Top Banner
BARBARA OSTASZEWSKA WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA PODNOSZENIE JAKOŚCI PRACY PLACÓWEK OŚWIATOWYCH NA PRZYKŁADZIE SPECJALNEGO OŚRODKA SZKOLNO WYCHOWAWCZEGO NR 1 W SUWAŁKACH
22

WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

Jul 23, 2020

Download

Documents

dariahiddleston
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

BARBARA OSTASZEWSKA

WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ

NA PODNOSZENIE JAKOŚCI PRACY

PLACÓWEK OŚWIATOWYCH NA

PRZYKŁADZIE SPECJALNEGO OŚRODKA

SZKOLNO – WYCHOWAWCZEGO NR 1

W SUWAŁKACH

Page 2: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

2

Spis treści:

Wstęp ................................................................................................................................................. 3

Rozdział I Programy Unii Europejskiej w polityce oświatowej państwa .......................................... 4

1.1 Polityka oświatowa państwa ........................................................................................................ 4

1.2 Wsparcie dla systemu oświaty w ramach PO KL ........................................................................ 8

Rozdział II Program Operacyjny Kapitał Ludzki w Specjalnym Ośrodku Szkolno –

Wychowawczym nr 1 w Suwałkach ................................................................................................ 12

2.1 Projekt „Szkoła marzeń” i jego wpływ na wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów z grup

o utrudnionym dostępie do edukacji oraz zmniejszanie różnic w jakości usług edukacyjnych ...... 12

2.2 Projekt „Szkoła marzeń” i jego wpływ na podnoszenie jakości pracy Specjalnego Ośrodka

Szkolno – Wychowawczego nr 1 w Suwałkach............................................................................... 17

Zakończenie ..................................................................................................................................... 19

Bibliografia ...................................................................................................................................... 22

Page 3: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

3

Wstęp

Temat Unii Europejskiej pojawia się od dłuższego czasu w wielu aspektach życia

w Polsce. Na każdym niemal kroku widzimy naklejki z logo Unii informujące nas o tym,

że działanie/sprzęt zostało dofinansowane ze środków Unii Europejskiej. Spotykamy je

zarówno w placówkach zdrowia, przedsiębiorstwach, firmach, instytucjach, ale coraz

częściej również w szkołach i innych placówkach oświatowych.

Polska oświata w ostatnich latach nauczyła się pozyskiwać fundusze na rozwój. Na

samą modernizację oddziałów przedszkolnych przy szkołach podstawowych pozyskano

w ostatnich dwóch miesiącach ponad 50 mln euro, czyli ok. 200 mln zł z Programu

Operacyjnego Kapitał Ludzki. Wiele projektów zostało napisanych w celu poprawy

jakości kształcenia, wyrównania szans edukacyjnych, zwiększenia dostępności do edukacji

i innowacyjnych programów. Poprzez te działania wiele osób może realizować się

w niedostępnym dotychczas dla siebie obszarze, a wiele z nich odnalazło swoje miejsce na

rynku pracy.

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie realizacji projektu „Szkoła marzeń”

realizowanego przez Stowarzyszenie Przyjaciół Dzieci „Jesteśmy razem” w partnerstwie

ze Specjalnym Ośrodkiem Szkolno – Wychowawczym nr 1 w Suwałkach. Projekt

realizowany jest od 1 września 2011, a zakończenie przewidziane jest na lipiec 2013r.,

w ramach priorytetu IX Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach. Wartość

projektu to 588 792,24 zł. W poniższej pracy przedstawię cały proces realizacji projektu.

Praca ma charakter teoretyczny. Dokonuję w niej analizy problemu na podstawie

dostępnej literatury oraz wytycznych Programu Operacyjnego Kapitału Ludzkiego.

Informacje zaczerpnięte są również z materiałów dostępnych na stronach internetowych,

m.in. na stronie Europejskiego Funduszu Społecznego. W drugiej części opisuję realizację

projektu, wykorzystując analizę wniosku konkursowego.

Przedstawię również strukturę projektu, uwzględniając jego wszystkie elementy.

Realizacja projektu wpływa zarówno na poprawę jakości kształcenia, ale również na

podnoszenie jakości pracy placówki, w której jest realizowany.

Page 4: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

4

Rozdział I Programy Unii Europejskiej w polityce oświatowej państwa

1.1 Polityka oświatowa państwa

Unia Europejska pozostawia swoim członkom dużą swobodę w kreowaniu polityki

edukacyjnej państwa. Nie ma tym samym jednolitego modelu europejskiej edukacji,

uniwersalnego dla wszystkich państw. Istnieją natomiast wspólne działania zaplanowane

przez instytucje Unii, a realizowane są one w ramach programów wspartych środkami

finansowymi przeznaczonymi do wykorzystania przez poszczególne państwa. Unia

wspiera edukację i naukę w swoich krajach członkowskich poprzez:

politykę uznawania świadectw szkolnych i dyplomowych,

politykę uznawania dla celów akademickich okresów nauki za granicą,

programy wspierające wymianę uczniów i studentów (np: Erasmus czy Socrates

Comenius),

programy wspierające wymianę nauczycieli,

działania ułatwiające przepływ środków finansowych związanych

z kształceniem za granicą (stypendiów, pożyczek),

działania wymuszające przyznawanie zniżek (np: środki transportu, muzea,

biblioteki) dla wszystkich studentów bez względu na kraj uczenia się,

programy wspierające doszkalanie pracowników,

programy wspierające naukę języków obcych,

szczególnie programy nauki języka kraju zamieszkania, jeżeli język obowiązujący

jest inny niż język ojczysty,

wsparcie kultywowania i podtrzymywania języków mniejszości narodowych

i etnicznych,

wsparcie nowych technologii,

swobodę wyboru miejsca nauki,

swobodę podróżowania.1

1 http://pl.wikipedia.org/wiki/Polityka_edukacyjna_w_Unii_Europejskiej

Page 5: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

5

System oświaty w Polsce w ciągu ostatniej dekady zmieniał się dynamicznie. Zaszło

wiele pozytywnych przemian, które mają korzystny wpływ na funkcjonowanie polskiej

szkoły i jej wizerunek w Europie. Istnieje jednak nadal wiele obszarów problemowych,

stanowiących wyzwanie dla polskiej edukacji.

