Türkiye'nin Çeşitli Bölgelerinden Temin Edilen Bal Örneklerinde Naftalin Aranması ve Miktar Tayini

8/7/2019 Trkiye'nin eitli Blgelerinden Temin Edilen Bal rneklerinde Naftalin Aranmas ve Miktar Tayini

1/83


2/83

ii

NDEK LER

NDEK LER .................................................................................................................ii

KISALTMALAR.............................................................................................................iiiTEEKKR...................................................................................................................... v1. ZET ............................................................................................................................12. SUMMARY.................................................................................................................. 23. GR VE AMA......................................................................................................... 34. GENEL BLGLER ...................................................................................................... 54.1. Naftalinin Fiziksel ve Kimyasal zellikleri .............................................................. 54.2. Naftalinin Kullan m Alanlar .....................................................................................54.3. Naftalinin Absorbsiyonu ve Da l m ........................................................................ 64.4. Naftalinin Metabolizmas ..........................................................................................64.5. Naftalinin Eliminasyonu............................................................................................ 9

4.6. Naftalinin Toksik Etkileri ........................................................................................104.6.1. Akut ve Subakut Toksisite ........................................................................... 124.6.2. Subkronik ve Kronik Toksisite.................................................................... 154.6.3. Naftalin ve Reprodktif Toksisite................................................................164.6.4. Naftalinin Karsinojenik Etkileri................................................................... 164.6.5. Naftalinin Neden Olduu Lipid Peroksidasyonu ve Oksidan Hasar ........... 17

4.7. Naftalinin Tayininde Kullan lan Kimyasal Yntemler............................................ 184.8 Bal n Tarihesi ve Tan m ......................................................................................... 20

4.8.1. Bal n Yap s ................................................................................................. 234.8.2. Trk G da Kodeksi (TGK) Bal Tebliine Gre Balda Bulunmas Gerekenzellikler ...............................................................................................................254.8.3 Balda Yap lan Analizler................................................................................274.8.4 Balda Rastlanan Kirlilikler .......................................................................... 30

4.8.4.1. Kimyasal Kirlilikler ............................................................................... 304.8.4.2. Mikrobiyolojik Kirlilikler ...................................................................... 35

4.9. Bal n nsan Sal A s ndan Kullan m Alanlar ................................................... 364.9.1 Bal n Deri ve Mukoza zerine Etkileri ........................................................ 364.9.2 Bal n Gz zerine Etkileri ...........................................................................374.9.3 Bal n Antibakteriyel Etkileri......................................................................... 384.9.4 Bal n Antioksidan Etkileri ............................................................................ 394.9.5 Bal n Dier T bbi Etkileri............................................................................. 40

5. GERE VE YNTEM............................................................................................... 435.1. Gere........................................................................................................................ 43

5.1.1. Kullan lan Kimyasal Maddeler.................................................................... 435.1.2. zeltiler...................................................................................................... 435.1.3. Alet ve Malzemeler...................................................................................... 43

5. 2. Yntem.................................................................................................................... 446. BULGULAR...............................................................................................................467. TARTIMA VE SONU........................................................................................... 518. KAYNAKLAR ........................................................................................................... 559. ZGEM................................................................................................................ 77


3/83

iii

KISALTMALAR ABD: Amerika Birleik Devletleri

AFB: American foulbrood, Amerikan yavru rklBPA: Bisfenol A

BPF: Bisfenol F

BPF: Brown pigment formation, Kahverengi Pigment OluumuCAP-G: Kloramfenikol-glukroniti

CAP: Kloramfenikol

DAD: Diode array detector, diode dizi detektr

EC: European Community, Avrupa BirliiELISA: Enyzm linked immunosorbent assay

EPA: Environmental Protection Agency, evre Koruma BirliiMRPL: Minimum istenilen performans deeriEU: Eurepean Union, Avrupa BirliiFAO: Food and Agricultural Organization, G da ve Tar m rgt

G6PH: Glikoz-6-fosfat dehidrojenaz

GC: Gaz kromatografisi

GSH: Glutatyon

HCB: Hekzaklorobenzen

HCH: Hekzaklorosiklohekzan

HMF: 5-hidroksimetil-2-furaldehit

IARC: International Agency for Research on Cancer, Uluslararas Kanser Arat rmargt

IHC: International Honey Comission, Uluslar aras Bal Komisyonu

i.p: ntraperitonali.v: ntravenzMRS: Man Ragose Sharp besiyeri

MS: Ktle Spektrometresi

DE: Devletstatistik EnstitsPAH: Polisiklik aromatik hidrokarbon

STP: Streptomisin

TGK: Trk G da Kodeksi


4/83

iv

WHO: World Health Organization, Dnya Sal k rgtYBSK: HPLC, High pressure liquid chromatography, Yksek bas nl s v

kromatografisi


5/83

v

TEEKKR

al mam n her aamas nda bilgi ve tecrbelerinden yararland m, ok deerli

dan man hocam Say n Do. Dr. Glden Zehra Omurtag a, al mam esnas nda ilgi,yard m ve desteklerini grdm ok deerli hocam Farmastik Toksikoloji AnabilimDal Bakan Say n Prof. Dr. Trkan Yurduna, Say n r. Gr. Nuray YktaaFarmastik Toksikoloji Anabilim Dal arat rma grevlilerine ve daima yan mda olansevgili aileme teekkr bir bor bilirim. SA-040/230804 Nolu proje kapsam nda bu arat rmay destekleyen Marmaraniversitesi Bilimsel Arat rma Komisyonu Bakanl na teekkr ederiz.


6/83

1

1. ZET

Trkiye ok zengin bir bitki rts ve farkl iklim kuaklar na sahip olup

ar c l n yayg n olarak yap ld bir lkedir. Pestlerle mcadelede kullan lanpestisitlerin ar c lar taraf ndan yanl ve bilinsiz bir ekilde uygulanmas sonucu balve balmumunda kal nt b rakt bilinmektedir. Kovandan gveleri uzaklat rmak amac yla yap lan naftalin uygulama ilemi sonucu bal naftalinle kontamine olur.Naftalin, uucu zellikte bir hidrokarbon olup genellikle gvelere kar ve tuvaletdeodorantlar olarak, lubrikant ve boya retiminde kullan lmaktad r. Naftalinin oral,

inhalasyon ve dermal yollarla absorbsiyonu insanlarda sistemik toksik etkilere yol

amaktad r. Akcierler ve gzler toksik a dan en ok etkilenen organlard r. Bunlar nd nda dier dokulardan, karacier, beyin ve bbrekte de toksik etkiler grlmektedir.

al mam zda, marketlerden ve pazarlardan temin edilmi bal rneklerindenaftalin, diode dizi detektrl (DAD) yksek bas nl s v kromatografisi (YBSK) ile

tayin edildi. Bu al mada 100 tane bal rneinde naftalin analizi yap ld . Trkiyenineitli blgelerinden temin edilmi toplam 100 rnein 53 tanesi marketlerden, 47

tanesi pazarlardan sat

n al

nd

. Naftalin pheli bir bal rnei gaz kromatografisi-ktle spektrometrisi (GC-MS) ile analiz edildi ve naftalin olduu doruland .lkemiz beslenmesinde ok nemli bir yer tutan ve yurt d na giderek artanmiktarlarda ihra edilen ballar, ayn zamanda ekonomimiz a s ndan da nemlidir. Bu

nedenle besinlerin tm besin zinciri boyunca geirdii aamalarda, naftalinle ve dier kal nt larla kontaminasyonun nlenmesi, hijyen bak m ndan kontrol ve analizlerinin

yap lmas gerekmektedir. Beslenmeyle ilgili yap lacak kal nt al malar sal kl bir toplum kazanmak ve sal kl nesillerin yetimesi bak m ndan byk nem ta r.

Anahtar kelimeler: Naftalin, YBSK, bal, Trkiye


7/83

2

2. SUMMARY

DETERMINATION OF NAPHTHALENE CONCENTRATION BY HPLC

IN HONEY SPECIMENS PROVIDED FROM VARIOUS REGIONS OFTURKEY

Turkey having a wealthy flora with different climate conditions, beekeeping is

widely spread all over the country. Due to wrong and/or unconscious pesticide

treatments against pests generally causes residues in honey and beeswax. Treatment

of naphthalene to beeswax is preferred for removing the moths from the beehive and

as a result of it, honey is contaminated with naphthalene. Naphthalene, a volatile

aromatic hydrocarbon, is widely used in mothballs and toilet bowl deodorants, in theproduction of dyes and lubricants. Naphthalene absorption by oral, inhalation and

dermal contact causes systemic toxic effects for human. The lungs and eyes appear to

be most susceptible to toxicity, although toxic effects can be demonstrated in other

tissues, such as the liver, brain and kidney.

In our study, naphthalene was detected in honey specimens which are

provided from various regions of Turkey using high pressure liquid chromatography

(HPLC) with diode array detector (DAD). In this study, naphthalene analysis wascarried out in 100 honey specimens. Out of 100 specimens 53 of them were

purchased from markets and 47 of them were from street bazaars existing in various

regions of Turkey. Naphthalene-suspicious one honey specimen was analysed and

confirmed by gas chromatography-mass spectrometry (GC-MS). Honey has an

important role in our food chain and in our countrys economy. Therefore,

fooodstuffs are needed to be hygienic controlled and analyzed during food process

and prevent the contamination of naphthalene and other residues. All residue analyses

for the entire food chain have a lot of importance for healthy people and healthy

generation.

Key words: Naphthalene, HPLC, honey, Turkey


8/83

3

3. GR VE AMA Yurdumuz ok zengin bir bitki rts, farkl iklim kuaklar ve uygun bir

ekolojik yap ya sahip olmas bak m ndan ar c l n gelimesine nemli lde katk dabulunmaktad r. Bal ar s ve ar c l k k rsal nfusun geleneksel retim aralar ndan

biridir. Trkiye dnyadaki mevcut ball bitki trlerinin 3/4ne sahip olup, hem

koloni varl hem de bal retimi a s ndan dnyada nemli bir konumdad r (1,http://www.zmo.org, 15.11.2005). Bata bal olmak zere, tm ar rnlerinininsanlara faydal olabilmesi iin hibir yabanc madde ve kal nt iermemesi

gerekmektedir. Ar hastal klar nda, pestlerle mcadelede, ila ve pestisit

uygulamalar n n, ar c lar n yanl uygulamalar n n ve kt niyetle kullan lan kimyasalmaddelerin, bal ve balmumunda kal nt b rakt bildirilmektedir (1, 2).

Bala yabanc madde kar mas nemli ekonomik etkiler ve arzu edilmeyenbeslenme ve organoleptik sonulara yol amas bak m ndan ciddi bir problemdir (3).

Balmumuna naftalin kat lmas , ar c lar n rnlerini zararl bceklerden korumak iin

ar kovanlar nda naftalin kullanmas n n bal ihracat n olumsuz ynde etkilediivurgulanm t r. T.C. Tar m ve Kyileri Bakanl n n Resmi Gazetede ilk kez

yay

nlanan 22.10.2000 tarih ve 24208 say

l

Trk G

da Kodeksi Bal Tebliindedeiiklik yap lm olup 26.7.2003 tarih ve 25180 say l ekline gre balda naftalinbulunmamas na ynelik madde yer alm t r. Trkiyede 1999 y l ndan bu yanaAvrupaya ihra edilen ballarda naftalin kal nt s nedeniyle iade sorunu

yaanmas ndan sonra gerek sal k gerekse ekonomik a dan problem tekiletmesinden dolay konu ciddi olarak gndeme gelmitir. Tar m Bakanl Ar c l k ubesinin May s 2003te yay nlad raporda yer alan uyar lar aras nda, bal gibideerli bir besin maddesinin ila kal nt s bulat r larak zararl hale dntrlmemesigerektii bildirilmitir. thalat lkelerin ballar m zda yapt testler sonucundastandartlar n zerinde eker, insan sal na zararl karsinojen ila veya naftalin gibitoksik madde tespit edilmi ve bu yzden baz ballar lkemize iade edilmitir (2, 4).Naftalin, uucu zellikte bir hidrokarbon olup gvelere kar ve tuvalet deodorantlar olarak, lubrikant ve boya retiminde kullan lmaktad r. Endstride al an iilerdenaftaline mesleki maruziyetler rapor edilmitir (5, 6). ounlukla maruziyet dk dozda kronik inhalasyon, dermal temas veya besin zinciri yolu ile al m eklinde


9/83

4

gereklemektedir. Akcierler ve gzler toksik a dan en ok etkilenen organlard r.Bunlar n d nda dier dokular, karacier, beyin ve bbrekte biyokimyasal a dantoksik etkilere maruz kalm t r (7). EPA (Environmental Protection Agency, evre

Koruma Birlii) naftalini insan karsinojeni olarak C grubuna dahil etmitir (8). evrekirlilii ve mesleki a dan tehlikeli maddelerle ilikili olarak sularda ve k zarm ekmek rneklerinde yap lan al malarda naftalinin tespit edildii bildirilmektedir (9,10). Naftalinin de iinde yer ald polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH)mutajenik ve karsinojenik ajanlar olarak bilinmektir (11).

