Üsküdar'da Kütüphane Mimarisi

Üsküdar'da Kütüphane Mimarisi (Osmanl› Dönemi)

Y R D . D O Ç . D R . H . S ‹ B E L Ü N A L A NAdnan Menderes Üniversitesi

Kültür ve e¤itim yap›s› olan kütüphanelerin Anadolu’da mimari bir kimlik orta-ya koymaya bafllad›¤› dönem XVI. yüzy›la denk gelmektedir. ‹stanbul’da ise XVII.yüzy›l ortalar›nda karfl›m›za ç›kmaktad›r.1 Anadolu’da erken dönemlerde, el yaz-malar›n›n de¤erli ve az say›da olmas›ndan dolay› genifl kapsaml› kütüphanelereihtiyaç duyulmam›flt›r ve cami, medrese, tekke vb. bir yap›n›n bir bölümü, birodas› veya bir kitapl›k dolab› kütüphaneyi temsil etmifltir. Matbaan›n kurulmas›ile birlikte basma eserlerin ço¤almas› ve kitap talebinin artmas›yla bu mekanlarihtiyaca cevap veremez duruma gelmifl, gerek bir yap›ya bitiflik gerekse ba¤›ms›zolarak çok say›da kütüphane infla edilmifltir. Vak›f yoluyla Anadolu’nun pek çokmerkezinde ve özellikle de ‹stanbul’da yo¤un olarak infla edildi¤i bilinen kütüp-haneler, zaman içinde ya amaçlar› d›fl›nda kullan›lm›fl ya da yavafl yavafl yok ol-maya bafllam›fllard›r. Bu çal›flmam›zla, Üsküdar’da, kütüphane iflleviyle hizmetetmek üzere tasarlanarak infla edilmifl olan befl kütüphane yap›s›n›, mimari veplan özellikleri bak›m›ndan çizim ve foto¤raflar eflli¤inde tan›tarak bu kütüpha-nelerin Anadolu’daki kütüphane mimarisi içindeki yerini belirlemeyi ve bir de-¤erlendirme yapabilmeyi amaçlamaktay›z. Üsküdar’da gerek bir yap›ya bitiflik gerekse herhangi bir yap›yla organik ba¤› olma-dan ba¤›ms›z olarak infla edilmifl toplam befl kütüphane mevcuttur. Bunlar, Ahme-diye Kütüphanesi, Mirzazade Mehmet Efendi Kütüphanesi, Hac› Selim A¤a Kütüpha-nesi, Pertev Pafla Kütüphanesi ve Aziz Mahmut Hüdâyî (Lütfi Bey) Kütüphanesi’dir.2

Ahmediye Kütüphanesi

Ahmediye semti Gündo¤umu Caddesi, Ehram ve Esvapç› Sokaklar›n›n kesiflti¤iköflede yer almaktad›r. Kütüphane; bir cami, bir medrese, bir sebil, iki çeflme, Hac› Selim A¤a

Kütüphanesi (arka sayfa)