„Przed systemem edukacji stoją nadal bardzo ważne wyzwania. Kontynuacja

reformy z jednej strony powinna przyczynić się do niwelowania nierówności w dostępie do

edukacji. W tym zakresie ważne będzie w szczególności likwidowanie barier w dostępie do

edukacji na szczeblu przedszkolnym, barier napotykanych przez utalentowanych uczniów

w przedmiotach szczególnie istotnych dla rozwoju gospodarki, barier dotykających

uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, barier tworzących się przed uczniami,

którzy wywodzą się ze środowisk dotkniętych problemem marginalizacji społecznej oraz

barier napotykanych przez osoby dorosłe. Z drugiej strony kluczowym wyzwaniem będzie

podnoszenie jakości usług edukacyjnych poprzez specjalne programy rozwojowe szkół,

uwzględniające zindywidualizowane formy pracy z uczniem (…), poprawę atrakcyjności

oferty szkolnictwa zawodowego i kształcenia ustawicznego, podnoszenie kompetencji

nauczycieli. System edukacji, w efekcie wprowadzanych reform, powinien lepiej

odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

Pisząc projekt, w celu poprawy jakości pracy placówki oświatowej, szczególną

uwagę należy zwrócić na to, aby był on zgodny z polityką edukacyjną państwa. Zgodność

ta, to jeden z elementów definicji programu rozwojowego w rozumieniu Programu

Operacyjnego Kapitał Ludzki.

Przed rozpoczęciem każdego roku szkolnego minister edukacji narodowej ogłasza

kierunki realizacji polityki oświatowej na nadchodzący rok. W roku 2012/2013 minister

Krystyna Szumilas określiła następujące kierunki realizacji polityki oświatowej państwa:

Wspieranie rozwoju dziecka młodszego, w tym obniżenie wieku szkolnego do

6 lat,

Wzmacnianie bezpieczeństwa w szkołach i placówkach,

Podniesienie jakości kształcenia w szkołach.

2 Program Operacyjny Kapitał Ludzki. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013, s. 53.

Page 6: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

6

W roku szkolnym 2012/2013, monitoringowi zostanie poddany proces wdrażania

podstawy programowej kształcenia ogólnego i w zawodach, a nadzór pedagogiczny

obejmie ewaluację i kontrolę w kilku obszarach.3

Myślenie i działanie projektowe zatem zakłada postrzeganie rozwoju szkoły/

placówki przez pryzmat polityki oświatowej państwa i jej celów. Wartościami w polskim

systemie oświaty są:

dostarczanie wiedzy niezbędnej do aktywnego i twórczego udziału

w życiu społeczności i współczesnego świata,

kształtowanie wartości ważnych dla funkcjonowania społecznego

człowieka tj: tolerancja, poszanowanie praw itp.,

rozwijanie tożsamości narodowej,

rozwijanie umiejętności współpracy z innymi w społeczeństwie

i odpowiedzialności za swoje działania.4

Kształcenie w systemie szkolnym i poza nim powinno zapewnić każdej uczennicy

i uczniowi umiejętności podstawowe. Umiejętności te powinny wzmacniać szanse polskiej

młodzieży na europejskim i światowym rynku pracy. Są to:

umiejętność uczenia się,

umiejętność krytycznego myślenia,

znajomość dwu języków obcych,

umiejętność biegłego posługiwania się podstawami matematyki, wiedzy

o otaczającym nas świecie,

umiejętność komunikowania się,

umiejętność korzystania z dostępnych informacji.5

3http://www.men.gov.pl/index.php?view=article&id=3261

4 http://www.rpo.gov.pl/index.php?md=1149

5 http://www.rpo.gov.pl/index.php?md=1149

Page 7: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

7

W systemie polskiej oświaty należy dążyć do takich standardów, które obowiązują

w Unii Europejskiej. Dzięki takiemu postępowaniu, tworzeniu projektów z zachowaniem

tych celów dają szansę na to, aby kwalifikacje zdobywane w Polsce były uznawane

w innych krajach wspólnoty na rynku pracy i w systemach kształcenia tych krajów.

