Skandinavski ili makedonski izbori? - kas.de · Godina 4, br. 14, juni 2006 Skopje str. 1 Skandinavski ili makedonski izbori? Poznato ni e deka na 5-ti juli, petti pat po osamostojuvaweto,

str. 1Godina 4, br. 14, juni 2006 Skopje

Skandinavski ili makedonskiizbori?

Poznato ni e deka na 5-ti juli,petti pat po osamostojuvaweto, }ese odr‘at parlamentarnite izbori.Isto taka, znaeme deka ovie izborise ispit za procesot na demokra-tizacija vo Makedonija. A, dekaistite izbori se va‘niza ponatamo{niot procesna integracija na Make-donija vo EU, znaeme na-vistina dobro. Na raz-li~nite tribini i panel-diskusii, politi~arite iintelektualcite izja-vuvaat deka znaat kolkuse zna~ajni slobodnite idemokratski izbori voMakedonija. Me|unarod-nata zaednica vo Make-donija postojano se zala-ga za fer, slobodni idemokratski izbori. No, do koga ikolku pati povtorno? Vsu{nost,site ve}e znaeme s¯, ili ne? Nikojve}e ne mora da go objasnuva poimot"skandinavski izbori# i "evropskistandardi#. Zo{to, vsu{nost, skan-dinavski izbori? Zarem makedon-ski parlamentarni izbori zvu~itolku lo{o? Makedonija e gorda natolku mnogu raboti, kako na nejzi-nata kultura i istorija, na zemjatai vinoto, no koga stanuva zbor za iz-bori naj~esto se premol~uva imeto.A, deka vo Makedonija ima{e re~isifer, slobodni i demokratski izbo-

ri mora da bide dovolna pri~ina zada se prodol‘i so toa i povtornoda se napravi obid. I navistina,ve}e nikoj ne veruva vo toa deka voMakedonija nikoj ne znae kakofunkcionira toa. Makedonija mo‘esamo "da treba i da saka#.

Vsu{nost, predgovorot bi mo‘eltuka da zavr{i zatoa {to s¯ e ve}e

ka‘ano i poznato. Za ‘alme|u "znaeme# i "pravime#postoi golema razlika.Sigurno sekomu mu imapadnato v o~i deka tonotod Brisel e stanat po-tvrd. Duri i Oli Ren, kojvsu{nost e poznat kakosmiren diplomat, be{eprili~no jasen, re~isi dasakame da poveruvamedeka po 17.12.2005 g. iz-mina rokot na po{te-duvawe i ottoga{ sitezboruvaat mnogu jasno. Na

po~etokot na godinata s¯ u{tepovle~eno, no sepak jasno, od Bri-sel dojde porakata deka izborite }ebidat odlu~uva~ki za brzinata naprocesot na integracija na Makedo-nija vo EU. Vo ponatamo{nite izjavistanuvaa s¯ pomali nade‘ite zapo~etokot na pregovorite i Oli Renza "Vienskiot vesnik# izjavi sosemajasno deka po Romanija i Bugarijatreba najprvin da se izglasa Usta-vot na EU. Toa mo‘ebi zvu~i drama-ti~no, no ne e tolku lo{o zatoa {toi samata integracija na Makedonijavo EU ne odi tolku brgu. Sepak, ma-

Ulrih Klepman

Politi~ka mislastr. 2

Ulrih Klepman

Abstract

kedonskata vlada propu{ti da imobjasni na sopstvenite gra|ani dekane postoi posakuvaniot triskok2004 - 2005 - 2011. Sekoj kako daveruva deka s¯ e samo rabota naforma i deka, kade i da e, do 2011/2013 god., Makedonija }e stanepolnopravna ~lenka na EU. No, za‘al, pome|u se najdoa lokalniteizbori. Tie na Makedonija i nanesoagolemi {teti, no i toa ni e poznato.Lokalnite izbori im gi ponudijapotrebnite argumenti na site pro-tivnici na pro{iruvaweto na EU.Izve{tajot na OBSE be{e porazi-telen, osobeno zatoa {to od stranana dr‘avata ne be{e storeno re~i-si ni{to protiv nepravilnostite.Me|unarodnata zaednica ne e slepai gluva, iako toa mo‘ebi nekoi goposakuvaat. Sigurno ne doznava s¯,no porano ili podocna, sepak, re~i-si s¯. Dokolku sega, dolgo predizborite, ve}e diskutirame za toakako izborite bi mo‘ele da bidatmanipulirani, a politi~arite seobvinuvaat me|usebno za manipu-lacija, toga{ toa e ve}e alarmant-no! Kade e demokratskata kulturakoja{to Makedonija, 16 godini ponezavisnosta, ve}e dolgo treba{eda ja poseduva? Kade se partiitekoi{to se rakovodat od ideologii,a ne od li~ni interesi? Kade sepoliti~arite koi vo centarot nasvoeto vnimanie go imaat ugledot idobroto na sopstvenata zemja?

Iako mnogumina zboruvaat zaskandinavski izbori, nikoj do segane go objasnil potpolno ovoj poim.Dali toa zna~i deka }e bide mirnoi studeno na denot na izborite?Ili, dali toa zna~i deka bez raz-lika koj }e pobedi }e bide prodol-‘en kontinuitetot vo politikata(so drugi zborovi nema vedna{ sekojda bide otpu{ten i na negovotomesto da bide vraboten drug)? Ilimo‘ebi, deka izborite }e bidattolku fer, slobodni i demokratski{to toa nema da bide ni zabele-‘ano? Onoj koj na internet }e gopobara poimot skandinavski izborina angliski ili na drug jazik nemada najde ni{to. Malku e ~udno iakosite zboruvaat za toa. I kaj OBSE ikaj ODHIR ne mo‘e da se najdeni{to vo arhivot pod ovoj poim.Sepak, ne{to mo‘e da se najde. Takavo Finska, Island i [vedska ovaagodina se odr‘aa izbori i nemanegativni naslovi po vesnicite.Duri i ODHIR ne ispra}a svoinabquduva~i zatoa {to nema (navi-stina nema?) {to da se nabquduva.Posledniot izve{taj e od 1986 god.,koga be{e ubien {vedskiot premierOlof Palme. Na {to se dol‘i toa?

Znaeme samo deka skandinavski-te izbori se slobodni, fer i demo-kratski izbori i toa nema potrebapove}e da se objasnuva. Toa trebada go znaat site na 5-ti juli!

Everybody knows that the 5th parliamentary elections in independentMacedonia on July 5th will be a touch-stone for the achieved democratizationprocess and crucial for the country’s future European integration. It is clearthat the coming elections have to be fair, free and democratic – so-calledScandinavian elections. A Google-search for this term in English or Germandoes not point to what it is used for in Macedonian. Nevertheless, everybodyseems to know what is meant by it. The point is that it has to be done.


SODR@INA / CONTENTS

VovedUlrih Klepman

IntroductionUlrih Klepman

Izbori 2006Izbori 2006Izbori 2006Izbori 2006Izbori 2006 / / / / / Elections 2006

Zbirkata izborni zakoni nare~ena Izboren zakonik na RepublikaMakedonija _________________________________________________9Tawa Karakami{eva

The Collection of Election Legislation Called Election Law ofthe Republic of MacedoniaTanja Karakamiseva

Parlamentarnite izbori vo 2006 godina kako uslov za po~etokna pregovorite za ~lenstvo vo Evropskata unija ______________17Vasko Naumovski

The Parliamentary Elections 2006 as a Preconditionfor Starting EU Accession NegotiationsVasko Naumovski

Odnosite pome|u civilnoto i politi~koto op{testvo vovreme na izbori – nekoi dilemi i makedonskite iskustva ____21Nenad Markovi}The Relations Between the Civil and Political Society During Elections- Some Dillemas and Macedonian ExperiencesNenad Markovic

Parlamentarni izbori 2006-ta:Ispit za zrelosta na makedonskata demokratija ______________29Dejan Mickovi}

Parlamentary Elections 2006: A Test for the Maturity of theMacedonian DemocracyDejan Mickovic

Izbori 2006: Istraùvawata na javnoto mislewe – kompas zapoliti~kiot kurs na Republika Makedonija __________________35Gordana Jankuloska

Elections 2006: Public Opinion Research - the Compas of thePolitical Course of the Republic of MacedoniaGordana Jankuloska


Aktuelno Aktuelno Aktuelno Aktuelno Aktuelno / CurrentCurrentCurrentCurrentCurrent

Posledicite od referendumot za nezavisnost na Crna Gora ___39Aleksandar Spasenovski

The Consequences From the Referendumfor Independence of MontenegroAleksandar Spasenovski

Ustavot na Republika Irak od 2005 g. ________________________47Ilina Cenevska

The 2005 Constitution of the Republic of IraqIlina Cenevska

Me|unarodni organizacii /Me|unarodni organizacii /Me|unarodni organizacii /Me|unarodni organizacii /Me|unarodni organizacii /InternaInternaInternaInternaInternational Organizational Organizational Organizational Organizational Organizationstionstionstionstions

Kancelarija za demokratski institucii i~ovekovi prava - ODIHR ____________________________________57Vladimir Misev

The Office for Democratic Institutions and Human Rights - ODIHRVladimir Misev

Predizvici i perspektivi /Predizvici i perspektivi /Predizvici i perspektivi /Predizvici i perspektivi /Predizvici i perspektivi /Challenges and PerspectivesChallenges and PerspectivesChallenges and PerspectivesChallenges and PerspectivesChallenges and Perspectives

Politi~ka kultura na doblesni izbori ______________________63Qup~o \or|inski

The Macedonian Political Culture and Economic GrowthLjupco Gjorgjinski

Finansiraweto na izbornite kampawi sporednoviot Izboren zakonik na Republika Makedonija ____________69Ivan Bimbilovski

Financing of the Election Campaigns Under the NewElection Law in the Republic of MacedoniaIvan Bimbilovski


Teorija Teorija Teorija Teorija Teorija / Theory Theory Theory Theory Theory

Eti~ki razmisli za izborniot fer pleji NVO-konceptot kako glasot na narodot______________________ 75Dejan Donev

Ethic Considerations about Fair Play at Elections andthe NGO Concept as the People`s VoiceDejan Donev

Izbori i izborni sistemi ___________________________________ 81Aneta Jovevska

Elections and Electoral SystemsAneta Jovevska

Portreti Portreti Portreti Portreti Portreti / Portr Portr Portr Portr Portraitsaitsaitsaitsaits

„Princot na Asturija# - portret na Xovani Sartori ____________ 89Nata{a Hroneska

The Prince from Asturija - a Portrait of Giovanni SartoriNatasa Hroneska

Recenzii Recenzii Recenzii Recenzii Recenzii / Recensions Recensions Recensions Recensions Recensions

Balkanot na raspetie _______________________________________ 95Aneta Stojanovska

The Balkans at a CrossroadsAneta Stojanovska

Izborite kako del od sovremenata makedonskapoliti~ka istorija ________________________________________ 101Dane Taleski

Elections as a Part of the Contemporary Macedonian HistoryDane Taleski

Dokumenti Dokumenti Dokumenti Dokumenti Dokumenti / Documents Documents Documents Documents Documents

Odluka za pravilata za ramnopraven pristap vo mediumskotopretstavuvawe za izborite za pratenici vo Sobranieto naRepublika Makedonija vo 2006 godina _______________________ 105

Desicion of the Parliament of the Republic of Macedonia about the Rulesfor Equal Media Represenatation for the Parliamentary Elections 2006

Za avtorite /Za avtorite /Za avtorite /Za avtorite /Za avtorite /About the authorsAbout the authorsAbout the authorsAbout the authorsAbout the authors __________________________________ 113


Godina 4Br.14juniSkopje 2006ISSN 1409-9853

Spisanie za politi~ko-op{testveni temi

Izdava~i :d-r \orge Ivanov

Ulrih KlepmanUrednici :

m-r Dane Taleskim-r Sandra Koqa~kova

m-r Nenad Markovi}m-r Ivan Damjanovski

m-r Vladimir BoìnovskiGoce Drtkovski

d-r @idas Daskalovski

Adresa :Fondacija "Konrad Adenauer#

ul. Maksim Gorki 16 kat 3MK-1000 Skopje

Tel.: 02 32 31 122Faks: 02 31 35 290

E-mail: [email protected]: www.kas.de

Institut za demokratija,solidarnost i civilno op{testvo

ul. Metropolit Teodosij Gologanov 59 / 1 / 6 -13MK - 1000 Skopje

Tel. / Faks: 02 32 17 080E-mail: [email protected]: www.idsco.org.mk

Pe~at:Vinsent grafika

Dizajn:Natali Nikolovska

Organizacija:Daniela Trajkovi}

Tehni~ka podgotovka:Pepi Damjanovski

Lektura:Bisera Pavleska

Year 4Nº 14June

Skopje 2006ISSN 1409-9853

Magazine for Political-Societal Subjects

Publishers:Dr. Gjorge IvanovUlrich KleppmannEditors:Dane Taleski M.A.Sandra Koljackova M.A.Nenad Markovic M.A.Ivan Damjanovski M.A.Vladimir Bozinovski M.A.Goce DrtkovskiDr. Zidas Daskalovski

Address:Konrad-Adenauer-Stiftungul. Maksim Gorki 16/3MK-1000 SkopjePhone: 02 32 31 122Fax: 02 31 35 290E-mail: [email protected]: www.kas.de

Institute for Democracy, Solidarityand Civil Societyul. Metropolit Teodosij Gologanov 59/1/6-13MK-1000 SkopjePhone/fax: 02 32 17 080E-mail: [email protected]: www.idsco.org.mk

Stavovite izneseni vo spisanieto ne sestavovi na Fondacijata "Konrad Adenauer# i

Institutot za demokratija, solidarnost icivilno op{testvo, tuku se li~ni

gledawa na avtorite. Izdava~ite ne odgovaraatza gre{ki napraveni pri prevodot.

Spisanieto se izdava 4 pati godi{no i im sedostavuva na politi~kite subjekti,

dràvnite institucii, univerzitetite,stranskite pretstavni{tva vo

Republika Makedonija.

The viewpoints expressed in the magazine are notthe viewpoints of the Foundation "KonradAdenauer# and the Institute for Democracy,Solidarity and Civil Society. They are personalviews of the authors. The publishers are not liablefor the translation errors.

The magazine is published 4 times a yearand it is distributed to political subjects, stateinstitutions, universities andforeign representatives inthe Republic of Macedonia.

Printing:Vinsent grafikaDesign:Natali NikolovskaOrganization:Daniela TrajkovicTechnical preparation:Pepi DamjanovskiProof reading:Bisera Pavleska


Zbirkata izborni zakoni nare~enaIzboren zakonik na RepublikaMakedonija

Tawa Karakami{eva

Nekolku pri~ini zo{toIzborniot zakonik1 e zbirkaizborni zakoni

Prva pri~ina

Zakonikot ne e podgotven sporedevropskata nomotehnika, bidej}i nee vnimavano na osnovnata razlikame|u zakon i zakonik, od edna, i me|ukodifikacija i inkorporacija nazakonskata materija od oblasta naizborite, od druga strana.

Se ~uvstvuva nedostatok napravni~ko poznavawe na poimot"zakonik#. Koga se ~ita celinata naZakonikot se dobiva vpe~atok dekapodgotvuva~ot napravil prosto,mehani~ko povrzuvawe na pret-hodno va‘e~kite izborni zakoni voeden t.n. kodifikuvan tekst. Prven-stvenata ideja pri izrabotkata nazakonik ne treba da poa|a od obi~nopomestuvawe na izbornite zakonivo edna celina, tuku od potpolnonova razrabotka na izbornata ob-last. Prethodnite izborni zakonimo‘at da poslu‘at samo kako mate-rijal (gra|a) {to bi mo‘el da seupotrebi pri izrabotka na Zako-nikot.

Mehani~koto preslikuvawe napostojnite izborni zakoni vo no-viot kodifikuvan akt ne ja ispol-

nuva celta i smislata na posto-eweto na Zakonikot. Vsu{nost,tokmu po ova pra{awe vo pravnataliteratura se pravi razlika me|ukodifikacija i inkorporacija. Sokodifikacijata imame potpolnonova obrabotka na konkretnataoblast (vo slu~ajov - izborna ob-last), dodeka kaj inkorporacijataimame prosto soedinuvawe na po-stojnite pomali zakoni i drugi iz-vori na pravoto vo eden golem zako-nik, bez potemelna i posu{tinskaprerabotka, dorabotka na nivnatasodr‘ina.

Vtora pri~ina

Se ~uvstvuva nepoznavawe naosnovnite kategorijalni pravnipoimi {to se odrazuva i vrz struk-turata na Zakonikot. Na Zakonikotmu nedostasuva: a) jasno definiranastruktura spored konkretna meto-dologija i b) logi~en redosled naizbornite dejstvija. Nemawetologika vo redosledot na izbornitedejstvija sozdava fali~na zakonskasodr‘ina.

Na Zakonikot mu e potrebna novastruktura {to }e sodejstvuva soop{toprifatenite standardi zaizborite i redosledot na izborniteaktivnosti. Eve zo{to:

Osnovno nepoznavawe na izbor-nata problematika e dokolku Zako-nikot ne se zapo~ne so op{titeprincipi na izbira~koto pravo

Iz

bo

ri

20

06

1 Izborniot zakonik e objaven vo Slu‘ben vesnik naRepublika Makedonija, br. 40, od 31 mart 2006 g..


Tawa Karakami{eva

koi{to se fundament na "evrop-skoto izborno bogatstvo#. Besmis-leno e izbira~kiot spisok da sespomene samo so eden ~len napo~etokot od Zakonikot, a prostiotprepis na postojniot Zakon zaizbira~ki spisok da se sodr‘i vo~lenovite po 41-ot. Izbira~kiotspisok zaedno so pra{awata zaizbornite edinici i izbira~kitemesta (koi{to, patem, se nao|aat nakrajot od Zakonikot???) treba dabidat prvo pra{awe razraboteno voZakonikot vedna{ po izbira~kotopravo na gra|anite, zatoa {to toa eprvo dejstvie vo predizbornataaktivnost na izbira~ite. Dokolkuse sledi logikata na izbornitedejstvija }e se vidat i drugi zakon-ski nedoslednosti. Prioritetnopra{awe treba da bide izbira~-koto pravo na gra|anite i negovotoostvaruvawe.

Treta pri~ina

Imaj}i gi predvid upatstvata inasokite na dobrata praktika naizbornite pra{awa usvoeni voforma na Kodeks od strana naParlamentarnoto sobranie na So-vetot na Evropa, {to imaat va‘nozna~ewe i za Republika Makedonijakako ~lenka na Sovetot na Evropa,izbira~koto pravo mora da bidedetalno razraboteno od aspekt napette fundamentalni principipredvideni vo Kodeksot, i toasledej}i ja negovata logika koja{toe napravena soglasno so te‘inatana principite.

Vo osnovnite odredbi najnapredtreba da se razraboti op{totoizbira~ko pravo vo dvete svoizna~ewa, aktivnoto i pasivnoto,kako i uslovite pod koi ova pravose steknuva i se odzema. Vo vtoriot

~len treba da se razraboti izbi-ra~kiot spisok kako javna ispravapreku koja gra|anite go ostvaruvaatizbira~koto pravo, dodeka vo sled-nite ~lenovi treba da sledat sitesega predvideni odredbi za izbi-ra~kiot spisok. Vo ovoj del trebada se pomestat i odredbite zapodnesuvaweto na kandidaturite.

Vtor va‘en princip e principotna ednakvo izbira~ko pravo. Oso-beno zna~ewe treba da se posvetina principot na ednakvi mo‘nostigarantiran za site partii i neza-visni kandidati, u~esnici vo iz-borniot proces. Vo posebni ~lenovitreba da se garantira neutralniotodnos na dr‘avnite organi vo:izbornata kampawa, pokrienosta naizbornite nastapi od strana na me-diumite, osobeno kaj javnite slu‘-bi i buxetskoto finansirawe napartiite i kampawite.

Principot na ednakvi mo‘nostitreba da se odnesuva i na ogra-ni~uvaweto na tro{eweto na par-tiite, osobeno vo delot na rekla-miraweto. Posleden segment na ed-nakvoto izbira~ko pravo e ednak-vosta i nacionalnite malcinstva iednakvata i paritetna zastapenostna polovite na partiskite listi ivo izbornite organi. Potoa, trebada sledat odredbite za regulirawena slobodnoto izbira~ko pravo,principot na tajnost i neposred-nost na izbira~koto pravo, kako iperiodi~nosta na izborite.

Vtoroto poglavje od osnovniteodredbi treba da gi razrabotiuslovite za primena na principitena izbira~koto pravo, so posebnagarancija na slobodata na izrazu-vawe, slobodata na pe~atot, slobo-data na dvi‘ewe i slobodata nazdru‘uvawe i organizirawe zapoliti~ki celi vo tekot na izbor-


Zbirkata izborni zakoni nare~ena Izboren zakonik na Republika Makedonija

niot proces. Vo ova poglavje trebada se najdat i odredbite {to se od-nesuvaat na osnovnite elementi naizborniot sistem: pra{awata za iz-bornite edinici i izbira~kite mes-ta i organite za sproveduvawe naizborite (izborna administracija).

Sledat odredbite so koi zapo~-nuva izbornata faza. Prvo, odred-bite za raspi{uvawe i odr‘uvawena izborite, potoa odredbite zaizbornata kampawa i za finan-siraweto na izbornata kampawa,sproveduvaweto na glasaweto, na-bquduvaweto na izborite, sumira-weto i utvrduvaweto na rezultati-te od glasaweto na izbira~kitemesta, za{titata na izbira~kotopravo, kako i odredbite za poni{-tuvawe i povtoruvawe na glasa-weto. Potoa treba da sledat odred-bite za nespojlivost, profesional-nost i neotpoviklivost na funkci-jata, kaznenite odredbi i preod-nite i zavr{nite odredbi.

êtvrta pri~ina

Organizacijata na izboritetreba da ja vr{i nezavisna, profe-sionalna i nepristrasna izbornaadministracija. Ova pra{awe eosobeno interesno dokolku go raz-gledame preku zborovite na Stalin:"[to se odnesuva do izborite, edin-stvena rabota koja{to e vredna e kojgi objavuva rezultatite!#.

Vo izbornata literatura posto-jat tri modeli na organizirawe naizbornata administracija: a) biro-kratski ili individualisti~ki,b) profesionaliziran i v) model vokoj postoi kombinacija me|u pret-hodnite dva modela so vklu~uvawena ~lenovi na politi~kite partii.

Vo dr‘avi kade {to ne postoidolga tradicija na deluvawe na

nezavisni administrativni slu‘-benici potrebno e da se odi kon iz-gradba na celosno nezavisna i ne-pristrasna izborna administra-cija.

Za razlika od niv, vo dr‘avitekade {to administrativnite slu‘-benici imaat dolga tradicija nanezavisnost od politi~kite vlasti(kako {to e vo [vedska, Belgija,Danska), po‘elno e javnata adminis-tracija da se vklu~i vo organizi-raweto na izborniot proces. Ottu-ka, vo ovie dr‘avi e normalno dapostoi vakov na~in na organizi-rawe na izbornata administracija,iako soglasno izve{taite na Birotona Parlamentarnoto sobranie naSovetot na Evropa za nabquduvawena izborite, i vo ovie dr‘avipostojat brojni nedostatoci {to seodnesuvaat na izbornata adminis-tracija.2

Vo nekoi dr‘avi, izbornataadministracija e kombinacija nalica vraboteni vo javnata adminis-tracija, sudii i izborni eksperti.Ovoj model e naj~esto primenuvankoga OON ili drugi me|unarodniorganizacii se involvirani voprocesot na izgradba na izbornataadministracija. No, sosema e jasnodeka onamu kade {to doverbata vojavnata administracija e na niskonivo ili kade sudstvoto ne e dovol-no nezavisno, ovoj model mo‘e davnese nedoverba kaj elektoratot voizborite. Vo vakvi slu~ai, mnogupodobro e da se odi na individu-alen izbor na lica, eksperti koi seprofesionalno doka‘ani vo izbor-

2 Kako osnovni nedostatoci se nabrojani: malatatransparentnost vo aktivnosta na Centralnataizborna komisija, razli~nite varijanti na tolkuvawena na~inite na koi se brojat glasovite, politi~kipolariziranata izborna administracija, kontra-verzite pri imenuvaweto na ~lenovite na DIK,~lenovite na izbornite komisii nominirani oddr‘avni institucii i sli~no.


Tawa Karakami{eva

nata problematika, a imenuvani odzakonodavnata ili od izvr{natavlast. Povtorno, ovoj model naindividualen izbor funkcioniradobro dokolku izbira~ite i parti-ite imaat doverba vo nezavisnostai integritetot na imenuvanitelica.

Izbornata administracija mo‘eda gi vklu~i, no i da gi isklu~ipretstavnicite na u~esnicite voizborniot proces (politi~kitepartii) vo, odnosno, od svojotsostav. Isklu~uvaweto na parti-skite pretstavnici se opravduva somomentot na depolitizirawe naizbornata administracija, no i sopotrebata od zgolemuvawe na ste-penot na doverba vo dr‘avata,osobeno dokolku postoi somne‘ vo~esnosta i integritetot na izbor-niot sistem.

Vo dr‘avi vo koi postoi istorijana partiska dominacija i manipu-lacii vo izborniot proces, po-trebno e da se vospostavi neza-visna izborna administracija so{to taa se oddeluva od domina-cijata na vladeja~kata partija. Ovae osobeno potrebno vo zemjite odtranzicija, bidej}i vo niv nekoipoliti~ki partii s¯ u{te veruvaatdeka edinstveniot na~in da gidobijat izborite e da ja kontro-liraat izbornata ma{inerija {to eopasno za kredibilitetot na izbo-rite i za legitimitetot na izbor-nite rezultati. Vo Izborniot ko-deks mora{e da se predvidat pre-cizni pravila za na~inot na organi-ziraweto na ‘drepkata pri izborotna licata vraboteni vo javnataadministracija, kako i za sora-botkata me|u DIK i organite odjavnata administracija, vo sekojaop{tina poedine~no koi{to pret-hodno treba{e da dostavat pre-

cizni spisoci za lica koi nemaatni{to sporno vo svoeto rabotnodosie. Zakonodavecot so "nepod-nosliva lesnotija#, bez preciznaorientacija kako bi izgledalooformuvaweto na izbornite organina teren, usvoi pravila {to nosatkonkretni problemi. Izborot po patna ‘drepka podrazbira mnogu po-precizni pravila, jasni kriteriumii principi na nejzinoto reali-zirawe. Isto taka, sporno e neso-odvetnoto obrazovanie za golemdel od licata koi se izbiraat voizbornite organi. Ne mo‘e da seo~ekuva od lica koi nemaat sood-vetno obrazovanie, ili lica koisamo za nekolku nedeli }e dobijatnekoi osnovni poznavawa od izbor-noto pravo, da bidat klu~nite orga-nizatori na izborniot proces.

Republika Makedonija i ovojpatja ispu{ti {ansata da go zapo~neprocesot na izgradba na vistinskanezavisna izborna administracija.Postojnite organi za sproveduvawena izborite ne se izborna admi-nistracija.

Petta pri~ina

Vo Zakonikot nedostasuva od-redba za imunitetot na ~lenovitena izbornite organi. Vo ovaa smislapotrebno e da se odredi imunitetna ~lenovite na DIK, na ~lenovitena op{tinskite izborni komisii ina izbira~kite odbori koi ne mo-‘at da bidat li{eni od sloboda zavreme na odr‘uvawe na izborite,osven ako bidat zate~eni vo vr{e-we na krivi~no delo za koe e propi-{ana kazna zatvor od najmalku 5godini. Potrebno e da se predvidii deka odobrenie za li{uvawe odsloboda na ~len na DIK mo‘at dadadat samo ~lenovite na DIK so



dvotretinsko mnozinstvo, kako i za~lenovite na op{tinskite izbornikomisii. Za ~lenovite na izbi-ra~kite odbori odobrenie bi tre-balo da dade IK. Isto taka, voZakonikot nedostasuvaat i odredbivo odnos na disciplinskata odgo-vornost na ~lenovite na izborniteorgani, odnosno da se opredelatosnovite na disciplinskata odgo-vornost. DIK treba da donese po-seben Pravilnik za disciplinskaodgovornost {to se nosi so mnozin-stvo glasovi na ~lenovite na DIK,pri {to treba da se predvidi dekaza disciplinska odgovornost na~lenovite na DIK odluka vo prvstepen donesuva DIK so dvotre-tinsko mnozinstvo od ~lenovite.Protiv re{enieto za izre~enadisciplinska merka, liceto imapravo na ‘alba do nadle‘niot sud.Vo Zakonikot treba da se vmetne iosnov za prestanok na funkcijata voDIK, vo op{tinskite izborni komi-sii i vo izbira~kite odbori, pora-di razre{uvawe.

^len na DIK mo‘e da bide razre-{en poradi nestru~no i nesovesnovr{ewe na funkcijata ili poradipote‘ok disciplinski prestap, {togo utvrduva DIK so dvotretinskomnozinstvo. Protiv odlukata lice-to ima pravo na ‘alba do Vrhovniotsud na RM. Isto taka, da se vnesemo‘nosta za prestan na funkcijataporadi ispolnuvawe uslovi zastarosna penzija.

[esta pri~ina

Vo odnos na finansiraweto naizbornata kampawa, Zakonikotpovtorno ne predvide, kontrolatana finansiskite izve{tai od rabo-teweto na u~esnicite vo izborniotproces da ja vr{i nezavisen revi-

zionen organ (mo‘e i stranskarevizorska ku}a). Isto taka, ne epredviden evropski prifateniotinstrument - javen povik na dona-torite za finansirawe na izbor-nite kampawi so javno otkrivawe naidentitetot na donatorite-finan-sieri vo kampawata. Ne se vnesenitu odredba deka pri predla-gaweto na kandidatite ili listite,partiite treba zadol‘itelno dapodnesat finansiski plan do DIKi do nezavisniot organ za revizijaso predvidenite sredstva za izbor-nata kampawa vo koj }e se navedati bankarskite smetki preku koi }ese odvivaat finansiskite transak-cii. Potrebno e da se vmetne odred-ba so koja }e se predvidi deka pozapo~nuvaweto na izbornata kam-pawa, revizioniot organ mora davodi kontinuirana kontrola nasredstvata, so slednava dinamika:prvata kontrola da ja izvr{i sopodnesuvaweto na kandidaturite,vtorata, 10 dena pred odr‘uvawetona izborite i poslednata, 30 denapo zavr{uvaweto na izborite.

Po zavr{uvawe na izbornatakampawa nezavisniot revizionenorgan treba da podgotvi Izve{taj zapotro{enite sredstva {to }e godostavi do DIK i do Sobranieto naRM zaradi utvrduvawe na nepra-vilnosti ili na zloupotrebi. Akone se podnese finansiski plan sopredvidenite sredstva za izbor-nata kampawa i naveduvawe nabankarskite smetki ili ako napredlog na revizioniot organ seutvrdi deka se predvideni pove}esredstva od prika‘anite, DIK }etreba so re{enie da mo‘e da jaotfrli podnesenata lista ilipredlo‘eniot kandidat. Protivova re{enie na DIK bi trebalo dase predvidi mo‘nosta za vlo‘u-


Tawa Karakami{eva

vawe na ‘alba do Vrhovniot sud vorok od tri dena od denot na donesu-vawe na re{enieto. Vrhovniot sudbi trebalo da odlu~uva po ‘albata,vo rok od tri dena od nejziniotpriem.

Potrebno e da se vnese i odredbaza poni{tuvawe na glasaweto nanivo na celata dr‘ava i na nivo naizborna edinica, poradi neregular-nosti vo glasaweto, no i poradifinansiski zloupotrebi od stranana partiite.

Vo vrska so glasa~koto liv~e,potrebno e na poseben perforirandel, od nadvore{nata strana, dabide registriran istiot seriskibroj {to stoi na ko~anot od blokot.Pred stavawe na izbira~koto liv~evo kutijata, izbira~kiot odbor bitrebalo da utvrdi dali brojot naizbira~koto liv~e odgovora nabrojot od ko~anot na blokot. Otkako}e utvrdi deka se tie identi~ni,izbira~ot go kine perforiraniotdel so seriskiot broj i istoto gozadr‘uva kaj sebe, a vo izbira~katakutija go spu{ta glasa~koto liv~ebez seriski broj za da se za~uvaanonimnosta vo glasaweto. VoZakonikot ne postojat odredbi za~uvawe i raspolagawe so izborniotmaterijal i kolku dolgo istiot }ese ~uva po izborite. Isto taka, tre-ba da se vnese i odredba za prebro-juvawe na glasovite (recounting) iuvid vo izborniot materijal pobarawe na pove}e od polovinatau~esnici vo izborniot proces.