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

180

bir türbe ve hazireden meydana gelen Ahmediye Külliyesi’nin bir parças›d›r.3Fevkani olarak yap›lm›fl olan kütüphane, külliyenin iki giriflinden Esvapç› So-ka¤›’na aç›lan ve “Kütüphane Kap›s›” olarak da adland›r›lan avlu giriflinin sa¤›n-dad›r. Kütüphane, günümüzde Üsküdar Müftülü¤ü’ne ba¤l› Kur’an Kursu olarakkullan›lmaktad›r.Kütüphane, e¤imli bir arazi üzerine infla edilmifl olan külliyenin kuzeybat› kö-flesinde yer alan tuvaletler ile beflik tonozlu bir koridorun üst kat›na kurulmufl-tur. Alt katta soka¤a bakan kütüphane cephesinin e¤rili¤i, üstte kademeli birkonsolla d›fla do¤ru tafl›r›larak kare bir plan elde edilmifltir. Düzgün kesme tafl-larla infla edilmifl olan kütüphanenin bat›s›ndaki ç›k›nt›l› bölüm tafl ve tu¤la ileörülmüfltür. Kare planl› üstü bir kubbeyle örtülü kütüphanenin ön k›sm›nda üçbirimli bir revak bulunmaktad›r. Kütüphanenin güney kesiminde beflik tonozlubir koridor ve bunun gerisinde aynal› manast›r tonozuyla örtülü bir tuvalet yeralmaktad›r. Revak birimlerinden ortadaki bir kubbeyle, iki yandakiler ise ayna-l› manast›r tonozuyla örtülüdür.Kare planl› kütüphane mekan›n›n, sekizgen prizma flekilli bir kasnak üzerineoturan kubbesi ile revak birimlerini örten kubbe ve manast›r tonozlar› d›fltankurflunla kaplanm›flt›r. Bat› cephesi üzerinde tuvalete aç›lan kare flekilli bir pen-cere ile, kütüphaneye aç›lan altl› üstlü yerlefltirilmifl birer pencere bulunmakta-d›r. Alttaki pencere dikdörtgen flekilli, üstteki ise sivri kemerlidir. Kuzey ve ba-t› cepheleri üzerinde de altl› üstlü yerlefltirilmifl pencerelerin düzeni ayn›d›r.Kuzey cephesi üzerinde üçer pencereye yer verilmiflken, bat› cephesi üzerindeikifler adettir. Alt s›ra pencereleri demir parmakl›klara sahiptir.Kütüphane, güneyden medrese odalar›na bitifliktir. Revak kemerlerinin ortas›ndabirer gülbezek yer almaktad›r. Alt kattaki beflik tonozlu koridora bas›k kemerli birgirifl ile ulafl›lmaktad›r. Bu koridordan bir merdivenle revak›n orta birimine geçil-mektedir. Üç birimli revak kemerleri yuvarlakt›r. Revak kemerlerini tafl›yan dörtsütun, baklava flekilli bafll›klara sahiptir. Kemer aralar› camekanlarla kapat›lm›flt›r.Kare planl› kütüphane mekan›n›n girifli bas›k kemerlidir. Giriflin çerçevesi, ke-meri ve söveleri mermerdendir. Söveler üzerinde palmet, rumi ve lotus motifle-rinden oluflan bir süsleme ile mukarnas dizisine yer verilmifltir. Kütüphaneninüstü bir kubbeyle örtülüdür. Duvarlar üzerinde yer alan pencereler içte de ayn›düzen ve forma sahiptir. Alt s›ra pencerelerinin çerçeveleri mermerdendir. Bat›duvar› üzerinde, dikdörtgen kesitli bir ocak nifli ile dikdörtgen kesitli bir dolapnifli yer almaktad›r. Oca¤›n mermerden yap›lm›fl ön kesiminde, silmelerle olufl-turulmufl üç kartufl yer almaktad›r. Kenardaki köfleli kartufllar›n içinde birer gül-bezek motifi, kartufllar›n birleflti¤i kesimlerde ise palmet, rumi ve lotus motifle-rinden oluflan bitkisel bir süsleme görülmektedir. Güney duvar› üzerinde dik-dörtgen kesitli büyükçe bir dolap nifli ile daha küçük ve üst üste yerlefltirilmifldikdörtgen kesitli üç nifl vard›r. Duvar›n do¤u kesiminde yer alan dikdörtgen fle-killi pencere dolap flekline dönüfltürülmüfltür. Güney kesimde yer alan üstü be-flik tonozla örtülü koridorun dip duvar› üstünde tuvalete girifli sa¤layan bas›kkemerli aç›kl›k bulunmaktad›r.

Ü S K Ü D A R ’ D A K Ü T Ü P H A N E M ‹ M A R ‹ S ‹O S M A N L I D Ö N E M ‹

181

Kütüphanenin infla kitabesi yoktur. Külliyenin “Tekke Kap›s›” olarak adland›r›-lan di¤er avlu girifli üzerindeki kitabesine göre daha önce var olan ve y›k›lmayayüz tutmufl mescidin yerine H.1134 / M.1721-22 tarihinde, Tersane Emini Hac›Ahmed A¤a taraf›ndan cami yapt›r›lm›flt›r.4 H.1139 / M.1727 tarihli bir vakfiye-de kütüphane odas›na fiami Mehmed Efendi marifetiyle elli kitap koyuldu¤u5

belirtildi¤ine göre kütüphane bu tarihten önce mevcuttur. Kütüphane de külli-yenin bir parças› oldu¤una göre kütüphanenin de H.1134 / M.1721-22 tarihindeyap›ld›¤›n› kabul etmek mümkün görünmektedir.

Mirzazade Mehmet Efendi Kütüphanesi

Sultantepe’de, Hacce Hasna Hatun Mahallesi’nde, Servilik Caddesi ile KiriflçiSoka¤›’n›n kavfla¤›ndad›r. Mirzazade fieyhülislam Mehmet Efendi Camisi’ningüneyinde yer alan kütüphane, günümüzde büyük ölçüde y›k›lm›fl durumdad›r.Vak›flar Genel Müdürlü¤ü Arflivi’ndeki rölövesinden yap›n›n dikdörtgen planl›,dar kenar› üzerinde giriflinin yer ald›¤› ve üstünün aynal› manast›r tonozuyla ör-tülü oldu¤u anlafl›lmaktad›r.6

Bugün yap›n›n sadece iki duvar› ayaktad›r. Küçük boyutlu bir yap› olan kütüp-hanenin duvarlar› moloz tafl ve tu¤la ile örülmüfltür. Girifl cephesi ortas›nda yeralan aç›kl›k bas›k kemerlidir. Kemer ve söveleri kesme tafltand›r.Kütüphanenin kitabesi yoktur. Camide harimin bat› duvar› üzerinde as›l› bulu-nan ve saray hocalar›ndan Ahmet Rak›m Efendi taraf›ndan H.1317 / M.1899-1900 tarihinde yeniden yaz›ld›¤› anlafl›lan manzumeye göre cami, fieyhülislamMirzazade Mehmet Efendi taraf›ndan H.1143 / M.1730-31 tarihinde yapt›r›lm›fl-t›r.7 Kütüphane de ayn› tarihte infla edilmifl olmal›d›r.

