibus auctoritatibus videtur aperte probari quodcrimina precipue secularia per seculares iudices sunt plectenda quod in sacriscanonibus videtur ostendi: 20

Nam ex consilio Turonensi 3o, ut legitur 23a, q. 5a, c. Incestuosi, sic habetur:“Incestuosi, patricide, homicide multi apud nos reperiuntur; sed aliqui ex illisConsilium

nolunt sacerdotum admonicionibus aurem accommodare, volentes in pristinisperdurare criminibus. Quos oportet per secularis potencie disciplinam a tamprava consuetudine coherceri.” 25

Item Ciprianus in nono genere Abusionum, ut habetur eisdem causa et ques-tio, c. Rex ait: “Rex debet furta cohibere, adulteria punire, impios de terraperdere, patricidas et periuros non sinere vivere, filios suos non sinere impieagere.” Ex quibus aliisque quampluribus colligitur quod huiusmodi crimina sunta iudicibus secularibus punienda. 30

|Capitulum XII Gs p. 912

Discipulus: ˹Ia˺m manifestum puto ad seculares iudices pertinere punire procriminibus secularibus criminosos sibi subiectos, ut pro hoc non curem pluresallegaciones audire. Ideo nitere alle|gare pro secundo, scilicet quod ad iudices Ly f. 252va

ecclesiasticos non spectat punire huiusmodi criminosos. 5

13 dei] canc. Na. 13 – 14 tibi … est] om. Na. 14 iudex] vindex Mz. 16 – 18 Item … probari] om. αp

(qui Un). 16 Petrus] in add. Ly αm. ait] om. Ca. Text on margin: om. VeMzLy α. 16 – 18 omni …malefactorum] etc. αm. 16 creature] humane add. Ly. 18 aperte] posse Ly. 18 – 19 quod …plectenda] om. Vd. 19 quod] et, on margin: Secundo Ly; em. from et Mw. in] eciam MzLy α.21 Nam] ut habetur Ly. ex consilio] (gap) ab Mz. concilio Ve αm. 3o] om. Ly; supp., Mw. ut] om.NaUn; et prec. Mw. 23a] em. from 13a Un. 22 Text on margin: om. VeMzLy α. 24 secularem Ly;seculares αm (em. to secularis Mw). 26 Cyprianus Ly α (exc. Ca). nono] supp. Mw. ut] om. LyMw.easdem Ca. et] 1 ω; om. Mz; supp. Ca. 26 – 27 questio] 1 add. Mw. 27 c Rex] om. Vd. 28 sinere2]om. α. 29 huius Ve. 30 a] om. α (exc. Vd). secularibus iudicibus Ca. 1 Capitulum XII] probatquod non spectat ad iudicem ecclesiasticum criminosos punire et hoc tribus rationibus ad quasrespondetur infra ca. XIX unica responsione add. Ly; om. α (12 Ca; c. 12 supp. Vd). 2 Iam] NamUn; on margin: Cap. XII Ly. 3 secularibus criminibus Un. ut] ideo Ly; nec Mw. curo LyMw.4 secundo] on margin: Secunda pars Ly. scilicet] videlicet Mz; om. LyMw. 5 huius Ve.

157Liber 2, Capitulum XII


Magister: Hoc auctoritatibus sanctorum patrum videtur posse ostendi. Hocenim Augustinus super Amos prophetam, et ponitur 23a, q. 5a, c. Sunt quedam,videtur asserere, ait: “Sunt quedam enormia flagicia que pocius per mundi iu- Augustinus

dices quam per antistites et rectores ecclesiarum vindicantur, sicut est cum quisinterficit pontificem apostolicum, episcopum, presbyterum sive diaconum.10

Huiusmodi reos reges et principes mundi dampnant. Ergo non sine causa gla-dium portant qui talia scelera diiudicant. Sunt autem maxime constituti propterhomicidas, raptores, ut et illos dampnent et alios suo timore compescant.” Exquibus verbis patet quod raptores et homidice non sunt per iudicem ecclesias-ticum puniendi. Et consimili racione nec alia crimina secularia debent puniri per15

ipsum.

Amplius omnia secularia crimina videntur per eundem iudicem punienda. Etqui ab aliquibus eorum plectendis excluditur, de nullis eorum iudicare licitepotest. Sed aliqua secularia crimina que morte aut truncacione membri vel effu-sione sanguinis sunt plectenda per ecclesiasticum iudicem minime iudicantur,20

Extra, Ne clerici vel monachi secularibus negociis se immisceant, c. Clericis etc. Sentenciam, et Extra, De raptoribus, In archiepiscopatu, et 23a, q. ultima,Hiis a quibus, et dist. 51a, Aliquantos. Ergo nec alia secularia crimina sunt perecclesiasticum iudicem punienda nisi super criminosos iurisdiccionem habeatsecularem.25

Rursus puniciones criminum secularium inter curas seculares et negocia sec-ularia computantur. Sed iudicibus ecclesiasticis cure seculares et negocia sec-ularia sunt interdicta, teste apostolo qui 2e Timothei 2a ait: “Nemo militans deo Paulus

implicat se negociis secularibus”. Cui concordat canon apostolorum ex quo, ut

6 Magister] om. Ve; on margin: Probarur primo Ly. patrum sanctorum Un. ostendi] probari Ly.7 5a] XXV Ly; em. from 21o Mw. c] om. Ly αm. quidam Mz α. 8 asserere] qui sic add. Ly α. ait]enim add. Ve. Text on margin: om. VeMzLy α. que] qui Mz. 9 sicut] sic Mz. est] om. Ly; enim α.10 presbyterum episcopum LyMw. 11 Huius Ve. reos] om. Mz; res α. mundi] om. Un. 12 portatMz. diiudicat Mz; vindicant Ly; em. from vindicant Mw. autem] enim MzLy α. 12 – 13 propterhomicidas raptores] om. Na; constituti add. Ve. 13 homicidas] et add. Vd. ut] unde supp. Mz; undeα. istos Mz. dampnant Mz α. et2] ut Ca. alios] scilicet add. Mz α (exc. Ca). timore] em. fromnomine Mw. 14 et] om. Un. 15 simili Ly; em. from simili Mw. nec] omnia Ly; om., omnes supp.Mw. secularia] non add. Ly. 15 – 16 per ipsum puniri Ly. 17 Amplius] on margin: Secundo Ly.crimina secularia Ly α (exc. Vd). videntur] unde et Un. 18 Et qui hic em. from Et hic Mw. eorum2]aliis Mw. licite iudicare Ly αm. 19 crimina] scilicet add. MzLy α. 20 iudicantur] vindicentur Mz;vindicantur Ly α. 21 secularibus negociis] om. Mz. se immisceant negociis Ly α (exc. Vd). c1]supp. Mw. Clericos Mz; Clerici Ly. 22 et1] om. MzLy α. et2] om. Mz α. ultima] c. add. Mw.23 et] om. MzLy α. 51a] 1a Mz α. Nec ergo Ca. 24 iudicem ecclesiasticum Mz. habeant αm.26 Rursus] on margin: Tertio Ly. criminum] omnium Ly; em. from omnium Mw.27 – 28 computantur … secularia] om. α. 28 qui] quia Vd. 2e] om. Ly; prima supp. Mw. ad Thim.Ly α. 2a] 1a Mz. Text on margin: om. MzLy α. 29 implicat … secularibus] etc. αm (supp. Mw). ut]om. Ly.

158 3.2 Dialogus


legitur dist. 88o, c. Episcopus, sic habetur: “Episcopus aut sacerdos aut di- 30Canon

aconus nequaquam seculares curas assumat; sin aliter deiciatur.” Et ex concilioCarthaginensi 4o, ut in eadem dist., c. Episcopus legitur, sic habetur: “EpiscopusConcilium

nullam rei familiaris curam ad se revocet, sed leccioni et oracioni et verbopredicacionis tantummodo vacet.” Et beatus Ciprianus, ut habetur 21a, q. 5a, Hiqui, ait: “Hi qui in ecclesia domini ad ordinacionem clericorum promoventur, in 35Ciprianus

nullo ab administracione divina avocentur, ne molestiis vel secularibus negociisalligentur nec ab altaribus et sacrificiis recedant sed die ac nocte celestibusrebus ac spiritualibus serviant.” Ex quibus aliisque sacris canonibus qui ponun-tur dist. 88a, c. Decrevit et c. Consequens et c. Perlatum, et Extra, Ne clerici velmonachi secularibus negociis se immisceant, c. 1o et c. Sed nec procurationes et 40

c. Clericis, et Extra, De vita et honestate clericorum, c. Clerici, et 21a, q. 3a, c.1o et c. Placuit et c. Cip˹rianus et˺ c. Sacerdotum colligitur quod iudices eccl˹e-siastici curis˺ et negociis secularibus | se immiscere n˹on debent.˺ Ergo ad ipsos Ly f. 252vb

non spectat de criminibus se˹cularibus˺ iudicare.

Adhuc iudiciarius ordo confund˹itur si˺ unicuique iudici sua potestas non 45

servatur. Et per consequens qui iudicare presumit illos qui ad alium iudicemspectant, tamquam mittens falcem suam in messem alienam, iudiciarium or-dinem confundit et potestatem alterius turbare et impedire conatur. Quod sacricanones detestantur, dist. 96a, c. Cum ad verum, et Extra, De iudiciis, Novit, etExtra, De privilegiis, Sicut in iudiciis. Cum ergo criminibus secularibus irretiti 50

per secularem iudicem sint plectendi, eos iudex ecclesiasticus punire non debet.Sed eos debet relinquere secularibus iudicibus puniendos, quemadmodum papacausas seculares iudicibus secularibus ‒ ne videatur iuribus ipsorum detrahere ‒

30 88o] LXXXIIII Ly. Text on margin: om. MzLy α. aut2] om. Ly. 31 vires assumant Ly. sin] si Mzαm; sed αp. consilio NaMzLy αp. 32 Cartaginensi (em. from Cartinaginensi Ca) CaVd 4o] supp.Mw. 4o ut] om. Ly. legitur] om. MzLy α. Text on margin: Consilium Na; om. MzLy α.33 leccioni et] elemosinis Mw. 33 – 34 et verbo predicacionis] om. Vd. 34 vacet] em. from beatiMw. Cyprianus Ly α. habetur] legitur Ly α. 21a] 23a αp. 5a] c add. Ly α (prec. Un). 35 Text onmargin: om. MzLy α. Hi] om. LyMw. qui2] om. Un. domini] dei αp. ordinacionem] ordinem Ly(ornem Mw). 36 ab] om. MzMw. administracionem divinam Mw. revocentur Mz; advocenturLyCa; anoscentur Un. ne] nec Ly; ut αp. 37 nec] em. from ut Mw. et] om. Mz. sed] secundumCa; em. from in Mw. 38 aliisque] et Ly; que aliis αm (que supp. Mw). qui] que Ly. 39 DecernitMzLyMw; dec’u9 (=decrevus?) ■■201rb■■ Ca. Consequens] om. αp (supp. Vd). et c2] om. Un.Perlatum] est add. Ly; Prelatum α. 40 se negociis ω. procuratorum LyMw. 41 c2] et add. Mw.21a] c add. Mw; 23a αp. 42 Cyprianus α. Sacerdotium LyVd. 43 debeant Un. 44 criminibus] em.from omnibus Mw. 45 Adhuc iudiciarius] alioquin iudiciorum Ly. si] quod Na. 46 qui1] que Ca.illos (illa Ca; em. to illa Mw) presumit Ly αm. qui2] pertinent add. Ly; que Ca. 47 spectant] om. Ly;supp. Mw. mittere αp (em. to mittens Vd). 47 – 48 iudiciariam ordinacionem Mz. 48 et1] supp. Mw.perturbare Ly. et2] om. MwUn. 49 testantur α. verum] unum Ly; v’que ■■210vb■■ Un. et1] om.MzLy α. et2] om. MzLy α. 50 iudiciis] iudicariis Ly. 51 sunt MzLy. 52 iudicibus secularibus Ly α.53 causas] om. Mw. seculares] em. to secularia Mw. iuribus] om. (gap) αp (iuri supp. Vd).

159Liber 2, Capitulum XIII


derelinquit, Extra, Qui filii sunt legitimi, Causam et c. Lator, et Extra, De forocompetenti, c. Si quis clericus et c. Ex transmissa et c. Verum et c. Licet et c. Ex55

tenore, et Extra, De appellacionibus, c. Si duobus, ubi Allexander 3us sic dicit:“Denique quod queris si a civili iudice ante iudicium vel post ad nostram audi- Allexander

enciam fuerit appellatum, an huiusmodi appellacio teneat. Tenet quidem in hiisqui sunt nostre temporali iurisdiccioni subiecti, in aliis vero, etsi de consuetu-dine ecclesie teneat, specialiter secundum iuris rigorem credimus non tenere.”60

Ubi glossa super verbo tenere ait: “Et ita patet quod iurisdiccio temporalis non Glossa

pertinet ad ecclesiam, nec de ea debet se intromittere in preiudicium iudicissecularis.”

Capitulum XIIIDiscipulus: Auctoritates allegare circa premissa ita videntur contrarie ut omninoaltere sint negande nisi per sentenciam seu assercionem, que mediet inter opin-iones prescriptas valeant concordari. Ideo gestio scire an sit aliqua sentenciamedia inter sentencias superius recitatas.5

Magister: Nonnullis apparet quod auctoritates prescripte possunt per unamsentenciam mediam concordari. | Ad cuius evidenciam dicitur esse sciendumGs p. 913

quod ad ecclesiam spectat duplex punicio seu correccio: una in foro penitenciali,alia in foro contencioso. Prima spectat ad iudicem ecclesiasticum respectucuiuslibet Christiani pro quocumque peccato et de illa multe auctoritates lo-10

quentes de hac materia debent intelligi et illam nulla auctoritas allegata negat ab

54 derelinquit] em. from relinquit Na; relinquit Ly. Qui … Extra2] supp. Mw. legitimi] c. add.MzLy α. Lator] late Ly. et2] om. NaLyMw. 55 clericus] om. Ly αm. 55 – 56 et c Ex tenore] tenorLy. 56 appellacionibus] probacionibus LyCa; exprobacionibus αp (em. to probacionibus Vd).duobus] om. (gap) αp (duobus supp. Vd). Alexander MzLy α (exc. Vd). 3us] eum Mz. 57 Text onmargin: om. MzLy α. a] om. LyMw. civili] tali MzLy; tali em. from alieni Mw. iudicium]iudicationem Ca. 58 an] em. from aut α (quod Un). huius Ve. teneat appellacio LyCa. quidem]quidam Ca; om. Un. 59 qui] que MzLy αm. nostre] mere Ca; iure Mw. subiecta Ly; subiectis Mw.59 – 60 ecclesie de consuetudine Mz α. 60 teneant MzLy. specialiter] speciali Na; papali MzLy α.credimus non tenere] legem add. Ly; non tenetur Un. 61 tenere] non prec. Mz; tenet Ly; em. fromtenet Mw. Text on margin: om. NaMzLy α. 62 ea] eadem Vd. 1 Capitulum XIII] ponit mediamviam inter duas iam dictas opiniones per quam possunt concordari, ubi etiam notatur quod adecclesiam spectat duplex punitio add. Ly; om. α (cam 13m supp. Mw; c. 13 supp. Vd). 2 Discipulus]om. Ca; on margin: Cap. XIII Ly. Auctoritates] em. from auctoritas Ve. allegate MzLy α. videntur]esse add. LyMw. contrarie] convenire αp. 3 negande] om. MzLy α. nisi] non Mz. seu] per add. α(exc. Un). asserciones Mz. mediet] medie Mz. 5 superius] prius Ly α. 6 predicte LyMw. possentMz. unam] om. Na. 7 mediam] om. Mz. Ad] on margin: Opinio 3a Na; Nota Ly. 8 duplex spectatMz. una] est supp. Mw. penitenciali] spirituali Un. 10 cuius Un. 11 hac] illa LyMw; ista Ca.materia] supp. Mw. illam] istam LyMw. allegata] ecclesiastica Mz.

160 3.2 Dialogus


ecclesiastico iudice. Secunda punicio seu correccio de criminibus secularibus intriplici casu spectat ad iudicem ecclesiasticum: ˹Primus est quando criminosiiurisdiccioni temporali iudicis ecclesiastici sunt subiecti. Secundus est quandonon est iudex se|cularis vel iudex secularis est ne˺gligens in faciendo iusticiam Ly f. 253ra

et ˹crimina puni˺endo. Tercius est quando iudex secularis nullam ˹potest˺ delin-quenti penam inferre cui tamen iudex ecclesiasticus potest penam infligere.Quod contingit quando crimen est manifestum; sed persona delinquens est ig-nota, quemadmodum fuit de illo, de quo legitur 5a, q. 1a, c. Quidam maligni, quiscripsit libellum famosum contra Castorium notarium ac responsalem beati 20

Gregorii, quem Gregorius pena excommunicacionis astrinxit nesciens quis esset,quem iudex secularis, quamdiu ignoravit personam delinquentem, nulla potuitpena punire. Et isto modo sepe iudices ecclesiastici excommunicacionis senten-ciam proferunt in fures et alios delinquentes occultos contra quos iudices sec-ulares nullo modo possunt procedere. 25

Capitulum XIVDiscipulus: De primo casu et tercio predictorum nolo hic disserere quia directespectare videntur ad tractatum De potestate pape et cleri, sed secundum cupioaliqualiter tecum discutere. Primo autem gestio scire an sit aliquis alius casus apredictis in quo iudex ecclesiasticus secundum predictos opinantes invito iudice 5

seculari valeat plectere criminibus secularibus irretitos qui iurisdiccioni tempo-rali ecclesie minime sunt subiecti.

12 punicio seu] om. Ly; supp. Mw. de] in Ly αm. criminibus] em. from omnibus Mw. 12 – 13 intriplici] em. from multiplici Mw. 14 temporalis Ly. ecclesiastici] om. Un. 15 vel] quando add.MzLy α. 15 – 16 vel … secularis] supp. Mw. 15 in faciendo] facere Ly α. 16 et] vel Ly α (em. tocirca Vd). punire Ly; punienda αp. 17 potest ecclesiasticus postest MzLy α. penam2] om. Mz.infligere] inferre Ly α. 18 contingit] contigit Ve. crimen] em. from de iure Mw. crimen est] deiure est crimen Ly. 19 de illo] om. Vd. legimus LyMw. 5a] 9a αm (em. to 5a Mw). malignus(spiritus add. Ly) MzLy α. 20 scripserunt Ve. Castorium] consistorium Ca. notarium] notum α(om. Ca; nota Mw). responsale Ve. beati] domini αm; om. αp. 20 – 21 beati Gregorii] om. Ly;domini Gregorii supp. Mw. 22 quem] quomodo Ly. ignoraverit Un. delinquentis LyMw. nullamVe. nulla potuit] in illa Mz. 23 puniri Ve; puniret Mz. ecclesiastici] nam add. Ly.23 – 24 sentenciam] sepe add. Un. 24 alias Un. quos] supp. Mw. 25 nullo modo] nulla Mw.1 Capitulum XIV] in quo obiciendo ponuntur sex casus in quibus causa secularis spectat ad iudicemecclesiasticum add. Ly; om. α (14 Ca; c. 14 supp. Vd). 2 De] on margin: Cap. XIIII Ly. volo Un.deserere Ve; discutere Ly α. quia] et αp (em. to quia Vd). 4 Primo] on margin: Questio Ly. gestio]cupio Ly. 5 predictas opiniones α (em. from predictas omnibus secularibus Mw). invito] meritoNa. 6 criminibus] em. from omnibus Mw. 6 – 7 temporali] seculari MzLy α. 7 ecclesie] om. Un.minime] supp. Mw.

161Liber 2, Capitulum XIV


Magister: Videtur eis quod in nullo alio casu possit hoc iudex ecclesiasticusnisi forte sit aliquis casus qui valeat reduci ad aliquem predictorum.

Discipulus: Contra hoc est glossa expresse, ut videtur Extra, De foro compe-10

tenti, c. Licet, que dicit in hec verba super verbo quo vacante: “Iste est ergo Glossa

unus casus in quo iudex ecclesiasticus potest se immiscere seculari iurisdic-cioni, scilicet cum superior non invenitur. Alius est cum iudex secularis negligitfacere iusticiam, ut hic: Versi. dum modo etc., et infra c. proximo et c. 2o arg.23a, q. 5a, Administratores. Tercius est cum aliquid ambiguum fuerit et difficile15

et inter iudices variatur, infra Qui filii sunt legitimi, Per venerabilem. Quartuscasus est in omni crimine ecclesiastico, puta usura, sacrilegio et similibus, ut16a, q. 2a, c. 1o, et 12a, q. 2a, Nulli liceat, et infra De usuris, Quoniam. Quintuscasus est cum per denunciacionem criminis causa defertur ad iudicem ecclesi-asticum, scilicet c. proximo, Novit. Item racione connexitatis, ut in Dote, infra20

De donacione inter virum et uxorem, De prudencia.” Ex qua glossa patet apertequod preter casus predictos sunt tres casus ‒ scilicet tercius hic enumeratus etquintus et sextus ‒ in quibus potest iudex ecclesiasticus immiscere se iurisdic-cioni seculari, et per consequens in quibus potest pu|nire criminibus secularibusLy f. 253rb

involutos, licet non sint iurisdiccioni ecclesie temporali subiecti. Et licet ista25

videantur ˹manifesta ex glossa, tamen dic quomodo respondetur ad ipsa.

Magister: Respondetur quod in quibusdam casibus potest iudex ecclesiasticusinstruendo, monendo et eciam precipiendo immiscere˺ se causis secularibus, inquibus ta˹men crimina secu˺laria invito iudice seculari, qui paratus est ˹ex˺-hibere iusticie complementum, punire non potest, nec eciam valet in eis diffiniti-30

8 Videtur] on margin: Responsio Ly. alio] om. MzLy. posset MzLy α. 10 Contra] on margin:Obicitur Ly. 11 que] qui MzUn. in] ibi Mz α. quo] om. Ly. vocante Mz. Text on margin: om.Mz α; Primus Ly. ergo est MzLy. 12 – 13 iurisdiccioni seculari LyCa. 13 inveniatur LyMw. Alius]on margin: Secundus Ly. 14 ut] in Un. hic] hec αp; habetur (?) supp. Mw. hic … infra] patet inLy. Versi] in verbo Mz; verbo α. infra] primo Mz. c1] supp. Mw. et c. 2o] om. Ly. 2o] 1o Mw.15 Administratores] em. from ministratores Mw. Tercius] on margin: Tertius Ly. 16 infra] ExtraLy α (exc. Un). filii] om. Mw. sunt] sint NaLyVd. Quartus] on margin: Quartus Ly. 17 puta] inadd. Ly. usura] et add. LyMw. similibus] consimilibus LyMw. 18 16a] XXVI Mz; V Ly. c. 1o] om.αm (1o c. Ca). 2a2] XI Ly; 5a Vd. Nulli] supp. Mw. Quoniam] Qui Ly. 18 – 19 Quintus casus est]qui metus causa Mz; qui merus causa prec. and on margin: Quintus Ly. 19 casus] om. NaUn.criminis] om. Mz. causa] casus Ly. 20 scilicet] ut supra Ly; supra α (exc. Un; om. Ca). c] ti. Mw.Item] on margin: Sextus Ly. connexionis α. 20 – 21 ut … donacione] quia potest iudexecclesiasticus iudicare de dote ex quo cognoscit de matrimonio: de dono dato Ly. 20 Dote] docteUn. 21 donacionibus Ca; dona (dato add., but canc.) Mw. qua] ista MzLy α. aperte patet Ly.22 casus1] omnes Ly; em. from omnes Mw. tres] 3us Mw. tercius] canc. Mw; qui add. MzLy. hic]huic αp; est add. Ly. enumeratur VeMz; numeratus Un. 23 quibus] quo Mz. se immiscere Ca.23 – 24 iurisdiccioni] ecclesie temporali subiecti add. Un. 25 involutos] irretitos Ly αm. sint]possunt Mz; sunt MwUn. ecclesie temporali] (temporali add. Mw) seculari ecclesie LyMw. Et]Discipulus Mw. 26 dic tamen Vd. ipsam αp. 27 Respondetur] on margin: Respondetur Ly.30 complementum] iudex ecclesiasticus supp. ■■179rb■■ Mw.