Page 8: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

8

1.2 Wsparcie dla systemu oświaty w ramach PO KL

W dniu 28 września 2007 r. Komisja Europejska wydała decyzję w sprawie

przyjęcia do realizacji Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (PO KL). Dokument ten

został przyjęty w ramach pomocy wspólnotowej programu operacyjnego Europejskiego

Funduszu Społecznego (EFS). Program operacyjny został sporządzony przez

Rzeczpospolitą Polską, a jego przyjęcie stanowi potwierdzenie głównych kierunków

rozwoju i prowadzenia polityki prozatrudnieniowej rządu oraz umożliwia wykorzystanie

środków EFS w Polsce w latach 2007-2013.6

Celem Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki jest umożliwienie pełnego

wykorzystania potencjału zasobów ludzkich poprzez wzrost zatrudnienia i potencjału

adaptacyjnego przedsiębiorstw i ich pracowników, podniesienie poziomu wykształcenia

społeczeństwa, zmniejszenia obszarów wykluczenia społecznego oraz wsparcie budowy

struktur administracyjnych państwa. 7

Celem głównym Programu jest: wzrost zatrudnienia i spójności społecznej, a do

osiągnięcia tego celu przyczynia się realizacja sześciu celów strategicznych do których

należą:

podniesienie poziomu aktywności zawodowej oraz zdolności do zatrudnienia osób

bezrobotnych i biernych zawodowo, efektywniejszego wykorzystania zasobów

pracy,

zwiększania elastyczności rynku pracy i dostosowanie pracowników,

przedsiębiorstw i pracodawców do nowych warunków,

zmniejszenie obszarów wykluczenia społecznego,

upowszechnienie edukacji społeczeństwa na każdym etapie kształcenia, poprzez

rozwój wykształcenia i kwalifikacji,

poprawy efektywności zarządzania w administracji publicznej oraz jakości

świadczonych usług publicznych,

rozwój opieki zdrowotnej,

6 http://www.efs.gov.pl/WstepDoFunduszyEuropejskich/Strony/Oprogramie.aspx

7 Program Operacyjny Kapitał Ludzki, s. 11.

Page 9: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

9

zapewnienie spójności stopnia rozwoju zasobów ludzkich w wymiarze

przestrzennym.8

W ramach PO KL realizowanych jest 10 priorytetów. Priorytety to najważniejsze

obszary problemowe POKL. Dziewięć priorytetów ma charakter "tematyczny", jeden

dodatkowy priorytet "Pomoc techniczna" ma na celu pomoc instytucjom zaangażowanym

w realizację Programu w jego sprawnym zarządzaniu i wdrażaniu:

„Priorytety PO KL realizowane centralnie:

I- Zatrudnienia i integracja społeczna

II - Rozwój zasobów ludzkich i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw oraz

poprawa stanu zdrowia osób pracujących

III - Wysoka jakość systemu oświaty

IV - Szkolnictwo wyższe i nauka

V - Dobre rządzenie

Priorytety realizowane na szczeblu regionalnym:

VI - Rynek pracy otwarty dla wszystkich

VII - Promocja integracji społecznej

VIII - Regionalne kadry gospodarki

IX - Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach.”9

System edukacji w Polsce już od wielu lat podlega ciągłym zmianom. Po 1989 roku

nastąpił znaczny wzrost aspiracji edukacyjnych Polaków. Edukacja, wyższe wykształcenie

stały się wartością istotną w spostrzeganiu społecznym. W ramach reformy edukacji

wprowadzono wiele istotnych zmian, które zapoczątkowały procesy trwające do dzisiaj.

Wprowadzono gimnazja, zmieniono strukturę kształcenia ponadgimnazjalnego. Wszystkie

te zmiany wymagały i nadal wymagają ogromnych nakładów finansowych

8 Tamże, s. 11-12.

9 J. Szymańska, J. Zgierski, Program Operacyjny Kapitał Ludzki dla początkujących, 2011, s.29.

Page 10: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

10

i tworzenia nowych rozwiązań. Przed systemem edukacji postawione zostały nowe

wyzwania. Założono, że celem reformy ma być między innymi zniwelowanie nierówności

w dostępie do edukacji, likwidacja barier w dostępie do edukacji przedszkolnej, pomoc

w zdobywaniu wykształcenia uczniom wywodzącym się ze środowisk dotkniętych

wykluczeniem. System edukacji powinien lepiej odpowiadać na współczesne

zapotrzebowanie na wiedzę, umiejętności i kwalifikacje.

Polityka Unii Europejskiej zakłada wsparcie oświaty polskiej w wielu aspektach.

Dostęp do edukacji i umożliwienie korzystania z usług edukacyjnych są podstawowymi

czynnikami określającymi przebieg ścieżki edukacyjnej, a w rezultacie sytuację danej

osoby na rynku pracy.

Już od wielu lat obserwuje się ogromne znaczenie edukacji przedszkolnej dla

perspektyw dalszego kształcenia. Projekty realizowane przy udziale środków Unii

Europejskiej mają przede wszystkim zapewnić równy dostęp wszystkim dzieciom do

wysokiej jakości usług przedszkolnych. Zapewnienie równego i szerokiego dostępu do

edukacji przedszkolnej przyczyni się do możliwie wczesnej diagnozy problemów

rozwojowych i zaburzeń.

Wdrażane w ostatnich latach zmiany w funkcjonowaniu sektora oświaty wpływają

pozytywnie na poprawę jakości kształcenia. Jednakże konieczność ciągłego

dostosowywania się do zmiennej rzeczywistości powoduje, że przed polskim systemem

oświaty nadal mnożą się wyzwania. W odpowiedzi na nie, podjęto realizację szeregu

projektów w ramach Priorytetu III i IX Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.

Projekty realizowane w ramach III Priorytetu koncentrują się na podwyższaniu

jakości funkcjonowania oświaty, głównie poprzez wprowadzanie niezbędnych rozwiązań

systemowych oraz wspierających system oświaty, takich jak:

wykorzystanie badań edukacyjnych w procesie kształcenia do potrzeb rynku

pracy,

doskonalenie podstaw programowych, rozwój innowacyjnych programów

nauczania, pilotażowe wdrażanie innowacyjnych metod kształcenia,

ponadregionalne programy rozwijania kompetencji kluczowych uczniów,

Page 11: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

11

wsparcie kadr systemu oświaty, modernizacja istniejących i rozwój nowych

form kształcenia nauczycieli (w tym innowacyjnych form doskonalenia

nauczycieli w przedsiębiorstwach),

rozwój systemu doradztwa edukacyjno-zawodowego,

rozwój kształcenia ustawicznego.