Hac› Selim A¤a Kütüphanesi

Selami Ali Efendi Caddesi’ndedir. Bitifli¤indeki s›byan mektebi ile birlikte inflaedilmifltir. Mektep, zamanla geniflletme çal›flmalar› s›ras›nda y›k›l›p yerine yeni birbina yap›lm›flt›r.8 Buras› günümüzde Hac› Selim A¤a ‹lkokulu ad›yla kullan›lmak-tad›r. Kütüphane de günümüzde ifllevini sürdüren ender yap›lardand›r. Kütüpha-ne, bir avlu içinde yer almaktad›r. Avluda meflruta binas›, bir çeflme, ve bani ile ai-lesine ait buraya sonradan nakledilmifl küçük bir hazire bulunmaktad›r. Kütüphane, kare planl› bir okuma salonu, büyük bir kemerle buraya aç›lan dik-dörtgen planl› bir kitap deposu ve okuma salonu önünde yer alan üç birimli birrevaktan meydana gelmektedir. Revak› çevreleyen ahflaptan genifl bir saçak bu-lunmaktad›r. Duvarlar› s›val› ve boyal› oldu¤undan yap›n›n infla malzemesi gö-rülememektedir. Kitap deposunun üç cephesi üzerinde dikdörtgen flekilli birerpencere vard›r. Okuma salonunun kuzey ve güney cephesi üzerinde altl› üstlüolarak yerlefltirilmifl üçer pencere görülmektedir. Üst s›radaki pencereler yuvarlak

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

182

kemerlidir ve ortadaki pencere yanlardakine göre daha yüksek tutulmufltur. Alts›ra pencereleri dikdörtgen flekillidir. Bat› cephesi üzerinde ortada yuvarlak ke-merli girifl aç›kl›¤› iki yanda dikdörtgen flekilli birer pencere yer almaktad›r. De-mir parmakl›klara sahip alt s›ra pencerelerinin çerçeveleri mermerden yap›lm›fl-t›r. Bat› cephesi önünde yer alan revak›n zemini avlu zemininden yükseltilmifl-tir. ‹ki basamakla ulafl›lan revak birimleri, dört mermer sütun üzerine oturan yu-varlak kemerlerle birbirinden ayr›lm›flt›r. Birimlerin üstü birer aynal› manast›rtonozuyla örtülüdür. Girifl aç›kl›¤›n›n yuvarlak kemeri iki renkli mermerden yap›lm›flt›r. Kare planl›okuma salonunun üstü, pandantif geçiflli bir kubbeyle örtülüdür. Pencere düze-ni ve formlar› içte de ayn›d›r. Kitap deposu, okuma salonuna büyük bir yuvar-lak kemerle aç›lmaktad›r. Kemerin içi demir parmakl›klarla kapat›lm›flt›r. Kitapdeposuna bir basamakl› merdiven ile ulafl›lmaktad›r. Kitap deposunun zeminiokuma salona göre yüksek tutulmufltur. Kitap deposunun üstü, aynas› büyük tu-tulmufl bir manast›r tonozuyla örtülüdür.Kütüphanenin yuvarlak kemerli girifl aç›kl›¤›n›n üstünde yar ala yan yana üçkartufltan oluflan tek sat›rl›k kitabe sülüsle yaz›lm›flt›r9.Kitabenin transkripsiyonu flu flekildedir:Kâlellahu tebâreke ve te’âla

Ahmediye Kütüphanesi

Ü S K Ü D A R ’ D A K Ü T Ü P H A N E M ‹ M A R ‹ S ‹O S M A N L I D Ö N E M ‹

183

Fihâ kütübün kayyime10

Sadakallâhu’l-azîm Ketebehû OsmanBu kitabeyi Hattat Osman yazm›flt›r.Kütüphanenin avlu girifli üstündeki mermer infla kitabesi, yan yana üçer kartufl-tan oluflan befl sat›rdan meydana gelmektedir. Kitabe ta’likle yaz›lm›flt›r.Kitabenin Latin harfleriyle transkripsiyonu flu flekildedir:1- Cenâb-› umde-i erkân-› devlet mefharü’l-eflbâhSütûde menba’i lûtf u mürüvvet-i zât-› âlî-câhEmîn-i matbah-› fiâhen-flehî Hac› Selim A¤a2- Ki evsâf-› cemîli nâsa olmufl zîver-i efvahFenâ-y› devlet-i pâ-der-rikâb-› dehri derk idübTedarük itdi azm-i menzil-i ukbâya zâd-› râh3- ‹düb ilm-i flerîfe izzet ü erbâb›na ikrâmMükemmel bir kütüb-hâne binâ itdi li-vechi’llâhSigar-› ümmete mekteb kibâr›na kütüb-hâne4- Binâs›na muvaffak oldu ol sâhib-dil-âgâh‹düb her harf-i evrâk-› kitab›nca sevâb ihsân