Re{enie so koe bi se dozvoliloprebrojuvawe i uvid vo izborniotmaterijal, donesuva DIK. Na vak-voto re{enie treba da bide dozvo-lena ‘alba do Vrhovniot sud vo rokod tri dena od negovoto donesu-vawe, a Vrhovniot sud po ‘albatada odlu~i vo rok od tri dena od

nejzinoto podnesuvawe. Ako sedozvoli prebrojuvawe ili uvid,DIK bi trebalo da go zadol‘i so-odvetniot izboren odbor da go spro-vede prebrojuvaweto ili uvidot voprisustvo na pretstavnici na pod-nositelite na predlogot za prebro-juvawe, odnosno uvid.

Sedma pri~ina

Izborniot zakonik ne gi po~i-tuva evropskite izborni standardi.Izboren standard e pravilo naodnesuvawe na izbornite subjektivo izborniot proces, ili pravilo zaprocenuvawe na odnesuvaweto naizbornite subjekti vo izborniotproces.

I prvata i vtorata dimenzija nastandardot e isklu~itelno va‘na,zatoa {to ako prvata go definiraprifatenoto i voobi~aenoto odne-suvawe na subjektot, vtorata naj-~esto dava pozitivna ili negativnaprocenka za toa kako se odnesuvasubjektot.

Iako standardite vo edna dr‘a-va gi prifa}aat i oficijaliziraatavtoritetnite vlasti, sepak, niv-noto sozdavawe e del od vlijanietoi na tradicijata, op{tite kanoni naodnesuvawe i na odlukite donesenipo pat na konsenzus so koj se nadmi-nale nekoi sporni pra{awa vominatoto.

Fakt e deka site standardi ima-at koren vo demokratskiot ustavenrazvoj na nacionalnite dr‘avi.Izgleda paradoksalno, no osnovitena me|unarodnite standardi imaatsvoe izvori{te tokmu vo ustavnitevrednosti i principi na demokrat-skite nacionalni dr‘avi.

Vo izbornoto pravo se pravirazlika me|u evropski i me|una-rodni izborni standardi. Evrop-



skite standardi se sodr‘ani voevropskite dokumenti, dodekame|unarodnite, naj~esto vo dogovo-rite i dokumentite na OON.

Standardite se sodr‘ani vo dvavida pravni instrumenti: instru-menti {to nemaat i instrumenti{to imaat pravna zadol‘itelnost.

Prvata grupa na pravni instru-menti vo koi se sodr‘ani evrop-skite izborni standardi, koi{tonemaat pravnoobvrzuva~ki efektza dr‘avite, pripa|aat na t.n. "me-ko# pravo (soft law)3. Iako se rabotiza nezadol‘itelni standardi posvojata pravna sila i primena,sepak avtoritetot na organiza-cijata {to gi utvrduva zna~i nivnamoralna i ekspertska te‘ina na koiEvropa osobeno insistira4.

Evropskite pravni instrumenti{to vleguvaat vo grupata "hard core#sodr‘at zadol‘itelni izbornistandardi.5

Me|unarodnite izborni stan-dardi koi imaat pravnoobvrzuva~kiefekt se sodr‘ani vo: ~lenot 21 odUniverzalnata deklaracija za

~ovekovite prava, ~lenot 25 (b) odMe|unarodnata konvencija za gra-|anski i politi~ki prava, ~lenot 1od Konvencijata za politi~kiteprava na ‘enata, ~lenot 5 od Me|u-narodnata konvencija za elimi-nacija na site formi na rasnadiskriminacija i ~lenot 7 od Kon-vencijata za eliminirawe na siteformi na diskriminacija na ‘enitei sli~no.

Zgolemuvaweto na brojot na me|u-narodnite i evropskite standardie nesomnen pokazatel za napredo-kot na sorabotkata, demokrati-zacijata i vladeeweto na pravotovo Me|unarodnata zaednica. Sta-nuva zbor za instrumenti {to voprocesot na harmoniziraweto,unifikacijata i primenata nanajdobrite vrednosti, principi,praktiki i tehniki na demokrat-skite izbori, gi legitimiraat poli-ti~kite vlasti vo dr‘avite.

Me|unarodnite i evropskitestandardi treba da se po~ituvaatvo uslovi koga nedostasuvaat me|u-narodni i evropski pravnoobvrzu-va~ki dokumenti posveteni naizbornite pra{awa. Na primer, podpretpostavka deka edna dr‘ava e~lenka na nekolku me|unarodniorganizacii {to imaat usvoenorazli~ni instrumenti vo oblasta naizborite, se postavuva pra{aweto:Koj instrument }e bide dominantenpri primenata?

Ottuka, se smeta deka posto-eweto na jasna hierarhija na izvo-rite vo ramkite na nacionalnatadr‘ava e neophodnost. Neophodna ei hierarhija na standardite pred-lo‘eni od samite me|unarodniorganizacii.

Vo potraga po sistem vo koj }e sepojavat supranacionalni standardivo sferata na izborite, me|una-

3 Interesni razmisluvawa za "mekoto# pravo kakoproizvod na globalizaciskite promeni {to japromenija ulogata na dr‘avata i ja naso~ija nasokatana dvi‘ewe na poredokot kon promovirawe i za{titana regulatorni standardi {to se gradat sporeduniverzalnite, a ne spored nacionalnite interesi.Vidi vo trudot na: D. Shelton, Commitment andCompliance: What Role for International Soft Law?, http://www.ceip.org/programs/global/semshelton.htm.

4 Kako izborni standardi so nezadol‘itelen karakterse nabrojuvaat onie sodr‘ani vo: a) Izbornitepreporaki od 2002 godina na Venecijanskata komisijausvoeni vo forma na Kodeks na dobra praktika voizbornite pra{awa od strana na Parlamentarnotosobranie na Sovetot na Evropa na 28 januari 2003godina, a prifatena i od Komitetot na ministri priSovetot na Evropa; b) Preporakite za demokratskiizbori na OBSE i dr‘avite-u~esni~ki od 2003 godinai v) Deklaracijata za kriteriumot-slobodni i ferizbori usvoena od Interparlamentarniot sovet nanegovata 154. sesija vo Pariz, 1994.

5 Toa se: Prviot protokol (~len 3) od Evropskatakonvencija za ~ovekovite prava, ~lenot 6 od Konven-cijata za u~estvo na strancite vo javniot ‘ivot nalokalno nivo, jurisprudencijata na Evropskiot sud za~ovekovi prava vo vrska so primenata na ~lenot 3 odprviot protokol na EK^P, osnovniot zakon - ~l. 8 b(1)od Dogovorot na EU, direktivite na Sovetot 93/109 i94/80 od EZ i sli~no.


Tawa Karakami{eva

rodnite organizacii, Sovetot naEvropa i Evropskata komisija sekoncentriraa na promovirawe nat.n. makrouslovi kako vrednosti iprincipi koi{to }e se javat kakoza{titnici na demokratskata sodr-‘ina na slobodnite i fer izbori.Organizacijata na izborite i izbor-nite sistemi se pra{awa ostavenivo tradicionalnata nadle‘nost nanacionalnite dr‘avi.

Zaklu~ok

Fakt e deka od Izborniot zako-nik, na planot na organizirawetofer i demokratski izbori vo Repub-lika Makedonija, se o~ekuva mnogupove}e od toa {to e negoviot realenkapacitet. Isto taka, fakt e dekasamo so podobruvawe na formal-nata dimenzija na izborniot procesne mo‘at da se slu~at ~uda naterenot, iako od prilo‘enoto, ne seo~igledni nikakvi podobruvawa{to bi mo‘ele zna~itelno da japodobrat kvalitativnata strana na

izborniot proces vo RepublikaMakedonija.

Nedostasuvaat evropskite iz-borni standardi, a bez niv i bezevropska politi~ka kultura nau~esnicite vo izborniot procesnevozmo‘no e da se o~ekuvaat ev-ropski rezultati. @elbata da sesozdade kodifikuvan izboren akte prv ~ekor vo duhot na evropskotoizborno odnesuvawe. No, ‘elbatatreba{e da konkretizira brojnidrugi evropski sodr‘ini {to }e jazaokru‘at celinata na evropskiotizboren koncept. Vaka, Izborniotzakonik ostana re~en-nedore~en,zakonik vo forma na zbirka zakoni,stari odredbi vo nova "izbornaoblanda#.

Republika Makedonija ne uspeavo ostvaruvaweto na krajnata celna predizvikot. Ostana na samiotpo~etok. Dali }e ostane na samiotpo~etok i vo organiziraweto na feri demokratski parlamentarni izbo-ri ostanuva da vidime.

AbstractThe expectations from the new election legislation are beyond its capacities.

Improvements in the formal side of elections can not change the situation onthe ground, and bring qualitative improvements to the election process. WithoutEuropean standards and European political culture it is not plausible to expectEuropean elections. The wish to create common election legislation for allcycles of elections is the first step. But the wish should be made more precisewith other European content. In this form the new law is a collection of oldrules in a new format. Republic of Macedonia did not meet the challenge tocreate European election legislation. It remains to be seen if it will organizeEuropean elections.


Parlamentarnite izbori vo 2006godina kako uslov za po~etok napregovorite za ~lenstvovo Evropskata unija

Vasko Naumovski

Dodeluvaweto na statusot nadr‘ava-kandidat za ~lenstvo voEvropskata unija na RepublikaMakedonija pretstavuva eden odklu~nite momenti na nejziniot patkon celosna integracija vo Unijata.Sepak, sledniot potreben ~ekor votaa nasoka e odlukata za po~etok napregovorite za ~lenstvo, ~ie{touspe{no zavr{uvawe }e ja doneseMakedonija pred samiot prag na EU,i }e gi napravi mnogu poverojatni{ansite za priem vo najnaprednataekonomska i politi~ka zaednica naevropskiot kontinent.

Za donesuvaweto na ovaa odluka,od isklu~itelno zna~ewe e odr‘u-vaweto na fer i demokratski izbo-ri, koi{to bi trebalo da bidatsprovedeni spored najvisokiteevropski standardi. Pokraj vonasoka na evrointegracijata, ovieizbori se od vonredno zna~ewe i zapokanata za ~lenstvo vo NATO.Ottamu, od posebna va‘nost }e bidesposobnosta na dr‘avnata adminis-tracija za sproveduvawe na postap-kata, stepenot na uspe{nost na rea-lizacija na obidot za depolizacijana izbornite organi, kako i voljatana politi~kite subjekti.

Obidot za depolitizacija nadr‘avnite organi, princip koj{tobe{e usvoen od site politi~ki

subjekti, za ~ie{to prifa}awebe{e izvr{en silen pritisok odMe|unarodnata zaednica, sepakostana neuspe{en. Edinstveniotpoliti~ki moment, prifaten voZakonot za izbor na pratenici epredlogot za pretsedatel na Dr‘av-nata izborna komisija od strana naopozicijata. Po izborot na ~leno-vite na DIK se sozdade situacija vokoja{to tokmu partijata {to gopredlo‘i pretsedatelot nema svojpretstavnik vo ova telo, a prekuizborot na ~lenovite vo Komi-sijata, site ostanati partii imaatsvoi pretstavnici. Zaklu~okot edeka DIK samo formalno, no ne imaterijalno, e nezavisna od partis-kite vlijanija.

^lenovite na op{tinskite iz-borni komisii, kako i na izbi-ra~kite odbori se izbiraat odredot na dr‘avnite slu‘benici,{to sekako ne garantira deka tie}e bidat izbrani samo od redot naslu‘benicite koi ne se ~lenovi napoliti~ki partii. Ottamu, mo‘e dase zaklu~i deka stavot na evro-pretstavnicite za celosna depoli-tizacija, so {to izborniot proces}e se oslobodi od partiskite vlija-nija, ne e dokraj vgraden vo pravi-lata za izbor na organite {to }e gisproveduvaat izborite.

Iz

bo

ri

20

06


Vasko Naumovski

Pokraj formalno propi{anitepravila, t.n. "skandinavski# izboripretpostavuvaat i "skandinavsko#odnesuvawe na partiite i nivniteaktivisti vo tekot na prediz-bornata kampawa i na samiot den naizborite. Iskustvata od izminatiteizborni ciklusi poka‘uvaat dekatoa e verojatno najte{kata zada~apri obidot za odr‘uvawe na izbo-rite. Imeno, politi~kite subjekti,duri i da se celosno odredeni dase vozdr‘at od nesoodvetni po-stapki, ne se vo sostojba dokraj dagi kontroliraat aktivnostite nasvoite ~lenovi na celata terito-rija na dr‘avata. Od ovoj aspekt,partiite na vlast se, uslovnoka‘ano, vo pote{ka polo‘ba odonie vo opozicijata, bidej}i lokal-nite policiski rakovoditeli, adelumno i onie vo sudstvoto iobvinitelstvata, se tokmu nivnipartiski ~lenovi ili bliski doniv.

(Zlo)upotrebata na imenkite ipridavkite proizlezeni od "Ev-ropa# vo izbornite programi islogani, sekako ne zna~i deka par-tiite }e se soglasat dobrovolno dase otka‘at od proverenite metodiza lokalni neregularnosti. Demo-kratskite izbori, zna~at regular-nost na sekoe izbira~ko mesto, t.e.pri glasaweto, pri prebrojuvawetona glasovite, pa s¯ do prifa}awetona rezultatite od site u~esnici.

Prekinot na tradicijata na"valkani# predizborni kamapawi,isto taka }e pridonese kon podob-ruvawe na vkupniot vpe~atok zaizborite, no ovoj proces verojatno}e bide pote{ko ostvarliv odostanatite aspekti na izborniotproces. Periodot pred po~etokot na

kampawata poka‘uva deka u~es-nicite se podgotveni da gi upotre-bat site dozvoleni i nedozvolenisredstva vo diskreditirawe naprotivnicite; prvite simtomi zatoa se vandalizmot vrz izbornite{tabovi na nekolku partii, kako iostrite polemiki so "niski udari#od strana na nekoi politi~ki li-deri. Ovaa pojava kaj politi~kitepartii bi mo‘ela da se izmeni nasreden rok, so promenata na vkup-nata politi~ka kultura vo dr‘a-vata.

Uslovite za ~lenstvo vo Evrop-skata unija se propi{ani vo Kopen-hagenskite kriteriumi, pri {to, zaRepublika Makedonija, nivniotpoliti~ki aspekt, vo najgolem delse odnesuva na celosno sprove-duvawe na Ramkovniot dogovor,reformite vo sudstvoto i polici-jata i borbata protiv korupcijata.Po dobivaweto na kandidatskiotstatus, po~etokot na pregovorite za~lenstvo e vo direktna zavisnostod sproveduvaweto na parlamen-tarnite izbori vo juli 2006 godina.Odlukata za po~etok na prego-vorite verojatno bi se donesla konkrajot na 2006 godina, poradi {to isamite izbori }e se odr‘at dvameseci pred redovniot termin.Imeno, od strana na politi~kitesubjekti, kako i od strana na EU,be{e prifaten stavot deka dokolkuizborite se odr‘at pred redovniottermin, na novata vlada }e £ seostavi dovolno vremenski prostorda go manifestira nejziniot re-formski kurs, period po koj Unijatabi odlu~ila da gi zapo~ne prego-vorite za ~lenstvo.

Integracijata na Makedonija voNATO e, isto taka, uslovena od


Parlamentarnite izbori vo 2006 godina kako uslov zapo~etok na pregovorite za ~lenstvo vo Evropskata unija

sproveduvaweto na parlamentar-nite izbori. Javno iska‘aniteo~ekuvawa na generalniot sekretarna NATO deka izborite treba dabidat "110% fer i slobodni#, jasnopoka‘uva deka za pokanata za~lenstvo vo NATO vo 2008 godina,izborite }e bidat od klu~no zna-~ewe. Po otsustvoto na o~ekuvanatapokana za ~lenstvo vo 2006 godina,na koja{to se nadeva{e makedon-skata vlada, noviot termin, pomes-ten za dve godini, ne bi trebalo dabide ispu{ten.

Ocenkata za stepenot na regu-larnosta na izborite }e bide done-sena vrz osnova na izve{taitepodgotveni od nabquduva~ite naEU, OBSE, kako i na doma{niteorganizacii {to go sledat tekot naizborite. Duri i najmal incident,napraven so namera ili slu~ajno, }ebide zabele‘an vo niv, i istiot }epredizvika somnevawa za sposob-nosta na Makedonija da gi zapo~nepregovorite za ~lenstvo.

Parlamentarnite izbori se pre-tvoreni vo najzna~ajniot uslov zaevroatlantskata integracija nadr‘avata, no postojat i drugi, nepomalku va‘ni zada~i. Vo taanasoka va‘ni se i donesuvaweto naZakonot za policijata, kako i im-plementacija na reformskite zako-ni vo oblasta na pravosudstvoto.Kontroverzite okolu Zakonot zapolicijata ja otslikuvaat nemo‘-nosta partiite vo vlasta da ginadminat sopstvenite politi~kiinteresi i da gi stavat dr‘avnitekako prioritet. Donesuvaweto naovoj zakon }e bide edna od prvitezada~i na novata vlada. Vo oblasta

na pravosudstvoto pak, izmenite naUstavot i donesuvaweto na reform-skite zakoni naidoa na odobruvaweod EU i od ostanatite me|unarodnipretstavnici, no vistinskiot pre-dizvik }e bide nivnoto prakti~nosproveduvawe, so {to nezavisnostai efikasnosta na pravosudniteorgani }e se poka~i na povisokonivo, {to zna~i deka dr‘avata }enapravi zna~itelen ~ekor vo ispol-nuvawe na politi~kite kriteriumiza ~lenstvo vo Unijata.

Kako i vo site drugi odluki naUnijata, i ovojpat, pokraj fakti~-kata sostojba, presudna }e bidenejzinata politi~ka dimenzija,odnosno sposobnosta na novatavlast da izdejstvuva po~etok napregovorite, duri i dokolku ne seispolneti site propi{ani usloviza toa. Duri i pri poslednoto pro-{iruvawe na EU vo 2004 godina,Kopenhagenskite kriteriumi vonekoi slu~ai ne bea dokraj ispol-neti (na pr. Kipar), no na~inot nafunkcionirawe na Unijata pretpo-stavuva i omeknuvawe na odredenipravila i nivno razli~no tolku-vawe, vo zavisnost od okolnostitei od pregovara~kite sposobnosti nainvolviranite strani. Ovaa so-stojba bi trebalo da bide zemenapredvid od idnata makedonska vla-da, no sekako, dadenite preporakine bi trebalo da bidat ignorirani,bidej}i tie se davaat pred s¢ zapridobivka na samata dr‘ava. Ovava‘i osobeno za pretstojnite par-lamentarni izbori. Tuka ne bi sme-elo da se dozvoli nikakov kom-promis, nitu od doma{nite, nitu odevropskite faktori.


Vasko Naumovski

Abstract

The granting of the candidate status for EU membership to the Republicof Macedonia represents one of the key steps on its way to full integrationinto the Union. However, the next step in that direction is the decision forbeginning of the negotiations for membership, which will bring the countrycloser to the EU doorstep. This decision is determined by the forthcomingparliamentary elections, which have to be realized according to the highestEuropean standards. The ability of the state administration to take part in theelection process, the degree of success to exclude the political influence inthe electoral bodies, as well as the will of the political elites will be of greatimportance.


Odnosite pome|u civilnoto ipoliti~koto op{testvo vo vreme naizbori – nekoi dilemi i makedonskiteiskustva

Nenad Markovi}

"Kako i site kanali na politi~-ka komunikacija, izborite se "dvo-naso~na ulica# koja{to na vladatai na narodot, na elitite i na masi-te, im ja nudi mo‘nosta da vlijaatedni na drugi.#

- izvadok od knigata"Politika# od Endrju Hejvud

Odnosite pome|u civilnoto ipoliti~koto op{testvo se temakoja{to pretstavuva edna od klu~-nite debati, verojatno, od samotonastanuvawe na politi~kata nauka.Suverenitetot, op{testveniot do-govor, populizmot ili politi~kotopretstavuvawe se samo nekolkuteoblasti vo koi ovie dva op{tes-tveni aktera se sre}avaat, komuni-ciraat i vospostavuvaat odnosi {tovo najgolema mera ja voobli~uvaatpoliti~kata zadnina na edna dr‘a-va, kvalitetot na edna demokratijai granicite na praktikuvaweto navlasta, koja{to vo edna idealno-tipska situacija (i vo sekoja libe-ralna demokratija) sekoga{ se legi-timira od strana na civilnotoop{tetsvo.

Iako ovaa interakcija pome|ucivilnoto i politi~koto op{testvoe konstantna i podrazbira golembroj na razli~ni modusi, osnovniotdijalog {to se vodi pome|u ovie dve

kategorii se slu~uva tokmu za vremena izborite. Poto~no, izborite seonoj klu~en period koga civilnotoop{testvo mu go predava suvere-nitetot za vladeewe na politi~-kiot ~initel, koga go odreduvakvalitetot na negoviot mandat ikoga go oblikuva ne samo poli-ti~kiot, tuku i dr‘avniot ‘ivot voramkite na dadeniot mandat. Oset-livosta proizleguva tokmu od fak-tot {to izborite go pretstavuvaatosnovniot na~in preku koj se doa|ado "op{testven dogovor# pome|unarodot i politi~kite pretstav-nici, elitite i populusot, izbira-~ite i izbranite. Poradi ova, no iporadi politi~kata aksioma nadene{nicata spored koja narodniotsuverenitet e neprikosnoven, po-trebno e da se odredat granicite naodnesuvawe na dvata klu~ni akteraza vreme na izborite, dozvolenitei nedozvolenite postapki, no iosetlivite pravila na igra koi{tonaj~esto se definiraat kako "sivazona# na odnosite pome|u civilnotoi politi~koto op{estvo.

Teoretski modeli

Za da se ispita odnosot pome|ucivilnoto i politi~koto op{testvopotrebno e da se zemat predvidnekolku teoretski modeli koi{to

Iz

bo

ri

20

06


Nenad Markovi}

impliciraat razli~ni re{enija,apropo izborite i izbornoto odne-suvawe. Od ponudenite modeli {toja objasnuvaat ovaa problematika,najseopfatni re{enija nudat kla-si~nata liberalna teorija i kri-ti~kata teorija na civilnoto op-{testvo koi{to jasno gi ocrtuvaatgranicite na "politi~koto# i "ci-vilnoto# vo ramkite na eden poli-ti~ki sistem.

Od ednata strana na politolo{-kiot spektar e liberalnata teorijana civilnoto op{testvo. Zemaj}i japredvid klasi~nata definicija naliberalizmot kako "teorija naminimalnata dr‘ava#1 mnogu odaspektite na odnosot pome|u civil-noto i politi~koto op{testvo ve}emo‘at da se predvidat. Vo ovaasmisla, odnosot pome|u civilnotoi politi~koto op{testvo e jasnodefiniran. Agentot na suverenostae precizno vostanoven u{te odvremeto na @an @ak Ruso, koj i sa-miot napi{a deka "aktot na asocija-cija (op{testveniot dogovor m.z.) sesostoi od me|usebni obvrski pome|ujavnosta i poedincite i deka sekojaindividua vo praveweto na dogovo-rot (...) e dvojno obvrzana: kako ~lenna Suverenot obvrzana e kon drugi-te individui, a kako ~len na Dr‘a-vata obvrzana e kon Suverenot#2.Vaka definiraniot odnos direktnoja implicira odgovornosta na dr‘a-vata (kako kulminacija na institu-cionalizacijata na politi~kotoop{testvo) i suverenot koj{to de-nes, ednostavno go narekuvame ci-

vilno op{testvo. Iako ovaa defi-nicija ni{to pomalku ne go amnes-tira gra|aninot od odgovornostapred zaednicata, jasna slika zaodnosot dr‘ava-gra|ani davaatStiven Skalet (Steven Scalet) iDavid [mic (David Schmidtz) kogavelat:

"Klasi~nite liberali gledaatna dr‘avata kako na agent na zaed-nicata, nazna~en od zaednicata socel da upravuva so nea. Civilnotoop{testvo e zaednicata koja{todelegira avtoritet na vlasta, icivilnoto op{testvo e teloto vokoe{to po~iva krajniot avtoritet.Civilnoto op{testvo go zadr‘uvapravoto da gi otpu{ti onie koi ginajmuva da vladeat so nego. Vo ovaasmisla klasi~nite liberali goupotrebuvaat terminot civilnoop{testvo za s¯, osven za vlasta...#3

Konsekventno na vakviot pogledna civilnoto op{testvo i negoviotodnos so dr‘avata sledi i defini-cijata za obvrskite na civilnotoop{testvo {to toa gi prezema i {tospored liberalite se definiraatkako "obvrska da se po~ituva zako-not, (...) bidej}i gra|anite dobro-volno se obvrzale da go napravattoa#4, no i obvrska na dr‘avata daja po~ituva "avtonomijata na li~-nosta#5. Vo ovaa smisla gra|anite seobvrzani da gi po~ituvaat zakonitekoi{to politi~koto op{testvo gidonesuva i implementira, duri ikoga se raboti za zakoni od sferatana izborite i izbornite pravila{to go vooblikuvaat – samoto poli-

1 Lomasky, Loren E. “Classical Liberalism and Civil Society#.vo Chambers, Simone & Kymlicka, Will (ed.). “AlternativeConceptions of Civil Society#. Princeton, New Jersey:Princeton University Press, 2002 g., str. 50.

2 Rousseau, Jean Jacques. “The Social Contract (OrPrinciples of Polit ical Right#. Dostapno na http://www.constitution.org/jjr/socon.txt. 20.3.2002, str.12.

3 Scalet, Steven & Schmidtz, David. “State, Civil Society andClassical Liberalism# vo Rosenblum, Nancy & Post, RobertC. (ed.). “Civil Society and Government#. Princeton, NewJersey: Princeton University Press, 2002 g., str. 26.

4 Wellman, Christopher Heat. “Toward a Liberal Theory ofPolitical Obligation# vo Ethics, Vol. 11 1, No. 4 (Jul., 2001),str. 735-756.

5 Ibid.


Odnosite pome|u civilnoto i politi~koto op{testvovo vreme na izbori – nekoi dilemi i makedonskite iskustva

rot, civilnoto op{testvo i dr‘a-vata) e razli~na: dr‘avata upra-vuva, pazarot pravi profit, civil-noto op{testvo komunicira i jalegitimira dr‘avata, no i ja obez-beduva li~nata avtonomija na indi-viduata.

Od druga strana, i pokraj gole-mite sli~nosti pome|u liberalnatai kriti~kata teorija, linijata narazdvojuvawe odi i vo pravec naponaglasenata uloga na dr‘avatakaj kriti~kata {kola. Iako povtor-no legitimitetot na poredokotle‘i vo racete na gra|anite, dis-tinkcijata pome|u "slabata javnost#i "silnata javnost# frla malkupoinakvo svetlo na odnosite pome|uvlasta i civilnoto op{testvo:

"Modelot sugerira dvonaso~enproces na podelba vo koj postoipodelba na trudot pome|u "slabatajavnost# – neformalno organi-ziranata javna sfera koja{to seprotega od privatnite zdru‘enijado masovnite mediumi locirani voramkite na civilnoto op{testvo -i "silnata javnost# – parlamentar-nite tela i drugite formalnoorganizirani institucii na poli-ti~kiot sistem.“11

[to se odnesuva, pak, do indi-vidualnata uloga na sekoj od soci-jalnite akteri, taa e jasno defini-rana:

"Vo ova podelba na trudot "sla-bata javnost# ja zazema centralnataodgovornost za identifikuvawe,interpretacija i adresirawe nasocijalnite problemi (...). No, kakoi da e, politi~koto odlu~uvawe,kako i ponatamo{noto filtrirawe

ti~ko op{testvo. A pove}e od jasnoe deka zborovite dr‘ava, obvrska,suveren, nazna~uvawe, otpovikmo‘at da asociraat na samo edenpoliti~ki fenomen – izbori!

Kako alternativa na klasi~nataliberalna teorija se javuva kri-ti~kata teorija na civilnoto op-{testvo. Inspirirana od leviteteoreti~ari kako Gram{i i Marks,a filosofski vdahnovena i odpionerite na Frankfurtskata {ko-la (Horhajmer i Adorno pred s¯, noi nivniot ‘iv naslednik – JirgenHabermas), kaj kriti~kata teorija sejavuva ednakva premisa kako i kajliberalite bidej}i "civilnotoop{testvo e definirano vo kon-trast na dr‘avata#6, no so vital-nata distinkcija {to uka‘uva natoa deka "civilnoto op{testvo serazlikuva od dr‘avata, no i odekonomijata#7 i deka "...ne se smetasamo dr‘avata za potencijalnaopasnost kon civilnoto op{testvo.Kapitalisti~kite ekonomski odno-si se smetaat isto taka za {tetni.#8

Ovoj specifi~en pogled na civil-noto op{testvo i negovata organi-zacija proizleguva od razli~niotmedium za komunikacija {to e poj-doven poim vo teorijata na Haber-mas. Pa taka "komunikaciskataavtonomija#9 e osnovnata odlika nacivilnoto op{testvo. I dodeka"mo}ta e medium preku koj dr‘avatafunkcionira, parite ja dvi‘atekonomijata#10. Tokmu zatoa, i kraj-nata cel na sekoj od trite osnovnisegmenta na sekoe op{testvo (paza-

6 Chambers, Simone. “A Critical Theory of Civil Society# voChambers, Simone & Kymlicka, Will (ed.). “AlternativeConceptions of Civil Society#. Princeton, New Jersey:Princeton University Press, 2002 g., str. 90.

7 Ibid.8 Ibid.9 Ibid., str. 93.10 Ibid.

11 Baynes, Kenneth. “A Critical Theory Perspective on CivilSociety and the State#. vo Rosenblum, Nancy & Post,Robert C. (ed.). “Civil Society and Government#. Princeton,New Jersey: Princeton University Press, 2002 g., str.127.


Nenad Markovi}

na razumnoto preku formalni so-braniski proceduri, ostanuva zada-~a na "silnata javnost#.12

Ovaa teorija podrazbira dekacivilnoto op{testvo ima silna irazviena demokratska svest, na-predni mehanizmi za kontrola navlasta kako i izvesna doza na libe-ralna kultura (ova e sekako proble-mati~na premisa koga se raboti zaposttotalitarni op{testva). Iakoprerogativite na vlasta i mo}ta dabide primaren akter vo odredu-vaweto na pravilata na igra voop{testvoto ostanuvaat, jasno edeka civilnoto op{testvo "pose-duva izvesen stepen na nezavisnostod dr‘avata, iako ne e celosnoimuno na dr‘avnata intervencija iregulativa#13. O~igledno, a za raz-lika od ~istata liberalna teorija,kriti~kata teorija (i pokraj sitesli~nosti) e vo pogolema mera "eta-tocentri~na# i ovozmo‘uva pogo-lema fleksibilnost i manevarskiprostor na politi~kite, apropo,civilnite sili vo op{testvoto.

Ona {to e mo‘ebi slabost navakviot pristap e {to kaj kriti~-kata teorija se podrazbira zainte-resiranosta na dr‘avata da ja pot-pomogne svojata legitimaciskaosnova, a toa e – civilnoto op{tes-tvo. Konsekventno, vo vakva situa-cija te{ko e da se razgrani~i pome|uedna zdrava i kriti~na vrska pome-|u dr‘avata i civilnoto op{testvoi atmosferata na celosen "gra|an-ski klientelizam# koj{to vo tranzi-ciskite dr‘avi go pretstavuvafundamentalniot problem na odno-sot pome|u dvete sferi, a posebnoza vreme na izborite. Ova tvrdewe

dobiva sosema novi dimenzii kogaproblemot }e se razgleda od dvadnevnopoliti~ki aspekta vo odnosna skore{nata zabrana za objavu-vawe na izlezni anketi na denot naizborite, no i od aspekt na ve}eo~iglednata zastapenost na feno-menot na servilnost na civilnotoop{testvo kon politi~kite eliti,{to samo po sebe pretstavuva libe-ralno-demokratski "nonsens#.

Makedonski dilemi – civilnoop{testvo, javno mislewe

Pove}e od jasno e deka izboritego pretstavuvaat fundamentalniotodnos pome|u civilnoto i poli-ti~koto op{testvo, {to sekako gopovlekuva pra{aweto na defi-niraweto na pravilata za vodewena predizbornata (i izbornata)bitka. I, ako po inercija pomis-luvame na antagonizmite {to sejavuvaat na relacija pome|u politi-~kite partii, skore{nite zakonskire{enija od Izborniot zakonikkoj{to neodamna be{e usvoen odSobranieto na Republika Makedo-nija, otkrivaat edna sosema novaperspektiva. Imeno, se raboti zanekolku zakonski odredbi {to seodnesuvaat na demokratskata kon-trola na izborniot proces, a preds¯ za ispituvawata na javnotomislewe {to predizvikaa zagri-‘enost kaj del od demokratskatajavnost, a mo‘at da imaat zna~i-telno vlijanie vrz izborniot pro-ces. Ovie zakonski re{enija povle-kuvaat politi~ka frikcija, mnogupove}e na relacijata elektorat14

politi~ki eliti, otkolku pome|usamite politi~ki oponenti.