Wszystkie projekty realizowane w ramach Priorytetu III Programu Operacyjnego

Kapitał Ludzki służą podniesieniu jakości kształcenia oraz optymalnemu dostosowaniu

oferty edukacyjnej do potrzeb krajowego i międzynarodowego rynku pracy, co

w konsekwencji wpłynie na zwiększenie zatrudnienia i wzrost gospodarczy.

Priorytet IX jest wdrażany regionalnie przez samorządy poszczególnych

województw. Wsparcie w ramach tego Priorytetu kierowane jest do osób i placówek

realizujących proces kształcenia, a jego zasadniczy cel to stworzenie równych szans

w dostępie do edukacji dla osób, które napotykają w tym zakresie trudności. Projekty

w ramach tego priorytetu ukierunkowane są na:

upowszechnienie edukacji przedszkolnej, szczególnie na obszarach

wiejskich, poprzez tworzenie ośrodków wychowania przedszkolnego oraz

wsparcie ośrodków już istniejących,

wsparcie programów rozwojowych szkół, w tym m.in. obejmujących

dodatkowe zajęcia dydaktyczno–wyrównawcze i specjalistyczne,

programy skierowane do osób dorosłych, które umożliwią uzupełnienie lub

podwyższenie kwalifikacji, a także usługi doradcze i informacyjne

w zakresie kształcenia ustawicznego,

wsparcie stypendialne dla najzdolniejszych uczniów z rodzin najuboższych,

modernizacja kształcenia zawodowego wraz z dostosowaniem do potrzeb

rynku pracy w skali regionu,

studia podyplomowe i kursy doskonalące dla nauczycieli.10

10

Jas M., Łysak K. Fundusze unijne dla oświaty: jak budowad programy rozwojowe szkół, by edukacja była

skuteczna, przyjazna i nowoczesna, 2009, s. 47-54.

Page 12: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

12

Rozdział II Program Operacyjny Kapitał Ludzki w Specjalnym Ośrodku Szkolno –

Wychowawczym nr 1 w Suwałkach

2.1 Projekt „Szkoła marzeń” i jego wpływ na wyrównywanie szans edukacyjnych

uczniów z grup o utrudnionym dostępie do edukacji oraz zmniejszanie różnic

w jakości usług edukacyjnych

Specjalny Ośrodek Szkolno – Wychowawczy nr 1 jest jedynym ośrodkiem

w Suwałkach gdzie pomoc i wsparcie otrzymują osoby niepełnosprawne od urodzenia do

24 roku życia. Szeroki zakres oddziaływań, ciągłość, wielospecjalistyczność

i komplementarność zadań pozwala na skuteczną terapię, nauczanie

i wdrożenie do społeczeństwa osób niepełnosprawnych w różnym zakresie.

Cele, jakie sobie stawia Ośrodek często realizowane są wspólnie ze

Stowarzyszeniem Przyjaciół Dzieci „Jesteśmy razem”. Współpraca ta zapisana jest

w Statucie Ośrodka jako jedno z działań podejmowanych przez szkołę. Stowarzyszenie

powstało w 1990 roku jako inicjatywa rodziców i nauczycieli tegoż Ośrodka. Osobom tym

leżało i nadal leży na sercu rozwój, szczęście i dobre życie osób niepełnosprawnych.

Dzięki pozyskiwaniu funduszy m.in. ze środków Unii Europejskiej poprawiła się znacznie

jakość i ilość zajęć terapeutycznych i edukacyjnych, warsztatów umiejętności społecznych,

podniosły się kwalifikacje nauczycieli i rodziców poprzez warsztaty i szkolenia, a także

znacznie poprawiła się baza dydaktyczna szkoły. W dzisiejszym świecie, gdzie rozwój

nauki postępuje bardzo szybko, również szkoły, a szczególności ośrodki zajmujące się

osobami niepełnosprawnymi muszą wdrażać nowe rozwiązania i korzystać

z najnowocześniejszej wiedzy i bazy naukowej.

Od 1 września 2011 Stowarzyszenie Przyjaciół Dzieci „Jesteśmy razem”

w partnerstwie ze Specjalnym Ośrodkiem Szkolno – Wychowawczym nr 1 realizuje

projekt „Szkoła marzeń” w ramach priorytetu IX Rozwój wykształcenia i kompetencji

w regionach. Nazwa działania to: Wyrównywanie szans edukacyjnych i zapewnienie

wysokiej jakości usług edukacyjnych świadczonych w systemie oświaty, a poddziałanie:

Wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów z grup o utrudnionym dostępie do edukacji

oraz zmniejszanie różnic w jakości usług edukacyjnych. Zasięgiem działania objęto

województwo podlaskie. Okres realizacji projektu przewidziany jest od 1września 2011 do

31 lipca 2013.

Główną potrzebą realizacji tego projektu był wzrost umiejętności edukacyjnych,

społecznych uczennic i uczniów oraz wzrost jakości świadczonych usług. Umiejętności,

Page 13: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

13

o których jest mowa powyżej zawarte są w kompetencjach kluczowych. Termin ten składa

się z dwóch pojęć. Kompetencje określane są jako połączenie wiedzy, umiejętności

i postaw. Kompetencje kluczowe oznaczają te cechy, które niezbędne są, aby w pełni

samorealizować się, rozwijać swoje talenty, w taki sposób, aby stać się aktywnym

obywatelem środowiska społecznego. Środowisko społeczne rozumiane jest tutaj jako

szersza perspektywa. Osoba posiadająca kompetencje kluczowe realizuje się w pełni, bez

ograniczeń, bez wykluczenia z poszczególnych środowisk.

