Giai ap
306
Cau Hoi
Cua
Tn Hu C oc
Revised Edition
(them bai va sa cha)
Diep Dung
2007 Tac gia gi ban quyen.
xin php Tc gi xin c ph bin
rng ri cho cc y T Cha
v cc Con Dn Cha
c lng ham mn
hc hi li
Ngi
Rev. Dr. on Ngc n
2012
Tai ban mua thu nam 2012
3
NOI DUNG
Li Ta 4
Li Gii Thieu 5
1. TON GIAO THE GII 9
2. LCH S C OC GIAO 85
3. CONG GIAO & TIN LANH 130
4. GIAO LY TONG QUAT 175
5. GIAO LY CU ROI 225
6. KINH THANH 264
7. DO THAI & DO THAI GIAO 276
8. NGAY LE & PHONG TUC 299
9. NHNG IEU KHO HIEU 331
10. LINH TINH 358
Tai Lieu Tham Khao 419
Muc Luc Kinh Thanh 421
Muc Luc Sach 423
Y Kien oc Gia 442
Li Ta
Nhng cau hoi ung en niem tin, chung ta thng
li tm hieu ni ngi cung nh ni mnh va ke nh
khong can giai ap, c tin ai cho xong viec hay ngi ta
tin th mnh cung tin. Tin nh vay de i en me tn hay
cuong tn. C thay noi, muc-s noi, hay bat c ngi nao
mang dau hieu chc sac ton giao noi la ung. Rieng C
oc Giao co Kinh Thanh va C oc nhan chan chnh
ngay nao cung tra xem Kinh-Thanh e xem li giang (cua
cac muc s hay ngi day ao) co that chang(Cong vu
17:11).
Vi tinh than tren, ong Diep-Dung a tra xem Kinh
Thanh e viet quyen sachGiai-ap 306 Cau Hoi Cua Tn
Hu C oc. Mi quy v oc, quy v ong y vng niem
tin va giup chung ta thng-thng san-sang e tra li
moi ngi hoi le ve s trong-cay (niem tin) trong anh em(I
Phi-e-r 3:15). Quy v co the khong ong y ve s giai ap
cua ong, chung ta th chng-minh niem tin mnh ung
nh Kinh-Thanh day.
Kinh Thanh nh ngha tin hay c-tin phai la s
biet chac vng-vang cua nhng ieu mnh ang trong
mong, la bang-c cua nhng ieu mnh chang xem thay
(He-b-r 11:1). Co nh vay, chung ta mi co the em
long tin tron-ven ma nhan lay (I Ti-mo-the 1:15).
Hay tm giai-ap ung vi Kinh Thanh e biet
chac vng-vang trong niem tin.
Muc-s Tien s Phan Thanh Bnh
Chu Bien Bao Anh Sang
El Cajon, California, Hoa Ky
5
Li Gii Thieu I
Toi han hanh c Ong Diep Dung cho oc trc
ban thao e co y kien ve tac pham do ong soan thao. ay
la mot cong trnh bien soan rat cong phu. Tac gia a e ra
rat nhieu th gi, cong sc e tm oc, su khao tai lieu
trong khi thc hien quyen sach nay. Sach gom 10 chng,
giai ap 306 cau hoi ma C oc nhan co the thac mac. Tac
gia dung ngon t bnh d, trong sang e moi ngi co the
hieu. The van ap giup cho tac pham hap dan hn.
Ngi oc khong can phai oc t trang au ti trang cuoi,
ma co the xem phan muc luc, tm van e mnh thac mac
ma oc. Ngi oc se nhan ra nhng tai lieu, nhng thong
tin that doi dao va nhng dan chng tac gia a ra rat ang
tin cay. mot so van e khi can, tac gia cung i vao chieu
sau kien thc can thiet. Tac pham nay khong nhng bo ch
cho C oc nhan ma con hu dung cho tat ca nhng ai
muon tm hieu i song tam linh. Toi tran trong gii thieu
tac pham gia tr nay en quy oc gia.
Bac s Chau Ngoc Hiep
Chu Bien Bao Nep Song Mi
Jacksonville, Florida
Li Gii Thieu
6
Li Gii Thieu II
Hai mi sau nam trc ay, khi mi tr ve trong Cu
Chua Jesus Christ va bat au hoc tap li Chua trong Hoi Thanh
Tin Lanh Viet Nam, nhieu khi toi hoi tiec ca mot thi th au a
bo ph qua nhiu thi gian e eo uoi nhng triet ly ton giao h
khong, cuoi cung mi nhan biet rang suot nhng ngan nam loai
ngi, khong co mot ai thc hien c.
S kien c Chua tha toi, c tai sinh e c lam
con c Chua Tri qua la mot s kin ky dieu, v ai va tuyt
vi ma trc kia chnh toi khong the nao tng tng noi. Long
toi muon hoc Li Chua e bu lai s uong ph noi tren. Moi khi
co dp tien, toi en nha sach Tin Lanh An ong tm nhng tai
lieu thuoc linh em ve nha oc i oc lai.
c tin non nt cua toi vao buoi ban au ay c ln len
trong mot hoan canh phc tp v nhng rang buoc chnh tr, ton
giao, gia nh, ban hu gan xa . . . Vi cai tin on ong cu ai
c tin Chua, toi c nhieu ngi tham vieng hoi han. Nhiu v
cao nien, hoc thc en t nhng giao phai khac nhau trong cung
mot c tin th phng c Chua Tri. Ho chia xe cho toi nhiu
e tai khac nhau trong mot quyen Kinh Thanh. Toi kien nhan
lang nghe nhng giao ly khac nhau t nhng ca nhan, nhng
giao hoi hay giao phai khac nhau ay. Ban be ben Pht Giao th
muon hieu nguyen nhan nao khien toi t bo Pht Giao . . . Nao
la anh em Cong Giao, Pht Giao, Cao ai, Thien Yoga, Thin
Thong Thien Hoc, Chng Nhan Gie-ho-va, Thanh Hu Ngay
Sau Cua Chua Gie-su Ki-to (Mormon), C oc Phuc Lam An
That Nhat, Ngu Tun . . .
Co mot ieu ac bit la hoan canh kho khan khong bao
gi ngan tr c n thng xot cua Chua v Ngai luon luon m
cho toi nhieu c hoi hoc Li Ngai. Suot 18 nm song que nha,
toi a c tham gia nhng lp hoc chui va gn 8 nm nay toi ra
t nn nc ngoai, Chua cho toi nhieu c hoi hn e hoc tap
Li Gii Thieu
7
Li Chua. Thi gian ang qu nhat oi vi toi la c song trong
cac trai t nn hn by nam e chung ung vi hang ngan ngi
o hp ve sac toc, vn hoa, ton giao, chnh kien . . . Trong hoan
canh quy bau ny, toi co c hoi oc ban thao quyn sach GII
AP 306 CAU HI CA TN HU C OC cua tac gi Diep
Dung. ay la mot quyn sach ma toi ngh rang nhiu ngi cn
co trong tay e luc nao cung co th tra cu nhng thac mac
thuoc linh cn ban.
Qua tac phm Gii ap 306 Cau Hoi Cua Tn Hu C
oc, toi c tiep thu, c lam sang to vi rt nhiu kin thc
cn thiet va quan trong. T nhng thac mac ve lch s ao Chua,
ve cac khuynh hng khac nhau trong s the hien c tin vi
giao phai, ve cach th phng, ve Li Song va truyn thong, ve
tn ly va giao ly, ve Hoi Thanh va giao quyen qua nhng giai
oan lch s the gii noi chung va Viet Nam noi rieng. . . Quyn
sach a cho toi nhng li giai ap va suc tch va phong phu va
rat ro rang vi nhieu tai lieu than hoc co gia tr ma tac gia a
chu kho tong hp t nhieu nguon thanh mot quyen sach gon
gang sang sua.
Thi ai cua chung ta hom nay lai ay day thong tin va
nhanh va rong ma thi gian ca chung ta li b chiem bi nhiu
nhu cu bc thiet khac nhau, nen nhieu khi chung ta lung tung
trc nhng tai lieu day com phai mt nhieu thi gian mi oc
het c. ay, quyn sach Gii ap 306 Cau Hoi Ca Tn
Hu C oc la mot quyn sach khong qua day en noi ngi
oc phai mat nhieu thi gian. Tac gia a co ong nhieu noi dung
giao khoa than hoc Thanh Kinh va lch s Hoi Thanh rat phong
phu giup ngi oc co mot kho kien thc thuoc linh va suc tch
va gon nhe e vng tin va e hau viec Chua. Vi li van sang
sua, bnh d cha ng nhng s liu va quan iem than hoc
c neu len bang nhng cau hoi va cau tra li lam cho ngi
oc cam thy vui thch muon oc them hoac oc i oc lai ma
khong chan. Tac gia Diep Dung a bien soan mot quyn sach
mang noi dung sau sac, thc t, pho thong giup ngi oc de
Li Gii Thieu
8
hieu, de nh va bat au bat c mot trang nao hay mot cau nao
cung cam thay thch thu c.
Cam n Chua a trang b cho tac gi nhng ta-lang xuat
sac e anh ong gop vao kho tang vn pham C oc mot quyn
sach cn thiet giup con dan Chua co them kien thc thuoc linh
hau co the giai ap cho bat c ai nhng thac mac ve ao Chua
va dat dan linh hon toi nhan tr ve tiep nhn n cu roi trong
Cu Chua Jesus Christ, ong thi cung giup i song thuoc linh
cua mnh them vng tin, vui mng, phc hnh gia mot the gii
ay bat trac, ay d biet nay. Con dan Chua trong bat c giao
phai nao, tham ch nhng ngi theo cac ton giao khac, khi oc
quyn sach nay se lay lam thoa man v hang tram thac mac c
ban ve ao Chua c giai bay mot cach khoa hoc va mach lac
vi nhng t lieu c trng dan co nguon goc. Bat c ai oc
qua quyn sach nay cung se thoa long. Ngi hau vic Chua rat
can co quyen sach nay e tra cu, v tr nh cua mnh khong
cha het nhng tai lieu thuoc linh can thiet moi khi mnh can
en.
La mot ngi a c thng thc quyn sach Giai ap
306 Cau Hoi Cua Tn Hu C oc, toi han hnh gii thieu
quyen sach nay en cac toi t Chua cung nh con dan Chua
trong va ngoai nc Vit Nam.
Muc s Joshua Nguyn Hu Nht
Cu ai c Thch Hue Nhat
Mua ong 2006, Berlin, Germany
9
1
TON GIAO THE GII
H1. Ai sang lap An o Giao?
An o Giao ra i An o cach ay vao khoang 4.000
nam, nhng khong co ngi sang lap. An o Giao la mot ton
giao co truyen thong lau i cua van hoa An o, va la mot ton
giao ln, co khoang 80% dan so An o theo ton giao nay. Ngay
nay, An o Giao pha tron vi Ba La Mon Giao va Phat Giao.
An o Giao khong at nang giao quyen va tn ly, nen ngi
theo An o Giao co the tin thuyet oc than hay a than eu
c dung nap.
An o Giao co truyen thong chia xa hoi ra thanh ang
cap e phan biet oi x trong giao te, hon nhan, hun hap lam an
buon ban. V the, An o Giao a chia xa hoi An o ra bon ang
cap rieng biet nh sau:
Ba-La-Mon (Brahmins): ao s, tang l.
Sat-e-K (Kshatriyas): Quan quyen, chien s.
Phe-Xa (Vaisyas): ien chu, doanh gia.
Thu-a-La (Sudra): Nong dan, lam mn, ay t.
e lam giam bt s khac biet gia cac ang cap trong
xa hoi An o, vao khoang au thang 9 nam 2006, chanh phu An
o ra thong cao se tng thng 1.100 my kim cho ai bang long
lay chong hay lay v ang cap thap hn mnh.
Ton Giao The Gii
10
An o Giao tin cac than trong cac ong vat co s song
va o vat vo tri vo giac nh cay coi, go, a. . . An o Giao th
lay mot than chanh la Brahman (ai Linh Quang, Pham Thien
hay ai Hon) va 33 than phu. Ba than phu ma hau het ngi An
o eu sung bai la than Brahma, than Vishnu va than Shiva. An
o Giao cho rang than Brahma la than sang tao. Khi Brahma
th ra th mot vu tru c thanh hnh, khi Brahma ht hi th vao
th vu tru ay b tieu diet. Than Brahma cung c coi la than co
trach nhiem quan ly viec luan hoi. Than nay co bon au va sau
tay. Bon au e nhn ra t pha, thay ro hanh vi xau tot cua moi
ngi ma quyet nh cho so phan cua ngi se c au thai
trong kiep luan hoi. Than Vishnu co sau tay la than bao ho, duy
tr va dng nuoi s sang tao cua than Brahma. Than Shiva co
bon tay va mot con mat gia tran, la than huy diet. Shiva cung
la than cua noi tam. Than nay nhay mua khong ngng tao nen
nhng gn song cau thanh vu tru noi tam. Con mat tren tran cua
Shiva chieu vao la tieu diet tat ca nhng g a co trong vu tru
noi tam e a tat ca vao tnh lang.
An o Giao khong chap nhan thong tin cho rang An o
Giao th phng 330 trieu v than. Ho cho o la mot sai lam
trong s dien dch. Nhng can c vao s th cung cua ho cac
en chua va tai cac t gia th ngi ta ngh rang An o Giao th
phng hang trieu v than khac nhau. Dau rang, An o Giao
that s th rat nhieu than, nhng van cho mnh la ao th oc
than; v ho cho rang tat ca cac than ho th lay eu xuat phat t
mot than chanh la Brahman. An o Giao tin rang moi s hien
hu tren i nay, ke ca con ngi, eu la th hien cua than
Brahman. Than Brahman la s hien hu duy nhat, ngoai than
Brahman ra, khong co s hien hu nao khac. An o Giao tin
than chanh trong con ngi va thu vat. Thu vat c coi la
thieng lieng. Rieng con bo la loai thu vat c An Giao coi la
thieng lieng hn het, v no cho loai ngi nhieu hn cac loai thu
vat khac, nh sa e uong va da e lam giay dep, trong luc o
con bo ch an co va ngu coc ma thoi.