12 Ibid., str. 128.13 Ibid., str. 131. 14 îtaj civilno op{testvo.



Deka civilnata kontrola vrzprocesot na glasawe e postavena voedna specifi~na konstelacija sonovite re{enija od Izborniotzakonik, govori i delot {to seodnesuva na objavuvaweto na ispi-tuvawata na javnoto mislewe:

"(1) Ispituvaweto na javnotomislewe se objavuva najdocna petdena pred denot opredelen zaodr‘uvawe na izborite.

(2) Koga se objavuva ispituvawena javnoto mislewe (...) se naveduvaimeto na institucijata ili rako-voditelot na institucijata {to goizvr{ila istra‘uvaweto, datumot,metodologijata, goleminata i struk-turata na primerokot i imeto nanara~uva~ot koj go pobaral ispitu-vaweto.#15

Iako mo‘e da se razbere (i esosem korektna) potrebata za trans-parentnost {to se ‘rtvuva vo odnosna diskrecijata koja{to istra‘u-va~kite ku}i bi trebalo da im jagarantiraat na nivnite klienti,logi~no e da se zaklu~i deka rokotod pet dena pred denot na izboritene se vklopuva vo rokot za prediz-boren molk i o~igledno e "stand-alone# re{enie so koe se predi-menzionira vlijanieto na ispitu-vawata na javnoto mislewe. Sepak,korektno e da se napomene dekavakov zakonski rok postoi i vodrugi dr‘avi, a vo Slova~ka e duri14 dena pred izborniot den16. A,deka re{enieto vo na{iot slu~aj ekrajno seriozno uka‘uva i toa {to"so pari~na kazna od 200.000 do

300.000 denari }e se kazni javnotoglasilo (...) koe{to }e go objaviistra‘uvaweto na javnoto mislewevo period od pet dena pred denotna glasaweto#17, a "so pari~na kaznaod 20.000 do 50.000 denari }e sekazni za prekr{ok (...) odgovornioturednik na javnoto glasilo, koj }ego objavi istra‘uvaweto na javnotomislewe za kandidatite bez da ginavede podatocite od ~len 77 stav(2) na ovoj zakonik#18. Sepak, ovare{enie (kade i da e doneseno) japretstavuva "sivata zona# vo odno-site na civilnoto op{testvo ipoliti~kite eliti, ne samo voRepublika Makedonija, tuku i po{i-roko.

Situacijata bi bila dalekupoednostavna dokolku povtorno nese raboti za dvojni standardi.Imeno so noviot Izboren zakonikpredvideni se i odredbi so koi{tose definira izbornata kampawa irokovite za nejzinoto otpo~nuvawe,a so toa i odnesuvaweto na poli-ti~kite partii. Iako Izborniotzakonik jasno ja definira izbor-nata kampawa i akterite vo nea(~len 2, stav 13 i 14), "vo poimnikotne se definirani instrumentite nakampawata i modusite na nivnotodostavuvawe pri prezentirawetona glasa~ite#19. Situacijata e u{tepootvorena za debata zemaj}i pred-vid deka:

"Ako se napravi analiza naelementite na izbornata kampawai aktivnostite na politi~kitepartii vo Republika Makedonija,

15 Republika Makedonija, "Izboren zakonik#, Sl. vesnikna Republika Makedonija br. 40, od 31.03.2006 godina– ~len 77, stav 1 i 2.

16 Od druga strana vo nekolku dr‘avi, kako na primervo Polska, Ungarija, Romanija i Estonija, vakov rokne e zakonski predviden.

17 Republika Makedonija, "Izboren zakonik#, Sl. vesnikna Republika Makedonija br.40, od 31.03.2006 godina– ~len 182, stav 1, alinea 3.

18 Ibid., ~len 183, alinea 1.19 Taleski, Dane, "Dali se ve}e prekr{eni novite

izborni pravila vo Republika Makedonija# (policybrief), Skopje: IDSCS, maj 2006 g., str. 2.


Nenad Markovi}

lesno mo‘e da se zaklu~i dekaizbornata kampawa ve}e e zapo~-nata (...). Nitu edna od navedenitepoliti~ki partii gi nema defi-nirano svoite kandidati, ili pakpodneseno predlog-listi do DIK.Nemaj}i pravo da otvorat ‘iro -smetka za finansirawe na kam-pawata, koja{to, inaku, treba dazapo~ne na 15 juni, nejasno e kako gifinansiraat tie nivni aktivnosti.A i da ne povtoruvame deka seto toago pravat eden mesec pred zakonskipredvideniot rok.#20

Iako prekr{uvaweto na prediz-borniot fer plej e pove}e od o~i-gleden, ona {to mo‘ebi najmnogu gisabotira elementarnite politi~kikoncepti (suverenost, legitimitet,fer izbori) e faktot {to vo Izbor-niot zakonik za prekr{itelite nagorenavedenite normi, zakonskisankcii – ne postojat21. Ova frlaseriozna senka na site mo‘niteoretski i demokratski modeli naodnosite pome|u civilnoto i poli-ti~koto op{testvo i pretstavuvaseriozen test za zrelosta na demo-kratijata vo Republika Makedonija.

Granicite na fer plejot

Objektivnosta na edna analiza,apropo, eden seriozen problem kako{to e problemot na definirawetona predizborniot fer plej, ne bi

bila celosna dokolku ne se zematpredvid i aspektite na odnesu-vaweto na civilnoto op{testvo vominatite izborni ciklusi. Vo sko-re{nata makedonska politi~kaistorija ve}e e evidentno deka od-nosite pome|u civilnoto i poli-ti~koto op{testvo se slo‘eni i odaspekt na neprecizno markiranitegranici na obata aktera za vreme naizborite, a posebno vo situacijakade eden golem del od nevla-dinite organizacii se odnesuvaatna na~in {to implicira pogolemapotreba od javna debata i zakonskaregulativa od strana na "silnatajavnost# (bi rekol Habermas).

Parlamentarnite izbori vo 2002godina, mo‘ebi, na najdirektenna~in ja zagatnaa temata za grani-cite vo koi civilnoto op{testvo bitrebalo da se dvi‘i. Serioznostana situacijata vo postkonflikt-nata 2002 godina, sekako, ne e pred-met na osporuvawe, no odnesu-vaweto na golem del od nevla-dinite organizacii vo 2002 godinae sekako predmet na rasprava. Akose potsetime na parlamentarniteizbori od 2002 g., }e se setime naedna mo{ne aktivna i piktoresknakampawa na edna mre‘a na nevla-dini organizacii koi{to bea naso-~eni kon urivaweto na toga{ aktu-elnata desni~arska vlada vo Re-publika Makedonija. Ova prediz-vika lavina od reakcii22 i go pos-tavi serioznoto pra{awe za objek-tivnosta i elementarnata distancana civilnoto od politi~koto op-{testvo, no i za principielnostana odredeni civilni centri na mo}

20 Ibid., str.4.21 Poprecizno – vo ~len 180 od Izborniot zakonik se

definiraat pari~ni kazni koi{to mnogu nejasnoreferenciraat na ~len 72 od Zakonikot. Se veli dekae kaznivo prekr{uvaweto na "zakonitosta nasproveduvaweto na izbornata kampawa# za koja eodgovoren organizatorot na kampawata – bez pritoapoprecizno da se definira na {to se misli. Ovaimplicira situacija kade partiite (dokolku voop{tobidat sankcionirani za predvremeno zapo~nuvawena kampawskite aktivnosti) vo najlo{ slu~aj za"nadomest# od 200.000 do 300.000 denari bi mo‘eleda gi pro{irat kampawskite aktivnosti nadvor odzakonskiot rok.

22 Za edna od najostrite prepiski okolu ovie nastanividi go tekstot na Umberto Paskali vo Utrinskivesnik dostapen na http://217.16.70.245/?pBroj=961&stID=2803.



vo odnos na politi~kata sfera voMakedonija. Bi bilo korektno da seka‘e deka argumentite za slobo-data na govorot i sovesta, kako iantivoenata poraka vo kriti~nata2002 g., bea validna platforma no,pred s¯ platforma koja{to be{eadresirana ne od partiite, ami odsamoto civilno op{testvo i toa nana~in zad koj ostanuvaat bezbrojpra{alnici. Ne se raboti za sodr-‘inata na ispratenite poraki,kolku {to se raboti za primarniotagens koj{to treba{e da gi isprati.Toa, sekako, ne treba{e da bidecivilnoto op{testvo. Kriti~katateorija i Habermas bi imale seri-ozna zabele{ka za prezemaweto naingerenciite na "politi~koto# odstrana na "civilnoto#.

Deka ova ne be{e izoliran pri-mer, poka‘a u{te edna grani~nasituacija koja{to se slu~i za vremena pretsedatelskite izbori vo 2004godina. Vo situacija kade {to ispi-tuvawata na javnoto mislewe jasnoindiciraa deka izleznosta }e goodlu~i pobednikot, a ne politi~-kata konkurencija, del od civil-noto op{testvo se anga‘ira{e vokampawa {to treba{e da gi moti-vira gra|anite da izlezat na izbo-ri. Za da bide situacijata u{tepokontroverzna, toa se slu~i nasamiot den na izborite so {toseriozno se postavi pra{aweto zaprekr{uvaweto na izborniotmolk23. I pokraj seta javna debata,izborite pominaa vo najdobar red,no debatata ostana bez kraen epi-log. Ostana pra{aweto za prekr{u-vaweto na izborniot molk, za pov-

tornata nedovolna distanca nanevladinata sfera od politi~kiteeliti, no i za elementarnoto demo-kratsko pravo na gra|anite da neu~estvuvaat vo politi~kiot ‘ivot,dokolku politi~kata ponuda ne gizadovoluva24.

No, mo‘ebi, najproblemati~niotprimer i primerot {to najdlabokovleguva vo zonata na grani~noto ereferendumot {to be{e sprovedenvo 2004 godina vo odnos na terito-rijalnata podelba na RepublikaMakedonija. Bez namera da se davaop{irna analiza za "pro# i "contra#referendumskite argumenti, anga‘-manot na civilnoto op{testvo, zavreme na predizborniot molk, naden pred odr‘uvawe na referen-dumot, povtorno se postavuva kakodilema25. Krupnite i osetlivipra{awa, kako {to e pra{aweto zasporot so imeto na Republika Make-donija i Grcija, sekako, imaat odre-dena politi~ka te‘ina, no fakt edeka imaat mnogu malku vrska soreferendumskata tematika. Oddruga strana, zaedni~koto deluva-we na civilnoto op{testvo i poli-tikata treba da e odraz na nor-malen demokratski diskurs, no voovoj slu~aj i pod ovie specifi~niokolnosti, mo‘e povtorno da im-plicira problemati~ni vrski po-me|u nevladinata sfera i poli-ti~kite eliti. Povtorno, civilnotoop{testvo u~estvuva{e vo pros-

24 A toa da ne se pretstavi kako politi~ka apatija ikraen neuspeh. Politi~kata apstinencija e,podednakvo, indikator za konsolidiran demokratskire‘im isto kolku i politi~kata participacija. Zatoaliberalite civilnoto op{testvo go percipiraatkako sostaveno od dva dela: politi~ki aktivno ipoliti~ki neaktivno.

25 Vo ovoj pogled interesna e reakcijata na Svetskiotmakedonski kongres koj{to be{e inicijator nareferendumot, dostapna na http://smk-wmc.org/index.asp?content=vest&id=654&vlang=mk.

23 Vidi na primer âdikovski, Mladen, "NVO so SMS-poraki povikuva{e na glasawe#, A1 televizija,28.04.2004 g., dostapno na http://www.a1.com.mk/vesti/default.asp?VestID=31627.


Nenad Markovi}

lavata na edna politi~ka pobeda vokoja realno nema{e nikakov rezul-tat i toa vo krajno rizi~en period.Priznavaweto na ustavnoto ime naRepublika Makedonija od strana naSAD, be{e pred s¯ politi~ki, a negra|anski triumf, i pokraj popu-listi~kata demagogija {to be{e{iroko prisutna vo toj period.

Imaj}i go predvid politolo{-koto kli{e, deka edna politi~kakampawa po~nuva na denot kogaprethodnata zavr{ila, mo‘e da seka‘e deka adresiraweto na krup-nite i osetlivi politi~ki pra{awae, samoto po sebe, predizboren mar-keting. Vo atmosfera na, napati,nejasni vrski me|u politi~koto icivilnoto op{testvo, ova mo‘e dadobie i sosema novi dimenzii.Dali, mo‘ebi, semeto na ovoj inces-tuozen odnos na gra|anskoto ipoliti~koto ne be{e za~nat somasovnite studentski demonstra-cii vo 1997 godina koi{to ostanaavo flotantnata me|uzona na poli-ti~kata orkestracija i spontanostana javnoto nezadovolstvo? Ili,mo‘ebi, doprva }e se zboruva zaistata me|uzona vo odnos na protes-

tot kon privatizacijata na malkutepreostanati javni dobra vo Repub-lika Makedonija? "Prevezot na ne-znaewe#26 doprva treba da se trgne...

* * *Zemaj}i gi predvid teoretskite

modeli, realnite odnosi, no igolemiot broj na dilemi pome|ucivilnoto i politi~koto op{tes-tvo, mo‘e da se zaklu~i deka deba-tata okolu ova pra{awe kaj nas edaleku od zatvorena. Izborite iizborniot fer plej treba da bidatzaedni~ki kreirani od politi~kiteeliti i gra|anite, bez pritoa da bi-dat povredeni principite na naro-den suverenitet i jasnata demar-kacija na sferite na deluvawe. Ovapovlekuva edna po{iroka debatakoja{to doprva treba da bide pove-dena, so cel jasno da se razgrani~ipome|u artikulacijata i apologeti-kata na "politi~koto# vo edno zdra-vo demokratsko op{testvo. Doto-ga{, marginata na gre{ka vo odnesu-vaweto na dvete sferi koi{to vonajgolem del go kreiraat ambientotna edna zdrava demokratija, osta-nuva rizi~no visoka.

26 Se koristi alegorijata na konceptot na Xon Rolsiznesen vo "Teorija na pravednosta#.

The author challenges the relations between the political and the civilsociety in Macedonia during the electoral periods. Through the prism of twotheoretical frameworks, the analysis offers a brief history of the “gray zones#in the relations between the political elites and the civil society in Macedoniain the past decade. By analyzing the border zones of this relation as well asthe legal framework that was recently offered by the Assembly of the Republicof Macedonia in regards to the elections, a brief overview and commentary isoffered in determining the essence of the debate concerning the demarcationof the field of conduct of the civil and political society in a consolidateddemocracy.

Abstract


Parlamentarni izbori 2006-ta:Ispit za zrelostana makedonskata demokratija

Dejan Mickovi}

Iz

bo

ri

20

06

Prarlamentarnite izbori zaka-‘ani za 5-ti juli, }e imaat osobenozna~ewe za Republika Makedonija.Tie mora da bidat fer i demo-kratski, zatoa {to samo na ovojna~in Republika Makedonija }e sepotvrdi kako demokratska zemja,sposobna za brzo integrirawe voevroatlantskite strukturi. Kampa-wata za ovie izbori se sovpa|a soodr‘uvaweto na svetskoto fudbal-sko prvenstvo vo Germanija. Pokrajza fudbalot, nasekade }e se govorii za politikata, i za toa koj epodobar i koj treba da pobedi napretstojnite izbori. Dali mo‘e dase predvidi {to }e se slu~uva vonarednive triesetina dena, odnos-no dali, po {to i zaradi {to ovieizbori }e se razlikuvaat od dose-ga{nite, koi bea polni so vetuvawai so pogolemi ili pomali neregu-larnosti? Dali Makedonija }e imasila i zrelost da gi organiziranajregularnite izbori vo svojatasamostojna istorija? Koi }e bidattemite na koi }e se kr{at kopjata?Dali }e pobedi pozicijata iliopozicijata? [to }e bide presudnoza ishodot? Dali ishodot od izbo-rite }e bide korektno prifaten odporazenite? Dali...? Ima mnoguotvoreni pra{awa i bi se obidelda dadam svoe, kolku {to e mo‘no

poobjektivno mislewe za pret-stojnite izbori.

Ovie izbori }e bidat doseganajseriozniot test za zrelosta nazemjava, na vlasta i na opozicijata,za demokratskiot kapacitet i odgo-vornosta {to ja imame za nejzinataidnina. Zatoa, najstrogoto po~itu-vawe na Izborniot zakonik e edin-stveniot pat do sproveduvaweto nafer i demokratski izbori. Opozi-cijata postojano i bezuspe{no setrudi da nametne stav deka SDSMboèm se podgotvuva za falsi-fikuvawe na izborite, so {to o~e-kuva da predizvika revolt kajgra|anite i kaznuvawe na vlade-ja~kata koalicija. Sepak, so isklu-~ok na nekolkute obvinuvawa okolusostavot na izbira~kite tela, zase-ga opozicijata ne uspea svoitetvrdewa da gi potkrepi so fakti.Naprotiv, SDSM pokraj javno dekla-riranata volja, poka‘a i na delo,deka }e stori s¢ za sproveduvawefer izbori, so prifa}aweto nanajgolemiot del od zabele{kite naopozicijata za Izborniot zakonik.So toa, SDSM demonstrira{e zre-lost i samodoverba deka so pravomo‘e da o~ekuva sleden mandat odgra|anite, na regularni izbori.

Temite okolu koi }e se vodipoliti~kata borba se pove}e od


Dejan Mickovi}

izvesni, i tie }e gi otslikuvaatnajva‘nite pra{awa {to gi zasega-at gra|anite i koi{to ne se osobenopromeneti vo poslednite izborniciklusi - ekonomskata sostojba, zgo-lemuvawe na vrabotuvaweto, soci-jalnite pra{awa, korupcijata i nej-zinoto spre~uvawe.

Sosema e sigurno deka ekonom-sko-socijalnite pra{awa se tema{to najmnogu gi zasega gra|anite,~ija politi~ka svest e dalekuposozreana vo sporedba so pret-hodnite izborni procesi. Partijatakoja }e gi ubedi gra|anite vo ostvar-livosta na sopstvenata ekonomskaprograma, najverojatno }e ja dobienivnata poddr{ka. Vo naredniotperiod, mo‘e da se o~ekuva vistin-ska "ofanziva# na iznesuvawe narazli~ni ekonomski parametri inajava na krupni ekonomski postig-nuvawa vo narednite ~etiri godini.Opozicijata se obiduva nezadovol-stvoto od ekonomskata sostojba ce-losno da go stavi na tovar na aktu-elnata vlast, da ja ubedi javnostadeka zemjava za poslednite ~etirigodini ekonomski nazaduvala i "odpetni ‘ili# se obiduva da go promo-vira Nikola Gruevski kako ekonom-ski ekspert od najvisok rang. SDSM,kako kontraargument ja ima kata-strofalnata sostojba {to ja nasle-di vo 2002 godina, za ~ie popravawebea potrebni mnogu vreme, trud iznaewe. Vo prvite dve godini odmandatot, najgolemiot del od vre-meto i energijata be{e posveten napoliti~ko i bezbednosno stabili-zirawe na Makedonija. Go sprove-dovme Ramkovniot dogovor i pokrajsite opstrukcii na opozicijata. Jasprovedovme decentralizacijata,koja be{e dolgoo~ekuvan proces.

Realiziravme uspe{ni reformi vosite segmenti na op{testvenoto‘iveewe, vklu~uvaj}i gi isklu~i-telno zna~ajnite reformi vo pravo-sudstvoto. Kako rezultat na setotoa Republika Makedonija stanakandidat za ~lenstvo vo Evropska-ta unija. Toa e najsilniot dokaz de-ka Makedonija ~ekori napred i sedvi‘i vo vistinskata nasoka.

Izminative godini napravivme ivistinski presvrt vo makedonskataekonomija. Od seriozno razni{anaekonomija, uspeavme da obezbedimekontinuiran rast na BDP od 4%godi{no, dvojno zgolemen izvoz,dvojno zgolemeni devizni rezervi,niska inflacija i stabilen kurs nadenarot, istovremno postojanireformiski aran‘mani so MMF iSvetskata banka, namaluvawe nakamatnite stapki, ili nakratkoka‘ano, ja zastanavme ekonomijatana noze po "cunami-efektite# voekonomijata {to gi predizvikaprethodnata vlada. Opozicijata nee podgotvena da se soglasi soo~iglednite pozitivni trendovi voekonomijata. Taa ja krie sopstve-nata uloga vo sozdavaweto na pri-~inite zaradi koi sega{nata eko-nomska sostojba ne e takva kakva{to site nie bi sakale da bide.SDSM ima dovolno postignuvawa voekonomskata sfera, gi ima odgovo-rite na ovie pra{awa i }e im giponudi na gra|anite vo tekot na kam-pawata.

Slednoto pra{awe okolu koe }ese vodi bitkata, }e bide namaluva-weto na nevrabotenosta, tema {tonajverojatno }e bide eden od glav-nite aduti na opozicijata koja neispu{ta nitu edna prilika ili mi-ting da né obvini deka stapkata na


Parlamentarni izbori 2006-ta: Ispit za zrelosta na makedonskata demokratija

nevrabotenost e edna od najviso-kite vo Evropa. Pritoa, opozicijatazaborava deka vo tekot na ovaa iminatata godina, za vreme na man-datot na ovaa vlada na SDSM, seslu~i prvoto namaluvawe na brojotna nevraboteni vo istorijata nasamostojna Makedonija, i toa, za40000 lica, brojka dostojna za po-~it. Opozicijata voop{to ne e pod-gotvena da razgovara za cela nizana objektivni faktori {to vlijaatna brojot na nevrabotenite i ap-solutno ne saka da go priznae svojotdel od vinata za sozdavaweto natakvata sostojba vo pogled na nivo-to na vrabotenost. Samo za ilustra-cija: Makedonija dobi novi 100 000nevraboteni vo periodot 1998-2002godina, koga sega{nata opozicijabe{e na vlast. SDSM ima merlivipostignuvawa vo namaluvaweto nanevrabotenosta, gi ima odgovoritei na ovie pra{awa i naskoro }e imgi ponudi na gra|anite.

Pokraj toa, socijalnite temi,me|u koi spa|aat siroma{tijata inejzinoto namaluvawe, }e bidat odogromen interes za javnosta. Opozi-cijata, preku postojanoto povto-ruvawe na podatokot deka golemdel od naselenieto ‘ivee pod pra-got na siroma{tijata, }e se obiduvada nametne kolku e mo‘no pocrnaslika za realnosta. Opozicijatanema da priznae deka vo periodot1998-2002 godina imavme porast nasiroma{tijata od 20% na nad 30%.Ova se oficijalni podatocite odZavodot za statistika vo periodotkoga so ovaa institucija rakovo-de{e kadar na VMRO-DPMNE. I zaovie, kako i za drugite pra{awa koigi preokupiraat gra|anite, opozici-jata smeta deka ima "magi~ni# re{e-

nija, koi ako smeam taka da se izra-zam, "preku no}# }e ja re{ele sostoj-bata. Nema potreba da se naglasuvadeka vo op{testvenite pra{awani{to ne se re{ava "preku no}# ideka rezultatite se postignuvaatsamo so dobar koncept, jasna isprovedliva strategija, cvrstare{enost i kvaliteten i iskusentim koj mo‘e da go sprovede toa.SDSM go ima seto toa, znae {to ikako treba da se stori i {to enajva‘no, ima kompetentni i iskus-ni lu|e koi umeat da go sprovedattoa.

Spre~uvaweto na korupcijataotsekoga{ bila na vrvot na priori-tetite na gra|anite, od aspekt nakriteriumite za nosewe odluka zakogo da go dadat svojot glas. Obvinu-vawata za zloupotrebi na vlasta senajefikasniot na~in za diskre-ditirawe na politi~kiot protiv-nik, i opozicijata, so sigurnost }ego koristi toa. Vo VMRO-DPMNE sesvesni deka bez kriminalno ocrnu-vawe na oponentite, te{ko }e mo‘egra|anite celosno da gi uverat vosvoite tezi. [vercot so tutun, slu-~ajot "Ba~ilo# i drugi mediumski,pomalku interesni nastani, beatempirani i plasirani za da gipotkopaat {ansite na SDSM za do-bivawe na u{te eden mandat. Na{arabota pak, }e bide da gi ubedimegra|anite deka korupcijata ja nasle-divme celosno ra{irena niz siteinstitucii i deka ovaa sostojba {tosega ja imame, e daleku podobra odonaa {to ja zateknavme. Sepakborbata protiv korupcijata e pro-blem i vo mnogu poseriozni demo-kratii od na{ata, i borbata zanejzino iskorenuvawe e proces {topostojano trae, so pove}e ili po-


Dejan Mickovi}

malku uspeh. Kako i za ostanatitetemi, opozicijata se odnesuva spo-red narodnata: "Ne gledaj {to pra-vam, slu{aj {to zboruvam#, posto-jano begaj}i od javnite grabe‘i {togi sproveduva{e prethodnata vladai obiduvaj}i se da ja minimiziraulogata na toga{niot minister zafinansii, Gruevski, vo s¢ {to seslu~uvalo. I na ovaa tema - spre-~uvaweto na korupcijata, SDSM imapove}e od konkretni postignuvawa.Da ne zaboravime deka sega korup-cijata e problem so koj se borime, akaj na{ite prethodnici, toa be{esostaven del od vodeweto na dr‘a-vata i normalna pojava protiv kojanikoj ne se bore{e.

Zna~i, kampawata i vistinskatapoliti~ka bitka se pred nas i vonea }e pobedi onoj koj }e ja ubedijavnosta deka ima podobra pro-grama, podobar tim koj ima kapa-citet, znaewe i iskustvo, za damo‘e da garantira nejzino sprove-duvawe. Toa, se razbira e potpolnorazli~no od slikata koja opozi-cijata uporno i bez uspeh se obiduvada ja sozdade vo o~ite na javnosta –deka ima sigurna pobeda pred sebei deka izbornite rezultati odna-pred se poznati. Takvo tvrdewe vouslovi koga razlikata vo rejtingote minimalna, a pove}e od polovi-nata od glasa~ite ili ne odlu~iledali }e glasaat ili ne znaat komu}e go dadat svojot glas, e vo najmalaraka - proyiren marketin{ki poteg.Od druga strana, trgnuvaj}i oduverenosta deka }e pobedi na izbo-rite, VMRO-DPMNE pravi strate-giski gre{ki. Ovaa partija ne uspea,okolu sebe da ja obedini opozici-jata, {to be{e edinstveniot na~inda ima {ansi da pobedi na izbo-

rite. Pokraj toa opozicijata "gibrka# neopredelenite glasa~i sosvoeto agresivno, na momenti ne-vospitano odnesuvawe kon politi~-kite protivnici, potcenuvaj}i gigra|anite. Taa se obiduva da goiskoristi vkorenetiot na~in narazmisluvawe na gra|anite, sporedkoj sekoga{ se glasa protiv nekogo,a ne za nekogo i deka vo tranzici-onite zemji, zaradi objektivniteproblemi, glasa~ite se prete‘noopoziciono orientirani. Ako seanaliziraat rezultatite od istra-‘uvawata na javnoto milewe, }e sezabele‘i deka poddr{kata za levoorientirani partii e pogolema odonaa za desnite, {to ostava prostor{to SDSM sigurno }e go iskoristina najefikasen mo‘en na~in.

Jas sum uveren deka site poli-ti~ki subjekti koi }e u~estvuvaatna izborite, se svesni za sopstve-nata odgovornost pri kreirawetona atmosfera za odr‘uvawe na feri demokratski izbori i veruvamdeka Makedonija so sigurnost }e giorganizira najregularnite izborivo svojata samostojna istorija.SDSM e potpolno podgotven da jadobie bitkata po site pra{awa {to}e bidat otvoreni vo izbornatakampawa i ima dovolen kapacitetna svoi glasa~i koi bi ja poddr‘a-le. Vistinskata bitka za glasovitetuku{to po~nuva i kampawata }ebide presudna za krajniot ishod naizborite. Pri toa, opozicijata tre-ba da ima predvid deka nejziniotkontingent na potencijalni noviglasa~i e bezmalku celosno potro-{en, dodeka na stranata na SDSMima u{te zna~aen del na glasa~ikoi mu se nakloneti i koi ~ekaatdobra ponuda od na{ata partija za


Parlamentarni izbori 2006-ta: Ispit za zrelosta na makedonskata demokratija

da se odlu~at da izlezat na gla-sawe. So pravilno postavena iizvedena kampawa, tie bi bilemotivirani da glasaat, a koga }e gostorat toa - tie }e se opredelat zaSDSM.

Edno od pra{awata za koe dose-ga mnogu malku se razgovara{e, akoe smetam deka e isklu~itelnova‘no e dali rezultatite od izbo-rite }e bidat prifateni od stranana site politi~ki partii. Ako seimaat predvid kontraproduktiv-nite i opasni tezi na opozicijata,deka tie ve}e se gledaat sebesikako pobednici na izborite i dekaizborite }e bidat regularni samoako na niv pobedi opozicijata,toga{ e jasno deka od niv bi mo‘elo

da se o~ekuva neprifa}awe naizbornite rezultati. Eventualnotoneprifa}awe na izbornite rezul-tati, izrazeno preku uli~na demo-kratija, bi bilo pogubno za evrop-skata idnina na Makedonija. Zatoa,mora de se stori apsolutno s¢ {toe mo‘no tie da bidat maksimalnofer, demokratski i korektni, i sitepoliti~ki partii da go prifatatizborniot rezultat i da mu ~esti-taat na pobednikot. Toa bi bil naj-dobriot pokazatel deka Makedonijaima ne samo zrela politi~ka scenai subjekti, tuku deka ima osnova zapodobra ekonomskata sostojba, na-malena nevrabotenost, poka~enstandard na ‘iveewe, za sigurna ievropska idnina.

The upcoming elections are the most serious maturity test for Macedonia,for the Government and for the opposition, for the democratic capacity andresponsibility for the future. Socio-economic issues dominate the publicinterests, showing that the electorate has grown wiser over the years. Theauthor argues that the ruling SDSM has demonstrated capacities in the lastfour years to answer those issues and thus it deserves another mandatefrom the citizens. However it is in the interests of all for the elections to bemaximally fair, democratic and fair, and all political parties to accept theoutcome and congratulate to the winner.

Abstract



Izbori 2006: Istraùvawata na javnotomislewe – kompas za politi~kiot kursna Republika Makedonija

Gordana Jankuloska

Iz

bo

ri

20

06

“Nothing is more dangerous inwartime than to live in the tempera-mental atmosphere of a Gallup Pool,always feeling one’s pulse and takingone’s temperature. I see it said thatleaders should keep their ears to theground. All I can say is the British nationwill find it very hard to look up to theleaders who are detected in thatsomewhat ungainly posture#.

Winston s. Churchill (1941)

Parlamentarni izbori 2006

Javnosta vo kontinuitet e dla-boko razo~arana od lu|eto, koi vonivno ime upravuvaat so nivnatasudbina. Izborite se centralnainstitucija na demokratski izbra-nite vladi, zatoa {to vo demo-kratijata avtoritetot na vladatapoteknuva od sposobnosta za razbi-rawe i za prifa}awe na interesitei voljata na onie so koi se vladee.Izborite ne se surova borba zaopstanok, tie se pretpostavka zakonkurencijata i za natprevarot odkoj gra|anite treba da izlezatpobednici.

Parlamentarnite izbori 2006godina, vo Republika Makedonija sesami po sebe zna~ajni zatoa {topovlekuvaat nekolku elementi {toistoriski definitivno }e ostavat

traga. Imeno, ovie izbori se prv imo‘ebi najbiten preduslov zaprodol‘uvawe na evrointegra-tivnite procesi, odnosno nivniotsloboden i fer karakter e elemen-tarna pretpostavka za potvrduvawena na{ata demokratska zrelost.

Istraùvawa na javnotomislewe – kompas napoliti~kiot kurs

Vo nasoka na dobivawe na rele-vantni informacii za o~ekuvawatai stavovite na gra|anite za poli-ti~kite partiii i definirawe napoliti~kiot protivnik vo Repub-lika Makedonija sprovedeni se ni-za ispituvawa na javnoto mislewe1.

1 Istra‘uvawa na javnoto mislewe, odnosno ispitu-vawata na rejtinzite na politi~kite partii voRepublika Makedonija (RM), logi~no, po~nuvaat da sesproveduvaat vo periodot na steknuvawato namakedonskata dr‘avnost, vo devedesettite godini na20. vek, odnosno vo periodot na sproveduvaweto naprvite pove}e partiski izbori. Dolg period, osvenInstitutot za sociolo{ki i politi~ko-pravniistra‘uvawa (ISPPI), vo RM ne postoe{e druganau~na ustanova, koja go ispituva javnoto mislewe.Otsustvoto na konkurencija zna~e{e prili~nonerazviena sfera na istra‘uvaweto na javnotomislewe podlo‘na na vlijanija. Zaradi nedostatokotna konkurencija, be{e svedena na minimum frekvent-nosta na sprovedenite istra‘uvawa, so {to vakviteinstitucii ne uspevaa da se nametnat kako faktor voizborniot i politi~kiot proces. Brojot na agenciiteza istra‘uvawe na javnoto mislewe narasna vopo~etokot na 2000 godina, koga bea formirani pove}eprivatni instituti, specijalizirani agencii za taanamena i koga brojot na me|unarodnite organizaciivo Republika Makedonija, zaradi krizata na Kosovo,drasti~no be{e zgolemen.