162 3.2 Dialogus


vam proferre sentenciam, sed proferenda est sentencia a iudice seculari quiiusticiam facere est paratus. Et si sic intelligat glossa prescripta, consonat ver-itati. Si autem aliter intelligat, sacris canonibus contradicit.

Discipulus: Quibus canonibus contradicit?

Magister: Dicitur quod contradicit canoni Allexandri 3i, qui ut legitur Extra, De 35

foro competenti, c. Ex transmissa ait: “Ex transmissa nobis insinuacione B. C. etV militum ecclesie tue intelleximus quod cum R. de Casasale eos super quadampossessione coram Trecensi episcopo traxisset in causam, nobilis vir de Campiseorum dominus sub debito fidelitatis eis inhibuit, ne de seculari feudo in iudicioecclesiastico responderent.” Et infra: “Per dominum feudi causam iubeas termi- 40

nari. Et si ipse maliciose distulerit, tu ei debitum finem imponas.” Ex quibusverbis colligitur quod iudex ecclesiasticus de causa spectante ad iudicem sec-ularem intromittere se non debet imponendo per sentenciam finem cause siiudex secularis potest et vult iusticiam exhibere.

Item dicunt isti quod contradicit canoni Innocencii, qui ut habetur eodem 45

titulo, c. Ex tenore ait: “Nos igitur attendentes quod sic sumus viduis iusticieCanonInnocencii debitores, quod aliis iniusticiam facere non debemus. Mandamus quatenus, nisi

sit talis causa que ad ecclesiasticum iudicem pertinere noscatur, ei supersederecuretis, dummodo per iudicem secularem suam possit iusticiam obtinere; alio-quin, non obstante contradiccione ipsius, causam ipsam racione previa ter- 50

minetis.” Ex quibus verbis colligitur quod iudex ecclesiasticus cause secularisupersedere debet quandocumque iusticia potest per secularem iudicem obtineri.

31 sentenciam proferre Vd. 32 intelligit MzLy α. predicta Ly α. est consona Ly. 33 aliter] supp.Na. intelligit MzLy α. 35 Alexandri MzLy α (exc. Vd). 36 insinuacione] et add. Ve. 37 V] v v Ly.militum] om. (gap) Mz. tue] sue αp. Casmiale Ly; Casale Mw; Cassale Ca eos] seos Un.quadam] quartam Ve. 38 possesioni Ve. coram] om. MzUn. Trecensi] Cortrocensi Mz. nobilisvir] em. from vn[de ?] Mw. Capis Ly. 39 fidelitatis] em. from fidelibus Mw. inhibuit eis (ei Ly)LyMw. exhibuit ω. pseudo Un. 40 responderet Ly. infra] ita Ly. pseudi Un. causa Na; om. Mz.iubeas] volumus Vd. 41 distulerunt Un. tu] in supp. Mw. ei debitum] eius defectu α (eius defectuiVd). in fine Na. impones α (exc. Vd). 42 exspectante Un. 43 se intromittere Ly α. se non debetintromittere Ca. 44 velit Mz. exhibere] facere Ly α. 45 Iterum Na. isti quod] quod illud MzLy α.habetur] qui ut habetur add. Un. 45 – 46 eodem titulo] eodem III MzUn; ibidem Ly; 4a q. 3a Ca;eadem q. 3a Vd. 46 Text on margin: om. NaMzLy α. attendentes] attente tendentes Mz. sumus]cum add. . vidue Mz. cum viduis in iusticiam Ly. 47 quod] ut Ca. iusticiam Na. 48 talis] supp.Mw. iudicem] om. Un. noscatur pertinere MzLy α. supersedem Ca. 50 previa] prius Vd.52 supersedem Ca. iudicem secularem Ly α.

163Liber 2, Capitulum XV


|Capitulum XVGs p. 914

Discipulus: Cum isti dicant quod numquam ecclesiasticus iudex debet punirecriminibus secularibus involutos vel iudicialiter se intromittere de causa spec-tante ad iudicem secularem diffinitivam proferendo sentenciam quando iudexsecularis potest et vult iusticie plenitudinem exhibere. Dic quomodo ad illa que5

glossa prescripta allegat in contrarium respondetur.

Magister: Ad illud quod adducit de difficili et ambi|guo in tercio casu quemLy f. 253va

ponit, respondetur quod sepe inter seculares iudices iudicium difficile et am-biguum prospicitur cuius veritas absque auctoritate scripturarum sanctarumiudicari non potest, et in isto casu recurrendum est precipue ad summum pontif-10

icem ad quem spectat potissime in hoc casu iudicare iudicii veritatem, non qui-dem in causa aliqua speciali proferendo diffinitivam sentenciam quando iudexsecularis cognita veritate paratus est iustam ferre sentenciam, sed per ˹auctori-tatem scrip˺ture divine debet iudicare iudicii ˹veritatem˺ docendo, monendo eteciam precipiendo ˹si opor˺tet ut iudex secularis cuius interest ˹iusticie fa˺ciat15

complementum. Quod si iudex secula˹ris nolu˺erit vel non potuerit, summuspontifex in pluribus ˹casi˺bus potest iustam proferre sentenciam et in quibusdamcasibus, scilicet in causis sanguinis, debet hoc alii committere.

Discipulus: Potestne ista responsio aliqua racione fulciri?

Magister: Videtur quod hec responsio tali racione potest muniri: In auctoritate20

Deuteronomii ab Innocencio allegata indistincte dicitur quod, si difficile et am-biguum iudicium inter sanguinem et sanguinem, causam et causam, lepram etlepram perspicitur et iudicium variatur, veniendum est ad sacerdotes Leviticigeneris et ad iudicem qui illo tempore fuerit ‒ per quos Innocencius intelligit

1 Capitulum XV] in quo respondetur ad tertium casum capitulo precedenti in obiectione adductumadd. Ly; om. α (15 Ca; c. 15 supp. Vd). 2 Discipulus] om. Ca; on margin: Cap. XV Ly. ista αp.dicunt Ly. iudex ecclesiasticus Un. iudex] potest vel add. Ly α. 5 adhibere LyMw. illa] ista Lyαm. 6 respondetur in contrarium αp. 7 Ad] on margin: Ad tertium casum respondetur Ly. istudLyMw. adducitur LyMw. 7 – 8 quem ponit] om. α. 9 sacrarum LyMwUn. 10 indicari Na. isto]illo LyMw. 11 in hoc casu] om. Vd. indicare Ly. 11 – 12 non quidem] em. from numquam Mw.11 – 12 quidem] quod αp. 12 – 13 quando … sentenciam] om. Vd. 13 iustam ferre] facere iustam Ly.ferre] facere Mz α. 14 indicare LyVd. 15 ut] quod add. Ly. iudex] scilicet add. MzLy α (exc. Mw).interest] em. from iterum Mw; ut add. Mz. 16 noluerit] non voluerit LyMw († Ca). vel] om. Ca.non] cum α (exc. Mw; em. to non Vd). 17 iustam proferre] ferre iustam MzLyMw; facere iustam α(exc. Mw). et] om. Ve. 18 sanguinis] singulis Ve. aliis MzLy α. 19 illa Mw. 20 Magister] om.Ve; on margin: Probatur ratione Ly. responsio] conclusio Mw. 21 Deuteronomii ab Innocencio] abInnocencio (gap add.) Mz; domini Innocencii Ly α. indistincte] immediate Ly. 22 iudicium] apudte iudicium esse prospexeris Ly. et3] non add. Ly. 23 prospicitur VeMzMw; om. Ly. variatur] etadd. Mz. variatur veniendum est] inter portas videris variari venies Ly. veniendum] quia add., butcanc. Mw. sacerdotem LyMw. 24 fuerit] fuit Mw. quos] quod Ca.

164 3.2 Dialogus


summum pontificem et coadiutores suos ‒ qui indicabunt iudicii veritatem. Sed 25

constat quod circa causas sanguinis difficile et ambiguum potest apparere iudi-cium potestque circa eas iudicium secularium iudicum variari. Ergo eciam inhoc casu pro causis sanguinis est ad summum pontificem recurrendum, nonquidem ut exerceat iudicium in causis sanguinis sed ut iudicet in genere qualeiudicium a iudicibus secularibus in talibus causis debeat exerceri. Ergo con- 30

similiter in quibuscumque causis secularibus, civilibus vel criminalibus, quan-documque inter iudices seculares difficile et ambiguum apparet iudicium et intereos iudicium variatur, recurrendum est potissime ad summum pontificem utiudicet iudicii veritatem, non diffiniendo sed docendo, monendo et ‒ si necessefuerit ‒ precipiendo; iuxta illud Malachie 2o: “Labia sacerdotis custodiunt scien- 35Malachias

ciam et legem exquirunt ex ore eius, quia angelus domini exercituum est.”

Discipulus: Per istam racionem sufficeret quod in tali casu iudices secularesrecurrerent ad aliquem in sacris literis eruditum qui eis per scipturas sacrassciret iudicare iudicii veritatem.

Magister: Respondetur quod si iudices seculares parati essent cognita veritate 40

iudicii iusticiam exhibere sufficeret quod ad eruditum in sacris scripturis recur-rerent. Sed quia posset contingere quod iudices seculares vel nolent audire seuacceptare iudicii veritatem vel nolent facere iusticiam eciam cognita veritateideo possent esse casus quamplures in quibus | necesse esset recurrere ad illum Ly f. 253vb

qui haberet auctoritatem precipiendi iudicibus secularibus et supplendi eorum 45

negligenciam vel maliciam si nolent facere iusticiam. Huiusmodi autem estsummus pontifex qui habet auctoritatem precipiendi iudicibus secularibus utfaciant iusticiam qui ‒ eciam si nolint ‒ potest per se vel per alios supplerenegligenciam vel maliciam eorundem.

25 suos] om. Ly. iudicabunt Mz α. 27 eos Ly αm. iudicum] canc. Ve; om. MzLy α. vocitari α (em.to variari Vd). eciam] om. LyCa; non α (exc. Ca; supp. Mw; canc. Vd). 28 hoc] om. Ly. est]supp., et add. Mw. 29 quidem] quod LyVd; em. from quod Mw. quidem ut] quod LyVd; quod (em.to quidem) ut Mw; om. Un. 30 secularibus iudicibus Ly. causis] em. from tamquam Mw.30 – 31 similiter VeLy. 31 quibusdam αp. civilibus] em. from criminibus Mw. 33 variatur] em. fromvera Mw. summum] om. Ly. 34 indicet Ly. docendo] et add. LyMwVd. 35 Malachie 2o] em. frommaus et Mw. 2o] om. Mz. Text on margin: om. VeMzLy α. sacerdotum Mw. 35 – 36 conscienciamαp (em. to scienciam Vd). 36 exquirent LyMw. quia … est] om. Ly; etc. αm. 37 Per] on margin:Questio Ly. 38 in] om. Mz. sacras] om. Mz. 39 indicare Ly. 40 Respondetur] on margin:Responsio Ly. si] supp. Mw. cognita] comperta LyMw; corrupta Ca. 41 perhibere LyMw. sacris]literis et add. Mz. 42 quia] om. Ve. nolunt LyMw; non volent Ca. 43 nolent] eciam add. Ly α(prec. Ca). eciam] om. α. 44 quamplures casus Ly. esset] esse Na. requirere ω (em. to recurrereVe). 45 habet MzLy; em. from habet Mw. precipiendi auctoritatem Ly. precipiendi] em. fromprecipiendum Mw. iudicibus] principibus Ly. 45 – 47 et … secularibus] om. MzLy α.46 Huiusmodi] auctoritatem supp. Ve. est] om., haberet supp. Ve. 48 facerent α (factaret Vd).faciant iusticiam] iusticiam facerent Ly. nolent Ly α. potest] papa add. Mw. per2] om. αp.

165Liber 2, Capitulum XV


Discipulus: Unde habet summus pontifex hanc potestatem?50

Magister: Sicut invenire poteris in tractatu De potestate pape et cleri, circa hocsunt opiniones contrarie. Una est quod hoc habet ex ordinacione expressaChristi. Alia est quod hoc habet ex consuetudine racionabili et prescripta.

Discipulus: Videtur quod ista textui Innocencii aperte repugnant. Nam Innocen-cius in decretali illa Per venerabilem non dicit quod cum difficile et ambiguum55

perspicitur iudicium ad summum pontificem spectat indicare iudicii veritatemsolummodo docen˹do, monendo et precipiendo,˺ sed eciam dicit quod ad ipsumpertinet in hoc casu ˹iurisdiccionem˺ temporalem exercere. Dicit enim in hecv˹erba: “Verum˺ eciam in aliis regionibus, certis cau˹sis inspectis,˺ temporalem Innocencius

iurisdiccionem casualiter exercemus, ˹non˺ quod alieno iuri preiudicare ve-60

limus, sed quia, s˹icut in Deuteronomio continetur: ‘Si difficile et ambiguum’” Deuteronom.

etc., et infra: “In quibus cum aliquid fuerit difficile vel ambiguum, ad iudiciumest sedis apostolice recurrendum, cuius sentenciam si superbiens contempseritobservare mori precipitur, id est per excommunicacionis sentenciam velut mor-tuus a communione fidelium separari.” Ex quibus verbis colligitur quod papa in65

casu predicto temporalem exercendo iusticiam fert sentenciam.

Magister: Respondetur quod sicut quedam alia verba Innocencii in eademdecretali videntur quasi violenter exponenda ut ab heretica pravitate salventur,sic eciam verba ista sane debent exponi ne perperam et iniuste iuribus imper-atoris et aliorum laycorum preiudicare monstrentur.70

Discipulus: Que sunt illa verba Innocencii que sunt violenter exponenda ut abheretica pravitate salventur?

Magister: Nonnullis apparet quod ista verba Innocencii: “Sane cumDeuteronomium lex secunda interpretetur, ex vi vocabuli comprobatur ut quod

50 Unde] on margin: Questio Ly. summus] solus LyMw. 51 Sicut] on margin: Responsio Ly.51 – 54 Sicut … Discipulus] om. Vd. 51 poteritis Mz. circa] contra Ve. 52 sunt] om. Un; diverse acadd. Ly. contrarie opiniones Ly α. 52 – 53 Christi ordinatione expressa Ly. 53 est] om. Mw.54 Videtur] on margin: Obicitur Ly. Innocencii textui Ly αm. aperte repugnant] manifeste repugnatCa. repugnat LyUn. 55 illa decretali Ca. illa] om. Ly; ista Mw. 56 prospicitur MzLyMwUn.iudicare Mz α. 57 monendo docendo αp. monendo] om. Ly αm († Ca). eciam] om. MzLy α (exc.Mw). dicit] sic LyMw. quod] aliquid add. Mz. 58 enim] supp. Mw. in2] ibi Mz α (exc. Ca); om.Ly. 59 Text on margin: om. MzLy α. aliis] his Un. causis] supp. Mw. 60 exercere α (exc. Ca; em.to exercemus Mw). quod] quia Ly. 61 sicut] om. αp. in Deuteronomio] in decretali em. fromvidentur Mw. Deuteronomio] decretis Mz; decretali Ca. Text on margin: om. MzLy α. 62 quibus]casibus supp. Mw. aliquid fuerit] affuerit Ca; adfuerit Un. vel] et Ly α. 62 – 63 est ad iudiciumMz. 64 observari αp. moritur Un. 64 – 65 mortuus] morus Mw. 65 fidelium] om. Ly; supp. Mw.66 profert Ca. 67 Respondetur] on margin: Respondetur Ly. sicut] sunt Un. alia] om. Ly.68 quasi] em. from quod Mw. solventur Mw. 69 – 72 sic … salventur] om. Un. 69 eciam] om. Ly.perperam] palam α. 73 Sane] sunt Ly. 74 Deuteronomii Ly. interpretentur Ve; interpretatur Ly.

166 3.2 Dialogus


ibi decernitur in novo testamento debeat observari” nisi violenter exponantur 75

sapiunt heresim manifestam, scilicet quod cerimonialia veteris legis in novotestamento debeant observari eo quod multa cerimonialia in Deuteronomiodecernantur, sicut patet fere per totum.

Discipulus: Innocencius intelligit quod illa que decernuntur in Deuteronomiosunt in novo testamento spiritualiter observanda non secundum literam nec ad 80

sensum literalem.

|Magister: Videtur quod hoc non sufficit. Nam isto modo omnia cerimonialia et Gs p. 915

quecumque continentur in aliis libris Penthatheuci et aliis libris veteris testa-menti sunt servanda in novo testamento, teste Graciano qui dist. 6, di|cit: “Sunt Ly f. 254ra

in lege quedam moralia, ut: ‘Non occides’ etc., quedam mistica, utpote sacrifi- 85

ciorum precepta, ut: ‘De agno’ et his similia. Moralia mandata ad ius naturalespectant atque ideo nullam mutabilitatem recepisse monstrantur. Mistica vero,quantum ad superficiem, a naturali iure probantur aliena, quantum ad moralemintelligenciam, inveniuntur sibi annexa; ac per hoc, eciam si secundum superfi-ciem videantur esse mutata, tamen secundum moralem intelligenciam mutabil- 90

itatem nescire probantur.” Innocencius autem singulariter dicit illa que inInnocencius

Deuteronomio decernuntur servanda esse in novo testamento, innuens quod illaque decernuntur in aliis libris Penthateuci non sunt servanda in novo testamento.Aut ergo intelligit quod illa que decernuntur in Deuteronomio sunt servanda innovo testamento secundum sensum literalem, et hoc est hereticum, aut secun- 95

75 ibi] illi Ca; supp., si add. Mw. decrevimus MzLy; decernuntur α (determinatur Mw). novo]scilicet add. α. 75 – 77 nisi … observari] om. Ca. 76 quod] multa supp. Mw. cerimonialia veteris]criminalia decretis Mz. 77 observari] eo quod multa cerimonialia veteris legis in novo testamentodebeat observari add., but canc. Ve. quod … Deuteronomio] quod ceremonialia que videntur Ly;que in Deuteronomio em. from quod quod cerimonialia que videntur Mw; quod iusta cerimonialiave. (=vetera) que in Deuteronomio Ca. cerimonialia] criminalia Mz; que add. MzLy α.78 decernuntur Ly α. 79 intelligit Innocencius Mw. illa] ista Ca. in Deuteronomio] em. fromvidentur Mw. 79 – 80 in Deuteronomii spiritualiter observanda sunt in novo testamento Ly.80 secundum] ad Ly. 82 sufficiat α (exc. Un). Nam] (quia supp. Vd) in αp. isto] illo LyMw.cerimonialia] criminalia Ly. 83 aliis1] omnibus Vd. Penthatheu. Ve; Penthati MzMw; PentatheuconLy; Penthateci α (exc. Mw; Penthateuci α). Penthatheuci et aliis libris] om. Na. et] in add. Ly.84 sunt] om. Vd. servanda] essent supp. Vd. teste] supp. Mw. qui] om. Un. dist] om., dicit supp.Mw. di|cit] em. to c. Mw. 85 quedam1] quidem Un. 86 naturale ius MzLy α (exc. Ca). 87 ideo]om. Ly α. nonnullam Ly αm (em. to nullam Mw) mutabilitatem] imitacionem LyMw.88 superficiem] et add. Ly. aliena] sed add. Ly. 89 intellectionem Ly. invenitur Ve.89 – 90 inveniuntur … intelligenciam] om. Un. 89 hoc] om. Mz. eciam] om. Ly. si secundum] suntet ad Ly; em. from sunt ad Mw 90 videntur Ly. mutata] imitata Ly. 90 – 91 imitabilitatem Ly.91 Text on margin: om. MzLy α. singulariter] simpliciter Ly α. in] om. Na; supp. Mw.92 Deuteronomio] em. from decretis Mw. 92 – 93 servanda … in1] em. from non Mw. 92 esse] estUn. 93 discernuntur Mz. Penthai Na; Pentha. Ve; Pentati Mz; Penthateucon Ly; Penthatenti Ca;Penthaci Mw; Pentatheci Un; Penthateci Vd. 94 – 95 Aut … testamento] om. αp. 94 – 97 Aut …testamento] om. αm. 94 intellexit Ly. discernuntur Mz. 95 sensum] supp. Ve.

167Liber 2, Capitulum XVI


dum sensum moralem, et sic illa que decernuntur in aliis libris servanda sunt innovo testamento.

Discipulus: Quomodo possunt exponi verba Innocencii supra scripta ut necunum sapiant errorem nec alium, quod videlicet cerimonialia que inDeuteronomio decernuntur sunt secundum superficiem servanda in novo testa-100

mento, vel quod cerimonialia seu mistica que in libris aliis decernuntur non suntservanda secundum moralem intelligenciam in novo testamento?

˹Magister: Potest dici quod Innocencius intelligit non solum ex natura reihaberi quod illa que decernuntur in Deuteronomio secundum moralem intelli-genciam servanda sunt in novo testamento sed eciam quod˺ hoc habetur ex vi105

vocabuli, eo quod ˹Deuteronomium˺ lex secunda interpretatur.

Discipulus: Nunc dic quomodo ˹ex˺ponuntur alia verba eiusdem Innocencii ne Innocencius

iuribus imperatoris et aliorum laycorum preiudicare monstrentur.

Magister: Dicitur quod verba prescripta Innocencii intelligenda sunt quandoimperator et alii layci nolunt cognita veritate iudicii facere iusticie complemen-110

tum. Tunc enim papa potest casualiter iurisdiccionem temporalem exercendo incausis spectantibus ad imperatorem et alios laycos diffinitivam ferre sentenciam.