Ton Giao The Gii
11
Tn hu An o Giao em cua cung en cac en chua e
dang hien cho cac than ma ho th lay. Ho tin cac en chua la
ni c ngu cua cac than. Ngoai ra, moi nha cua tn hu eu co
danh rieng mot phong hay mot ni nho e lam am th phng
cac than. Tn hu cua ton giao nay tin rang cac than ma ho th
phng tai gia se xua uoi ta linh cho ho va phu ho ho lam an
kha gia.
An o Giao tin linh hon cua ngi va thu vat eu phai
chu kiep luan hoi. Con ngi song tren i tao ra nghiep. Neu
con ngi tao ra nghiep tot, se c au thai vao cho giau sang
danh vong. Neu con ngi tao ra nghiep xau, se b au thai vao
cho ngheo hen hay thanh thu vat hoac con trung.
An o Giao tin rang, khi con ngi diet c het cac
tham vong them muon th linh hon se thoat ra khoi vong luan hoi
e nhap Niet Ban. Niet Ban la mot trang thai hoan toan hanh
phuc, khong con au kho phien luy, va cung khong con ham
muon ieu g na. Ngoai ra, An o Giao con day tn hu luyen
tap Yoga e t che ng tr oc, cac giac quan va than the cua
mnh, e tao ra nhng the nghiem than b va s ket hp linh hon
ca nhan vi tinh than vu tru.
Vao cuoi the ky 20, An o Giao co khoang 800 trieu tn
hu tren toan the gii, a so An o, Nepal, Bangladesh, va
cac quoc gia mien nam A Chau.
H2. Ai sang lap Lao Giao?
Lao Giao do Lao T khi xng. Lao T co ngha la
Thay Gia. Theo huyen thoai, khi me cua Lao T an mot trai
ao roi thu thai. Ba mang thai en 80 nam mi sanh. Khi sanh ra
a con a gia, rau toc eu bac, nen goi la Lao T, co ngha la
Con Gia. Ten that cua Lao T la Ly Nh, t la Ba Dng, ra
i nam 570 TCN, tai lang Khuc Nhan, huyen Ho, nc S nay
thuoc tnh Ho Nam, Trung Quoc. Lao T cung co ten la Thai
Ton Giao The Gii
12
Thng Lao Quan, tac gia cua sach ao c Kinh, mot quyen
sach khai luan ve triet hoc noi tieng trong thi o. Sau khi phuc
vu mot thi gian dai cho nha Chau vi chc vu la Quan Tru Ha
S, ghi chep lch s va trong coi th vien nha vua. Khi thay nha
Chau suy nhc, Lao T t chc Quan Tru Ha S e i ve
phng tay song cuoc i an dat, roi mat tong tch t o. Huyen
thoai cho rang Lao T a i ve coi tien.
Sach Non Nc Viet Nam xuat ban nam 1999 cho biet:
Triet hoc Lao T cha ng nhng nhan to duy vat t
phat, vo than va bien chng. Lao T lay nhng quan
niem duy vat nguyen thuy Trung Quoc, nh kh am
dng, lam c s cho he thong triet hoc cua mnh. Lao
Giao coi the xac la nguon coi kho s, tam tr la cai goc
phien luy. Lam g cung phai xem xet cho thau het viec
i, hieu cho ro het tnh ngi, em mot tam long thanh
tnh h khong ma giao thiep vi i, khong co s vng
van nao en tam tr th mi thau hieu c ao, at en
cai thu ung dung, nhan nha, sung sng, khoan thai. Con
cac viec i th khi xay en viec g hay ng oi viec ay,
dung cai le t nhien ma thu ng cac viec t nhien roi
au cung se vao o. Pham viec g tren i cung eu la
phu phiem h khong.
Ngay nay, Lao Giao khong c a so quan chung Viet
Nam biet en. Nhng ao Cao ai xem Lao Giao, Khong Giao
va Phat Giao la ba ao quan trong, nen c Giao Tong cua ao
Cao ai co ba hang chc sac cua ba ton giao nay lam phu ta e
ieu khien Cu Trung ai Toa Thanh Tay Ninh.
Cac nho s t Trung Quoc mang Lao Giao vao Viet Nam
hoi the ky th nhat cua Cong Nguyen.
H3. Ai sang lap Nho Giao hay Khong Giao?
Nho Giao co t thi vua Phuc Hi (2852-2737 TCN) ben
Tau, nhng khong biet ai la ngi sang lap. Nho Giao co trc
Ton Giao The Gii
13
Khong Giao hn hai ngan nam, en thi Khong T th Nho Giao
mi c cung co va kien toan bi cac hoc tro cua Khong T
nh Tang Sam, Manh T . . . Bi le o, Nho Giao cung c goi
la Khong Giao hay ao Khong Manh.
Khong Phu T hay Khong T, ngi sang lap Khong
Giao, ra i nam 551(TCN), trong mot gia nh ngheo lang
Xng Bnh, nc Lo, nay thuoc tnh Sn ong, Trung Quoc.
Khong T mo coi cha luc mi va c bon tuoi. Me Khong T
phai tao tan e nuoi con an hoc cho en ni en chon. en nam
19 tuoi, Khong T ci v. Ong co ba ngi con, mot trai va hai
gai. Vao khoang 20 tuoi, v ngheo tung, Khong T phai lam
nghe mn cho gia nh cua quan au tnh ni ong c ngu.
en nam 24 tuoi, me Khong T qua i. Sau khi man
tang me, Khong T m trng day triet hoc ve coi thien nhien
va y ngha cua cuoc song. Chang bao lau, cac triet ly cua Khong
T c hoc tro cua ong em pho bien khap Trung Hoa. V
Khong T day cac triet ly cao sieu khac thng nen c nhieu
ngi ngng mo va knh ne. en nam 52 tuoi ong c mi
lam quan tham phan tnh ong c ngu. Trong thi gian lam quan
tham phan ong to ra thanh liem, chnh trc, thi hanh cong ly
nghiem tuc, nen chang bao lau tnh ong khong con toi pham
nhieu nh trc na.
Sau khi lam quan tham phan c 4 nam, Khong T t
chc lam quan tham phan. Sau o, ong chu du qua nc Ve,
nc Tan, nc Tan va nc S e pho bien triet ly Tu than, Te
gia, Tr quoc va Bnh thien hacua mnh en cac vua quan nha
nc, hau cho ho biet cai cach ng loi tr dan em thanh bnh
va thanh tr en cho toan dan Trung Hoa, nhng khong c ai
hoan nghenh. Sau that bai nay, Khong T tr ve nguyen quan
luc ong 69 tuoi, ong tiep tuc viet sach va day hoc. Ba nam sau,
Khong T qua i, hng tho c 72 tuoi, ong c chon cat
ni sanh quan cua ong. Sau khi chet, Khong T e lai bo T Th
va Ngu Kinh. Hai bo sach nay la nen tang chnh yeu cua triet
hoc ong phng. Anh hng cua hai bo sach cung a an sau
Ton Giao The Gii
14
vao nen van hoa Viet Nam. Nen ngi ta thng thay cac triet
ly cua hai bo sach nay bang bac trong cac cau ca dao tuc ng
cua ngi dan Viet hay trong cac tac pham van chng noi tieng
nh: oan Trng Tan Thanh, Luc Van Tien, Chinh Phu Ngam,
Cung Oan Ngam Khuc, Ngon Co Gio ua, Cha Con Ngha
Nang, Con Nha Ngheo . . .
Ngi Trung Hoa tin rang, t tng cua Khong T a
giup cho nc Trung Hoa ang b phan chia tng manh vun, loan
lac lam than tr nen on nh. T tng Khong T cung giup
nang cao trnh o ao c cua ngi Trung Hoa len en cho tot
ep hn trc. Nen sau khi Khong T qua i, e to long thng
tiec mot nha hien triet, ngi Trung Hoa xay van mieu nhieu
ni e th phng ong. Nhng ieu Khong T day c duy tr
trong he thong giao duc cua Trung Hoa suot 2.000 nam.
Luc sanh tien, Khong T ch co y nh dung cac t tng
cua mnh e tao ra mot nen giao duc tinh than e vua, quan va
dan Trung Hoa hieu biet nhiem vu cua mnh ma tao ra mot xa
hoi an c lac nghiep cho toan dan Trung Hoa. Nhng t i nha
Tong tr i, ngi ta a bien cac triet ly cua Khong T tr thanh
nhng cong cu e gi vng ngai vang cua cac vua chua va bao
che nen phong kien toi te cua Trung Hoa. Nen, khi cuoc cach
mang Tan Hi nam 1911, do Ton Dat Tien lanh ao thanh cong,
th viec au tien ma ngi Trung Hoa lam la keo sap tng
Khong T xuong at. Ngi Trung Hoa cua the he nay coi tng
Khong T la mot bieu tng e bao toan quyen lc cho vua
chua suot may ngan nam qua Trung Hoa. Ngi Trung Hoa
muon cham dt che o quan chu phong kien, e tien bo va
hng t do dan chu nh nhng dan toc khac tren the gii.
Sau khi nghien cu ky cac triet ly cua Khong T, hoc
gia ngay nay cho rang Khong T khong co y nh tao ra mot ton
giao mi, nhng ch a ra cac nguyen tac ao c e con ngi
biet cach i vi nhau cho hai hoa hp tnh hp ly hn. Cac
nguyen tac c x i cua Khong T thng c nhac en
trong dan gian nh sau:
Ton Giao The Gii
15
Tam Cng*: Ba moi quan he hay ba cach oi x
trong ao lam ngi:
Gia vua va quan than: Quan x than t, than
bat t bat trung.
Gia cha va con: Phu x t vong, t bat vong
bat hieu.
Gia v va chong: Phu xng phu tuy.
a. Ngu Thng: Nam c tnh ma ngi quan t phai
co:
Nhan: Long nhan c hay long thng ngi.
Le: C x phai ao.
Ngha: Nhan ngha, hieu ngha; lam viec theo
ng loi phai.
Tr: Hieu biet, khon ngoan.
Tn: Trung tn, thanh tn.
b. Tam Tong: Ba bon phan cua ngi phu n oi vi
gia nh.
Tai gia tong phu: Luc con nha th theo cha.
Xuat gia tong phu: Khi lay chong theo chong.
Phu t tong t: Khi chong chet theo con trai.
c. T c: Bon c tnh ma ngi phu n phai co:
Cong: Sieng nang quan xuyen viec nha, te gia
noi tr, may va theu thua.
Dung: Biet trang iem va an mac tm tat e co
dung nhan duyen dang.
Ngon: Li noi le phep, on hoa, du dang, an hau.
Hanh: Tnh net oan trang, am tham.
Ngi ta tin rang Khong Giao du nhap vao Viet Nam
di thi nha Han cai tr. Quan Thai Thu S Nhiep em Kinh
Th va Kinh Thi vao he thong giao duc cua Viet Nam trong
khoang thi gian t nam 186 en nam 225. Du sau khi Viet nam
gianh c oc lap khoi quyen o ho cua ngi Trung Hoa,
Ton Giao The Gii
16
nhng he thong giao duc cua Viet Nam van gi nguyen nen giao
duc theo triet ly cua Khong T.
V Khong Hoc co anh hng ln trong xa hoi Viet Nam,
nen en i nha Ly (1070), ngi Viet a lap van mieu e th
Khong T. en i nha Tran th a co nhieu nha Khong Hoc tr
danh nh Han Thuyen, Chu Van An, Tran Hng ao, Nguyen
Trai, Nguyen Bnh Khiem,Vo Trng Toan . . . en i nha Le
(1428-1788), Khong Giao tr thanh mot ton giao ln keo dai cho
en i nha Nguyen (1915). Trong thi nay, moi lang eu co ni
th Khong T, rieng Hue va Ha Noi co van mieu e th nha
hien triet nay.
Ngi Viet Nam nghe li Khong T day: Giao xa chi
le, s d t Thng e gia ma lap ban Vong Thien e th Tri.
Cac nha Khong Hoc Viet Nam tin rang moi s xay ra tren i la
bi y Tri hay Thien Menh. Hn na, ho tin loai ngi a pham
toi vi Tri nh li Khong T day: Hoach toi Thien vo s ao
gia. Khong Hoc con tin rang Tri la ang ban phc cho ngi
vang phuc Ngai, nh cau noi: Thuan Thien gia ton va giang
hoa cho nhng ke chong oi Ngai, Nghch Thien gia vong.
en thi Phap thuoc, Khong Giao khong con thnh hanh
nh trc na, khi chnh quyen Phap ngng cac ky Thi Hng va
Thi Hoi Bac Ky vao nam 1915 va Trung Ky vao nam 1919.
Tuy nhien, viec th phng Khong T va cac bac hien Nho van
con ton tai trong xa hoi Viet Nam cho en ngay nay.
Ghi chu: Mot hoc gia cho biet cau noi, Quan x than
t, than bat t bat trung. Phu x t vong, t bat vong bat
hieu . . . khong phai cua Khong T, nhng la li noi
cua Han Vu e. Han Vu e e xng ra cac cau noi nay
roi gan cho Khong T e ngi dan Trung Hoa de tin
theo, hau cho Han Vu e de be cai tr dan chung Trung
Hoa.
Ton Giao The Gii
17
H4. Ai sang lap Phat Giao?