W ramach odniesienia ustanowiono osiem kompetencji kluczowych:

1) porozumiewanie się w języku ojczystym,

2) porozumiewanie się w językach obcych,

3) kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne,

4) kompetencje informatyczne,

5) umiejętność uczenia się,

6) kompetencje społeczne i obywatelskie,

7) inicjatywność i przedsiębiorczość,

8) świadomość i ekspresja kulturalna.11

Dobre opanowanie kompetencji kluczowych jest niezbędną podstawą uczenia się.

W Ośrodku Szkolno – Wychowawczym nr 1 przed 2011 rokiem zaobserwowano niskie

postępy w edukacji 13 uczennic i 29 uczniów ze Szkoły Podstawowej nr 1 i 10 uczennic

i 28 uczniów z Gimnazjum nr 8 (dane uzyskane z analizy ocen postępów i ocen śród-

i końcoworocznych, a także z wniosków z ewaluacji wewnętrznej szkoły) wynikające

z nieskutecznego kształcenia. Wszystkie osoby to dzieci i młodzież niepełnosprawna i ze

specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Niskie postępy skutkują niskim przyrostem

umiejętności w zakresie kompetencji kluczowych. Powodować może to trudności

w funkcjonowaniu w przyszłym życiu osobistym i zawodowym.

W Suwałkach nie było ofert zajęć pozalekcyjnych skierowanych do uczennic

i uczniów niepełnosprawnych i ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Rodzice,

11

Komisja Europejska Kompetencje kluczowe w uczeniu się przez całe życie. Europejskie ramy odniesienia.

2007, s. 3.

Page 14: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

14

z którymi również przeprowadzono wywiady skarżyli się na brak wsparcia edukacyjnego

i specjalistycznej pomocy, która nie wymagałaby dużego nakładu finansowego.

W projekcie „Szkoła marzeń” zaplanowano więc zajęcia ukierunkowane na

kształtowanie wszystkich kompetencji kluczowych, ze względu na duże deficyty

występujące we wszystkich obszarach funkcjonowania grupy docelowej.

Grupa docelowa to 23 uczennice i 57 uczniów z dwóch szkół SOSW nr 1 (Szkoła

Podstawowa nr 1 i Gimnazjum nr 8) co stanowi 100 % uczennic i uczniów tych szkół.

Szczególnie starano się zrekrutować do projektu wszystkie uczennice, ponieważ sytuacja

kobiet niepełnosprawnych na rynku pracy jest znacznie trudniejsza od sytuacji mężczyzn.

Oprócz dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność, dotyka je również

niepełnosprawność ze względu na płeć (na podstawie danych ze Stowarzyszenia Kobiet

Niepełnosprawnych).

W ramach projektu zaplanowano kilka działań. Działania te nastawione są na

szeroko pojmowane środowisko szkolne. Pierwszym realizowanym zadaniem jest

prowadzenie dodatkowych zajęć (pozalekcyjnych i pozaszkolnych) w szkole podstawowej

i w gimnazjum. Zaplanowano cztery rodzaje zajęć:

Warsztaty umiejętności społecznych i komunikacyjnych,

Zajęcia przyrodniczo – techniczne,

Zajęcia informatyczno – medialne,

Zajęcia artystyczne.

Prowadzenie zajęć zostało powierzone osobom, które mają doświadczenie w pracy

z osobami niepełnosprawnymi. Zajęcia są ukierunkowane na rozwój kompetencji

kluczowych. Prowadzone są na podstawie innowacyjnych programów dostosowanych do

potrzeb i możliwości każdej uczennicy i ucznia. Zajęcia zostały zaprojektowane w taki

sposób, aby każdą grupę prowadziło dwóch nauczycieli, co powoduje wzrost motywacji do

nauki, ale również rozwój kreatywności i większą ciekawość zarówno uczniów jak

i nauczycieli. Praca w małej grupie powoduje, iż nauczyciel musi więcej czasu poświęcić

na metody aktywizujące, musi zintegrować uczestników, ale też ich zainteresować formułą

zajęć.

Warsztaty umiejętności społecznych i komunikacyjnych odbywają się w grupach

czteroosobowych. Osoby niepełnosprawne, w tym szczególnie osoby z autyzmem nie

rozwijają spontanicznie swoich zdolności komunikacyjnych i społecznych. Jest to bardzo

duży problem, gdyż stopień rozwinięcia tych umiejętności wpływa na poziom akceptacji

Page 15: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

15

dziecka przez środowisko społeczne, w którym się znajduje. Podczas terapii należy

położyć duży nacisk na wypracowanie zachowań społecznie akceptowanych i wyuczenie

sprawności potrzebnych do prawidłowego funkcjonowania w życiu codziennym. Podczas

tych zajęć zaplanowano tworzenie m.in. filmów pokazujących modelowe zachowania

w różnych sytuacjach społecznych. W programach zaplanowano również tematykę

związaną z trudnym tematem jakim jest asertywność, uświadomienie uczestniczkom

i uczestnikom sytuacji społecznych, które są dla nich bezpieczne, ale również sytuacji

zagrażających. Cele osiągane są poprzez gry i zabawy, dramę oraz symulację sytuacji

społecznych.