Capitulum XVIDiscipulus: Quia ista sentencia tercia auctoritates que videntur contrarie nititurconcordare et nullam vult negare, discurramus per eas et videamus quomodosecundum istam sentenciam debent intelligi. Per hoc enim forsitam melius adveritatem tocius istius materie potero pervenire. Dic itaque primo quomodo5

96 sensum] om. Ve. que] sic add. αp. doscernuntur Mz. sunt servanda Ly. 98 superius MzLy α.ut] quod Ly; om. Mw. 99 sapiunt Mz. erroris Mw. nec alium quod] em. to legalium Mw. quod]sed Un. scilicet Ly; quod supp. Mw. 99 – 101 que … cerimonialia] om. Na. 99 – 100 inDeuteronomio] Deuteronomii Ly; em. from videntur Mw. 100 discernuntur Mz. superficiem] littereadd. MzLy α (supp. Mw). 100 – 101 in novo testamento servanda Ly α. 101 quod] om. Ve. aliislibris Ly α. discernuntur Mz; determinantur Mw. 103 intelligit] quod add. Ly. ex natura] above:vitare (?) supp. Mw. rei] videtur add. Ly. 104 quod] supp. Mw. in Deuteronomio] em. fromvidentur Mw. 105 sunt servanda Mz. 107 Text on margin: om. NaMzLy α. 108 laycorum] om. Mz.monstrantur Ca. 109 Inocencii prescripta Mz. 110 layci] clerici Ly. non volunt Ly α. cognita]om. Mz α (in supp. Vd); secundum Ly. veritatem LyMw; veritati Ca. 111 Nunc α (em. to Tunc Vd).potest papa MzLy α. 112 ferre] facere α. 1 Capitulum XVI] in quo respondetur ad probationesminoris argumenti supra capitulo X adducti add. Ly; om. α (16 Ca; cam 16m supp. Mw; c. 16 supp.Vd). 2 Quia] on margin: Cap. XVI Ly. sentencia] videtur add. Un. tertia sententia Ly. 3 videmusMw. 3 – 4 secundum istam sententiam quomodo Ly. 4 forsitam] om. MzLy α. melius] forsan Ca.5 tocius] om. Ly αm. istius (forsan add.) materie tocius Mz αp. istius] forsan add. MzLy α (exc. Ca).materie] melius add. Ca.

168 3.2 Dialogus


secundum opinionem istam decretalis illa, Extra, De officio iudicis | ordinarii, Ly f. 254rb

Perniciosam, supra 10o c. allegata debet intelligi.

Magister: Uno modo respondetur quod decretalis illa loquitur de potestateResponsionesponuntur ad

allegata c. 10o

et primo adauctoritatem

primam

inquirendi, ulciscendi et iudicandi adulteria et alia scelera clericorum et illorumqui temporali iurisdiccioni episcoporum sunt subiecti. 10

Aliter dicitur quod loquitur indistincte de omnibus quando iudices secularesnegligunt adulteria et alia scelera secularia debita animadversione punire. Sicenim in multis regionibus iudices ecclesiastici puniunt fornicaciones et pluraalia scelera quia iudices seculares talia crimina non puniunt vel favent huius-modi criminosis. Et ideo si iudices seculares de fornicacionibus, adulteriis et 15

huiusmodi criminibus secularibus debitam et sufficientem sumerent ulcionem,iudices ecclesiastici de ipsis puniendis invitis iudicibus secularibus et prohiben-tibus se intromittere non deberent.

Discipulus: Hec responsio quantum ad crimen adulterii videtur contraria veritaticum adulterium crimen ecclesiasticum sit censendum et ad iudicem ecclesias- 20

ticum spectet. Nam ad eundem iudicem spectat crimen adulterii ad quem causematrimoniales pertinere noscuntur; sed cause matrimoniales ad iudicem ecclesi-asticum spectant, ut notat glossa, Extra, De foro competenti, Ex tenore, allegansc. Extra, De officio delegati, Causam que, et c. Extra, De consanguinitate etaffinitate, Ex literis. Ergo et crimen adulterii spectat ad ecclesiasticum iudicem. 25

Magister: Respondetur quod tam crimen adulterii quam causa matrimonialisaliquo modo spectat ad iudicem ecclesiasticum et aliquo modo ad iudicem sec-ularem, cuius racio assignatur quia matrimonium non solum reperitur apudfideles lege ecclesiastica et divina utentes, sed apud infideles et sola lege naturecontentos. Et ideo causa matrimonialis, in quantum matrimonium est a lege 30

divina, spectat ad ecclesiasticum iudicem et, in quantum est a lege nature, spec-tat ad ˹iudicem secularem. Similiter crimen adulterii, in quantum est contra

6 istam opinionem Ca. illa] debet (debeat Ly) intelligi scilicet add. Ly α. 7 10o] 16o Mw. debetintelligi] om. Ly α. 8 Text on margin: Responcione˹†…†˺nuntur ad ˹†˺legata ˹†˺ 10o et primo adauctoritatem primam Na; om. Mz α; Respondetur, Primo Ly. Uno modo] om. Ca. illa] ista Ly;istius Mw. 10 iurisdiccione Mw. 13 in] om. Mw. 13 – 14 plura alia] alia plura Ly α. 14 – 15 talia …seculares] om. Na. 14 non] em. to non odiunt (em. from acidiunt ?) nec Mw. 15 criminosos CaVd.16 secularibus] supp. Mw. sumerent] om. ω. 18 debent MzMw. 19 Hec] on margin: Obicitur Ly.crimina Ca. veritati videtur contraria Ly. 20 – 21 crimen … spectet] spectat ad crimenecclesiasticum Ca. 20 ecclesiasticum1] esset Mz. 21 spectat Ly α. quam Ca. 22 noscunturpertinere Mz. 22 – 23 pertinere … spectant] sed huiusmodi spectant ad iudicem ecclesiasticum Ca.23 spectant] pertinent Mz. Extra] om. Ly. allegatus Mw. 24 que] autem α. 25 affinibus Un.iudicem ecclesiasticum α (exc. Mw). 28 matrimonia … reperiuntur Ly. 29 ecclesiastica lege Ca.utentes] supp. Mw. sed] verum eciam Ly α. et2] om. Mz. 31 divina] om. Mz. est] om. Vd.

169Liber 2, Capitulum XVI


matrimonium prout est a lege divina, spectat ad iudicem ecclesiasticum; inquantum autem est contra matrimonium prout est a lege nature, spectat ad iu-dicem secularem. Unde crimen˺ adulterii, in quantum est contra prohibicio˹nem35

divinam vel˺ ecclesiasticam, est puniendum per iudicem ecc˹lesiasticum,˺ sedcrimen adulterii, quando esset contra matrimonium ut est a lege nature, esset persecularem iudicem puniendum. Et ideo si non sit contra legem nature quod unusvir habeat plures mulieres sed sit solummodo contra legem divinam et ecclesias-ticam, qui primo contraheret cum una et postea cum alia quam cognosceret pro40

adulterio cum secunda non esset puniendus per iudicem secularem, quia iudexsecula|ris per solam legem nature non iudi|caret ipsum adulterium, sed punien-Gs p. 916

Ly f. 254va dus esset per ecclesiasticum iudicem, qui per legem divinam vel ecclesiasticamipsum adulterium reputaret.

Discipulus: Dic qualiter respondetur ad decretalem Innocencii 3i Extra, De45

iudiciis, Novit.

Magister: Respondetur quod Innocencius signanter dicit ad suum officium Responsio adauctoritatemsecundampertinere de quocumque peccato mortali corripere quemlibet Christianum. Non

tamen semper spectat ad ipsum punire quemlibet Christianum de quocumquepeccato mortali in foro contencioso. Hoc enim esset totaliter absorbere potes-50

tatem puniendi crimina quam habet imperator et alii iudices seculares. Quandotamen correptus de peccato mortali contempnit correccionem et non est aliquisiudex secularis qui contempnentem pro peccato commisso plectat condigne,potest papa ipsum per districcionem ecclesiasticam cohercere, et in eo casuloquitur Innocencius. Quem ‒ licet sit iudex secularis qui sufficienter puniat55

ipsum ‒ pro primo crimine seculari potest punire pro contemptu quo contempnit

33 – 34 divina … lege] om. Mw. 33 – 35 ecclesiasticum … iudicem] om. Un. 34 autem] om. Vd.35 in quantum] om. Ca. 36 divinam vel] supp. Mw. 36 – 38 sed … puniendum] om. Ca. 37 crimenadulterii] adulterium Ly; em. from adulterium Mw. quando] em. to in quantum Ve; ut Ly; om., inquantum supp. Mw; in quantum Un. esset1] est MzLy α. est] om. Ly; supp. Mw. esset2] est MzLyα. 38 iudicem] est add. Ly. puniendum] supp. Ve. 38 – 39 Et … mulieres] om. Ve. 38 sit] est Ly;supp. Mw. nature] est add., but canc. Mw. 39 mulieres] uxores NaCa; em. to uxores Mw. solumMzLy α (om. Un). 40 primo] prius Ly. 41 cum secunda] om. Ly. 42 per] post Ly. iudicarent Ly.adulterum LyCa. 42 – 43 esset puniendus Ca. 43 iudicem ecclesiasticum Ly α. 44 adulterum LyCa.reputaret] puniret Ly. 45 Dic] on margin: Ad secundam Ly. 3i] om. ω. 46 iudiciis] c. supp. Mw.47 Text on margin: ˹†˺cio ad ˹†˺ctoritatem secundam Na; om. MzLy α. Respondetur] Dicitur Ly.dicit] em. from dic Mw. 48 corripere] om. Ly. Christianum] corrigere add. Ly. 49 spectat semperα. 49 – 50 peccato quocumque Mz. 49 – 50 peccato mortali quocumque Ly α (exc. Ca). 50 in] deMzLy α (em. to in Mw). 52 correctus MzLy α. correpcionem NaCa. est] om. Mz. 53 digne Ly.54 et] om. Ly. eo] om. Ly; illo Un; hoc Vd. 55 Quem] eciam MzLy α. licet] si em. from non Vd.puniat] potuit αp (em. to ponit Vd). 55 – 56 puniat ipsum] ipsum punit Ly αm. 56 quo] quod αm (em.to quo Mw).

170 3.2 Dialogus


correpcionem ecclesie, quia ille contemptus quando est criminalis debet intercrimina ecclesiastica computari.

Discipulus: Videtur quod licet papa coherceret quemlibet Christianum proquocumque peccato mortali non totaliter absorberetur potestas imperatoris et 60

aliorum laycorum crimina secularia puniendi quia alia est pena canonica et alialegalis; et ideo quamvis criminosus puniatur a iudice seculari pena legali poteritnihilominus pro eodem crimine puniri a iudice ecclesiastico pena canonica.

Magister: Hoc pluribus irracionabile omnino videtur quia sicut, habetur Extra,De iudiciis, At si clerici, nullus debet duplici pena conteri quando una sufficit. 65

Et ideo qui per iudicem secularem pro aliquo scelere sufficienter punitur, periudicem ecclesiasticum alia pena puniri non debet. Hoc consuetudo ecclesieservat quia raptores, homicide et alii scelerati quando coram seculari iudiceconvincuntur et pena condigna plectuntur, ecclesia nullam penam publicam eisimponit nec extra forum penitenciale de eis se aliqualiter intromittit. 70

Discipulus: Dic quomodo respondetur ad alios canones qui in eodem c. 10oResponsio adceteras

auctoritatescanonicas

ad˹ducuntur.

Magister:˺ Respondetur quod omnes debent intelligi ˹quando iudices˺ secularesin puniendo huiusmodi scelera ˹sunt negl˺igentes vel quando huiusmodiscelerati sunt ˹occulti˺ ita quod in iudicio convinci non possunt. 75

Capitulum XVIIDiscipulus: Specialiter desidero scire quomodo secundum eandem asser|cionem Ly f. 254vb

respondetur ad auctoritates que de sacris literis adducuntur.

57 correccionem MzLy α. ille] iste MzLy; (ille supp.) 2us Mw. criminalis] criminabilis Ca.59 licet] quando Ly; om. Mw. cohercet Ly α (em. to coherceret Vd). 60 non] tamen add. Ca.absorbetur MzLyCa; absorbere α (exc. Ca; em. to absorbetur MwVd). 61 laycorum] qui add. MzLyα. puniendi] habeant potestatem add. Mz; habet (habeat Vd) puniendi potestatem Ly α. 62 a iudicepuniatur LyMw. 64 Hoc] videtur add. Ly. irracionabile] em. from racionabile Mw. omninovidetur] om. Ly; videtur omnino α. 65 conteri] puniri Ly. 66 pro] om. Ly. scelere] crimine Ly α.68 conservat Ly α. raptores] et add. Ly α. 68 – 69 iudice seculari conveniuntur Ly αm. 68 iudice]om. Un. 69 ecclesia] eis add., but canc. Mw. eis nullam penam publicam (om. Vd) LyVd.70 penitencialem VeMw; penitentie penitentibus Ly; penitentibus α (exc. Mw). aliqualiter se Ca.71 Text on margin: Responsio ad certas auctoritates canonicas Ve; om. Mz α; Ad tertiam etconsequenter ad omnes canones Ly. eodem] eo libro Vd. c. 10o] 10o c. MzLy α. 72 adducitur Mz.74 huiusmodi1] huius Ve. negligentes sunt LyMw. huiusmodi2] huius Ve. 1 Capitulum XVII] inquo respondetur ad auctoritates sacre scripture capitulo X adductas add. Ly; om. α (17 Ca; cam 17m

supp. Mw; c. 17 supp. Vd). 2 Specialiter] on margin: Cap. XVII Ly. desiderio Ly.

171Liber 2, Capitulum XVII


Magister: Ad auctoritatem salvatoris: “Si peccaverit in te frater tuus” etc., Responsio adauctoritatemsalvatorismultipliciter respondetur. Uno modo quod intelligitur quando iudex secularis est5

negligens in faciendo iusticiam.

Aliter dicitur quod per illa verba salvatoris non tribuitur aliqua potestas iudi-cibus ecclesiasticis plus quam iudicibus secularibus. Nam ibi non accipiturecclesia pro viris ecclesiasticis qui clerici appellantur sed pro congregacionefidelium universali vel particulari que clericos et laycos comprehendit. Dicitur10

enim quod in tota scriptura divina non accipitur nomen ecclesie specialiter proclericis, licet sic accipiatur sepe in canonibus sacris. Voluit ergo salvator quodpeccatum delinquentis post secretam correccionem et adhibicionem testiumultimo diceretur alicui congregacioni fidelium ‒ laycorum vel clericorum, velsimul utrorumque ‒ quam si non audiret, haberetur sicut ethnicus et publicanus.15

Aliter dicitur quod per eadem verba nulla ecclesie tribuitur potestas puniendipeccantes sed solummodo tribuitur sibi potestas corripiendi absque punicionealia. Nam per eadem verba nichil plus tribuitur ecclesie quam fratri in quempeccatur et testibus adhibitis. Sicut enim dicitur: “Si te non audierit, adhibetecum adhuc unum vel duos”, et sicut dicitur: “Quod si illos non audierit, dic20

ecclesie”, ita dicitur: “Si autem ecclesiam non audierit sit tibi sicut ethnicus etpublicanus.” Per que verba innuitur quod ultimo debet facere ecclesia quodprius fecit frater in quem peccabatur et quod fecerunt testes adhibiti. Quo factoille in quem peccatur debet habere potestatem “Sicut-Ethnicum-et-Publicanum”,quia illi dicitur: “Sit tibi sicut ethnicus et publicanus”, hoc est: vel vita eum sicut25

ethnicum et publicanum vel ‒ amore iusticie et propter bonum commune et utboni inter malos quiete vivant ‒ trade eum iudici qui de eo faciat iusticie com-plementum. Sed per predicta verba Salvatoris non tribuitur fratri in quem pecca-

4 Text on margin: om. Mz α; Responsio prima Ly. etc] om. Ca. 5 quod] om. Mw. intelligitur] em.from inter Mw. 5 – 6 negligens est Ly. 7 Aliter] on margin: Secunda Ly. 8 secularibus] em. fromecclesiasticis Ca. accipitur] capitur Ly; em. from caret Mw. 10 universali fidelium Ca. que] quiMzCa. aprehendit Mw. dicunt Ly; dicuntur Mw. 11 accipitur] capitur hoc Ly; accipitur (em. fromcavetur) hoc Mw. 12 accipiatur sepe] sepe capiatur Ly; sepe accipitur Mw. ergo] enim Un.13 correptionem Na. 14 diceretur] duci detur Mz. 15 quam] quod LyMw; quem Ca. 16 Aliter] onmargin: Tertia Ly. quod] om. Ve. eadem] illa LyMw. ecclesie nulla MzLy α. tribuitur] daturLyMw. 17 attribuitur LyMw. sibi] ei Ly. corrigendi MzLy αp. 18 alia] aliqua MzLy α. eadem]illa Ly. attribuitur LyMw. in quem] inquit Mz. 19 adhibitur Un. enim dicitur] supp. Mw.19 – 20 adhibe … audierit] om. αm. 20 tecum] om. Vd. adhuc tecum Un. duos] duce testes Mz;testes add. Ly αp. sicut] sic αp. Quod] om. Ly. dic] de Ly. 21 Si autem] Et si MzLy αm; Quod siαp. tibi] sibi add. Na. 22 ecclesia] illud add. MzLy α. 23 fratri Mz. peccabatur] spectabatur Ly;em. from spectabatur Mw. fecerit Mz. (Quo facto supp.) ergo facto Mw. 24 habere] ipsum Ly.potestatem] peccantem VeLy α. Sicut] contra add. Mz; reputare LyMw; om. α. 25 illi] ibi MzLy α.vel] om. Ly; ultimo CaVd. vita] evites Mz. 26 vel] om. MzLy α. et2] vel Un. et3] vel Ly.27 tradere Ve. faciat] faciet Ly α (em. from fac Mw). 27 – 28 complementum iusticie Ly. 28 fratri]potestas add. Mz.

172 3.2 Dialogus


tur nec testibus adhibitis potestas puniendi fratrem delinquentem sed solum-modo corripiendi. Ergo per eadem verba solummodo tribuitur ecclesie potestas 30

corripiendi delinquentem; quod tali racione probatur: Non magis licet fidelibusRacio

preiudicare imperatori et aliis laycis, fidelibus quam infidelibus, nec magisdebent istis vel illis preiudicare usurpando potestatem puniendi reos quandopuniendi sunt per illos quam in negando ei censum vel dignitatem temporalemin eorum preiudicium usurpando. Sed Christus noluit quod fideles preiudicarent 35

imperatori infideli negando ei censum cum dixerit Matthei 22o [v. 21]: “RedditeMatthei

que sunt cesaris cesari”; nec voluit quod aliquis fidelis usurparet sibi dignitatemtemporalem ˹in preiudicium˺ | imperatoris infidelis, in cuius signum ˹noluit Ly f. 255ra

fieri˺ rex temporalis super Iudeos, Iohannis 6o [v. 15]. Ergo eciam ˹per verba˺prescripta noluit tribuere fidelibus potestatem ˹puniendi˺ reos quando essent 40

plectendi per alios.

|Capitulum XVIII Gs p. 917

Discipulus: Recita quomodo respondetur ad auctoritatem ap˹ostoli 1e˺Corinthiorum 6o [v. 3] cum dicit: “Nescitis quoniam angelos ˹iudicabimus?˺Quanto magis secularia?”

Magister: Respondetur quod apostolus in illo capitulo non intendit prohibere 5Responsio adauctoritatem

Pauli Corinthios in omni casu apud infideles iudicari, nec intendit asserere quod solifideles debent secularia iudicare, et ideo non reprehendit omnes illos qui inquocumque casu requirebant iudicium infidelium ‒ sic enim tam verbis quamfactis sibimetipsi fuisset contrarius ‒ sed reprehendit solummodo illos fidelesqui indiscrete vel maliciose aut scandalose apud infideles et iniquos iudicari 10

29 adhibetur Ve. potestas] om. Mz. 30 corrigendi MzLy αm. attribuitur Ly. ecclesie tribuitur Mw.31 corrigendi Mz. delinquentem corripiendi (corrigendi Ly) LyMw. Text on margin: om. Mz α;Probatur ratione Ly. Non] Nam αp. 32 preiudicare] punire scilicet Mz. 32 – 33 debent magis Mz α.33 istis] om. Mw. quando] qui MzLyVd; quam α (exc. Vd; quem Ca; em. to qui Mw). 34 quam] autLyCa. ei] eis MzLy α. vel] in αp. 35 in] em. from et Mw. Sed] Quod Vd. noluit] om. Mz. quod]ut Ly. 36 ei] eis Vd. dicit Ca. 22o] XII LyMw. Text on margin: om. MzLy α. 37 cesari que suntcesaris Ly. cesari] et que sunt dei deo add. Mz; etc. add. αp. infidelis Mz α (exc. Mw); fidelium Ly.sibi] aliquam add. MzLy α. 38 temporalem] om. αp. fidelis Vd. 39 – 40 verba prescripta] predictaverba LyMw. 40 reos] om. αp. quando] qui MzLy αm (em. from quando Mw). 1 Capitulum XVIII]in quo respondetur ad auctoritatem apostoli supra c. X ultimate inductam add. Ly; om. α († Ca; cam

18m supp. Mw; c. 18 supp. Vd). 2 Recita] on margin: Cap. XVIIILy. auctoritates Ly. 1e] em. frompape Mw. 3 ad Corinthios α. dicit] scitis quoniam add., but canc. Mw. Nescitis] em. from scitisMw. iudicabitis Ly; iudicamus em. from iudicatis Mw († Ca). 4 Quanto magis secularia] om. αm.seculares Mz. 5 Text on margin: om. MzLy α. Respondent Ly. illo] isto Mz. prohibere] probarepro Ca. 6 Corinthiis Ly. iudicare Ly; em. from iudicare Mw. 7 debent] habeant Ly; debeant Mw.7 – 8 omnes … requirebant] om. Mw. 10 indistincte Ve. iudicare Mw.