Thai t Tat-at-a Go-Ta-Ma (Siddhartha Gautama)
sang lap Phat Giao vao khoang nam 528 (TCN) tai An o. Thai
t Tat at a ra i nam 563 (TCN ) tai thanh Ca-Ty- La-Ve
(Kapilavaster), ngay xa thuoc An o, nay thuoc mien nam x
Nepal.Than sinh cua thai t laTnh Phan (Suddhodhana), mot
tieu vng co the lc va giau sang cua bo toc Shakya.
en nam 18 tuoi, thai t Tat at a vang lenh vua cha,
ci ngi em ho ten Yasodhara lam v. Sau thi gian chung
song, hai v chong co c mot ngi con trai, at ten la La Hau
La. Cuoc song tren nhung lua trong hoang cung khong em lai
cho thai t Tat at a mot s thoa long. Trai lai, thai t luon
cam thay mot s trong rong kho chu trong tam hon mnh.
Theo tuc truyen, vao nam thai t Tat at a 29 tuoi, luc
i dao ngoai thanh, thai t gap mot cu gia, mot ngi au benh
va nhn thay mot xac chet. Nhng ieu nay lam cho thai t nhan
ra cuoc i ch la sanh, lao, bnh, t, va i ngi ch la bien
kho, nen thai t quyet nh t gia gia nh v con, tien tai va
danh vong e tr thanh mot tu s hanh khat i tm anh sang cho
s sieu thoat va chan ly vo bien.
Trong no lc tam ao, thai t Tat at a tiep xuc vi
cac an s e tm hieu An o Giao, nhng khong thoa long ve he
thong pham trat va cach kho tu cua ton giao nay. Sau o, thai t
i len nui Tuyet Sn, vi hy vong ap dung phng phap kho tu
se em lai cho chnh mnh s giac ngo. Trai qua 6 nam kho tu
tren nui khong em lai cho thai t ket qua nh mong muon. Mot
hom, thai t quyet nh la bo ni kho tu e i en b song Ni
Lien, vung Buddh Gaya, thuoc tnh Bihar. Sau khi tam ra
xong va uong mot bat sa do mot co gai chan chien mang en
cho. Thai t quyet nh ngoi thien di bong cay bo e cho en
khi nao tm ra c chan ly vo bien va sieu thoat mi thoi. en
ngay th 43, thai t Tat at a nhan thay mnh giac ngo, tc la
hieu biet het moi b mat cua cuoc i va vu tru. Sau o thai t
Ton Giao The Gii
18
Tat at a tuyen bo ac ao va thanh Phat, v a tm ra c
chan ly vo bien va sieu thoat cung can nguyen cua s song va
s chet qua kho hanh. Nh vay, thai t Tat at a thanh Phat
nam 35 tuoi, lay danh hieu la Thch Ca Mau Ni (Sakya Muni).
Sau khi ac ao, thai t cung cac mon e i ve mien song Hang
(Gang) thu thap them mon e va rao giang phng cach tu hanh.
Thai t cho rang neu ai lam ung theo li giang day cua ngai
eu co the thanh Phat; du con kien con sau lam ung theo li
ngai giang day cung co the thanh Phat nh ngai, ma khi a
thanh Phat roi th ng nhien thoat ra khoi kiep luan hoi va
khong con trong vong sanh, lao, bnh, t na.
Kinh Phat cho biet vao mot em ep tri, cac mon e
quay quan ben Phat Thch Ca e nghe thuyet phap. Phat Thch
Ca ch ngon tay ve pha mat trang noi rang: "Kia la mat trang,
c ngo theo ngon tay ta th thay mat trang, nhng nen nh ngon
tay ta khong phai la mat trang. Nhng li ta giang ve ao cung
vay. Cac ngi c nghe theo li ta giang ma tm ao, nhng nen
nh li giang cua ta khong phai la ao; theo li ta day t mnh
hanh tr, tu hoc e giai thoat; cac ngi hay dung tr tue e nhan
xet nhng li cua ta roi hay t mnh thap uoc ma i.
Thuyet luan hoi cua Phat Giao co nguon goc t An o
Giao va Ba-La-Mon Giao. Kinh Phat cho rang, gieo nhan lanh
se gat trai tot, con au kho la do duc. Muon het au kho phai
diet duc. ieu thien va ac cua moi kiep ngi tch luy tao ra
nghiep. Neu tao nghiep tot se au thai len kiep lam ngi
co a v giau sang danh vong. Neu tao nghiep xau se au thai
len kiep lam ngi ngheo hen kho cc hay ieu thu con trung.
Moi s xay ra trong cuoc song cua con ngi tran gian, du tot
hay xau la do nghiep bao tch luy t muon ngan kiep trc.
Khi nao con ngi diet c het tham, san si, hy no, ai o se oat
c Niet Ban. Khi con ngi oat c Niet Ban la thoat ra
khoi vong luan hoi, hoan toan hanh phuc, khong con au kho
phien luy na, nh ngon en a tat, banh xe ngng quay, dong
suoi ngng chay, trai bong xep hi . . .
Ton Giao The Gii
19
Giao ly nha Phat day khong co Ong Tri, Thien Chua
hay ang Tao Hoa. Phat Giao cho rang moi vat tren the gian
nay t nhien ma co va t nhien ma ton tai. Thai dng he t van
hanh theo luat thien nhien, khong can phai co ang thieng lieng
nao ieu hanh s van chuyen cua no. Tuy vay, trong tiem thc
cua a so ngi cho mnh theo ao Phat eu tin rang, co Ong
Tri tren cao ang ieu hanh vu tru nay va so phan cua con
ngi tran gian. Phat Giao con day la con ngi khong co linh
hon; con ngi ch la s ket hp cua 5 yeu to tam ly va sinh ly la
vat chat, cam giac, nhan thc, tam than va lng tam ma Phat
Giao goi la Ngu Uan (sac uan, tho uan, tng uan, hanh uan,
thc uan). Khi than xac chet, Ngu Uan tr ve chung t ch gap
c duyen e luan hoi au thai qua kiep khac.
Phat Thch Ca cho biet a co hang ha sa so Phat, tat ca
chung sinh eu co the thanh Phat. Neu muon thanh Phat phai
gi c het cac gii cam cua luat tang nhat la gii cam sat
sanh. Phat Thch Ca cho rang i bo la giet con trung di chan,
uong mot ly nc la la a giet chet bat van t thien (84.000) con
sanh vat ang song trong ly nc ma mnh mi va uong o. Suy
ra, theo triet ly cua Phat th ch viec i bo tren at hay uong mot
ly nc la la a pham toi sat sanh, tc la pham gii cam quan
trong bac nhat cua nha Phat roi. Vay, viec tu e thanh Phat la
ieu kho co the at c. Nen, t ngay c Thch Ca e xng ra
thuyet Vo Nga cho en nay a hn 2.500 nam roi ma cha thay
co mot bac chan tu nao a thanh Phat e cho ngi ta th lay.
Nham muc ch lam theo cac giao ly cua nha Phat va
khong pham gii cam sat sanh cua luat tang, a so cac nha s
cua Phat Giao an chay trng va khong co v con hay lam an
buon ban. Trai lai, hau het cac nha s cua Phat Giao Nhat Ban
an man, co v con, co c s kinh doanh lam an buon ban nh
ngi i pham tuc, nhng ho van khong xem o la vi pham gii
cam cua nha Phat!
Nam 483 (TCN), Phat Thch Ca i en vung Kusinagara
thuoc x Nepal e tham mot ngi ban lam nghe th ren. Theo
Ton Giao The Gii
20
tai lieu cua Microsoft Encyclopedia cho rang trong ba cm vi
ngi ban nay, Phat Thch Ca an nham mot mieng tht heo a
thiu nen b chet v ngo oc. Nhng Giao Hoi Phat Giao Viet
Nam cho rang Phat Thch Ca a qua i v an trung nham nam
oc e chng to la Phat Thch Ca a an chay cho en hi th
cuoi cung. That ra, ai cho Phat mon g, ngai an mon nay, bat ke
chay hay man. Phat Thch Ca hng tho c 80 tuoi.
S lieu cho biet vao nam 161, nha s Khau a La
(Ksudra) dung ng bien i t An o, tc la nc Thien Truc
ngay xa, en tnh Bac Ninh, Viet Nam, e truyen ba Phat Giao
Nam Tong. en the ky th hai, mot so nha s t Trung Quoc
en Viet Nam e truyen ba Phat Giao Bac Tong.
V Phat Giao thch hp vi phong tuc va tap quan cua
ngi Viet nen ao Phat banh trng va phat trien rat nhanh
chong. Chang bao lau, Phat Giao tr thanh Quoc Giao t trieu
ai nha inh (the ky IX), nha Le, nha Ly en trieu ai nha Tran
(the ky XIV). Chnh Vua Ly Thai To xuat than t mot chu tieu
cua chu Tien Sn. Vua Tran Nhan Tong, sau khi thang c giac
Nguyen, a xuat gia e thanh lap mon phai Thien Truc Lam.
Trong thi ky nay, Viet Nam moi lang eu co chua. Chua
khong ch la ni hoat ong ve ton giao nhng cung la ni e dan
lang to chc cac buoi hoi he, hoc kinh, hoc ch do cac nha s
giang day. San chua la ni e dan lang nhom ch. Vn chua la
ni the non hen bien cua trai gai trong lang.
Vao nam 2005, ngi ta c tnh co khoang t 150 trieu
en 300 trieu tn hu Phat Giao tren the gii. a so ngi Viet
Nam cho mnh theo ao Phat.
H5. Ai sang lap Hoi Giao?
Vao au the ky VII, Ong Muhammad khai sinh ra Hoi
Giao (Islam) tai Mecca, x A-rap. Muhammad thuoc th toc
Hashim cua bo toc Quraysh, chao i nam 570 tai Mecca, nay
Ton Giao The Gii
21
thuoc Arab Saudi. Ong mo coi cha luc con trong bung me. Khi
va c 6 tuoi, ong mo coi me, nen phai song di s nuoi
dng cua ong noi ten la Abd Al-Muttalib. Sau khi song vi ong
noi c hai nam, ong noi qua i. Sau o phai song vi ngi
chu ten Abu Talib. Khi ln khon, ong i theo cac thng buon
vt sa mac qua Syria e buon ban va trao oi hang hoa. en
nam 25 tuoi, ong c mot goa phu thng gia giau co ten la
Khadidfe mn lam quan gia coi soc tai san cho ba. Sau mot
thi gian lam viec, ong to ra thanh liem, chanh trc va am ang
nen ngi chu cam thng lay ong lam chong luc ong cha qua
25 tuoi con ba chu th a vao khoang 40. Hai ngi chung song
vi nhau co c 2 ngi con trai va 4 ngi con gai.
Muhammad thng vao cac hang ong cau nguyen tnh
tam tm khai tng. Theo li Muhammad thuat lai th khi ong
khoang 40 tuoi, vao mot buoi chieu, trong luc ong ang cau
nguyen trong mot hang ong nui Hira. Thnh lnh Muhammad
nghe co tieng la ln bao ong hay oc. Muhammad tra li la
ong khong biet oc. Sau o, Muhammad lai nghe co tieng la ln
mot lan na bao ong hay oc. Muhammad nhng mat len
thay mot cuon sach ang m ra ay ch bang la. Muhammad t
nhien oc c quyen sach nay. Muhammad qua s, lien bo
chay e thoat than, nhng lai nghe co tieng ln keu ten ong, ong
lien quay lai th thay mot thien s. Thien s nay xng mnh ten
la Gap-ri-en. Thien s Gap-ri-en bao cho Muhammad biet la
ong a c chon e lam tien tri cho Allah (A rap: Ilah), tc la
tien tri cua c Chua Tri.
Sau khai tng nay, Muhammad xng mnh la tien tri
cua c Chua Tri va bat au i rao giang. Ong bao ngi A-
rap bo ao th a than tr lai th mot chan than duy nhat la
Allah tc la c Chua Tri cua to phu Ap-ra-ham. Ngoai ra,
Muhammad con tuyen bo la ong nhan c them khai tng la
Allah a ch nh ong lam tien tri ke v No-e, Ap-ra-ham, va
c Chua Gie-su. Sau o, Muhammad con cho biet them ong la
Ton Giao The Gii
22
tien tri ln nhat va la tien tri cuoi cung ma Thng e a gi
en cho nhan loai.
en nam 622, Muhammad b ngi theo a Than Giao
uoi ra khoi que hng mnh la Mecca, ong phai qua x Medina
tru ngu. Tai ni nay, Hoi Giao ln manh thanh mot lc lng vu
trang hung hau. Muhammad dung lc lng nay tr lai anh
chiem c Mecca vao nam 630. Muhammad bat dan Mecca
theo Hoi Giao, dep bo than tng cua bai vat giao va bat dan
chung ay cong nhan ong la tien tri cua c Chua Tri tc la
Allah hay Ilah.
Sau khi anh chiem c Mecca, quan Hoi Giao cang
ngay cang hung manh hn. Muhammad dung ao quan ong ao
va hung manh cua mnh e i anh cac dan, cac nc khong
theo Hoi Giao. Muhammad cho rang ai khong theo Hoi Giao tc
la chong lai Allah. Ngi lnh anh giac c thu lanh
Muhammad cho gi 1/3 chien li pham va ha neu t tran se
c len thien ang ngay. Nh vao ao quan ong ao va hung
manh nay ma Hoi Giao banh trng nhanh chong vt ra ngoai
bien gii cac nc A-rap.
en nam Muhammad 49 tuoi, v ong qua i, sau o
ong co them 9 ngi v khac va mot so nang hau. en nam 632,
ong lam bnh roi qua i. Ong hng tho 62 tuoi. Cac mon e tin
rang ong a thang thien t thanh a Gie-ru-sa-lem.