WHO (World Health Organization, Dnya Sal k rgt), FAO (Food andAgricultural Organization, G da Tar m rgt), Avrupa Birliinin ilgili

komisyonlar , ABDdeki FDA (Food and Drug Administration, Besin vela daresi)gibi kurulular, yapt klar al malarla, tketici sal n n korunmas da dahil, ilakal nt lar n n yol aabilecekleri ekonomik ve sosyal ynl olumsuzluklar n nlenmesi

iin al makta, dier lkelerle birlikteliin salanmas iin aba sarf etmektedirler (1). FAOnun 2003 istatistiklerine gre, 2001de dnya bal retimi 1.264.000 tondur.Bu retimin yakla k %25i uluslararas ticarete kat lmaktad r (12). Devletstatistik Enstits (DE) nden al nan verilere gre 2005 y l na ait lkemizden ihra edilen bal

miktar yakla k 2120 ton ve tutar yakla k 6.5 milyon dolar olup ihracatta ilk beis ras yla Almanya, Fransa, Suudi Arabistan, ABD vengiltere almaktad r. lkemizeithal edilen bal miktar ise yakla k 148 ton ve tutar yakla k 521 bin dolar olupithalatta ilk s ralarda Almanya, Belika, ABD ve Avusturya yer almaktad r. DEnin2004 y l verilerine gre lkemizdeki kovan say s yakla k 4 milyon 400 bin olup balretimi yakla k 74 bin ton olarak bildirilmitir (13).

Bu al man n amac , Trkiyenin eitli blgelerindeki market ve semt

pazarlar

ndan salanan bal rneklerinin naftalin dzeylerini arat

rmak ve ortaya kacak sonulara gre sorunun zm iin nerilerde bulunmakt r. Bunun iin de

toplanan rneklerde naftalin miktar tayini iin yksek bas nl s v kromatografisi

(YBSK=HPLC, High Pressure Liquid Chromatography) kullan lm t r. Naftalininzellikle insan sal zerine zararl etkilerinden korunmak iin ballar n naftalina s ndan analize tabi tutulmas gerekmektedir.


10/83

5

4. GENEL BLGLER

4.1. Naftalinin Fiziksel ve Kimyasal zellikleri

Naftalin (CAS 91-20-3) doal olarak bulunduu petrol ya da kmr katran n ndistilasyonu ve fraksiyonu ile retilen, kimyasal forml C10H8 ve molekl a rl 128.17 olan bisiklik bir aromatik hidrokarbon olup kimyasal yap s ekil 4.1deverilmitir. Saf naftalin beyazd r ve oda s cakl nda kat d r. Suda znmez, 1 g 13ml etanol ya da metanolde, 3.5 ml benzen ya da toluende, 8 ml zeytinya ya daneftya nda, 2 ml kloroform ya da karbon tetraklorrde, 1.2 ml karbon dislfrde

znr. Eterde, hidronaftalinlerde, doymu ve uucu yalarda ok iyi znr. Odas cakl nda uucu olup, erime noktas zerindeki s cakl klarda sblimleir. Erimenoktas 80.2 Cdir (14). Naftalin, yar -uucu poliaromatik hidrokarbonlardan olup

petrol rnlerinde ve onlar n ikincil rnlerinde (yak t yalar , s tma yalar )bulunmaktad r (15). EPA (Environmental Protection Agency, evre Koruma Birlii)taraf ndan naftalin insan karsinojeni olarak C grubuna dahil edilmi olup ayr ca IARC(International Agency for Research on Cancer, Uluslararas Kanser Arat rma

rgt) monograflar nda da yer alm t r (8, 16).

ekil 4.1.Naftalinin kimyasal yap s 4.2. Naftalinin Kullan m Alanlar Ticari ve endstriyel uygulamalarda ve evlerde geni bir kullan m alan olannaftalin, ftalik anhidrit ve antranilik asitlerin, naftollerin, naftil-aminlerin, slfonik

asitin, sentetik resinlerin ve hidronaftalenlerin ara sentezinde kullan lmaktad r. Ftalik

anhidrit; ftalik plastizerlerin, reinelerin, boyalar n ve bcek kovucular n retiminde,

antrakinon, indigo, salisilik asit ve 1-naftil-N-metilkarbamat insektisitlerinin

haz rlanmas nda kullan lmaktad r. Naftalin, antiseptiklerin bileiminde hayvan


11/83

6

yaralar n n y kanmas nda ve kmes hayvanlar nda biti kontrol alt na almak amac yla

d ardan uygulanmaktad r (6, 17-21).

4.3. Naftalinin Absorbsiyonu ve Da l m

Naftaline maruziyet ounlukla dk dozda kronik inhalasyon, dermal temasveya besin zinciri yolu ile al m eklinde gereklemektedir. Akcierler ve gzler toksik a dan en ok etkilenen organlard r. Bunlar n d nda dier dokular, karacier,beyin ve bbrekte biyokimyasal a dan toksik etkilere maruz kalm t r. Naftalininoral, inhalasyon ve dermal yollarla absorbsiyonu insanlarda sistemik toksik etkilere

yol amaktad r (7). Naftalinin g da iinde al m yerine yadaki zeltisinde ya da

suyla al m nda oral absorbsiyonu artar (22). Absorbe edilen naftalin ve/veyametabolitlerinin tm vcuda kan yoluyla da ld bildirilmitir. nsanlardaki dokuda l m ile ilgili veri ok s n rl d r. Oral ve i.p. hayvan al malar naftalinin farkl dokulara da ld n gstermitir. 31 gn boyunca radyoaktif iaretli naftalin dozlar verilen domuzlarda, akcierde 0.15, karacierde 0.11, kalpte 0.11, bbrekte 0.09,dalakta 0.09, yada 0.03 radyoaktivite tespit edilmitir (birimler % doz/g doku10 3dr). Domuzlarda adipz dokudaki naftalin miktar zamanla deiir. 0.123

mg/kg tek doz uygulamadan 24 saat sonra adipz doku en yksek konsantrasyonasahip dokudur. Tavuklar iin bbrekte 2.40, akcierde 1.24, karacierde 0.74, dalakta0.71, kalpte 0.44, yada 0.37 radyoaktivite ve inekte ise karacierde 0.006, kalpte0.004, dalakta 0.004, akcierde 0.003, bbrekte 0.002 ve yada 0.001 radyoaktivitetespit edilmitir (21). Farede radyoaktif iaretli naftalinin i.p. enjeksiyonuradyoaktivitenin doku makromolekllerine kovalent balanmas ilesonulanmaktad r. Enjeksiyondan 2-4 saat sonra maksimuma erien dzeyler iin, en

yksek balanma akcierde, karacierde ve bbrekte olmutur (23, 24). 4.4. Naftalinin Metabolizmas

Naftalinin neden olduu toksik belirtiler naftalinin hidroksillenmi rnleriolan 1-naftol, 2-naftol ve 1,2-dihidroksinaftaline dnmesi ya da 1,2- ve 1,4naftokinonlara dnmesi ile ortaya kmaktad r (6, 25). Domuzlar, tavuklar veinekler zerinde yap lan bir arat rmada 31 gnlk oral naftalin maruziyeti sonras nda


12/83

7

akcier, karacier, bbrek, kalp ve dalakta yksek konsantrasyonlarda naftalin ya dametabolitleri bulunmu olup ayr ca ineklerin stnde ve tavuk yumurtalar n nsar lar nda da saptanm t r (23, 26).

Naftalinin memelilerdeki metabolik yolu birinci basamakta sitokrom P-450monooksijenaz sistemi taraf ndan 2-naftalin 1,2-oksit enantiyomerlerinin oluumueklindedir. Bu ara bileikler ayr ca epoksit hidrolaz ile dihidrodiollere metabolizeolurlar, nonenzimatik dzenleme ile de 1-naftole dnrler. Bunlar makromolekllere kovalent ba ile balan rlar veya glutatyon S-transferaz ileglutatyon konjugatlar n olutururlar (5).

Naftalinin memeli sistemlerindekiin vivo ve in vitro metabolizmas kapsaml

olarak al lm t r (27-32). nsan karacier mikrozomlar nda oluan ana stabilmetabolitin 1-naftol ve naftalin-1,2-dihidrodiol olduu gsterilmitir (33). Naftalinmetabolizmas n n ilk basama oksidatiftir ve mikrozomda P-450 monooksijenazlar ile katalize edilerek elektrofilik bir epoksit ara rn olan 1,2-naftalin oksit meydana

gelmektedir. 1,2-naftalin oksitin ilk izolasyonu Jerina ve ark. (34) taraf ndan

yap lm t r. Memeli organlar nda en fazla sitokrom P-450 aktivitesi geneldekaracierde olmas na ramen naftalinin dier organlarda da metabolize olduu

gsterilmitir (27, 28, 31). Naftoller ayr ca enzimatik olarak epoksit hidrolaz ile trans-1,2-dihidro-dihidroksinaftaline de hidrate olabilirler. Naftalin-1,2-dihidrodiol,

katekol redktaz taraf ndan 1,2-naftalindiole dnebilir. 1,2-naftalindiol de 1,2-naftakinon ve hidrojen perokside okside olur ve/veya 1,2-naftalindiol, 1,4-

naftalindiole dnerek 1,4-naftakinon meydana gelir. Son naftakinon ayn zamanda1-naftolden de meydana gelebilir. 1-naftol, 1,2-naftakinon ve 1,4-naftakinon

metabolitlerinin mononkleer lkositlere direkt olarak toksik etkili olduu ve

glutatyonu kontrol seviyelerinin %1i kadar tkettii bildirilmitir. Her iki kinonun dainsan lenfositlerine genotoksik olduu bildirilmitir. Buna kar l k naftalinin primer metaboliti olan 1,2-epoksidin sitotoksik ve genotoksik olmad ve glutatyonutketmedii bildirilmitir. Bu verilere dayand r larak naftalin sitotoksisitesi naftalin-1,2-epoksitden oluanlar n yerine 1-naftolden oluan kinonlarla ilikilendirilmitir (21, 35). Bir al mada farelerde ve s anlarda i.v. ve inhalasyon yolu ile uygulanannaftalinin farmakokinetii fizyolojik olarak incelenmitir. Naftalinin naftalin okside


13/83


14/83

9

ncelikle metabolize olduu organlar karacier ve akcierdir. Tek ba na anabileiin dokulardaki dozimetrisi bu kimyasal bileiin neden dii farelerinakcierinde karsinojenik etkide olup s an akcierinde olmad n

a klayamamaktad r. Fakat sonular akcier zerine toksik etkiden hangimetabolitlerin sorumlu olduunu gstermektedir (5). Naftalinin metabolizmas ekil4.2.de gsterilmitir (28).

Naftalin, EPA taraf ndan ncelikli kirletici maddeler grubunda listelenmi evresel bir kontaminantt r. Yak n zamanda yap lan al malar murine Clara hcresitotoksikant naftalinden metabolize olan reaktif metabolitlerin glutatyonu tkettiiniveya yeterli miktarda glutatyonun yokluunda doku makromolekllerine kovalent

bala baland n gstermektedir (6).