173Liber 2, Capitulum XVIII


volebant. Ad cuius intelligenciam dicitur esse sciendum quod, sicut iudex cumprospexerit alios velle litigare coram se prius potest et debet inducere partes utinter se componant antequam incipiant litigare, Extra, De transaccionibus, c.ultimo et Extra, De symonia, Querelam et 5a, q. 2a, Si primates et 90a dist., c.Studendum, ubi sic legitur: “Studendum est episcopis ut dissidentes fratres, sive15

clericos sive laycos, ad pacem magis quam ad iudicium cohortentur.” Sic prela-tus alicuius collegii specialiter potest inducere subditos suos ut si unus adversusaltium negocium habuerit magis componant quam ad iudicium veniant et, siinter se non potuerint amicabiliter componere, potest eos inducere ut quandovaluerint absque preiudicio iudicis superioris primo litigent coram iudice vel20

iudicibus constituto vel constitutis, electo vel electis per ipsos vel per collegiumantequam recurrant absque necessitate ad iudicem extra idem collegium. Sicpossent monachi propter scandala et multa inconveniencia evitanda ordinareinter se ut, si monachus haberet causam adversus monachum vel monasteriumadversus monasterium, ante componerent, si possent, quam venirent ad iudicium25

episcopi et, si non possent absque iudicio concordare, quod antequam ad iudi-cium episcopi recurrerent ipsi causam coram aliquibus monachis constitutisiudicibus vel electis a partibus vel collegio agitarent. Quo ordinato monachi quiindiscrete vel maliciose aut scandalose, relicto iudicio monachorum, recurrerentad iudicium episcoporum essent merito arguendi, quamvis illi qui necessita|teLy f. 255rb

compulsi vel ex causa racionabili ad iudicium episcopi recurrerent non essentreprehendendi sed in casu laudandi. Ad propositum dicitur quod apostolus con-siderabat quod aliqui Corinthii indiscrete, maliciose et scandalose, relictis iudi-cibus fidelibus qui erant constituti vel constituendi pro causis fidelium terminan-

11 Ad] on margin: Nota Ly. 12 perspexerit Ve. alios] aliquos MzLy α. se] ipso Mw. prius]primum LyMw. potest et] om. Ly α. 13 c] om. Ly αm. 14 ultimo] videre Mz α (gap add. Ca;videlicet em. to c. ultimo Mw; on margin: ultimo Un); ut Ly. et1] om. MzLy α. symonia] c. supp.Mw. et2] om. MzLy α. 5a] om. Vd. 5a q. 2a] q. 5a c. Mz. 2a] et Mw. et3] om. MzLy α. c] om. Na.15 loquitur Ly α (exc. Ca). episcopos α (frequencius Mw). desidentes ω α (dessidentes Na;descidentes Ca). sive] om. Ca. 16 cohortentur] cohercere Mz; coherceant Ly; coherceantur α(cohercentur Ca); et add. Mw. 17 specialis MzLy α (exc. Ca). si] sic Un. 18 altium] alterumLyMw. habuerit] prius add. MzLy α. componant] em. from disponant Mw; em. from ponant Vd.conveniant Ly α. 19 inter] em. from in Na. poterunt Mz α. introducere Ly; em. from introducereMw. 20 voluerint Ly α (voluerunt Un). 21 constituto vel] om. α. constitutis] aut add. MzLy α.electo vel electis] em. from clericos clericis Mw. 22 incurrant Mz; recurrent Un. idem] om. Un.23 multa scandala et Ly αm. et multa] multaque Vd. 24 habere Un. versus Mz. vel] eciam add.Mz. 25 ante] om. Ly; supp. Mw. componerent] concordarent Ly; em. from contempnerent Mw. si]sed Un. quam] antequam Ly. iudicium] recurrerent ipsi causam coram aliquibus add., but canc.Mz. 26 possent] end of manuscript Un. absque iudicio] catchwords in Un. concordare]componere seu prec. Ca. ad] om. Mw. 27 recurrerent] venirent Ly; om. α (veniant Ca). ipsi]ipsam Ly. 28 electis] clericis vel2] a add. LyMw. agitarent] em. from cogitarent Mw. 29 vel]supp. Mw. 31 episcoporum Vd. 33 indiscrete] vel add. Ly α. et] aut eciam LyMw.

174 3.2 Dialogus


dis, apud infideles iudicari volebant absque omni necessitate et utilitate, et hos 35

reprehendit apostolus, non illos, si qui ˹fuerunt, qui compulsi vel per adversariosvel ne auctoritati infidelium preiudicarent illicite iudicari vo˺lebant ˹apud ipsos.Unde ipsemet Paulus non refugit iudicium˺ cesaris dicens, sicut legitur Actuum˹25o [v. 10 f.]: “Ad tribu˺nal cesaris sto, ubi me oportet iudicari. Iudeis nonnocui, sicut tu melius nosti. Si enim nocui, aut dignum morte aliquid feci, non 40

recuso mori. Si vero nichil est eorum que hii accusant, nemo potest me illisdonare. Cesarem appello.”

Capitulum XIXDiscipulus: Auctoritates inducte supra c. 11o non videntur isti sentencie tercieobviare. Ideo noli indicare an aliqui respondere conentur ad ipsas sed dic quo-modo respondetur ad auctoritates et raciones c. 12o allegatas, quia ille videnturtercie sentencie repugnare. 5

Magister: Uno modo respondetur ad omnes quod videlicet concludunt quandoseculares iudices non inveniuntur circa punicionem criminum secularium negli-gentes. Unde secundum istam opinionem si layci circa temporalia dispensandaet circa negocia secularia et curas seculares ac circa crimina secularia puniendain nullo invenirentur defectuosi seu negligentes vel desides, clerici et maxime 10

episcopi de huiusmodi in nullo intromittere se deberent, sed deceret eos omniahuiusmodi committere laycis eciam res ecclesiasticas dispensandas. Unde adliteram sicut verba sonant ea que sacri canones ‒ sicut allegatum est supra c. 12o

Capitula XIX‒XXVIII: ω (NaVe) Mz Ly α (αm=CaMw; Vd)

35 nolebant Na. et1] vel Mz. 36 si] supp. Na. fuerunt] fuerint Ly α († Ca). vel] om. Vd. per]alios supp. Mw († Ca). 37 fidelium α († Ca; em. to infidelium Vd). licite Ly α († Ca). ipsos] eosLy α († Ca). 38 Unde] et add. MzLy α († Ca). 39 25o] et 5o VeMw. cesaris] supp. Mw. oportet]supp. Mw. Iudeis] supp. Mw. 40 tu] om. Vd. aliquid morte MzLy α. 41 mori] em. from non Mw.hoc Mz; hc α (hic Ca; em. to hii Vd). accusant] me add. Ly. 42 donare] dampnare Ca.1 Capitulum XIX] respondetur rationibus supra capitulo XII adductis add. Ly; om. α (cam 19m supp.Mw; c. 19 supp. Vd). 2 Auctoritates] on margin: Cap. XIX Ly. adducte Ly. 11o] et Mw; 2o Vd.tercie sentencie MzLy α. 3 respondes Ca. tenentur Vd. 4 respondetur] iuris Mw. ad] ipsas add.Vd. et] ad add. Mw. c. 12o] duodecimo capitulo Ly; om. (gap) Vd. 12o] om. Mw. ille] iste Ca.5 repugnare] obviare Ly αm. 6 omnes] ipsos Mz; ipsas Ly α. videlicet quod Ly αm. videlicet] illeadd. Ly; ipse add. Mw. 6 – 7 quando … inveniuntur] supp. Mw. 7 iudices] om. Mz. punicionesMzLy α. 8 Unde] Tamen Vd. circa] illa add. LyMw; ista add. α (exc. Mw). 9 curas] causas Ca.10 in nullo] si primo Mz. 11 de hiis huiusmodi criminibus Mz. se intromittere deberent Ly αm (sedeberent intromittere Ca). 12 eciam] et Mz.

175Liber 2, Capitulum XX


‒ circa hoc precipiunt adimplere deberent et tantummodo verbo predicacionis,leccioni et oracioni vacare.15

Capitulum XXDiscipulus: Quesivimus quam potestatem habeat imperator super malos. Nuncinvestigemus quam potestatem obtineat super bonos sibi subiectos. Specialiterautem interrogo an imperator talem habeat potestatem super bonos sibi subiec-tos ut omnes teneantur sibi in omnibus obedire.5

Magister: Respondetur quod in illicitis et iniustis nullus sibi debet obedire.

Discipulus: Numquid in omnibus licitis omnes sibi debeant obedire ita ut peccetqui sibi recusaverit in quocumque licito obedire?

|Magister: Respondetur quod non ex hoc ipso quod aliquis sibi in aliquo licitoLy f. 255va;

Gs p. 918 non obedierit est iudicandus peccare. Si enim preciperet alicui ieiunare vel nonbibere vinum vel aliquid tale quod ad officium imperatoris non spectat, sibiobedire minime teneretur, sed in hiis que spectant ad regimen populi in tempo-ralibus quilibet sibi obedire tenetur.

Discipulus: Numquid in huiusmodi quilibet tenetur magis obedire imperatoriquam cuicumque alteri inferiori, puta regi suo aut duci aut marchioni vel alteri15

domino suo immediato? Videtur enim quod quemadmodum episcopus est supe-rior abbate et tamen hoc non obstante in multis monachi magis tenentur obedire˹abbati quam episcopo, ita non obstante quod imperator sit˺ superior ˹regibus etducibus et aliis dominis˺ temporalibus, tamen sub˹diti aliorum dominorum˺magis tenentur obedire dominis s˹uis immediatis˺ quam imperatori.20

14 debent Mz. tantummodo] in add. Mw. predicacionis] ac add. MzLy. 1 Capitulum XX] ubiinquiritur quam potestatem habeat imperator super bonos et primo utrum in omnibus licitis sibi sitmagis obediendum add. Ly α (2 Ca; cam 20m supp. Mw; c. 20 supp. Vd). 2 Quesivimus] on margin:Cap. XX, Questio prima Ly. habet MzLy α. supra MzMw. 3 quam] qualem Ly α. obtineat] habetαm. supra MzMw. sibi subiectos] igitur Ca; sibi subiectos et em. from ubi Mw. 3 – 5 Specialiter …subiectos] om. MzLy. 4 autem] om. α. interrogo] em. from intelligo Mw. an] habere add. Ca.habeat potestatem] potestatem habet Mw. 5 (cum Ly) sibi omnes teneantur LyMw. sibi teneanturVd. 6 Respondetur] on margin: Nota Mz; Respondetur Ly. debet sibi MzLy α. 7 Numquid] onmargin: Questio secunda Ly. omnes] om. Mw. debeant sibi α (exc. Mw). debent Ly. peccentLyMw. 8 recusaverint LyMw. quocumque] sibi add. α (exc. Mw). licito quocumque LyMw.9 Respondetur] on margin: Respondetur Ly. in aliquo licito sibi LyMw. licite Mz. 10 enim] om.Mw. precipiat Mw. preciperet alicui] alicui precipiat Ly. 11 spectat] pertinet Ly. 12 tenetur Ly;tenentur Mw. populi] temporalis et hoc add. MzLy α. 13 quilibet] in quibus Vd. obedire sibiLyMw. 14 Numquid] on margin: Questio tertia Ly. 15 cuicumque] cuilibet LyMw. inferiori alteriMz. inferiori] om. Ly. duci] suo add. Mw. 17 ab abbatem Ve. et] om. Vd. tamen] cum Mw.18 regi Mw. et] om. MzLy αm († Ca). 20 suis] om. Mw.

176 3.2 Dialogus


Magister: Respondetur quod sicut secundum ˹multos˺ papa est immediatusprelatus omnium Christianorum in spiritualibus ita ut omnes in omnibus huius-modi magis sibi debeant obedire quam cuicumque prelato inferiori, ita imperatorin temporalibus est dominus omnium immediatus ita ut in hiis que spectant adregimen mortalium magis sit obediendum imperatori quam cuicumque domino 25

inferiori. Quod beatus Augustinus super epistolam ad Romanos sencire videtur,qui super illud: “Qui resistunt ipsi sibi dampnacionem acquirunt”, ait: “Si quidAugustinus

ipse proconsul iubeat et aliud imperator, numquid dubitatur illo contempto illiesse serviendum?” Idem eciam libro Confessionum 2o et ponitur dist. 8a, c. Quecontra ait: “In potestatibus societatis humane maior potestas minori ad obedien- 30

dum preponitur.” Ergo semper magis obediendum est imperatori quamcuicumque domino inferiori.

Discipulus: Ex isto videntur duo inconveniencia sequi: Primum est quod omnessunt servi imperatoris et quod unus non est magis servus imperatoris quam aliusnec unus respectu imperatoris est magis liber quam alius, quia qui equaliter 35

alicui obedire tenentur sunt equaliter servi illius vel equaliter liberi. Si ergoomnes subditi imperatoris tenentur sibi tamquam domino immediato in omnibusque spectant ad regimen populi obedire, omnes sunt equaliter servi ipsius veleque liberi.

Secundum inconveniens quod sequi videtur est quod quicumque veniret ad 40

bellum cum domino suo contra imperatorem committeret crimen lese maiestatis,quia quicumque est subditus immediate imperatoris committit crimen lesemaiestatis si cogitat de morte imperatoris, quod facit ille qui venit ad bellummortale contra ipsum. Quid autem dicitur de istis enarra.

21 Respondetur] on margin: Respondetur Ly. 22 prelatus] dominus α. 22 – 23 huiusmodi] om. Mw.23 debeant sibi Ly α. obedire] om. MwVd. quem Ca. cuicumque] alteri add. LyMw. inferiori]obedire supp. Mw; obedire Vd. 24 est dominus in temporalibus Ly. immediate Mz. 25 regimen]regnum LyMw. 27 illud] verbum add. Ly α. Text on margin: om. MzLy α. ipsi] om. Ca. sibi ipsi(ipsis Ly) MzLy α (exc. Ca). 28 proconsul] quod consul Vd. aliud] illud Ly. dubitat MzLy α.28 – 29 illo … esse] ille illo contempto maiori Vd. 29 eciam] in LyMw. 2o] 22o αm. c1] om. Mz.29 – 30 Que contra] Quicumque Ly α. 31 Ergo] Est igitur Ly. semper magis] em. from si quem Vd.est obediendum MzVd. est] om. Ly. 32 cuicumque] alteri add. LyMw. 33 Ex] on margin:Obicitur, Primo Ly. istis LyMw. sequi inconveniencia Ly. 34 imperatoris2] om. Ly α. alius] alterLyMw. 35 equaliter] eque Ly αm. 36 libri Ly. Igiur si Ly α. 37 sibi] em. from si Ve. 38 equalitersunt MzLy α. ipsius] eius Mz αm; illius LyVd. 40 Secundum] Sed Mz; on margin: Secundo Ly.sequi videtur] sequeretur LyMw; sequitur α (exc. Mw); non add., but canc. Mw. 41 cum] pro LyMw.42 – 43 quia … maiestatis] om. Vd. 42 immediate subditus MzLy. immediatus Na. imperatori Lyαm. 43 imperatoris] quia quicumque est subditus immediate imperatoris committit crimen lesemaiestatis sic cogitando add. Vd. 44 ipsum] imperatorem Ly αm; eum Vd. dicitur] dicere vel quidMz. de istis dicitur Vd.

177Liber 2, Capitulum XX


Magister: Ad primum dicitur quod non sequitur ex predictis quia, sicut dictum45

est prius, subditi imperatoris non in omnibus tenentur sibi obedire sed in hiistantum que spectant ad regimen populi, hoc est in hiis que necessaria sunt adregendum iuste et utiliter populum sibi subiectum. Et ideo, si preciperet | aliquidLy f. 255vb

quod esset contra utilitatem populi sibi subiecti, non esset obediendum sibi; etinde est quod servi imperatoris et liberi non tenentur sibi equaliter obedire, sed50

in multis tenentur sibi servi sui obedire in quibus liberi sibi non tenentur. Namservi ad solum preceptum imperatoris omnia bona que tenent tenentur sibidimittere absque hoc quod aliquam utilitatem communem pretendat, sed ad hocnon tenentur liberi, nec imperator potest hoc eis precipere absque utilitate bonicommunis, imo eciam nec absque manifesta necessitate. In multis eciam aliis55

tenentur servi imperatoris obedire sibi in quibus liberi minime sunt ˹astricti.˺Dignitati enim humani generis derogaret ˹si omnes ess˺ent servi imperatoris etideo derogaret ˹eidem si imperator˺ posset in omnibus tractare liberos sicut˹servos.˺ Quare cum imperator teneatur procur˹are ea˺ que spectant ad utilitatemet dignitatem tocius generis humani, nullo modo debet velle tractare omnes sicut60

servos. Quare eciam liberi non tenentur sibi obedire in omnibus in quibus servi.

Ad secundum conceditur quod quicumque venit cum quocumque domino suoad bellum iniustum contra imperatorem incidit in crimen lese maiestatis et penacriminis lese maiestatis est plectendus, quod imperatores Honorius et Archadius Archadius

in nono libro codicis, titulo Ad legem Iuliam maiestatis testari videntur et ha-65

betur 6a, q. 1a, § Verum, aiunt enim: “Si quis cum militibus vel privatis, barbariseciam, celestem inierit faccionem aut faccionis ipsius susceperit sacramentum45 Ad] on margin: Respondetur ad primum Ly. primum dicitur] istum videtur Mz. quia] supp.Mw. 46 prius] quod add. MzMw. hiis] aliis Ve. 47 tantum … hiis] om. Mw. sunt necessariaMzLy α. 49 quod] non supp. Ve. esset1] est LyMw. contra] in Ve. esset2] essent ad Mz. essetobediendum sibi] tenerentur sibi obedire sed in hiis que sunt necessaria ad regendum iuste et utiliterpopulum sibi subiectum Ly; tenerentur obedire ei α (teneretur obedire ei Ca). 50 equaliter sibi Mw.51 servi sibi Vd. servi sui obedire] obedire servi LyMw. sui] om. MzLy α. liberi … tenentur2] nontenentur liberi LyMw. sibi2] om. MzLy α. 52 ad] supp. Na. 53 admittere Ve. communemutilitatem Vd. pretendant VeLy α. 54 liberi non tenentur LyMw. eis hoc Ly α. voluntate Mz.55 nec] om. Mw. manifesta] utilitate et add. MzLy αm. necessitate] et utilitate boni communis add.Vd. 56 sibi obedire Ly α. liberi] sibi add. Mw. sunt minime Mw. 58 derogaretur Ly αm; derogaturVd. imperator] om. α († Ca). in omnibus posset MzLy α. 59 cum] tamen Mz; supp. Vd.imperator] om. Vd. tenetur Mz. 59 – 60 dignitatem et utilitatem Ly αm. 60 humani generis Ly α.humani] et add. MzLy. nullo] nec ullo Mw; vero add. α (exc. Mw; vere add. Ca). tractare velle Vd.tractare omnes] liberos tractare LyMw. omnes] liberos α. 62 Ad] on margin: Ad secundum Ly.conceditur] dicitur Ly. 64 criminis] eciam add. LyMw. est] puniendus et add. MzLy α. plectandusMw. imperator Vd. Text on margin: om. VeMzLy α. Archidus Ve; Archidiacous Mz. 65 in nono]III et 4o em. from in I Vd. nono] XIIII Ly αm. libro] supp. Mw. codicis] eodem Ly; om. (gap), c.supp. Vd. titulo] om. MzLy α. Iuliam] et pena criminis et lese add. Ly αm. testari] om. Ca. 66 1a]19 em. to 1 19 Mw; 2 Vd. §] om. Ly; c. α (supp. Mw). Verum aiunt enim] Si quis ubi ait Ly.aiunt] ait si α (ait Ca). quis cum] enim tamen Ca. cum] om. Mz. vel] cum add. Ca. 67 eciam] inCa. celestem] scelestem MzMw; scelestam Ly factorem aut factores Ca. factis Mz.

178 3.2 Dialogus


vel dederit, de nece eciam virorum illustrium, qui consiliis et consistorio nostrointersunt, senatorum eciam ‒ nam et ipsi pars nostri corporis sunt ‒ et cuiusli-bet postremo qui nobis militat cogitaverit, eadem severitate voluntatem sceleris, 70

qua effectum, puniri iura voluerunt, ipse quidem utpote maiestatis reus gladioferiatur, bonis eius omnibus fisco nostro addictis. Filii vero eius, quibus vitamimperatoria specialiter lenitate concedimus ‒ paterno enim debent perire sup-plicio, in quibus paterni, hoc est hereditarii, criminis exempla metuuntur ‒ asuccessione omnium proximorum habeantur alieni”. 75

Discipulus: Hoc beato Augustino obviare videtur qui asserit quod si quis vaditad bellum eciam iniustum, dummodo non constet sibi esse iniustum, non peccat.Ait enim, ut legitur 23a, q. 1a, c. Quid culpatur: “Vir iustus, si forte eciam subrege, homine sacrilego, militet, recte potest illo iubente bellare, si vice pacisordinem servans, quod sibi iubetur vel non esse contra preceptum dei certum 80

est, vel utrum sit, certum non est, ita ut | fortasse reum faciat regem iniquitas Ly f. 256ra

imperandi, innocentem autem militem ostendat ordo serviendi.” Ex quibusverbis colligi potest quod si rex vel alius duxerit milites suos ad bellum eciaminiustum contra imperatorem, si non est certum militibus quod bellum dominisui est iniustum, contra imperatorem bellare possunt. 85

Magister: Respondetur ad hoc quod si bellatores cum domino suo pugnantcontra alium qui non est dominus eorundem excusantur a peccato, licet bellumsit iniustum, dummodo ignorent et non laborent ignorancia crassa et supina. Sedsi vadunt ad bellum cum domino | inferiori contra dominum suum superiorem, Gs p. 919

˹et precipue˺ contra imperatorem qui est dominus e˹orum immediatus,˺ non 90

excusantur a crimine lese maiesta˹tis si est˺ bellum iniustum, licet hoc ignorent,quia ˹magis˺ debent presumere pro imperatore quod habeat bellum ˹iustum˺quam pro domino eorum inferiori, et ideo, nisi si˹nt˺ certi quod dominus eorum

68 vel] om. MzVd; et LyMw; eciam Ca. eciam] om. αm. virorum eciam Mz. illustrium virorum Ly.consilio Vd. nostro] non add. Mw. 69 corporis nostri LyVd. et2] vel Ly. 70 agitaverunt αm.eadem] enim add. Ly. 71 qua] contra Mw. voluerint Vd. ipsi Ca. utpote] om. ω Vd. 72 ferieturLy. fisco nostro] em. from isto modo Mw. adductis α. vitam] om. Vd. 73 imperatoris Mz α(imperator Vd). speciali LyMw. lenitate] benignitate Ly; om. α (levitate Mw). concedimus]concedere α (gap add. Vd). patrono Mz. enim] eciam Mw. deberent Ly; debet Vd. 74 patroni Mz.exempla] existere α. metuuntur] a materna et add. Ly. 75 proximorum] Christianorum Mz α.76 Hoc] on margin: Obicitur Ly. vadat LyMw. 77 eciam iniustum] supp. Mw. 78 Vir iustus] Videtintus Mw. 79 homine] hodie Ly (hoe Mw). milite Mw. recte] item Vd. vice] vite MzVd. 80 sibi]si (quod supp.) Vd. dei] om. ω. 81 vel] ut ω. faciat] fatuum α. 82 imperandi innocentem]imperanda in notum Mw autem] om. Vd. ostendit Ly α. 85 sui est] sit Ca. iniustum] em. fromiustum Ve; licite add. MzLy α (ire add. Vd). 86 Magister] om. Ve; on margin: Respondetur Ly.87 – 90 excusantur … eorum] om. Mz. 88 iniustum] supp. Vd. dummodo] em. from domino Mw;hoc add. Ly α. ignorarent LyMw. laborarent LyMw. supina et crassa Ly. 89 vadant Vd. domino]suo add. Ly α. 91 bellum est Ly α (exc. Ca). 92 iustum bellum Ly α. 93 et] om. LyMw. ideo] om.Vd. nisi] cum (supp.) non Ve. nisi sint] cum non sunt Ly.

179Liber 2, Capitulum XXI


inferior habet bellum iustum contra imperatorem, non excusantur a crimine lesemaiestatis.95

Capitulum XXIDiscipulus: Disputavimus quamvis breviter de potestate imperatoris superpersonas. Nunc videamus de potestate ipsius super res temporales, an videlicetipse sit dominus omnium temporalium rerum que ad ecclesiam minime spectant.