Sau khi Giao chu Muhammad qua i, mon o ke v ong
la Adbu-Bekr roi en Omar eu co long muon banh trng Hoi
Giao i khap ni. Nam 638, quan Hoi Giao anh chiem c
Gie-ru-sa-lem khoi tay C oc Giao. en nam 689, nhng ngi
lanh ao tha ke Muhammad keo quan anh chiem c nhieu
nc Au chau, phan ong dan chung theo C oc Giao. Cuoc
thanh chien nay khien cho ca Au Chau phai kinh hoang v lo
s la C oc Giao co c nguy b Hoi Giao tieu diet.
en nam 715 Hoi Giao banh trng en cac nc doc
b a Trung Hai va en tan bien gii nc Trung Hoa. Khi ho
Ton Giao The Gii
23
chiem c thanh nao hay x nao ma dan chung khong chu
theo Hoi Giao eu phai b tieu diet.
en nam 732, Hoang t Charles Martel (con cua Pepin
I, vua nc Phap) cam quan ra nghinh chien va anh bai c
quan Hoi, bat ho phai rut lui ra khoi Au Chau. Nh cuoc chien
thang nay ma C oc Giao Au Chau khoi b Hoi Giao tieu
diet.
Tn o Hoi Giao tin rang kinh Koran cua ho ghi lai
nhng li cua thien s Gap-ri-en a mac khai cho tien tri
Muhammad. V Muhammad khong biet oc biet viet, nen cac li
mac khai nay do cac mon e cua Muhammad ghi lai sau khi ong
a qua i khien cho cac chng muc ri rac kho hieu. Giao ly
Hoi Giao day la muon sau khi chet c len thien ang th ch
can lam theo cac giao ieu cua ao nh tin ch co Allah, ngoai
Allah ra khong co than nao khac, tin Muhammad la tien tri cua
Allah, hng ve thanh a Mecca cau nguyen nam lan moi ngay.
Hang nam, gi chay thang thanh Ramadan. (Ngi Hoi Giao tin
rang Allah a ban cho ho kinh Koran trong thang Ramadan
nay.Thang thanh Ramadan thng bat au t 22 thang 8 en 20
thang 9 dng lch). Bo th 1/40 li tc cho ngi ngheo va hanh
hng thanh a Mecca t nhat mot lan trong i. e gi chay
thang thanh Ramadan, tn hu Hoi Giao phai thng xuyen tnh
tam cau nguyen hng ve Allah va nhn an uong t luc mat tri
moc cho en luc mat tri lan moi ngay.
Tn o Hoi Giao tin se co ngay phan xet, moi ngi phai
ng hau trc toa an cua Allah e b xet oan moi ieu a lam
luc con trong xac tht. Ngi khong theo Hoi Giao se b hanh
phat i i ho la (a nguc). Tat ca ngi theo Hoi Giao se
c len thien ang, ch tr mot so phai c thanh tay het toi
loi trc, roi mi c len thien ang sau.
Hoi Giao cho rang giao chu Muhammad khong co y
sang lap mot ao mi, nhng ch muon hng dan dan A-rap bo
phong tuc th cac ta than e tr lai th Allah, nh theo li day
cua to phu mnh la Ap-ra-ham va cua cac tien tri trong thi Cu
Ton Giao The Gii
24
c nh Moi-se va trong thi Tan c nh c Chua Gie-su.
(Ngi A rap cho mnh la hau t cua Ap-ra-ham vi ba A-ga
qua ngi con ten ch-ma-en. Ngi Do Thai cho mnh la dong
doi cua Ap-ra-ham vi ba Sa-ra qua ngi con ten Y-sac).
Khong co s lieu nao cho biet chnh xac, nen ngi ta
ngh rang cac thng buon ngi A-rap em Hoi Giao en Viet
Nam rat sm khi ho ghe qua cac ben cang cua thanh o Ban,
Chiem Thanh, Trung phan,Viet Nam. en the ky X, mot so ln
ngi Chiem Thanh theo ao Hoi. en i vua cuoi cung cua
Chiem Thanh ten la Po-Chn theo ao Hoi, khong chu ng
noi s ngc ai cua vua Minh Mang nha Nguyen, nen a cung
mot so than dan ong ao tron sang Cam Bot sinh song vung
Kampong Cham. Nh vao tai thao lc san co, ho thanh lap
c mot giang sn nho Thabaung Khmum e sinh song.
Trong luc ay, ngi Chiem Thanh lien tuc anh pha Hoang
Gia Cam Bot. Nam 1858, ngi Chiem Thanh b vua Cam bot la
Hariraks anh bai, nen ho phai theo dong song Cu Long chay
thoat than ve hng Nam, roi c vua ai Viet cho nh c
trong 7 lang rieng biet vung Chau Giang, Chau oc. Hien nay,
co khoang 12.500 ngi Chiem Thanh ma ngi ta cung goi la
ngi Cham hay ngi Cha Chau Giang theo Hoi Giao van
con song trong vung nay.
Viet Nam co ngi Cham, Cham, Ma Lai, An o, Cao
Mien, Nam Dng . . . theo ao Hoi. Ngi Hoi Giao Viet
Nam oc kinh Koran va cau nguyen moi ngay 5 lan, quan khan
trang tren au e chng to a hanh hng thanh a Mecca, c
an tht heo, nhng khong b bat buoc phai i hanh hng thanh
a Mecca nh nhng ngi Hoi Giao cac quoc gia khac.
Nam 2000, tren the gii co khoang 1.340.000.000 tn hu
Hoi Giao. Viet Nam, Hoi Giao co cac en th Ha Noi, Sai
Gon va cac tnh vi so tn hu vao khoang vai chuc ngan ngi.
Ton Giao The Gii
25
H6. Ai sang lap ao Bahai ?
Vao ngay 23-5-1844, Giao s Hoi Giao thuoc phai Shiite
Ba-t ten la Mirza Ali Muhammad, cung goi la Giao s Bab,
tuyen bo ong la tien tri cua c Chua Tri, ngang hang vi tien
tri Muhammad cua Hoi Giao, a thanh lap c mot ao mi
lay ten la ao Bab. Giao s nay con cho biet them la ong a
viet c bo kinh Bayan e thay the kinh Koran cua Hoi Giao.
Ong con ha se cai to cac luat le Hoi Giao, cam lay nhieu v
hay co nang hau. V giao s nay con khang nh la cac ton giao
tren the gii eu en t c Chua Tri, tc la Allah. a en
thi ky cac ton giao nay phai ket hp lai vi nhau e dui
quyen lanh ao cua mot giao chu. Cac ly thuyet cua Giao s
Mirza Ali Muhammad c dan chung Ba-t hng ng, nen
ao Bab banh trng manh lan tran khap nc Ba-t trong mot
thi gian ngan.
Nam 1848, vua Nasr-ed-Din cua Ba-t len ngoi. Nha
vua nhan thay cac chu thuyet cua ao Bab co nguy c lam tan
v Hoi Giao va mang lai s bat on cho nen an ninh cua e quoc
Ba-t. Nen nha vua ra lenh thang tay an ap nhom ngi theo
ao Bab. Tin o ao Bab chong lai cuoc an ap cua nha vua
gay ra cuoc noi chien keo dai 2 nam, lam cho 20.000 tn hu ao
Bab thiet mang. Giao s Mirza Ali Muhammad b bat va b
hanh quyet tai Tabriz, Ba-t, ngay 9-7-1850.
Sau khi Giao s Mirza Ali Muhammad b giet chet, mot
mon e cua Giao s Mirza Ali Muhammad ten la Mirza Hoseyn
Ali Nuri, cung goi la Giao s Baha Ullah, ng len lanh ao
nhom tn hu Bab con song sot. Di s lanh ao cua Giao s
Baha Ullah, ao Bab tiep tuc banh trng manh x Ba-t va
khap vung Trung ong. en nam 1863, Giao s Baha Ullah xng
mnh la tien tri ln nhat va la tien tri cuoi cung cua c Chua
Tri sau Ap-ra-ham, Phat Thch Ca, Moi-se, c Chua Gie-su,
Muhammad va Giao s Mirza Ali Muhammad. V Giao s nay
con tuyen bo la ong co trach nhiem bay to cac khai tng cua
Ton Giao The Gii
26
c Chua Tri cho loai ngi. Baha Ullah cung cho biet them la
ong se can c tren cac chu thuyet cua Giao s Mirza Ali
Muhammad e thanh lap mot ao mi lay ten la BAHAI. Chu
thuyet chnh cua ao Bahai la gom cac nc tren the gii lai e
thanh lap mot quoc gia duy nhat, va Bahai la ton giao duy nhat
cua quoc gia o.
Vua Ba-t a tng an ap ao Bab trc ay, nen
cung a ra tay an ap ao Bahai, bat giao chu Baha Ullah lu
ai qua Baghdad, Istanbul, Adrianople va Acre cho en khi qua
i vao nam 1892. Ong hng tho 75 tuoi, c chon cat
Palestine, tai Akko thuoc x Do Thai ngay nay.
Sau khi Giao s Baha Ullah qua i, ngi con trng
nam cua ong ten la Abbas, cung goi la Giao s Abdul-Baha ng
len lam thu lanh ao Bahai. en nam 1908, sau nhieu lan b
chanh quyen theo Hoi Giao bo tu, Giao s Abdul-Baha du hanh
qua Au Chau va Bac My e pho bien cac giao thuyet cua cha
mnh nham thanh lap ao Bahai cac vung at nay. Giao s
Abdul-Baha qua i nam 1921. Theo di chuc, ong ch nh ngi
chau noi ten la Shoghi Effendi Rabbani lam Giao s Giam ho
cua ao Bahai. Di s lanh ao cua Rabbani, ao Bahai banh
trng manh Hoa Ky. Ho xay cat c mot en th ln tai
Wilmette, bang Illinois, va co hn 1.700 a iem cho tn hu
Bahai sinh hoat ton giao tren at My. en nam 1957, Rabbani
qua i, mot Hoi ong Giam Ho Bahai Toan Cau c thanh
lap e ieu hanh cac hoat ong cua ao Bahai. Tn hu Bahai
tin nhng li truyen day cua Giao s Mirza Ali Muhammad,
Baha-Ullah va Abdul-Baha la nhng li sam truyen cua ao
Bahai can phai c tn hu Bahai gn gi va nghiem chnh
tuan hanh.
Cuoc cach mang nam 1979 lat o vua Shah, Chanh Phu
Cong Hoa Hoi Giao Ba-T len nam chanh quyen van coi Bahai
la ta ao, nen tiep tuc an ap mot trieu ngi theo ao Bahai
song Ba T. Trong cuoc an ap nay, chanh quyen ra lenh ong
ca cac c s hoat ong, tch thu tai san cua ao Bahai va cam
Ton Giao The Gii
27
tn hu Bahai lam cong chc hay gi cac chc vu quan trong
trong chanh quyen. Co hang ngan tn hu Bahai b chanh quyen
giam cam va hang tram ngi b giet chet.
Chu trng chnh cua ao Bahai la thanh lap mot ton
giao, mot he thong giao duc, mot ngon ng va mot chanh phu
chung cho toan cau. Tn hu Bahai yeu chuong hoa bnh, cho ng
chien tranh, chong ky th chung toc hay co thanh kien ton giao.
Muc tieu chnh cua nhom lanh ao Bahai la a cac nc tren
the gii lai e lam thanh mot quoc gia di mot ton giao la
ao BAHAI. Cac chu thuyet nay c Lien Hiep Quoc va cac
to chc Lien Ton hay Hoa ong Ton Giao nhiet thanh ung
ho.
So ngi theo ao Bahai ong nht la A chau, Phi
chau, Nam My va cac hai ao vung Thai Bnh Dng. Vao
nam 2000, ao Bahai co mat tren 300 quoc gia tren the gii vi
khoang 5.500.000 tn hu. Rieng Hoa Ky co khoang 150.000
tn hu theo ao Bahai. Hien nay, van phong trung ng cua
ao Bahai toa lac tren oi Carmel Haifa, thuoc x Do Thai
ngay nay.
Trong thi Viet Nam Cong Hoa, tru s cua ao Bahai
toa lac tai so 193/1C ng Cong Ly, Sai Gon.
H7. Ai sang lap ao Cao ai?
ao Cao ai con c goi la ai ao Tam Ky Pho o
do ong oc Phu S Ngo Van Chieu vi phap danh la Ngo Minh
Chieu (1878-1932) khai sang vao nam 1921, ao Phu Quoc
Mien Nam, Viet Nam. Vao ngay 7 thang 10 nam 1926, ao Cao
ai to chc mot buoi le rat long trong tai chua T Lam gan Tay
Ninh e ra tuyen ngon chanh thc thanh lap ao Cao ai. Toan
quyen ong Dng va Thong oc Nam Ky co en d buoi le
nay va cong nhan ao Cao ai la hp phap hoat ong tren toan
coi ong Dng.
Ton Giao The Gii
28
ao Cao ai chuyen tam th phng ang Thng e
vi danh hieu la Ngoc Hoang Thng e Nam Phng Giao
Chu Cao ai Tien Ong ai Bo-Tat Ma-Ha-Tat. Ngoai viec th
phng ang Thng e ra, ao Cao ai con th them c
Chua Gie-su, Phat Thch-Ca va mot so danh nhan khac nh Ly
Thai Bach, Quan Am, Quan e, Jeanne dArc, Ton Trung Sn,
Victor Hugo, Nguyen Bnh Khiem, Voltaire, Montesquieu . . .