4.5. Naftalinin Eliminasyonu

Absorbe edilen naftalinin ou, metabolitlerieklinde idrarla elimine edilir veaz bir miktarda feeste bulunur (21). Radyoaktif olarak iaretlenmi naftalinins anlara oral olarak uygulanmas n takiben, 24 saat iinde %77-93 radyoaktivite

idrarda ve %6-7 feeste bulunmutur (23, 36). 1-Naftol, glukronil transferazarac l yla glukronik asit ile konjugasyona tabi tutulur; glukronid konjugat ,naftalinin nemli bir riner metabolitidir. Radyoaktif iaretlenmi naftalininuygulanmas sonras nda kemirgenlerde riner radyoaktivitenin %12sinin glukronid

konjugat olduu bildirilmitir (37). 1-naftol, naftokinonlara da metabolize olabilir.Naftokinonlar n hcresel makromolekllere kovalent olarak baland ve oksidanhasar meydana getirdii ve potansiyel olarak sitotoksisite oluturabileceibildirilmitir (27, 28, 31, 32). 18 ayl k bir bebein idrar nda naftalinin a zdanal m ndan yakla k 9 gn sonra alfa-naftol, beta-naftol, 1,2-naftakinon ve 1,4-naftakinon bulunmu fakat naftalin bulunmam t r. 1,4-naftakinon haricindeki bumetabolitler, maruziyeti takiben 13. gn hala saptanabilmi fakat 17. gnsaptanmam t r (38). Epoksit bir kez olutuunda, naftollerin (1-naftol bask n olmak zere) olumas n spontan olarak yeniden dzenleyebilir ve sonra konjugatlar oluturmak iin enzimatik reaksiyonlar yoluyla glukronik asit ya da sulfirik asitlekonjuge olur. Epoksitler enzimatik olarak (glutatyon-S-transferaz) glutatyon ile


15/83

10

konjuge olabilirler, sonuta glutamil ya da glisin art klar kayb yla tiyoeterler olarak

bilinen eitli sistein konjugat trevlerini olutururlar. Naftalin glutatyon konjugatlar idrar ve safradan itrah edilmeden nce premerkaptrik asit ve merkaptrik asitlere

katabolize olmaktad r (21). Fare ve s anlarda premerkaptrik asit ve merkaptrik asitlerin idrar yolu ile itrah bal ca at l m yoludur (37, 39). Bununla beraber oralnaftalin uygulanm rhesus maymunlar n n ve empanzelerin idrar nda tiyoeter itrah olmam t r, bu durum insan olmayan primatlarda nemli miktarda glutatyonkonjugasyonu meydana gelmediini gstermektedir (40). 500 mg naftalini oral olarak alan bir insan n idrar nda eser miktarda merkaptrik asit saptanm t r (41). Glutatyon konjugatlar n n oluumundaki belirgin fark n primatlarda naftalin epoksit

oluunun kemirgenlere gre azalan oranlar na (rn. azalm sitokrom P-450 oksijenazaktivitesi) ya da naftalin dihidrodiol oluumunun artan h z na (rn. artm epoksithidrolaz aktivitesi) bal olabilecei bildirilmitir (40). Naftalinin a zdan al m ndan4 gn sonra hastalar n idrar nda naftol saptand ; 5. gnde de giderek azalanmiktarlarda bulunduu ve daha sonra ise hi bulunmad bildirilmitir (42).

4.6. Naftalinin Toksik Etkileri

Naftalinin ii sal ve i gvenlii ynnden havadaki s n r deeri 10 ppm

(50 mg/m3)dir (43, 44). Naftalin maruziyetinin insanlarda ve deney hayvanlar ndabroniyal hasar (7, 24, 45), katarakt (7, 46, 47), hemolitik anemi (24, 42, 46, 48),letarji ve kanser (21) geliimi ile sonuland bildirilmitir. Naftalinin et diyetinekar t r lm oral al m n takiben kpeklerde hemolitik anemi gelitii rapor edilmitir (42). Yenilebilir yengece (Scylla serrata ) naftalin uygulanmas sonucunda kontrol

grubu ile kar lat r ld nda test rneklerindeki toplam protein, DNA ve RNA,serbest eker, glikojen, proteine bal ekerler, ntral yalar, glikolipid vefosfolipidlerin dzeyinde kapsaml bir azalma tespit edilmitir. Benzer bir biimdehepatopankreas ve yumurtal ktaki iaretli enzimlerin tmnde azalma gzlenmitir.Dier taraftan hemolenfteki iaretli enzimlerin aktivitelerinin artt bildirilmitir (15). al malar doz, uygulama yolu ve trlere bal olarak naftalinin toksik etkilerinin ortaya kabileceini gstermitir (7).


16/83

11

Naftalinin Gz zerine Toksik EtkileriNaftalinin retinotoksik etkisi, naftalin buhar n n sistemik absorbsiyonu

sonucunda katarakta neden olmaktad r. Tavanlar n naftalini oral olarak 1 g/kg/gn

almas sonucunda lentikler deiimler, lensin periferal k sm nda ikinlikler (kabart lar) gzlenmektedir. 2 hafta iinde lensin tamam nda katarakt oluumugereklemektedir. 2 haftan n sonunda epitelyumda hcre kopyalanmas , nkleer dejenerasyon, normal ve anormal mitozisler grlmektedir. Hayvanda naftalinin

neden olduu katarakt evreleri insandaki yal l k katarakt geliimine benzemektedir.Koenzimler, enzimler ve 1,2-naftokinonlar aras ndaki reaksiyonlar lensteki

potansiyel oksidasyon/redksiyon olaylar nda deimelere ve anormal metabolik

reaksiyonlara neden olmaktad r. Tek ba na veya kombinasyoneklinde hcrede zarar ve sonucunda katarakt oluumu gzlenmektedir (49). Naftalin gze d ar dan direktkontamine olduunda kk apta rahats zl k meydana getirmektedir. Ciddiintraokler etkiler sistemik uygulanma sonucunda gereklemektedir. Genel olarak antiseptik ve antelmentik etkisinden tr uygulanmaktad r. Sistemik olarak

inhalasyon, sindirim yoluyla veya deriden absorbe olmaeklinde zehirlenmede; midebulant s , kusma, akut hemolize bal hematri, hemolitik anemi, karacier hasar ,

konvlsiyon ve koma meydana gelmektedir. Naftalinin metabolizmas vemetabolitlerinin gz zerindeki toksisitesi tavanlarda al lm t r. Tavandaenzimatik ve oksidasyon yoluyla 1,2-naftokinonlar n olutuu ve bunlar nkatarakttan sorumlu metabolit olduu gsterilmitir. Naftalinin kendi veya metabolik rnleri kan ak m yoluyla gz a p, lense etki etmekte ve bylece onun btnlk vesaydaml na engel olmaktad r. Gzde 1,2-dihidroksi naftalinin toksikasyonu ilemeydana gelen naftakinon, lensin birok ieriine etki etmekte ve dejeneratif

deimelere yol amaktad

r. Ayn

zamanda naftakinon aqueous ve vitreous humars daaskorbik asidin oksidasyonunu katalizler, sonutaeffaf olmayan vitreousoluumunun gzlenmesine neden olmaktad r (50). Bir al mada s anlarda naftalininneden olduu katarakt modeli gelitirilmitir (51). Naftalin maruziyeti sonucundainsanlarda ve kpeklerde anemi, farelerde karacier dokular nda ciddi nekrozlarasebep olmaktad r. Naftalin tavan, fare ve s anlar n okuler lenslerinde kataraktoluumuna neden olmaktad r (52).


17/83

12

Tavanlar n midelerine tp takmak yoluyla naftalin (1g/kg) verilmi ve yap lanin vivo al mada yar dan fazla tavan n retinas nda dejenerasyon ve lenslerindedonuk lekeler olutuu grlmtr. Gz dokusundan al nan paralar incelendiinde

gz ii s v s n n ve lenslerin yanmas ve rengin koyulamas , retinada kristallerinolumas , gz ii s v s ndaki askorbik asit konsantrasyonunun azalmas gibi durumlar tespit edilmitir. Naftalin intestinal enfeksiyonda tedavi amal kullan lm t r ve bumedikal kullan ma bal olarak bir adet katarakt oluumu vakas tespit edilmitir.Naftalin 4 g/kg dozda tavanlara verilmi 12-14 saat sonra lenslerinde oluankabar kl k llm, lens epitelyumunda histolojik a dan normal olmayan oluumlar gzlemlenmitir. Naftalinin enzimatiksel olarak 1,2-dihidroksinaftaline

dnmesiyle balant l olarak gzde oluan deimelerden bu ajan n sorumlu olduubelirtilmitir. Lenslerde koyulama ile intraokler s v da sar renk oluumu s kl klarapor edilmektedir. Havadan maruziyetle birlikte gzde oluan diseksiyon sresincebu renk artan bir ekilde grlmektedir (53). Naftalinin neden olduu katarakt,yal l k katarakt na benzerliinden dolay yayg n bir ekilde arat r lmaktad r. Boyave kimya fabrikalar nda al anlarda naftalinin neden olduu katarakt tan mlanm t r.

3-metilkolantren veya -naftaflavon ile birlikte gnlk oral dozlarda uygulanan

asetaminofen veya naftalinin (60-120 mg/kg/gn) C57BL/6N s anlar nda kataraktaneden olduu ayn uygulaman n DBA/2N s anlar nda katarakta neden olmad saptanm t r. Kataraktojenik etkinin sadece naftalinden deil ayn zamanda naftalen-1,2-dihidrodiolden oluan 1,2- naftokinondan ileri geldii iddia edilmitir.Naftalinin, fenol ve reaktif arenoksitinin glukronit, slfat ve GSH ile konjugasyon

yapt bilinmektedir (54).

4.6.1. Akut ve Subakut Toksisite nsan Naftalin ieren gve kovucular n birok insanda yan etkiler gsterdii bildirilmitir.Kazaen ya da oral al m sonras nda en ok gzlenen yan etki hemoglobin ve

hematokrit deerlerinde azalma, retiklosit say s nda azalma, Heinz cisimciklerininvarl ve serum bilirubin deerlerinde artma ile ilikilendirilen akut hemolitik anemidir (24, 42, 46, 48, 55). Naftalin, Glikoz-6-fosfat dehidrogenaz (G6PD)


18/83

13

eksiklii olanlarda fatal hemolize neden olmaktad r. Naftalin zehirlenmesindehematolojik, renal ve nrolojik sistemler ounlukla etkilenmektedir. G6PD eksikliiolan 83 ya ndaki bayan n intihar amal naftalini oral yoldan almas yla ilgili bir

vakada ciddi hemolitik anemi ve akut oligurik renal yetmezlik gelimitir. Oralal mdan 24 saat iinde naftalinin en potent trevi olan-naftol hemoliz meydanagetirmektedir. G6PD eksiklii olanlar naftalin metabolitlerinin hemolitik etkilerinedaha hassast rlar; akut intravaskler hemoliz 3 gn ierisinde gereklemektedir.Oligurik renal yetmezlikten dolay dehidrasyon ve hemoglobinri gelimektedir.Nrolojik komplikasyonlardan dolay serebral anoksi 3-4 gn ierisinde

olumaktad r. Naftalin ile intihara teebbs vakas nda mikroanjiopatik hemolitik

anemi, akut renal yetmezlik, koma ve takibinde etkili bir tedavi uygulanmas naramen sekizinci gn lmle sonulanm t r (56). Naftalinden meydana gelenlmlerin ounun oral yolla al m sonucu olduu bildirilmitir (57, 58). 5 g naftalinioral yoldan alan bir yetikinde ise bilateral katarakt ve krlk bildirilmitir (21, 59).G6PD enzimi eksikliine sahip bireylerde naftalin maruziyeti sonras zelliklehemolitik anemi oluabilir. G6PD, okside glutatyonun indirgenmesi iin gerekliNADPHi salanmas bak m ndan nem ta r:

G6PD eksikliinda, yukar da belirtilen ikinci reaksiyon normal h zdaoluamayaca ndan yeterli miktarda NADPH salanamayacakt r (60). Naftaline akutoral maruziyet sonras dier oluan etkilerin; gastrointestinal bozukluklar (bulant ,kusma, kar n ar s ve diyare), renal etkiler (artm kreatinin ve kan re azotu,hematri, tbler nekroz ve renal yetmezlik), nrolojik etkiler (konfzyon (14, 23),

letarji, ba dnmesi, kas seirmesi, konvlsiyonlar, serebral dem ve koma), hepatik etkiler (sar l k, hepatomegali, ykselen serum enzim dzeyleri) ve okler etkiler

(s n rl grsel alan, optik atrofi ve bilateral katarakt) olduu bildirilmitir (23). 4 gnaftalini oral yolla alan 12 ya ndaki bir erkekte 20 saat sonra hematri, anemi,huzursuzluk ve karacierde byme bildirilmitir (61). Naftalin ile muamele edilmi

GSSG + NADP ++ GSSGredktaz

2 GSH + NADP +H+

Glukoz-6-fosfat + +NADP G6P-D 6-fosfoglukonik asit + NADPH


19/83

14

materyalin yak n nda bulunarak inhalasyon yolu ile naftaline maruz kalm 21 kk ocuk aras nda akut hemolitik anemi rapor edilmitir (62). Gve kovucuyu kazasonucu oral olarak alm 17 ya ndaki bir erkekte gastrointestinal kanama, hematri

ve koma, be gn sonrada lm meydana geldii rapor edilmitir. G6PD eksikliibulunan 10 ocuktan 8inde kernikterus tespit edilmi, iki ocuk lmtr (58). 30adet gve kovucuyu oral olarak alm 30 ya ndaki bir kad nda da 5 gn sonra lmbildirilmitir (57). Evlerinde, gve kovucu olarak kullan lan naftaline maruz kalankiilerde bulant , kusma, abdominal ar ve anemi rapor edilmitir. Olay n meydanagelmesinden sonra test edilen evde havadaki naftalin konsantrasyonunun 20 ppb (105

g/m3) olduu bildirilmitir (63). Bir ocuun yakla k 5 g naftalini al m ndan 1 saat

sonra lmesi zerine yap lan otopside, kandaki naftalin deeri 0.55 ppm (mg/l) olarak bulunmu, konjestiyon, dem, akcierlerde hemoraji, karacierin histopatolojisisonucunda polimorfonkleer lkositlerde ve lenfositlerde infiltrasyon gsterilmitir (64). 40 ya n alt ndaki 9 erkekten 5inde i yerinde naftalin buhar na maruziyetsonucu katarakt olutuu bildirilmitir (53).