Magister: Circa hoc sunt diverse sentencie. Una est quod imperator non est5

dominus omnium huiusmodi rerum.

Discipulus: Pro ista opinione aliquas allegaciones adducas.

Magister: Hec assercio videtur multipliciter posse probari. Primo sic: Imperatornon est dominus illarum rerum que in nullius bonis sunt et que occupanti conce-duntur. Sed multe sunt res que in nullius bonis sunt et que occupanti concedun-10

tur, dist. 1a, Ius naturale, in textu et glossa. Ergo imperator non est dominushuiusmodi rerum.

Amplius qui est dominus quarumcumque temporalium rerum eas si vultvendere potest, 1a, q. 1a, c. Eos qui, ubi sic legitur: “Omnis dominus quod habetsi vult vendit, sive servum sive quid aliud eorum que possidet.” Sed imperator15

non potest vendere, sicut nec alienare, multas res temporales, quia tunc possetvendere et alienare imperium, quod non est verum. ergo imperator non est domi-nus omnium temporalium rerum.

94 habeat Ly. 1 Capitulum XXI] ubi queritur utrum potestatem habeat imperator super restemporales, et ponitur prima opinio responsalis scilicet quod non, que probatur septem rationibus adquas respondetur infra c. XXIIII add. Ly; om. α (21 Ca; 21m cam supp. Mw; c. 21 supp. Vd).2 Disputavimus] on margin: Cap. XXI Ly. 3 ipsius] eius Mw. 3 – 4 videlicet ipse] imperator Mz.5 Circa] on margin: Opinio prima Ly, Prima opinio Mw. diverse] opiniones sive add. Ly α.5 – 6 omnium rerum huiusmodi (huius mundi Ly) non est dominus LyMw. 6 rerum huiusmodi α.7 allegaciones] raciones Ca. 8 Imperator] on margin: Probatur primo Ly. 9 in] om. Ly αm (in supp.Mw). in nullius bonis] bonis] hominis Ly αm. 9 – 10 concedunt Na. 10 – 11 Sed … conceduntur]om. αm. 10 in nullius bonis] nullius hominis Ly. 11 naturale] dicitur add. Ly. et] in add. MzLy α(exc. Ca). 13 Amplius] on margin: Secundo Ly. rerum temporalium Ly. 14 Omnis] enim add. Ly.dominus] om. Vd. quod] qui αm; quid Vd. 15 vendit si vult Mz. sive1] suum VeMw. quid] aliquodLy. quid aliud] aliquid α. possident Mz. 16 non] possidet add. Ca. potest] imperium Vd.16 – 17 sicut … vendere] om. Mw. 18 rerum temporalium Vd.

180 3.2 Dialogus


Rursus qui rem temporalem alteri donat alienat a se dominium eiusdem rei.Sed imperatores multas res donaverunt non solum clericis | sed eciam laycis. Ly f. 256rb

Ergo ille res a dominio imperatoris sunt alienate.

Ad hoc qui in distribucione temporalium habet porcionem specialem non estdominus aliarum porcionum que aliis conceduntur. Sed imperator capienspredam in bello iusto habet porcionem specialem, dist. 1a, Ius militare, ubi siclegitur: “Ius militare est belli inferendi sollempnitas”, et infra: “Item prede 25

decisio et pro personarum qualitatibus et laboribus iusta divisio ac principisporcio.” Ergo imperator non est dominus aliarum porcionum.

Item: “Res fisci proprie sunt imperatoris”, ut notat glossa Extra, De iudiciis,Argumentum5m

Cum venissent. Sed res fisci a rebus aliis distinguuntur quia quorundam et nonomnium res specialiter confiscantur, 6a, q. 1a, § Verum. Ergo imperator non est 30

domnius omnium temporalium rerum.

Preterea si imperator est dominus omnium temporalium rerum que ad eccle-Argumentum6m

siam minime spectant, ˹aut omnes res sunt communes imperatori et aliis aut suntproprie imperatoris. Sed non sunt communes impera˺tori et aliis ˹quia tuncnulle˺ res essent proprie, ˹nec sunt proprie imperatoris quia˺ tunc nullus alius 35

haberet dominium ˹alicuius˺ rei nec aliquis alius posset dicere: “Mea est hecres”, cum imperator posset dicere: “Hec res est mea”, si est sua propria, eo quod‒ sicut dicit glossa dist. 1a, § 1 ‒ “ubi iudicantur aliquid meum esse, per conse-Glossa

quens iudicatur tuum non esse, ff., De procuratoribus, Pomponius, in fine.”Restat ergo quod imperator non est dominus omnium temporalium rerum. 40

19 Rursus] on margin: Tertio Ly. donat] debeat Ca. eiusdem] illius MzLyCa; huius α (exc. Ca).20 et eciam αm (eciam et Mw). 21 alienate] etc. add. Mw. 22 Ad hec Na; Item MzLy α (supp. Mw).qui] que Mw. rerum temporalium Lyt. habeat MzVd; habent Mw. porcionem] partem Mz α (exc.Mw). 22 – 24 non … specialem] om., non est dominus temporalis aliarum parcium que aliisconceduntur sed imperator capiens predia in bello iusto habet porcionem specialem supp. Mw.23 dominus] deus Mz. porcionum] parcium MzLy α. 24 predam] predicta Mz; predia Ly α.26 decisio] desuse (?) Ca; de se Mw; deciso, on margin: decisio vel devisio Vd. pro] om. Ly.qualitatibus et] quarumlibet pro Ly. iusta] est add. αm. divisio] decisio Mz. 27 porcio] fiericonvenit add. Mz. est] verus add. Ly. porcionum] parcium Ly. 28 Text on margin: om. Mz α;Quinto Ly. iudiciis] l. (=lex?) add. Ly. 29 res] supp. Mw. quorundam] quorum dicto Mw.29 – 30 omnium non Mw. 30 specialiter] om. MzLy α. 1a] em. to c. Mw. §] secundum αm. Verum]verbum Mw. 31 rerum temporalium Ly. 32 Text on margin: om. Mz α; Sexto Ly. Preterea] ItemMzLy α. 34 quia] qui Na; em. from que Mw. 35 essent] sunt α (supp. Mw). imperatori α († Ca).36 – 37 hec … mea] supp. Mw. 37 cum] tamen α. imperator] solus add. Ly. potest α (potuit Ca).38 §] c. αm. § 1 ubi iudicantur] c. ibidem dicitur Ly. Text on margin: om. MzLy α. iudicantur]dicitur Mz; dicatur α (em. to dicitur Mw). esse] et add. LyCa. 39 procuratore Mz; procrea. Ly; l.(=lex?) supp. Mw; l. add. Vd. 40 Restat] om. Ly α. quod] om. MzLy α. rerum] om. Mz.

181Liber 2, Capitulum XXII


Rursus si imperator est dominus omnium temporalium rerum aut est dominus Argumentum7m

omnium huiusmodi rerum iure divino aut iure nature aut iure humano: Non iuredivino quia, ut dicit Augustinus super Iohannem et ponitur dist. 8a, Quo iure:“Iure divino ‘Domini est terra et plenitudo eius’. Pauperes et divites dominus deuno limo fecit; pauperes et divites una terra portat.” Ergo imperator non est45

dominus omnium huiusmodi rerum iure divino, presertim cum teste Augustinoibidem: “Ius divinum in scripturis divinis habemus.” Nusquam autem legitur inscripturis sacris quod deus dederit imperatori dominium omnium temporalium.Nec imperator est dominus omnium huius rerum iure nature quia iure natureomnia sunt communia nec iure humano quia iura humana sunt iura imperatoris,50

dist. 8a, Quo iure. Imperator autem non potuit sibi appropriare dominium alien-arum rerum. Ergo iure imperatoris, quod est ius humanum, imperator non estdominus omnium temporalium rerum.

Capitulum XXIIDiscipulus: Pro opinione contraria libenter audiam aliquas raciones.

Magister: Opinio contraria, que ponit quod imperator est dominus omniumtemporalium rerum, videtur posse fulciri pluribus racionibus. Nam ille qui estdominus tocius mundi est dominus omnium illorum que sunt in | mundo et perLy f. 256va

consequens est dominus omnium temporalium rerum. Sed imperator est domi-nus tocius mundi, sicut probatum est supra, c. 5o huius secundi. Ergo imperatorest dominus omnium temporalium rerum.

Item qui est dominus aliquarum personarum est dominus rerum spectanciumad easdem personas. Sed imperator est dominus omnium hominum, saltem qui10

41 Text on margin: om. Mz α; Septimo Ly. rerum temporalium LyCa. 41 – 42 aut … rerum] om.Mw. 42 rerum huiusmodi Vd. aut iure nature aut iure] naturali vel Ly. 43 Quo] quod Ly. 44 Iure]om. LyMw. divino] canc. Mw. plenitudo] pleni Ca. dominus] deus Ly. 44 – 45 dominus …divites] om. αm. 45 terra] fecit et add. Vd. 46 huiusmodi] huius Ve; temporalium Ly. divino] em.from dominio Ve. cum] om. MzLy α. 47 ibidem] per add. Ly. divinum] quod add. Ly. divinis]om. Ca. Numquam Ly. legimus Vd. 48 sacris] divinis Ly α (exc. Ca). dedit MzLy α.temporalium] rerum prec. MzLy α (add. Ca). 49 omnium] om. Ly αm. huius] huiusmodi MzLy α(temporalium Vd). rerum] huiusmodi add. Vd. 50 sunt2] secundum add. Ly α. 53 temporalium]om. α (exc. Ca). rerum temporalium LyCa. 1 Capitulum XXII] ponit secundam opinionemprecedenti omnino contrariam que probatur V rationibus add. Ly; om. α (22 Ca; cam 22m supp. Mw;c. 22 supp. Vd). 2 Pro] on margin: Cap. XXII Ly. audiam libenter Mw. 3 Opinio] on margin:Opinio secunda Ly; 2a opinio Mw. dominus] deus Mz. 4 rerum temporalium Ly α (exc. Ca).posse] probari vel add. Vd. Nam] on margin: Probatur primo Ly. 5 illorum omnium Mw. que]qui Mz. 6 omnium] om. Mw; illarum add. α (exc. Ca). rerum temporalium LyCa. 7 mundi] supp.MwVd. secundi] mundi Ly. 9 Item] on margin: Secundo Ly. qui] si Ly. rerum] om. Na.10 hominum] om. MzLy α.

182 3.2 Dialogus


non sunt clerici vel | spectantes ad ipsos. Ergo saltem est dominus omnium Gs p. 920

rerum pertinencium ad illos qui sunt sibi subiecti.

Item ille in cuius potestate sunt omnia est dominus omnium temporaliumrerum quia res temporales potissime videntur esse in potestate domini. Sed inpotestate imperatoris sunt omnia, sicut testatur glossa Extra, De electione, Ven- 15

erabilem que allegata est supra 5o c. huius secundi. Ergo imperator est dominusomnium temporalium rerum.

Rursus non minus est imperator dominus omnium rerum que sunt illorum quiArgumentum4m

sunt de imperio quam rex est dominus omnium rerum que sunt illorum qui suntde regno suo. Sed rex est dominus omnium rerum que sunt illorum qui sunt de 20

regno suo. Ergo et imperator est dominus omnium rerum que spectant ad illosqui sunt de imperio. Maior videtur manifesta. Minor probatur per illud quodlegitur 1o Regum 8o [vv. 10‒17] ubi sic habetur: ˹“Dixit itaque Samuel omniaRegum

verba domini ad populum […] et ait:˺ ‘Hoc ˹erit ius regis qui imperaturus estvobis.˺ Filios vestros tollet et p˹onet in curribus suis faciet˺que sibi equites et 25

precursores ˹quadrigarum suarum˺ et constituet sibi tribunos et cen˹turiones etarato˺res agrorum suorum et messores segetum et ˹fabros˺ armorum et curruumsuorum. Filias quoque ˹vestras˺ faciet sibi unguentarias et focarias et panificas.Agros quoque vestros et vineas et oliveta optima tollet et dabit servis suis. Sed etsegetes vestras et vinearum redditus addecimabit ut det eunuchis et famulis suis. 30

Servos eciam vestros et ancillas et iuvenes optimos et asinos auferet et ponet inopere suo. Greges quoque vestros addecimabit, vosque ei eritis servi.’” Exquibus verbis colligitur quod omnia que habebant pertinebant ad ius regis et perconsequens ad dominium eius, presertim cum sint servi ipsius cum dicatur ex-presse: “vosque ei eritis servi.” Quicquid enim servus habet domini est et quic- 35

quid servus acquirit domino acquirit.

12 pertinencium] spectancium Mz. ipsos Mz. subiecti sibi α (exc. Ca). 13 Item] on margin: TertioLy. omnium] scilicet add. Mw. 15 electione] clericis (c. add. Ca) MzCa; clement. Ly.15 – 16 Vernerabile Mz. 16 est allegata Ca. 17 rerum temporalium NaLyVd. 18 Text on margin:om. Mz α; Quarto Ly. imperator est Vd. omnium] om. αm. illorum] supp. Vd. 18 – 19 qui sunt]existencium Mz. 19 de imperio] in imperio suo sive de regno suo Ly. est … rerum] supp. Vd. quesunt] om. Ly. qui] que Ca. 20 qui] em. from que Ve; que αm. qui sunt] existencium Mz. de2] inLy. 21 et] om. VeLyMw. 22 qui] que Mw. manifesta] nota Ly. Minor] on margin: Probatur minorLy. probatur minor Ca. 23 1o] II Ly. Text on margin: om. MzLy α. Dixit itaque Samuel]catchwords in Ca. 24 est] in add. Mz. 25 ponet] monet Mz; m˹†˺ Ca; mutet Mw; mittet Vd. facietsibique Mw. sibi] om. Ly. et2] in Na. 27 cursuum Mz α. 28 focarias] sutarias Ly; sucarias Ca29 et1] om. Na; ut Ly. oliveta] et add. α. tollent Ca. et4] om. Ca. 30 vestras] vineas Mw. et1]supp. Ve. ut det] de Mw. 31 Servos] supp. Mw. eciam] om. Ca. iuvenes] om. (gap) Mz.optimos] vestros Ly. 32 eritis ei Ly. 33 verbis] om. Ly. pertinebant] om. Mz. 34 ipsius] eius Ly α.dicitur MzLy. 35 eritis ei MzLy. ei eritis servi] eritis servi eius Ca. servi] supp. Mw. domini] suiadd. Ly.

183Liber 2, Capitulum XXII


Amplius non minus sunt omnia de imperio imperatoris quam antiquitus illa Argumentum5m

que pertinebant ad regna regum infidelium erant eorum. Sed illa que pertinebantad regna infidelium regum erant ipsorum. Ergo omnes res temporales que spec-tant ad imperium et ad illos qui sunt de imperio sunt imperatoris. Maior est40

evidens ut videtur. Minor probatur per illud quod legitur Genesi 14o: “Redux-itque”, scilicet Abra|ham, “omnem substanciam et Loth fratrem suum cum sub-Ly f. 256vb

stancia ipsius mulieres quoque et populum.” Et post: “Dixit autem rex Sodomo-rum ad Abraham: ‘Da michi animas, cetera tolle tibi.’ Qui respondit ei: ‘Levomanus meas ad dominum deum excelsum possessorem celi et terre quod a filo45

subtegminis usque ad corrigiam calige, non accipiam ex omnibus que tuasunt.’” Ex quibus verbis colligitur quod Abraham reputavit illa que reduxeratfuisse regis Sodomorum. Reduxerat autem multa que erant illorum qui erant deregno eiusdem regis; ergo Abraham reputavit quod eciam illa que spectabant adillos qui erant de regno regis erant ipsius regis. Hoc confirmatur per Ambrosium50

in libro De patriarchis, et habetur 23a, q. 5a, c. Dicat, qui ait: “Dicat aliquis cum Ambrosius

ipse vicerit quomodo dixit Abraham ad regem Sodomorum: ‘Nihil sumam a te’,cum preda utique in potestate victoris fuerit? Docet militarem disciplinam utregi serventur omnia.” Ex quibus verbis colligitur quod preda quam capiuntmilitantes sub rege est regis et tamen preda est victoris et ita preda militis vic-55

toris est principaliter regis et omnia que sunt in regno sunt principaliter ipsiusregis.

37 Text on margin: om. VeMz α; Quinto Ly. quam] cum em. from qui/quoniam (?) Mw. 38 eorum]ipsorum Ca. 39 infidelium] om. Vd. regum infidelium Ly αm. 40 – 41 evidens est (supp. Mw)LyMw. 41 ut] et Ve. Minor] on margin: Probatur minor Ly. legitur] in add. Mz. 42 Abraam Na.substanciam] scilicet add. Mw. 43 illius Ly. mulieres quoque] mulierisque αm; mulieresque Vd.Dicit Ly αm. autem] nunc Mw. 44 Abraam Na; et add. Mw.. tibi] ubi Mz. ei] om. Ly α.45 manum meum Ly. deum] om. αm. excelsum] supp. Mw. possessorem excelsum Vd. filo] filioLy α (exc. Ca). 46 subtegminis] subdegeneris Vd. 47 Abraam Na. illa] ista LyMw. 48 fuisse] om.Ve. 49 eiusdem] illius Ly α. Abraam Na. spectant Vd. 50 illos] ipsos Ly α. regis1] eius Ly α.Hoc] Et prec. Ly. Ambrosium] aliqua MzLy; om. (gap) αm (in quod habetur supp. Mw). 51 23a]om. αm. qui] om. αm. Text on margin: om. MzLy α. 51 – 52 cum ipse] om. Ca. 52 viceritquomodo] dicitur (above supp.: vixerit quomodo) quam ipse Mw. dixit] dixerit LyMw. AbraamNa; om. Ly. Nihil] em. from vel Mw. a te] om. Ly. 53 cum] supp. Mw. preda] em. from predamMw; predictam Vd. victorum Ly. fuerit] supp. Mw. Docet] deceret Ly; doceret Mw.54 serventur] servent Mz α (servant Mw). verbis] om. Ly. 55 militantes] milites α (exc. Mw).tamen] cum Mw. victoris1] victorum Ly. ita] ista Ly. militum Ly α. 55 – 56 victoris2] victorum Ly.56 principaliter est Ly α. regis] licet (sed Vd) eciam sit aliquo modo (aliquo modo sit α) ipsiusmilitis ergo eadem racione alia bona que (supp. Ca) sunt militis sunt (tamen add. Ca supp. Mw)principaliter regis add. Mz α (ergo … militis om. Mw). et omnia] licet eciam aliquo modo sit ipsiusmilitis Igitur eadem ratione alia bona Ly. 56 – 57 regis ipsius Vd.

184 3.2 Dialogus


Capitulum XXIIIDiscipulus: Si est aliqua opinio que mediet inter opiniones predictas non dif-feras recitare.

Magister: Est una opinio quod imperator non est sic dominus omnium tempo-Opninio 1a

ralium rerum que ad ecclesiam minime spectant ut ad libitum suum liceat sibi 5

vel ˹valeat de˺ omnibus huiusmodi rebus quod voluerit ˹ordinare,˺ est tamenquodammodo dominus omnium pro eo quod omnibus ˹huiusmodi˺ rebusquocumque contradicente potest uti et eas applicare ˹ad uti˺litatem communemquandocumque viderit utilitatem ˹commune˺m esse preferendam utilitati pri-vate. ˹Ad cuius˺ intelligenciam dicitur esse sciendum quod rerum quedam sunt 10

mobiles, quedam immobiles et utrarumque quedam spectant solummodo adimperatorem quarum nullus alius habet dominium vel dispensacionem nisi exspeciali commissione imperatoris. Que possunt vocari res imperiales et res fisci.Quedam autem spectant ad alios qui earum aliquo modo sunt domini. Rerummobilium que specialiter spectant ad imperatorem imperator sic est dominus 15

quod potest de eis quicquid voluerit ordinare absque hoc quod ad restitucionemaliquam teneatur. Aurum enim et argentum, lapides preciosos, vestes, arma,animalia et res alias mobiles potest vendere, donare, legare et alienare proutvoluerit absque hoc quod ad restitucionem teneatur. Licet enim peccaret illiciteet ex mala causa res huiusmodi | alienando non tamen teneretur eas imperio vel Ly f. 257ra

alii restituere. Quarundam eciam rerum immobilium isto modo est dominus,unde et taliter dare et alienare potest aliqua castra et aliquos agros vineas etcivitates. Unde in talibus habet dominium et ius pinguissimum. Quarundamautem rerum immobilium non habet dominium et ius ita pingue quia non potesteas vendere, donare, legare vel alienare, sicut imperium et regna quorum alien- 25

1 Capitulum XXIII] ponit tertiam opinionem mediam inter predictas capitulis precedentibus add. Ly;om. α (23 Ca; cam 23m supp. Mw; c. 23 supp. Vd). 2 Discipulus] supp. Ve. Si est] Sicut Na; onmargin: Cap. XXIII Ly. 2 – 3 differas] deseras Mw. 4 Text on margin: om. Mz α; Opinio tertia Ly;tercia opinio supp. Mw. est sic] sit VeMw. 4 – 5 rerum temporalium LyCa. 5 que] eciam add. Lyαm. ad ecclesiam] supp. Mw. minime spectant ad ecclesiam Ly. 6 huius Ve. 7 dominusquodammodo Ly. quod] in add. Mz. huius Ve. 8 uti et] supp. Mw. 9 communem utilitatem Ly.10 Ad] on margin: Nota Ly. intelligenciam] evidenciam MzLy α (˹†˺denciam Ca). dicitur esse] estLy α. sciendum] intelligendum Mz. 11 mobiles] et add. LyMw. quedam1] vero add. Mz.12 quorum Mz. 13 imperiales res Ly. 14 autem] sunt que LyMw; que α (exc. Mw). qui] que Ly α(exc. Ca). earum] om. Ly. dominorum Ly α (exc. Ca); earum add. Ly. 15 spectant] pertinent Mz.imperator] autem add. Vd. 17 aliquam teneatur] thus catchwords, but in text: aliquam tenebatur Ve;teneatur licet enim peccaret illicite Vd. enim] vero Mz. argentum] et add. Ly. vestes] et add. Mz.18 res alias] omnes alias res Ly α. legare donare Ca. 20 et ex] rex Ly. mala] illicite Ca. huiusVe. tamen] om. Mw. 21 aliis LyMw. eciam] om. Ve. isto modo] ita LyVd. 22 unde] ut Ly. et1]om. Ly α. et2] vel LyMw. et3] vel Ly. aliquos agros] agros agnos Mz. 23 dominium habet Ca.24 ius et dominium Ly α. 25 donare] vel add. Ly. 25 – 26 alienaciones redundarent MzLy α.