Gordana Jankuloska

Spored, istra‘uvawata na jav-noto mislewe na Institutot zademokratija „Societas Sivilis#, sle-duva sporedba na rejtinzite na naj-golemite politi~kite partii:VMRO-DPMNE i SDSM vo periodotod juni 2000 godina do juni 2005godina.

2 Vtoro istra‘uvawe.3 Ovoj podatok e izlo‘en na stranicata na ISPPI.

smisla toa podrazbira podobru-vawe na poziciite na Partijata.Pri~inata za ovoj rast na rejtingotna VMRO-DPMNE se dol‘i na izbuv-nuvaweto na voeniot konflikt, {tozaradi stavot na toga{ vlade-ja~kata VMRO-DPMNE, rezultira{eso zgolemena poddr{ka pome|ugra|anite. Me|utoa, do septemvri2001 godina, rejtingot na VMRO-DPMNE povtorno se vrati na prvi~-nite 10%. Pri~inite za toj faktmo‘e da se najdat vo konfliktot naPartijata so Me|unarodnata zaed-nica.

Vtoriot porast na rejtingot naVMRO-DPMNE se slu~uva vo vo mart2004 godina vo odnos na fevruari2002 godina. Imeno, VMRO-DPMNE,za razlika od fevruari 2002 godi-na, koga ima{e popularnost od 12%,vo mart 2004 godina, ima{e popu-larnost od 16%. SDSM, pak, ima{ekonstantna poddr{ka od okolu 20%.Pri~inite za rastot na rejtingot naVMRO-DPMNE, odnosno za stagna-cijata na SDSM se rezultat nafaktot {to SDSM be{e vladeja~kapartija i zaradi promenata vorakovodstvoto na VMRO-DPMNE.Me|utoa, vo juni 2005 godina, VMRO-DPMNE, ima{e namalen rejting voodnos na mart 2004 godina od 6%.Istoto se slu~i i so SDSM, na koja£ be{e namalena doverbata za 10%.

Pri~inite za padot na rejtingotna VMRO-DPMNE mo‘e da se najdatvo vnatrepartiskiot konflikt voVMRO-DPMNE, {to rezultira{e soformiraweto na VMRO-NP. Imeno,osven {to odredena grupa poddr‘u-va~i zaminaa vo novata partija, vopogolema mera padot na rejtingot sedol‘e{e i na signalite {to beaisprateni do javnosta za nemono-

Tabela 1: Sporedba na rejtinzite nanajgolemite politi~kite partii

Jan. 2001

Apr. 2001

Sept. 2001

Fev. 2002

Mart 2004

Okt. 2004

Okt. 20042

Juni 2005

April 20063

VMRO- DPMNE

14%

15%

10%

12%

16%

9%

12%

10%

25%

20%

30%

17%

20%

21%

10%

10%

10%

18%

SDSM

Analizata na izlo‘enite rezul-tati, upatuva na zaklu~okot deka voperiodot od januari 2000 godina dooktomvri 2004 godina mo‘at da sevoo~at dva zabele‘itelni porastina rejtingot na VMRO-DPMNE.

Prviot e vo april 2001 godinavo odnos na juni 2000 godina, kogaVMRO-DPMNE zabele‘uva rast od2%, dodeka na SDSM £ e namalenrejtingot za 13%. Iako porastot narejtingot na VMRO-DPMNE ne egolem, sepak imaj}i predvid dekazabele‘an e zna~itelen pad narejtingot na SDSM, vo apsolutna


Izbori 2006: Istraùvawata na javnoto mislewe – kompasza politi~kiot kurs na Republika Makedonija

litnosta na Partijata. SDSM, pakima{e namalen rejting zaradifaktot {to e vladeja~ka partija, noi zaradi, vo toa vreme, izrazenitekonflikti pome|u premierot, Vla-do Bu~kovski i pretsedatelot nadr‘avata, Branko Crvenkovski, {torezultiraa, sli~no kako kaj VMRO-DPMNE, so ispra}awe signali zaneedinstvo do gra|anite.

Od juni 2005 godina do denes,rejtingot na VMRO-DPMNE e vopostojan porast. Vo taa smisla,spored anketata na Institutot zasociolo{ki i politi~ko-pravniistra‘uvawa, sprovedena vo april2006 godina, VMRO-DPMNE imapoddr{ka od 25%, dodeka SDSM od18%. Vakviot razvoj na nastanite,upatuva na zaklu~okot deka VMRO-DPMNE, vo 2006 godina uspea da janadmine prednosta vo odnos naSDSM nad famoznite 2-3%, {tospa|aat t.n „marginalna gre{ka#.

Gra|anite se svesni za nivnatamo}

êtirigodi{noto vladeewe nalevicata, niz prizmata na kontinu-iranite istra‘uvawa na javnotomislewe be{e oceneto negativno odstrana na gra|anite. SDSM dobi{ansa, no ne ja iskoristi. Lo{o iza niv i u{te polo{o za dr‘avata.Potfrlija na politi~ki plan, u{te

pove}e na poleto na ekonomijata,skandalozno vo borbata protivkorupcijata, a o~igledno e dekapotfrlija i na planot na rako-vodeweto so sopstvenata partija.

Ja zagubija doverbata, go zagubijalegitimitetot.

Vo taa smisla, izvesnosta dekadesnicata, odnosno VMRO-DPMNE}e bide pobednik na izborite eisklu~itelno golema zatoa {togra|anite kone~no }e mo‘at daizberat pome|u razli~ni principina dejstvuvawe, {to }e ja determi-niraat nasokata vo koja }e se dvi‘iMakedonija vo godinite {to sledu-vaat.

Silnite formi na sojuzni{tva,{to postojat pome|u demohristijan-skite i narodnite partii na evrop-sko nivo izrazeni preku poddr{-kata od desnicata vo Evropskataunija, na CDU vo Germanija i desni-cata vo balkanskite dr‘avi, koi sosigurnost idnata vlada na VMRO-DPMNE }e gi stavi vo funkcija nare{avawe na otvorenite pra{awai ostvaruvawe na strate{kiteprioriteti za Republika Makedo-nija, odat vo prilog na sozdavawena nova dinamika na ‘iveewe, {to}e donese ekonomski razvoj, indivi-dualen i kolektiven napredok,semejna sigurnost i povtorno vra}a-we na verbata vo na{ata idnina.


Gordana Jankuloska

In a democracy the authority derives from the competence to understand,to accept the interests and the will of the people. Therefore the elections arethe central institution for composing a democratic elected Government. Theupcoming elections in Macedonia are even more important because they arethe first pre-condition for continuing the EU integration processes. The authorpoints that public opinion polls show that VMRO-DPMNE has greater publicsupport than SDSM. In that sense, the author expects the citizens to set thefuture perspectives of the country and give their confidence to VMRO-DPMNEin order to win in the elections. This will create a new dynamic of living, thatwill bring economic development, individual and collective progress, familysecurity and belief in the common future.

Abstract


Na 21 maj 2006 godina, na refe-rendumot za utvrduvawe na dr‘av-nopravniot status na Crna Gora,spored podatocite na Crnogorskatarepubli~ka referendumska komi-sija (RRK), za nezavisnost glasale55.5% od gra|anite, a izleznostabila pove}e od 86%. So toa be{eispolnet uslovot na Me|unarodnatazaednica, za da mo‘e Crna Gora daja proglasi sopstvenata nezavis-nost. Crngorskiot premier, Milo\ukanovi}, po objavuvaweto napreliminarnite rezultati, na gra-|anite im ja ~estita{e nezavis-nosta. Toj istakna deka prioritetna nezavisna Crna Gora }e bideprodol‘uvaweto na ekonomskitereformi, kako i integracijata nadr‘avata vo EU i vo NATO. Naspro-ti toa pak, liderite na Blokot zaopstojuvawe na Dr‘avnata zaednicana Srbija i Crna Gora (SiCG),povikaa da se ras~istat site dile-mi okolu to~niot procent na pod-dr{ka od gra|anite, stoej}i napoziciite deka ishodot od refe-rendumot e plod na „manipulaciitena crnogorskiot re‘im#.

Vo Srbija, vo prvite denovi poobjavuvaweto na prvi~nite rezul-tati, pretsedatelot na VladataVoislav Ko{tunica ne izleze sooficijalen stav, dodeka pretse-datelot na Republikata Boris Ta-di} izjavi deka toj }e ja prifati

Posledicite od referendumot zanezavisnost na Crna Gora

Aleksandar Spasenovski

Akt

ue

ln

o

odlukata na mnozinstvoto od gra|a-nite na Crna Gora. Me|utoa, sitepoliti~ki partii, vo komentaritepo povod referendumot, ja konsta-tiraa nezavisnosta na Crna Gora,stoej}i na razli~ni pozicii voodnos na efektite koi{to takviot~in }e gi predizvika vrz Srbija.

Nasproti vozdr‘uvaweto odreakcija na oficijalen Belgrad,pretstavnicite na EU i na SAD, poobjavuvaweto na neoficijalniterezultati im ja ~estitaa nezavis-nosta na crnogorskite vlasti, pri-toa povikuvaj}i gi site strani da giprifatat rezultatite od referen-dumot. Ruskata federacija, istotaka gi prizna rezultatite od refe-rendumot, istaknuvaj}i deka Srbijai Crna Gora treba da pristapat konkonstruktiven dijalog za defini-rawe na me|usebnite odnosi. Sovakviot pristap, Me|unarodnatazaednica vlijae{e obeshrabruva~-ki vrz opozicijata vo Crna Gora, noi vrz vlastite vo Srbija, vo odnosna eventualnoto nepriznavawe naishodot od referendumot, od nivnastrana.

Vo ~estitkite po povod stek-nuvaweto na nezavisnosta na CrnaGora, pretstavnicite na Me|unarod-nata zaednica, gi povikaa ofici-jalna Podgorica i oficijalen Bel-grad, vo najkus rok da otpo~nat pre-govori za mirno razdru‘uvawe. Vo



taa smisla, pretsedatelot na CrnaGora Filip Vujanovi} potvrdi dekaPodgorica u{te na samiot po~etoksaka da stapi vo kontakt so Briseli so Belgrad, za da se re{i pra-{aweto na mirnoto razdru‘uvawe,bidej}i, kako {to konstatira{e toj,crnogorskata infrastruktura zatakviot ~ekor e prethodno podgo-tvena. Kabinetot na premierot naSrbija Voislav Ko{tunica, zazedestav deka uspehot na referendumot}e zna~i i po~etok na nekakvaforma na razgovori pome|u Belgradi Podgorica za razdru‘uvawe.Me|utoa, spored niv, tie razgovorinema da se odvivaat so brzo tempobidej}i, kako {to be{e konsta-tirano, Srbija ima drugi pova‘niproblemi, {to treba vo me|uvremeda gi re{ava. Vakvite pozicii,upatuvaat na zaklu~okot deka kajsrpskite vlasti ne postoi kriti~navolja za brzo okon~uvawe na pro-cesot na disolucija na SiCG. Vosekoj slu~aj, treba da se o~ekuvadeka vladata na Ko{tunica poobjavuvaweto na kone~nite rezul-tati od referendumot, }e bideizlo‘ena na dopolnitelen pri-tisok od strana na Me|unarodnatazaednica, vo nasoka na otpo~nuva-we na procesot na mirno razdru‘u-vawe so Crna Gora.

Efektite vrz Srbija

Proglasuvaweto na nezavisnos-ta na Crna Gora, vo pove}e aspekti}e ima negativen odraz vrz vkup-nite op{testveno-politi~ki sos-tojbi vo Srbija. Imeno, toa mo‘e dapredizvika politi~ki konfliktivo ramkite na vladeja~kata koali-cija, kako i pome|u Vladata i pret-

sedatelot na dr‘avata. Isto taka,referendumot vo Crna Gora }e jareafirmira debatata za promena naUstavot, }e gi uslo‘ni poziciite nasrpskiot tim vo pregovorite soPri{tina za statusot na Kosovo idopolnitelno }e go unazadi pro-cesot na evropskite integracii naSrbija.

Udar vrz vladata na Ko{tunica

Po proglasuvaweto na nezavis-nosta na Crna Gora, pove}e opozi-ciski partii ja obvinija vladata naKo{tunica za neuspeh, povikuvaj}ija da podnese ostavka, za da mo‘eda se raspi{at predvremeni parla-mentarni izbori. Izvesno e dekavakviot ishod, dopolnitelno }e gonamali rejtingot na vladeja~kataDemokratska partija na Srbija(DSS) pome|u gra|anite. Isto taka,imaj}i go predvid faktot {topretsedatelot na Srpskoto dvi‘e-we na obnovata (SPO) Vuk Dra{-kovi} be{e minister za nadvo-re{ni raboti na SiCG, se postavuvapra{aweto, kako toj }e bide izbranna istata pozicija vo Srbija odstrana na mnozinstvoto vo Parla-mentot, so ogled na toa deka Socija-listi~kata partija na Srbija (SPS),vo pove}e navrati, najavuva{e in-terpelacii za negovata rabota voSojuznoto sobranie, pod obvineniedeka vr{i predavstvo na srpskitenacionalni interesi na Kosovo.Ovoj fakt, nadopolnet so raskolotvo vladeja~kata G-17 plus, upatuvana zaklu~okot deka premierotKo{tunica e doveden vo isklu~i-telno nepovolna pozicija {to mo‘eseriozno da ja zagrozi krevkatastabilnost na Vladata.


Posledicite od referendumot za nezavisnost na Crna Gora

Mo‘en konflikt pome|upretsedatelot i Vladata voodnos na prenosot nanadle‘nostite

Po objavuvaweto na prvi~niterezultati od referendumot, pot-pretsedatelot na Demokratskatapartija (DS) Du{an Petrovi} izjavideka eventualnata nezavisnost naCrna Gora }e zna~i deka komandatanad vojskata, kako i zna~aen segmentod vodeweto na nadvore{nata poli-tika treba da bidat del od de-finiranite nadle‘nosti na pret-sedatelot na Srbija. Petrovi} gipovika vlastite, so svoeto odnesu-vawe, da se vozdr‘at od prezemawe~ekori {to mo‘at da bidat vovedvo ustaven udar. Nasproti izjavatana Petrovi}, od vladeja~kite par-tii s¯ u{te nema oficijalni izjavivo odnos na procesot na prenos nanadle‘nostite {to prethodno gi iz-vr{uvaa instituciite na Dr‘a-vnata zaednica. Vo taa smisla,dopolnitelnoto intenzivirawe nakonfliktot pome|u DS na BorisTadi} i DSS na Ko{tunica }e bidedeterminirano od odnosot na vla-deja~kata koalicija kon pra{awetoza prenosot na nadle‘nostite odsojuzno na republi~ko nivo.

Otvorawe na pra{aweto zapromena na Ustavot

Uspehot na referendumot voCrna Gora, povtorno ja pottiknadebatata za promenata na Ustavotna Srbija, koja{to so razli~nioscilacii vo mandatot na Vladatana DSS e postojano prisutna, zaradipredizbornoto vetuvawe na premi-erot Ko{tunica deka eden od prvi-

te proekti na negovata vlada }ebide donesuvaweto na noviot ustavna Srbija.

Statusot na Vojvodina

Po objavuvaweto na prvi~niterezultati od referendumot, vogrupata politi~ari koi ja kon-statiraa nezavisnosta na Crna Gorai im ~estitaa na vlastite za toj ~inbea i politi~arite od Vojvodina.Politi~kite lideri vo Pokrainata,vo svoite izjavi se zalo‘ija zadonesuvawe nov ustav na Srbija, sokoj na Vojvodina }e £ bide vratenstatusot {to £ be{e odzemen odstrana na Slobodan Milo{evi} vo1988 godina. Imaj}i go predvidpostojniot interes na EU za sostoj-bite vo Vojvodina, mo‘e da se o~e-kuva deka ishodot od referendumotvo Crna Gora, kako i pregovoritepome|u Belgrad i Pri{tina za id-niot status na Kosovo, }e vlijaatstimulira~ki vrz pretstavnicitena vojvodinskata politi~ka elitada go intenziviraat pritisokot vrzsrpskite vlasti za promena naUstavot na Srbija i za vra}awe naavtonomniot status na Vojvodina, nanivoto od pred 1988 godina.

Redefinirawe naustavnopravniot status naSrbija

Vo izjavite po povod uspehot nareferendumot vo Crna Gora, pretse-datelot na SPO Vuk Dra{kovi}povika na redefinirawe na ustav-nopravniot status na Srbija. Spo-red nego, odvojuvaweto na Crna Gorae istoriski moment {to treba da seiskoristi za vozobnovuvawe na



parlamentarnata monarhija voSrbija. Isto taka, pretsedatelot naDemohristijanskata partija naSrbija (DHSS) i porane{en minis-ter za pravda, Vladan Bati} japovika Vladata da podnese ostavkai da se raspi{at izbori za Ustavo-tvorno sobranie na Srbija. Imaj}ija predvid novonastanatata situa-cija po steknuvaweto na nezavis-nosta na Crna Gora, kako i op{tatasoglasnost pome|u srpskata poli-ti~ka elita vo odnos na potrebataod redefinirawe na ustavnoprav-niot status, treba da se o~ekuvadeka debatata za promena na Usta-vot na Srbija }e dobie intenzitet.Me|utoa, imaj}i predvid deka ofi-cijalen Belgrad vo momentot e vofaza na pregovori so oficijalnaPri{tina za utvrduvawe na idniotstatus na Kosovo, kako i faktot de-ka pod pritisok na Me|unarodnatazaednica }e sleduvaat pregovori iso Crna Gora za razdru‘uvawe, netreba da se o~ekuva deka vo manda-tot na sega{nata vlada, }e bidere{eno i pra{aweto za promenatana Ustavot na Srbija.

Uslo‘nuvawe na poziciite naSrbija vo pregovorite zastatusot na Kosovo

Iako spored odredbite od Us-tavnata povelba, site me|unarodnidokumenti, {to zna~i i Rezolu-cijata 1244 na Sovetot za bezbed-nost na ON, koi{to prethodno seodnesuvaa na SiCG, }e va‘at zadr‘avata Srbija, izvesno e deka vofakti~ka smisla, poziciite naoficijalen Belgrad vo pregovoriteza statusot na Kosovo }e bidatdopolnitelno uslo‘neti. Vo taa

smisla, kosovskite politi~ari, ko-mentiraj}i go ishodot od referen-dumot za nezavisnost vo Crna Gora,izjavuvaa deka so osamostojuvawetona Kosovo }e bide ozna~en i for-malniot kraj na porane{na Jugo-slavija. Vakvite pozicii na kosov-skite politi~ari, upatuvaat nazaklu~okot deka nezavisnosta naCrna Gora, tie }e ja iskoristuvaatza dopolnitelna relativizacija naRezolucijata 1244 {to operira sokonceptot na su{tinska avtonomijana Protektoratot vo ramkite naSojuzna Republika Jugoslavija(SRJ), odnosno sega ve}e Srbija,zalagaj}i se za ostvaruvawe nacelta za nezavisno Kosovo. Istotaka, imaj}i ja predvid gubitni~-kata atmosfera {to se sozdade voSrbija, zaradi raspa|aweto naSiCG, izvesno e deka javnosta }estane posenzibilna vo odnos napra{aweto za statusot na Kosovo,{to od svoja strana dopolnitelno}e go stesni manevarskiot prostorna srpskiot pregovara~ki tim.

Unazaduvawe na evropskiteintegracii

Steknuvaweto na nezavisnostana Crna Gora mo‘e dopolnitelno dago zabavi procesot na evropskiteintegracii na Srbija {to, na 3 maj2006 godina, be{e privremenoprekinat zaradi neispora~uvawetona Ratko Mladi} vo Hag. Imeno, segave}e na Srbija }e £ bide potrebennov mandat vo pregovorite za stabi-lizacija i asocijacija so EU. Kako}e bide definiran noviot mandat,koga }e bide usvoen od strana na EUi koga mo‘e da se o~ekuva prodol-‘uvawe na prekinatite pregovori



za sklu~uvawe Spogodba za stabi-lizacija i asocijacija (SSA), nemo‘e precizno da se utvrdi. Sepak,mo‘e da se o~ekuva deka na sosta-nokot na Sovetot na EU {to trebada se odr‘i na 12 juni 2006 godina,}e bide razgleduvana situacijata voSrbija, po osamostojuvaweto naCrna Gora. Me|utoa, ostanuva otvo-reno pra{aweto, dali pri~inataporadi koja bea prekinati prego-vorite na Unijata so SiCG, odnosnoso Srbija, nema da bide i povod zaneusvojuvawe na noviot mandat odstrana na Sovetot na EU.

Efektite vrz Crna Gora

Nasproti goleminata i istoris-koto zna~ewe na procesot na sozda-vawe nezavisna dr‘ava, nezavis-nosta na Crna Gora na vnatre{enplan dopolnitelno }e ja zaostripoliti~kata polarizacija, zaradifaktot deka po formalnoto progla-suvawe na nezavisnosta, }e nastapiperiod na celosno zaokru‘uvawe nacrnogorskata dr‘avnost. Isto taka,na kratok rok, nezavisnosta mo‘eda dovede do unazaduvawe na inte-grativnite procesi na dr‘avata soEU, zaradi faktot {to spored Us-tavnata povelba, me|unarodnoprav-niot subjektivitet vo celost £ pri-pa|a na Srbija.

Politi~ka polarizacija

Za vreme na referendumskatakampawa, dopolnitelno be{e zaos-trena politi~kata polarizacijapome|u privrzanicite na idejata zanezavisnost i privrzanicite naidejata za opstojuvawe na SiCG. Votaa smisla, ishodot od referen-

dumot, na kratok rok, izvesno e deka}e go stimulira nezadovolstvoto iradikalnosta na ideite na protiv-nicite na nezavisnosta na CrnaGora. Me|utoa, prisustvoto na Me|u-narodnata zaednica za vreme naizborniot proces, kako i nejzinotovlijanie vrz politi~kite subjektivo Crna Gora, izvesno e deka }evlijae amortizira~ki vrz mo‘nostaod natamo{na eskalacija na sostoj-bite. Sepak, imaj}i go predvid fak-tot {to po formalnoto progla-suvawe na nezavisnosta, }e nastapiperiod na celosno zaokru‘uvawe nacrnogorskata dr‘avnost, izvesno edeka periodot na latentna nesta-bilnost vo Crna Gora }e se odr‘ipodolg period.

Unazaduvawe na evropskiteintegracii

Spored odredbite od Ustavnatapovelba, vo slu~aj Crna Gora daodlu~i da ja napu{ti Dr‘avnatazaednica, Srbija go nasleduva pra-voto na me|unaroden subjektivitet,mestoto vo Obedinetite nacii, noi site me|unarodni obvrski. CrnaGora, pak, }e mora da se prijavi za~lenstvo vo site me|unarodni orga-nizacii, {to e izvesno deka, nakratok rok, }e vlijae negativno vrzaspiraciite na Crna Gora za pobrzaintegracija vo EU. Me|utoa, na dolgrok ne treba da se o~ekuvaat pogo-lemi problemi za Crna Gora, zaradiprimenata na principot na "dvoenkolosek# od strana na EU {to zna~ideka prethodno dogovorenite re{e-nija }e bidat ispo~ituvani, na {toupatuvaat i pretstavnicite na Uni-jata.



Efektite vrz regionot

Vo regionalna smisla, nezavis-nosta na Crna Gora, nema da vlijaedestabilizira~ki vrz sostojbite voregionot. Sepak, mo‘e da se o~ekuvaodredena radikalizacija na sostoj-bite vo Bosna i Hercegovina (BiH),no i da se otvori dopolnitelenprostor za re{avawe na otvorenitepra{awa pome|u Crna Gora i Hrvat-ska, ~ie re{avawe izminatitegodini be{e odlo‘uvano.

Mo‘na radikalizacija nasostojbite vo BiH

Za razlika od ostanatite bal-kanski dr‘avi, vlastite vo BiHimaa vozdr‘ani reakcii vo odnosna referendumot za nezavisnost naCrna Gora. Sepak, zabele‘itelnibea reakciite na pove}e nevladiniorganizacii i politi~ki partii voRepublika Srpska, koi{to ja isko-ristija mo‘nosta da go afirmiraatstavot za organizirawe referen-dum za nezavisnost na RepublikaSrpska. Spored Srpskata radi-kalna partija na Republika Srpska(SRS-RS), dokolku Me|unarodnatazaednica nema dvojni standardi,treba i na ovoj entitet da mu dozvo-li da organizira referendum, za-toa {to, spored ovaa partija, poj-dovnite pozicii na Republika Srp-ska i na Crna Gora se identi~ni. Votaa smisla, izvesno e deka vo Re-publika Srpska nezavisnosta naCrna Gora, sli~no kako i vo Srbija,nacionalisti~ki }e ja senzibili-zira javnosta, {to mo‘e da imanegativen odraz vrz mo‘nosta zapostignuvawe kompromis vo prego-vorite za reformata na policijata,

kako i vo obidite na Me|unarodnatazaednica za izmena na Dejtonskiotustav, po prvi~noto neusvojuvawe nadogovorenite re{enija od strana napratenicite vo Pretstavni~kiotdom na Parlamentarnoto sobraniena BiH, na 26 april 2006 godina.

Otvoren prostor za re{avawena otvorenite pra{awa pome|uCrna Gora i Hrvatska

Hrvatska i Crna Gora, zaradinezadovolitelnoto nivo na odno-site so Srbija, no i zaradi faktot{to del od otvorenite pra{awa beavo nadle‘nost na instituciite naDr‘avnata zaednica, izminatitegodini ne gi re{avaa me|usebniteproblemi. Stanuva zbor za pra{a-wata za trajnoto utvrduvawe na gra-ni~nata linija na kopno i na morepome|u dvete dr‘avi, za sukcesijatai za voenata ot{teta. Vo taa smisla,imaj}i go predvid karakterot nasega{nata vlast, kako i faktot {touspehot na referendumot }e gizajakne nejzinite pozicii, treba dase o~ekuva deka, vo periodot {tosleduva, }e zapo~nat razgovoripome|u dvete dr‘avi za re{avawena spornite pra{wa. Toa e dotolkupoizvesno {to crnogorskite vlastivo minatoto, vo pove}e navratirealiziraa odredeni sopstveniobvrski povrzani so pra{aweto navoenata ot{teta kon Hrvatska iiska‘uvaa podgotvenost za re{a-vawe na ostanatite otvoreni pra-{awa so oficijalen Zagreb.

Zaklu~ok

Proglasuvaweto na nezavis-nosta na Crna Gora }e ima negativen



odraz vrz vkupnite op{testveno-politi~ki sostojbi vo Srbija. Toamo‘e da predizvika politi~kikonflikti vo ramkite na vla-deja~kata koalicija, kako i pome|uVladata i pretsedatelot na dr‘a-vata. Isto taka, referendumot voCrna Gora }e ja reafirmira deba-tata za promena na Ustavot naSrbija, }e gi uslo‘ni poziciite nasrpskiot tim vo pregovorite soPri{tina za statusot na Kosovo idopolnitelno }e go unazadi pro-cesot na evropskite integracii naSrbija. Nasproti goleminata i

istoriskoto zna~ewe na procesotna sozdavawe nezavisna dr‘ava,nezavisnosta na Crna Gora na vnat-re{en plan dopolnitelno }e jazaostri politi~kata polarizacijai mo‘e da dovede do unazaduvawena integrativnite procesi na CrnaGora so EU. Vo regionalna smisla,mo‘e da se o~ekuva odredena radi-kalizacija na sostojbite vo BiH, noi da se otvori dopolnitelen pros-tor za re{avawe na otvorenite pra-{awa pome|u Crna Gora i Hrvatska{to izminatite godini be{e odlo-‘uvano.

On May 21, on the referendum for the state and legal status of Montenegro,55.5% of the citizens voted in favor of independence, with which the conditionimposed by the international community concerning the possibility ofMontenegro to proclaim independence was fulfilled. The proclamation of theindependence of Montenegro will have a negative impact on the overall socialand political situation in Serbia. It might also provoke some political conflictswithin the ruling coalition, as well as between the Government and thePresident of the country. In addition, the referendum in Montenegro will reaffirmthe debate on the modifications to the Constitution of Serbia, complicate theposition of the Serbian team in the negotiations with Prishtina concerning thestatus of Kosovo, and will additionally regress the process of Europeanintegration of Serbia. As opposed to the greatness and historical significanceof the process of creating an independent state in itself, the independence ofMontenegro shall additionally enhance the political polarization at the internallevel, which might afterwards lead to a regress in the process of integrationof Montenegro in the European Union. From a regional point of view, a certainradicalization of the situation in Bosnia and Herzegovina may be expected,but also the opening of an additional space for resolving the open issuesbetween Montenegro and Croatia, which were often postponed during thepast years.

Abstract




Okolnosti {to dovedoa dosozdavawe na Ira~kiot ustav od2005 g.

Prikaznite i vistinite za ednavojna se sekoga{ mnogu na broj.Tokmu zatoa, koga }e se slu~i vojnanikoga{ ne postojat samo dve stra-ni, pobednici i porazeni, sekoga{e izvesna pove}estranosta i pove-}easpektnosta na posledicite odedna vojna i nivniot odraz vo‘ivotite na lu|eto. Za nekoi ona{to se slu~uva{e vo Irak vo 2003-tata i {to i den denes se slu~uva eklasi~en slu~aj na invazija i okupa-cija na edna zemja od strana nadruga, duri i svoeviden neokolo-nijalizam. Za drugi pak, stanuvazbor za sosema opravdana vojnaprotiv terorizmot, duri i oslo-boditelna vojna, a treti smetaatdeka stanuva zbor za vojna za demo-kratija i ~ovekovi prava itn.

Edinstven odgovor ne mo‘e dabide daden, pa zatoa edinstvenpravilen pristap e da se poglednatfaktite od voeniot i postvoeniotperiod, kako i direktnite fak-ti~ki i pravni posledici od is-tiot. Ona {to e nesomneno e dekadenes e otvoreno novo poglavje voistorijata na ira~kiot narod idr‘ava. Kolku i da se kontroverznipri~inite {to dovedoa do toa,sepak fakt e deka Irak po~nuvaodnovo da se sozdava kako dr‘ava,

a potvrda za toa e i usvojuvawetona noviot ustav, vo oktomvri 2005godina.

So okupacijata na Irak od stra-na na SAD i koalicionite sojuznici,vo april 2003 g., vo zemjata be{eformirano Koaliciono provizio-nalno telo koe{to ima{e nadle‘-nosti kako Vlada na Irak. Potoabe{e formiran i Ira~ki upravensovet kako glavno telo na ira~katatranziciona administracija. Up-ravniot sovet be{e zadol‘en zakonsultirawe i koordinirawe nasite zada~i {to pretstavuvaa pri-vremeno upravuvawe so Irak. Soposebna spogodba me|u Provizio-nalnoto telo i Upravniot sovet, beautvrdeni potrebnite ~ekori {to }ebidat prezemeni so cel da se vraticelosnata suverenost na Irak i dase usvoi postojan ustav na dr‘ava-ta. Na 8 mart 2004 g., Upravniot so-vet go objavi Tranzicioniot admi-nistrativen zakon {to pretsta-vuva{e vrhoven zakon vo dr‘avataza vreme na tranzicioniot periodi {to obezbeduva{e detalni meha-nizmi za upravuvawe so dr‘avatas¯ do kone~noto usvojuvawe napostojan ustav i konstituirawetona nova vlada na Irak. Isto taka,so nego bea utvrdeni i strukturatai nadle‘nostite na idnata Privre-mena vlada na Irak.

Po raspu{taweto na Provizi-onalnoto telo i Upravniot sovet i

Akt

ue

ln

o

Ilina Cenevska

Ustavot na Republika Irak od 2005 g.


Ilina Cenevska

po usvojuvaweto na Rezolucijata1546 od strana na Sovetot za bez-bednost na ON, be{e staven ofi-cijalen kraj na okupacijata na koa-licionite sili i suverenitetot nadr‘avata be{e prenesen vrz Ira~-kata privremena vlada. Ovaa vladaja so~inuvaa: pretsedatel, dvajcapotpretsedateli, premier, dvajcazamenici-premieri i 30 ministri.

Taka zapo~na takanare~eniot"tranzicionen# period {to se so-stoi od dve fazi. Prvata fazazapo~na so formiraweto na ce-losno suverenata Ira~ka privre-mena vlada koja{to dojde na vlastvo juni 2004 g., dodeka pak vtoratafaza zapo~na so formirawe naIra~kata tranziciona vlada1, koja-{to se konstituira{e so izboriteza Nacionalnoto sobranie, vo janu-ari 2005 g.. Ovaa faza prodol‘i sousvojuvaweto na kone~nata verzijana noviot postojan ustav, i kone~no}e zavr{i so formirawe na novaira~ka Vlada. Nacionalnoto sobra-nie izglasa nacrt-verzija na Usta-vot i istata mu be{e prezentiranana ira~kiot narod i stavena naop{t, nacionalen referendum odr-‘an na 15 oktomvri 2005 g..