Ong Ngo Minh Chieu la mot cong chc thi Phap thuoc
c chanh quyen bo nhiem lam ai Dien Hanh Chanh (Quan
Trng) ao Phu Quoc. Trong luc Phu Quoc, ong Ngo Minh
Chieu thng en chua Quan Am T nam tren trien nui Dng
ong e cau c do nhom Than Linh Hoc to chc. Ong Ngo Minh
Chieu cho biet nh cac cuoc cau c nay, ong giao tiep c vi
c Thng e ma ong cung goi la c Ch Ton, c Cao ai
hay Cao ai Tien Ong. Ong Ngo Minh Chieu ke tiep: Vao
ngay 8 thang 2 nam 1921, c Cao ai Tien Ong giang c but
tha nhan ong lam e t vi trong trach khai sang ai ao Tam
Ky Pho o Mien Nam, Viet Nam. T o, ong Ngo Minh
Chieu lo tu tr kho hanh an chay trng 3 nam. Trong thi gian
an chay, co lan c Cao ai Tien Ong hien ra vi ong Chieu
bang hnh mot con mat ln ma ong Chieu goi la Thien Nhan.
Ong Ngo Minh Chieu cho biet them: Thien Nhan nay co anh
sang nh mat tri tham nhap ca vu tru. Khi ao Cao ai c
thanh lap, ong Ngo Minh Chieu cho ve hnh con mat ben trai co
tia sang chung quanh lam bieu tng cho c Thng e Ch
Ton e tn hu Cao ai th phng. Hnh anh Thien Nhan cung
la bieu tng cho c Thng e la ang co the nhn thay tat
ca moi hanh ong va t tng cua moi ngi tran the. Hn
na, ao Cao ai con cho rang viec th oc Nhan cung e
bay to ao Cao ai la ao th oc than nh C oc Giao, Do
Thai Giao va Hoi Giao.
V mai lo viec cao sieu huyen b, ong Chieu sao lang
bon phan cua ngi cong chc, nen b chanh quyen trung ng
trieu ve Sai Gon nam 1924. Khi ve en Sai Gon, ong Chieu lien
Ton Giao The Gii
29
lac vi nhom cong chc gom co cac ong Vng Quang Ky,
Pham Cong Tac, Le Van Trung, Cao Huynh ieu, Cao Huynh
C, Cao Hoai Sang, Trng Hu c va Nguyen Trung Hau.
Nhng vien cong chc nay hp tac vi ong Ngo Minh Chieu e
kien toan ao Cao ai Mien Nam Viet Nam va sang lap Toa
Thanh Tay Ninh vao ngay 13-2-1926.
ao Cao ai dung c but lam phng tien tiep xuc va
tiep nhan cac giao ly t c Thng e thieng lieng. Ngi
theo ao Cao ai ke: Trong mot buoi cau c, c Cao ai
giang c but ch nh ong Le Van Trung, nguyen la ngh vien
Hoi ong T Van cua chanh quyen Nam Ky, lam c Giao
Tong. c Giao Tong ng au Cu Trung ai Thanh That
Tay Ninh e cai tr va thi hanh cac phep tac ao. c Giao Tong
co ba hang chc sac mac ao o la Khong Giao, mac ao vang la
Phat Giao va mac ao lam la Lao Giao lam phu ta. c Giao
Tong con co ba v Chng Phap thuoc Lao Giao mac ao trang.
Cac nam n tn hu va chc sac Cao ai eu mac ao dai trang
e tham d cac buoi le ton giao.
ao Cao ai cho rang c Thng e a lap ra ba thi
ky e cu o nhan loai. Ba thi ky o c phan nh nh sau:
a. Nhat Ky Pho o: ang Thng e thanh lap Tien
ao,Thanh ao va Nhn ao Trung Hoa, An o
Giao va Do Thai Giao e cu o nhan loai ky th
nht.
b. Nh Ky Pho o: ang Thng e thanh lap Phat
Giao, C oc Giao va Hoi Giao e cu o nhan loai
ky th nh.
c. Tam Ky Pho o: ang Thng e ch than thanh
lap ao Cao ai Viet Nam e cu o nhan loai ky
th ba.
ao Cao ai cho rang tat ca ton giao tren tran the eu
co cung mot chan ly. Chan ly ay la c Cao ai Thng e,
ang Tao Hoa cua vu tru va muon loai van vat ma C oc
Giao goi la c Chua Tri, Do Thai Giao goi la c Gia-ve hay
Ton Giao The Gii
30
Gie-ho-va va Hoi Giao goi la Allah. Muc ch cua c Ch Ton
thanh lap ai ao Tam Ky Pho o la e day cho moi ngi biet
la moi ngi tren tran the eu co mot phan chan linh cua c
Cao ai Thng e, nen moi ngi thuoc moi chung toc va ton
giao hay yeu thng nhau va coi nhau nh anh em v co cung
mot Cha tren tri. ao Cao ai co khuynh hng ap dung va
dung hoa cac triet ly cao sieu cua Khong Giao, thuyet t bi cua
Phat Giao, thuyet vo vi cua Lao Giao va luan ly cao nha cua C
oc Giao.
Sau khi c ang Ch Ton tuyen chon va ket nap vao
ao, ngi theo ao Cao ai phai co long thanh knh phung th
ang Ch Ton, lam viec t thien theo sc mnh e giup ngi
ngheo kho, hang ngay phai t xet long mnh cho thch hp vi
trnh o tu hanh ma mnh a khan nguyen. Tn hu Cao ai co
the thu trai ky, trng chay, t thi cung kien hay t thi tnh
nguyen. Tn hu Cao ai phai lam theo luat ao, khong quyen
luyen hong tran, vinh hoa, phu quy. Song thanh am, t bo cac
thu vui cua tran the. Tu luyen ung phep e tien en cho diet
nga va canh h vo tuyet oi cua ao mau. ng sieu thoat van
la do thanh tam va c hanh cua mnh.
Ngoai Toa Thanh Tay Ninh ra ao Cao ai con co Toa
Thanh Bac Lieu cua phai Minh Chn ao (1928), Toa Thanh
My Tho cua phai Minh Chn Ly (1930) va Toa Thanh Ben Tre
cua Ban Chnh ao (1934). ao Cao ai co 11 mon phai, a so
tn hu Cao ai Viet Nam, Kampuchia, Lao va Phap. en
nam 2006, ao Cao ai co khoang 6 trieu tn hu tren the gii.
H8. Ai sang lap ao Hoa Hao?
ao Hoa Hao co ten chnh thc la Phat Giao Hoa Hao.
ao Hoa Hao la ao Phat cai cach do Ong Huynh Phu So sang
lap vao ngay 4-7-1939 tai lang Hoa Hao, huyen Tan Chau, tnh
Chau oc, Nam Phan, Viet Nam, luc ong Huynh Phu So vao
khoang gan 20 tuoi. Ong Huynh Phu So sanh ngay 15 thang 01
Ton Giao The Gii
31
nam 1920 tai lang Hoa Hao, tnh Chau oc, con cua ong Huynh
Cong Bo va ba Le Th Nham. Ong Huynh Cong Bo la mot v
hng hao giau co cua tnh Chau oc, Nam Phan, Viet Nam.
Co ngi cho rang, ao Hoa Hao la s tiep noi cua mon
phai Phat Giao Bu Sn Ky Hng do Thay Tay An, tc la Ong
oan Minh Nguyen, sang lap nam 1849 vung That Sn, tnh
Rach Gia. ao Hoa Hao lay phap mon Tnh o Tong lam can
ban, chu trng tu tai gia va lam theo giao ly cua Phat ma tu sa
con ngi.
en mua he nam 1940, so ngi theo ao Hoa Hao moi
ngay moi gia tang. S gia tang nhanh chong lam cho chanh
quyen bao ho Phap lo s nhom ngi theo ao cua ong Huynh
Phu So co the tr thanh mot lc lng chanh tr chong lai chanh
quyen o ho. e tieu diet ao mi nay, chanh quyen Phap gan
cho Ong Huynh Phu So cai ten la Ong ao Khung, roi giam
Ong vao nha thng ien Ch Quan Ch Ln. Ngay 5-6-1941,
Ong c a ve giam Bac Lieu. en thang 10-1942, quan oi
Nhat can thiep, Ong c tra t do e ve song Sai Gon. Sau
o, Ong Huynh Phu So lien ket vi cac thanh phan chanh tr
trong nc e thanh lap ang chanh tr lay ten la Viet Nam Dan
Chu Xa Hoi ang, cung goi la Dan Xa ang, vao ngay 21-9-
1946. Lc lng vu trang Hoa Hao cung c thanh lap do cac
tng: (1) Tran van Soai (Nam La), Cai Von, Vnh Long; (2)
Nguyen Giac Ngo, Ch Mi, An Giang; (3) Le Quang Vinh
(Ba Cut), An Giang va Can Th; (4) Lam Thanh Nguyen,
Chau oc va Ha Tien.
en nam 1945, ong Huynh Phu So bat tay hp tac vi
Viet Minh (Viet Nam oc Lap ong Minh Hoi) e thanh lap
mot mat tran thong nhat chong Phap. Trong em 16 thang 4 nam
1947, Ong Huynh Phu So c mi en d mot buoi hop e
giai quyet cac xung ot gia lc lng vu trang Hoa Hao va
Viet Minh, tai oc Vang, lang Tan Phu, tnh Long Xuyen.
Ngi ta khong biet viec g a xay ra trong em nay, nhng
khong thay Ong Huynh Phu So tr ve, Ong a biet tong tch t
Ton Giao The Gii
32
o cho en nay. Tn o Phat Giao Hoa Hao cho rang giao chu
cua mnh van con song, va se tr ve sau mot thi gian tam thi
vang mat.
Sau khi ong Huynh Phu So biet tch, Ong Huynh Cong
Bo ng ra lanh ao PGHH, con cac tng lanh cua bo oi Hoa
Hao bat tay hp tac vi Phap e anh lai Viet Minh cho en
nam nh chien 1954.
en thi e Nhat Cong Hoa (1955) cua Tong thong
Ngo nh Diem, lc lng chanh tr cua Phat Giao Hoa Hao rat
manh nen d tnh lien ket vi cac ang chanh tr khac e lat o
che o Ngo nh Diem. Khi hay d tnh cua lc lng chanh tr
Hoa Hao, Tong thong Ngo nh Diem lien a quan Quoc Gia
en vay anh cac lc lng vu trang cua Hoa Hao Cai Von
thuoc quan Bnh Minh, tnh Vnh Long va nhieu ni khac ong
bang song Cu Long. Sau mot thi gian ngan, tng Tran Van
Soai ra au hang, tng Le Quang Vinh, biet hieu la Ba Cut, b
bat va b t hnh tai mot ngha trang Can Th ngay 13-7-1956.
Lc lng vu trang cua Hoa Hao hoan toan tan ra.
V ao Hoa Hao bat nguon t Phat Giao nen cung day
luat nhan qua, ly tng t bi, bac ai, ai ong cua nha Phat. ao
Hoa Hao khong cho tn hu th hnh tng, cung te ta than, me
tn d oan, ot giay tien vang bac, phng xa trai an. ao Hoa
Hao e cao Phat tc tam, neu cach hanh ao gian d, khong
dung chuong mo, cung Phat bang nc la (nc la tng trng
cho s trong sach), bong hoa (bong hoa tng trng cho s tinh
khiet) va nhang hng (nhang hng e tr moi ue tap). Tn o
Hoa Hao an chay hai ngay gia thang va hai ngay cuoi thang
am lch, c an tht trau, thit bo va tht cho.
Nam 1964, Giao Hoi Hoa Hao trieu tap mot hoi ngh tai
thanh a Hoa Hao Long Xuyen e bau 16 v vao Ban Chap
Hanh Trung ng. Hoi ngh bau ong Lng Trong Tng lam
Hoi Trng, 15 v khac c bau gom co mot Pho Hoi Trng,
mot B Th, mot so Pho B Th va mot so Co Van. Hoi ngh con
Ton Giao The Gii
33
cong nhan ba Huynh Cong Bo, me cua ong Huynh Phu So, la
au trng thieng lieng cua Giao Hoi Hoa Hao.
en nam 2004, Giao Hoi Hoa Hao co khoang hai trieu
tn hu song trong cac tnh An Giang, Chau oc, Kien Phong,
Kien Tng, Phong Dinh, Vnh Long, Sa ec, Chng Thien, Ba
Xuyen, Bac Lieu, An Xuyen, nh Tng, Long An, Kien Hoa,
Kien Giang, Sai Gon va Gia nh thuoc Nam Phan Viet Nam.
H9. Ai thanh lap Do Thai Giao?
Do Thai Giao la mot ton giao lau i nhat th oc than,
tc la ch th phng mot c Chua Tri duy nhat, thanh danh
cua Ngai bang tieng He-b-r laYahweh (Gia-ve) hayYehowah
(Gie-ho-va). Can c vao Thanh Kinh Cu c ngi ta c
biet Do Thai Giao tin rang Yahweh hay Yehowah la ang Tao
Hoa t hu hang hu, vo s bat tai, toan nang, toan tri ang cai
quan vu tru va muon loai van vat tren the gian nay.
Kinh Thanh Cu c cho biet c Chua Tri a dung
Ap-ram hay Ap-ra-ham sang lap ra Do Thai Giao vao khoang
the ky XX (TCN). Ap-ra-ham ra i vao khoang nam 2166
(TCN), tai U-r, x Canh-e (I-rac). Ap-ra-ham thuoc giong dan
A-ram, cung v la Sa-rai theo cha mnh ri U-r, e i en Cha-
ran kieu ngu. Tai Cha-ran c Chua Tri hien ra bao Ap-ra-ham
ri bo Cha-ran e i en Ca-na-an, tc la Palestine ngay nay.
c Chua Tri ha se ban phc va se lam cho dong doi cua
Ap-ra-ham tr thanh mot dan toc ln. Dan toc nay se em phc
hanh en cho toan the nhan loai, nh Kinh Thanh Cu c ghi:
Va, c Gie-ho-va co phan cung Ap-ram rang: Ngi hay ra
khoi que hng, vong ba con va nha cha ngi, ma i en x ta
se ch cho. Ta se lam cho ngi nen mot dan ln; ta se ban phc
cho ngi (Sang 12:1-2). Vang theo li Chua goi, Ap-ra-ham
cung v la Sa-rai va chau la Lot i en Ca-na-an. Tai Ca-na-an,
c Chua Tri hien ra, ban cho Ap-ra-ham va dong doi ngi
Ton Giao The Gii
34
vung at nay. Ap-ra-ham lien lap mot ban th e th phng
ang a hien en cung mnh (Sang 12:1-7).