185Liber 2, Capitulum XXIV


acio redundaret in notabile detrimentum imperii alienare non potest. Et si alien-aret de facto, talis alienacio non teneret de iure, sed omnia essent ad ius imperiirevocanda et ipse, si posset, restituere teneretur. Est tamen quodammodo domi-nus talium, in quantum potest ea vendicare et defendere et eis uti pro | utilitateGs p. 921

communi, nec aliquis alius in eis ius habere dinoscitur. Rerum eciam spectan-30

cium ad alios habet dominium in quantum ex causa pro utilitate communi etpropter delictum possidencium potest eas ab eis auferre et sibi appropriare velaliis donare. Quia tamen hoc non potest pro sue arbitrio voluntatis sed pro culpapossidencium vel ex causa, scilicet pro utilitate communi, ideo non habet in eisdominium et ius ita pingue sicut in rebus primis quas potest sicut sibi placuerit35

alienare ad libitum, ita ut qualitercumque alienaverit ‒ saltem conferendo obedi-entibus ‒ alienacio teneat nec sit per aliquem revocanda.

Capitulum XXIVDiscipulus: Secundum istam opinionem discurramus per allegaciones pro opin-ionibus primis omnino contrariis supra, c. 21o et 22o, recitatis et videamus quidista opinio sentit de ipsis. Dic itaque primo quid dicitur de illis rebus que innullius bonis sunt.5

Magister: Ad hoc dicitur quod illarum rerum que in nullius bonis sunt do- Responsioad argtum 1m

c. 21o

adductumminium principale post divinum dominium est penes totum genus humanum,quia dominium omnium temporalium rerum dedit deus primis parentibus pro seet posteris suis, sicut ex Genesi c. 1o colligitur. Imperator ˹tamen nihilominus˺est dominus quodammodo omnium huiusmodi rerum ˹in quantum pro˺ utilitate10

communi potest eas sibi taliter appropriare ˹ut˺ occupanti non concedantur niside benep˹lacito˺ imperatoris et ut imperatori assignentur si ˹hoc˺ utilatiti com-muni prospexerit expedire.

26 detrimentum] nutrimentum Na. imperii] et ideo add. Ly α. 26 – 27 alienarentur em. fromalienaretur Ve. 28 restituere] reddere Ly. teneretur] conaretur Mz. Est] et αm. 29 ea] eas LyMw.30 ius in eis MzLy α. dignaretur Mw. 31 quantum] et add. α. causa] et add. Ly α. communiutilitate Ly; populi add. LyMw. 32 eas potest Ca. 33 sue] suo MzLy α. pro2] om. Ve. 35 et ius]om. Ly. potuit Ly. sibi] om. Mz. placuerit sibi Ly α. 37 alienacio] tunc add. LyMw. nec] se add.Na. revocanda] sequitur cam 24 add. Ca. 1 Capitulum XXIV] respondet ad rationes XXI capituliadd. Ly; α (24 Ca; cam 24m supp. Mw; c. 24 supp. Vd). 2 Secundum] on margin: Cap. XXIIII Ly.3 c] om. α. XXI c. et XXII c. Ly. recitatis] peractis em. from peratis Ve. et2] om. Mw. 4 quid] quodVe. dicendum est LyMw; dicendum α (exc. Mw). in] om. Ly αm. 5 bonis] hominis LyCa. 6 Texton margin: om. Mz α; Ad primam Ly. rerum] om. Ly. in] om. LyCa; supp. Mw. bonis] hominisLyCa. 7 dominium divinum Ly αm. 8 omnium] om. LyMw. rerum temporalium Mz. 9 et] proadd. Ly. 10 huius Ve. rerum huiusmodi (rerum add. Mw) LyMw. 11 taliter] totum Vd. 12 et]supp. Ca. assignantur Ly. hoc] hec Vd. 13 perspexerit NaVd. impedire Mz.

186 3.2 Dialogus


Discipulus: Numquid potest imperator iubere ad libitum suum ut nullus inferioreo tales res sibi appropriet? 15

Magister: Respondetur quod non potest. Ideo enim imperatori certa stipendiasive redditus sive res temporales determinate sunt pro suis usibus assignate utres aliorum non rapiat et res que in nullius bonis sunt occupanti dimittat nisi proculpa vel ex causa Pro-utilitate-communi viderit quod eas debeat appropriaresibi. 20

Discipulus: Dic quomodo respondetur ad secundam racionem que in hoc con-sistit quod dominus temporalium rerum potest eas vendere, si vult, quod nonpo|test imperator. Ly f. 257rb

Magister: Respondetur quod dominus temporalium rerum qui habet in eis do-mininum et ius pinguissimum potest eas vendere, si vult, et de tali dominio 25

loquitur decretum 1a, q. 1a, Eos, sed tale dominium non habet imperator respectuomnium temporalium rerum sed solum respectu quarundam.

Discipulus: Quid dicitur de tercia racione que fundatur in hoc quod imperatoresmultas res donaverunt?

Magister: Dicitur quod sepe multi donant res plures et tamen retinent sibi do- 30

minium principale earundem rerum, et ideo imperator potest alienare a se multasres non tamen sic quin in casibus multis ipsas valeat revocare et pro utilitatecommuni eas sibi appropriare. Et ideo semper remanet aliquo modo dominusearundem.

Discipulus: Quomodo respondetur ad quartam que accipit quod imperator de 35

preda capta in bello iusto habet porcionem specialem.

14 Discipulus] supp. Ve; on margin: Questio Ly. 15 eo] supp. Na. appropriat Mz; appropriaretLyMw. 16 Magister] supp. Ve; on margin: Responsio Ly. potest] approprientur Mz; om. LyMw.enim] om. Mz. 17 sunt determinate Ly. sunt] sed Mz; et add. Ly. sibi assignate sunt Mz.18 rapiat] recipiat MzLy αm (em. from reperiat Mw). in] om. LyCa. bonis] hominis LyCa.19 causa] vel add. MzLy α. debet MzLy α. 21 racionem secundam LyMw. racionem] om. Mz.hoc] om. Ca. 22 temporalium rerum] temporalis MzLy α. 24 Respondetur] on margin: Adsecundam Ly. dominus] om. Vd. qui] om. Vd. 26 Eas Mz α (om., c. Eas supp. Mw); om. Ly.27 rerum temporalium Vd. 29 donaverent Mw. 30 Dicitur] on margin: Ad tertiam Ly. multi sepeVd. 30 – 31 principale dominium Ca. 31 et ideo] nam Mw. multas] alias (multas supp.) Na.32 res] om. Mw. multis casibus Ca; et add. Vd. 33 sibi eas Ca. remaneat Ly. aliquo modoremanet Ca. 34 eorundem Mw. 35 Quomodo] Dic prec. MzLy α; on margin: Ad quartam Ly.accipit] em. to incipit Ve.

187Liber 2, Capitulum XXIV


Magister: Respondetur quod licet pinguius ius habeat in porcione speciali sibiassignata, est tamen quodammodo dominus aliarum porcionum in quantum proutilitate communi potest eas sibi accipere.

Discipulus: Qualiter respondetur ad quintam de rebus fisci?40

Magister: Respondetur quod quamvis imperator in rebus fisci habeat pinguiusius quam in aliis, propter tamen raciones dictas in omnibus eciam aliis habetaliquo modo dominium.

Discipulus: Quid dicitur de sexta que accipit quod si imperator est dominusomnium aut omnes res sunt communes aut omnes sunt proprie imperatoris?45

Magister: Dicitur quod quia imperator non est eodem modo dominus omniumtemporalium rerum sed uno modo est dominus quarundam et alio modo aliarum.Ideo nec omnes res sunt communes, sed quedam sunt proprie imperatoris itaquod nullius alterius; nec omnes sunt proprie imperatoris, ut nullus alius habeatproprietatem in ipsis. Sed quedam appropriantur aliis quarum tamen quo-50

dammodo est imperator dominus in quantum potest eas tollere aliis pro utilitatecommuni.

Discipulus: Narra qualiter dicitur ad racionem septimam que in hoc consistitquod imperator non est dominus omnium nec iure divino nec iure nature neciure humano.55

Magister: Respondetur quod imperator est modis predictis dominus omniumiure humano quia, sicut imperium est ab hominibus et a deo mediantibus ho-minibus, ita dominium quod habet ˹imperator est ab hominibus et per conse-quens iure humano habet dominium omnium huiusmodi rerum. Et cum diciturquod “iura˺ humana ˹sunt iura imperatoris”, dist. 8a, Quo iure, respondetur60

˹quod pro tempore Augu˺stini quo dixit illa verba ‒ que ˹habentur dist. predicta

37 Respondetur] Dicitur Ly. ius pinguius LyMw. habet Mz α (exc. Ca). in] om. Ly. 38 tamenquodammodo est Vd. dominus quodammodo LyMw; omnium add. MzLy α. pro] om. Ve.39 accipere] appropriare Ly α. 40 Qualiter] Dic prec. Ly; supp. Mw. quintam] racionem add. Ly α.fisci] supp. Mw. 41 Magister] om. Ve; on margin: Ad quintam Ly. 42 raciones tamen Mz.44 Quid] on margin: Ad sextam Ly. accipit] em. to incipit Ve. 45 sunt1] om. Mz. aut2 …imperatoris] etc. Ly α. 46 quia] om. Vd. 47 rerum temporalium LyMw. quarundam] suarum Ly.48 communes] nec proprie add. MzLy α. 49 nec … ut] sunt et MzLy; et α. habet MzLy α.50 proprietatem] em. from potestatem Ve. Sed quedam] quedam vero MzLy α.50 – 51 quodammodo] em. Ve; em. from quedam Mw. 51 imperator est Ca. quantum] eciam add.Mz. potest] canc. Ca. eas] om. Ly αm (supp. Mw). tollere aliis] ab illis tollere MzLy α.53 septimam] istam Mz; aliam αm (em. from aliquem Mw). 54 est] om. ω (supp. Na). 54 – 55 nec2 …humano] nec humano etc. Ly; etc. α. 56 Respondetur] on margin: Ad septimam Ly. dominusomnium modis predictis Ly α. 59 omnium] om. Na. huius Ve. rerum huiusmodi Mz. 61 pro] om.Ly. Augustinus MzVd. quo] qui Ly αm; quando Vd. dicit LyCa. illa] ista Mz α. predicta] om. Lyα.

188 3.2 Dialogus


8a, c.˺ Quo iure, ‒ iura humana fuerunt ˹iura˺ imperatoris quia tunc populustranstulerat potestatem suam condendi iura in imperatorem. Sed aliquando iurahumana non fuerunt iura imperatoris quia prius fuerunt iura humana quamfuerunt iura imperatoris. Et ideo imperator non est dominus omnium iure imper- 65

atoris sed est quodammodo dominus omnium iure populi quo populus transtulitin imperatorem tale dominium omnium rerum quas dedit deus primis parentibuset poste|ris suis, ut pro utilitate communi possit uti eisdem et de eis disponere et Ly f. 257va

ordinare prout utilitati communi viderit expedire.

Capitulum XXVDiscipulus: Nunc breviter narra qualiter respondetur secundum opinionemterciam ad raciones adductas supra, 22o c., pro opinione secunda.

Magister: Ad primam dicitur quod imperator non est sic dominus tocius mundiResponsioad argtum 1m

c. 22o

adductumut ad li|bitum suum de omnibus hominibus mundi possit facere quod sibi Gs p. 922

placuerit. Sed quia in hiis que spectant ad bonum commune omnes sibi obediretenentur et ideo non est dominus omnium temporalium, nisi modis predictissupra c. 23o.

Ad secundam respondetur per idem, quod qui est dominus personarum estAd artum 2m

quodammodo dominus rerum spectancium ad personas easdem, et ideo imper- 10

ator est quodammodo dominus omnium rerum spectancium ad sibi subiectos,quia potest eis uti pro utilitate communi, non tamen ad libitum suum absqueracionabili causa.

Ad terciam respondetur quod omnia sunt in potestate imperatoris quia omniaAd artum 3m

potest accipere sibi pro utilitate communi et non aliter. Et ideo est dominus illo 15

modo quo dictum est prius et non aliter.

62 humana fuerunt iura Ve. fuerunt] em. from sunt Mw. 63 transtulit Ly. suam] om. Ly α.condendi] querendi Vd. iura1] leges MzLy α. 64 iura humana] humana iura MzLy αm. 65 fuerunt]om. Ly α. 65 – 66 Et … imperatoris2] om. Ly. 65 iure] iuris ω (iurium, on margin: al. iure Ve).66 iure] iuris Na. quo] qui Ly α. 67 in] om. Na. quas] quod MzLy α. deus dedit Na. deus]dominus MzLy αm. prius parentibus primis Mz. 68 ut] et Ly. possent em. from possiti Mw; possetVd. uti] om. Ly αm (supp. Mw). 1 Capitulum XXV] respondet rationibus XXII capitulo adductis prosecunda opinione add. Ly; om. α (25 Ca; cam 25m supp. Mw; c. 25 supp. Vd). 2 Nunc] on margin:Cap. XXV Ly. 3 adductas] adiectas Ve. c. XXII Ly; c. 22o α. 4 Text on margin: om. Mz α; Adprimam Ly. primam] istam Mz. 5 ad] supp. Mw. posset facere de omnibus hominibus mundiLyMw. 6 placeat LyMw. 7 temporalium] rerum add. MzLy α. 8 c] om. αm. 9 Text on margin: om.Mz α; Ad secundam Ly. Ad] Et prec. MzLy α. quod] supp. Mw. 10 spectancium] ad sibi subiectosvel add. MzLy. 10 – 11 ad … spectancium] om. α. 11 quodammodo] om. Ly. 14 Text on margin:om. Mz α; Ad tertiam Ly. respondetur] om. Mz α; dicitur Ly. 15 potest] imperator add. Na. et]om. Ly. aliter] tamen ad libitum suum Ly. Et] om. Mz. illo] isto LyMw.

189Liber 2, Capitulum XXV


Ad quartam respondetur quod rex est quodammodo dominus omnium illorum Ad artum 4m

qui sunt in regno suo; non tamen sic ut ad libitum suum possit de eis quidvoluerit ordinare, sed quia potest omnia tollere pro bono communi. Et isto modopredixit deus quod omnia que erant filiorum Israhel debebant spectare ad ius20

regis.

Discipulus: Videtur quod non solum spectabant ad ius regis posse accipere queerant subditorum suorum pro utilitate communi sed eciam pro utilitate propriaregis, cum in auctoritate allegata ibidem dicatur expresse: “Filios vestros tolletet ponet in curribus suis […] et constituet […] aratores agrorum suorum et25

messores segetum”, et post: “Agros quoque vestros et vineas et oliveta optimatollet et dabit servis suis.” Ex quibus verbis aliisque fere omnibus que ponunturin auctoritate allegata colligitur quod ad ius regis spectabat posse omniaaccipere pro utilitate privata regis.

Magister: Respondetur quod utilitas regis est communis utilitas. Unde sicut qui30

peccat in regem peccat quodammodo in omnes sibi subiectos, sic qui aliquidfacit regi hoc videtur facere quodammodo omnibus sibi subiectis. Et ideoquando rex propria negocia non posset expedire per proprios servos et per pro-prias res, posset tollere ˹pro negociis propriis expediendis et res et servos˺ etfilios ˹aliorum sibi subiectorum et in hoc subveniret˺ utilitati communi. Et isto35

˹modo dixit deus quod omnia˺ illa pertinebant ad ius regis. ˹Quando autem nonerat˺ in tali necessitate non poterat ˹facere˺ supradicta, et ideo, ut legitur 3i

Regum 21o, Naboth Iesrae˹lices noluit dare nec commutare nec vendere vineamsuam regi Achab quia videbat quod rex ex nulla ne|cessitate querebat eandemLy f. 257vb

17 Text on margin: om. VeMz α; ■■Na 170va■■; Ad quartam Ly. omnium] enim canc. Ve.17 – 18 illorum qui] que Ly αm. 18 qui] que Ve. ut] quod LyMw. ad] a Na. suum] om. Ly. eis]em. from se Mw. quid] quod MzLy α. 20 filiis α. Isrl. NaMzCaVd; Israel LyMw. 22 Videtur] onmargin: Obicitur primo Ly. spectat Ly; em. from spectabat Mw; spectant Vd. ad] illud add. Ly.posse] om. MzLy α. 23 eciam] om. MzLy α. pro2] supp. Mw. propria] scilicet add. MzLy α. 24 in]supp. Mw. dicat Ca; dicitur Mw. expresse] suorum et messores et add. Mz. 25 suorum] om.MzLy. 26 messores] om. Mz; messorum Mw. Agros quoque] Agrosque Ca. quoque] om. Mw.27 verbis] om. Ly; supp. Mw. fere] pro add., but canc. Mw. 28 regium Mw. spectat Vd. omniaposse MzLy α; tollere seu add. Ly α. 30 Respondetur] on margin: Respondetur Ly. sicut] om. Mw.31 peccat1] em. from spectat Ve. peccat2] em. to spectat Ve. omnes sibi subiectos] omnibussubiectis sibi α (em. to omnes subiectos sibi Mw). subiectos sibi Ly. qui] quod Vd. 32 videtur]vocatur Vd. quodammodo facere Ly α. in omnes sibi subiectos MzLy. 33 potest Mw. perproprios] om. Vd. 33 – 34 proprios … res1] proprias res et proprios servos LyMw; 33 per2] om. Mzα. 34 potest Mw. propriis] supp. Na; suis Mz. 34 – 35 aliorum et filios Ly α (˹†˺ et filios ˹†˺ Ca).35 sibi subiectorum] subiectos sibi Ly. et] ut add. Ly; ut Mw († Ca). 36 deus dixit (dicit Ly) LyMw(† Ca). quod omnia] per omnia quod Mz. illa] ista Mw. non autem Mw. 37 facere supradicta]hoc facere MzLy α (hoc ˹†˺ Ca). et] om. Vd. ut] om. Mw. legimus Ly α. 3i] I Ly. 38 21o] om.(gap) Ca; quod Mw; 32 Vd. Iesraelices] ■■Na 170va■■; Isrlites. Mz; Israelita Ly αm (Israe˹†˺ Ca);Israhelites Vd. commutare] communicare Ly αm; communi Vd. 39 ex] supp. Mw. nulla] (nullasupp.) magna Mz. eandem] eam Ly α.

190 3.2 Dialogus


nec propter bonum commune sed solummodo ex avaricia et cupiditate. Hinc 40

eciam omnis multitudo Israel, ut habetur 3i Regum 12o, dixit ad Roboam filiumSalomonis: “Pater tuus durissimum iugum imposuit nobis”, insinuando quodcontra iusticiam et legitimam potestatem regis oppresserat eos. Quamvis ergorex possit tollere res et servos et filios subditorum et applicare utilitati sue,quando propria non sufficiunt et utilitas communis impediretur nisi negocia 45

regis propria expedirentur. Hoc tamen non potest quando hoc in utilitatem com-munem minime redundaret.

Discipulus: Hoc videtur valde urgere quod deus dixit: “Vosque ei eritis servi.”Servi enim nichil proprium habent.

Magister: Respondetur quod non. Ideo dixit deus: “Vosque ei eritis servi”, quia 50

futuri erant servilis condicionis et non liberi, cum legatur 3i Regum 9o [v. 22]quod “de filiis Israel non constituit Salomon servire quemquam, sed erant viribellatores et ministri eius et principes et duces et prefecti curruum et equorum.”Sed erant futuri servi large accepto vocabulo servorum pro subditis qui in certiscasibus tamquam liberi subiecti cum domino suo servire tenentur. 55

Discipulus: Dic quomodo respondetur ad racionem quintam.

Magister: Respondetur sicut ad precedentem quod omnia que sunt in regno suntAd argtum 5m

regis quo ad potestatem utendi eis pro bono communi, non quo ad potestatemdisponendi de eis ad libitum absque utilitate communi. Et sic preda capta inbello iusto est regis et eciam alio modo, scilicet quo ad potestatem dividendi 60

eam et distribuendi militibus qui ceperunt eam, iuste tamen et absque person-arum accepcione. Hinc dicit glossa dist. 1a, Ius militare: “Dic quod principisGlossa

sunt omnia quo ad tuicionem, sed ipse tenetur omnia dividere secundum merita

40 nec] aut α (non Ca). commune] ecclesie Ca. solum Mw. Hinc] Sic Ly. 41 Isrhl. Ve. uthabetur] om. Vd. 12o] 12o] 11 ω (em. to II Ve); 21 MzLy. dicit LyCa. Roboam] Ieroboam Mz.42 Salamonis Mz. imposuit nobis] nobis imposuit MzLyVd; aposuit Ca. quod] quia Ly. 44 possetLyMw. et2] per Ly. 46 propria regis α (exc. Mw). propria] propterea MzLy; om. Mw.47 redundarent Mz; redundare videtur LyMw. 48 deus] dominus Ca. dicit Ly. ei] om. Mz; canc.Mw. 49 habent] est Ca. 50 Respondetur] on margin: Obicitur secundo Ly. dicit LyCa. deus] eisLy. ei] om. Mz. 51 legitur MzLyCa. 52 Isrhl. Ve. 53 bellatorum Ly. eius] omnium Ly α (em. toeius Mw). duces] eius add. Ly α. et prefecti] presertim α. 54 capiendo (accipiendo α) vocabulumLy α. servos Ca. 55 liberi] sunt add. Ly. cum] canc. Ve; tamen Vd. suo] om. Ly. servi Ca.censentur Ly α. 56 racionem] om. Ca. quintam racionem LyMw. 57 Text on margin: om. Mz α;Ad quintam Ly. ad] racionem add. Ly α. 58 eis] om. Mw. non] autem add. Ca; tamen add. Mw.quo2] supp. Mw. 59 ad libitum suum de eis Ca. libitum] suum add. MzLy α. communi] om. Vd.Et sic] em. from de Mw. 60 – 61 et … eam2] om. αm. 60 eciam] est MzLy. alio] aliquo Ly. modo]militum add. Ly. 61 tamen] cum Mw. tamen et absque] absque tamen Mz. et2] om. MzLy α.62 Hinc] Hoc LyMw. 1a] II LyMw. Text on margin: om. MzLy α. Dic] Dicit MzLy αm. 63 omnia2]ea α (om. Mw).

191Liber 2, Capitulum XXVI


personarum.” Hinc eciam dicit glossa 23a, q. 5a, c. Dicat, super verbo omnia:“Si sub aliquo militetur, preda tota est domini. Sed ipse tenetur equaliter di-65 Glossa

videre secundum qualitatem personarum ‒ ut supra, dist. 1a, Ius militare, ‒ sicutdecime dantur episcopo ut eas dividat, 12a, q. 2a, Concesso. Quod ergo diciturquod iure gencium nostra fiunt que capimus in bello, ff., De accquirendo rerumdominio, Naturale, § ultimo. Verum est, quod capientis est, sed tamen teneturillud dare domino ut dividat secundum merita hominum.”70

Capitulum XXVIDiscipulus: Quesivimus de aliquibus in speciali quam super ipsa imperatorhabeat potestatem. Nunc quero in generali an imperator in temporalibus | habeatLy f. 258ra

plenitudinem potestatis, quemadmodum secundum multos papa in spiritualibus˹plenitud˺inem potestatis habere dinoscitur.5

Magister: Circa hoc ˹sunt as˺serciones diverse. Una est quod imperator ˹sic˺ in Opinio 1a

temporalibus ˹habet˺ plenitudinem potestatis quod omnia potest que non suntcontra ius divinum nec contra ius naturale ita quod in omnibus huiusmodi tenen-tur sibi obedire omnes sibi subiecti.