Naftalini a z yolundan alan bir kii 6 saat iinde hastaneye yetitirilmisegastrik boaltman n (kusturma ya da gastrik lavaj) yararl olabilecei bildirilmektedir.

Daha sonra aktif kmr uygulamas yap l r. 2-3 gn sreyle st ve yal yiyecekler verilmemelidir. Methemoglobinemiekillenmise metilen mavisi (G6PD yetersizliiolanlar hari) ile tedavi edilir. Daha sonra semptomatik tedavi yap l r. Koma

durumunda entbasyon ve yapay solunuma bavurulur. Konvlsiyonlara kar abuk etkili barbitratlar ya da benzodiazepinler uygulan r (43).

Hayvan

Erkek ve dii s anlar iin oral LD50 deerlerinin s ras yla 2200 ve 2400

mg/kg (65), erkek ve dii fareler iin ise s ras yla 533 ve 710 mg/kg (66) olduubildirilmitir. Naftalinin et diyetine kar t r lm oral al m n takiben kpeklerdehemolitik anemi gelitii rapor edilmitir (42). Oral dozda 50 mg/kg naftalins anlarda Clara hcresi zerinde toksik etkiler oluturmutur (5). 200 mg/kg dozdai.p. olarak naftalin uygulanm farelerde 24 saat sonra ncelikle siliyer olmayanbroniyal Clara hcreleri zerinde, ikinci olarak da broniyal siliyer hcrelerde


20/83

15

pulmoner hasar tespit edildii bildirilmitir (45). Daha yksek dozlar n bbreinproksimal tbl hcrelerinde hasara neden olduu ve s anlar n farelere oranla organhasar na kar daha dayan kl olduu rapor edilmitir (7).

4.6.2. Subkronik ve Kronik Toksisite

nsan

Naftalin cilt, gz mukozas ve hava yollar iin iritand r. Perktan ve solunum

yollar ndan iyi absorbe olur. Cilde temaslarda ve/veya uzun sreli inhalasyonlarda

sistemik zehirlenmeler ve optik nevrit oluabilmektedir (43). Naftalin-izopropil alkol

kar

m

n

n tekrarlanan oral al

m

nda 50 vakada zehirlenme bildirilmitir (67). Boyaretim yerinde al an, be y la kadar naftalin duman na ya da tozuna maruz kalm 21 iiden 8inin gzlerinde katarakt ve minik opasite olduu bildirilmitir (68). idolay s yla naftaline maruz kalm 44 ya ndaki bir erkekte katarakt ve retinalhemoraji, bir al ma arkada nda ise koryoretinit gelitii bildirilmitir (21, 69).Uzun sre naftaline maruz kal nmas sonucunda ba ar s , bulant , ortoerjik vealerjik dermatoz, gz ve solunum yolu iritasyonu, optik nevrit ve katarakt oluabildiibildirilmektedir (43).

Hayvan

Bir subkronik oral toksisite al mas nda, 10 erkek ve 10 dii F344 s anlara0, 25, 50, 100, 200 ya da 400 mg/kg, 5 gn/hafta dozlar nda 13 hafta boyunca m s r

ya iinde naftalin gavaj yoluyla verilmitir. 400 mg/kg dozunda uygulama yap laniki erkek s an son hafta lm ve her iki cinsiyetten s anlarda da diyare, letarji,kamburlama ve tylerinde sertleme bildirilmitir. 200 mg/kg doz uygulanan erkek s anlar n ve 100 mg/kg doz uygulanan dii s anlar n vcut a rl klar nda %10danfazla azalma gzlendii, 200 mg/kg doza tabi tutulan 2/10 erkek s an n bbreindefokal kortikal lenfositik infiltrasyon ve fokal tbler dejenerasyon ayr ca 400 mg/kg

doza tabi tutulan 1/10 erkek s an n bbreinde difze renal dejenerasyonbildirilmitir (23, 70). Naftalinin oral olarak subkronik al m sonras nda tavan, s anve farelerde katarakt meydana geldii rapor edilmitir (21). 102 gn sresinces anlarda yap lan bir al mada naftalinin neden olduu katarakt modeli


21/83

16

gelitirilmitir (71). Bununla beraber naftalinin metabolitleri olan 1-naftol, 1,2-

naftakinon ve 1,4-naftakinonun naftalinden daha fazla kataraktojenik olduu

gsterilmitir (28, 71). Stten yeni kesilen ve cinsiyetleri henz belli olmayan 5

sana da iki ay boyunca diyetinde %2 naftalin verilmesi sonucu hafif kataraktgeliimi rapor edilmitir (23, 72). 6 adet erkek kahverengi-Norve sanna ve 6 adeterkek Sprague-Dawley sanna 6 hafta boyunca hergn likid parafin iinde 1 g/kg

dozunda naftalinin gavaj yoluyla verilmesiyle tm sanlarda katarakt gelitii ve

gelime hznn soylara gre farkl olduu rapor edilmitir (73). 3-28 gn boyunca her

gn 1 g/kg dozunda oral olarak naftalin verilen tavanlarda katarakt olutuu

bildirilmitir (53, 74, 75). Naftalinin mineral ya iinde 1 g/kg dozunda 28 gne

kadar gavaj ile pigmentli sanlarda ve albino sanlarda lens opasifikasyonu ve 4haftaya kadar soy ayr m olmakszn katarakt oluumu rapor edilmitir (31).

4.6.3. Naftalin ve Reprodktif Toksisite

Naftalinin son trimesterde hamile kadnlar taraf ndan kaza sonucu oral

ve/veya inhalasyon ile alnmas bebeklerde hemolitik anemiye neden olmutur (23,

76). Naftalinin plasental bariyeri getii ve fets zerinde toksik etki oluturduubildirilmitir (43).

4.6.4. Naftalinin Karsinojenik Etkileri

leri dolaysyla naftaline inhalasyon yolu ile maruz kalm iilerde larenks

karsinomlar veya pilor ve ekum neoplazmalar gelitii bildirilmitir (22, 77-79).

Buna ramen bu almann, kontroll olmamasndan, maruziyet seviyeleri belli

olmamas

ndan ve kiilerin dier karsinojenleri de ieren bir kompleks kar

ma maruzkalmalar ndan dolay yeterli grlmedii bildirilmitir. Naftalin, EPA taraf ndan

muhtemel insan karsinojeni olarak C grubuna dahil edilmitir (77, 78). 2001 Ocak

aynda Ulusal Toksikoloji Program (National Toxicology Program) taraf ndan

yaynlanan 2000 y lnda yaplm bir alma olan naftalin zerine iki-senelik rodent

kimyasal gvenlik testi almasnda, insanlarda ana maruziyet yolu olan inhalasyon

ile naftaline maruz kalan erkek ve dii sanlarda naftalinin kansere neden olduuna

ilikin ak kant bulunduu rapor edilmitir; 49 erkek ve 49 dii sandan oluan


22/83

17

gruplar 0, 10, 30, ya da 60 ppm konsantrasyonlar nda naftaline 6 sa/gn, 5 gn/hafta,

105 hafta inhalasyon yolu ile maruz kalmlardr (17).

4.6.5. Naftalinin Neden Olduu Lipid Peroksidasyonu ve Oksidan Hasar

Naftalinin toksik etki mekanizmasnn, reaktif oksijen trleri retimi ve

oksidan hasar da kapsad ve bu durumun zaman ve doza bal olarak farelerin baz

dokular na aka zarar verdii bildirilmitir (71). Naftalinin toksisitesinin, P-450sitokromlar ndaki faz I metabolizmas ile oluan serbest oksijen radikallerin retimi

ve metaboliti 1,2 naftakinonun reaksiyonu ile meydana gelen oksidan hasara bal

olduu bildirilmitir (28, 80-82). Birok almada, naftalin toksisitesinin, speroksit

ve hidroksil radikali gibi aktif oksijen trlerinin olumas , GSH azalmas , lipid

peroksidasyonu (39, 83, 84) ve DNA fragmentasyonu gibi deiikliklerle kan tlanan

oksidan hasar ile meydana kabilecei bildirilmitir (7, 18, 19, 24, 48). Naftalinin

kinon metabolitlerinin lipid peroksidasyonuna neden olduu bilinmektedir (19).

Naftalinin albino san karacierindeki lipid peroksidasyonunda artmaya ve karacier

arlnda azalmaya neden olduu bildirilmitir (83, 85). 1 g/kg/vc.a. gnlk

dozunda naftalin uygulanan Wistar sanlarda ilk uygulamadan 4 gn sonra serum

lipid peroksit dzeyinin ykseldii ve 7. gn maksimum dzeye eritii bildirilmitir.Bu durumun karacierdeki lipid peroksidasyonuna bal olabilecei rapor edilmitir.

Naftalin uygulanm sanlar n lenslerinde glutatyon miktar nn 4. gn azald

bildirilmitir. Sonular albino sanlarda lipid peroksitlerinin artarak katarakt

geliiminde rol oynayabileceini gstermitir (18, 83). i.p. olarak naftalin uygulanm

farelerin akcierlerindeki lipid peroksidasyonlar nda bir deiiklik gzlenmedii de

bildirilmitir (45). Naftalinin sitolitik akut hepatite neden olabilecei ve lipid

peroksidasyonun hepatik nekroz olumasnda rol oynayabilecei bildirilmitir (43).200 mg/kg dozda i.p. olarak naftalin uygulanm farelerde 24 saat sonra pulmoner

hasar (ncelikle siliyer olmayan broniyal Clara hcreleri zerinde, ikinci olarak

broniyal siliyer hcrelerde) tespit edildii bildirilmitir (45).

Sann karacier ve beyin dokular nda bulunan naftalinin toksisitesindep53

tmr suprese edici genin rol zerine almalar yap lmtr. almada p53-

eksiklii olan sanlara verilen naftalinin, C57BL/6Ntac sanlara gre karacier lipid


23/83

18

peroksidasyonunun 1.3-1.8 kat daha fazla ve beyindeki lipid peroksidasyonunun ise

1.4-1.9 kat daha fazla artmasna neden olduu bildirilmitir (86). 200-600 mg/kg

dozda i.p. olarak naftalin uygulanm farelerde doza baml olarak broniyal blgede

(Clara hcrelerinde) anormallikler tespit edilmitir. 100mg/kg dozda i.p. uygulamayapldnda ise pulmoner hasar tespit edilmemitir (87).

4.7. Naftalinin Tayininde Kullan lan Kimyasal Yntemler

eitli ortamlarda naftalinin tayininde kullanlan kimyasal yntemler

kromatografik yntemler olup, ballarda naftalin aranmasnda GC-MS (8, 12, 88) ve

YBSK (89) yntemleri kullanlmaktadr.