Dene{niot Ustav na Irak be{eodobren na 15 Oktomvri 2005 po patna ratifikaciskoto referendum-sko glasawe. Toj be{e izraboten votekot na 2005 g., od strana na~lenovi na Tranzicionata vlada naIrak i celosno go zamenuva Zakonotza administracija na ira~kata

dr‘ava namenet za tranzicioniotperiod, donesen od strana na Koali-cionata provizionalna vlast, pozavr{uvaweto na vojnata vo Irak.

Izbornata komisija na pres-konferencija soop{ti deka 78% odglasa~ite go poddr‘ale ustavniotdokument, dodeka 21% se izjasnileprotiv. Od vkupno 18 provincii,samo dve zabele‘aa mnozinstvoglasovi protiv i toa mnozinstvo{to nadminuva{e dve tretini odglasa~ite. Na toj na~in be{e izbeg-nato veto {to bi mo‘elo da bidenametnato so dvotretinsko mno-zinstvo glasovi protiv, vo 3 odvkupno 18-te provincii na Irak (odkoi 4 se smetaat za predominantnonaseleni so sunitsko naselenie), avetoto bi mo‘elo da dovede doraspu{tawe na Parlamentot, noviizbori i odnovo zapo~nuvawe naceliot proces na sostavuvawe naUstavot. Odyivot na naselenieto nanacionalniot referendum na 15-tioktomvri be{e 63%.

Sostavuvaweto i usvojuvawetona noviot ustav ne pominaa bezkontroverzi, osobeno poradi dua-lizmot na islamskite sekti (Sunitii [iiti)2 i nivnata istoriskapodelenost koi{to vlijaeja naustavotvorniot proces. Krajniotrok za zavr{uvawe na skicirawetona Ustavot be{e ~etiripati pro-dol‘uvan poradi nemo‘nosta da sepostigne konsenzus po pra{awetoza jazicite na religiite. Samotrojca od vkupno 15-te Suniti-~lenovi na Komitetot za izgot-vuvawe nacrt, prisustvuvaa naceremonijata na potpi{uvawe naUstavot, dodeka nikoj od niv ne go

1 Ovaa vlada be{e priznata od strana na SAD, ON,Arapskata liga i nekolku drugi dr‘avi kako suverenavlast na Irak. Poradi toa {to SAD, "de facto#, zadr‘aazna~itelna vlast vo zemjata, Vladata be{e kriti-kuvana deka e indirektno rakovodena odnosno diri-girana od strana na SAD i koaliciskite sojuznici, ~iivoeni sili s¯ u{te se nao|aat vo Irak. Koalicijataveti deka nejzinite trupi }e zaminat od zemjatadokolku suverenata vlada go pobara toa od niv, notakvo ne{to ne be{e pobarano.

2 Iako oficijalen popis na neselenieto vo Irak eizvr{en duri pred ~etvrt vek, [iitite pretstavuvaatokolu 60%, dodeka Sunitite okolu 20% od ira~kotonaselenie.



potpi{a istiot. Sunitskite voda~ipostojano apeliraa do elektoratotda go otfrli Ustavot na refe-rendumot na 15-ti Oktomvri.

Tekstot na predlo‘eniot ustavbe{e pro~itan na sednicata naNacionalnoto sobranie na 28 av-gust. Toj ja opi{uva dr‘avata kako"demokratska, federalna, pret-stavni~ka republika#3 i "dr‘ava napove}e etnici, religii i sekti#.

Oddeli i ~lenovi na Ustavot

1. Preambula2. Poglavje 1: Osnovni principi3. Poglavje 2: Prava i slobodi4. Poglavje 3: Federalnite vlasti5. Poglavje 4: Nadle‘nosti na

federalnite vlasti6. Poglavje 5: Regionalnite vlasti7. Poglavje 6: Kone~ni i preodni

odredbi

1. Preambula

"... Priznavaj}i go Gospodovotopravo nad nas, po~ituvaj}i go povi-kot na na{ata nacija i na{itegra|ani, odgovaraj}i na povikot nana{ite religiski i nacionalnivoda~i i upornosta na na{itereligiski avtoriteti i lideri ina{ite reformatori, milioni odnas za prvpat vo na{ata istorijaotidoa do glasa~kata kutija, ma‘ii ‘eni, stari i mladi, na 3 januari2005 g., se}avaj}i se na terorite nadespotskata banda koja{to go ugne-tuva{e mnozinstvoto Ira~ani... “

"... pou~eni od stradawata nalu|eto od zapadniot region na Irakkoi bea zalo‘nici na teroristite

i nivnite sojuznici, so cel da bidatspre~eni da u~estvuvaat vo izbo-rite i izgradbata na novo op{tes-tvo na qubov, bratstvo i sorabotkai sozdavawe na nov Irak, Irak naidninata, osloboden od sekta{tvo,rasna diskriminacija, regiona-lizam i izolacija...#

2. Osnovni principi

• Irak e nezavisna nacija, nego-viot sistem na vladeewe e demo-kratska, federativna i pret-stavni~ka republika.

• Islamot e nacionalnata reli-gija i osnoven temel na pravotona dr‘avata; slobodata na vero-ispovest e zagarantirana;

• Dr‘avata ima multietni~kastruktura i dva oficijalni dr-‘avni jazika: arapski i kur-diski; turkmenskiot i asirskiotse slu‘beni jazici vo regionitekade tie se zboruvaat ;

• Terorizmot, etni~koto ~istewei takfirot4 se zabraneti; zabra-neta e i Sadamovata partija"Baat#5;

• Dr‘avata e del od islamskiotsvet i nejzinite arapski gra|anise del od arapskata nacija;

• Dr‘avata ima edinstvena vojska,pod rakovodstvo na gra|anskitevlasti;

• Ustavot e najvisokiot zakon vozemjata. Nieden zakon ne mo‘eda bide donesen dokolku istiotmu protivre~i na slovoto naUstavot, vtemelenite pravilana islamot ili principite nademokratija;

3 Utvrduvaweto na podelbata na vlasta be{e odlo‘enos¯ do prvoto parlamentarno zasedanie.

4 Takfirot pretstavuva proglasuvawe na edno lice zanevernik.

5 Poznata i kako Socijalisti~ka partija na arapskataobnova (prerodba) - BAAS.


Ilina Cenevska

Ulogata na islamot vo novataorganizacija na Ira~kata vlada

Ustavot ne predviduva odvo-juvawe na crkvata od dr‘avata.Naprotiv, negovata preambulazapo~nuva so tradicionalnataislamska invokcija "vo imeto naGospod, So~uvstvitelniot, Miloz-liviot# i ~l. 2 deklarira deka "is-lamot e oficijalna religija nadr‘avata i fundamentalen izvorna pravoto#. Sepak, ova ne go praviUstavot na na~in {to e nedemok-ratski, ili opresiven, ili vokontradiktornost so ustavnitere{enija predvideni vo ustavite nademokratskite zemji.

Duri i nekoi od svetskite demo-kratii vklu~ija sli~ni religiozniodredbi i institucionalni re{e-nija vo ramkite na nivnite ustavi.Taka na pr. Ustavot na Danskapredviduva deka "EvangelskataLuteranska crkva }e bide etab-lirana Crkva na Danska, i kakotakva }e bide poddr‘ana od dr‘a-vata.# Isto taka etablirani, odnos-no, utvrdeni dr‘avni crkvi imaati drugi zemji kako Island, Nor-ve{ka, Finska, Velika Britanija(Crkvata na Anglija i Crkvata na[kotska), Italija (Rimsko-kato-li~kata) i Grcija (Ortodoksnata).Site ovie zemji se priznati, zrelidemokratii, a pove}eto od niv se i~lenki na Evropskata unija.

Vo idnina, najva‘noto pra{awenema da bide dali Irak ima etab-lirana religija, tuku dali i na kojna~in pravata na protivnicite naislamot, odnosno religiskite ap-stinenti – odnosno, onie koi od-bivaat da se deklariraat kakopripadnici na dr‘avnata crkva, }e

bidat po~ituvani. Taka, Ira~kiotustav veli: "Ustavot go garantiraislamskiot identitet na mnozin-stvoto od ira~kiot narod i garan-tira celosni religiski prava nasite individui vo pogled na slobo-data na religioznoto veruvawe ipraktikuvawe.# Faktot {to islamotse opredeluva kako osnoven izvorna pravoto ne bi trebalo da pret-stavuva pre~ka za ostvaruvaweto naovie garancii.

Ustavot predviduva deka niedenzakon ne smee da bide donesendokolku e vo sprotivnost so "vteme-lenite odredbi na islamot “, odnos-no "ako e vo sprotivnost so princi-pite na demokratija, pravata iosnovnite slobodi predvideni soovoj Ustav# (~l. 2). Ovde se pomes-teni slobodata na mislata i veru-vaweto i slobodata na pripad-nicite na site religii i sekti dagi praktikuvaat svoite religiskirituali. Dràvata garantira "slo-boda na ritualno oboùvawe iza{tita i obezbeduvawe na mestatana oboùvawe# (~l. 40 i 41), a istotaka i za{tita na individuata odintelektualno, religisko ili poli-ti~ko nasilstvo, odnosno prisila.(~l. 35).

Iako Ira~kiot ustav go oprede-luva islamot kako dr‘avna reli-gija, principite na demokratija ireligiski slobodi se podednakvo,respektivno tretirani. Vrz osnovana sevo ova opravdano mo‘e da seo~ekuva, dokolku sprotivnoto ne sedoka‘e, deka blagodarenie na novi-ot ustav, religiskiot pluralizamvo Irak }e bide seriozno sfaten ipo~ituvan.

Da se insistira na moderen,evropski tip na sekularizam vo



Irak e sepak nerealno te‘neewe.Nitu pak, od druga strana, e po‘e-len ekstremen sekularizam, zatoa{to sepak Irak e vo proces naodnovo "gradewe na nacijata# i zataa cel e potrebno konstituirawena stabilna, silna i demokratskadr‘ava koja }e se potpira na cvrstitemeli, me|u koi, neosporno e, idosega be{e, religijata.

Pra{awe e dali edna ekstrem-no sekularna demokratija bi mo‘e-la da uspee vo Irak, imaj}i gi pred-vid religiskite ubeduvawa na pove-}eto Ira~ani. Dotolku pove}e, tak-va sekularna demokratija sekakonema da poslu‘i kako privle~enprimer za ostanatite zemji od is-lamskiot svet, nitu pak istata e vomo‘nost da gi potkopa temelite naideolo{kata atraktivnost na is-lamskite u~ewa. Naprotiv, vakviotprimer bi bil otfrlen od pove}etomuslimani, kako primer {to imastranska i imperijalisti~ka kono-tacija i dimenzija.

Samo eden politi~ki sistem {tovo sebe gi kombinira islamot ifundamentite na pretstavni~katademokratija i vladeeweto na pra-voto, mo‘e da ja postigne vistin-skata cel.

Pravata na ‘enite garantiraniso Ustavot

Ustavot go potencira garanti-raweto na pravnata ednakvost na‘enite. Sepak, faktot deka toj goimenuva islamot kako izvor napravoto i ja opredeluva neustav-nosta na onie zakoni {to se spro-tivni na islamskite vtemeleniodredbi, na nekoj na~in go doveduva

vo pra{awe po~ituvaweto na pra-vata na ‘enite vo noviot Irak.

Inaku, samiot ustav sozdavaodli~na po~va za ostvaruvawe napravata {to im se garantiraat naira~kite ‘eni, stavaj}i im naraspolagawe pove}e sredstva:ednakvost pred zakonot (~l. 14),pravo na glas i pravo da vr{atdr‘avni funkcii. Taka, ~l. 20predviduva deka "gra|anite (ma‘ii ‘eni) }e imaat pravo da u~es-tvuvaat vo javnite, odnosno dr‘a-vnite raboti i da u‘ivaat poli-ti~ki prava, vklu~uvaj}i go i pra-voto na glas#, a ~l. 45 pojasnuva dekaIra~kiot izboren zakon }e ima zacel da postigne 25% u~estvo na‘enite vo Parlamentot.

Vo prodol‘enie, Ustavot pred-viduva deka "familijarnoto isemejnoto nasilstvo, nasilstvotovo u~ili{tata i socijalnoto nasil-stvo se zabraneti# (~l. 29), a istotaka "zabraneta e i trgovijata so‘eni i deca i seksualnata trgovija#(~l. 35).

Taka, Ustavot gi opredeluva ‘e-nite kako integralen del od poli-ti~kata nacija so specijalni garan-cii za nivnata pravna ednakvost.

Federalizmot predviden soUstavot

Kako {to be{e navedeno pogore,Ustavot predviduva federalensistem spored koj Vladata vo Bag-dad }e rakovodi so nadvore{niteraboti, dodeka regionalnite, pro-vinciskite i lokalnite vladi }eu‘ivaat zna~itelna avtonomija vopogled na upravuvaweto so vna-tre{nite raboti. Vsu{nost, fede-


Ilina Cenevska

ralnata priroda na Ustavot e edenod negovite najkontroverzni aspek-ti.

Poradi opozicionerski nastro-enoto sunitsko malcinstvo, sosta-vuva~ite na Ustavot ne vklu~ija vonego mnogu detali vo pogled naorganizacijata i nadle‘nostite naregionite i provinciite. Na regi-onite im e dadena {iroka avto-nomija. Spored ~len 117, regioniteimaat nadle‘nosti vo onie oblasti{to ne potpa|aat pod ekskluzivnanadle‘nost na Federalnata vlada,dodeka odredbite na regionalnotopravo se primenuvaat vo onie dome-ni kade postojat kontradiktornire{enija predvideni so nacio-nalnoto pravo. Nacionalnite pri-hodi se spodeluvaat so regionite iprovinciite na na~in {to }e imovozmo‘i soodvetno izvr{uvawe nanivnite ovlastuvawa i dol‘nosti.

Kako i Federalnata vlada, iregionalnite vladi }e imaat odre-deni zakonodavni, izvr{ni i sud-ski kompetencii. Regionite seobvrzani da donesuvaat ustavi sokoi }e ja utvrdat strukturata inadle‘nostite na regionalnitevladi i toa }e bidat ustavi {tonema da se sprotivni na Nacio-nalniot ustav (~l.116).

Kako {to be{e navedeno, golemdel od sunitskoto malcinstvo eprotivnik na konceptot na federa-lizam odnosno delegiraweto naekstenzivni nadle‘nosti na ira~-kite regioni. Vo ovoj kontekst po-stojat dve glavni opasnosti:1. Regionite, osobeno kurdskite ob-lasti na sever i {iitskite na jug,bi mo‘ele da stanat tolku mo}ni{to Irak prakti~no bi bil podelen

me|u ovie dve osnovni etni~ko-religiski linii i 2. [iitskiotregion {to se grani~i so iranskiot{iitski region, bi mo‘el da bidedominiran i upravuvan od Vladatavo Teheran.

Sepak, vo Ustavot postojat odre-deni aspekti ~ija ustavna sila bimo‘ela da go spre~i slu~uvawetona ovie eventualni opasnosti. Taka,~l. 106 ja zadol‘uva Ira~katafederalna vlada da "go za~uvanacionalnoto i teritorijalno edin-stvoto na Irak#, a ~l. 13 pojasnuvadeka zakonite i regionalnite usta-vi {to ne se vo soglasnost so Nacio-nalniot ustav }e se smetaat za"nepostoe~ki#.

Vtoro, Ira~kite vooru‘eni silise nacionalna institucija {to senao|a pod kontrola na Federalnatavlada, ~ija ekskluzivna nadle‘-nost e nacionalnata odbrana. Soz-davaweto na kakva bilo voenapolicija "nadvor od ramkite navooru‘enite sili# e apsolutnozabraneta.

Treto, Ustavot eksplicitnodeklarira deka naftenite i gasni-te resursi na Irak mu pripa|aat naceliot narod na Irak, bez razlikavo koj region ili provincija toj‘ivee. Federalnata vlada u‘ivadominantna uloga, zaedno so proiz-vodnite regioni, vo rakovodewetona eksploatacijata na naftenitepoliwa. Za vozvrat, Federalnatavlada mora da garantira dekaprihodite od eksploatacijata naresursite }e bidat pravi~no ras-predeleni me|u regionite i mora dautvrdi privremena privilegira~kakvota za onie regioni koi{to zavreme na Baat-re‘imot na Husein ne



go dobija onoj del od prihodite {toim sleduva{e.

Site ovie gri‘i na skepti~kiraspolo‘enoto sunitsko naselenie,nao|aat svoja protivte‘a vo inte-resite na ira~kite kurdiski i{iitski zaednici, koi{to vo golemdel stradaa pod opresivniot sunit-ski Baat-re‘im {to prethodnobe{e na vlast. Od nivna glednato~ka, Federalen Irak e najdobragarancija deka tie nikoga{ pove}enema da bidat predmet, kako {tobea pogolemiot del od 20. vek, nadiktatorski sunitski re‘im {toupravuva od Bagdad.

Vo slu‘ba na ponatamo{na "de-baatifikacija# na Irak, noviotustav ja zabranuva "SadamovataBaat-partija# i upotrebata nanejzinite simboli, sli~no kako {tovo periodot po Vtorata svetskavojna Sojuznicite insistiraa nasli~na zabrana na Nacisti~katapartija i nejzinite simboli. Ovaazabrana vo Ustavot se ostava naponatamo{na zakonska regulacija,taka {to e sosema izvesno odredenipripadnici na Baat-partijata koi £se priklu~ile pod prinuda iliporadi ucena, da bidat izzemeni odtrajnata zabrana za u~estvo vojavniot ‘ivot na Irak, {to va‘i zaaktivistite na ovaa partija.

Prava i slobodi garantirani soUstavot

Ustavot na Irak gi garantirafundamentalnite prava na indi-viduata vo odnos na vladata. "Siteindividui bez razlika na nivnatarasa, religija, boja na ko‘a, nacio-nalnost ili polova pripadnost seednakvi pred zakonot# (~l. 14).

"Dr‘avata nema pravo da li{uva od‘ivot ili od sloboda bez prethodnozakonski sprovedena sudska postap-ka#(15).

Privatnata sopstvenost e ustav-no zagarantirana i mo‘e da bideodzemena ili ograni~ena edins-tveno "poradi javen interes, aistata }e bide kompenzirana sopravi~en nadomest# (23). Domovitene mo‘at da bidat prebaruvaniosven ako ne se raboti za "sudskaodluka bazirana vrz zakon#. Sred-stvata za komunikacija - po{tata,telefonite i drugite elektronskisredstva se oslobodeni od sekakovvladin nadzor, osven koga se rabotiza pravni i bezbednosni potrebi iporadi sudska odluka (38).

Vo odnos na krivi~niot sistem,Ustavot zabranuva arbitrarenpritvor i go garantira pravoto nasudewe od strana na profesio-nalni sudii.6 Se zabranuva i retro-aktivnoto kaznuvawe, se garantiraprincipot ne bis in idem, obvine-tiot ima pravo na praven sovetnik,pravo na prezumpcija na nevinostai pravo na odbrana (19).

Isto taka Ustavot gi garantiraslednive slobodi: sloboda naizrazuvawe, sloboda na pe~atot,sloboda na zdru‘uvawe, no poduslov "vr{eweto na ovie slobodida ne go povreduva javniot poredoki javniot moral# (36).

Ostvaruvaweto na golem del odovie slobodi i prava }e zavisi odtoa dali tie }e bidat pravilnointerpretirani i primeneti odstrana na sudovite vo samata sudskapraksa. Istoto, vsu{nost, va‘i i zasamiot ustav - toj }e funkcionira

6 Vo Irak ne e garantirano pravoto na sudewe so porota.


Ilina Cenevska

samo dokolku gra|anite na Irak sere{eni toj da funkcionira.

Na sli~en na~in i BenxaminFrenklin mu repliciral na nekojqubopitnik od publikata po zavr-{uvaweto na svojot govor i potpi-{uvaweto na Amerikanskiot ustavod 1787 g., i pokraj negovite som-ne‘i vo vrska so istiot, so zbo-rovite: "Imate republika gospo-dine, ako umeete da ja za~uvate.#

Ustavot od 2005 – beznade‘nodvosmislen?

Nepobiten fakt e deka so Ira~-kiot ustav od 2005 g. se utvrduvaatzaedni~kite aspiracii i soglas-nosta na ira~kite gra|ani da bidatvodeni od odredena vladina struk-tura koja{to }e bide vo slu‘ba naostvaruvawe na nivnite poedine~-ni i zaedni~ki celi i deka so negose trasira patot kon posvetla ipomirna idnina za Irak i ednanova, funkcionalna i integriranaira~ka dr‘ava. Sepak, evidentno ei deka ovoj ustav sodr‘i pove}ekontradiktornosti.

Spored ~l. 2: "Islamot e ofi-cijalna religija na dr‘avata i efundamentalen izvor na pravoto,taka {to nieden zakon ne mo‘e daim protivre~i na osnovnite prin-cipi na islamskoto pravo, prin-cipite na demokratija i pravata iosnovnite slobodi garantirani soovoj ustav#. Ve}e na samiot po~etok– kontradiktornost: islamskotopravo, a osobeno onoj del {to seodnesuva na pravata na ‘enite, vogolema mera e sprotivno na prin-cipite na demokratija i osnovniteslobodi. Dali toa bi trebalo dazna~i deka zakonite {to vo idnina

}e se donesuvaat }e bidat zasno-vani na kontradiktornosti?

Postoeja golem broj debati iokolu toa dali islamot treba da sezeme kako "izvorot# na legisla-tivata ili samo kako "eden odizvorite#, a kone~noto re{enie e –fundamentalen izvor, taka {to ovamo‘e da se tolkuva vaka: bidej}i{erijatskiot zakon odnosno islam-skoto pravo toa go dozvoluva -{erijatskite pravnici imaat pravoda ja osporuvaat sekularnata legis-lativa. Dali treba da se zaklu~ideka vo idnina bi bilo mo‘no sekojpraven akt {to im protivre~i nastandardite i vrednostite na [e-rijatot da bide ukinat ili osporenod strana na Vrhovniot federalensud na Irak {to }e bide sostavenod dominanten broj {erijatskipravnici? Ustavot e sosema nejasenvo vrska so ova su{tinsko pra{awe.

Koga stanuva zbor za podele-nosta me|u islamskite sekti, ~l.114 go definira "regionot# kakoedna ili pove}e provincii koi{topo pat na referendum odlu~ile dastanat region. Dotolku pove}e {toe dozvoleno zdru‘uvawe na tri ilipove}e regioni i sozdavawe edin-stven, superregion. Taka, na Kur-dite im e dozvoleno da formiraatedinstven superregion na severotod Irak, {to e bogat so nafta, na[iitite im se dozvoluva formi-rawe na takov region vo ju‘niot delna dr‘avata {to isto taka izobi-luva so rezervi na ova te~no zlato,dodeka na Sunitite im preostanuvaedinstveno siroma{niot so nafta,centralen del. Ovaa konstelacijaim ovozmo‘uva na Kurdite i [iiti-te, so formirawe svoi superregi-oni, da obezbedat dominantna uloga



vo ira~kata politika i ekonomija,nasproti Sunitite koi se ~uvstvu-vaat zagrozeni i poradi toa insis-tiraat na konceptot na strogo cen-tralizirana, a ne federativnavlada. Nivnata zagri‘enost jaopravduvaat osobeno sega{niteokolnosti po izborite od dekemvri2005 g., na koi pobedi [iitskatafundamentalisti~ka koalicija iosvoi 128, od vkupno 275, mesta voParlamentot, pa poradi toa postoipotencijalna opasnost nezadovol-stvoto na Sunitite vo idnina daeskalira.

^l. 110 se ~ini deka se obiduvada gi ubla‘i ovie razliki: "Cen-tralnata vlada rakovodi so raspre-delbata na nafta i gas proizvedeniod postoe~kite izvori, vo sora-botka so vladite na proizvod-stvenite regioni i provincii, poduslov prihodite da se distri-buiraat na na~in koj{to ja zado-voluva populacionata razmeste-nost vo zemjata.# Ovoj ~len sezanimava edinstveno so regula-cijata na postoe~kite, no ne i naidnite nafteni izvori, {to sepakostava prostor za politi~ka mani-pulacija vo idnina.

Iako u{te so Preambulata senaglasuva va‘nosta na nacional-noto edinstvo, Ustavot so odredenisvoi odredbi im obezbeduva naregionite pravo na mo‘ebi "pre{i-roka# avtonomija7, ~ii stepen igranici ne se precizirani, taka {topostoi opasnost ovie odredbi da setolkuvaat preekstenzivno {to biim ovozmo‘ilo na oddelni regioni

da funkcioniraat prakti~no kakonezavisni dr‘avi.

^l. 107 eksplicitno im doz-voluva na regionite da vospostavatne samo svoja policija, tuku ibezbednosni sili. Regionite kakoKurdistan bi mo‘ele ova da gointerpretiraat kako dozvola zavoveduvawe na te{ko vooru‘enivoeni edinici. Na toj na~in, na-mesto da se spre~i sozdavaweto nagolemi i mo}ni administrativniregioni {to }e £ oponiraat naCentralnata vlada, a i edni nadrugi, vsu{nost, e postignat spro-tivniot efekt, Ustavot duri i gopottiknuva i ohrabruva ovoj trend.

Kako formalni nedostatoci naUstavot, mnogu eksperti ja nave-duvaat nedovolnata pravna eksper-tiza i nedovolnoto iskustvo na~lenovite na Komitetot {to goizgotvuva{e nacrtot na Ustavotkako i kratkata vremenska ramka naustavotvorniot proces.

Oponentite na Bu{ovata admi-nistracija i nejzinata politika konIrak, smetaat deka ovaa "obnova# naira~kite politi~ki i ustavni in-stitucii pretstavuva svoeviden mo-deren, neokolonijalizam od stranana okupacionite sili na ~elo soSAD, taka {to spored niv ovojustaven dokument e vo slu‘ba naamerikanskite interesi za ekonom-ska i politi~ka dominacija vobliskoisto~niot region.

Taka, dodeka idninata na Irakse kroi i prekrojuva zad zatvorenivrati vo "zelenata zona# na Bagdadobezbeduvana od amerikanskitesili, sega{nosta na Irak pro-dol‘uva da bide ko{mar za mili-oni negovi gra|ani. Spored statis-7 Dotolku pove}e, regionite imaat pravo da osnovaat

svoi kancelarii vo ramkite na ira~kite nacionalniambasadi i konzulati niz svetot.


Ilina Cenevska

tikite {to gi vodi edna ira~ka ne-profitna organizacija pove}e od26000 ira~ki civili zaginale kakodirekten ili indirekten rezultatna vojnata vo 2003 g. i okupacijatakoja{to sleduva{e.

Vo me|uvreme, pove}eto ‘itelina Bagdad, izminatite meseci dobi-vaa struja samo dva ~asa dnevno, aza ‘itelite na nekoi oblasti naIrak duri i ova pretstavuva{eluksuz. Tipi~en primer za ova eiskazot na eden javuva~ na edno odbagdadskite radija koj be{e zapra-{an: "Dali }e glasate na referen-dumot na 15-ti oktomvri i kako }ese izjasnite?#, na {to toj odgovori:"Ako glasam za, dali toga{ }edobijam struja vo mojot dom?#.

Spored statistikite, 80% odira~koto naselenie ‘ivee vo siro-

ma{tija i nezavidna ekonomskasostojba, borej}i se sekojdnevno zasopstvenata egzistencija. Vo vakviuslovi, ona {to ira~kite gra|ani giinteresira e dali tokmu sive oviepromeni {to se slu~uvaat so mol-skavi~na brzina i koi nim im se nu-dat kako edinstveni pravilni iprogresivni re{enija, }e im ovoz-mo‘at podobro i pomirno sekojdne-vie.

Me|u celata taa politi~ka reto-rika i propaganda i site oniepovikuvawa na Mesopotamija, Vavi-lon i Hamurabi od Preambulata naUstavot, gra|anite na Irak nepres-tano go postavuvaat istoto pra-{awe: "Kade se bogatstvata koi nibea veteni?#

Abstract

It’s a undeniable fact that the 2005 Iraqi Constitution conveys the commonaspirations and the assent of the Iraqi people to be led by a governmentalstructure that vehicles the realization of their particular and common goalsthus paving the way towards a brighter and more peaceful future for Iraq as afully functional and integrated state. However controversial the factors thatbrought about the adoption of the 2005 Constitution, it is undisputedly adevelopment that opens a new chapter in Iraqi history as well as world history.

Nevertheless, it is evident that this constitution lays down a number ofcontradictory principles. Many constitutional theorists even go as far as callingthe document “arguably an American recipe for democracy”. According tostatistics, 80% of the Iraqi population live in utter poverty and poor economicconditions, struggling with their day-to-day existence. Therefore, what thecommon Iraqi people now want to know is whether all these radical changesand transitions that have been going on can actually in reality provide for themuch desired peace and wellbeing in Iraq.


Kancelarija za demokratskiinstitucii i ~ovekovi prava - ODIHR*

Me

|un

ar

od

ni

or

gan

iz

ac

ii

Vladimir Misev

Nastanok na Kancelarijata iDokumentot od Kopenhagen

Organizacijata za bezbednost isorabotka vo Evropa (OBSE/OSCE)e transatlantska me|uvladinaorganizacija od 55 dr‘avi-~lenki{to se protegaat na Evropskiotkontinent (vklu~uvaj}i gi Ju‘enKavkaz i Centralna Azija), kako iKanada i Soedinetite AmerikanskiDr‘avi. U{te od svoeto osnovawevo 1975 g., Konferencijata za bez-bednost i sorabotka vo Evropa(KEBS/CSCE), ja izdvojuva bezbed-nosta kako eden od svoite najvisokiprioriteti. ôvekovata dimenzijana bezbednosta - za{titata i promo-cijata na ~ovekovite prava i funda-mentalnite slobodi kako i promo-cijata na demokratski institucii ivladeeweto na pravoto - se izdvo-eni kako izvonredno va‘ni za odr-‘uvawe na mirot i stabilnosta, ka-ko {to se politi~ko - voenata iliekonomskata dimenzija.

So sedi{te vo Var{ava, Kance-larijata za demokratski instituciii ~ovekovi prava (Office for demo-cratic institutions and human rights -ODIHR) e glavnata institucija naOBSE za ~ovekovi prava. Klu~enelement na mandatot na ODIHR za~ovekovite prava e promocija nademokratski izbori. Za ovaa cel,Kancelarijata ima razvieno golem

broj na programi, povrzani so izbo-rite, me|u koi najva‘na e nabqu-duvaweto na izborite od strana name|unarodni nabquduva~i. Od svo-eto osnovawe vo 1991 godina,ODIHR pretstavuva najrelevantnanabquduva~ka agencija vo regionot.Aktivnostite na ODIHR, povrzaniso izborite, me|usebno se povrzanii pottiknati od {irok spektar nadrugi programi ~ija cel e za{titana ~ovekovite prava i slobodi,zajaknuvawe na demokratskiteinstitucii, po~ituvawe na vlade-eweto na pravoto i zajaknuvawe nacivilnoto op{testvo vo site dr‘a-vi.

Dokumentot od Kopenhagen (1990),pretstavuva prviot politi~ki dogo-vor pome|u dr‘avite-~lenki {to giinstitucionalizira nabquduvawa-ta na izborite pome|u dr‘avite.Osnovnite zalo‘bi na OBSE voodnos na izborite {to se sodr‘anivo ovoj dokument gi obvrzuvadr‘avite da:

Odr‘uvaat izbori vo razumniintervali;Da dozvoluvaat site mesta, vonajmalku eden legislativen dom,da bidat izbrani od gra|anite;Da garantiraat univerzalno iednakvo pravo na glas;Da go po~ituvaat pravoto zaformirawe na politi~ki partiii da obezbedat ramnopraven


Vladimir Misev

tretman vo natprevarot pome|univ pred zakonot i vlastite;Da garantiraat deka politi~-kite kampawi }e se odr‘uvaatvo fer i slobodna atmosferabez administrativna akcija,nasilstvo, zakani ili strav odzapla{uvawa protiv kandi-datite, partiite ili glasa~ite;Da obezbedat nepristrasen inediskriminira~ki pristap domediumite za site u~esnici voizborniot procesDa obezbedat tajno glasawe,glasovite da se brojat ~esno irezultatite da bidat javno obja-vuvani;Kandidatite koi }e pobedat,propisno da se postavat nasvoite rabotni mesta i nepre-~eno da ja izvr{uvaat svojatarabota dodeka ne im zavr{imandatot;

Sredbata na dr‘avite-~lenki naOBSE vo Moskva, samo edna godinapo odr‘uvaweto na Kopenhagen-skiot samit, rezultira{e so zaklu-~okot deka "rabotite povrzani sodemokratijata i ~ovekovite pravase direktna i legitimna gri‘a nasite dr‘avi-~lenki na OBSE i nepripa|aat ekskluzivno na vnatre{-nite raboti na dr‘avite#.