Hai mi lam nam sau, khi Ap-ra-ham c 100 tuoi,
ngi sanh ra Y-sac. en nam Y-sac 60 tuoi, Y-sac sanh ra E-
sau va Gia-cop. en nam 1991 TCN, Ap-ra-ham qua i, hng
tho c 175 tuoi.
Nam 1876 TCN, vung at Ca-na-an gap cn oi kem,
nen Gia-cop cung goi la Y-s-ra-en, cung gia nh cua cac ngi
con, gom co khoang 70 ngi, di c qua Ai-cap sinh song. Sau
430 nam song ben Ai-cap, con chau cua Gia-cop sanh soi nay n
tr thanh dan toc Do Thai, cung goi dan Y-s-ra-en, co dan so
vao khoang 2.000.000 ngi.
Nam 1446 TCN, c Chua Tri day len tien tri Moi-se
e a dan dan Do Thai t Ai-cap tr ve at ha Ca-na-an. Di
quyen lanh ao cua Moi-se, dan Do Thai vt Bien o nh i
tren at kho tien ve Ca-na-an. Khi en c vung nui Si-nai,
Moi-se len nui Si-nai kien dien c Chua Tri e nhan 10 ieu
ran ma c Chua Tri ban cho dan Do Thai tuan gi. Mi ieu
ran nay oi hoi dan Do Thai thc thi trach nhiem cua ho oi vi
c Chua Tri va ngi ong loai cua mnh. Tai ni nay, Moi-
se tai xac nhan vi ngi Do Thai la dan toc ho a c c
Chua Tri tuyen chon e th phng Ngai, nh li Moi-se
noi,Ngai a chon ngi trong muon dan tren mat at, ang lam
mot dan thuoc rieng ve Ngai(Phuc 7:6).
Trong thi gian bon mi nam song lu lac trong ong
vang, Moi-se dng en Tam (en th tam) e th phng c
Chua Tri. Khi chiem c at Ca-na-an, dan Do Thai tiep tuc
th phng c Chua Tri trong en Tam cho en khi vua Sa-
lo-mon xay c mot en th thc thu tai Gie-ru-sa-lem vao
nam 966 TCN. en nam 66 SC, ngi Do Thai noi day chong
quyen o ho cua La Ma. Hoang e La Ma a quan en dep tan
cuoc noi day vao nam 70. e tra thu cho cuoc noi day nay, quan
La Ma pha huy en th va thanh Gie-ru-sa-lem; bat ngi Do
Thai phai song lu vong. Dau phai song lu vong, ngi Do Thai
Ton Giao The Gii
35
van tiep tuc duy tr sinh hoat ton giao cua mnh trong cac nha
hoi cho en ngay nay. Nam 1948, Lien Hiep Quoc cho ngi Do
Thai lu vong tr ve lap lai quoc gia Do Thai (Y-s-ra-en) tren
at Ca-na-an xa, nay goi la Palestine. Sau khi a thanh lap
c quoc gia cho mnh roi, ieu ke tiep ho d nh la xay cat
lai en th Gie-ru-sa-lem e co ni dang sinh te chuoc toi va
c hanh cac nghi le th phng Thien Chua nh ngay xa.
Do Thai Giao tin rang c Chua Tri Yahweh (Gie-ho-
va) la chan than thc hu duy nhat, vo hnh, vo the, la ang Tao
Hoa a tao dng nen loai ngi va vu tru. Ch co Ngai mi ang
e loai ngi ton th. Ngai biet y tng va viec lam cua tng
ngi. Ngai se thng cho ngi lam ieu lanh va hanh phat ke
lam ieu ac. Ngi Do Thai tin co cac than khac, nhng eu la
ta than khong ang c ton vinh hay th phng.
Do Thai Giao tin rang c Chua Tri a tao dng loai
ngi bnh ang theo anh tng Ngai, ngha la loai ngi co
phan tam linh, tam hon, tr phan oan va s thong minh. Ngai
cho con ngi co t do lam ieu mnh muon nhng phai chu
trach nhiem nhng viec mnh lam.
Do Thai Giao khong tin co thuyet luan hoi, nhng tin co
s song lai cua ke chet, tin con ngi co mot i e song, roi sau
khi chet se b xet oan e c thng hay b hanh phat tuy theo
viec mnh lam luc con trong xac tht.
Ngi Do Thai cho rang c Chua Tri co lap giao c
vi to phu ho, ban bo luat phap cho dan toc ho e lam tuyen dan
cho c Chua Tri. Ho tin rang ang Me-si hay ang Christ
(ang chu xc dau) se la mot ngi sanh ra t dong doi cua vua
a-vt, thuoc chi phai Giu-a cua dan toc Do Thai. ang Me-si
se en lam vua cai tr the gian nay va Ngai se em cac nc lai
e cung nhau song trong hoa bnh. Quoc gia Do Thai se tr
thanh nc cua thay te le lam trung gian gia c Chua Tri
va cac quoc gia tren the gii.
Hien nay, Do Thai Giao chia ra lam ba mon phai nh
sau:
Ton Giao The Gii
36
Chanh Thong: Ngi Do Thai theo mon phai Chanh
Thong co lam ung theo cac giao ly a co t luc ban
au; ho can than lam theo cac luat kieng c ve thc an,
va than trong gi ngay sa-bat.
Bao Thu: Ngi Do Thai theo mon phai Bao Thu lam
theo cac luat le cua Kinh Talmud. Ho thi hanh cac nghi
le ton giao theo truyen thong, nhng uyen chuyen e
thch hp cho tng the he.
Cai Cach: Ngi Do Thai theo mon phai Cai Cach
khong coi trong cac luat le truyen khau cua Kinh
Talmud, nhng chu trong nhieu en viec giao duc ao
c cho tn hu.
en cuoi the ky th 20, dan so Do Thai tren the gii co
khoang t 13 en 14 trieu ngi. Trong so nay, co khoang 5-6
trieu Hoa Ky, 5-6 trieu Do Thai, 2 trieu Au Chau, 400.000
Chau My La-Tinh, 350.000 Gia Na ai, 100.000 Phi Chau,
100.000 Uc Chau va 50.000 A Chau (khong ke nc Do
Thai).
H10. Ai sang lap C oc Giao?
c Chua Gie-su sang lap C oc Giao hay Ki-to Giao
vao khoang nam 26 x Do Thai. c Chua Gie-su giang sinh
vao khoang nam 4 (TCN), tai lang Bet-le-hem x Giu-e. Tru
quan cua Ngai la lang Na-xa-ret, x Ga-li-le. c Chua Gie-su
khi hanh truyen ba Phuc Am trong x Ga-li-le luc Ngai vao
khoang 30 tuoi.
Cac ton giao tren the gian day con ngi phai t mnh
lam cac ieu lanh thanh thien tu tam dng tanh e t cu mnh
hay e c sieu thoat hoac thi hanh nghiem tuc cac gii cam
cua luat ao e c len thien ang. Trai lai, C oc Giao
khang nh la loai ngi ch co kha nang pham toi, nhng khong
Ton Giao The Gii
37
co kha nang chuoc toi hay co the t cu mnh bang cac viec lam
nhan c do chnh mnh lam ra. C oc Giao theo li phan day
cua c Chua Gie-su tin rang c Chua Tri a ban Con Mot
cua Ngai la c Chua Gie-su xuong the lam ngi, chu chet
tren thap t e em than mnh ma tr bo luat phap cua cac ieu
ran(E-phe 2:15) cua giao c cu, ang cu chuoc loai ngi
bang cach o huyet ra e thanh lap giao c mi (Lu 22:20).
Giao c mi nay thay the giao c cu loi thi a b ao thai
(Hy-ba 8:13 BDY). Kinh Thanh cho biet s cu chuoc cua c
Chua Gie-su la mot s ban cho nhng khong t c Chua Tri
cho nhng ai san long chap nhan s ban cho nay nh li tien tri
E-sai d ngon: Hi nhng ke nao khat, hay en suoi nc! Va
ngi nao khong co tien bac, hay en, mua ma an! Hay en, mua
ru va sa ma khong can tien, khong oi gia(E-sai 55:1).
Cuoc i cua c Chua Gie-su c ghi lai trong bon
sach Phuc Am Ma-thi-, Mac, Lu-ca va Giang. Phuc Am Ma-thi-
cho biet gia pha cua c Chua Gie-su thuoc dong doi cua vua
a-vt va sanh bi n ong trinh Ma-ri (Ma1:1,23). Hai ieu nay
a that s xay ra lam ng nghiem li tien tri, Co mot choi se
nt t goc Y-sai, mot nhanh t re no se ra trai. va Nay, mot
gai ong trinh se chu thai va sanh mot con trai(E-sai 11:1
&7:14). Phuc Am Ma-thi- trng dan khoang 16 lan cac li tien
tri noi ve ang Me-si Cu c a c ng nghiem trong c
Chua Gie-su Tan c e thuyet phuc ngi Do Thai chap
nhan c Chua Gie-su la ang Me-si cua mnh. Phuc Am Mac
bay to c Chua Gie-su la Con cua c Chua Tri va ang
Cu The cua nhan loai. Phuc Am Lu-ca bay to c Chua Gie-su
la Con cua ang Rat Cao, Ngai se ngoi tren ngoi a-vt tr v
i i, nc Ngai vo cung. Phuc Am Giang bay to c Chua
Gie-su la c Chua Tri Ngoi Hai nhap the lam ngi, em s
cu chuoc en cho nhan loai.
Trong thi gian ba nam thi hanh chc vu cua ang Cu
The, c Chua Gie-su lam nhieu dau ky phep la nh hoa nc
thanh ru, keu ngi chet song lai, cha lanh benh tat, uoi
Ton Giao The Gii
38
qu, i tren mat bien . . . e chng to Ngai la ang Me-si hay
ang Christ, a en trong the gian e lam ng nghiem cac li
tien tri trong Cu c. Ngoai cac dau ky phep la ma Ngai a
lam e chng to Ngai la ang cu the, c Chua Gie-su cung
cong khai xac nhan Ngai la ang Me-si hay ang Christ, nh
Ngai a bay to vi ngi an ba Sa-ma-ri: Ta, ngi ang noi
vi ngi ay, chnh la ang o(Giang 4:26). Ngoai cac dau ky
phep la ma Ngai a lam, c Chua Gie-su con giang day la moi
ngi phai het long yeu men c Chua Tri va thng yeu ke
lan can nh mnh. Ngai keu goi moi ngi phai thay oi long
mnh, an nan va tin nhan Ngai e c cu roi va tha hng an
phc cua nc Tri.
oc qua cac Phuc am cua c Chua Gie-su, ngi ta
khong thay Ngai bao cac mon e hay t mnh thap uoc ma i
tm chan ly. Nhng Ngai phan: Ta la ng i, chan ly va s
song, ta en chang e xet oan the gian, nhng e cu
chuoc(Giang 12:47 & 14:6).
Sau 3 nam giang day ve nc Tri, dan Do Thai tin theo
Ngai rat ong, lam cho cac nha lanh ao Do Thai Giao xem
Ngai la mot moi e doa cho Do Thai Giao va nen an ninh cua
quoc gia Do Thai. Nen ho a bat Ngai em en trng an voi va
ket toi Ngai a pham thng, v a xng mnh la Con cua c
Chua Tri, roi ho ong inh Ngai tren thap t gia cho en chet.
Cac sach Phuc Am ke tiep: Sau khi ngi ta a em
Ngai chon trong mot hang a, en ngay th ba, c Chua Gie-
su song lai e chng to s chet chuoc toi cua Ngai tren thap t
gia a c c Chua Tri hoan toan chap nhan, ke hoach cu
chuoc toi loi cua nhan loai a hoan tat. Sau khi song lai, Ngai
hien ra vi cac mon o trong 40 ngay e phan day ho nhng
viec lien he en nc c Chua Tri. Sau o, c Chua Gie-su
thang thien trc s chng kien cua cac mon o Ngai, nh a
ghi trong sach Cong vu cac S o 1: 9-11 la sau khi noi chuyen
vi cac mon o lan chot xong, c Chua Gie-su c cat len
tri. Cac mon o ngo theo cho en khi co mot am may en tiep
Ton Giao The Gii
39
Ngai khuat i, khong thay na. oan, co hai thien s mac ao
trang hien en bao cac mon o rang: Gie-su nay a c cat
len tri khoi gia cac ngi, cung se tr lai nh cach cac ngi
a thay Ngai len tri vay. Theo nh li thien s th c Chua
Gie-su se tr lai the gian nay e anh bai Sa-tan cung quyen lc
cua s toi tam e thanh lap vng quoc cua Ngai. Ngai se ngoi
tren ngoi a-vt tr v i i, nc Ngai vo cung. Bay gi ho
se lay gm ren li cay, lay giao ren li liem. Nc nay chang
con gia gm len nghch cung nc khac, ngi ta chang con tap
s chien tranh. Muong soi se vi chien con, beo nam vi de
con; bo con, s t con vi bo nuoi map cung chung mot cho, mot
a con tre se dat chung no i. Bo cai se an vi gau; cac con
nho chung no nam chung, s t an co kho nh bo. Tre con ng
bu se chi ke ran ho mang, tre con thoi bu se tho tay vao hang
ran luc. No chang lam hai, chang giet ai(E-sai 2:4 & 11:6-8).