Założono, iż po realizacji projektu uczestniczki i uczestnicy będą przygotowani do

aktywnego uczestniczenia w różnych formach życia społecznego, pełnienia różnych ról

społecznych, wdrożeni do kulturalnego, społecznie akceptowanego sposobu bycia.

Zajęcia przyrodniczo – techniczne, informatyczno – medialne oraz artystyczne

prowadzone są metodami aktywnymi. Uczestniczki i uczestnicy mogą zdobywać

doświadczenia poprzez korzystanie z najnowocześniejszego sprzętu audiowizualnego

(aparaty, kamery, mikroskopy itp.). Uczą się autoprezentacji, twórczego rozwiązywania

problemów i konfliktów, a także poruszania się we współczesnym świecie pełnym

informacji i Internetu. Poprzez te zajęcia uczą się przede wszystkim rozwijania swoich

talentów i samorealizacji. Zdobyte umiejętności mogą być wykorzystane jako atut

w przyszłym poszukiwaniu pracy (obsługa komputera i kompatybilnych urządzeń,

wyszukiwanie informacji w Internecie, umiejętności dekoratorskie i plastyczne).

Aby sprawdzić wiedzę uczestniczek i uczestników w praktyce, zgeneralizować ich

umiejętności społeczne i komunikacyjne zaplanowane wycieczki edukacyjne. Wycieczki

okazały się doskonałą formą sprawdzenia umiejętności, a przede wszystkim pokazały, iż

nabyta wiedza procentuje i będzie wykorzystana przez uczestniczki

i uczestników w przyszłości.

Poniżej przedstawię dane dotyczące realizacji głównych celów projektu

z uwzględnieniem wartości docelowej.

1. Dostosowanie programu kształcenia do potrzeb i możliwości uczennic

i uczniów Szkoły Podstawowej nr 1 oraz Gimnazjum nr 8 ze specjalnymi

potrzebami edukacyjnymi i niepełnosprawnych w czasie trwania projektu.

Na chwilę rozpoczęcia projektu nie było wdrożonych programów kształcenia.

Docelowo zaplanowano i częściowo już zrealizowano 17 programów

kształcenia. Zaplanowano również, iż wzrost zadowolenia z prowadzonych

Page 16: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

16

zajęć w wyniku wdrożenia innowacyjnych programów kształcenia nastąpi

ogółem u 41 osób. Informacje te potwierdziły się już w trakcie trwania projektu

(wiadomo to z przeprowadzonych ankiet u uczestników projektu).

2. Zwiększenie motywacji do nauki uczennic i uczniów ze Szkoły Podstawowej

nr 1 i Gimnazjum nr 8 ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

i niepełnosprawnych w czasie trwania projektu.

Docelowo wykazano, iż u 41 osób wzrośnie motywacja do nauki. Na chwilę

obecną stwierdzić można, iż uczennice i uczniowie chętniej biorą udział

w ciekawych, innowacyjnych zajęciach. Proponowane na nich treści są lepiej

i chętniej przyswajane ze względu na zastosowanie najnowocześniejszego

sprzętu, a także dobrze dobranych metod pracy.

3. Wzrost kompetencji w zakresie kompetencji kluczowych ze specjalnymi

potrzebami edukacyjnymi i niepełnosprawnych w czasie trwania projektu.

Zaplanowano, iż u 41 uczestniczek i uczestników projektu wzrosną

kompetencje kluczowe, 18 weźmie udział w zajęciach pozalekcyjnych

przyrodniczo – technicznych, informatyczno – medialnych, artystycznych)

w szkole podstawowej i 24 w gimnazjum. Liczba uczniów, którzy wezmą

udział w warsztatach umiejętności społecznych to 52.

Page 17: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

17

2.2 Projekt „Szkoła marzeń” i jego wpływ na podnoszenie jakości pracy Specjalnego

Ośrodka Szkolno – Wychowawczego nr 1 w Suwałkach

Ciągłe podnoszenie jakości kształcenia i edukacji, wpływanie na wzrost

umiejętności społecznych i komunikacyjnych, związane jest nie tylko z pracą

wykwalifikowanej kadry i innowacyjnymi programami nauczania. Aby dostrzec postępy

uczennic i uczniów potrzebne jest narzędzie do ich zaobserwowania, zmierzenia,

porównania, przedstawienia w formie graficznej. Już wiele lat temu pani wicedyrektor

Ośrodka -Hanna Dąbrowska myślała o stworzeniu takiego arkusza/narzędzia. W momencie

tworzenia projektu, plany te mogła urzeczywistnić.

Kolejnym działaniem realizowanym w projekcie (po zajęciach pozalekcyjnych

i pozaszkolnych) jest poprawa jakości kształcenia, ale również poprawa jakości pracy

szkoły dzięki stworzeniu innowacyjnego programu oceny postępów dla szkoły

podstawowej i gimnazjum. Zadanie to ma zapewnić kompleksowość i trwałość projektu.

Uzyskane wyniki przyczynią się do poprawy jakości pracy całej placówki. Do

opracowania programu zatrudnieni zostali specjaliści z doświadczeniem w kształceniu

i diagnozowaniu potrzeb uczennic i uczniów niepełnosprawnych i ze specjalnymi

potrzebami edukacyjnymi.

Praca nad programem trwała rok. W tym czasie stworzono kryteria funkcjonowania

we wszystkich kompetencjach kluczowych i we wszystkich obszarach funkcjonowania

człowieka. Na chwilę podejmowania realizacji projektu takie narzędzie nie istniało, więc

działanie miało charakter innowacyjny. Praca nad programem polegała przede wszystkim

na tym, iż należało zebrać wszystkie umiejętności funkcjonalne oraz określić zakres ich

opanowania przez uczennice i uczniów. Specyfika pracy szkoły specjalnej wymaga, aby te

umiejętności, których uczymy były jak najbardziej użyteczne i możliwe do wykorzystania

zarówno w życiu społecznym, jak i też w trakcie przyszłej pracy zawodowej. Aby program

był możliwy do wykorzystania na wszystkich etapach edukacyjnych, pracowali nad nimi

terapeuci i specjaliści z każdego poziomu nauczania.