Po Samitot vo Budimpe{ta vo1994 godina, be{e odlu~eno dekaODIHR treba da ja zgolemi svojatauloga vo nabquduvaweto na izbori-te, pred, za vreme i po izborite."Be{e jasno deka na ODIHR mu e po-trebna konzistentna i struktu-rirana metodologija za da ja ispol-ni svojata misija vo nabquduvawetona izborite. Vakviot napredok }eim ovozmo‘i na ODIHR-misiite da

ponudat pove}e od impresii ivpe~atoci, tuku i avtoritativni ikonstruktivni preporaki baziranina dobro potvrdeni fakti# - veliambasadorot Kristijan Strohal,direktor na Kancelarijata za demo-kratski institucii i ~ovekovi pra-va.

Metodologijata na ODIHR zanabquduvawe na izborite

Na barawe na dr‘avite-~lenkina OBSE, a vedna{ po Samitot voBudimpe{ta, ODIHR vo 1996 godinaizdade prira~nik vo koj detalno jaobrazlo‘i metodologijata za nab-quduvawe na izborite. "Metodo-logijata na OBSE/ODIHR za nabqu-duvawe na izborite e dobro poznatapo svoite visoki standardi na ne-pristrasnost, transparentnost iprofesionalizam...“ - }e ka‘e pora-ne{niot amerikanski pretsedatelXimi Karter.

Pettoto izdanie na Prira~nikotgi sodr‘i nasokite {to nabqu-duva~ite gi koristat za uvid vo siteaspekti na izborniot proces, po~nu-vaj}i so revizija na zakonskataramka, performansot na izbornataadministracija, odnesuvaweto voizbornata kampawa, mediumskatasredina i ednakviot pristap domediumite, procesot na ‘albi ipoplaki, glasaweto, broeweto itabeliraweto kako i objavuvawetona rezultatite. Iako metodologi-jata po koja ODIHR gi nabquduvaizborite ne e fundamentalno izme-neta u{te od svoeto osnovawe vo1996 godina, istata e pro{irena irevidirana vo poslednite godiniso poseben osvrt na u~estvoto na‘enite i vklu~uvaweto na nacio-


Kancelarija za demokratski institucii i ~ovekovi prava - ODIHR

nalnite malcinstva vo izborniotproces. Isto taka razvieni senasoki za podobruvawe na media-monitoringot vo kontekst na izbor-nata kampawa.

Generalna cel: da se podobriizborniot proces

Nabquduvaweto na izborite nee cel sama za sebe. Celta na nabqu-duvaweto od strana na ODIHR ne eda se kritikuvaat dr‘avite zaneuspehot vo odr‘uvaweto na demo-kratski izbori ili da gi falat dru-gite deka gi ispolnuvaat uslovitepropi{ani so Dokumentot od Kopen-hagen. Nabquduvaweto na izboritepove}e ima prakti~na cel, da gopodobri izborniot proces vo sitedr‘avi-~lenki na OBSE, za dobrotona nivnite gra|ani. Imaj}i go ovapredvid, ODIHR se obiduva daostane vo postizboren dijalog sodr‘avite vo koi gi nabquduvaizborite so cel da go sledi i olesniimplementiraweto na preporakite.Edna oblast vo koja ODIHR e poseb-no aktivna e revizijata na izbor-nata legislativa so cel da se po-dobri pravnata ramka za odr‘u-vawe na izborite.

ODIHR deli nekoi aspekti odsvojata metodologija so nevla-dinite organizacii {to se vklu-~eni vo nabquduvaweto na izboritevo svoite zemji. Iako doma{noto ime|unarodnoto nabquduvawe naizbori se sproveduvaat kako odvo-eni aktivnosti, sepak tie se kom-plementarni: dvete imaat za cel dago procenat i podobrat izborniotproces.

Da se nabquduva ili ne?

Kancelarijata za demokratskiinstitucii i ~ovekovi prava izra-botuva kalendar po koj odnapredopredeluva kakov vid na izbori }enabquduva i kade. "Vo OBSE imame55 dràvi-~lenki, no ograni~eni~ove~ki i finansiski resursi. Sopove}e od 30 izbori vo regionot se-koja godina, prakti~no e nevozmo‘-no da gi nabquduvame site niv. Kogaedna{ }e go prifatime ovoj fakt,odbiraweto kade da se nabquduva-at izbori e rabota na racionalnoalocirawe na resursite# - veli di-rektorot na Kancelarijata Strohal.

So cel nabquduvaweto da bideefektivno, ODIHR o~ekuva garan-cii od doma{nite vladi deka }e imovozmo‘at:

Da ja postavat ili osnovaatsvojata misija vo vremenskiperiod {to }e ovozmo‘i sle-dewe na site fazi od izborniotproces;Da odlu~i po svoeto diskre-ciono pravo za brojot na nabqu-duva~ite, neophoden za ispol-nuvawe na misijata;Da dobie akreditacii za svoitenabquduva~i preku ednostavna inediskriminira~ka postapka;Da gi dobijat site neophodniinformacii vo vrska so izbor-niot proces od site avtoriteti,na site nivoa;Sredbi so kandidatite, ~lenovina site politi~ki partii, pret-stavnici na civilnoto op{te-stvo i so site drugi individuipo sopstven izbor;Da imaat sloboda da patuvaat vosite regioni na dràvata vo


Vladimir Misev

tekot na izborniot proces i nadenot na izborite, bez kakvibilo ograni~uvawa ili pret-hodni najavi;Da imaat nepre~en pristap dosite izbira~ki mesta, izbornikomisii, do centrite za broewei tabelirawe na rezultatite;Da bidat vo mo‘nost da davaatjavni izjavi;

Iako ODIHR prodol‘uva da ginabquduva izborite vo dràvite{to imaat nedemokratsko minato,vo posledno vreme se fokusira i naizbornite predizvici vo dràviteso dolga demokratska tradicija. Naprimer, voveduvaweto na novitehnologii na glasawe bara poseb-no vnimanie i e predizvik za trans-parentnosta i odgovornosta naceliot izboren proces.

Slednive oblasti ODIHR giizdvojuva kako najprioritetni ikako oblasti {to baraat najmnoguvnimanie za sproveduvawe na demo-kratski izbori:

Po~ituvawe na civilnite ipoliti~kite prava na kandi-datite i glasa~ite;Sostavuvawe na to~en izbira~kispisok;Ednakov i ramnopraven pristapdo mediumite;Nepristrasnost na mediumite;Pristap za doma{ni i me|una-rodni nabquduva~i;U~estvo na ‘enite;Vklu~uvawe na nacionalnitemalcinstva;Pristap za invalidiziraniteglasa~i;êsno broewe i tabelirawe naglasovite;

Efektiven ‘alben proces sonezavisno sudstvo;Celosna transparentnost i odgo-vornost {to vnesuva javna dover-ba;Razvoj i implementacija na novitehnologii za glasawe;

Sostav na misijata

Sekoja OBSE/ODIHR-misija,normalno, zapo~nuva so oficijalnakomunikacija od dr‘avata-doma}ini vklu~uva nekolku nivoa na nabqu-duva~i i analiti~ari. Vakvatastruktura £ ovozmo‘uva na misijatada ima kompleten uvid vo site iz-borni fazi. Voobi~aenata ODIHR-misija ja ima slednata struktura:

Rakovoden, glaven (core) tim[ef na misijata (head of mission)Zamenik-{ef na misijata (deputyhead of mission)Izboren analiti~arPraven analiti~arPoliti~ki analiti~arMediumski analiti~arKoordinator na dolgoro~nitenabquduva~i (coordinator of longterm observers)Logisti~ki slu`benik (logisticofficer)Dolgoro~ni nabquduva~i (long-term observers)Kratkoro~ni nabquduva~i (short-term observers)

Izvestuvawe

Nabquduvaweto na izboritepodrazbira periodi~no i trans-parentno izvestuvawe, odnosnoraportirawe. ODIHR, od momentotna postavuvaweto na misijata,objavuva brojni predizborni me|u-


Kancelarija za demokratski institucii i ~ovekovi prava - ODIHR

vremeni izve{tai. Ovie izve{taisodr‘at detali za pra{awa kako{to se: registriraweto na kandi-datite i registriraweto na glasa~-ite, prirodata na politi~katakampawa, rabotata na izbornataadministracija, mediumskata po-krienost i sl.

Preliminarnata izjava (prelimi-nary post-election statement) se obja-vuva den po izborniot den. Ovojizve{taj za preliminarnite zaklu-~oci ja reflektira dotoga{natarabota na misijata, vklu~uvaj}i ja ianalizata od dolgoro~nite nabqu-duva~i, kako i izve{taite od krat-koro~nite nabquduva~i na izbor-niot den. Preliminarniot izve{tajse objavuva pred istekot na rokotza ‘albi i, mnogu ~esto, pred obja-vuvaweto na oficijalnite rezul-tati od glasaweto.

Koga izborniot proces celosno}e bide zavr{en, ~esto nedeli ilimeseci po izborniot den, ODIHRpravi dlabinska analiza na celiotproces i go prezentira vo svojot

zavr{en izve{taj (final report). Ovojizve{taj se zasnova vrz naodite izaklu~ocite na celata misija zaperiodot vo koj bila prisutna,vklu~uvaj}i ja rabotata na rako-vodniot tim, dolgoro~nite i krat-koro~nite nabquduva~i, pravnataramka, odnesuvaweto na izbornataadministracija, registracijata nakandidatite i glasa~ite, izbornatakampawa, mediumite, u~estvoto ivklu~enosta na ‘enite i nacio-nalnite malcinstva, glasaweto,broeweto i tabeliraweto na rezul-tatite. Finalniot izve{taj gi zemapredvid i site izborni neregu-larnosti i kr{ewa na zakonot, kakoizolirani incidenti ili sistemski{emi, kako i davaweto na prepo-raki za podobruvawe na izborniotproces.

Od 1996 godina do denes, ODIHR-misijata vo Makedonija prisus-tvuva na site odr‘ani izbori. I napretstojnite parlamentarni izboritaa }e go nabquduva celiot proces,so 250 kratkoro~ni nabquduva~i.

1 Ambassador Christian Strohal - Director of the Office forDemocratic Institutions and Human Rights.

Election observation is one of the most transparent and methodical waysto promote and encourage democracy and human rights. Ensuring that theseprinciples are upheld is, of course, the task of governments, not observers.Election observation is based on two fundamental principles: first, clearcommitments entered into by governments for ensuring democratic elections;and second, the simple and incontrovertible rule that an observer is just that,an objective individual who does not interfere in the process. Transparencyis key to ensuring that election observation remains objective and that allthose interested in it can trust that it will remain so. Add hard work, dedication,professionalism, and experience, and we have an activity that we can beproud of, an effort that enjoys widespread respect and on which severalinternational organizations have based their own observation activities1.

Abstract


Vladimir Misev


Politi~ka kultura na doblesni izboriQup~o \or|inski

Izborot e pri~ina za ~ovekovatatragedija ili sloboda. Sekoja sta-rogr~ka tragedija se temeli namoment koga herojot mora da napra-vi izbor pome|u dve ednakvo nepo-‘elni alternativi. No, sepak, fi-losofskata rasprava za slobodata,od anti~ko vreme dosega, neizbe‘no£ se poklonuva na ~ovekovata mo‘-nost da izbira. Aspektot {to gi spo-juva e odgovornosta, odnosno ~ove-koviot kapacitet da ponudi odgo-vor.

Sekoga{ i vo sekoja situacija,odgovorot bi do{ol od isto mesto,od bazata na dlaboko promisleniprincipi na dobro ‘iveewe koi{tosekoj ~ovek (bi trebalo da) giopredeluva za sebe. Tie principiponatamu se temel na kakov-godeizbor, bez razlika dali golem ilimal. Zatoa, toj koj premol~al pre-golem kusur vo prodavnica ne smeeda si dozvoli da kritikuva kolkukorupcija postoi vo dr‘avata – i vodvata primera se raboti za zemawenezaslu‘eni pari.

Li~nite izbori ja gradat poli-ti~kata kultura, a taa pak e ednaod glavnite arhitekti na isto-rijata. Istorijata, potoa, e osno-vata vrz koja se pravat li~niteizbori. Takov e krugot, odnosnospiralata niz koja se minuva voslednite redovi, a odgovornosta se

gri‘i za nivnata povrzanost izaemna kreacija. Vakvata odgo-vornost ne se nudi samo na sekoi~etiri godini, tuku sekoj mig od‘ivotot i se odnesuva na sekogo: nazemjodelecot, lekarkata, gradskiotarhitekt, ~ista~ot, premierot, jogi-not, advokatkata i popot.

No posledicite na odlukatazavisat od razli~noto vlijanie {togo ima sekoj ~ovek. Na primer, po-sledicite dali na semafor na cr-veno svetlo }e mine obi~en ~ovekili vladin minister – ne se isti.Ova e pri~inata zo{to, dokolkuvozite niz Hag i Amsterdam, mo{ne~esto mo‘ete na semafor do vas daja vidite i kralicata, a pokraj vasna velosiped mo‘e da mine i premi-erot.

Li~nite izbori na tie {to imaat{iroko vlijanie imaat istoriskiposledici. Vakvite posledova-telni izbori ja oblikuvaat politi~-kata kultura na edna dr‘ava. La-tinskiot koren na "kultura# e "culti-vare#, {to poso~uva na va‘nosta kontoa {to se kultivira pri op{tes-tvenoto dejstvuvawe. Dokolku mi-nister izjavuva deka ne e odgovorenza svoite dejstvija pred premierot,Vladata, Sobranieto ili javnosta,tuku pred partijata na koja £ pri-pa|a – vakvata deklaracija, iako esamo odraz na momentalnata isto-

Pr

ed

iz

vi

ci

ip

er

sp

ekt

iv

i


Qup~o \or|inski

riska realnost, se vkorenuva voop{testvenoto odnesuvawe i svest,vo politi~kata kultura. No, i tukamo‘e da se odi do toj krug na lu|eso naj{iroko vlijanie. Politi~kitelideri gi postavuvaat standarditekoga gi donesuvaat site glavnipoliti~ki odluki zad zatvorenivrati, palej}i si gi cigarite edenna drug.

Zatoa, odlukata - kogo }e zaokru-‘ime za vreme na izborite, trebada ja doneseme napolno svesno i dabideme pou~eni od malite odluki{to li~nosta za koja se glasa ginapravila vo minatoto. Site i vosekoj moment ja kreirame zaemnatapoliti~ka kultura. No, se razbira,tie li~nosti za koi glasame daponesat javni funkcii imaat mnogupogolema uloga vo ovaa zaedni~kakreacija otkolku ostanatite. Poli-ti~kata kultura e atmosferata vokoja ‘iveeme – indikator i poka-zatel na op{testvenite odnosi, os-vetluva~ na minatoto i pretska-‘uva~ na idninata – taa e ne‘na i‘ilava, te{ko dvi‘liva i volevavo isto vreme.

Politi~kata kultura ja gradiop{testvenata komunikacija, raz-brana {iroko. Premierot komuni-cira za vreme na pres-konferen-cija, no i koga proletuva nautro po-kraj nervozni voza~i zaglaveni nasemafor {to ne raboti, za da minetoj pobrzo; i najbezna~ajnite pos-tapki ja gradat politi~kata kul-tura, tula po tula.

Nose~kite stolbovi, pak, se mi-tovite. Zatoa e va‘no da se negu-vaat doblesni mitovi, za iskrenost,po‘rtvuvanost, so~uvstvo, princi-pielna konkurencija, pravednost,volja... Vo moment na kriza, mito-

vite davaat poddr{ka preku slika,go pomagaat te{kiot izbor. @ivotote mo‘ebi razli~en na selo i vograd, no sposobnosta da se odgovorina dadena situacija, da se napraviizbor na reakcija – toa e sepri-sutno, a zbirot od takvite izboripri op{testvenoto deluvawe e ona{to go narekuvame politi~ka kul-tura.

Politi~kata kultura potoa giregulira op{testvenite odnosi. Za‘al, makedonskata politi~ka kul-tura vo momentov najlesno mo‘e dase opi{e so oligarhisko odnesuva-we na vrvot i korupcija kako op{toprifaten princip vo socijalniteodnosi; kultura koja{to neguva po-liti~ko namesto pazarno pretpri-emni{tvo, koja{to kultivira zavis-nost namesto me|uzavisnost, koja-{to im pomaga na partiite da navle-zat dlaboko vo sekoj aspekt na make-donskoto op{testvo i koja{to doz-voluva tesnite li~ni interesi napoliti~arite sekoga{ da nadvla-deat nad nacionalnite interesi.

Vakvata politi~ka kultura jazadu{uva ‘elbata kon svetovnotodoblesno kaj mnogumina, iako mo‘e-bi go olesnuva patot lu|eto da sesvrtat kon religijata i duhovnotokako odgovor. No, doblesnoto e(naj)potrebno vo svetovnoto ‘ive-ewe i kakvo bilo dejstvuvawe {toja zadu{uva ovaa energija e grev.Makedonskata politi~ka kultura,vo taa smisla, e kultura na gre{no‘iveewe. Imeno, mora da se smeniako sakame da opstaneme. Kako {tose veli vo Biblijata, no e vsu{nostnarodna pogovorka postara i od nea,"Tamu kade nema vizija, snemuvanarodi.#


Politi~ka kultura na doblesni izbori

* * * * *Politikata i vistinata se vo

voena sostojba ve}e iljadnicigodini, iako ponekoga{ znaat i datancuvaat zaedno. Politi~kotodejstvuvawe se zasnova na mislewai ubeduvawa, a vistinata nemanikakov interes od niv – taa ‘iveenezavisno od niv. Platon n¢ potse-tuva za onoj koj izlegol od pe{te-rata i se vratil da gi pou~i drugiteza svetlinata nadvor, deka poskoro}e bide ubien otkolku poslu{an.

Sepak, vistinata e prisutna sorazli~en intenzitet vo razli~nizemji i stepenot na prisutnostzavisi od politi~kata kultura. Imanade‘ deka dene{noto vreme namomentalno informirawe iznuduvai insistira na vistina vo op{tes-tvenoto dejstvuvawe, no ne smeatnikoga{ da se opu{tat onie na koiim e va‘na doblesta. Politi~katakultura gi sodr‘i vo sebe siteop{testveni aspekti i na sekoj odniv e potrebno da se obrne golemovnimanie. Politi~koto dejstvu-vawe vlijae vrz stopanstvoto;stopanskoto dejstvuvawe vlijae vrzsemejstvoto, a semejstvoto vlijaevrz vospituvaweto na decata; niv-noto vospituvawe sekako vlijae vrzidnoto politi~ko dejstvuvawe vodr‘avata.

S¯ e povrzano! Sekoja odluka imasvoi posledici. Sekoj izbor pravinov svet. Crkva postavena na ridnasproti koj ima xamija ne e posta-vena kako Gospodov dom za vernici,tuku kako pokaz na (ne)mo}. Namestomirno podadena raka, visoko podig-nata tupanica; namesto dijalog,nadvikuvawe; namesto simfonija,kakofonija. Isto e i so krstot nadglavniot grad, ~ii{to osnovi ne

mo‘at da ja izdr‘at negovata te‘i-na, kako i znamiwata na tu|i dr‘avivo situacii koga ne mo‘at da ne sezabele‘at samo kako neutralenpatriotizam.

Osnovite na stopanskoto dej-stvuvawe vo Makedonija se mo‘ebisepak najalarmantni. Koga se raz-misluva za idninata na ekonom-skiot rast vo Makedonija, od su{-tinsko zna~ewe e da se zeme pred-vid dali postojnata makedonskapoliti~ka kultura go ohrabruva ilipak go zadu{uva mladiot delovenpretpriema~. So drugi zborovi,dali ekonomskiot uspeh vo Make-donija }e prodol‘i da zavisi odpoliti~koto pretpriemni{tvo ilipak }e zapo~ne da se potpira napazarnoto pretpriemni{tvo. Bidej-}i vo momentov vladee prvoto, po-liti~koto, korumpiranata politi~-ka kultura i sredina vo Makedonijamo‘at da bidat navedeni kakonajgolema pre~ka za ekonomskiotrast na dràvata.

Tro{ocite na delovnite aktiv-nosti se relativno visoki bidej}ipotkupot e vtkaen vo biznis-mode-lite na privatniot sektor. Pazar-niot uspeh na politi~kite pret-priema~i poleka go zadu{uva vis-tinskiot pretpriema~ki duh {toovozmo‘uva rast i vo srednoro~nai vo dolgoro~na smisla. Vsu{nost,ekonomskite misliteli od mina-toto istaknuvaat deka ovoj duh(odnosno, ovaa kultura) e ednakvova‘en za ekonomskiot rast kolku iprisustvoto na kapital vo stopan-stvoto. Pretpriema~kiot duh segri‘i da ja za~uva, {to e mo‘nopopolna, moralnata kasa, sekako socel da se postigne idna dobivka ilida se podigne pari~en zaem. Za ‘al,


Qup~o \or|inski

ovoj aspekt od kapitalizmot neuspea da navleze i da se vgradi vomakedonskata politi~ka i delovnakultura.

Istoto se slu~uva i so eden drugaspekt na kapitalizmot: dolgoro~-noto planirawe. Potrebata od trgo-vija gi naterala Britancite (iFrancuzite) pove}e od sto godinida rabotat kon toa da go obezbedatregionot Suec, a potoa isto u{tedolgo vreme da se izgradi Kanalot.Holan|anite go turkale moreto ve}evo trinaesettiot vek i zatoa so pra-vo mo‘e da se soglasime so Dekardeka Gospod go sozdal svetot, noHolan|anite ja sozdale Holandija.

No, ne mora kako primeri da gizemame Holan|anite, Britancite iFrancuzite. Da se osvrneme naBalkanot. Se {etav neodamna nizcentarot na Zagreb i odedna{ senajdov vo {uma. Vedna{ prepoznavdeka nekoj go imal zamisleno ovamoe iskustvo, deka nekoj nekoga{zami‘al i si zamislil kako bi bilokoga gra|anite na Zagreb i negoviteposetiteli bi odele pome|u kamenizgradi i katedrali i vo eden mo-ment bi se na{le me|u ogromnidrvja. Utredenta doznav deka ~ove-kot koj go zamisliv se vikal Lenu~i– po kogo e imenuvan zeleniot polu-krug {to go opkru‘uva centarot naZagreb kako "Lenu~ijeva potkovica#– glaven arhitekt na Zagreb prikrajot na devetnaesettiot i po~e-tokot na dvaesettiot vek.

Se setiv, za ‘al, na moeto staromaalo, Debar Maalo, a i na centarotna Skopje i gradot voop{to. Sesetiv na site novi zgradi, na sitepoplaki i ‘albi {to gi imam slu{-nato od prijatelite {to ‘iveat voniv. Za otsustvoto na ~uvstvo za

ne{to pogolemo. Nepravilno plani-ran vodovod; nedostig na arhi-tektura {to zema predvid zemjo-tres; premnogu zgradi bez dovolnozelenilo; nedostig od umetnost vosekojdnevieto, na skulpturi, naumetni~ki zgradi, na boite i for-mite {to treba da gi opkru‘uvaat‘itelite na edna zaednica. Sesetiv i na padnatata stra‘arskakula na Kameniot most – produkt na~ista nekompetentnost na ~ovek kojne bi smeelo da se zamisli da ra-boti tolku va‘na rabota kako {toe restavracija na eden takov isto-riski objekt.

I ova s¢ se slu~uva samo poradiedna pri~ina: korumpirana poli-ti~ka kultura! Deset procenti pro-vizija – kako pravilo. Zar umet-nosta }e mo‘e da nadvladee votakva opkru‘enost? Dokolku posto-jat dve verzii za pokrivawe nanekojsi prostor, zar }e pobedi onaadoblesnata, onaa {to gi spojuvaumetnosta i prakti~nosta, formatai funkcijata – ili onaa {to dala(pogolem) bak{i{? Tuka se kore-nite na op{testvenoto nezadovol-stvo, zatskrieni vo malterot nasekoja nova zgrada!

Izrekata na Bizmark, deka poli-tikata e umetnosta na mo‘noto, evistinita, no sekako lo{o tolku-vana od mnogumina za da go oprav-daat samo nivniot li~en interes.Ottamu i lo{iot prevod na Makija-veli za celite i sredstvata. Onojza koj govori Makijaveli e svesenza tovarot na negoviot ili nejzi-niot izbor, svesen za istoriskiteposledici, za op{testveniot pri-mer, za vlijanieto vrz politi~katakultura na sekoj, pa duri i najmalizbor. Vo takvoto ograni~uvawe se


Politi~ka kultura na doblesni izbori

nao|a umetnosta vo politikata,kreirawe na vozmo‘noto.

Vo vojnata pome|u vistinata ipolitikata, za ‘al, e vnesenaistorijata, no toa e mo‘ebi nejzi-nata priroda, bidej}i istorijata esepak ~ove~ka kreacija. Istorijatae na{ata kolektivna prikazna,na{iot moderen mit, ona {to nidava kontinuitet. Na prirodata £ eseedno dali udril grom ili ogromenmeteor. Dobroto i zloto se na{ikoncepti. Istorijata e prika‘anaracionalizacija vo slu‘ba na oniekoi imaat pristap do ma{ini zape~atewe. Nivna e odlukata dali }epe~atat vistina ili promocija.

Politi~kata kultura e onaanevidliva energija vrz koja se gradii koja{to ja olesnuva gradbata, onojo~igleden op{testven aspekt {tonaj~esto e nevidliv. Vo vreme kogainformaciite se s¯ pobliski dosekogo, koga istorijata e s¯ popolnaso detali; vo vreme koga odgovo-rnosta za sekoe malo delo e s¯pogolema – vo sekoe vreme, no votakvo vreme osobeno, onoj koj sakagolema odgovornost, treba da znaekako da se odnesuva! Treba da znaedeka ne znae dovolno, no i da ima~uvstvo za odgovornost kon op{to-doblesnata odluka. Najva‘no, trebada ima ‘elba i naklonetost danau~i, zatoa {to zabrzano te~e vre-

meto denes, i ni{to ne e isto kako{to bilo prethodno.

Sekoj politi~ar se gleda sebesikako o~ekuvaniot mesija, onoj koj }edonese mir i blagosostojba, kogo }ego pameti istorijata so nasmevka.Ovaa misla im gi opravduva sitesredstva, sekoja mala laga, sekojaprovizija. Se misli deka e potrebnoda se ostavat pari nastrana, nakakov bilo na~in, zatoa {to samotaka se stanuva uspe{en i neza-visen vo politikata; da se izla‘eso mala laga za da se ovozmo‘igolemoto delo podocna. Onie koi sidavaat mandat da ja iskorenatkorupcijata vo dr‘avata, smetaatdeka treba da bidat dovolno silnii finansiski samostojni da gonapravat toa. Ottamu proizleguvalogikata: "provizija samo od u{teovaa zdelka i }e ja sredam dr‘a-vata posle....# No, nikoga{ ne doa|atoj sleden period, ama zatoa onaazdelka ima dolgoro~no vlijanie nadr‘avata...

Se ~ini, ete, bilo vreme na iz-bori. No takvoto vreme nema potre-ba od imenuvawe: sekoj moment evreme na izbori. Politi~kata kul-tura, demokratijata i politi~katamisla ne po~nuvaat, nitu zavr{u-vaat so izbori. Tie sekoga{ ‘iveat– me|u.

Abstract

The paper is a snapshot of the personal choices that make up a politicalculture. It is also about the responsibility inherent in making such choices.The paper is in fact about the feedback and feed-forward mechanisms betweenpersonal choices, political culture and history.


Ivan Bimbilovski


Finansiraweto na izbornite kampawispored noviot Izboren zakonik naRepublika MakedonijaApel za makedonski Buckley v. Valeo…ipove}e od toa

Ivan Bimbilovski

Pr

ed

iz

vi

ci

ip

er

sp

ekt

iv

i

Voved

Izborniot zakonik go regulirafinansiraweto na izbornite kam-pawi prvenstveno preku dva negovi~lena, 83 i 84.

^lenot 83 predviduva finan-sirawe na izbornite kampawi prekupari~ni prilozi od fizi~ki i pravnilica, vo visina do 5000, odnosno20 000 evra vo denarska protiv-vrednost. ^lenot 84 od Izborniotzakonik go ograni~uva pari~niotiznos {to organizatorot na izbor-nata kampawa mo‘e da go potro{i vopredizborjeto, na 60 denari poregistriran glasa~ vo izbornataedinica za koja ima podneseno kandi-datska lista.

Implicitni vo vakvata regula-tiva se tri dr‘avni interesi:(1) Ubla‘uvawe na koruptivnotovlijanie na golemite prilozi {topoliti~kite partii gi dobivaat zapromovirawe na svoite izborniprogrami; (2) Obezbeduvawe ednak-vost pome|u politi~kite subjektikoi u~estvuvaat vo izbornata kam-pawa, preku izedna~uvawe na niv-nite finansiski sredstva; i (3) Na-maluvawe na enormno visokite tro-{oci na izbornite kampawi.

Nadle‘nosta na Sobranieto dagi regulira izborite ne e sporna ie nadvor od sekakov somne‘. Kri-ti~koto pra{awe {to se nametnuvane e preispituvawe na zakonodav-nata nadle‘nost vo regulirawetona izbornata oblast, tuku daliusvoenata regulativa od ~len 83 i84 nesrazmerno zafa}a vo sferatana slobodnoto izrazuvawe, utvr-deno vo ~len 16 od Ustavot.

Imeno, preku ograni~uvawe napari~nite sredstva {to politi~-kite partii smeat da gi dobijat ida gi potro{at vo tekot na izbor-nata kampawa, ~lenovite 83 i 84 odIzborniot zakonik imaat vlijanievrz koli~estvoto politi~ki govorvo predizborjeto, t.e. povlekuvaatnamaluvawe na brojot na pokrenatipra{awa vo izbornata kampawa,dlabo~inata so koja tie se deba-tiraat i brojnosta na publikata dokoja{to politi~kite partii mo‘atda se obratat. Ova doa|a ottamu,{to denes koristeweto na koe bilosredstvo za komunikacija povle-kuva materijalni tro{oci. Na pri-mer, distribucijata i na najednosta-ven letok podrazbira tro{oci zahartija, pe~atewe i cirkulacija.


Ivan Bimbilovski

Organiziraweto politi~ki govorii sobiri podrazbira iznajmuvawesali i reklamirawe na nastanot.Zavisnosta na elektoratot od tele-vizijata, radioto i od drugite in-formativni masovni mediumi, gipravi ovie skapi sredstva za komu-nikacija nepohodni za ostvaruvawena efektiven politi~ki govor.

Problemot dobiva na te‘ina, soogled na faktot {to tokmu politi~-kiot govor u‘iva naj{iroka za{titapod ~len 16 od Ustavot, bidej}i tojpretstavuva integralen del odfunkcioniraweto na demokrat-skiot sistem na vlasta. Imeno, bezotvorenata debata za pra{awata odjaven interes, bez diskusija okolukvalifikaciite na izbornite kan-didati, bez nepre~ena razmena naidei i predlozi za sproveduvawetona politi~ki i op{testveni pro-meni, demokratijata ednostavno nebi mo‘ela da opstoi. Zatoa, mo‘eda se zaklu~i deka ustavnata garan-cija za slobodno izrazuvawe nao|anajpotpolna i najitna primena tok-mu vo sproveduvaweto na izbornitekampawi.

Vo vakov slu~aj na postoewe nadr‘avni interesi ~ie ostvaruvawenalo‘uva zafa}awe vo gra|anskiteprava i slobodi, potrebno e da sevodi smetka (1) dali tie dr‘avniinteresi se navistina legitimni ineodlo‘ni, i ako se, toga{ (2) dalinivnoto ostvaruvawe se vr{i nana~in {to vo najmala mo‘na merazafa}a vo sferata na gra|anskiteprava i slobodi.

Analiza na ^len 83 (2)

Izbornata kampawa mo‘e dabide finansirana od strana na:

– fizi~ki lica so pari~en iznosdo 5000 evra vo denarska protiv-vrednost i

– pravni lica so pari~en iznos do20000 evra vo denarska protiv-vrednost.Ne e neophodno da se odi pona-

tamu od prviot dr‘aven interesspomenat pogore, t.e. od ubla‘u-vaweto na koruptivnoto vlijanie nagolemite izborni prilozi, za da sezaklu~i deka toj e navistina legi-timen i neodlo‘en i deka preku~lenot 83, toj vsu{nost se ostvaruvana na~in {to, vo najmala mo‘namera, zafa}a vo sferata na gra|an-skite prava i slobodi.

Vo ramkite na sistem na prete‘-no privatno finansirawe na izbo-rite, kakov {to e Makedonskiot,politi~kite partii i kandidatitena nivnite izborni listi vo golemamera zavisat od pari~nite priloziod fizi~ki i pravni lica za da giobezbedat potrebnite sredstvaneophodni za uspe{no sproveduva-we na izbornite kampawi. Zgole-menata va‘nost {to ja imaat mediu-mite i sredstvata za masovna komu-nikacija vo izbornite kampawi, gopravi obezbeduvaweto na golemisumi na pari neophoden i va‘enaspekt na sekoja izborna kampawa{to pretendira da bide uspe{na.Vo mera, vo koja ovie golemi pari~-ni prilozi se davaat so cel da seiznudi "quid pro quo# (usluga za us-luga) od postojnite ili idni narod-ni izbranici i nivnite politi~kipartii, se potkopuva integritetotna izborniot sistem i pretstav-ni~kata demokratija. Iako opsegotna vakvoto koruptivno vlijanie nemo‘e so sigurnost da se utvrdi,dosega{nata izborna praktika


Finansiraweto na izbornite kampawispored noviot Izboren zakonik na Republika Makedonija

uka‘uva na toa deka problemot nee nerealen.