Tablo 4.1. Naftalinin Maruziyet Limitleri

lke, y l yeri veyaemisyon kayna

Limit Deer

Arjantin, 1991 NR 50 mg/m3 (TWA; MPC)75 mg/m3 (TWA; MPC)

Bulgaristan, 1985 NR 20 mg/m3 (MPC)Kanada, 1991 NR 50 mg/m3 (TWA; TLV)

75 mg/m3

(STEL; TLV)Almanya, 1993 NR 50 mg/m3 (MAC)Macaristan, 1985 NR 20 mg/m3 (TWA; MAC)

100 mg/m3 (STEL; MAC)talya, 1991 NR 50 g/m3

Meksika, 1991 NR 50 mg/m3 (TWA; MXL)75 mg/m3 (STEL; MXL)

Polonya, 1985 NR 20 mg/m3 (TWA; MPC)Romanya, 1985 NR 30 mg/m3 (TWA; MPC)

40 mg/m3 (MPC)svire, 1991 NR; deri yoluyla

absorbsiyon0.2 mg/m3 (TWA; HLV)0.6 mg/m3 (STEL; HLV)

Amerika,1993 NR 52 mg/m3 (TWA)79 mg/m3 (STEL)

ngiltere, 1992 NR 50 mg/m3 (TWA; OES)70 mg/m3 (STEL; OES)

TWA: Zaman arlkl ortalama, STEL: K sa sreli maruziyet limiti, MPC: Maksimum izin verilenkonsantrasyon, MXL: Maksimum limit, MAC: Maksimum msaade edilen konsantrasyon, HLV:Hijenik limit deer, OES: Mesleki maruziyet standart , NR: Rapor edilemedi.

Naftalinin de iinde yer ald PAHlar toksik bileiklerdir. Karsinojenik

etkilerinden dolay EC (European Community, Avrupa Topluluu) ve EPAnn

ncelikli kirleticiler listesinde yeralrlar. Bu bileiklerin atmosferde, suda,


24/83

19

sedimentlerde bulunduu bilinmektedir. Su, sediment ve hava partiklleri gibi

evresel rneklerde PAHlar n varl geni lde al lmtr. Ayr ca besinlerde;

havada bulunan PAH knt partikllerinin bitkilerin yzeyine konmas ve retimde

k zartma, duman, ttsleme veya kurutma aamas sonucunda oluan kirlilikler olarak bulunmaktadr. Kahve yapmndaki rneklerde PAHlar n tespiti ters faz YBSK

yntemi ile yaplmtr (90). PAHlar 2 veya daha fazla benzen halkasnnbirlemesinden oluan organik bileikler olup karsinojenik veya mutajenik zellikleri

ile bilinen evredeki yaygn kirleticilerdendir. Bu bileikler evrede doal

kaynaklarda organik maddelerin tam yanmamasyla, trafikte ve yak lan yak tlarda,

fosil ieren yak tlar n yanmas , fabrika atklar olarak bulunmaktadr. Ballar

PAHlarla orman yangnlar , biilmi ekinlerin kkl saplar nn yak lmas , ar kovanlar nn endstriyel sitelerin yak nnda olmas veya ar clar n yanl

uygulamalar sonucu kontamine olurlar. GC-MS ile yaplan almada atmosferde

PAHlar n buhar faznda veya partikl olarak uzak mesafelere giderek ve burada

bulunan rnler, sebzeler ve meyvelerde depolanabildikleri gsterilmitir (8).

Naftalinin maruziyet limitleri Tablo 4.1de sunulmutur (87).

Akarsu sular nda naftalin, klorobenzen ve bifeniller atmosferde pek ok

endstriyel yntemin rn olarak oluan nemli kirleticilerdir. YBSK yntemi iletespit edilebilmektedir (10). EPA taraf ndan ncelikli kirleticiler listesinde bulunan

16 tane PAHn tespiti YBSK-floresans ve UV detektr ile al lmtr (91).


25/83

20

4.8. Bal n Tarihesi ve Tan m

Ar cln tarihesi insanlar n maara hayat yaad on binlerce yl ncesinekadar gitmektedir. M.. 7000 yllar na ait maaralara izilen resimler, ok eski

tarihlere ait ar fosilleri ve benzeri tarihi kalnt lar bu gr dorulamaktadr. lk

insanlar doal olarak aa kovuklar ve kaya oyuklar na yuvalanan oullar ldrerek

ballar ndan yararlanmlardr. Ta devrinden itibaren; nce mantar ve aa ktkleri

sonra da toprak ve kilden yaplm kaplar kovan olarak kullanlm ve zamanla bugn

kullanlan kovanlar gelitirilmitir. Gerek ar clk, insanlar n aa kovuklar iinde

yuvalanan ar lar ldrmeden bir miktar bal almalar ve bir miktar bal da ar larabrakmalar ile balamtr. Bununla birlikte M.. 1300 yllar na ait olduu sanlan ve

Hititler devrinden kalma Boazky'deki ta yaztlarda ar lardan bahsedilmesi

ar cln Anadolu'da da ok eski tarihlere dayandn gstermektedir

(http://www.tarimkredi.org.tr, 07.03.2006). Ar clk Msrda balayp Mezopotamya,

Anadolu ve Avrupaya yaylmtr. 17. yyda ise gmenlerle Yeni Dnya lkelerine

tanmtr (http://www.zmo.org.tr, 15.11.2005). Baln nceki dnemlerde, Asur,

M

s

r, Yunanistan ve inde gut hastal

n

n tedavisinde ve yaralar

niyiletirilmesinde kullan ld bildirilmitir (92). Ar c lk dnyann en yaygn tar msaletkinliklerinden biridir. 1997 y l verilerine gre dnyada 52 milyon bal ar s kolonisi

bulunmaktadr. K talara gre ar varl ve bal retimi Tablo 4.2de verilmitir

(http://www.zmo.org.tr, 15.11.2005).

Tablo 4.2. K talarda ar varl ve bal retimi

K ta Koloni say s Bal retimi, tonAsya 13.494.790 386.517

Avrupa 12.771.620 279.871Afrika 15.861.000 142.794

Amerika 9.192.000 284.748Avustralya 350.000 25.925

Ar clk, Anadolunun en eski ve en yaygn yaplan retim etkinliklerinden

biridir. Ar gen merkezlerinden saylan Trkiye, 4.2 milyon koloni varl , 67 bin ton


26/83

21

bal ve 3500 ton balmumu retimi ve 11.0 milyon dolar deerinde ar clk rn

dsatm ile sayl lkeler arasndadr. Ar c lk, bitkisel retimin kanlmaz girdisi

olup, toplumlar n bal, polen, ar st gibi salk rnleri talebini kar lamada ve k rsal

kalk nma programlar nda i alan ve gelir kayna yaratmada nemli bir ara olarak ele alnmaktadr (http://www. zmo.org.tr, 15.11.2005).

Deli Bal

Deli bal ile zehirlenme M.. 401 ylndan beri bilinmektedir. Bu olay, on

binlerin ka diye bilinen Pers ordusu nnde yenilgiye urayan yonlar n, Trabzon

civar nda bulduklar stok halindeki ballar yemeleri sonucu grlen zehirlenme olay olarak tarihe gemitir. Yurdumuzun Bolu ve evresindeRhododendron ponticum;

Trabzon ve evresinde Rhododendron flavumile Rhodendron ponticum; Rize ve

evresinde Rhododendron caucasicum trleri bulunmaktadr. Ayr ca Amerika,

Brezilya, Afrika ve Asya da deli bal denilen ballar ile zehirlenme vakalar

bildirilmitir. Zehirli bala zehirlilik zellii veren bitkinin polen tozlar dr.

Rhododendron(Andromeda) ismi verilen bu bitkinin polen tozlar Andromedotoksin

denilen toksik maddeyi iermektedir. Toksinleri birer glikozit olan erikolin veandromedotoksindir. Ar lar bitkilere ait polen tozlar n bal yapmak amac ile

tamalar halinde bu toksik madde bala gemektedir (93). Deli bal

intoksikasyonunun neden olduu ender kar lalan atrioventikler blokajn meydana

geldii bir vakada; 56 yanda erkek hastada kahvaltda Dou Karadeniz dalar ndan

temin edilen baln tketilmesine bal olarak bradikardi ve hipotansiyon gelimitir.

Tam olarak atrioventikler deerlendirme 38/dak. olarak elektrokardiyografta

gsterilmitir. Granayatoksininin kontamine olduu deli bal Trkiyede Karadenizblgesinin dalar nda, ayn zamanda Japonya, Nepal, Brezilya, Kuzey Amerika ve

Avrupann baz blgelerinde byyen Rhododendron ponticumun nektar ndan

retilmektedir. Granayatoksinler hcre membranndaki kalsiyum kanallar na

balanrlar pozitif inotropik etkiden sorumlu membran sodyum permeabilitesini

artr rlar (94). Trkiyenin ar ve balla ilgili 1950-2000 yllar arasndaki verileriTablo 4.3.de gsterilmitir (1). Tablo 4.3. incelendiinde koloni says ve bal


27/83

22

retiminin srekli artt; koloni bal veriminin ortalama 14-16 kg arasnda deitii

sonucu ortaya kmaktadr.

Tablo 4.3. Trkiyede 1950-2000 y llar arasnda kovan says , bal retimi ve kolonibal verimi

Kovan say s Y l

Eski tip Yeni tip

Bal retimi,ton

Koloni balverimi, kg/koloni

1950 972.631 56.500 5 200 5.05

1960 1.302.000 185.400 9 690 6.51

1970 1.253.568 567.394 14 889 8.17

1980 893.260 1.332.217 25.170 11.30

1990 293.948 2.989.510 51.286 15.612000 199.609 4.067.514 61.091 14.31

Trk G da Kodeksi Bal Tebliine gre; Madde 5 Bal; bal ar lar nn, iek nektarlar n , bitkilerin veya bitkilerin zerinde yaayan

baz canl lar n salg lar n topladktan sonra, kendine zg maddelerle

kar trarak deiiklie uratp, bal peteklerine depoladklar tatl maddeye

denmektedir.

Bal orijinine gre;

-

iek bal ; ar lar n bitki ieklerindeki nektarlardan rettikleri bal ,-

Salg bal ; ar lar n bitkilerin canl k smlar ndan veya bitki zerinde yaayancanllar n salgladklar ndan rettikleri bal ,

Piyasaya sunulu ekline gre;

- Petekli bal; petek iinde piyasaya sunulan bal ,

- Doal petekli bal; tamamyla ar lar taraf ndan retilen doal petei iindetketime sunulan bal ,

- Temel petekli bal; gerek balmumundan eitli metotlarla, iki taraf preslenerek hazrlanm, sterilize edilmi, ii ve erkek ar petek

hcrelerinin temelini tekil eden ince levhaeklindeki petei iinde

piyasaya sunulan bal ,


28/83

23

- Szme bal; ortam scakl 35 C geemeyecek biimde petekli balnsantrifuj metodu veya dinlendirilerek szlmesi ile elde edilen bal ,

- Kristalize szme bal; kristalizasyon metodlar nn herhangi birine tabi

tutularak veya baln kristallemesi iin herhangi bir ileme tabitutulmakszn tamamen veya k smen ekerlemi, krema ve fondan

k vamndaki bal ,

- Pres bal; petekli baln basn altnda ortam scakl 45 C gemeyecek biimde szdr lmas ile elde edilen bal ,

- F r nc l k bal veya Sanayi bal ; kendine ait doal koku ve tada sahipolmayan, fermantasyona balam, stlm, HMF miktar , diastaz

says , 6. maddenin 1. bendindekiartlara uymayan direkt olarak insan tketimine sunulmayan bal ifade etmektedir.

nvert eker; herhangi bir hidroliz ilemine tabi tutulmadan hesaplanabilen,

ounluu fruktoz olup, fruktoz ve glikozdan oluan monosakkaridleri, Diastaz say s ; 100 g balda bulunan amilaz enzimlerinin, 38-40 Cde, 1 saat

ierisinde ve deney koullar nda nceden saptanan biti noktasna kadar

paralad niasta miktar n , ereve; ar lar n dorudan petek yapt veya iine temel peteklerin

yerletirildii malzemeyi, Filtre bal; baldan organik ve anorganik maddelerin filtrasyon metodu ile

ayr tr ld ve filtrasyon uygulamas gerei, baln ierdii polen miktar nn

belirginekilde baldan ayr ld bal ifade etmektedir (94).