Sau khi c Chua Gie-su thang thien khoang 7 ngay,
en ngay le Ngu Tuan, cac mon o cua Chua Cu The ang
nhom lai e an le Ngu Tuan theo truyen thong cua Do Thai
Giao th thnh lnh, co tieng t tri en nh tieng gio thoi ao ao,
ay khap nha mon o ngoi. Cac mon o thay li ri rac tng
cai mot, nh li bang la hien ra, au tren moi ngi. Het thay
eu c ay day c Thanh Linh(CV 2:2-4).
Sau khi nhan c c Thanh Linh, cac mon o cua
c Chua Gie-su i ra rao giang cho moi ngi biet c Chua
Gie-su la ang Cu The a chet tren thap t gia e chuoc toi
cho nhan loai. Neu ai bang long tin nhan c Chua Gie-su va s
chet cua Ngai tren thap t gia la e en toi cho mnh th ngi
o c cu chuoc bi an ien cua c Chua Tri. Nh S o
Phi-e-r xac nh trc Toa Cong Luan Do Thai rang: Chang
co s cu roi trong ang nao khac; v di tri, chang co danh
nao khac ban cho loai ngi, e chung ta phai nh o ma c
cu(CV 4:12). S o Phao lo von la mot thanh vien cua mon
phai Pha-ri-si, tng hang say bat b va sat hai ngi tin theo c
Chua Gie-su. Nhng khi tr lai tin nhan Chua Gie-su lam cu
Ton Giao The Gii
40
Chua mnh va tr thanh mot s o long ay nhiet huyet rao
giang Tin Lanh, ong tuyen bo: That vay, toi khong ho then ve
Tin Lanh au, v la quyen phep cua c Chua Tri e cu moi
ke tin(Ro 1:16).
Du C oc Giao b Do Thai Giao bat b t nam 35 en
nam 44, va sau o b cac Hoang e La Ma bach hai t nam 64
en nam 312, C oc Giao van banh trng manh trong e quoc
La Ma. Vao the ky II, C oc Giao a tr thanh mot ton giao co
to chc hoan b vi cac giao ly han hoi. en the ky IV, C oc
Giao a lan tran en Tay Ban Nha, Ba T va mien ong An o.
en cuoi the ky IV, cac Hoi Thanh C oc Mien ong
nam trong lanh tho cua ong e Quoc La Ma gom co bon giao
khu. Bon giao khu o la Constantinople (Tho Nh Ky), An-ti-ot
(Syria), Gie-ru-sa-lem (Do-Thai) va Alexandria (Ai-cap). Cac
giao khu nay trc thuoc ong Giao Hoi (Chanh Thong Giao), do
cac Giao Trng quan tr, toa thanh at Constantinople, Tho
Nh Ky. Cac Hoi Thanh C oc Mien Tay nam trong lanh tho
cua Tay e Quoc La Ma trc thuoc Giao Khu Ro-ma, cung goi
la Tay Giao Hoi hay Cong Giao La ma. Tay Giao Hoi at di
quyen quan tr cua mot Giam Muc, toa thanh La Ma, Y ai
Li. ong Giao Hoi va Tay Giao Hoi co nhieu bat ong ve giao
ly va quyen han gia chc Giam muc La Ma va cac Giao
trng cua ong Giao Hoi. S viec nay la mam mong gay ra
moi chia re gia ong Giao Hoi va Tay Giao Hoi hoi the ky V.
en gia the ky XI, tc vao khoang nam 1054, Tay Giao Hoi va
ong Giao Hoi to chc mot buoi hop e thao luan tm cach san
bang cac d biet gia hai giao hoi. Sau nhieu ngay thao luan, hai
giao hoi khong tm c mot s ong thuan nao ma con gay
them nhieu mau thuan, nen hai giao hoi a chnh thc dt phep
thong cong lan nhau, roi xem nhau nh thu nghch t dao o cho
en nay.
Nam 1517, tu s Martin Luther phat khi phong trao Cai
Chanh Giao Hoi Cong Giao La Ma. Martin Luther cho rang: S
cu chuoc la nh an ien bi c tin vao cong lao cua c Chua
Ton Giao The Gii
41
Gie-su ma thoi, tn hu khong can phai lam them viec lanh thanh
thien e c cu. ieu Martin Luther tin tng trai vi giao ly
cua Cong Giao La Ma, s cu chuoc la nh an ien bi c tin
vao cong lao cu chuoc cua c Chua Gie-su va viec lam thanh
thien cua tn hu. V giao ly cu roi khac biet vi Cong Giao
La Ma, nen Martin Luther va nhom ngi theo phai Cai Chanh
cua Martin Luther phai tach ri khoi Cong Giao La Ma e thanh
lap Giao Hoi Tin Lanh Lutheran. Cung trong the ky 16 nay va
cac the ky ke tiep, mot so Giao Hoi Cai Chanh khac c thanh
lap nh: Reformed and Presbyterian, Anglican Communion,
Bap-tt, Anh Em (Quakers), Congregationalists, Giam Ly, Ngu
Tuan, Disciple of Christ, Unitarians, Universalists, Evangelicals,
Fundamentalists . . .
Theo truyen thong, t ngay co cuoc cai chanh, Giao Hoi
Cong Giao La Ma xem cac Giao Hoi Tin Lanh Cai Chanh la
The Phan hay ao Lac. Nhng en nam 1962, Cong ong
Va-ti-can II cua Cong Giao La Ma ra quyet ngh cham dt viec
xem Tin Lanh Cai Chanh la The Phan hay ao Lac, nhng
la Anh Em Tach Ri.
Nam 1969, cac nha than ao cua Giao Hoi Cong Giao
La Ma va Tin Lanh Lutheran ngoi lai e bat au thao luan tm
cach thong nhat giao ly cu roi. Sau 30 nam thao luan, en nam
1999, hai Giao Hoi a ong y xac nh giao ly cu roi cho hai
Giao Hoi la: Ch nh an ien bi c tin vao cong lao cu
chuoc cua c Ki-to, ch khong phai bi cong trang nao cua Ki-
to hu. ay, chnh la giao ly cu roi ma Martin Luther a oi
hoi ni Giao Hoi Cong Giao La Ma trong cuoc Cai Chanh hoi
the ky XVI. ay cung chnh la giao ly cu roi ma S o Phao-lo
a xac nh trong Kinh Thanh, Va, ay la nh an ien, bi c
tin, ma anh em c cu, ieu o khong phai en t anh em, ben
la s ban cho cua c Chua Tri. Ay chang phai bi viec lam
au, hau cho khong ai khoe mnh(E-phe 2:8-9).
Tap ch Life, xuat ban thang 12 nam 1999 cho biet: Dau
phai trai qua cac cuoc bat b cua Do Thai Giao va cac cn bach
Ton Giao The Gii
42
hai cua cac Hoang e La Ma, C oc Giao a tr thanh mot
ton giao ln nhat the gii, co so tn hu vao khoang tren hai ty
ngi, vi khoang 2.000 he phai.
Ghi chu: Bai viet Ai Sang Lap C oc Giao nay a
c ang tren Bach Khoa Toan Th Wikipedia Viet
Ng, nam 2006.
H11. Bi au ma co Giao Hoi Cong Giao La Ma?
Sau khi c Chua Gie-su thang thien ve tri, cac s o
lai rao giang Phuc am cua c Chua Gie-su. Ke tiep cac s
o la cac giao phu tiep tuc cong viec cua cac s o, nen a
thanh lap c them nhieu hoi thanh trong e Quoc La Ma.
Nam 292, Hoang e Diocletian chia e Quoc La Ma ra ong
e Quoc va Tay e Quoc. en cuoi the ky th t, C oc Giao
nam trong lanh tho cua e Quoc La Ma c chia thanh nam
giao khu. Bon giao khu thuoc ong Giao Hoi, noi tieng Hy Lap,
nam trong lanh tho cua ong e Quoc La Ma gom co:
Constantinople (Tho-nh-ky), An-ti-ot (Syria), Gie-ru-sa-lem (Do
Thai) va Alexandria (Ai-cap). Bon giao khu nay tr thanh Chanh
Thong Giao ong Phng. Giao khu Ro-ma (Y-ai-li), thuoc
Tay Giao Hoi, noi tieng La tinh, nam trong lanh tho cua Tay e
Quoc La Ma, di quyen quan nhiem cua mot giam muc, toa
thanh at La Ma, tr thanh Cong Giao La Ma.
en nam 401, Giam muc Giao khu Ro-ma li dung s
suy yeu cua Tay e Quoc La Ma t ton mnh la Giao Hoang,
tc la Giao Hoang Innocent I. T o, Giao Hoi Cong Giao La
Ma di s cai quan cua Giao Hoang, thuoc Toa Thanh Va-ti-
can. Giao Hoi Cong Giao La Ma la mot Giao Hoi C oc ln
nhat cua ba Giao Hoi C oc. Hai Giao Hoi kia co so tn o t
hn, o la Chanh Thong Giao va Tin Lanh.
Giao Hoi Cong Giao La Ma cho rang muon c cu la
phai co c tin ni c Chua Gie-su va phai chu phep ra toi
Ton Giao The Gii
43
(bap-tem) cua Cong Giao La Ma. Giao Hoi Cong Giao La Ma
nhn nhan Kinh Thanh la nguon goc cua cac giao ly. Nhng
Cong Giao La Ma cung cong nhan cac giao ieu hay tn ieu
cua Giao Hoi co quyen han tng ng vi li day cua Kinh
Thanh. Hn na, Giao Hoi Cong Giao co quyen thay oi giao ly
Kinh Thanh nhng khong c quyen thay oi cac giao ieu hay
tn ieu cua Giao Hoi a ban hanh. Cong Giao La Ma can c
vao li cua c Chua Gie-su noi: ngi la Phe-ro (ngha la
a), ta se lap Hoi thanh ta tren a nay(Ma16:18) ma cho rang
c Chua Gie-su a lap Hoi thanh cua Ngai tren s o Phe-ro
(Phi-e-r). Giao Hoi Cong Giao La Ma cung cho rang c Chua
Gie-su a chon s o Phe-ro e lam Giao Hoang au tien cho
Giao Hoi Cong Giao La Ma.
Cong Giao La Ma tin vao giao ieu tha ke tong o, nen
cho rang c Chua Gie-su a ban quyen hanh cho 12 tong o.
V Thanh Phe-ro la tong o trng, va la Giao Hoang au tien
cua Cong Giao La Ma nen Thanh Phe-ro a truyen quyen hanh
va chc v Giao Hoang lai cho cac Giao Hoang ke tiep, va lien
tuc cho en v Giao Hoang ngay nay.
Cong Giao La Ma qua quyet la Giao Hoi co n Vo
Ngo tc la khong sai lam trong cac li day ve luan ly hay giao
ly, khi cac li day o do Giao Hoang, Cong ong cua Giao Hoi
hay Hoi ong Giam Muc ban ra. n Vo Ngo do Cong ong
Vatican chnh thc cong bo vao nam 1870. Nhng trc o, tc
la vao nam 1854 Giao Hoang Pius IX a dung n Vo Ngo e
cong bo tn ieu c Maria vo nhiem nguyen toi. Nam 1950,
Giao Hoang Pius XII a dung n Vo Ngo e tuyen bo tn ieu
c Maria hon xac len tri.
Muon gia nhap Cong Giao La Ma phai tin Phuc Am cua
c Chua Gie-su la that, va phai chap nhan li giang ngha cac
sach Phuc Am cua Giao Hoi la ung. Tn hu khong c phep
giang ngha Kinh Thanh theo y rieng cua mnh. Giao Hoi Cong
Giao La Ma tin c Chua Tri Ba Ngoi t hu hang hu. c
Chua Gie-su co than tanh va nhan tanh hoan toan. Tn hu co
Ton Giao The Gii
44
the tng giao vi c Chua Tri qua nhng li cau kinh. Cong
Giao La Ma tin con ngi co linh hon bat diet. Khi chet moi linh
hon phai chu trach nhiem cho nhng viec mnh lam luc con
song. Phan thng cua ho co the la thien ang hay hnh phat
cua ho co the la a nguc.
Giao Hoi Cong Giao La Ma day rang khi tn hu Cong
Giao qua i, linh hon cua ho phai xuong Luyen Nguc. Ni ay,
linh hon phai chu hnh phat e tra het toi loi cha an nan hay toi
loi cha c tha th roi mi c len thien ang. Than nhan
cua ngi qua co con song tren tran the co the rc le, cau kinh,
cau sieu cho ngi qua co Luyen Nguc e ho c sm len
thien ang trc thi gian han nh.
Ngi ng au Giao Hoi Cong Giao La Ma la Giao
Hoang do cac Hong Y bau len. Hong Y do Giao Hoang bo
nhiem. Hong Y oan c thanh lap vao nam 1150 e co van
Giao Hoang lanh ao giao hoi. Cac Hong Y c xem nh la
cac Hoang T cua Giao Hoi gom co: Giam muc Hong Y, Linh
muc Hong Y va Tr Te Hong Y. Trong mot quoc gia, Giao Hoi
Cong Giao c chia ra thanh nhieu tong giao phan, moi tong
giao phan do mot Tong Giam Muc ieu hanh. Tong giao phan
c chia ra thanh nhieu giao phan. Giao phan do mot Giam
Muc quan nhiem. Giao phan chia ra thanh nhieu giao x. Giam
Muc bo nhiem Linh muc cai quan giao x trong giao phan mnh.
Nam 2000, Giao Hoi Cong Giao La Ma co khoang
958.400.000 tn hu tren toan the gii. Rieng Hoa Ky co
61.208.000 tn hu va Viet Nam co khoang 6.000.000 tn hu
Cong Giao La Ma.
H12. Bi au ma co Chanh Thong Giao (Orthodox Church)?