Mirzazade Efendi Kütüphanesinden geriye kalanlar

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

184

Dü âlemde murâd›n vire Hakk ber-sûret-i dil-hâh5- Duâ-gûne didi itmâm›n›n târihîni TevfîkZihî dârü’l-kütüb ecrin mükemmel eyleye Allah 1196Ketebehu el-fâkir Mehmed Es’adü’l-Yesarî gufire zünûbehufiair Tevfik Efendi’nin kaleme ald›¤› ve Yesari Mehmed Esad Efendi’nin hatt› ileyaz›lm›fl olan kitabesine göre kütüphane ve s›byan mektebi H. 1196 / M.1781-1782 tarihinde Matbah Emini Hac› Selim A¤a taraf›ndan infla ettirilmifltir11. Ki-tabede tarihhem ebcedle hem de rakamla verilmifltir. Ebced hesab›yla da H.1196tarihi ç›kmaktad›r. Ayr›ca Selim A¤a’n›n H. Muharrem 1197 / M. Aral›k 1782 ta-rihli bir de vakfiyesi bulunmaktad›r. Vakfiyesinden kütüphanede ö¤retimin önplanda tutuldu¤u, tayin edilecek üç haf›z-› kütübden ikisinin bu görevlerininyan› s›ra kütüphanede müderrislik yapmalar›n›n flart kofluldu¤u ö¤renilmekte-dir.12

Pertev Pafla Kütüphanesi

Çiçekçi’de T›bbiye Caddesi, Cami Sokak’ta Selimiye Tekkesi ve Camisi’nin av-lusunda yer almaktad›r.13 Günümüzde cami görevlisinin lojman› olarak kulla-n›lmaktad›r.

Pertev Pafla Kütüphanesi

Ü S K Ü D A R ’ D A K Ü T Ü P H A N E M ‹ M A R ‹ S ‹O S M A N L I D Ö N E M ‹

185

Kütüphane, kare planl› bir mekan ve önündeki dikdörtgen planl› geçifl mekan›n-dan meydana gelmektedir. Zeminden yükseltilmifl bir platform üzerine inflaedilmifl olan kütüphanenin duvarlar› boyal› ve s›val› oldu¤undan infla malzeme-si görülememektedir. Yap›n›n üstü, d›fltan iki yöne e¤imli, üstü kiremit kapl› be-flik bir çat›yla örtülmüfltür. Kütüphanenin kuzey ve güney cepheleri üzerinde ikifler, bat› cephesinde üç, do-¤u cephesinde ise bir adet dikdörtgen flekilli pencere vard›r. Bat› duvar›n›n gü-ney kesimindeki pencere günümüzde örülerek kapat›lm›flt›r. Pencereler demirparmakl›klara sahiptir. Güney cephesinin do¤u kesimindeki dikdörtgen flekilliaç›kl›k ile kütüphanenin ön mekan›na girilmektedir. Üstü düz tavanla örtülü bumekan›n bat› duvar› üstündeki bir aç›kl›kla okuma salonuna ulafl›lmaktad›r. Üs-tü aynal› manast›r tonozuyla örtülü kütüphanenin lojman olarak kullan›lmas›nedeniyle içi perde duvarlarla bölümlere ayr›lm›fl ve bir asma kat oluflturulmufl-tur. Yap›n›n günümüze ulaflan bir kitabesi yoktur. H.1252 / M:1836-1837 tarihli vak-fiyesine göre Dahiliye Naz›r› Mehmet Sait Pertev Pafla’n›n, III. Selim taraf›ndaninfla ettirilmifl olan Selimiye Tekkesi’nin etraf›na, dervifl hücreleri, yemekhane,kütüphane yapt›rd›¤› ö¤renilmektedir. Bu dergâh, 13 fiaban 1251 / 4 Aral›k1835’te, II. Mahmud’un da kat›ld›¤› bir törenle aç›lm›flt›r.15 Vakfiyeden zenginbir koleksiyona sahip kütüphanede, oldukça yüksek maaflla iki haf›z-› kütübüngörevlendirildi¤i de anlafl›lmaktad›r15.Sonuç olarak kütüphanenin Mehmet Sait Pertev Pafla taraf›ndan infla ettirildi¤ive 13 fiaban 1251 / 4 Aral›k 1835 tarihinde hizmete aç›ld›¤›n› söylemek müm-kündür.

Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi (Lütfi Bey) Kütüphanesi

Do¤anc›lar’da, Ahmet Çelebi Mahallesi’nde Hüdâyî Mahmud ve Aziz EfendiMektebi sokaklar›n›n bulundu¤u arsada Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi’niniçinde yer almaktad›r. Cami-tevhidhanenin karfl›s›nda bulunan kütüphaneninbat› kesimi bani ve ailesi için türbe olarak planlanm›flt›r.16 Yap› günümüzde,Aziz Mahmud Hüdâyî Vakf› Kurban ve Ba¤›fl Kabul Yeri olarak kullan›lmakta-d›r.Sar›ms› renkli tafllarla infla edilmifl olan dikdörtgen planl› kütüphanenin güneyduvar›n›n türbe olarak ayr›lan bat› kesimi girintilidir. Üstü aynal› manast›r to-nozuyla örtülü yap›, zeminden yükseltilmifl bir platform üzerine infla edilmifltir.Tonoz d›fltan kurflunla kapl›d›r. Kuzey ve bat› cepheleri sa¤›r olan yap›n›n gü-ney ve do¤u cepheleri üzerinde yuvarlak kemerli ikifler pencere yer almaktad›r.Do¤u cephesi üzerindeki pencereler yuvarlak kemerli bir çerçeve içine al›nm›fl-t›r. Pencere aralar›nda ve köflelerde, ikifler adet, iyon bafll›kl› yivli pilastrlar bu-lunmaktad›r. Bafll›klar›n üst k›sm›nda silmelere yer verilmifltir. Silmelerin üstkesiminde pilastrlar daha k›sa tutulmufl ve ortalar›na birer kabartma rozet