Re~isi isto tolku zagri‘uva~ka,kako {to se realnite "quid pro quo#spogodbi, e i samata prividnost nakorupcija {to proizleguva od jav-nata svest za mo‘nostite za zloupo-treba {to postojat pri izborenre‘im {to dozvoluva golemi pari-~ni prilozi. Zatoa, legitimen bibil zaklu~okot deka pri usvojuva-weto na zakonskite re{enija od~len 83, dr‘avata, pome|u drugoto,se vodela i od potrebata da seizbegne prividnosta na korupci-jata, {to e isto tolku va‘na zaso~uvuvawe na javnata doverba vosistemot na prestavni~kata demo-kratija kako i onevozmo‘uvawetona realnite "quid pro quo# spogodbi.

Po svojata postavenost, ~lenot83 e naso~en tokmu kon problemotna golemite izborni donacii –aspekt na politi~koto zdru‘uvawevo koj e jasno identifikuvanaopasnosta od realna i potencijalnakorupcija. Istovremeno, toj ostavamo‘nost gra|anite da go izrazatsvojot politi~ki stav samostojno inezavisno, da poddr‘at odredenapoliti~ka opcija preku dobrovolniaktivnosti, kako i finansiski dagi pomognat, na ograni~en, no sepaksu{tinski na~in, politi~kite par-tii i nivnite kandidati. Kako ta-kov, ~lenot 83 ne gi popre~uva oniepoliti~ki opcii koi{to u‘ivaatpoddr{ka pome|u gra|anite daobezbedat zadovolitelen broj napari~ni prilozi {to }e im ovoz-mo‘i efektivno prenesuvawe nanivnite poraki vo tekot na izbor-nata kampawa. Poradi ova, ~lenot83, samiot po sebe, ne go ograni~uva,su{tinski, potencijalot za edna

robusna i delotvorna diskusija zaizbornite pra{awa od strana nagra|anite, nivnite zdru‘enija,pe~atot, kandidatite i politi~-kite partii.

Vo pogled na ona {to e prethodnoka‘ano, mo‘no e da se zazeme stavdeka dr‘avniot interes za ubla‘u-vawe na koruptivnoto vlijanie nagolemite predizborni prilozi vrzpoliti~kite partii i nivnite kan-didati, go opravduva srazmernotozafa}awe vo pravoto na gra|anitena slobodno izrazuvawe od ~len 16od Ustavot na RM, predizvikano odograni~uvaweto na visinata naprilozite {to politi~kite partiismeat da gi dobijat za promovirawena svoite izborni programi, so-glasno ~len 83 od Izborniot zako-nik.

Analiza na ~len 84

Pri finansiraweto na izbor-nata kampawa, organizatorot naizbornata kampawa mo‘e da po-tro{i najmnogu 60 denari po zapi-{an izbira~ vo izbornata edinicaza koja ima podneseno lista nakandidati.

Za razlika od ~len 83, nieden odtrite gorenavedeni dr‘avni inte-resi ne e dovolen da go opravdaograni~uvaweto na koli~estvotopoliti~ki govor, nametnato soograni~uvaweto na pari~niot iznos{to organizatorot na izbornatakampawa mo‘e da go potro{i vopredizborjeto od ~len 84.

Najgolemoto zlo {to proizle-guva od brziot porast na tro{ociteza izborni kampawi e opasnostapoliti~kite partii i nivnite kan-didati da stanat zalo‘nici na


Ivan Bimbilovski

golemite pari~ni prilozi i "quidpro quo# - spogodbite {to tie mo‘atda gi nametnat. Interesot za ubla-‘uvawe na koruptivnoto vlijaniena pari~ni prilozi se ostvaruva vozadovolitelna mera preku ograni-~uvawe na nivnata visina. Sekoeopravduvawe na ograni~uvaweto naizbornite tro{oci, so cel da se„zatvori zakonskata dupka#, odnos-no so neophodnosta da se obes-hrabrat obidite da se zaobikoliograni~uvaweto od ~lenot 83 eneubedlivo. Prvo, ne postojat indi-cii deka kaznenite odredbi od ~len189 od Izborniot zakonik, {to senaso~eni kon sankcionirawe nasekoe pre~ekoruvawe na visinatana izbornite prilozi od ~len 83,prosledeni so politi~ki reper-kusii {to nesomneno }e proizlezatod takvoto pre~ekoruvawe, se nedo-volni za celosno sproveduvawe na~lenot 83. Vtoro, iscrpnite izve{-tai {to se predvideni kako zadol-‘itelni, soglasno so ~lenot 85 i{to nalo‘uvaat iznesuvawe poda-toci za vkupniot iznos na dobienisredstva za finansirawe na izbor-nite kampawi, nivniot izvor, kakoi vkupniot iznos na napravenitetro{oci vo predizborjeto se sood-vetno postaveni da go olesnat ot-krivaweto na nezakonskite pri-lozi.

Obezbeduvaweto na ednakvostpome|u politi~kite subjekti {tou~estvuvaat vo izbornata kampawa,preku izedna~uvawe na nivnitefinansiski sredstva, e isto takaneubedlivo opravduvawe za ograni-~uvawe na izbornite tro{oci.Vakvoto ograni~uvawe mo‘e pove}eda pretstavuva hendikep za oniepoliti~ki partii ~ii programi i

kandidati se nedovolno poznati zapo{irokata javnost pred po~etokotna izbornata kampawa, otkolku daim ovozmo‘i na politi~kite subjek-ti ednakva po~etna pozicija.

Po svojata zamisla, ograni~u-vaweto na izbornite tro{oci najne-posredno se obra}a kon dr‘avniotinteres za namaluvawe na enormnovisokite tro{oci na izbornitekampawi. Sepak, duri i pod pretpo-stavka deka izbornite tro{ocibele‘at drasti~en porast i te‘-neat da go zadr‘at takviot trend,porastot ne pretstavuva legitimnaosnova za ograni~uvawe na izbor-nite tro{oci od strana na dr‘a-vata. ^lenot 16 od Ustavot na RM £go odrekuva sekoe pravo na dr‘a-vata da odredi deka izbornite tro-{oci napraveni za promocija naodredeno politi~ko gledi{te serasipni~ki, prekumerni ili nera-zumni. Vo edno slobodno i demo-kratsko op{testvo, koli~estvotopoliti~ki govor vo predizborjetone bi trebalo da se kontrolira odstrana na dr‘avata tuku od samiotnarod, poedine~no - kako gra|ani ikandidati i kolektivno - kako zdru-‘enija i politi~ki partii.

Zaradi gorenavedenite pri~ini,mo‘no e da se zazeme stav deka~lenot 84 od Izborniot zakonik eneustaven.

Zaklu~ok

^lenot 83 od Izborniot zakonik{to predviduva finansirawe naizbornite kampawi preku pari~niprilozi od fizi~ki i pravni licavo visina do 5000, odnosno do 20 000evra vo denarska protivvrednost,pretstavuva soodvetno sredstvo za


Finansiraweto na izbornite kampawispored noviot Izboren zakonik na Republika Makedonija

ostvaruvawe na legitimniot dr‘a-ven interes za za~uvuvawe na inte-gritetot na izborniot proces, od-nosno, za ubla‘uvawe na korup-tivnoto vlijanie na golemite pri-lozi {to politi~kite partii bimo‘ele da gi dobijat za promo-virawe na svoite izborni programi,bidej}i po svojata postavenost, tojne zafa}a su{testveno vo pravotona gra|anite i politi~kite partiiod ~len 16 od Ustavot na RM, a toae slobodno i celishodno da sevklu~at vo predizborna debata.

Sprotivno na ova, ~lenot 16 odUstavot na RM nalo‘uva poni{tu-vawe na ~lenot 84 od Izborniotzakonik, bidej}i ograni~uvaweto naizbornite tro{oci, {to ovoj ~len gopredviduva, direktno i su{tinskivlijae vrz koli~estvoto politi~kigovor vo predizborjeto, vo nasokana negovoto namaluvawe – posle-dica koja{to ~lenot 16 od Ustavotna RM ne mo‘e da ja tolerira.

Soglasno so ovie zaklu~oci,mo‘e da se ponudi stavot: (1) deka~lenot 84 e neustaven; (2) deka~lenot 83, vo kombinacija so ~leno-vite 85 i 189 od Izborniot zakonik,pretstavuva principielna i demo-kratska osnova za regulirawe nafinansiraweto na izbornite kam-pawi.

Bez razlika na ovie zaklu~oci,postojat i poliberalni re{enija naproblemot so finansirawe naizbornite kampawi.

Predlog za deregulacija i zadol-‘itelno, celosno i navremenoobjavuvawe na izbornite prilozi.Edno takvo re{enie bi bilo celos-no otstranuvawe na ograni~uvawatana visinata na izbornite priloziod ~len 83, i insistirawe na zadol-

‘itelno i celosno objavuvawe nadobienite pari~ni sredstva zaizborno promovirawe, no ne kako{to toa go predviduva stavot 3 od~len 85 – do 30 dena po verifika-cijata na prateni~kite mandati, tu-ku – nekolku dena pred proglasuva-weto na izborniot molk.

Spored ovoj ednostaven predlog,site izborni prilozi i komuni-kacii bi bile evidentirani odstrana na samostoen dr‘aven organi jasno obelodeneti preku sred-stvata za javno informirawe i natoj na~in – staveni na uvid na gla-sa~koto telo. Sledstveno, finan-siraweto na politi~kite partii }ese disciplinira od samite gra|anii nivnoto pravo na glas, a ne prekukup nerazbirlivi pravila i rev-nosni propisi.

Denes, demokratiite {irum sve-tot postignuvaat zabele‘itelniuspesi preku deregulacija na tran-sportot, energijata i finansiskiteuslugi. Nema pri~ina da se veruvadeka izbornata regulativa }e goza{titi elektoratot podobro ot-kolku {to prethodnite ekonomskiregulativi gi za{tituvaa potro-{uva~ite. S¯ dodeka zakonot nalo-‘uva zadol‘itelno, celosno inavremeno objavuvawe na izborniteprilozi, glasa~ite sami mo‘at daodlu~at dali faktot {to odredenapoliti~ka partija ili izbornalista e silno finansiski poddr‘a-na od poedinci ili grupi treba dase zeme predvid pri kone~niotizbor dali da se glasa za takvitekandidati, ili ne; zlonamernitevlijanija na bogatite korporacii ipoedinci dovolno }e se neutra-liziraat od stravot na politi-~arite da ne bidat percipirani


Ivan Bimbilovski

Abstract

This article deals with the problem of campaign financing. It has introductionand two parts. The first part analyses the campaign financing under the newElection Code of the Republic of Macedonia, through the prism of the U.S.Supreme Court’s jurisprudence on the matter. In light of the landmark case ofBuckley v. Valeo, the first part of the article concludes that Article 83, inconjunction with Articles 85 and 189 of the Election Code, stands for a principledbasis for regulating the campaign financing. On the contrary, Article 84 isunconstitutional. The second part of the article goes beyond the existing legalstandards in the field and proposes an ultra-liberal solution to the problem ofcampaign financing. The proposal advocates complete deregulation of the field,coupled only with a motion for full, comprehensive and timely disclosure ofcampaign donations.

kako marioneti na mo}ni biznis-interesi.

A toa, vsu{nost, e i rabotnatapretpostavka na ~lenot 16 od Usta-vot na RM – deka makedonskitegra|ani ne se nitu ovci, a ni pros-taci, ami se celosno sposobni da jarazberat su{tinata na sekoja pora-

ka {to im se servira, nejziniot iz-vor i nejzinata cel. Ako ovaa pret-postavka e pogre{na, toga{ make-donskata demokratija ima mnogupogolem problem {to treba da gore{i, otkolku problemot so korup-tivnoto vlijanie na golemite izbor-ni prilozi.


Eti~ki razmisli za izborniot fer pleji NVO-konceptot kako glasot nanarodot

Te

or

ija

Dejan Donev

Klasi~noto razbirawe na ~ove-kot kako umno i politi~ko su{-testvo, a na dobriot ‘ivot kakoeti~ki zasnovano i ispravno ‘ive-ewe, kako i novovekovnoto insis-tirawe na dol‘nosta i odgovor-nosta, re~isi se is~eznati, pod-zaboraveni vo pogolemiot brojdr‘avi (osobeno vo zemjite votranzicija i razvoj), vo koi poli-tikata ~esto e izraz na mo} inasilstvo, na vojna i omraza, na-sproti nejzinoto osnovno zna~ewekako sreden zaedni~ki ‘ivot, kakogri‘a za dobroto na site vo zaedni-cata. I pokraj proklamiranatasloboda, avtonomijata na umot iuniverzalnite ~ovekovi prava vosovremeniot svet, sepak se dojde dosostojba vo koja ~esto vlasta,politikata, samo deklarativno sezastapuvaat za demokratijata kakoosnovna politi~ka orientacija.

Generalno zemeno, nema neso-glasuvawe okolu toa deka demo-kratijata e najdobrata mo‘na poli-ti~ka i socijalna ideologija, orien-tacija i politi~ka praktika - kojazna~i sloboda na li~nosta i nanarodite, ednakvost na lu|eto,nivna nezavisnost vo pogledite zaop{testvoto, sloboda na ‘iveewe,na dejstvuvawe i na re{avawe nasite pra{awa {to ja izrazuvaatverbata vo umnosta na ~ove~kiteindividui, dobro da si gi opre-

delat celite i uspe{no da ja vodatzaednicata.1 No, fakt e deka akosamo delumno se iskrivi ili ako sezloupotrebi i zlostavi, demo-kratijata mo‘e da preizvika mnogubolni efekti.2

Od druga strana, soglasno sosposobnosta za razvoj na demo-kratskite institucii i so zgole-menata demokratska svest, sekoeop{testvo s¯ pove}e se trudi dastane op{testvo upravuvano odgra|anite i javnoto mislewe - se odiso namera nasekade da zavladeeduhot na demokratijata, lu|eto sestremat kon mir i sorabotka, da sezgolemuva razbiraweto i tole-rancijata, a na ~ovekovite prava dase gleda kako na najva‘en eti~ko-politi~ki aspekt na sevkupnitepromeni. Prifa}aj}i go ovoj trend,ulogata i vlasta na centralnatavlast stanuvaat s¯ pomali, a nejzi-nata mo} se delegira ili decen-tralizira na lokalnata vlast. Noi toa mo‘e da stane zakanuva~kifenomen ako ne se gradi vistinskodemokratsko op{testvo, tuku ako sodecentralizacijata se prodol‘uvaso avtoritarni i partizirani me-todi. Op{t zaklu~ok e deka demo-kratijata denes, ako ne uspee da

1 Kiril Temkov, "Etika#, Prosvetno delo, Skopje, 2004g., str. 277.

2 "The Role and the Task of NGO’s in the 21st Century#, Speechdelivered in the 50th Annual NGO/DPI Conference held inUN in 1997 <http://www.gcs-ngo.org/gcsenglish/data/speech/add-50.doc>.


Dejan Donev

vospostavi pravilen balans me|upravata i dol‘nostite na vlasta ina gra|anite, ima inherentni isto-riski i socijalni ograni~uvawa.3

Do ovie soznanija se doa|a odiskustvoto i od znaeweto, pred s¯na zemjite so razvieno i speci-fi~no demokratsko ureduvawe vokoi vistinskite mo}nici se izbi-raat na odredeno vreme i retko kojmo‘e da vospostavi avtoritarna igeneralna vlast. Toa e svetot,odnosno zemjite, kade {to osnovnapoliti~ka orientacija e demo-kratijata kako poim na gra|anskiot‘ivot i etika, {to pak prevedenona jazikot na sekojdnevieto zna~ida se po~ituva slobodata na sekogo,da ne se vladee so nasilstvo, da seima samosvest deka vlasta, soglas-no so razbiraweto na AbrahamLinkoln, e od narodot, so narodot,za narodot. Celta na vakvata poli-tika e unapreduvaweto na ‘ivototna site poliwa, odnosno vodewe naop{testvoto kako dobar dom vo koj}e vladee sloga, odgovornost voizvr{uvaweto na dol‘nostite izaedni~ko ‘iveewe na sega{nostai planirawe na idninata. Vo tojkontekst, denes se nastojuva da sepravi obnova i razvoj na zaed-ni~kiot ‘ivot, na golemite dostig-nuvawa, na pravnata dr‘avnost, na~ovekovite prava, na slobodata naindividuite, na uspe{nite izborina narodnite pretstavnici..., nasite golemi dostignuvawa na evrop-skata kultura voop{to, i toa nasoodveten na~in, za ovie da se pre-tvorat vo novi formi na sloboden‘ivot, kako ‘ivot vrz osnova naslobodniot um. Toa e ona {to senarekuva "pronao|awe na poli-

ti~koto#.4 Zatoa vo politikata,iako nema ednozna~no opredelenmodel za sproveduvawe na vlasta,nu‘no e site re‘imi da bidatdemokratski, pri {to osnovnivrednosti }e bidat demkoratijata,progresot i razbiraweto me|u lu-|eto.

Vo soglasnost so ova, svetskataistoriska smisla na demokratijata,kako {to poso~uva golemiot hrvat-ski mislitel Ante Pa‘anin, naj-dobro e da se sogleda preku prime-rot na neposrednata demokratijau{te kaj Starite Grci, a zna~ewetona reprezentiraweto na narodotnajdobro se sogleduva preku prime-rot na sovremenata pretstavni~kademokratija izgradena vrz osnovitena rimskata demokratija. Pritoa,najzna~ajno e da se uvidi kako oviese odnesuvaat kon fenomenot na"politi~koto#, vo smisla na dejstvu-vaweto i ‘ivotot vo dr‘avata,voop{to - na kakvi socio-kulturni,institucionalno-politi~ki i eti~-ko-istoriski pretpostavki po~ivapoliti~kiot ‘ivot i dejstvuvawetona gra|anite vo sovremenata pravna,socijalna, demokratska dr‘ava.Pritoa, atinskata demokratija,kako sistem vo koj nema vladetelnad narodot, se doka‘uva kakoispravna i vo vremeto na moderniotindividualizam, vo onaa mera vokoja i moderniot gra|anin na dr‘a-vata ima pravo i mo‘nost da glasane samo za pra{awata {to gi formu-liraat negovite politi~ari, tuku isam da podnesuva predlozi i dainicira pridvi‘uvawe, razgle-duvawe i re{avawe na aktuelnitepra{awa od zaedni~kiot ‘ivot.Duri so toa, demokratijata i poli-

3 Renate Bloem, "The role of NGOs in the Age of DemocraticCivil Society#, Coalition of NGOs, September 2001 <http://www.globalpolicy.org/ngos/issues/>.

4 Ante Pazanin, op. cit., str. 242.


Eti~ki razmisli za izborniot fer plej i NVO-konceptot kako glasot na narodot

tikata go dobivaat svoeto vistin-sko zna~ewe na politi~ko dejstvu-vawe i u~estvo na gra|anite vo‘ivotot na dr‘avata do stepen nasovremena svetska istorija.5

Vo ovoj kontekst, sovremenatasvetska istorija, kako nu‘na pret-postavka, vo sebe ja sodr‘i idejataza sovremena pretstavni~ka demo-kratija izgradena vrz osnovite narimskata demokratija, odnosno napravilno sprovedeniot izbor naonie koi sledniot period }e javodat dr‘avata kako pretstavnicina narodot, a so toa ednovremeno i}e poka‘at gri‘a za so‘ivot i po-dobar kvaltitet na ‘iveja~kata inapredokot. Nejzinata realizacija,goleminata na nejzinata aplika-tivna mo}, vo golema mera zavisi odedna druga ideja {to e baza vodejstvoto, t.e. od idejata na ferplejot, na samiot ~in na izbor nanarodnite pretstavnici. Vred-nosta, kako idejno re{enie, sekonkretizira vo norma koja stanuvapravilo {to treba da se izvr{uva -vo dadeniot slu~aj "pravila naigrata# ili "fer plejot#. Vo taasmisla, potrebno e da se poka‘e idoka‘e deka istite mo‘at da sesprovedat soglasno so nepovre-duvaweto na pravilata na igratakoi{to prethodno (kako {to eslu~ajot nasekade vo site pravnidr‘avi) }e bidat odnapred usvoeniza da ne zapadneme vo t.n. "horrorvacui#, kade prazniot prostor isamovolieto }e ja izvle~at su{ti-nata, egzistencijata, smislata nana{iot izbor. Toa govori deka, voosnova, pra{aweto e mnogu podla-boko i se odnesuva na eden esen-cijalen element od socijalniot‘ivot na ~ovekot - pravednosta.

U{te Xon Rauls go postavi odnesu-vaweto spored pravilata na igrata,t.e. korektnosta, poznati pod imeto"fair play# {to govori za "~esna igra#,za otvoreno i besprekorno odnesu-vawe bez izmama. Se raboti za ednamo{ne va‘na kategorija na sovre-meniot socijalen moral {to ozna-~uva visoka ~esnost, stroga vozdr-‘anost vo manifestiraweto nasvoite interesi, naglaseno po~itu-vawe na protivnikot, t.e. nema-mewe. U{te pove}e, izborniot ferplej zna~i po~ituvawe na glasot nanarodot preku koj se izrazuvanegovoto pravo i dostoinstvo kakou~esnik vo zaednicata vo koja‘ivee.

Od druga strana, garant za po~i-tuvaweto na idejata i realizaci-jata na "fer plejot# vo izborniotproces e konceptot na NVO kakonaroden glas. Na toa n¯ obvrzuva so-cijalnata etika koja{to ne dejstvu-va kako moralot na Robinzon Kruso,t.e. taa ne e etika na ispusteni lu|e,tuku ima svoi socijalni elementi.Lu|eto ne postojat nadvor od soci-jalnite odnosi. Vo taa smisla, ovaaetika e opis na su{testvo koe{toìvee so drugi su{testva. Tokmuova ni dava za pravo da se vklu~imevo ̀ ivotot na drugite, osobeno kogatie pravat lo{i dejstva i pokrajelementot na slobodata sekoj dapravi {to saka, no i da poneseodgovornost za toa. So drugi zbo-rovi, op{tata tendencija e da seobezbedi participacija na ednak-vite gra|ani vo procesite na odlu-~uvawe, so {to }e se sozdade ramno-teà vo op{testvoto, a pritoa }ese zajaknuva demokratijata i }e sepromovira nejzinoto pravilnofunkcionirawe. Bez aktivna parti-cipacija na gra|anite, pred s¯ vo5 Ante Pazanin, op. cit., str. 82.


Dejan Donev

politi~kiot ìvot i vo odlu~uva-weto na site nivoa, ne moàt da seostvarat celite na ramnopravnosti na odr`liv razvoj. Ottuka, uspe{-nata demokratija, kako forma napoliti~ki odnosi, zna~i uspe{norazvieno gra|ansko op{testvo.

Vo taa smisla, sozdavaweto iunapreduvaweto na zaednicite i nademokratijata, osobeno preku ulo-gata na aktivnite, dejstveni i odgo-vorni lu|e, denes e mo‘no prekurazvojot na gra|anskoto op{testvo,koe{to e proizvod na povtornotovistinsko razvivawe na demo-kratijata, posebno vo periodot natranzicija vo zemjite od Jugois-to~na Evropa. Toa pretstavuva edensvet kade {to site u~estvuvaat vojavnoto donesuvawe na dobriteodluki, za da se izgradi zaedni~kavizija za ona {to treba da zna~ipravilno dejstvuvawe vo sega{-nosta za podobra utre{nina.6 Ovagovori za nu‘nosta od postoewe nadvonaso~en odnos me|u gra|anite ivlasta. Za da se upravuva so op{te-stvoto potrebna e zaedni~ka vlast,vo koja{to gra|anite pove}e nema dase samo korisnici na javnata poli-tika, tuku }e imaat i delumnaodgovornost za planiraweto napolitikata, za prezemaweto naaktivnostite i za nivnoto ocenu-vawe. Normalno, domenot na aktiv-nostite na aktivnoto gra|anstvo esodr‘an vo celta na javnata poli-tika, a taa e spravuvawe so proble-mite od javen interes kako {to sezdravstvoto, obrazovanieto, trans-portot ili nevrabotenosta. Tie japretstavuvaat dnevnata i prak-ti~nata dimenzija na demokra-

tijata, vo koja aktivnoto gra|anstvoja igra fundamentalnata uloga.

Kako potvrda na ova, vo po-sledno vreme gra|anite i organiza-ciite na gra|anskoto op{testvo (t.n.Tretiot sektor) stanuvaat s¯ po-glasni, iznesuvaj}i pra{awa ibarawa preku koi{to se obiduvaatda vlijaat vrz kreatorite na poli-tikata. Tokmu vo toa se gleda i za-da~ata na aktivnite gra|ani. Prekutaa aktivnost, lu|eto ja izvr{uvaatgra|anskata dol‘nost da bidataktivni gra|ani, na na~ini {to sesosema razli~ni od tradicional-nite.7 Seto ova govori i za pro-menite na modelot na gra|anskotou~estvo vo javnite raboti od zaed-ni~ki interes. Aktivnoto u~estvona gra|anite ne se ostvaruva samopreku baraweto za za{tita na~ovekovite prava, tuku i prekudejstvuvawe vo nivna odbrana. Toae ona novo aktivno u~estvo nagra|anite.8 Aktivnoto gra|anstvoednovremeno povlekuva so sebezdru‘uvawe, samoorganizirawe iprimena na razli~ni formi nakolektivni aktivnosti za da seodbranat sopstvenite prava, da sepraktikuva sopstvenata mo} i odgo-vornostite vo javnata politika, vogri‘ata za zaedni~kite bogatstva.9

So toa noviot fenomen, nare~en"nevladina organizacija#, eden del

7 Tradicionalnoto aktivno u~estvo na gra|anite mo‘eda se definira kako sistem na razli~ni prava idol‘nosti {to rakovodat so procesot na odnosipome|u gra|anite i dr‘avata na koja £ pripa|aat.Koristeweto na pravoto na glas e najvisokata formana izrazuvawe na aktivnoto u~estvo na gra|anite -Xovani Moro, "Voved vo aktivnoto gra|ansko u~estvo:Makedonija#, OPEN - Partneri za razvoj, Skopje, 2004godina, str. 11.

8 Noviot model na aktivno u~estvo na gra|anite mo‘emeda go definirame kako izvr{uvawe na pravata i naobvrskite na gra|anite vo sekojdnevniot ‘ivot voedno demokratsko op{testvo, pri {to gra|anite sesoo~uvaat so problemi od javen interes. (Xovani Moro,cit. delo, str. 12)

9 Xovani Moro, cit. delo, str. 15.

6 "What is NGO?#, NVO Centres from Latvia, 20.01.2005<http://www. ngo.org.lv>.


Eti~ki razmisli za izborniot fer plej i NVO-konceptot kako glasot na narodot

od gra|anskoto op{testvo {to imaza cel da gi poddrì gra|anskiteinicijativi i da go olesni razvojotna gra|anskoto op{testvo, stanapoliti~ki aktiven vo procesot nadonesuvawe odluki - {to pretsta-vuva napor na lu|eto koi se obidu-vaat da vlezat vo procesot na done-suvawe kolektivni odluki. Od dru-ga strana, {irokoto gledi{te zademokratijata ja legitimiziraulogata na nevladinite organi-zacii. Demokratijata ne e samo

odrùvawe na izbori na sekoi~etiri ili pet godini! Navistina,i vo doma{nata i vo globalnatapolitika, donesuvaweto odluki nemoè da bide demokratsko bezaktivno u~estvo na nevladiniteorganizacii. Faktot e o~igleden:tie se glasot na narodot i istite,zaradi poslednite politi~ki slu-~uvawa vo nasoka na ekonomski"grabalizam#, baraat najneposrednoi tie da u~estvuvaat vo donesu-vaweto odluki od javen interes.

The democracy is the best possible political and social ideology, orientationand political practice which means personal freedom and freedom of thepeople, equality between people, independence in theirs views for the society,freedom of living, acting and resolving all the questions and problems. Thedemocracy expresses the faith in human reasonable ability to appoint theaims and ability to lead the society successful. That’s why today everybodytries to make reconstruction and development of the common life, of thegreat achievements, of human rights, of freedom on the individuals, ofsuccessful elections of the public representatives…, of the great achievementof our culture at all as a new form of free life according to the free mind.

One of them is the idea for regular carried out elections of the publicrepresentatives, which in the next period will lead the state, but in the sametime will show care for common life and good life. Here we speak about theconcept of “fair play” in elections and ethical accent of respecting the people’svoice through which everybody express its rights and dignity as a memberand participator in the society. We must have “game rules” so we can play itwithout fear that we’ll felt into empty space where the meaning of our choicewill be lost. It is about one very important category of social moral that showsa high honesty, not cheating.

From another angle, the biggest grants for this is the concept of NGO asa people’s, public voice. We have to provide participation on equal citizens inthe process of determination. This will be the balance in the society,strenghting the democracy, and promotion on its true performing. If we wantto have real, true leading of the society, we need a common government inwhich the citizen will be no longer only a user of the public policy, but willhave some responsibilities in planning the policies, taking some activities

Abstract


Dejan Donev

and in evaluation of the policies. The modern citizens have the right tovote not only for the questions coming from their politicians, but also bringingpropositions and initiating resolving of the questions of common life.

The conclusion is that the democracy doesn’t mean election on everyfour or five years!


Izbori i izborni sistemi

Aneta Jovevska

Te

or

ija

Izborite po svojot karakter setolku kompleksni {to e neminovnoda bidat vklopeni vo eden kohe-renten - izboren sistem. Poa|aj}i odopredelbata na izborite kakogeneralno prifaten instrument iosnova na konstituiraweto napoliti~koto pretstavuvawe, izbor-nite sistemi go operacionali-ziraat na~inot na koj izbira~ite jaizrazuvat svojata preferencija voglasovi, ili partiska ili kandi-datska, kako i metodologijata naraspredelba na mandatite vo zavis-nost od osvoenite glasovi1.

Kakov }e bide eden izborensistem, koi sodr‘ini i funkcii }egi ima, pred s¯ zavisi od karak-terot na politi~kiot sistem inegovite osobenosti. Razvojot napoliti~kiot sistem i negoviteprocesi se posledica na niza fak-tori (istoriski, kulturni, stopan-ski), {to go ~inat kontekstot vo kojizborniot sistem funkcionira kakonegov potsistem. Imeno, op{tes-tveno-politi~kiot kontekst, priro-data i karakterot na op{testve-nite i politi~kite sudiri, domi-nantniot sistem na vrednosti,politi~kata kultura i obrascite napoliti~ko odnesuvawe se elemen-tite koi{to vo golema mera godeterminiraat karakterot i funk-

cioniraweto na oddelen izborensistem. Me|utoa, izborniot sistemne e pasivna, izvedena politi~kakategorija {to ednonaso~no seiscrpuva spored potrebite na opre-delen politi~ki sistem, tuku tojvr{i i povratno vlijanie vrz drugi-te segmenti i institucii na poli-ti~kiot sistem, a toa vlijanie voopredelni momenti mo‘e duri da epresudno vo transformiraweto napolitikata i nejzinite institucii.Osobeno vo uslovi koga politikatae nestabilna i krevka eden, rela-tivno, nesoodvetno dimenzioniranizboren sistem mo‘e da bide edenod faktorite {to ja generira kri-zata. Vo taa smisla izbornite pra-vila treba da go pominat testot navremeto za da mo‘e da govorime zaizborniot sistem kako za stabilenelement na eden demokratski pore-dok.

Iako izborite pretpostavuvatnatprevar, vrz precizno defini-rani pravila na igra, {to e i osnovana demokratijata, sepak voobi~aenae praktikata, po natprevarot, pora-zenite da gi osporuvaat duri isamite pravila. Sekako, ova e irazbirlivo, bidej}i izborite, me|udrugoto, pretpostavuvaat kompe-ticija, {to zna~i, pobednik i pora-zen. Tokmu ovoj fakt e i pri~ina zanezadovolstvo i burni reakcii naednata strana, odnosno na nekoi odkandidatite i nivnite partii.Vakvite debati za promena na

1†Najop{to re~eno, izbornite sistemi vo generalniteizbori gi preveduvat glasovite {to gi dobilepartiite i nivnite kandidati vo mandati#. Vidi:Reynolds, A. and Reilly, B. (2002) The International IDEAHandbook of Electoral System Design. Stockholm, pp 7.


Aneta Jovevska

pravilata, pa duri i na samiotizboren model, vedna{ po izborite,stanaa voobi~aeni za zemjite sorelativno kusa demokratska tra-dicija2.