4.8.1. Bal n Yap s

Kimyasal bileimi bak mndan bal fruktozu fazla olan koyu bir inverteker

olup iinde az miktarda sakkaroz, dekstrin, azotlu maddeler, enzimler, anorganik,

kokulu ve boyar maddeler bulunmaktadr. Bal, ortalama olarak yapsnda %17-20 su,

%70-80 inverteker, %2.3-2.7 protein, %0.1-0.2 organik asit, %0.1-0.35 anorganik

maddeler ve %5e kadar varan sakkaroz iermektedir. Baz kozalakl ieklerin

balnda yksek miktarda dekstrin, %5-10 sakkaroz, %0.4-1 anorganik maddeler

bulunabilmektedir. Balda bulunan balca karbonhidratlar, fruktoz (%32-49), glukoz


29/83

24

(%22-44), maltoz (%2-12), sukroz (%0.5-3) ve floral kaynaa bal eser miktardadier ekerler olarak bildirilmitir (96-98). Baln asidik yapsnn (pH: 3.3-4.9)

tartarik asit, formik asit, suksinik asit, oksalik asit, asetik asit, sitrik asit, fumarik asit,

glukonik asit, -ketoglutarik asit, laktik asit, maleik asit, malik asit, pruvik asit vepiroglutamik asitten kaynakland bildirilmektedir (98-100). Balda fruktoz/glikozorannn karakteristik olarak 0.76-1.86 arasnda olduu bildirilmektedir (3). Baldamono ve di sakkaritlerin oran %80-85 (a/a), su oran yaklak %15-20 (a/a) ve dier

organik ve inorganik iyonlarda az miktarda bulunmaktadr (101). Bal, biyolojik ynden aktif olan; kafeik asit, kafeik asit fenetil ester ve flavonoid glikonlar n

iermektedir (102). Baln karbonhidrat fraksiyonun benzoik asit, sinnamik asit ve

flavonoidlerin fenolik trevlerini ierdii bildirilmitir (103). Olgunlam balda ikiana bakteri grubuGluconobacter ve Lactobacillusolarak snflandr lmtr. nc

bakteriyel gruptaZymomonasadyla bilinmektedir ve pek ok tipte maya sklkla

izole edilmektedir. Doal bal ve sentetik urubun her ikisinde de bakteriyel

populasyon baln olgunlama srecinde azalmaktadr. Gluconobacter ve

Lactobacillusun minimum nem ykselmesinde (~ %18) ortaya kt

bildirilmektedir. Henz depolanm ballarda Lactobacillus bulunduu ve nem

azalmas durumunda yok olduu bildirilmektedir (104). Bir almada Avustralyakkenli 9 adet Eucalyptus balnn yapsnda bulunan fenolik asitlerin; gallik asit,

klorojenik asit, kafeik asit, p-kumarik asit, ferulik asit, o-kumarik, ellagik asit ve

trans, trans-absisik asit olduu bildirilmitir (105). Bir baln fitokimyasal ieriinin obaln kalitesini tespitte nemli rol oynad ve bu durumun botaniksel/floral orijini ile

balant l olduu bildirilmitir (106). Hindistann kuzey blgelerinde 6 farkl tre aitbal rneklerinin ierdikleri minerallere dayal almada potasyum, sodyum,

kalsiyum, demir, inko, bak

r mineralleri saptanm

t

r. Trifolium ballar

en yksek nem orann ve en dk spesifik arl gstermesine kar lk, citrus ballar da

toplam asidite ve serbest asit orannda en yksek deeri gstermitir (107). koliptus,

gl, portakal ve funda gibi 4 farkl botaniksel orijine sahip 74 adet bal rneinde 22

adet serbest amino asit analizi yaplmtr (108). Balda bulunan malik, maleik, sitrik,suksinik ve fumarik asit gibi organik asitler izole edilmitir (109, 110). Bir almadaKanada adalar nda farkl tipte retilen 116 adet bal rneinde, Fe, Cu, Zn, Mg, Ca,

Sr, Na, rubidyum ve Li metalleri saptanmtr (111). Trkiyede retilen 171 adet bal


30/83

25

rneinde palinolojik analizler yaplarak polen saysnn doal ve yapay ballar n

ayr lmasnda nemli bir faktr olduu saptanmtr (112). Bir almada Sloven

orijinli ballarda minr ve iz elementlerin (K, Cl, S, P, Ca, Mn, Rb, Cu, Fe, Ni, Cr, Br,

Ti, Pb, Sr, As) tespiti yap lm olup element ierii bak mndan en yksek dzeyinorman ballar nda, en dk dzeyin ise akasya ballar nda bulunduu tespit edilmitir (113). Venezuelada 24 yavru ar nn yuvasndan bal rnekleri toplanmtr. Fenolik ekstreler iindeki flavonoid bileikleri analiz edilmitir ve baln botaniksel orijini ile

ilikilendirilmitir (114). Unifloral ballar n karakterizasyonu (Eucalyptus sp., Citrussp., Lythrum sp., Umbelliferae) ile ilgili yaplan almada metil antranilat ve

kafeinin, portakal balnda bulunan karakteristik maddeler olduklar ayr ca akasya

ballar nda da fruktoz dzeyinin yksek olduu tespit edilmitir (115). Bir almadafarkl botanik ve corafi orijinlerden elde edilen uucu bileiklere sahip bal

rneklerinin bitkisel orijinlerin varln gsterdii bildirilmitir (116). Bal ve ar

polenlerinde bulunan amino asitlerin analizi yaplmtr. Baldaki toplam proteinlerin

%0.1, serbest amino asitlerin %0.3 orannda bulunduu bildirilmitir. Kestane aac ,

oban pskl, mee, funda aalar ndan salanan 40 adet baln serbest amino asit

profili incelenmi olup -aminoapidik asit ve homoserin ierdikleri bildirilmitir

(117). Bir almada baldan 20 adet flavonoid aglikonun analizi yaplmtr (118). Ballarda bulunan karbonhidratlar n ounlukla mono- ve diheksoz yapsnda olduu

bildirilmitir (119-121). Farkl floral orijine ait bal rnekleri ile yaplan almada 26

adet fenolik bileiin ballar n botaniksel orijinler ile ilikileri aratr lmtr. rnein

kekik balnn ierdii rosmarinik asit ile karakterize edildii bildirilmitir (122).

4.8.2. Trk G da Kodeksi (TGK) Bal Tebliine Gre Balda Bulunmas Gerekenzellikler

Madde 6nsan tketiminde kullan lacak bal, salkl ar kovanlar ndan elde edilmi

olmas , doal yapsnda bulunan organik ve inorganik maddeler dnda herhangi bir

yabanc madde, parazit, ar , ar paralar ve yavru ar iermemesi gerekmektedir.

nsan saln tehdit eden hi bir patojen mikroorganizmann ve niastann

bulunmamas gerektii bildirilmitir. Tad ve aromas , baln meneine ve retildikleri


31/83

26

bitkinin trne bal olarak deimekle birlikte, bal kendine ait doal koku ve tada

sahip olmas gerektii, yabanc koku ve tat iermedii bildirilmitir.

Bala herhangi bir madde kat lamayaca ve yapsnda bulunan herhangi bir

maddenin uzaklatr lamayaca da yer almaktadr. Baln rengi su beyazndan koyuamber rengine kadar deiebilir. am balnn rengi pfund skalaya gre minimum 60

olmaldr.

nvert eker miktar ; iek balnda %65 oranndan, salg balnda %60

oranndan az olamaz. Balda rutubet miktar %20den fazla olamaz. Sakkaroz miktar

iek balnda %5, salg balnda %10 oranndan fazla olamaz. Suda znmeyen

madde miktar balda %0.1, pres balnda ise %0.5 oranndan fazla olamaz. Balda

asitlik miktar 50 meq/kgdan, f r nclk veya sanayi ballar nda ise 80 meq/kgdanfazla olamaz. Mineral madde-kl miktar iek balnda %0.6y , salg balnda ise

%1.2yi geemez. Balda 5-hidroksimetil-2-furaldehit (HMF) miktar 40 mg/kgdan

fazla olamaz. Temel petek levhalar nn kalnl 3 mmden fazla olamaz. Balda

diastaz says 8den az olamaz. Ancak narenciye bal gibi yapsnda doal olarak

dk miktarda enzim ieren ve doal olarak HMF miktar 15 mg/kgdan fazla

olmayan balda diastaz says 3den az olamaz. Bal ticari glikoz ieremez. Temel

petekte balmumunun yapsnda bulunmayan, parafin, serezin, i ya , reine, oksalik asit gibi organik maddeler ile aartc maddeler gibi inorganik maddeler bulunamaz.

Baln eker protein orann len C13 analizi sonucu 1den dk olmaldr. Baldanaftalin bulunamaz. Bal, doal enzimlerine zarar verecek veya inaktive edecek ekilde stlamaz. Baln doal olan asiditesi yapay yollarla deitirilemez. Etiketinde

orijin ald , bitki, blge veya corafya belirtilen ballara filtre bal ilave edilemez.

Eer bir bal, bir iek veya bitkiden orijin alan bir bal ise ve bu orijin ald bitki

veya iee ait organoleptik, fiziksel, kimyasal ve mikroskopik zellikleri belirgintayorsa bu bala orijin ald iek veya bitkinin ay iei bal , hlamur bal gibi

iek veya bitkinin ad verilebilir. iek ballar nda fruktoz ve glikozekerlerinin

yalnz balar na veya toplam 100 gda 60 gdan fazla olamaz bu miktar salg

ballar nda ve/veya salg ballar nn iek ballar ile kar mnda 100 gda 45 gdan az

olamaz. Bala retildii blgenin; blgesel, corafi veya topografik ad , bal bu

blgenin florasna ait zellikleri belirgin ekilde tad srece verilebilir.

Kocayemi- Artubus unedo, an otu-Erica, Ihlamur- Tilia spp., Sprge


32/83

27

al- Calluna vulgaris , Okyanus mersini-Leptospermum, ay aac- Melaleuca

spp., kaliptus hari salg bal , kestane bal ve/veya bunlar n kar mnda en az 0.8

mS /cmdir. Bu ballar n haricindeki ballarda ve bu ballar n kar mnda ise elektirik

iletkenlii en fazla 0.8 mS /cmdir.Bunlar n dnda bala hibir katk maddesi katlamaz. Balda insan sal iin

tehlikeli olacak miktarda ar metal bulunamaz. Balda bulunabilecek maksimum

pestisit kalnt miktarlar EK-1 eklinde Bal Tebliinde verilmitir (95).

4.8.3. Balda Yap lan Analizler

Balda fiziksel, kimyasal ve mikroskobik kontrol yntemleri uygulanmaktadr.Bunlar sras ile ele alacak olursak;

Balda Yap lan Fiziksel Analizler

Balda yap lan fiziksel analizler arasnda baln rengi, kokusu, lezzeti, k vam ve

gzle grlebilen yabanc madde tayininin yer ald bildirilmektedir. Baln kokusu

elde edildii blge ve ieklere gre deiiklik gstermektedir. Taze baln renginin

ak sar , lezzetinin ise hafif yak c ve tatl olduu, gen petek ballar nn k vamnnsulu olduu bildirilmitir (123, 124).

Balda Yap lan Kimyasal Analizler

Balda yaplan kimyasal analizler arasnda, su miktar tayini, kl tayini, asitlik

tayini, diastaz says tayini, hidroksimetil furfurol tayini, renk gelitirme ve

fotometrik tayin, invert eker tayini, sakkaroz tayini, ticari glikoz tayini, suda

znmeyen kat madde tayini, balda dekstrin aranmas , protein keltisi tayini

bulunmaktadr (123-125). Balda Yap lan Mikroskobik Kontrol

Suda zndrlen bal rnei santrifj edilir, dipteki tortu mikroskopta

incelenir. Polen tanecikleri baln doal olduunu, niasta taneleri katk l olduunu

gstermektedir (124).

Balda Patojen Mikroorganizma Tayini

Balda patojen mikroorganizma tayiniEscherichia colive Salmonellaaranmas

ile maya ve kf saym yaplmasn iermektedir (125).


33/83

28

Balda yaplan analizlerle ilgili almalar incelendiinde; baz ballar n renksiz

ve effaf (rn. Robinia pseudoacacia) olduu; dierlerinin ise kristalizasyondan

sonra beyaz (Rosmarinus off , Citrus sp.) olup birok multifloral ballar n amber renginde, ya da siyaha yak n koyulukta olduu bildirilmektedir. Floral nektarda

karotenler, ksantofiller ve flavonlar baln rengini veren maddeler olarak bildirilmitir.