186

ifllenmifltir. Pilast›rlar aras›nda kalan üç kartufl içinde yap›n›n kitabesi vard›r.Yuvarlak kemerli girifl aç›kl›¤› güney cephesinin ortas›ndad›r. Yüksekçe bir plat-form üzerine infla edilmifl oldu¤undan girifle dokuz basamakl› bir merdivenleulafl›lmaktad›r. Dikdörtgen planl› kütüphanenin üstü aynal› manast›r tonozuyla örtülüdür. To-noz ve iç duvarlar, çeflitli panolar oluflturalarak kalemifli süslemelerle bezenmifl-tir. Süslemeler bitkisel motiflere sahiptir. Duvarlar üzerindeki aç›kl›klar içte deayn› forma sahiptir. Yap›n›n ahflap do¤ramal› camekanlarla ayr›lm›fl bat› kesimibani ve ailesine ait bir türbe olarak düzenlenmifltir. Girifl cephesinin üst kesimindeki üç kartufl halindeki kitabe ta’likle yaz›lm›flt›r. Kitabenin Latin harfleriyle transkripsiyonu flu flekildedir:Makam-› kurb-i Mahmud’a çün oldu türbe-i infla t›râz-› manevidir ana17 feyz-irahmet-i RahmânO yatd›kça ilâhi necl-i pâkin hânedan›yla muammer eyle devletle bihakk-› sûre-i FurkânDua ile didim tarih-i tam›n Hakk›yâ ben18 deNa’îm-i huldi mesken eyleye Lûtfi Bey’e sübhânFi 27 Muharrem sene 1317Kitâbeye göre kütüphane, Sultan II. Abdülhamid’in a¤alar›ndan Lütfi Bey tara-f›ndan H.27 Muharrem 1317 / M.6 Haziran 1889 tarihinde infla ettirilmifltir.19

Karfl›laflt›rma ve De¤erlendirme

Üsküdar’da mevcut befl kütüphanenin XVIII-XIX. yüzy›llarda infla edildi¤i gö-rülmektedir. Özellikle XVIII. yüzy›l, kütüphane yap›m› ve mimarisi aç›s›ndançeflitlilik sunmaktad›r. Bunda bat›ya aç›l›fl›n etkisi bir gerçektir. Bu dönemdetoplumdaki ilgi alanlar›n›n çeflitlenmesiyle buna yönelik yap›lar›n infla edildi¤ibilinmektedir. Birer vak›f kuruluflu olan kütüphaneler, bir yap›ya bitiflik olarak,bir külliyenin avlusu içinde ve ba¤›ms›z olarak infla edilebildikleri gibi özellik-le XVIII. ve XIX. yüzy›llarda etraf›ndaki meflruta yap›lar›, çeflme, bani ve ailesi-ne ait küçük bir hazirenin bir araya gelmesiyle oluflturulmufl kütüphane mer-kezli küçük külliyeler fleklinde de infla edilmifllerdir. Üsküdar’da infla edilmiflolan befl kütüphaneden Ahmediye Kütüphanesi bir yap›ya bitiflik olarak, di¤erle-ri ise herhangi bir yap›yla organik ba¤› olmaks›z›n ba¤›ms›z olarak infla edilmifl-tir. Bunlardan Hac› Selim A¤a Kütüphanesi sözünü etti¤imiz, kütüphane mer-kezli küçük bir külliye niteli¤indedir. Mirzazade Mehmet Efendi, Pertev Pafla veAziz Mahmut Hüdâyî (Lütfi Bey) Kütüphanesi ise bir külliyenin avlusu içinde ba-¤›ms›z olarak infla edilmifllerdir. Kare planl› okuma salonu ve önündeki üç birimli revaktan meydana gelen Ah-mediye Kütüphanesi’ne benzer plana sahip örnekler aras›nda, ‹stanbul KöprülüKütüphanesi (1661)20, ‹stanbul Amcazade Hüseyin Pafla Kütüphanesi (1755),21