Dla ułatwienia organizacji i analizy wyników zaplanowano, iż narzędzie będzie

w formie elektronicznej jako program komputerowy. W tym celu zakupiono netbooki, na

których to program funkcjonuje. Każda klasa ma swoją bazę danych oraz zawarte są tam

wszelkie niezbędne informacje potrzebne do opracowywania oceny postępów każdego

Page 18: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

18

ucznia, po każdym semestrze roku szkolnego. Opracowane oceny postępów można

wydrukować w celu przedstawienia ich na zespole problemowo – wychowawczym, dla

rodziców czy do zaplanowania dalszej pracy edukacyjno – terapeutycznej. W programie

komputerowym opracować można również informację o tym, w jakiej sferze uczeń

poczynił znaczne postępy, a w jakiej mniejsze.

Narzędzie to w znacznej mierze przyczyni się do poprawy jakości pracy placówki

i nauczycieli. Po raz pierwszy nauczyciele otrzymali kompletny program, który po

wprowadzeniu danych, opracuje je bez konieczności tworzenia dodatkowej dokumentacji.

Każdy uczeń będzie miał swój własny „pakiet”, który w trakcie jego nauki należy

aktualizować. Znajdą się tam wszystkie informacje dotyczące dziecka od początku jego

edukacji w szkole.

Podczas realizacji projektu zakupiono wiele materiałów do prowadzenia zajęć.

Zajęcia mogą być przeprowadzane w bardzo atrakcyjnej formie, dzięki zakupom takim jak:

materiały papiernicze, kamera cyfrowa ze statywem, lupy, lornetki, cyfrowy mikroskop,

program do cyfrowej obróbki zdjęć, urządzenie wielofunkcyjne i wiele innych. Całe

wyposażenie po zakończeniu projektu pozostaje na terenie placówki i w dalszym ciągu

będzie służyło uczniom.

Zakupiony został również specjalistyczny sprzęt do prowadzenia zajęć

technicznych: przyrządy pomiarowe, narzędzia ślusarskie i stolarskie, drewno, sklejka,

kleje itp.. Są to narzędzia, które jeszcze przez wiele lat będą stanowiły wyposażenie

pracowni technicznej i przyczynią się do poprawy jakości pracy placówki.

Efekty projektu i jego wpływ na podnoszenie jakości pracy można definiować

w dwóch aspektach. Efekty materialne to wszystkie przedmioty, sprzęty, narzędzia itp.

Nowoczesne wyposażenie sprawia, że Ośrodek jest miejscem, gdzie młodzież jest

przygotowywana do samodzielnego funkcjonowania i podejmowania pracy zawodowej.

Nasi absolwenci potrafią obsługiwać ksero, laminarki, bindownice, komputer, aparat

fotograficzny, drukować zdjęcia. Wciąż rosnące wymagania rynku pracy powodują, że

nasi uczniowie muszą wciąż nabywać nowych umiejętności, aby w przyszłości móc

sprostać oczekiwaniom pracodawcy.

Page 19: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

19

Zakończenie

Realizacja projektów w naszym Ośrodku jest jego bardzo istotnym działaniem.

Pozyskiwanie funduszy zarówno z POKL, jak i inny źródeł finansowania sprawia, iż

placówka rozwija się, wyposaża sale, ale również kształci dzieci i młodzież na europejskim

poziomie. Projekt „Szkoła marzeń” nie jest jedynym projektem realizowanym na terenie

Ośrodka. Od września 2012 roku funkcjonuje projekt „Razem w dorosłość” (realizowany

jest przez Stowarzyszenie Przyjaciół Dzieci „Jesteśmy razem” w partnerstwie z Miastem

Suwałki), w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007 – 2013, Priorytet IX

Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach, Działanie 9.2 Podniesienie atrakcyjności

i jakości szkolnictwa zawodowego. Jego celem jest rozwinięcie kompetencji kluczowych

i zawodowych oraz zwiększenie szans na przyszłe zatrudnienie uczniów Szkoły

Przysposabiającej do Pracy ze Specjalnego Ośrodka Szkolno – Wychowawczego nr 1

w Suwałkach. Zajęcia są prowadzone na podstawie innowacyjnych programów,

dostosowanych do potrzeb, możliwości uczennic i uczniów. Część uczniów realizuje

praktyki zawodowe poza szkołą. Współpracę ze Stowarzyszeniem podjęły dwa

przedsiębiorstwa: Em – Meble s.c. Zakład Stolarski Mazalewski Z.,

Ejsmont S. w Suwałkach oraz Hotel „Logos” w Suwałkach. Projekt będzie trwać do

31.07.2014 r., a wartość projektu to 484 797,12 zł.