C oc Giao b Do Thai Giao bat b t nam 35 en nam
44. Sau o lai b cac Hoang e La Ma sat hai t nam 64 cho
en nam 312. Tuy vay, C oc Giao van banh trng manh
trong e Quoc La Ma. en the ky II, C oc Giao a thanh lap
Ton Giao The Gii
45
c nhieu hoi thanh trong lanh tho cua e Quoc La Ma. Nam
292, Hoang e Diocletian chia e Quoc La Ma ra ong e
Quoc va Tay e Quoc. en cuoi the ky IV, cac Hoi thanh C
oc nam trong lanh tho cua e Quoc La Ma c chia ra thanh
nam giao khu. Giao khu Ro-ma, thuoc Tay Giao Hoi, nam trong
lanh tho cua Tay e Quoc, noi tieng La-tinh, tr thanh Cong
Giao La Ma. Bon Giao Khu con lai thuoc ong Giao Hoi, nam
trong lanh tho cua ong e Quoc, noi tieng Hy Lap, gom co:
Constantinople (Tho Nh Ky), An-ti-ot (Syria), Gie-ru-sa-lem
(Do Thai) va Alexandria (Ai-cap). Moi giao khu ong e
Quoc at di quyen quan nhiem cua mot Giao trng. Khi co
cuoc tranh chap quyen hanh gia cac Giao trng cua cac giao
khu thuoc ong e Quoc va chc Giam muc cua Giao khu Ro-
ma thuoc Tay e Quoc th cac giao khu ong e Quoc sat
nhap lai vi Giao khu Constantinople thanh mot giao khu. T
o, Giao trng cua Giao khu Constantinople cai quan cong viec
Chua nam trong b coi cua ong e Quoc. Giao Khu
Constantinople tr thanh Chanh Thong Giao hay Chanh Thong
Giao ong Phng.
Chanh Thong Giao la Giao Hoi C oc ln ng vao
hang th ba sau Cong Giao La Ma va Tin Lanh. Chanh Thong
Giao at di quyen ieu hanh cua mot Giao Trng, toa thanh
at tai thanh pho Constantinople (Tho Nh Ky). Chanh Thong
Giao (Orthodox Church), Chanh Thong Giao ong Phng
(Eastern Orthodox Church) hay Chanh Thong Giao Hy Lap
(Greek Orthodox Church) cho mnh la nhng Hoi thanh s khai
do chnh cac s o cua c Chua Gie-su thanh lap t luc ban
au nhng nc noi tieng Hy Lap ven b a Trung Hai nh
Co-rinh-to, An-ti-ot, E-phe-so . . .
Chanh Thong Giao cho rang Giao Hoi cua mnh luon
luon gi ung cac giao ly ma c Chua Gie-su va cac s o
truyen day t luc ban au. Giao Hoi ch cong nhan cac quyet
ngh ve niem tin cua cac Cong ong co ai dien cua ong Giao
Hoi (Chanh Thong Giao) va Tay Giao Hoi (Cong Giao La Ma)
Ton Giao The Gii
46
tham d, nh Cong ong Nicea I (325), Cong ong
Constantinople I (381), Cong ong E-phe-so (431), Cong ong
Chalcedon (451), Cong ong Constantinople II (553), Cong
ong Constantinople III (680) va Cong ong Nicea II (787).
Giao Hoi Chanh Thong Giao khong chap nhan cac giao ly do
Tay Giao Hoi n phng e ra sau bay Cong ong nay.
Chanh Thong Giao khong cong nhan quyen han cua
Giao Hoang Vatican. o la nguyen do chu yeu lam cho Giao
Hoi Chanh Thong Giao va Cong Giao La Ma chnh thc tach ri
nhau nam 1054.
Cac Hoi Thanh cua Giao Hoi Chanh Thong Giao eu t
tr, nhng hiep nhat vi nhau. Chanh Thong Giao coi cac nghi le
th phng la bieu tng cho s cu chuoc cua c Chua Tri.
Viec c hanh le Tiec Thanh va chiem ngng hnh anh thanh, la
phan quan trong trong cac buoi th phng cua Chanh Thong
Giao.
Chanh Thong Giao xem c Me Maria, thien s va cac
thanh la linh thieng ang c sung knh. Chanh Thong Giao tin
rang banh va ru cua tiec thanh tr thanh huyet va tht that cua
c Chua Gie-su. o la ly do lam cho Chanh Thong Giao khac
biet vi cac Giao Hoi Tin Lanh Cai Chanh.
Chanh Thong Giao lam bap tem cho tn hu bang cach
dm ngi di nc 3 lan. Nhan danh c Chua Cha e dm
ngi di nc lan th nht, nhan danh c Chua Con e dm
ngi di nc lan th hai va nhan danh c Thanh Linh e
dm ngi di nc lan th ba.
Chanh Thong Giao tin Kinh Thanh la li cua c Chua
Tri khong sai lam, nhng cung tin cac li thanh truyen cua
Giao Hoi.
Vao nam 1453, thanh Constantinople, ni at Toa Thanh
cua Chanh Thong Giao, b quan Hoi Giao cua Tho Nh Ky anh
chiem. en nam 1500 Chanh Thong Giao Nga ng len lanh
ao cac Hoi thanh cua Chanh Thong Giao Mien ong cho en
ngay nay.
Ton Giao The Gii
47
Hien nay, Chanh Thong Giao co mat Hy-Lap, Tho Nh
Ky, Nga, vung Balkans, Trung ong va cac nc thuoc Lien
Bang Xo-Viet cu. en the ky 20, Chanh Thong Giao lan tran
en ong va Tay Au, Phi Chau va A Chau vi khoang 250 trieu
tn hu tren toan the gii.
H13. Giao Hoi Tin Lanh c thanh lap trong trng hp
nao?
Giao Hoi Tin Lanh (Protestant) hay Giao Hoi Tin Lanh
Cai Chanh (Reformed Church) la mot trong ba giao hoi ln cua
C oc Giao. Giao Hoi Tin Lanh la Giao Hoi C oc ln ng
vao hang th nh, sau Cong Giao La Ma. en nam 1990, Giao
Hoi Tin Lanh co khoang 469 trieu tn hu tren toan the gii.
Vao gia the ky XVI, Giao Hoi Tin Lanh c thanh
lap, sau khi tach ri khoi Cong Giao La Ma trong cuoc cai chanh
Giao Hoi Cong Giao La Ma cua Tu s Martin Luther c
Quoc, Muc s Ulrich Zwingli Thuy S, nha than ao John
Calvin Phap Quoc va vua Henry VIII Anh Quoc. Cac cuoc
cai chanh nay nham muc ch a tn hu tr lai niem tin ung
theo cac giao ly trong Kinh Thanh nh luc ban au va bat phuc
tung Giao Hoang La Ma.
Trong thi cai chanh the ky 16, lch s ghi nhan co bon
Hoi thanh Tin Lanh Cai Chanh noi bat nhat o la Lutherans,
Calvinist, Anabaptists va Anh Quoc Giao. T the ky XVI cho
en nay, ngi ta ghi nhan co nhieu Giao Hoi Tin Lanh khac
c thanh lap nh: Trng Lao, Quakers, Bap-tt, Ngu Tuan,
Giam Ly, Phuc Am Lien Hiep, Mennonite, Nazarene, C oc
Phuc Lam, Anh Em, Hoi Thanh ang Christ, Church of God in
Christ, Giao Hoi Thanh Hu Ngay Sau Cua Chua Gie-su Ki-to,
Chng Nhan Gio-ho-va . . .
Mac dau, cac Giao Hoi Tin Lanh khong hoan toan ong
y vi nhau ve mot vai giao ly hay phng cach hanh ao, nhng
tat ca eu nhat tr khong thuan phuc Giao Hoang cua Cong Giao
Ton Giao The Gii
48
La Ma. Chap nhan Kinh Thanh la tham quyen duy nhat cua cac
van e thuoc c tin va phng cach hanh ao cua tn hu thuoc
Giao Hoi Tin Lanh.
a so Giao Hoi Tin Lanh tin s cu roi la do an ien
cua c Chua Tri va bi c tin cua tn hu at vao s chet
chuoc toi cua c Chua Gie-su. Trai lai, Cong Giao La Ma cho
rang ngoai an ien cua c Chua Tri va c tin vao s chet
chuoc toi cua c Chua Gie-su ra tn hu can phai lam them
nhng ieu phc c theo li day cua Giao Hoi Cong Giao La
Ma th mi c cu. S khac biet ve giao ly cu roi nay la
nguyen ong lc chinh, lam cho Giao Hoi Tin Lanh Cai Chanh
tach ri khoi Cong Giao La Ma hoi the ky XVI.
Du a tach khoi Giao Hoi Cong Giao La Ma, Giao Hoi
Tin Lanh Cai Chanh van gi giao ly c Chua Tri Ba Ngoi, s
chet chuoc toi va s song lai cua ang Christ, nghi le Bap-tem
va Tiec Thanh.
H14. Ai thanh lap Giao Hoi Tin Lanh Lutheran?
Martin Luther thanh lap Giao Hoi Lutheran trong cuoc
cai chanh giao hoi vao au the ky XVI tai c Quoc. Martin
Luther la mot tu s Cong Giao La Ma thuoc dong Augustine.
Ong cung la mot giao s than ao cua Vien ai Hoc
Wittenberg, c Quoc.
Giao Hoi Lutheran cong nhan li c Chua Tri trong
Kinh Thanh la quyen toi thng cua cac van e thuoc c tin va
phng cach hanh ao cua tn hu. Giao Hoi Lutheran cho rang
s cu chuoc la do an ien bi c tin ma thoi. Viec lam thanh
thien cua tn hu khong giup ch cho s cu roi linh hon. Ho xem
viec lam thanh thien cua tn hu ch la bong trai cua s cu roi.
Giao Hoi Lutheran ch gi thanh le Bap-tem va Tiec
Thanh. Ho cho rang o la hai thanh le ma c Chua Gie-su a
that s ban cho Hoi thanh tuan gi. Giao Hoi Lutheran c hanh
cac buoi th phng bang ngon ng cua ngi dan thng;
Ton Giao The Gii
49
khong nh Cong Giao La Ma ch dung ngon ng La-tinh. en
nam 1962, Cong ong Vatican II mi bat au cho phep linh muc
dung ngon ng a phng e c hanh le Mi-sa va cac thanh le
khac cua Cong Giao La Ma.
Khi c hanh le Tiec Thanh, giao hu cua Lutheran c
an banh va uong chen, trong khi o tn hu Cong Giao La Ma
ch c an banh. Viec uong chen ch danh rieng cho cap tu s.
Giao Hoi Lutheran tin rang ang Christ that s hien dien trong
banh va ru cua Tiec Thanh, khi ho can c vao li day cua
c Chua Gie-su Nay la than the ta. Nay la huyet ta(Ma
26:26,28). Giao Hoi Lutheran lam bap-tem cho tre s sinh va
ngi ln bang cach ray nc, o nc hay dm ngi di nc.
Vao nam 1625, mot so tn hu Lutheran t Ha-Lan va
c en nh c Nu c. Vao nam 1638, mot so tn hu
Lutheran t Thuy ien en nh c bang Delaware. au the
ky XVIII, mot so ln tn hu Lutheran t c en nh c bang
Pennsylvania. en nam 1748, mot Hoi thanh Lutheran au tien
c thanh lap Bac My di quyen quan nhiem cua Muc s
Henry Melchior Muhlenberg. Sau cuoc cach mang cua Hoa Ky,
cac nhom di dan t Au Chau t mnh thanh lap cac Hoi thanh
Lutheran rieng cho sac dan cua mnh Bac My. Giao Hoi
Lutheran la Giao Hoi Tin Lanh Cai Chanh ln ng vao hang
th ba Hoa Ky. Co khoang 9.000.000 tn hu Lutheran Bac
My. Giao Hoi Lutheran co khoang 80.000.000 tn hu tren toan
cau.
H15. Ai thanh lap Anh Quoc Giao (Church of England)?
Vao the ky th II, mot so thng buon t La Ma en
Anh Quoc buon ban, va em C oc Giao en x nay. en the
ky th IV, C oc Giao a thanh hnh Anh Quoc. en the ky
V, ta giao Anglo-Saxons xam lan va tieu diet gan het tn hu C
oc Giao Anh Quoc. en cuoi the ky VI, Thanh Augustine
Ton Giao The Gii
50
en Anh Quoc moc noi C oc Giao e C oc Giao x nay
tr thanh mot nhanh ao cua Cong Giao La Ma.
en nam 1534, vua cua nc Anh la Henry VIII, quyet
nh tach ri C oc Giao Anh ra khoi Cong Giao La Ma bi
cac ly do nh sau:
Vua Henry VIII an vi ba Catherine, nhng khong co
con trai e noi ngoi. Vua Henry VIII xin phep Giao
Hoang huy bo hon thu vi ba Catherine e ci mot
ngi v tre ep hn, ten la Anne Boleyn. Giao Hoang
khong chap thuan li yeu cau cua vua Henry. Vua
Henry VIII cam hn, nen quyet nh cat t moi lien he
gia C oc Giao Anh Quoc vi Giao Hoang La
Ma. Quoc Hoi Anh Quoc chap nhan cuoc ly tan nay va
con ra sac luat cong nhan Vua Henry VIII la thu lanh
Giao Hoi C oc Giao Anh Quoc, tc la Anh Quoc
Giao. Sau o, vua Henry VIII ly d ba Catherine roi ci
ba Anne Boleyn.
Tuy a tach ri khoi Cong Giao La Ma, Anh Quoc Giao
van gi a so truyen thong cua Cong Giao La Ma. Nhn
![[Book.Key.To] Phuong Phap giai Nhanh nhat Hoa Vo Co + Huu Co - rat hay](https://static.cupdf.com/doc/110x72/577d2bac1a28ab4e1eab1136/bookkeyto-phuong-phap-giai-nhanh-nhat-hoa-vo-co-huu-co-rat-hay.jpg)