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

187

Akhisar Zeynelzade Hac› Ali Efendi Kütüphanesi (1797-98)22 ve Tire Necip PaflaKütüphanesi (1826-28)23 say›labilir.Dikdörtgen planl› tek mekana sahip Mirzazade Mehmet Efendi Kütüphanesi veAziz Mahmut Hüdâyî (Lütfi Bey) Kütüphanesi’nde mekan hem okuma salonu hemde kitap deposu olarak kullan›lm›flt›r. Aziz Mahmut Hüdâyî (Lütfi Bey) Kütüpha-nesi’nde kütüphanenin bat› kesimi bani ve ailesine ait bir türbe olarak düzenlen-mesi aç›s›ndan farkl›d›r. Dikdörtgen planl› ve üstü aynal› manast›r tonozuyla ör-tülü kütüphanelere örnek olarak Trabzon-Of- Hac› Ahmed Ziyaeddin Efendi Kü-tüphanesi (1867-68),24 ‹stanbul Cabirzade Kütüphanesi25 verilebilir.Kayseri Raflit Efendi Kütüphanesi (1826),26 ‹zmir Salepçio¤lu Ahmet Efendi Kü-tüphanesi (1883-84)27 kare planl› bir okuma salonu ve buna bitiflik bir ön meka-na sahip olan Pertev Pafla Kütüphanesi’ne benzer örneklerdir. Ancak bu kütüp-haneler bir yap›ya bitiflik olarak infla edilmifllerdir.Hac› Selim A¤a Kütüphanesi’nde de¤iflik bir plan flemas› uygulanm›flt›r. Önünde-ki üç birimli revak›, okuma salonu ve buraya aç›lan kitap deposuyla iki mekanl›bir kütüphane örne¤idir. ‹stanbul Halet Efendi Kütüphanesi (1818)28’nde okumasalonu ve kitap deposu dikdörtgen planl› olup birer aynal› manast›r tonozla ör-tülüdür. Kastamonu Ahmet Hicabi Efendi Kütüphanesi (19.yüzy›l›n 2.yar›s›)29 isekare planl› bir okuma salonu ve buraya aç›lan dikdörtgen planl› kitap deposuylaHac› Selim A¤a Kütüphanesi’ne benzemektedir. Genellikle tek mekândan ibaretolan kütüphanelerde, mekân, hem okuma salonu hem de kitap deposu olarak ta-sarlanm›fl ve kullan›lm›flt›r. Türk kütüphane mimarisinde birbirine bitiflik ikimekanl› ba¤›ms›z kütüphanelerin XVIII. yüzy›lda daha yo¤un olmak üzere XVI-II. ve XIX. yüzy›llarda infla edildikleri görülmektedir. Bu örneklerde öndeki bü-yük mekân okuma salonu, arkadaki daha küçük mekân kitap deposudur.Kütüphaneler genellikle hava ak›m›n›n sa¤lanmas› ve nemin kitaplara zarar ver-mesini engellemek amac›yla ya bir platform üzerine, ya tonozlu bir geçit üzerine,ya bir bodrum kat› üzerine ya da zeminleri yerden yükseltilerek infla edilmifller-dir. Ahmediye Kütüphanesi, tonozlu bir alt kat üzerine, Pertev Pafla Kütüphanesiile Aziz Mahmud Hüdâyî (Lütfi Bey) Kütüphanesi bir platform üzerine infla edil-mifllerdir. Hac› Selim A¤a Kütüphanesi’nde ise revak ve okuma salonu zemini av-ludan iki basamakla, kitap deposu zemini ise okuma salonu zemininden yine birbasamakla yükseltilerek yap›lm›flt›r. Büyük k›sm› y›k›lm›fl olan Mirzazade Meh-met Efendi Kütüphanesi’nin de zemini yükseltilmifl olmal›d›r.Üsküdar’da infla edilmifl kütüphanelerden sadece Ahmediye Kütüphanesi’ndedolap nifllerine yer verilmifltir. Di¤er yap›larda muhtemelen sa¤›r tutulmufl du-varlar önünde kitap dolaplar› bulunmaktayd› ve dolay›s›yla kitaplar›n günefl›fl›nlar›ndan korunmas› amac›yla baz› cepheler sa¤›r b›rak›lm›flt›. Ahmediye Kü-tüphanesi, içinde bir oca¤a sahip tek örnektir. Genellikle kütüphanelerde yan-g›n tehlikesine karfl› ocak tercih edilmemifltir. Burada muhtemelen kütüphanegörevlisinin akflamlar› ikamet etti¤i düflünülebilir. Keban Yusuf Ziya Pafla Kü-tüphanesi (1797-98)30 de içinde ocak bulunan ender örneklerdendir.

Ü S K Ü D A R ’ D A K Ü T Ü P H A N E M ‹ M A R ‹ S ‹O S M A N L I D Ö N E M ‹

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

188

Kütüphanelerde ayd›nlatma gün›fl›¤› ile sa¤land›¤›ndan mümkün oldu¤unca ge-nifl ve büyük pencerelere sahip olduklar› görülmektedir. Yang›n ve h›rs›zl›k teh-likesine karfl› pencerelerin demir parmakl›klar› vard›r.Ahmediye Kütüphanesi bir yap›ya bitiflik di¤er dört kütüphane ise ba¤›ms›z ola-rak infla edilmifltir. Hac› Selim A¤a Kütüphanesi okuma salonu ve kitap deposuolmak üzere iki mekana sahip bir yap›d›r. Di¤er dört kütüphanede okuma salo-nu ve kitap deposu tek mekanda toplanm›flt›r. Aziz Mahmud Hüdâyî (Lütfi Bey)Kütüphanesi’nin bat› kesimi türbe olarak düzenlenmifltir. Mirzazade MehmedEfendi Kütüphanesi günümüzde mevcut de¤ildir, sadece duvar kal›nt›lar› vard›r.Üsküdar kütüphaneleri içinde günümüzde de kütüphane ifllevini sürdüren tekyap›, Hac› Selim A¤a Kütüphanesi’dir.

Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi (Lütfi Bey) Kütüphanesinden bir kesit

Ü S K Ü D A R ’ D A K Ü T Ü P H A N E M ‹ M A R ‹ S ‹O S M A N L I D Ö N E M ‹

189

Üsküdar kütüphanelerinin de di¤er kütüphaneler gibi devlet yönetiminde ilerigelen kifliler olan sadrazam, darüssaade a¤as›, fleyhülislam, matbah emini, ter-sane emini gibi kifller taraf›ndan infla ettirildikleri görülmektedir.Sonuç olarak tüm bu özellikleriyle Üsküdar kütüphaneleri, kütüphane mimari-sinin karakteristik özelliklerini tafl›malar›n›n yan› s›ra infla edildikleri döneminmimari özelliklerini de yans›tmalar› bak›m›ndan önemli ve korunmas› gerekenörneklerdir.

D‹PNOTLAR

1 Kütüphaneler konusunda yap›lan çal›flmalar genellikle kütüphanecilik aç›s›ndan ele al›nm›fl olmaklabirlikte mimarl›k ve sanat tarihi aç›s›ndan yap›lan çal›flmalar da mevcuttur. Anadolu’daki kütüphane-lerin mimari ve sanat tarihi aç›s›ndan tan›t›larak de¤erlendirildi¤i taraf›m›zdan yap›lan doktora çal›fl-mas› bu konudaki en kapsaml› çal›flmalardand›r. bk. H.Sibel Çetinkaya, Anadolu’daki Türk Kütüphane-leri, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dal› Doktora Tezi, ‹zmir 2006. ‹s-tanbul kütüphaneleri ile ilgili olarak gerek makale gerek tez olarak haz›rlanm›fl çok say›da çal›flma dik-katimizi çekmektedir. Bunlardan baz›lar›n› flöyle s›ralayabiliriz. B. Ünsal, “Türk-Vakf› ‹stanbul Kütüp-hanelerinin Mimârî Yöntemi”, Vak›flar Dergisi, sy. XVIII (Ankara 1984), s. 95-124; A. Yetiflkin Kubilay,“18 ve 19. Yüzy›l ‹stanbul Vak›f Kütüphaneleri Üzerine Tipolojik Bir De¤erlendirme”, Osmanl› Mimar-l›¤›n›n 7 Yüzy›l› “Uluslarüstü Bir Miras”, ‹stanbul 1999, s.149-153; A. Küçükkalfa, “‹stanbul Vak›f Kü-tüphaneleri”, 3.Vak›f Haftas› Arma¤an›, ‹stanbul Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü, (‹stanbul 1985), (s.51-69);Y. Durbal›, ‹stanbul Kütüphaneleri ve S›byan Mektepleri, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi SanatTarihi Bölümü Mezuniyet Tezi, ‹stanbul 1963; ‹. E. P›narc›ko¤lu, Murad Molla Kütüphane KompleksiRestorasyon Projesi, ‹stanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Restorasyon Anabilim Dal›Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul 1995; H. Dölgen, Kütüphaneler, Mimar Sinan Üniversitesi Fen BilimleriEnstitüsü Bina Bilgisi Program› Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul 1997; A. fiahin, ‹stanbul’daki Osmanl› Dö-nemi Kütüphane Yap›lar› Üzerine Bir Araflt›rma ve Hac› Beflir A¤a Kütüphanesi, Y›ld›z Teknik Üniversi-tesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarl›k Anabilim Dal› Rölöve-Restorasyon Program› Yüksek Lisans Tezi,‹stanbul 1997; A. Yetiflkin Kubilay, XVIII. Ve XIX. Yüzy›l ‹stanbul Kütüphanelerinin Mimarisi, ‹stanbulTeknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Bilim Dal› Doktora Tezi, ‹stanbul 1998.2 Yap›lar kronolojik olarak tan›t›lacak, de¤erlendirme bölümünde tipolojik olarak s›n›fland›r›lacakt›r.3 bk. ‹.Ayd›n Yüksel, “Ahmediye Külliyesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1993, I,136-137.4 bk. B. Ünsal, a.g.m., s.102; ‹.Ayd›n Yüksel, a.g.m., s.136-137; Ö. Soysal, Türk Kütüphanecili¤i, Anka-ra 1999, IV, 402-404; M.N. Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, II, 945. Ayr›ca iki tezde yap›lar›n tan›-t›m› vard›r. bk. A. fiahin, a.g.t., s. 85; A.Yetiflkin Kubilay, a.g.t., katalog no:7; VGM. Abide ve Yap› ‹flleriDairesi ‹stanbul-Üsküdar Ahmediye Külliyesi, Dosya No.34.13.01/1.5 bk. ‹.E. Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi II, Kurulufltan Tanzimat’a Kadar Osmanl› Vak›f Kütüpha-neleri, Ankara 1991, s.82-83.6 VGM Abide ve Yap› ‹flleri Dairesi, ‹stanbul-Üsküdar Sait Efendi Camii ve Kütüphanesi, DosyaNo.34.13.01/23; Restorasyon tasar›s› için bk. B. Ünsal, a.g.m., s.120.7 bk. ‹.H. Konyal›, Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, ‹stanbul 1977, II, 403; M.B. Tanman, “Mir-zazade Camii ve Kütüphanesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, V, 475; M.N. Has-kan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, I, 273-278; a.g.e., II, 947-948; N. Bayraktar, “Üsküdar Kütüphaneleri”,Vak›flar Dergisi, sy. XVI (Ankara 1982), s. 46; A. fiahin, a.g.t., s. 125; A. Yetiflkin Kubilay, a.g.t., katalogno: 8; ‹.E. Erünsal, a.g.e., s. 83; Ö. Soysal, a.g.e., s. 458.8 bk. ‹.H. Konyal›, a.g.e., s. 404-405; M.N. Haskan, a.g.e., II, 949, N. Bayraktar, a.g.m., s. 47; S.H. Karaha-sano¤lu, “Hac› Selim A¤a ve Kütüphanesi”, Tarih ve Toplum, XVIII/107 (‹stanbul-Kas›m 1992), s. 61; H.Koç, “Hac› Selim A¤a Kütüphanesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, III, 478; S.Aypar-Ü. Y›ld›r›m, “Bir Geziden Notlar-‹stanbul, Tekirda¤, Edirne Kütüphaneleri”, Türk Kütüphaneciler