Projekty finansowane ze środków unijnych zakładają realizacja sześciu celów

strategicznych do których należą:

podniesienie poziomu aktywności zawodowej oraz zdolności do zatrudnienia osób

bezrobotnych i biernych zawodowo,

zmniejszenie obszarów wykluczenia społecznego,

poprawa zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw do zmian

zachodzących w gospodarce,

upowszechnienie edukacji społeczeństwa na każdym etapie kształcenia przy

równoczesnym zwiększeniu jakości usług edukacyjnych i ich silniejszym

powiązaniu z potrzebami gospodarki opartej na wiedzy,

zwiększenie potencjału administracji publicznej w zakresie opracowywania polityk

i świadczenia usług wysokiej jakości oraz wzmocnienie mechanizmów partnerstwa,

Page 20: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

20

wzrost spójności terytorialnej.12

Specjalny Ośrodek Szkolno – Wychowawczy nr 1 w Suwałkach wraz ze

Stowarzyszeniem Przyjaciół Dzieci „Jesteśmy razem” podjęło trud wdrożenia tych celów

w obszarach funkcjonowania szkoły. Nasze uczennice i uczniowie przygotowywani są do

przyszłej pracy zawodowej, ale również do podejmowania różnych ról społecznych. Dzięki

temu zmniejsza się wykluczenie społeczne osób niepełnosprawnych intelektualnie oraz

zwiększa się ich udział w życiu społecznych. Każdy z nich ma prawo do pełnego

uczestnictwa w społeczeństwie, a naszym zadaniem jest im to umożliwić i nauczyć tego co

jest niezbędne do realizacji tego zadania.

Dobrze zaplanowane i prowadzone projekty w szkole są podstawą sukcesu

uczniów, a także nauczycieli. To, że nasi uczniowie odnieśli sukces, i odczuwają

satysfakcję z wykonywanych zadań niech potwierdzą ich wypowiedzi:

Łukasz –fajnie jest na zajęciach.

Podobają się nam- dodaje Marcin. Rozmawiamy tu o tym co potrafimy robić najlepiej.

Robiliśmy swoje portrety- wtrąca Milena.

Stworzyliśmy „Aleje Gwiazd” i okazało się że każdy z nas jest w czymś najlepszy, jest

mistrzem- mówi Szymon, oprócz tego malowaliśmy farbami, zrobiliśmy kontrakt czyli

zapisaliśmy zasady które obowiązują na naszych zajęciach. Wykonaliśmy swoje wizytówki.

Na Warsztatach poznajemy lepiej samych siebie, teraz wiemy w czym jesteśmy dobrzy a co

wychodzi nam słabiej.

Justyna: „Na zajęciach pisałam imię i nazwisko. Sama pisałam. Na komputerze. Umiem

wydrukować, zrobić ksero i zalaminować. Mam teczkę, są w niej moje dokumenty.”

Marlena: „Na zajęciach pisaliśmy na komputerze dane osobowe. Uczyliśmy się robić

zdjęcia. Były to portrety każdego z nas, wszystkich z naszej grupy. Potem poznaliśmy taki

specjalny program Power Point i zrobiliśmy z tego prezentację pt. „Nasza grupa”.

Mówiliśmy o sobie, o koleżankach i kolegach z grupy. Zostało to nagrane na dyktafonie,

słyszałam swój glos, jak mówię, i bardzo mi się to podobało - śmiałam się, inni też.

Szymon: „Najbardziej podobało mi się zakładanie skrzynki mailowej i utworzenie konta

na Facebooku. Już od dawna chciałem kontaktować się z innymi ludźmi przez Internet.

Teraz będziemy mogli do siebie pisać i przesyłać rożne fajne linki, zdjęcia, umieszczać

12

http://www.efs.gov.pl/WstepDoFunduszyEuropejskich/Strony/Oprogramie.aspx

Page 21: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

21

posty. Może poznam nowych fajnych znajomych i będę mógł z nimi rozmawiać na czacie i

przez kamerkę internetową.”

Krzysztof: „Kilka razy wchodziłem już sam na Facebooka, który założyliśmy na zajęciach.

Dostaliśmy tez pendrive, przenosimy na nich różne pliki, np. zdjęcia, dokumenty. Na koniec

będziemy mogli zabrać je do domu. Cieszę się, bo nie mam własnego, a to naprawdę

bardzo potrzebna rzecz.”

Anna: „Na zajęciach dużo piszemy na komputerze. Uczymy się korzystać z programu

Microsoft Office Word. Coraz lepiej sobie radzę z pisaniem, robię już mniej błędów.

Ćwiczyliśmy przepisywanie tekstów z książek, czasopism, pisaliśmy własne dane osobowe,

adresy koleżanek i kolegów. Nauczyłam się też robić zdjęcia aparatem cyfrowym,

przegrywać je na komputer, a potem obrabiać w programie Piccasa.13

13

http://jestesmy-razem.pl/projekty-unijne/projekt-razem-w-doroslosc/chce-wam-powiedziec

Page 22: WPŁYW PROGRAMÓW UNII EUROPEJSKIEJ NA …esoswnr1.suwalki.internetdsl.pl/images/Dokumenty/...odpowiadać na zapotrzebowania nowoczesnej, mobilnej gospodarki opartej na wiedzy.”2

22

Bibliografia

1. J. Szymańska, J. Zgierski, Program Operacyjny Kapitał Ludzki dla początkujących,

2011,

2. Jas M., Łysak K., Fundusze unijne dla oświaty: jak budować programy rozwojowe

szkół, by edukacja była skuteczna, przyjazna i nowoczesna, 2009,

3. Komisja Europejska, Kompetencje kluczowe w uczeniu się przez całe życie.

Europejskie ramy odniesienia, 2007,

4. Program Operacyjny Kapitał Ludzki,

5. Program Operacyjny Kapitał Ludzki. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia

2007–2013.

Strony internetowe:

http://www.efs.gov.pl

http://pl.wikipedia.org

http://jestesmy-razem.pl

http://www.men.gov.pl

http://www.rpo.gov.pl