Discipulus: Pro ista assercione nitere allegare.10

Magister: Pro ista assercione potest multipliciter allegari. Qui enim nulla lege Argtum 1m

humana astringitur sed solummodo ad leges divinas et leges naturales obligaturomnia potest que non sunt contra aliquam | legum predictarum. Sed imperatorGs p. 923

64 personarum] ut supra dist. II ius militare sic dantur episcopo decime ut dividat eas XII q. II c.concesso super verbo omnia add. Ly. glossa] om. Ca. 65 Text on margin: om. MzLy α. predatota] tota preda Ly α. 66 1a] II LyMw. sicut] sic Ly α. 67 dentur αm. ut] vel Na. dividat easLyMw. 2a] I Ly; om. α (1 Ca; 1 supp. Mw; gap Vd). Quid ω. 68 fiunt] fuerit VeCa. ff] § Ly.accquirendo] adiu. MzLy. 69 dominio] vel supp. Mw, add. Vd. §] ¶ αm. § ultimo] supp. (em. from¶ Ultimo) Mw. capientis] em. from capientes Ve; capitur α (em. to capientis Vd). est2] nunc supp.Mw. tamen] non Ve. 69 – 70 illud tenetur α. 1 Capitulum XXVI] querit utrum imperator tantam intemporalibus habeat plenitudinem potestatis quantam habet papa in spiritualibus et adducit unamopinionem que probatur V rationibus ad quas respondetur infra capitulo XXVIII add. Ly; om. α (cam

26m supp. Mw; c. 26 supp. Vd). 2 Discipulus] om. Ca; on margin: Cap. XVI (sic!) Ly. quam] em.from que Mw. 2 – 3 potestatem super ipsa habeat imperator Ca. 2 ipsa] em. to ipsas res Ve; ipsisMz. 3 quero] vero Mw. in temporalibus imperator LyMw. 5 potestatis plenitudinem Ly. 6 Texton margin: om. Mz α (Prima opinio supp. Mw). hoc] hec Vd. 6 – 7 in temporalibus sic MzLy α (intemporalibus ˹†˺ Ca). 8 nec] vel Ly αm. in] supp. Mw. 9 obedire sibi Ca. sibi2] sui Ly.10 assercione] allegacione Mz; opinione Ly α. assercione nitere allegare] opinione allegare nitereLy αm (allegare nitere opinione Mw). 11 Text on margin: om. Mz α; Probatur primo Ly. assercione]opinione MzLy α. 12 humana] supp. Mw. ad … naturales] lege divina et lege naturali LyMw.13 sunt] em. from sequitur Mw. aliquam legum] legem aliquam Mz α. legum] legem Ly.

192 3.2 Dialogus


nulla lege humana astringitur sed legibus divinis et naturalibus quia ‒ sicuthabetur ff., De legibus, et glossa recitat Extra, De constitucionibus, Canonum, ‒ 15

imperator legibus solutus est. Ergo in temporalibus sic habet plenitudinempotestatis ut omnia possit que non sunt contra leges divinas et naturales.

Amplius ille habet in temporalibus plenitudinem potestatis cuius voluntas inArgtum 2m

huiusmodi legis habet vigorem. Sed quod principi precipue imperatori placueritlegis habet vigorem. Ergo imperator habet in huiusmodi plenitudinem potestatis. 20

Rursus ille habet plenitudinem potestatis in temporalibus cuius eciam errorArgtum 3m

ius facit. Sed error principis, scilicet imperatoris, ius facit in temporalibus. Ergoin temporalibus habet plenitudinem potestatis.

Item si aliquis subiectus imperatori potest iuste resistere precepto imperatorisArgtum 4m

in temporalibus, quod non est contra ius divinum nec contra ius nature. Oportet 25

quod aliquo iure possit sibi resistere, quia hoc recte possumus quod iure pos-sumus. Aut ergo potest sibi resistere iure divino aut iure nature aut iure hu-mano? Non iure divino vel naturali quia, ut dictum est, preceptum eius non estcontra aliquod illorum iurium. Nec iure humano quia, sicut habetur dist. 8a, Quoiure, et allegatum est supra: “Iura humana iura imperatoris sunt. Quare? Quia 30

ipsa iura humana per imperatores et per reges seculi deus distribuit generihumano.” Iura autem imperatoris nullus potest precepto imperatoris resistere inhuiusmodi. Ergo imperator in omnibus huius omnia potest.

Preterea illud ad quod societas humana se obligat eadem societas servareArgtum 4m

tenetur. Sed societas humana obligat se ad obediendum generaliter regibus, et 35

per consequens multo magis imperatori. Ait enim Augustinus libro 2o Confes-sionum, et habetur dist. 8a, c. Que contra: “Generale quippe pactum est soci-etatis humane obtemperare regibus suis.” Ergo in temporalibus generaliter

14 sed] nisi Vd. 15 ff] om., c. ff. supp. Mw. 16 habet] om. ω (supp. Ve). 16 – 17 potestatisplenitudinem α. 17 et] vel Mz α. 18 Text on margin: om. Mz α; Secundo Ly. in temporalibushabet Na. 19 huiusmodi] lege add. Ly. legibus Vd. placuit MzLy α. 20 in huiusmodi (temporibussupp. Mw) habet MzLy α. 21 Text on margin: om. Mz α; Tertio Ly. 22 Sed … facit2] om. VeLy.temporalibus] scilicet hoc est imperator supp. Ve. 24 Text on margin: om. VeMz α; Quarto Ly.possit Ly α. imperatoris precepto LyVd. 25 quod] preciptum (?) supp. Ve. naturale MzLy α.26 recte] racione Vd. quod2] de add. Mz. 26 – 27 quod iure possumus] om. Ca. 27 iure nature]naturali Ly; iure naturale Mw. iure3] om. Ly. 28 ut] sicut Ly. preceptum] est add. Mw. 29 8a] c.add. Ly. 30 iura] iure MzLyVd. 30 – 31 iura … humana] om. αm. 30 imperatoris] non Ly; non supp.Vd. Quare] contraria MzLyVd. Quia] om. Ve. 31 imperatorem αm. 32 Iura autem] Iure MzVd;Igiur iure Ly; Ergo iure αm. potest] eius add. Ly. imperatoris2] om. Ly αm. 32 – 33 in huiusmodi]om. MzLy α. 33 Ergo] quia MzLy. huius] huiusmodi MzLy α. 34 Text on margin: om. Mz α;Quinto Ly. illud] ille Mz. eadem societas] ad societatem Mw. 36 imperatoribus α (exc. Mw).enim] eciam Vd. 38 temporalibus] generalibus Mw.

193Liber 2, Capitulum XXVII


obediendum est imperatori ut omnia possit que non sunt contra ius divinum velnaturale.40

Capitulum XXVIIDiscipulus: |Recita assercionem contrariam.Ly f. 258rb

Magister: Assercio contraria est quod imperator non habet in temporalibus Opinio 2a

plenitudinem potestatis, ut omnia possit que non sunt contra ius divinum neccontra ius naturale, sed limitata est potestas, ut quo ad liberos sibi subiectos et5

res eorum solummodo illa possit que prosunt ad utilitatem communem.

Discipulus: Pro ista assercione aliquas allegaciones adducas.

Magister: Pro ipsa taliter allegatur: Ille non habet plenitu˹dinem potestatis˺ ut Racio 1a

omnia possit cuius leges non pro privato com˹modo˺ sed pro communi utilitatefieri debent. Si enim ha˹beret˺ plenitudinem potestatis posset condere leges10

˹non˺ solum pro communi utilitate sed eciam pro privata utilitate ‒ propria velaliena ‒ et quacumque ex causa, dummodo non esset contra ius divinum neccontra ius naturale. Sed leges imperiales, sicut et cetere, fieri debent non proprivato commodo sed pro communi utilitate, teste Ysidoro qui, sicut habeturdist. 4a, c. Erit autem, ait: “Erit autem lex honesta, iusta, possibilis secundum15 Ysidorus

naturam et secundum consuetudinem patrie, loco temporique conveniens, neces-saria, utilis, manifesta quoque, ne aliquid per obscuritatem in capcione con-tineat, nullo privato commodo, sed pro communi civium utilitate conscripta.”Ergo imperator non habet talem plenitudinem potestatis ut omnia possit que nonsunt pro communi utilitate.20

1 Capitulum XXVII] ponit opinionem secundam precedenti contrariam add. Ly; om. α (27 Ca; cam

27m supp. Mw; c. 27 supp. Vd). 2 Recita] on margin: Cap. XXVII Ly. contrariam] oppositam Ly;oppositam vel contrariam α (oppositam αm). 3 Text on margin: om. Mz α (2a opinio supp. Mw);Opinio secunda Ly. Magister] om. Ve. 5 contra ius] om. LyMw. subditos Ve. 6 potest Ly α.communem utilitatem Ly. 7 assercione] opinione α. aliquas] om. Ve. 8 Text on margin: om. Mzα; Probatur primo Ly. ipsa] ista Ly αm. taliter] em. from totaliter Mw. 9 pro1] om. Ca. communi]omni Mw. 11 eciam] om. Mz. privata] et add. MzLy α. 12 aliena et] om. Mz; eciam add. MzLy α.ex] de MzLy α. 13 sicut] om. MzLy α. et] om., ut supp. Mz. 14 Ysodoro Na; Ysydoro Mw. sicuthabetur] ut legitur Ly α. 15 Text on margin: om. MzLy α. autem2] hec add. MzLy α. honesta] etadd. Ly; si add. Mw. iusta] et add. Ca. possibilitatem Ve. 16 secundum] om. Ca. temporequeLyMw. conveniens] om. Ly. 17 ne] supp. Mw. aliquid] aliquem Ly. 18 pro] om. ω. civium] om.MzLy α. 19 talis Ly. potestatis plenitudinem LyMw; plenitudinis potestatem Ca; potestatem Vd.19 – 20 que non sunt] nisi que sint (sunt Ly) MzLy α.

194 3.2 Dialogus


Amplius si imperator in huiusmodi haberet talem plenitudinem potestatisRacio 2a

omnes alii reges et principes ac alii layci sibi subiecti essent puri servi ipsius.Nam dominus servorum non habet maiorem potestatem super eos quam ut om-nia possit eis precipere que non sunt contra ius divinum nec contra ius naturale;ymo forte nec tantam habet potestatem super eos. Si ergo imperator non solum 25

posset illa que sunt pro communi utilitate sed eciam alia quecumque in tempo-ralibus que non sunt contra ius divinum nec contra ius naturale omnes alii sibisubiecti essent veri servi ipsius.

Rursus papa non habet talem plenitudinem potestatem in spiritualibus quia eaRacio 3a

que supererogacionis sunt non potest alicui precipere, sicut virginitatem, ieiu- 30

nium in pane et aqua, intrare religionem, et huiusmodi. Ergo multo magis imper-ator non habet in temporalibus talem plenitudinem potestatis.

Item imperator non habet maiorem potestatem in temporalibus quam habueritRacio 4a

populus, cum imperator habeat potestatem suam a populo, ut allegatum estsupra, et populus plus potestatis aut iuris non potuit transferre in imperatorem 35

quam habuit. Sed populus non habuit umquam talem plenitudinem potestatis utposset precipere cuilibet de populo omne illud quod non est contra ius divinumnec contra ius naturale, quia non poterat precipere illa que non erant de necessi-tate facienda, teste glossa Extra, De constitucionibus, Cum omnes, secundumquam in talibus, scilicet que non sunt de necessitate facienda, nihil potest fieri 40

nisi omnes consenciant. Ergo si populus precipit aliquid | alicui de populo quod Ly f. 258va

non est de necessitate faciendum non tenetur illud facere nisi velit. Restat ergoquod imperator non habet talem plenitudinem potestatis.

21 Text on margin: om. Mz α; Secundo Ly. habet LyMw. potestatis plenitudinem Ca. 22 omnes]om. Vd. 23 servorum] om. MzLy α. maiorem potestatem habet Vd. supra Mw. eos] servos Ly α(suos add. Vd). 23 – 25 quam … eos] om. Na. 23 ut] quod Ly α. 24 precipere eis Ly. 25 – 27 ymo… naturale] om. Vd. 25 potestatem habet Ly αm. Ergo si Ca. 26 possit Ly; ponit Ca. illa] istaLyMw. 28 ipsius] sui LyMw. 29 Text on margin: om. Mz α; Tertio Ly. plenitudinem potestatem]potestatem plenariam Ly; potestatis plenitudinem α. potestatem] om. Mz. 30 sunt supererogacionisLy α. 31 huius ω. multo] multo add. Na. 31 – 32 imperator] om. αm (supp. Mw). 32 intemporalibus non habet Ly α. 33 Text on margin: om. VeMz α; Quarto Ly. habuerit] habuit VeLy α.34 suam potestatem Ca. 34 – 35 supra allegatum est Na. 35 et] quia MzLy α. potestatis aut iuris]iurisdiccionis aut potestatis Ly. non] supp. Vd. in] om. NaMz; supp. Mw. imperatorem] quiapopulus plus potestatis aut iuris non potuit transferre imperatorem add. Mz. 36 habuit1] habuerit Mz.non habuit umquam] numquam habuit MzLy α. potestatis plenitudinem Ly α. 37 possit Ly. de]supp. Ca. 38 nec] aut MzLy α. illa] ista LyMw. erant] sunt vel non essent α (sunt vel essent αm).39 constitucionibus] c. supp. Mw. omnis Ly αm. 40 scilicet] om. MzLy α. non] supp. Mw. nonsunt] om. Ly. 40 – 42 nihil … faciendum] om. Ve. 42 facienda Mz. 43 potestatis (potestatem Mw)plenitudinem LyMw.

195Liber 2, Capitulum XXVIII


Preterea cassare, alienare, dare, vendere vel legare imperium non est contra Racio 5a

ius divinum nec contra ius naturale. Tamen imperator hoc non potest. Ergo non45

habet talem plenitudinem potestatis.

Rursus imperator non habet potestatem periculosam communi bono, sed talis Racio 6a

plenitudo potestatis est periculosa communi bono. Posset enim omnes subditosad paupertatem redigere quod esset contrarium ˹communi bono.

Item potestas que est solummodo constituta propter communem utilitatem non50 Racio 7a

se extendit˺ nisi ad ˹illa que ad communem utilitatem˺ ordinantur, et per ˹conse-quens non se extendit˺ ad omnia que non sunt contra ˹ius divinum˺ nec contraius naturale. Sed potestas imperialis | ˹est solum˺modo constituta ad utilitatemGs p. 924

communem. Ergo non se extendit ad illa que ad utilitatem communem nonpertinent. Confirmatur hec racio quia illud quod non ordinatur ad finem debitum55

inordinatum videtur. Quod autem est inordinatum non est licitum iudicandum.Sed finis institucionis imperatoris est communis utilitas. Ergo quod imperatorauctoritate imperiali facit et non ordinat ad utilitatem communem inordinatefacit et per consequens illicite. Ex quo infertur quod imperator auctoritate impe-riali non potest omnia que non sunt contra ius divinum nec contra ius naturale,60

sed solummodo illa que ad utilitatem communem proficiunt.

Capitulum XXVIIIDiscipulus: Quia ista 2a opinio communitati mortalium et bono communi ‒ proquo quilibet zelare tenetur ‒ favere videtur, scire desidero quomodo ad raciones

44 Text on margin: om. Mz α; Quinto Ly. Propterea Vd. cassare] falsare Ly; cessare Ca; em. fromfalsare Mw. dare alienare et Vd. dare] et add. Mz. vendere dare Ly. imperium] om. Ly αm. est]om. Ca. 45 naturale] et add. MzLy α. 46 talem] om. Ly. 47 Text on margin: om. Mz α; Sexto Ly.periculosam potestatem Ly. bono communi Ly α. 47 – 48 sed … bono] om. ω. 48 esset Ly α.bono communi Ly α. 49 esset] posset Mz. bono communi Ly α († Ca). 50 Text on margin: om.Mz α; Septimo Ly. solummodo est Ly α. propter] solam add. Ly α († Ca). 51 – 52 nisi … extendit]om. Mz. 51 illam Na. 52 non2] om. Ly. sunt] nec add. Mz. nec] aut Ly. 54 ista Mz. communemutilitatem Ly. 55 pertinerent Mw. Confirmatur] on margin: Confirmatur Ly. hec racio] hocracione Ly. quia] om. MzLy α. 56 inordinatum videtur] et ordinatum videtur (inordinatum supp.)Ve. inordinatum1 … est1] om. NaMw; inordinatum videtur sed quod est supp. Mw. Quod autemest] Sed quod est α. 57 finis] si ius Vd. utilitas] voluntas Mz; utilitatis α (exc. Ca). 58 facit] potestVd. ordinat] aliquid add. Mz. 58 – 59 inordinate facit] est inordinatum LyMw. 59 facit] om. Vd.illicitum Ly; ordinatur add. Vd. 60 non2] om. Mz; supp. Ca. nec contra] vel Mz. contra2] om. Vd.61 solummodo] solum LyVd; om. αm. 1 Capitulum XXVIII] respondet ratotinibus (rationibus Gs)supra capitulo XXVI adductis add. Ly; om. α (28 Ca; cam 28m supp. Mw; c. 28 supp. Vd). 2 Quia] onmargin: Cap. XXVIII Ly. opinio secunda Ly. et] in Ve. 3 qua Ly. favere] sonare Ly. quomodo]quo Mw.

196 3.2 Dialogus


pro opinione contraria respondetur. Dic itaque qualiter respondetur ad primam c.26o adductam. 5

Magister: Respondetur ad ipsam distinguendo de lege humana quia legumResponsionesad argta c. 26o

adducta etprimo adprimum

humanarum quedam sunt leges imperatoris et aliarum personarum et communi-tatum particularium imperatori subiectarum, que civiles possunt appellari, ‒quedam sunt quodammodo tocius communitatis mortalium que ad ius genciumspectare videntur, que quodammodo sunt naturales et quodammodo humane 10

sive positive, sicut ex hiis que dicta sunt primo huius, c. 10o et 11o, colligipotest. Primis legibus, scilicet pure civilibus, sive sint sue sive aliarum person-arum vel communitatum particularium. Imperator nequaquam astringitur denecessitate, licet deceat eum vivere secundum leges suas. Secundis legibus quespectant ad ius gencium, pro eo quod omnes gentes potissime racionabiles et 15

secundum racionem viventes tali iure utuntur, imperator astringitur, nec licetsibi eas regulariter transgredi, sed in casu in quo viderit eas derogare utilitaticommuni. Unde non liceret sibi generaliter prohibere occupaciones sedium,bella, captivitates, servitutes, postliminia, legatorum non violandorum reli-gionem et alia que ad ius gencium spe|ctare noscuntur. Imperatorem autem non Ly f. 258vb

habere plenitudinem potestatis ut in temporalibus omnia possit que non suntcontra ius divinum nec contra ius naturale absolutum, de quo dictum est supra,primo huius, c. 10o et 11o, spectat ad ius gencium sicut et aliquos esse liberos etnon pure servos ad ius gencium pertinere dinoscitur eo quod unum sequitur exalio. Et ideo hac lege imperator astringitur, que tamen humana est quia de con- 25

sensu omnium mortalium, nullo penitus contradicente, contrarium posset servaripro lege.

Discipulus: Dic quomodo respondetur ad secundam racionem.

4 qualiter] quomodo Vd. primam] racionem add. αm (supp. Mw). 4 – 5 26o c. Ca. 6 Text onmargin: om. Mz α; Ad primam Ly. 6 – 7 quia legum humanarum] quarum Ly. 7 leges] imperialessive add. Vd. 8 particularium] pertinencium α. subiectorum Mw. 11 primo] om. Ly; cum α (em.from et Mw). huiusmodi Mw; partis add. MzLy. c] et αm. 12 – 13 Primis … particularium] om.MzLy α. 14 doceat Ca. Secundis] Servatis MzLy α. 15 gentes] et add. LyMw. potissime] om. Mz.racionabiles] racionales Ly α. 16 secundum racionem] ratione Ly. iure] em. from mere Mw.imperator] prout imperator ad idem MzLy. 16 – 17 licet … regulariter] sibi eas irracionabiliter licetCa. 17 eas sibi Mw. regulariter] irregulariter MzLy; irracionabiliter α. transgredi] em. fromastringendi Mw. sed] on margin: vel nisi Ve; nisi Ly. 18 communi] em. from quoniam Mw. licetαm. sedium] servi Vd. 20 noscuntur] videtur Ly; videntur Mw. 21 omnia possit in temporalibusMzLy α. 22 nec contra ius] et MzLy α. contra2] om. Na. 22 – 23 supra primo] om. Ly. 23 huius]huiusmodi Na. XI et XI Ly. 11o] em. from 9 Mw; et add. Mw. 24 pure] ponitur Mz. 25 astringiturimperator LyMw. 26 nullo] vero MzVd; nemine Ca; nemo Mw. nullo penitus] om. Ly.contradicente] contradicendo Mz α (exc. Ca); contradicentes Ly. 28 Dic] on margin: Ad secundamLy. racionem secundam MzLy α.

197Liber 2, Capitulum XXVIII


Magister: Ad illam dicitur quod illud quod placet principi, scilicet imperatori, Argtum 2m

racionabiliter et iuste propter bonum commune legis habet vigorem quando hoc30

˹explicat manifeste. Si autem aliquid sibi placet˺ non propter ˹bonum communesed privatum non˺ propter hoc legis habet vigorem ˹scilicet iuste sed inique˺ etiniuste.

Discipulus: Ista responsio, ˹sicut et opinio precedenti capitulo˺ recitata, veritatiet auctori˹tati imperatoris˺ derogare videtur. Nam secundum prescripta imper-35

ator ˹nullam˺ posset condere legem nisi generalem que res˹piceret scilicetbonum commune.˺ Ex quo sequitur quod nullum posset privilegium concederecuicumque quia privilegia sunt private leges ‒ non communes seu generales,dist. 3a, § Hoc quidem, et c. Privilegia. Sed imperatorem non posse dare aliquodprivilegium speciale cuicumque tam veritati quam auctoritati imperatoris derog-40

are videtur.

Magister: Ad hoc respondetur quod, quia quelibet privata persona et quodlibetparticulare collegium est pars tocius communitatis ideo bonum cuiuslibet per-sone private et cuiuslibet collegii particularis est bonum tocius communitatis,poterit redundare et ad bonum commune ordinari. Quare, si imperator conce-45

dendo specialia privilegia aliquibus personis vel collegiis particularibus intenditracione non errante bonum commune, illa privilegia iusta sunt et ad bonumcommune spectancia. Si autem non intendit modo predicto bonum commune sedconcedit huiusmodi privilegia ex amore privato vel ex aliqua alia causa minusiusta, privilegia illa non sunt iusta sed iniqua et iniusta, et concedens a vicio50

accepcionis personarum minime excusatur.