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

190

Derne¤i Bülteni, XVII/1 (Ankara 1968), s. 50; N. Malkoç Öztürkmen, ‹stanbul ve Ankara Kütüphaneleri,Ankara 1957, s.94.9 Kitabelerin yaz›m› ve okunuflu konusunda katk›lar›ndan dolay› Adnan Menderes Üniversitesi TürkDili ve Edebiyat› Bölümü Arfl. Gör. Dr. Ramazan Bardakç›’ya teflekkür ederim.10 Anlam›: “O sahifelerde do¤ru de¤erli kitaplar vard›r.” Beyyine Suresi 98/3. bk. S. Atefl, Kur’an-› Ke-rim Tefsiri, ‹stanbul 1988, VI, 3100.11 Kitabe metni ve bani hakk›nda bilgi için bk. ‹.H.Konyal›, a.g.e., s. 404-407; N. Bayraktar, a.g.m., s. 47-48; M. N. Haskan, a.g.e., II, 949-951, S.H. Karahasano¤lu, a.g.m., s. 59-62; Ö. Soysal, Türk Kütüphane-cili¤i, Ankara 1999, V, 278.12 bk. ‹.E. Erünsal, a.g.e., s. 110.13 bk. M.B. Tanman, “Selimiye Tekkesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, VI, 516.14 bk. Ö.Soysal, Türk Kütüphanecili¤i, Ankara 1998, II, 317; Ö.Soysal, Türk Kütüphanecili¤i, Ankara1999, VI, 71; ‹.E.Erünsal, a.g.e., s. 127; fi. Turan, “Pertev Pafla”, ‹slam Ansiklopedisi, ‹stanbul 1964, IX,556; N. Bayraktar, a.g.m., s.54; M.N. Haskan, a.g.e., II, 948; A. fiahin, a.g.t., s. 286.15 bk. Ö.Soysal, a.g.e., II, ay.s.; ‹.E.Erünsal, a.g.e., ay.s.16 M.B. Tanman, “Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul1993, I, 507; ‹.H. Konyal›, a.g.e., s. 403.17 Kelimede elif harfi düflmüfltür.18 Kelimede “b” harfinin noktas› düflmüfltür.19 M.B. Tanman, a.g.m., s.507; ‹.H. Konyal›, a.g.e., s. 403; Ö. Soysal, a.g.e.,VI, 213; A. fiahin, a.g.t., s.324; A. Yetiflkin Kubilay, a.g.t., katalog no:25. M.N. Haskan kütüphanenin türbe içinde, 1915 tarihindekuruldu¤unu kaynak vermeksizin belirtmektedir. bk. M.N. Haskan, a.g.e., II, 945.20 Plan için bk. B. Ünsal, a.g.m., s.113, plan 1.21 Plan için bk. B. Ünsal, a.g.m., s.121, plan 14.22 Plan için bk. H.Sibel Çetinkaya, a.g.t., flek.84.23 Plan için bk. a.g.t., flek.87.24 Plan için bk. a.g.t., flek.102.25 Plan için bk. A. fiahin, a.g.t., s.350.26 Plan için bk. H.Sibel Çetinkaya, a.g.t., flek.63.27 Plan için bk. a.g.t., flek.69.28 Plan için bk. A. fiahin, a.g.t., s.266.29 Plan için bk. H.Sibel Çetinkaya, a.g.t., flek.104.30 Plan ve bilgi için bk. H.Sibel Çetinkaya, a.g.t., s. 434-443.