Ayn zamanda topran ierdii mineraller bitkinin nektar na geerler, tirozin ve

triptofan ierirler, bunlar n ak renk ballarda bulunmadklar bildirilmitir (126). Farkl botanik orijinlere ait bal varyetelerinin aromalar nn analizi iin yeni bir teknik

gelitirilmitir (127). Bal ABD tar m birimi taraf ndan sv , kristalize veya k smen

kristalize; su beyaz , ekstra beyaz, beyaz, ekstra parlak amber, parlak amber, amber ve koyu amber olarak 7 renk kategorisine ayr lmtr (128). 8 adet bal rneinin nemierii, pH ve amilaz aktivitesi al lmtr (129). Baln ierdii su miktar ve suaktivitesi (aw) mikrobiyal gelimeyi etkilemektedir.ki farkl Arjantin kkenli bal

rneinin 25 Cdeki su aktivitesi ile % nem oran arasnda korelasyon olduu tespit

edilmitir (130). Balda kl ieriinin analizine dayanan almalar yap ld

bildirilmitir (131-134). Bir almada Venezuela orijinli ballar n diastaz aktivitesi,

nem ierii, kl tayini, asiditesi, pH , HMF dzeyi, nitrojen ve karbonhidratoluumlar analiz edilmitir (132). Besinler termal uygulama sresince baz kimyasaldeiimlere urarlar. Bunlardan biri nonenzimatik kahverengilemeden sorumlu

Maillard reaksiyonu olarak bilinen ve ekerlerin serbest amino asitlerle

kondenzasyonu ile eitli kahverengi pigmentlerin oluumuna neden olan

reaksiyondur. Is tma ilemi veya depoda bekletme sresi baln kalitesine etki

etmektedir. Artan scaklk uygulamasna bal balda Maillard reaksiyon rnlerinin

oluumu gereklemekte ve oluan kahverengileme tketiciler taraf

ndan arzuedilmemektedir (135). Balda bulunan aldehitlerden HMF ve 2-furaldehitinkonsantrasyonu analiz edilmitir. 15 adet bal rneinde HMFnin minimum ve

maksimum deerleri srasyla 0.1 mg/kgdan az ve 41 mg/kg olarak, 2-furaldehitin

maksimum deeri de 0.5 mg/kg olarak bulunmutur. Belirli aldehitlerin oluumu

kalitenin bozulmas , scakln artmas , mikrobiyal fermantasyon ve lezzetin

bozulmas eklinde kendini gstermektedir (136). HMF konsantrasyonunun;depolama zaman indikatr ve/veya karbonhidrat ieren besinlerinsya bal olarak


34/83

29

suistimalini lmek iin kullanlan yardmc gsterge olduu bildirilmitir. HMFninsyla bozunmas sonucu oluan 5,5-oksi-dimetilen-bis(2-furaldehit)in

tanmlanmasna ynelik yap lan almada bal rnekleri 100-220 Clik sda 15 dak.

etvde brak lmtr. HMFnin 210 Cde tamamen bozunduu bildirilmitir (137). 39adet Fas balnn fizikokimyasal zellikleri incelenmi, ierdii su, pH, asidite, HMF,

diastaz aktivite, elektriksel iletkenlik, mineral veeker ierii ile renk analizleri

yaplmtr (115). Cezayirde ballarda yap lan bir almada younluk, nem, dinamik

viskozite, pH, spesifik rotasyon, elektriksel iletkenlik, kl,eker, protein, prolin ve

fenolik bileikleri ieren, mikroskobik ve fizikokimyasal zelliklere dayanan analizler

yaplmtr (134). Gneydou Anadolu Blgesinin baz blmlerinden temin edilen

30 bal rneinde invert eker, skroz, HMF, diastaz aktivitesi, serbest asit, lakton,pH, kl, prolin ve nem tayinleri yaplmtr Gneydou Anadolu Blgesindeki

ballar n kl ierii genellikle dk ve bazlar nda ise yksek mineral ierii tespit

edilmitir (138). Trkiyenin eitli il ve ilelerinden toplanan 227 adet bal rneininelektriksel iletkenlii, asitlik tayini, diyastaz says , fruktoz, glikoz, fruktoz/glikoz,

sakkaroz, HMF, kl, potasyum, sodyum, K/Na oran , pH, prolin ve nem analizleri

yaplmtr. Doal salg ballar nn yapay salg ballar ndan ayr lmasnda HMF ve

sakkaroz dndaki tm faktrlerin ayr c olduu istatistiksel olarak belirlenmitir (133). 1999-2001 yllar arasnda farkl blgelerden toplanan 30 adet bal rneinin

pH, asidite, su, kl, net absorbans, toplam polifenoller ile glikoz, fruktoz, melezitoz

ve erloz analizleri yaplmtr (139). Hatay yresinden toplanan 50 adet bal rneinde

asitlik, pH, HMF, nem, kl, protein, diastaz says ve sakkaroz tayinine ynelik

alma yaplmtr (140). HMF lm baln kalitesini deerlendirmede

kullanlmaktadr. Genellikle taze balda bulunmaz depolama ve koullara bal olarak

bal ieriinde art

gstermektedir. Avrupa Birlii (EU Direktif 110/2001) baldaolmas gereken HMF limitini 40 mg/kg; tropikal scakla sahip lkelerden veya

blgelerden gelen bal iin 80 mg/kg, dk enzimatik dzeye sahip ballar iinde 15

mg/kg olarak belirlemitir (141). Flavonoid yap lar n aratr lmas , polen dalm ,

aromatik bileikler baln botaniksel ve corafi orijini hakk nda bilgi vermektedir

(142). Geleneksel olarak melissopalinoloji olarakta bilinen teknikte polen analizibaar yla uygulanmaktadr (143). Spermarket ve bamsz reticilerinden teminedilen 47 adet balda polen analiz yaplmtr (144). lkemizde yaplan bir dier


35/83

30

almada ise 1983 ve 1985 yllar arasnda 11 kiide grlen zehirlenme vakasndan

sorumlu deli bal rnekleri zerindek mikroskobu ile polenlerin gzl olduu

tespit edilmitir ve ince tabaka kromatografisinden yararlan larak Rhododendron

yapraklar nn ekstresi ve normal bal rnekleri ile kar latr lmas yaplmtr (145). Ege, Marmara, Akdeniz ve Karadeniz Blgelerinden toplanm ballarda yaplan

polen analizinde 12 unifloral, 62 multifloral bal tespit edilmitir. 18i tr dzeyinde

ve 67si cins dzeyinde olmak zere 85 farkl taksona ait polen tehis edilmitir

(146). Ayr ca ballar n mikroskobik polen analizleri yaplarak dominant nektar kayna bitkiler belirlenmeye allmtr (133). Trkiyede Ankara ve Trabzondantemin edilen ballardaki polen tozlar yla, Bolu, Trabzon ve Rizeden temin edilen

Rhododendronbitki trlerinin polen tozlar nn mikroskobik olarak tespiti yaplmtr (147).

4.8.4. Balda Rastlanan Kirlilikler

Balda rastlanlan kirlilikleri kimyasal ve mikrobiyolojik kirlilikler olarak 2gruba ayrabiliriz.

4.8.4.1. Kimyasal Kirlilikler

Kimyasal kirlilikleri, pestisit kalnt lar , ila kalnt lar , ar metal kalnt lar

ve dier kalntlar olarak gruplandrabiliriz.

Pestisit Kal nt lar

Ballarda, ieklenmi tarla rnlerinde, meyva ve sebzelerde veya ar

yuvalar nda bulunan Varroa jacobsoni adl paraziti kontrol altna almak iin

kullanlan 26 adet pestisit tespit edilmitir (148). 2000-2001 yllar nda Sakarya-Akarsuda karbaril ve karbofuran uygulanmas ar lar n trajik lmne neden

olmutur. Farkl laboratuvarlarda yaplan bal analizlerinde pestisit kalntlar tespit

edilmitir. En nemli kalnt problemi ar parazitlerine kar kullanlan insektisitlerle

ilikili olarak yaanmaktadr. Buna ramen pestisitlerin uygun doz ve doru zamanda

uygulandklar zaman balda kalntlara rastlanmamaktadr (149). Bir almada baldaatrazin ve simiazin herbisitleri analiz edilmitir (150). eitli ticari ballarda


36/83

31

(kaliptus, lavanta, portakal, biberiye ve multifloral) organoklorlu, organofosforlu

bileikler, piretroidler ve dier akarisitler olmak zere 15 adet pestisitin analizi

yaplmtr. ok sayda akarisit (amitraz, bromopropilat, koumafos ve fluvalinat)

Varroa jacobsoni parazitinin yol at ciddi zarar nlemek ve kontrol altna almak iin kullanlmaktadr (151). Bal rneklerinde nitrobenzen ve petrol kalntlar nnanalizi allmtr. Bu maddeler bal ar lar na infekte olan akarin adndaki parazit

zelliindeki keneleri kontrol altna almak iin Frow kar m eklinde kovanlara

uygulanmaktadr. Amitraz ile fumigasyon da bir dier uygulama olarak rapor

edilmitir. ngilterede marketlerden toplanan 49 adet bal rneinde nitrobenzen,

toluen, o-ksilen, etilbenzen ve naftalin aranmtr. 2 adet rnein toluen ierdii, o-

ksilen, etilbenzen ve naftalin iermedii tespit edilmitir (12). Balda, diflubenzuronmetabolitleri, 4-klorofenil re ve 4-kloroanilin analiz edilmitir (152). Farkl botanik

orijinlere sahip 15 adet ticari balda 6 farkl organofosforlu insektisitin (klorpirifos-

metil, diazinon, fonofos, phenthoate, fosalon, pirimofos-etil) analizi yaplmtr (153).

173 adet svire bal ve 287 adet ithal edilen bal rneinde para-diklorobenzen

(PDCB) kalntsnn aranmasna ynelik yap lan almada svire kkenli ballar n

ortalama %30unun PDCB ierdii ve bunlar n %13nnsvirenin tolerans deeri

olan 10 g/kg at bildirilmitir (1534). Bir almada bal rneklerinde bulunanorganoklorlu, organofosforlu ve piretroid gibi farkl pestisitlerin tespiti yap lmtr

(155). Balda akarisit kalnt lar nn aratr lmas ile ilgili yaplm almalar bulunmaktadr (156, 157). 2001 ve 2002 yllar arasnda Portekiz ve spanyadakimarketlerden toplanan 49 adet bal rneinde 9 adet organoklorlu pestisit analizi

yaplm ve 14 adet bal rneinde HCB (hekzakloro benzen) ve/veya HCH

(hekzaklorosiklohekzan) izomerleri bulunduu tespit edilmitir (118). Rotenon,

Varroa jacobsoni parazitine kar

bal ar lar

kolonilerini korumada kullan

lmaktad

r.

Bir almada ar kovanlar na bir ay sreyle teraptik dozu uygulanm olan

rotenonun bu kovanlardan elde edilen bal rneklerinde 0.2 mg/kgn altnda kalnt

brakt rapor edilmitir (158). Fluvalinat (D-izomer) sentetik bir piretroid olup balar lar ndaki Varroa destructor parazitini kontrol altna almak ve varroatozisi nlemek

amacyla dnya apnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Balda ve balmumumunda

bulunan fluvanilat kalntlar farkl uygulama yntemleri ve mevsimler gznnde

bulundurularak aratr lmtr (159). eitli ticari ballarda bulunan (lavanta, portakal,


37/83

32

gl, kaliptus gibi) 15 adet pestisit (organoklorlu ve organofosforlu inseksitisitler,

piretroidler ve dier akarisitler) kalnts analiz edilmitir (151). Balda organoklorlupestisitler, poliklorlubifeniller ve organofosforlu pestisitlerin analizleri yaplmtr

(160, 161). Bir almada 1988-1991 yllar arasnda 221 adet bal rnei kullanlarak

akarisit kalnt lar aratr lmtr (162). Oksalik asit ile muamele edilmi ve edilmemi ar kolonilerindeki ballarda, oksalik asit ieriinin aratr lmas zerine alma

yaplmtr. Oksalik asit Varroa destructor ektoparazitine kar kullanlmaktadr.

Varroa destructor kontrol altna almak amacyla hazrlanan oksalik asit

zeltilerinin birbirini takip eden yllar boyunca ballarda uygulanmas sonucunda bal

ieriinde bulunan oksalik asit dzeyinde ok belirgin bir deiim gzlenmemitir.