Discipulus: Dic qualiter dicitur ad terciam racionem.

29 Text on margin: Loquamur ratio (?) prec. Ve ■■■; om. MzLy α. illam] illud Mz α.30 – 32 quando … vigorem] om. Mz. 30 hoc] om. Na; scilicet legem esse (?) supp. Ve. 31 sibialiquid α († Ca). 32 sed1] propter add. Ly α († Ca); bonum supp. Mw († Ca). habet] em. fromhabent Mw. 34 responsio] racio, on margin: Obicitur Ly. sicut et] est sicut Mz. precedenticapitulo] precedens c. precedenti MzLy α (˹†˺ precedenti Ca). 35 auctoritate Mw (auctori˹†˺ Ca).36 condere] concedere NaLy; em. from conceder Mw. respicit Ly. scilicet] om. MzLy α. 38 leges… generales] scilicet legis non cmmunia seu generalia Ly. 39 VIII MzLy α. §] secundum Ly α.Hoc] (Hoc supp. Mw) quod LyMw. quidem] quedam Ly α. dare] om. Ly αm. aliquod] om. Ly.40 speciale] concedere add. Ly αm. 42 hoc] hec Vd; on margin: Respondetur Ly. quia] om. LyMw.43 est] sunt Vd. 43 – 44 ideo … communitatis] om. Na. 43 – 44 private persone Ly αm.44 particularis collegii Ly α. est] in Ve. 45 poterit … ordinari] et ideo (gap add. Mz; illud add. Lyα) ad bonum (commune add. LyMwVd) poterit redundare et ordinari valebit MzLy α. 46 intendit]om. Ly; supp. Mw. 47 errante] contra add. Ly. illa] om. Ly; supp. Mw; ista Vd. 49 concedit]concedendi Mz. ex2] om. Ly. aliqua] om. Ly α. 50 illa] ista Mw. a vicio] vicium Ly α; committitadd. Vd. 51 personarum] incurrit de quo add. Ly αm; quo add. Vd. 52 dicitur] respondetur Ly.racionem tertiam Ly.

198 3.2 Dialogus


Magister: Dicitur quod error principis probabilis ius facit ita ut alii teneanturArgtum 3m

obedire nisi constet eis quod error principis est contra ius divinum vel naturalevel contra bonum commune. Alius error principis non facit ius. 55

Discipulus: Iudica qualiter respondetur ad racionem quartam.

Magister: Respondetur per illa que dicta sunt superius in responsione ad pri-Ad argtum 4m

mam racionem quia sepe precepto imperatoris quod non est contra ius divinumnec contra ius naturale potest quis resistere iure humano non quidem civili sediure gencium, sicut dictum est. Ad Augustinum dicitur quod loquitur de iuribus 60

humanis civilibus non de iure gencium quia iura civilia sunt iura imperatoris etregum, sed ius gencium non est imperatoris et regum per institucionem ipsorum,licet possit dici: “ipsorum per ap|probacionem et observacionem”. Ly f. 259ra

Discipulus: Dic quid sentit ista opinio de ultima racione.

Magister: Hoc sentit quod generale pactum est societatis humane obtemperare 65

regibus suis in hiis que spectant ad bonum commune. Et ideo obligata est soci-etas humana ad obediendum generaliter imperatori in hiis que ad utilitatemcommunem proficiunt, non in aliis in quibus non dubitat quod nequaquam bonocommuni proficiunt.

|Capitulum XXIX Gs p. 925

Discipulus: Postremo discuciamus succincte an electus in regem seu imper-atorem, eo ipso quod est electus antequam eleccio ˹presentetur vel˺ eciam noti-

Capitulum XXIX: ω (NaVe) Mz π (LmLyPz) α (αm=ArAuBaCaDiEsFrMwPbPcPeTo; Vd)

53 Text on margin: Ad prec. Ve; om. Mz α; Ad tertiam Ly. probabiliter Ly. ita] facit itaque Ly.54 constet] appareat LyMw. eis constet α (exc. Mw). 55 contra] om. Ly α. Alius] Aliquis Mz;Quia si sic LyMw; Quia si sit α (exc. Mw; Quia si sic sit Ca). 56 Iudica] om. Ly α; on margin: Adquartam Ly. quartam rationem LyMw. 57 Text on margin: om. MzLy α. per] quod Na; quod perMw. illa] ista LyMw. que dicta] predicta Na. in responsione] om. Mz. 58 quia] quod Ca. quod]em. from que Mw. non] nec MzLy α (em. from non Mw). 59 contra ius] om. LyMw. iuri Ly.civile Na. 60 iuri Ly. Augustinum] argumentum MzLy. 61 quia] sed Ly. 62 et] nec Ly α.63 possit dici ipsorum per] posset per ipsorum MzLy. observantiam Ly. 65 Hoc] on margin: Adquintam Ly. humane] est supp. Mw. 68 – 69 non1 … proficiunt] om. Vd. 68 non2] supp. Na.nequaquam] boni add. Mw. 69 proficiant Ly. 1 Capitulum XXIX] querit si electus in imperatoremstatim valeat se intromittere de regno in temporalibus disponendo et ponit tres opiniones add. Ly;om. α (cam 29m Ba supp. Mw; caplm. XXIX Di; 29 cam Es; 28m cam Pe; c. 29 Fr supp. Vd).2 Discipulus] om. AuCaPb; supp. Pc; on margin: Caplm. XXIX Ly. succincte] sustinere α (om.BaDiEsTo). seu] em. from se Ve; in add. FrTo. 3 antequam] quod add. Pb. eciam] aliquis Mz;om. BaDi. 3 – 4 notificetur eciam Fr. 3 – 4 notificere Pc.

199Liber 2, Capitulum XXIX


ficetur pape, de iure valeat ˹et deb˺eat intromittere se de regno in temporalibus˹disp˺onendo.5

Magister: Ad hoc secundum diversas opiniones ˹que˺ recitate sunt superiusdiversimode respondetur. Nam ˹secundu˺m illos qui dicunt quod imperium est apapa electus nullam administracionem habet de iure antequam confirmetur apapa.

Secundum illos qui dicunt quod imperium non est a papa plus quam regnum10

Francie vel regnum aliud quodcumque fidelium vel infidelium; et quod imper-ator in temporalibus non est plus subiectus pape quam rex Francie vel aliusquicumque electus in regem seu imperatorem Romanorum; eo ipso, quod estelectus, absque hoc, quod eleccio presentetur vel notificetur pape, habet plenamadministracionem in temporalibus et potest et debet se intromittere de imperio15

seu regno Romano nisi per Romanos vel illos in quos Romani auctoritatemsuam ‒ ius et potestatem ‒ transtulerint; ex causa pro bono communi ordi-naverint quod antequam electus intromittat se de regno vel imperio eleccio suapape debeat presentari. Quemadmodum aliquando eleccio pape ante ordina-cionem suam presentabatur imperatoribus: dist. 63a, § Elecciones et c. Agatho.20

Discipulus: Omnino michi videtur quod si imperium est a papa et imperatordebet prestare iuramentum fidelitatis pape sicut vasallus domino suo electusintromittere se non debet de regno nisi eleccio presentetur pape et papa declar-

4 se intromittere π α. 6 Magister] supp. MwPc; om. Pb; on margin: Opinio prima Ly supp. Es.que] qui Mz. 7 quod] quod add. Ar. 8 electus] eleccio ArPzLm. de] om. Di. 10 Secundum] onmargin: Opinio secunda Ly. papa] non add. Pc. 11 regnum] om. Ba. aliud regnum CaDi.fidelium … infidelium] om. Ba. vel infidelium] om. π ArEsTo; supp. Mw. quod] om. Ar. 12 nonest plus subiectus pape (om. Ar) in temporalibus π α. vel] om. Pz. vel alius] ita quod Ly. alius]aliquis Mz; om. Vd. 13 – 14 in … electus] om. Ca. 14 pape] om. BaDi. plenam] potestatem peradd. Mz. 15 debet et potest Pb. se] om. Ar; supp. Mw. 16 regno] scilicet add. α. nisi] sed quiaLy; ubi Di; em. Pe; on margin: ubi Fr. Romanos vel] om. EsTo. illos] alios Ca. 17 ius] -que add.Mz π. potestatem] seu imperium add. Mz π; suam super imperium add. α (suam super ipsum Mw;suam {pro bono communi ordinaverunt et suam potestatem add., but canc.} super imperium Pe).transtulerint] transtulerunt Mz π α. causa] vel per raciones add., but canc. Es add. BaTo; racionabiliadd. FrPe supp. Mw . 17 – 18 pro … ordinaverint] pro bono communi ordinaverunt supp. Pe.17 – 18 ordinaverunt Mz π α. 18 quod] sed Pc. intromittat se] se intromitteret π Ar. 18 – 19 eleccio… aliquando] om. ArEsMwTo. 19 pape debeat presentari] presentatur PzLm; presentetur Ly.aliquando] om. π Pe; supp. Fr. pape2] em. to sua pape debet presentari quemadmodum (aliquandoadd. Es) eleccio pape (om. Es) EsMw. 20 presentabatur] em. from ordinabatur Pb. 63a] c. supp.Mw; c. add. FrPe. §] secundum α (om. Ca; on erasure Es). § Elecciones et] om. π. et] om. Di.Agato π; Agathos AuDiPb; Aghato BaPc; Agatheo Ca 21 Discipulus] om. Pb; supp. Pc. videturmichi MzEsTo. imperium] non add., but canc. Pe. est] sit Mw. et] quod Vd. 22 iuramentum]pape add., but canc. Na. fidelitatis] supp. Fr; om. Pe. suo] quod add. Mz π α. 23 se intromittereNa π α. non debet se intromittere Ca. de regno] om. Di. pape presentetur π α (exc. BaDi). papa]suam supp. Es. 23 – 24 declaraverit] declinaverit Na; declaravit Pb.

200 3.2 Dialogus


averit voluntatem suam an velit quod electus se intromittat de regno. Ideo aliamopinionem prosequere et pro ipsa nitere allegare. 25

Magister: Quod electus statim debeat administrare videtur multipliciter posseRacio 1a

probari. Nam consuetudo in talibus racionabilis maxime est spectanda et ser-vanda sed consuetudo racionabilis fuit ab inicio quod electus statim intromisit seantequam eleccio presentaretur pape. Imperatores enim infideles, qui fueruntimperatores veri quamvis infideles, nullam eleccionem presentaverunt pape nec 30

ipsum in aliquo requirebant. Quidam imperatores ‒ eciam qui coronati fuerunt apapa in imperatores licet presentaverint et notificaverint eleccionem pape antecoronacionem Rome corona aurea ‒ prius tamen administraverunt et coronaban-tur alia vel aliis corona | vel coronis. Ergo ista consuetudo servanda est ut statim Ly f. 259rb

electus administrare incipiat. 35

Amplius electus ad aliquam dignitatem secularem pro qua non est alteriRacio 2a

subiectus non tenetur alii eleccionem suam presentare antequam administret.Sed electus in imperatorem seu regem Romanorum non est pro regno Romanosubiectus pape cum pro regno Romano non sit vasallus pape. Ergo administraredebet licet non presentaverit eleccionem suam pape. 40

24 suam] om. π αm. velint Fr. electus] intellectus Ar. intromittat se π ArEsTo; intromittat (sesupp.) Mw. Ideo] Nunc π ArEsTo; Et prec. α (Et ideo nunc em. from nunc Mw). 26 Text onmargin: om. Mz π (Tertia opinio, Primo probatur Ly) α (alia opinio Es). Magister] M overwrittenwith ¶ Au; om. Pb; supp. Pc. statim] statui PzLm. debet statim Di. debet Mz π α (exc. EsTo).multipliciter] modo α (hoc modo Ar). 27 Nam] on margin: Prima racio Es. maxime in talibusracionabilis spectanda est To. maxime racionabilis spectanda est Es. 27 – 28 conservanda πArEsMwTo. 28 intromittit Mz; intromittat α. intromisit se] se intromittat LyFr. se] om. PzLmPc.29 eleccio presentaretur pape] presentetur eleccio pape π α (presentetur pape eleccio EsTo). enim]om. Vd. infideles] tam fideles π ArBaEsMwTo (tam infideles em. from cain (?) fideles Mw).29 – 30 infideles … quamvis] om. AuCaDiFrPbPcPe. 30 quamvis] quam Mz π αm. infideles]infidelis Mz; fideles Fr; em. to fideles Mw. presentaverint Mz; presentaverit Pb; domino add. Ca.31 Quidam] Quid Ly. eciam imperatores MzLy α (exc. ArEsMwTo). eciam] om. PzLmArEsMwTo.32 in] om. ArMwTo; supp. Es. presentaverunt π ArBaEsFrMwTo; se add. Pc. notificaverunt πArBaEsFrMwTo. eleccionem pape] pape eleccionem suam π α. ante] quando π.33 coronacionem] concoronacionem factam Ar; suam add. Vd. aurea] susceperit add. PzLm;susceperunt add. Ly. tamen] om. Pc; non add., but canc. Es. 34 aliis vel alia EsTo. vel aliis] om.Vd. corona | vel] om. BaDi. conservanda Pc. est] om. BaDi. 35 electo To. 36 Text on margin:om. Mz π (Secundo Ly) α (2a racio Es). aliquam] istam π Ar. 37 alii] alteri Mz π α. suameleccionem Vd. suam] om. Mz. ministret EsTo. 38 electus] om. ω (supp. Ve). in] om. Mw.Romano regno π αm (Romano imperio {canc. Es} regno EsPc). 39 Romano regno BaFrPe. pape2]papa Fr. ministrare Mz αm (exc. ArPc). 40 debet] on margin: potest Vd. suam] om. α. pape] om.Di.



Rursus non magis est rex Romanorum subiectus pape quam alii reges Racio 3a

quicumque quia neque iure divino neque iure humano sed multi reges eciamfideles administrant absque hoc quod ˹aliquid˺ no˹tificent˺ pape vel de se ipsisvel de morte predec˹essorum˺ sive patrum suorum. Ergo et rex Roma˹norum˺statim administrare debet.45

Discipulus: Videtur quod iure ˹huma˺no rex Romanorum est magis subiectuspape quam multi alii reges quia eligitur auctoritate pape qui instituit electoresqui eum debent eligere.

Magister: Aliis videtur quod istud non obstat quia ius humanum aut est iusimperatoris vel regum aut est ius canonicum quod est summorum pontificum.50

Sed iure imperatoris non est rex Romanorum subiectus pape plus quam aliireges nec iure canonico. Tum quia summus pontifex non plus potuit sibisubicere regem Romanorum quam alios reges, et ita si potuit sibi subicere regemRomanorum posset modo per eundem modum subicere sibi regem Francie etquoscumque alios reges. Tum quia non potest tollere leges aliquas non potest55

sibi subicere conditorem earundem legum. Sed papa non potest tollere legesimperiales, teste glossa que dist. 10a, c. Constituciones, ait: “Numquid ergo Glossa

legibus semper derogatur per canones? Absit, nisi quo ad causas spirituales”, etinfra: “Nec posset papa leges tollere nisi quo ad suum forum.” Ergo papa per

41 Text on margin: om. Mz π (Tertio Ly) α (3a racio Es). 41 – 45 Rursus … debet] om. Ba. 41 rexRomanorum subiectus est EsTo. pape] om. Di. 42 iure divino neque] om. π ArTo; supp. Mw.divino neque iure] supp. Es. divino neque iure humano] humano etc. humano] etc. add. π Ar.sed] sunt supp. Mw. multi] sunt add. π αm (exc. Mw). reges] sunt add. Vd. 42 – 43 eciam fideles]fideles qui eciam π α. 43 ministrant π Ar. notificent aliquid π α (exc. EsTo; no˹†˺ Ca). ipsis] ipsoMw. 44 predecessorum] suorum add. π α. sive patrum suorum] om. Pe; supp. Fr. patrumsuorum] suorum patrum π; quorum patrum Ar. et] om. Ar. et rex Romanorum] rex et rex Di.45 debet administrare π ArEsMwTo. 46 Discipulus] supp. Pc; on margin: Obicitur Ly, obiectio Es.Romanorum rex π. magis] om. Pb. 47 quam … pape2] supp. Fr. quia] qui Vd. qui] em. from queVe. 48 debent eum Di. 49 Magister] om. Pb; supp. Pc; on margin: Respondetur Ly, Responsio Es.Aliis videtur] om. Di; Videtur aliis Fr. istud] illud π α. non] obstante add. Di. 50 vel] aut Mz π α;ius add. EsMwTo. est1] om. π α. ius] om. Fr. est2] ius add. Ba. summorum] sanctorum Ar.51 imperatoris] Romanorum Ba. rex Romanorum] om. Ba. pape] om. Fr. 52 nec] aut Ar; em.from ideo Pc. canonico] em. MwT. Tum] Cum Es. Tum quia] Quia cum Pc. potuit] potest Ca;ponit Pb. sibi] om. Ar. 53 Romanorum … regem2] supp. Au. 53 – 54 Romanorum … regem] om.To. 53 – 54 quam … Romanorum] quam ArEs supp. Mw; quam alios reges et ita sed potuit sisubicere regem Romanorum supp. Pc. 54 modo] om. π; non Ar. modum] om. Di. sibi subicereMz π α. 55 quoscumque] quoslibet αm. Tum] Tamen Di. quia] si supp. Ve; om. Ly; qui add. Mz αm

(exc. ArTo; qui supp. EsMw). aliquas] ergo supp. Vd. non2] nec Ar. 56 earundem] aliarum Mz π.57 que] qui Ar; dicit add. BaDi. 10a] 4a α (om. {gap} Ar). ait] om. Ba. Text on margin: om. Mz πα. Numquid] Num Es. ergo] om. Ar. 58 legibus] leges Mz. derogatur semper BaDi. deroganturMz; derogetur FrPe. quo ad] per Ar. et] om. Mz. 59 Nec] Non Mz; em. from ut Ca; em. from velEs. nisi] in AuPbPc; om. Di. suum forum] causas spirituales Mz α.

202 3.2 Dialogus


nullum canonem sive ius canonicum potuit sibi subicere regem Romanorum qui 60

legum est conditor.

Discipulus: Adhuc conare munire opinionem premissam.

Magister: Quod rex Romanorum eo ipso, quod est electus, administrare debeatRacio 4a

antequam eleccio presentetur pape probatur quia electus qui non indiget ab alioconfirmari potest administrare antequam eleccio sua alii presentetur quia omne 65

ius et potestatem administrandi quod vel quam habet electus aut habet per elec-cionem aut per confirmacionem. Unde et episcopi et alii qui consecrantur peripsam consecracionem nullam administracionem acquirunt sed que administra-cionis sunt habent per confirmacionem. Papa eciam per eleccionem omnemadministracionem habet, dist. 23a, In nomine. Qui ergo non indiget confirmari 70

eo ipso, quod est electus, omne ius administrandi habet. Sed electus in regemRomanorum non indiget confirmari a papa. Unde et Innocencius 3us, qui Extra,De eleccione, Venerabilem, magis explicare videtur que papa facit electo inregem Romanorum, de confirmacione nullam facit penitus mencionem; neclegitur quod antiquitus aliquis electus ‒ eciam fidelis ‒ a papa fuerit confirma- 75

60 sive] per add., but canc. Pb. canonicum] cum add. Ar. 61 legem Ar. 62 Discipulus] Doverwritten with ¶ Au; om. Pb; supp. Pc. Adhuc] Ad AuPb; Aliud Ba; Ad hec Mw. conare] cavereFr. munire] roborare π ArEsMwTo; om. α (exc. ArEsMwTo; reprobare Ca; on margin: roborareopinionem premissam Pc). opinionem] om. Di. premissam] ad premissa Di; predictam confirmareVd. 63 Text on margin: om. Mz π (Quarto Ly) α (4a racio Es). Magister] M overwritten with ¶ Au;om. Pb; supp. Pc; Respondetur add. π (Rursus add. Ly) Ar. ipso] om. π Ar. est] om. Fr.administrare debeat] debet administrare FrPe. 64 quia] quod To. alio] aliquo π. 65 sua eleccio πα. alii presentetur] presentetur alteri π ArEsMwTo; alteri presentetur α (exc. ArEsMwTo; em. frompresentetur Pe). 66 et] aut Mz. ministrandi EsTo. quod vel] om. π ArEsMwTo. habet1] om. Vd.66 – 67 eleccionem aut per confirmacionem] confirmacionem aut eleccionem π Ar. 67 per1] om.FrPe. episcopi] ipsi EsTo. qui] om. Ba; confirmantur et add. π ArVd; confirmantur vel add. αm

(exc. Ar). consecrentur Di. per2] on margin: vel ante Ve. 68 que] qui Ar.68 – 69 administracionis] administracioni EsTo. 69 confirmacionem] pape add. FrPe; on margin:vel consecracionem Ve. eciam] autem π. eleccionem] em. from confirmacionem Fr;confirmacionem Pe. omnem] om. Mz; meram Ba; moram Fr; em. from enim Pb. 70 23a] 24a α(em. Di; em. to 23a Es). In nomine] on erasure Es; In homine ArMwTo; domini add. BaDiCaFrPe;nomine domini supp. Mw. confirmari] confirmacione π α. 71 est] om. Pb. imministrandi To.72 qui] in add. Di. 73 eleccione] c. add. FrPe. Venerabilis Mz. explicare] applicare Ar. videturexplicare Ba. videtur] om. Di. que] quid π α. electo] quia eleccio Mz. 73 – 74 electo in regem] ineleccione regis π. 74 fecit EsTo. penitus] om. π α. mencionem] mansionem Mz. nec] in Ar.75 loquitur Di. electus] in regem Romanorum add. MzLy α; ad regem Romanorum add. PzLm.eciam fidelis] om. Ca. fidelis] si α (sic ArBaEsMwTo; om. Ca); sic prec. Pz; si prec. Lm; sic add.Ly. a] supp. FrPe. fuerit a papa π ArEsMwTo. fuit Mz.



tus. Ergo electus in regem Romanorum statim per ipsam eleccio|nem habet iusLy f. 259va

administrandi.

Explicit liber secundus.

76 habet] amministracionem vel add. Ca. 77 administrandi] administrare Pc; etc. add. BaDiPc;absque confirmacione add. FrPe supp. Mw; hec de isto add. To. 78 Explicit liber secundus]■■■fol. 172va■■■Na; om. Mz α (Explicit 3us liber 3e partis Dyalogi Ar; Explicit 2us {liber add. Di}3e partis BaDi; Explicit liber 2us {tractatus 2i supp. Fr} 3e partis Dyalogi Okam {Ockam FrPe}CaFrPe; Explicit 2us liber {om. To} 3e partis Dyalogi deo gracias EsTo; Explicit liber 2us DyalogiMw).

Incipit liber secundus Capitulum I - British Academy...Incipit liber secundus que iura habeat imperator super temporalia investigans. Capitulum I Discipulus: Sicut canonibus sacris

Documents

Incipit liber secundus Capitulum I - British Academy...Incipit liber secundus que iura habeat imperator super temporalia investigans. Capitulum I Discipulus: Sicut canonibus sacris