Kar latrmak amacyla ayn mekanlarda oksalik asit uygulanmam kolonilerdekibal rnekleri kullanlmtr. Oksalik asit ile muamele edilmi ballardaki oksalik asit

miktar 5-68 mg/kg, uygulanmam kolonilerde ise 5-65 mg/kgdr (163). Bir

almada doal bir pestisit olan benzil asetata balda rastland bildirilmitir (164).

la Kal nt lar

Paenibacillus larvae ssp. Larvae ad verilen spor oluturan bakteri bal

ar lar nda AFB hastalna neden olmaktadr (165, 166). 1940larda Amerikada AFBhastalnn kontrol altna alnmasnda sodyum sulfatiazol kullanlm fakat k sa bir

sre sonra yasaklanmtr. nk uygulamadan aylar sonra bile balda ila kalntlar

tespit edilmitir. Analitik yntemler yardm ile antibiyotik olarak kullanlan

ilalardan linkomisin ve tylosin kalntlar nn bal rneklerinde tespiti ve miktar tayini

yaplmtr (166, 167). Streptomisin (STP), tetrasiklinler veya slfonamidler gibikloramfenikolde (CAP) ar lara infekte olmu bakteriyel hastalklardan olan

Amerikan yavru rklnn tedavisinde kullanlmaktad

r. Ar

lar hasat mevsimi

boyunca bu antibakteriyel ajanlarla muamele edilirlerse ballar nda bu maddelerin

kalntlar na rastlanmaktadr. Arjantin, Avustralya, Kba, Tayland, in gibi farkl

corafi lkelerden temin edilen ballarda yaplan almada inden temin edilen

ballarda dk dzeylerde CAP kalntlar nn varl saptanmtr ve CAP ierii

oran bu rneklerde 0.1-75 g/kg arasnda bulunmutur (168). CAPn ABD, Kanada,

Avustralya ve Avrupa Birlii yesi pek ok lkede rnlerinden yararlanlacak

hayvanlara uygulanmas yasaklanmtr (128). Yaplan bir almada balda CAP


38/83


39/83

34

verilmemitir (185). Bir almada baldaki tetrasiklin kalntlar analiz edilmitir.1990larda Avrupa Birlii Komisyonu hayvansal orijinli besin maddelerinde veteriner

ilalar nn bulunmas gereken maksimum kalnt deerleriyle ilgili ilemleri

belirlemi olmalar na ramen ar rnleri iin byle bir dzenlemenin yap lmad bildirilmitir (186). Ballarda fumagillin tespiti iin alma yap lmtr. Balsanayiinde fumagillin, ar lar k n Nosema apisadndaki mikrosporidan protozoadan

korumak iin kullanlmtr (187).

A r Metal Kal nt lar

Baldaki ar metaller sadece kalite kontrol asndan deil evresel indikatr

olarak kullan lmalar bak mndan nem tamaktadr. spanyann farkl yerlerindenalnm bal rneklerinde Cd(II), Zn(II) ve Pb(II)nin tespiti iin al lmtr. Bal,

toprak, bitki ve hava kirliliindeki etmenlerle karakterize olur. Ballarda bulunan ar

metalleri deerlendirirken metallerin toksisitesi ve ar rnlerinin muhtemel evresel

kirlilik iermesi bak mndan nemi dikkate alnmaldr (101). Ar kovanlar endstri

blgelerine yak n yerlerde lokalize olduklar nda havadan aldklar kirlilikten tr

baln ierdii mineral maddelerin anlaml lde deitii bildirilmitir. Ballarda

yaplan bir almada Cd konsantrasyonunun 8.7-122.1 ng/g deerleri arasndaolduu bildirilmitir (188). Bir almada balda Pb, Cd, Cu, Cr, Co, Ni, Mn ve Zntoksik metallerinin analizi iin yntem gelitirilmitir (96). 30 adet bal rneindeyaplan Pb analizinde, Pb konsantrasyonu 1.71-75.0 ng/g olarak bulunmutur.

talyada retilen ballarda Pb konsantrasyonu 3.2-186 ng/g arasnda, Trkiyede

retilen ballarda 32.9-55.2 ng/g arasnda, Polonyada ise 250-700 g/g arasnda

olduu rapor edilmitir (189). spanyada retilen 15 adet bal rneinde Cd tespiti

yaplmtr. Analiz rneklerinde tespit edilen en yksek Cd konsantrasyonu 4.3 ng/g

olarak verilmitir (190). Kayseri ve yresinden toplanan bal rneklerinde Cd, Pb, Ni,Zn ve Cu ieriklerinin tespitine ynelik yap lan almada bal rneklerindeki ar

metal konsantrasyonunun kabul edilebilir snrlar iinde olduu sonucuna var lmtr

(191). Anadolu Blgesinden toplanan 15 adet farkl bal rneinde Pb, Cd, Fe, Cu,Mn ve Zn analizi yap lmtr (192). Gneydou Anadolu Blgesinin baz blmlerinden temin edilen 30 adet bal rneinde ise Na, K, Ca, Mg, Cu, Fe, Mn, Zn

ve Co ieriinin analizi yap lmtr (138).


40/83

35

Dier Kal nt lar

Ballara epoksi-resin bileiklerinin paketlemeden, eitli maddelerden ve ithal

rnlerden bulat bildirilmektedir. Bisfenol A (BPA) ve bisfenol F (BPF)yi balda

tespit etmek amacyla yap lan almada cam ve plastik tayc iinde bulunan bal

rneklerinde tespit edilen BPA srasyla, %14.5 ve %16.4 deerlerinde bulunmu

olup, bal rneklerinde BPF tespit edilmemitir. thal balda en yksek BPA deeri

33.3 ng/g olarak bulunmutur Bu sonular BPAnn besinlere tama sistemleri

aracl ile getiini gstermektedir (193). 1996 ylnda Hollanda-Almanya snr ndapheli bal rneklerine yaplan mikroskobik ve kimyasal incelemeler sonucunda

Psilocybe cubensis ad ile bilinen mantar yapsna ve Psilocybe cinsine ait tipik sporlar tespit edilmitir (194). Bir almada ernobil kazasn takiben 12 yl boyuncabal ar lar nn yapm olduu 39 adet farkl iek balnda cesium-137 ve potasyum-40

dzeyleri belirlenmitir (97). Sanguinarine ve chelerythrine Macleaya cordata bitkisinin polen ve nektar nda olup ar lar taraf ndan ballara gemektedir. Bu maddeler

baln doal tadn bozmakta, kalitesini azaltmakta ve tketici sal asndan

potansiyel risk oluturmaktadr (195). Ticari bal rneklerinde 13C/12C oran

kullanlarak iinde yabanc madde olup olmad gvenilirliinin tespiti iinal lmtr. Brezilya orijinli 40 adet, Arjantin, Kanada ve Amerika orijinli 8 adet bal

rneinin gvenilirlii zerine al lmtr. Brezilya kkenli 6 adet bal rneinin ve

onun protein fraksiyonu arasndaki stabil C izotop orannda farkl lklar olduu tespit

edilmitir (196).

4.8.4.2. Mikrobiyolojik Kirlilikler

Toplam 48 adet bal rneinde Clostridium botulinum sporlar analizedilmitir. Ankaradaki marketlerden temin edilen rneklerin %12.5undaC.

botulinum pozitif olarak bulunmutur. 1978de yap lan bir almada rneklerin

%8inde, 1979da yap lan bir almada rneklerin %10undaClostridium botulinum

kontaminasyonu tespit edilmitir. 2001de ise rneklerin %13nde pozitif sonu

rapor edilmitir. FDA ve CDC (Centers for Disease Control and Preventation) 1

yandan kk ocuklarda bal tketimini tavsiye etmemektedirler (197).


41/83

36

4.9. Bal n nsan Sal A s ndan Kullan m Alanlar

4.9.1. Bal

n Deri ve Mukoza zerine Etkileri Baln pityriasis versicolor, tinea corporis ve tinea facieinin tedavisinde

topikal olarak kullanlmas zerine pilot almalar yap lmtr. Pityriasis versicolor,

tinea corporis, tinea faciei ve tinea cruris hastalklar na sahip 37 hastada klinik

deerlendirmelerin ardndan bal, zeytinya ve balmumundan oluan bal kar m

(1:1:1, h/h/h) lezyonlar n zerine gnde 3 defa ve maksimum 4 hafta sreyle

uygulanmtr. Klinik cevaplar pityriasis versicolor (%86), tinea cruris (%79), tinea

corporis (%75)eklinde bildirilmitir. Baln bakteri, maya, mantar ve virsler zerineinhibitr etkisi bulunduu, topikal bal uygulanmasnn bakteriyel enfeksiyonlar yok

etmede, yara iyilemesini hzlandrmada ve deri hcreleri taraf ndan sitokin

yapmnda etkili olduu bildirilmitir (198). Seborrheic dermatit, kronik ateli bir

rahatszlk olup kafa derisi, nazolabiyal k vr mlarda, kulaklar, kalar ve gs gibi

yaca zengin olan deri alanlar nda meydana gelmektedir. Son y llarda yap lan

almalarda Seborrheic dermatitin tedavisinde Malassezia trlerinden elde edilen

Melaleuca ya

, bal ve sinnamik asitin antifungal aktivitesinden yararlan

lmaktad

r (199). Bal ve silverslfadiazinin kontakt yanklar nda beraber kullanmnn tek

balar na kullanmlar na nazaran hzl reepitalizyon salad , inflamasyonu azaltt

ve dokulardaki granlasyonu arttrd bildirilmitir (200). Bal, balmumu vezeytinyann (1:1:1, h/h/h) kar mnn ocuk bezi dermatiti, psoriasis ve ekzema

tedavisinde faydal olduuna dair almalar yaplmtr. nsandan izole edilen

Candida albicans ve Staphylacoccus aureus gelimesi zerine bu maddelerin ve

kar mn etkileri aratr lmtr. Zeytinya , balmumu ve baln doal rnler olup

flavonoidler, antioksidanlar ve antibakteriyel etkili maddeleri ierdikleri ve bunlar n

topikal uygulandnda deri hcreleri taraf ndan sitokinlerin stimlasyonuna neden

olduklar bildirilmitir. Bal kar mnn bakteriyel enfeksiyon ve/veya enflamatuvar

mikozise bal deri hastalklar nn tedavisinde kortikosteroid veya antibiyotik

kombinasyonu olmadan kullanm nerilmektedir (201). Radyasyonun neden olduu

mukoza iltihabna kar doal baln topikal olarak uygulanmasna ynelik alma

yaplmtr. Bal uygulanan hastalar n kontrol grubuna gre semptomlar nda 3/4


42/83

37

orannda bir azalma tespit edilmitir. Baln higroskopik yaps ve mukozaya

uygulandnda bakteri remesini asidik pH ile nlemesi, doku-besleyici minerallere

ve vitaminlere sahip olmas , dokunun dorudan yenilenmesine yardmc olmaktadr

(202). Bir almada ballar ile antiseptik ve sistemik antibiyotiklerin postoperatif yaralar zerine etkisi al lmtr. Dier uygulamalara gre baln iyiletirme zaman

daha k sa olmutur. Baln spesifik antibakteriyel zellii nedeniyle topikal olarak

gvenle yksek osmolaritedeki yaralar iin uygulanmas baar yla salanmtr. Baln

doal bir rn olmas ve yara iyiletirici zelliiyle ilgili durumun ar nn cinsi,

corafi konumu ve botaniksel orijini, retimi ve depolama koullar yla bir etkileim

iinde olduu bildirilmitir (203). Klinik gzlemler baln kronik yaralarda iyilemeyi

balatt veya hzlandrdn gstermektedir. Bir almada monositik hcre kltrkullanlarak (MonoMac-6 modeli) immnokomponent hcrelerin aktivasyonunda

baln etkisi aratr lmtr. Sonular monositik hcrelerden sitokinlerin stimlasyonu

ile yaralar n iyilemesinde baln etkisi arasnda iliki kurulabileceini gstermektedir.

Baln yara, yank ve deri lserleri tedavisi zerinde etkili olduu bildirilmektedir

(204). Hidradenitis suppurativann cerrahi tedavisinde manuka bal baar l bir

ekilde yaralarda uygulanmtr. Konvensiyonel terapiler ve 4 cerrahi uygulamay

takip eden 3 yllk tedavi sresince olumlu iyileme grlmeyen yaralarda sarg bezine emdirilmi manuka balnn uygulanmasnn ardndan hastalarda stafilokokal

enfeksiyonlar n sona erdii ve 4 ay iinde iyilemenin baar ile saland

bildirilmitir. Ko-amoksilav ile kombine olarak gamma radyasyonu ile sterilize

edilmi sarg bezine emdirilmi 25-35 g aktif manuka bal infekte yaraya absorban

pedler ile sar lmtr. Baln birok zellii arasnda antiinflamatuvar etki,

epitelizasyon ve granlizasyon zerindeki uyar c etkisi, yara zerindeki l dokuyu

temizleyici etkisi bilinmekle birlikte iyiletirici etkisi molekler dzeydeaklanamamtr (205).

4.9.2. Bal n Gz zerine Etkileri

Venezueladaki Meliponinae ballar ndaki flavonoidlerin botaniksel, corafi ve

entomolojik orijinleri ile onlar n antikatarakt aktiviteleri arasndaki iliki

aratr lmtr. ncelikle Venezueladan toplana

Türkiye'nin Çeşitli Bölgelerinden Temin Edilen Bal Örneklerinde Naftalin Aranması ve Miktar Tayini

Documents