Sekako ne zna~i deka reformitepo sekoja cena imaat svoja oprav-danost, tuku kon niv treba da seprio|a so celosna vnimatelnost,po~ituvaj}i gi site onie ~initeli{to gi determiniraat implikaci-ite od primenata na opredelenire{enija3. Tokmu ovie soznanija, aosobeno onie od komparativniteistra‘uvawa na izbornite sistemi,se osobeno va‘ni za dizajnerite naizbornite sistemi koga sugeriraatreformi, {to mo‘e da bidat radi-kalni ili delumni, odnosno {topretpostavuvaat samo izvesna mo-difikacija na postojnite re{enija.

Op{ti karakteristiki naizbornite modeli

So ogled na toa, kako se ostva-ruva transferot na osvoeniteglasovi vo mandati, vo teorijataglobalno e prifatena klasifika-cijata na dva osnovni tipa na iz-borni principi4 (ili modeli):

mnozinski i proporcionalen. Noiskustvoto vo nivnata primena vorazli~ni zemji go relativiziravakviot dihotomen priod. Imeno,mo‘ni se pove}e varijacii vo ope-racionaliziraweto na sekoj odovie dva modela, koi{to impli-ciraat me|usebno dosta razli~niefekti. Vo ponovo vreme, svoemesto vo vakvata tipologija, ne-sporno ima i me{ovitiot izborenmodel.5

Inaku, mnozinskiot izborenprincip ovozmo‘uva so pravo naprateni~ko mesto da se zdobie onojkandidat koj }e ostvari najgolembroj glasovi od izbira~ite, i toaili pove}e glasovi od drugitekandidati (relativno mnozinstvo),ili pak apsolutno mnozinstvoglasovi, odnosno eden glas pove}eod polovinata izbira~i {to gla-sale.6

Spored proporcionalniot prin-cip, prateni~kite mesta se raspo-reduvaat vo soobraznost so dobi-enite glasovi, odnosno sekoja par-tija vo pretstavni~koto telo epretstavena srazmerno na udelot voglasovite na izbornoto telo.

Iako ovie dva izborni modelatradicionalno se definiraat naspomenatitot na~in, vo ponovatapolitikolo{ka literatura, tak-

2 Vidi pove}e kaj: Nolen, D. i Kasapovi}, M. (1997)Izbornite sistemi vo Isto~na Evropa, Skopje:Fondacija “Friedrich Ebert Stiftung”; Juberias, C. F. (1991)"Founding Elections and Electoral Systems After the Wall#,special issue on "Transitions and Changes in Europe in the80s and 90s#. Hungary; Jovevska A. (2000) "Izbornitereformi vo zemjite od Isto~na Evropa vo periodotna tranzicija#, Godi{nik, ISPPI, Skopje.

3 Vidi: Rein Taagepera and Matthew Shugart: DesigningElectoral Systems. Electoral Studies (1989), 8:1, 49-58

4 Vo politikolo{kata teorija vo ovaa smisla voupotreba se pove}e termini: izboren sistem, izborenmodel, metod ili princip. Zna~i ne e usvoena nekojadosledna terminolo{ka distinkcija. Zatoa vo ovojdel od trudot, bi bilo korisno da uka‘eme na ova.Pri toa, ako poa|ame od definiraweto na izborniotsistem kako "zbir na su{tinski nepromeneti izbornipravila spored koi se sproveduvaat pove}e sukce-sivni izbori vo odredena demokratija# (Lijphart),toga{, izborniot model se javuva kako edna odsu{tinskite dimenzii na izborniot sistem. Toa e ipri~ina {to primenata na edniot ili drugiot izborenmodel se javuva kako kriterium vo klasifikacijatana izbornite sistemi na mnozinski i proporcionalni.

5 "Poznat vo germanskata tradicija kako "rovovski#(Grabensysteme) zaradi veruvaweto deka }e gi spoimnozinskiot i proporcionalniot izboren model i }ego premosti jazot, grebenot (der Graban) pome|u niv, avo anglosaksonskata e poznat kako "mixed electoralsystem.#- Gordana Siljanovska - Davkova: "Za na~inotna raspredelbata na izbornite mandati# - izbornitemodeli, vo "Pravnata dràva i izborite#, Pravenfakultet, Skopje, 1996 g., str. 81.

6 "Poznava~ite na izbornite sistemi smetaat dekamnozinskiot sistem sekoga{ dava najdobri rezultati,{to zna~i e najdobar, najsloboden, najednostaven inajjasen. Toj mu obezbeduva na narodot realna vlastpri donesuvaweto na zna~ajnite odluki...# - @ak Ka-dar: "Vospostavuvawe na sistemot na politi~ka demo-kratija vo nekoga{nite totalitarni diktaturi i niv-nite nezavisni dràvi#, "(Na) vra}awe kon demokra-tijata#, Makedonsko radio III programa, br. 47-48/91,str. 120.



viot pristap e ocenet kako meto-dolo{ki nekorekten.7 Imeno, vodefiniraweto na mnozinskiotizboren model, kako pojdoven kri-terium e zemeno na~eloto na odlu-~uvawe, dodeka vo definicijata naproporcionalniot izboren modelosnova e principot na pretsta-vuvaweto.8 Sekako, ne e mo‘noednostavno, a nau~no korektno da sedefiniraat ovie dva modela, akose zeme predvid faktot deka od-delni elementi na mnozinskiteizbori se isprepletuvaat so nekoielementi na proporcionalniteizbori, kako i toa deka pri reali-ziraweto na edniot model postig-natite efekti mo‘at da bidatkonvergentni so drugiot model.

Zatoa vo definiraweto na oviedva modela treba da se pojde odzaedni~ki kriterium, a ne od raz-li~ni, odnosno da se zeme predvidili praviloto na odlu~uvawe, kakometod na pretvorawe na glasovitevo mandat, ili celta {to treba dase postigne so prifa}aweto naodreden oblik na pretstavuvawe.9

Taka, vo mnozinskiot izborensistem, od aspekt na prifatenotopravilo na odlu~uvawe, podelbatana mandatite zavisi od toa dalikandidatot uspeal vo ramkite na

edna izborna edinica da go obez-bedi potrebnoto (apsolutno ilirelativno) mnozinstvo na glasovivo eden ili dva izborni kruga. Zarazlika od ova, spored propor-cionalniot princip, distribuci-jata na mandatite se ostvaruvaspored udelot na razli~nite kandi-dati ili partii vo vkupniot brojglasovi dobieni na izborite. Vsu{-nost, za izbrani kandidati ilipartii se smetaat onie koi ja ostva-rile potrebnata kvota glasovi zadobivawe prateni~ki mesta. Zna~i,vo vakvoto definirawe, dvataizborni modela se razlikuvaatspored koristenata metodologija napretvorawe na glasovite vo man-dati, odnosno metodot spored kojkandidatot se smeta za pobednikili za porazen10.

Sprotivno na ova vo defini-raweto na izbornite modeli, odaspekt na vtoriot kriterium -pretstavni~kiot princip, klu~no epra{aweto, koi politi~ki celitreba da se ostvarat so oprede-leniot oblik na politi~ko pretsta-vuvawe. Preku mnozinskiot izborensistem, po pravilo se te‘nee konpostignuvawe parlamentarno mno-zinstvo na edna partija ili najmnogudve, kako i formirawe ednopar-tiska vlada koja{to e podgotvena

7 Vidi: Dieter Nohlen: Vecinski izbori i srazmerni izbori.Politicka misao, br. 4/90, str. 179-200.

8 Vo definiraweto na ovie modeli vo naukata, kakopojdovni se zemaat razli~ni kriteriumi. Taka sporedFerer Ruso (Ferrer Russo), vo mnozinskite sistemi seizbira eden pratenik po izborna edinica. XovaniSartori (Giovani Sartori) izbornite sistemi giklasificira kako "jaki# i "slabi#. Toj poa|a od ednabazi~na kategorija {to e utvrdena vrz osnova na ednafunkcija, odnosno stepenot na otstapuvaweto od ednazamislena nulta to~ka na proporcija me|u glasovitei mandatot. Vidi: Dieter Nohlen: Izborno pravo i stranackisistem, Skolska knjiga, Zagreb, 1992 g., str. 79-82.

9"Pravilata na odlu~uvawe se podredeni i ne seodnesuvaat na pra{awata na definirawe na izbor-niot sistem. Na~elata na pretstavni{tvo i pravilatana odlu~uvawe zaemno se odnesuvaat kako celi isredstva, pri {to vo sredstvata postoi pogolema{iro~ina na varirawe, a vo celite pak, samo ednaalternativa#, v. isto, str. 86.

10 Na primerot na nekolku dr‘avi mo‘e ilustrativnoda se sogleda kakva e razlikata vo presmetuvawetona glasovite vo mandati. Taka vo Ju‘na Afrika naizborite vo 1994 godina so primena na propor-cionalniot izboren sistem (9 regionalni pove}e-mandatni izborni edinici i edna nacionalna)Afrikanskiot nacionalen kongres osvoil 62,65% odglasovite, a dobil 63% od mandatite. Ostvarena evisoka proporcionalnost i vo vkupnata raspredelbana mandatite na site partii, imalo samo 0,8%propadnati glasovi. Nasproti ova iskustvo, vo Lesotokade {to se primenuva klasi~en mnozinski sistem(FPTP), na izborite vo 1993 godina, partijata Basoto-kongresna partija gi osvoila site 65 mandati so 75%osvoeni glasovi. Taka {to nemalo nitu edna drugapartija vo parlamentot iako osvoile 25% odglasovite. Vidi: Reynolds, A. and Reilly, B. (2002) TheInternational IDEA Handbook of Electoral System Design.Stockholm, pp 17.


Aneta Jovevska

da se soo~i so "glasnoto malcin-stvo#- opozicijata. Zna~i, kakoglaven kriterium vo vrednuvawetona mnozinskiot izboren model sezema negovata sposobnost da obez-bedi stabilna vlada i jaknewe nadvopartizamot.11 [to se odnesuvado proporcionalniot princip,negova glavna cel e da obezbedi {toporealno pretstavuvawe na soci-jalnite sili i politi~kite grupikoi{to su{testvuvaat na opre-delen prostor. Vo taa smisla,negova osnovna funkcija e da ovoz-mo‘i {to povisok stepen na sovpa-|awe me|u glasovite dobieni naizborite i brojot na mandatite.

Samo so po~ituvaweto na oviekriteriumi vo definiraweto natipovite na izbornite modeli,mo‘no e nivnoto validno vred-nuvawe, kako i sporedbenoto anali-zirawe na politi~kite efekti voprimenata na edniot ili drugiotmodel. Pritoa, sekako, ne treba dase zanemari politi~koto zna~ewe{to go ima na~eloto na pretsta-vuvawe vo odnos na praviloto naodlu~uvawe. Vo ovaa smisla, ovojkriterium ima prioritetno zna-~ewe vo klasifikacijata na izbor-nite sistemi. Duri za nekoi avtori,kako na primer za renomiraniotpolitikolog Powell12, ovoj kriteriume klu~en vo klasifikacijata nademokratiite na pluralni i pro-porcionalni demokratski re‘imi.Faktot deka na~eloto na pretsta-vuvawe e osobeno va‘en kriterium,govori i toa {to ova pra{awe vonekoi zemji ima i ustaven tretman.13

Po pravilo politikolo{kitenau~ni raspravi vo vrska so oviedva distinktivni modela naj~estose vodat na dve ramni{ta:

- ednoto ramni{te, {to e odamnaprisutno vo nau~nite trudovi, seodnesuva na razli~nite teoretskividuvawa okolu prednostite inedostatocite na dvata modela;

- drugoto ramni{te, se odnesuvana kompariraweto na empirijata nakonkretni izborni sistemi, kako ina efektite na nivnite poedine~nielementi (podelbata na izborniteedinici, nivnata magnituda, meto-dologijata na presmetuvaweto naglasovite, na~inot na glasawe itn.).

Proporcionalni ili mnozinskiizbori: prednosti i nedostatoci

Spomenavme deka vo vrska soovie dva modela vo naukata ne seidenti~ni stavovite okolu nivniteprednosti i nedostatoci14. Spored

11 Vidi: Arend Lijphart: Constitutional choices for newdemocracies. Journal od Democracy, vol. 2, No.1 Winter1991, str. 76.

12 Powell, G. B. (2000) Elections as Instruments of DemocracyMajoritarian and Proportional Visions Primary.

13 Na primer: Avstrija, Belgija, Danska, Irska, Luksem-burg i drugi, vo Ustavot decidno go opredeluvaatprincipot na pretstavuvawe. Ova zna~i deka pro-menata na izborniot model pretpostavuva ustavno-reviziska postapka. Isto taka, promenata na izbor-niot model vo nekoi zemji se uslovuva so dvotretinskomnozinstvo od vkupniot broj na pratenici. Stanuvazbor za mnozinstvo re~isi identi~no so ona zapromena na Ustavot, {to dovolno jasno zboruva zazna~eweto {to ustavotvorecot mu go dava na ovapra{awe. Pri~inata {to na{iot ustav ne e decidenod ovoj aspekt, e toa {to izborniot sistem s¯ u{tenema stabilen karakter i vo golem stepen e determi-niran od odnosite na politi~kite sili vo Makedonija.Vpro~em, iskustvoto od izbornite reformi kaj nas,poslednive 15 godini, odi vo prilog na ova tvrdewe.

14 Debatite za proporcionalnite izbori naspremamnozinskite, o~igledno ne gubat od aktuelnosta. Votaa smisla interesno e svedo~eweto na ArendLijphart, po povod ustavnite amandmani predKomitetot na Senatot vo Kalifornija, za predlogotda se vovede parlamentaren sistem ~ii ~lenovi bise izbirale vrz proporcionalen princip. Imeno, vosvoeto obra}awe ovoj avtor gi naveduva argumentitezaradi koi toj gi preferira proporcionalnite izbori:kvalitet na demokratijata, efikasnost vo procesotna odlu~uvawe, poednostavno kroewe na izborniteedinici, stimulirawe na partiite da vodat poaktivnakampawa na site nivoa vo dr‘avata i dr. Vidi: Lijphart,A. (1995) PR vs. Single- Member Districts State Legislature,senate Committe on Constitutional Ameendments.



nekoi avtori proporcionalniotmodel e:

- popravi~en, bidej}i obezbe-duva procentot na osvoenite prate-ni~ki mesta vo parlamentot da bideza site partii pribli‘no ednakovna procentot na glasovite {to tiepartii gi dobile na izborite. Navakov na~in, po nivno mislewe, sepostignuva vistinska politi~kaednakvost na site izbira~i vovrednuvaweto na nivniot glas,odnosno ne se javuva neiskoristenvi{ok na glasovi. Vo mnozinskiotsistem, spored niv, pomalite isrednite partii se staveni voponepovolna polo‘ba vo odnos napogolemite partii, bidej}i nivniotbroj na osvoeni prateni~ki mesta ezna~itelno pomal od procentot naglasovite {to gi osvoile. Vsu{nost,glasovite ne se vrednuvaat pode-dnakvo i po pravilo se favori-ziraat golemite partii. Vo ovaasmisla avtorot Rae15, vrz empi-riska evidencija, se obiduva dadoka‘e deka mnozinskite izboridavaat pogolema prednost na gole-mite partii vo odnos na malite,otkolku {to toa se slu~uva voproporcionalnite izbori. Politi-kologot Sprague16 ja prodlabo~uvaanalizata na Rae presmetuvaj}iprecizno, kolku mnozinskiot sis-tem dava prednost (t.n. bias) natretite partii. Po pravilo vo sitesistemi, partiite so mal procentglasovi dobivaat pomal procentmandati - "a negative bias#, dodekapartiite so pogolema poddr{kaizrazena vo glasovi imaat pogolem

procent mandati - "a positive bias#.Vrednosta na bijasot za pluralniteizbori spored ovoj avtor iznesuva0,32 a za proporcionalnite izbori0,12. Taka vo izborite {to distri-bucijata na glasovite vo mandati javr{at so primena na nekoja odproporcionalnite formuli, tre-tite partii, za da dobijat mandat,bi trebalo da osvojat barem osminaod vkupniot broj glasovi, dodeka vomnozinskite izbori za da dobijatmandat, ovie partii bi trebalo dadobijat tretina od glasovite, pa ipove}e. Ova, na nekoj na~in, poka-‘uva kolku neohrabruva~ki vlijaemehani~kiot mehanizam17 vo formi-raweto na tretite partii.

Za razlika od mnozinskiot, voproporcionalniot model site par-tii, nezavisno od goleminata,odnosno brojot na privrzanicite, sezdobivaat so ednakva {ansa da gidemonstriraat sopstvenite vred-nosti i sposobnosti vo tekot naizborniot natprevar i da se izbo-rat za mesto vo pretstavni~kototelo. Se smeta, deka ovoj modelspre~uva sozdavawe ve{ta~ki is-konstruirani politi~ki mnozin-stva, koi{to ne raspolagaat sorealna poddr{ka od izbira~ite.

Isto taka, pobornicite na pro-porcionalniot izboren model sme-taat deka iskustvoto od praktikatana modernite evropski zemji, jademantira osnovnata zabele{ka naprotivnicite na ovoj model, zanavodnata politi~ka nestabilnostna instituciite na vlasta konsti-tuirani na vakov na~in. Duri pod

15 Vidi: William H. Riker, "Duverger’s Law Revisited# iGiovanni Sartori, “The influence of electoral Systems: FaultyLaws or Faulty Method?” kaj Grofman, B. and Lijphart, A.(1986) Electoral Laws and Their Political Consequences.New York: Agathon Press, str.30-33.

16 Isto, str. 33.

17 Mehani~kiot efekt se poka‘uva kako osobenost napartiite {to gubat - tretite partii, t.e. se poka‘uvavo izrazitata nesrazmernost me|u nivniot udel voglasovite na izbira~ite i parlamentarnite mandati.Vidi isto, str. 31.


Aneta Jovevska

opredeleni uslovi, mo‘no e ovojprincip da pridonese za politi~kostabilizirawe i demokratska inte-gracija na op{testvoto, bidej}igarantira sekoja va‘na grupa (ver-ska, etni~ka, socijalna ili dr.) dabide zastapena vo pretstavni~katainstitucija, srazmerno na nejzinotorealno vlijanie vo izbornoto telo.

- Proporcionalniot model, me|udrugoto, pottiknuva spogodbenointegrirawe i kompromisi me|upoliti~kite eliti.

- Poka‘uva senzibilitet konop{testvenite promeni i novitepoliti~ki zbidnuvawa. Imeno, gospre~uva steknuvaweto privele-girana pozicija na etabliranipartii ili nivna dominacija, koja-{to isklu~ivo proizleguva odsu{tinata na samiot izboren model,{to od svoja strana gi ote‘nuvaobidite za demokratski promeni.

- Glavniot nedostatok e slo-‘enata postapka okolu presme-tuvaweto na glasovi, {to sepak,kako nedostatok, e pomalku zna~ajnavo odnos na spomenatite prednosti,{to e pri~ina ovoj princip naj~estoda se primenuva, kako osnoven vokoncipiraweto na izborniot mo-del18 na pove}e zemji vo Evropa.

Za razlika od ova, onie koi sezalagaat za primena na mnozinskiotprincip, insistiraat na faktotdeka ednostavnite izborni pravilapridonesuvaat rezultatite od izbo-

rite da bidat transparentni i jasnii za obi~nite gra|ani. Imeno, sozavr{uvaweto na ~inot na glasawe,primenata na proporcionalniotprincip podrazbira primena naniza slo‘eni matemati~ki opera-cii preku koi kone~no se utvrduvakolku prateni~ki mesta ostvarilasekoja partija. Vakvata kompliku-vana postapka otvora prostor zaeventualni somnevawa, gre{ki, pai mo‘nost za manipulacii.

- Isto taka, spored niv, mno-zinskiot izboren model postepenogi ubla‘uva politi~kite i izbor-nite sprotivnosti i gi margina-lizira radikalnite politi~kipartii, bez ogled na nivnata ideo-lo{ka orientacija.19 Vo ovaa smis-la, mnozinskiot princip pottik-nuva formirawe stabilna i odgo-vorna vlada koja{to, po pravilo, esostavena od edna partija. Stabi-lnosta na vladata, {to e edna odprednostite na ovoj izboren model,ne e apsolutna. Bidej}i mnozin-skiot izboren princip vodi konkoncentracija, odnosno redukcijana partiskata arena, nasproti (popravilo) stabilnata i ednopar-tiska vlada postoi i silna organi-zirana opozicija kako kontrolor,kriti~ar i alternativa na vla-data.20

18 "Faktot deka re~isi site evropski zemji (osvenAnglija i Francija) se opredelile za razli~nivarijanti na proporcionalniot sistem, samo po-tvrduva deka vo ocenuvaweto na svojstvata naizborniot sistem, prevladuvaat elementite napravi~nost i reprezentativnost, pri {to barawetoza stabilnost i kontinuitet vo politikata podraz-bira tolerancija i razbirawe, kako na naciite, takai na nivnite reprezenti.# - Stefica Antoljak: Sistemproporcionalne reprezentacije, Nase teme, br. 6/90, str.1275.

19 Spored Gi Lardire (Guy Lardeyert), mnozinskiotizboren sistem gi spre~uva podelbite vnatre vosamite partii, a go pottiknuva koncentriraweto napartiite, odnosno formiraweto na koalicii.Politi~kite partii se prinudeni vo odnesuvawetoda bidat politi~ki umereni, dokolku sakaat da giosvojat glasovite na neopredelenite glasa~i. GuyLardeyert: The problem with PR. Journal og Democracy,vol.2, No.3, Summer 1991.

20 Vsu{nost, ovoj model efektivno gi sodr‘i, kako vozatvoren krug, dvata osnovni uslova na pravilnotofunkcionirawe na demokratijata; politi~ka stabil-nost kontrolirana od silnite vladea~ki garnituri iobnovuvaweto na garniturite koga ne se zadovolenivkusovite na gra|anite od nivniot na~in na rako-vodewe. Gi Lardire: Ustavnost, lekcii na demokrat-skite iskustva vo "(Na)vra}awe kon demokratijata#,Makedonsko radio III programa, br.47-48, 1990 g., str.131-132.



- Kriti~arite na proporcio-nalnite izbori, isto taka zabele-‘uvat deka vo multipartiskiotsistem, pomalite partii mo‘e dabidat vo pozicija da vlijaat vrzsostavot na vladeja~kata koalicija.Na primer, dokolku edna golemapartija dobie 42% od mandatite,druga golema partija dobie 38%, anekoja pomala partija ostvari 20%,toa £ ovozmo‘uva na malata partijada dobie ucenuva~ka pozicija od-nosno da ima status na "presudenigra~#21. Odnosno, so svojata parti-cipacija vo koalicijata, pomalatapartija go odlu~uva legislativnotomnozinstvo. Ova bi zna~elo dekaglasovite na izbira~ite ne odlu~u-vaat koj, realno, gi dobil izborite.

- Kako prednost se istaknuva ipogolemoto i poneposredno vli-janie na izbira~ite vrz vodewetona dr‘avnata politika, bidej}ipartijata za ~ija izborna programase opredeluvaat mo‘e da bideposledna vo nejzinoto realizirawedokolku ja osvoi vlasta. So toa, napartiite im se obezbeduva pogo-lema politi~ka kredibilnost,odnosno na politikata £ se pridavapogolema moralnost, {to ne e bezpozitivno vlijanie vrz odvivawetona izborniot, odnosno politi~kiotproces i vrz participacijata nagra|anite vo nego. Za razlika odova, kaj proporcionalnite izbori,izbornite edinici se teritorijalnogolemi (region ili celata dr‘ava),so {to komunikacijata me|u izbi-ra~ite i pretstavnicite slabee,odnosno stanuva nezna~itelna. Ovasekako se odrazuva vrz avtoritetotna pretstavnikot.

Najop{to re~eno postojat argu-menti "pro# i "contra# edniot, odnos-no drugiot izboren model, pa ottamui kontroverzite vo naukata okoluova pra{awe.22 Me|utoa, edna rabo-ta e osobeno va‘na, a toa e dekavrednuvaweto na ovie dva modelane smee da se ograni~i na na~elnoop{to ramni{te, tuku mora da sepo~ituvaat istorisko-socijalnite ipoliti~kite odnosi, odnosno op-{testvenite i politi~kite uslovina sekoja zemja pooddelno.23 Tokmuvo toj kontekst mo‘e da go barame iodgovorot na pra{aweto: dalipostojat op{testveni i politi~kipretpostavki za uspe{no prime-nuvawe na odredeni pretstavni~kina~ela?24 O~igledno, vo mode-liraweto na opredelen izborensistem bi bilo korisno da se vodismetka za konkretnite sociopoli-ti~ki uslovi na sekoja zemja poodel-no. Onie koi se zanimavat so in‘e-nering od ovoj vid, a i onie kaj koie mo}ta za kone~nata odluka, voovaa smisla, se dol‘ni da imple-

21 Za ova vidi kaj: Amy, J. D. Common Criticisms of PR andResponses to Them, pp 30.

22 Vo ovaa smisla interesna e polemi~nata raspravame|u avtorite Quentin, Quade i Lardeyret od edna stranai avtorot Lijphart od druga, koj go pretpo~itaproporcionalniot izboren model. Vidi: Journal ofDemocracy, vol. 2, No.1 str. 72-84 i Vol. 2, No. 3, Summer1991, str. 30- 48. Isto taka i zagovornicite na razli~niteorii na demokratijata nemaat identi~no gledawepo ova pra{awe. Taka, pretstavnicite na funkci-onalnata teorija za demokratija go favoriziraatmnozinskiot izboren model dodeka za pretstavnicitena participativnata teorija poprifatliv e propor-cionalniot izboren model.

23 Richard Rose naglasuva: "za da moè vo praktika dase razbere deluvaweto na izborniot sistem, mora dase razgledaat i analiziraat, kako generi~kitesvojstva na sistemot, taka i specifi~niot nacionalenkontekst... Deluvaweto na izborniot sistem ne moèda se razbere ednostavno od aspekt na definiciskitei apstraktnite svojstva, toa mora da se proceni prekuanalizata na izborniot sistem vo politi~kiot sis-tem.“ - Stefica Deren Antoljak: Izborni sistem i Duvergerovzakon, Politicka misao br. 2/92, str. 25.

24 Avtorot Aleks Tokvil uspe{nosta na mnozinskiotsistem ja povrzuva so tri neophodni pretpostavki:1) relativna ednakvost vo ‘ivotnite uslovi - visokstepen na homogenost, 2) temelen politi~ki konsenzusza primena na mnozinskoto na~elo i 3) realna mo‘nostsamoto malcinstvo vo opredelen moment da stanemnozinstvo.


Aneta Jovevska

mentiraat onakvi modeli i pravilakoi{to vo najgolem stepen kore-liraat so nivnoto kulturno i soci-jalno opkru‘uvawe. Taka na primer,dvopartizmot, impliciran so upo-treba na mnozinskiot izboren mo-del, mo‘ebi vo opredelen socio-politi~ki kontekst dava dobriefekti, dodeka vo drugi uslovi -fragmentiran partiski sistem ivisoka polarizacija me|u partiite- e nesoodveten za stabilizirawetona demokratskiot poredok. Tamukade {to partiskata struktura gisledi op{testvenite podelbi (po-lariziranost na klasi, veri, nacio-nalnosti), mo‘e da se slu~i dvopar-tizmot u{te pove}e da go zaostrikonfliktot, namesto da go izba-lansira.

Na krajot, treba da se spomenedeka stabilnite izborni sistemi nese sostaveni samo od izborni pra-vila, tuku vklu~uvat i opredelenonivo na demokratska kultura. Vak-vata kultura pretpostavuva po-treba za sopstveno informirawe,postoewe na izvesna zagri‘enostza stabilnosta i tradicijata nasopstveniot poredok, nadminuvawei razre{uvawe na site onie nedo-razbirawa koi{to gi impliciraograni~enoto razbirawe na efek-tite od opredeleni izborni pra-vila. Sekako, toa se iskustva {tose steknuvat i se sozdavat so godi-ni. Samo koga izbornite pravila }ego pominat testot na vremeto, mo‘eda govorime za etabliran izborensistem prifaten od u~esnicite voizborite.

Abstract

Electoral systems are constructed to provide reflection of the voterspreferences as well as methodology for distribution of mandates in accordancewith the votes that are won. The content and structure of a specific electoralsystem depends on the specifics and characteristics of the political system.Elections are competition, and as any competition there are winners and losers.The two basic electoral models are majoritarian and proportional. The authorprovides arguments for and against these models, and concludes that for astable electoral system a certain level of political culture is also needed.


„Princot na Asturija#- portret na Xovani Sartori

Nata{a Hroneska

Po

rt

re

t

Vo izminative dve decenii, prisekoe izu~uvawe na partiskitesistemi, pri portretiraweto iklasifikacijata na partiskiotmozaik vo razli~ni zemji i periodivo svetot, kako kamen-temelnik seovekove~uva deloto i imeto na edenod "mladoturcite# na sovremenitepoliti~ki nauki i najpoznatiotitalijanski teoreti~ar na HH vek -Xovani Sartori. So svojata poluve-kovna tvore~ka dejnost, ovoj eks-pert za problemite na dene{nitezapadni demokratski sistemi, sta-na klu~en faktor vo politi~kitenauki i edna od najgolemite figurivo sovremenata politi~ka debata.

Posledeniot nastan so koj svetotu{te edna{ mu se oddol‘i na ovojgolem ~len na svetskoto semejstvoe nagradata "Prince of Asturias# za2005, za osoben pridones vo oblastana op{testvenite nauki. Celta naovaa nagrada, koja{to sekoja godinatradicionalno ja dodeluva Fon-dacijata na Princot od Asturija, epriznavawe i veli~awe na "nau~-nata, tehni~kata, kulturolo{kata,socijalnata i humanisti~kata ra-bota, na individui, grupi ili insti-tucii niz celiot svet#.1

Xovani Sartori, so svojataplodna i kreativna dejnost, pred s¯od oblasta na politi~kite nauki,zaslu‘eno ja dobi ovaa nagrada,

ostavaj}i dela od koi ~ove{tvoto}e u~i i vo idnite decenii {todoa|aat.

Vo negoviot govor pri vra~u-vaweto na nagradata i samiot }eka‘e: "Jas bev isklu~itelno plodenvo tekot na mojot akademski ‘ivot,predavav mnogu razli~ni predmetii bev ~ovek za sekoja rabota. Ova ebidej}i jas sum qubopitno bitie. Noi pokraj se, vo tekot na celoto moetvore{tvo, demokratijata, "teorija-ta na demokratijata#, be{e postoja-no prisutna zaedni~ka ni{ka.#2

Xovani Sartori, ovoj isklu-~itelen nau~nik, e roden vo Firen-ca, Italija, na 13 maj 1924 godina.Diplomira Socijalni nauki naFirentinskiot univerzitet vo 1946god., a negovata plodna akademskakariera zapo~nuva vo 1950 god.,tokmu na istiot univerzitet kakoprofesor po Sovremena filo-zofija i Politi~ki nauki. Svojatanau~na dejnost ja prodol‘uva kakoviziting-profesor na mnogu poznatii renomirani univerziteti vo sve-tot, kako {to se, "Harvard# i "Jeil#,a vo 1976 go nasleduva Almond kakoprofesor po Politi~ki nauki naUniverzitetot "Stendford#. Vo pe-riodot od 1979 do 1994 god. XovaniSartori e nazna~en za profesor poHumanisti~ki nauki na Univer-zitetot "Kolumbija# vo Wujork(Albert Schweitzer Professor), kade de-

1 http://www.fundacionprincipedeasturias.org/ing/premios/galardones/galardonados/trayectorias/trayectoria800.html

2 http://www.fundacionprincipedeasturias.org/ing/premios/galardones/galardonados/discursos/discurso800.html


Nata{a Hroneska

nes toj e po~esen profesor - "Pro-fessor Emeritus#.

Sartori, isto taka, e "ProfessorEmeritus# i na Firentinskiot uni-verzitet, kako i centralna figuravo Italijanskata organizacija zapoliti~ki nauki. Od 1988 godina e~len na Italijanskata akademija nanaukite (Academia dei Lincei), kakoi potpretsedatel na "Slobodnoop{testvo# (Societá Libera) - organi-zacija za izu~uvawe i promovirawena liberalnite idei vo op{tes-tvoto. Vo 1971 god., Xovani Sartorie osnova~ na "Revista Italiana deCiencia Política# - spisanie za poli-ti~ki nauki, koe{to i denes go ure-duva. Redovno pi{uva vo politi~kispisanija (kako Corriere della Sera),kade niz eden kriti~ki pristap, neskrivaj}i se zad udobniot prevez nanaukata, Sartori ja komentirasvetskata politika, a vo minatotoi lo{ata politika na Berluskonivo rodnata Italija.

Xovani Sartori denes e po~esendoktor na nauki na univerzitetitevo Xenova - Italija, Xorxtaun -Va{ington, Gvadalahara - Meksiko,Buenos Aires - Argentina, Komplu-tense - Madrid i Bukure{t - Roma-nija. ^len e na Amerikanskataakademija za nauka i umetnost, kakoi "Commander of the Ordem do Cruce-iro do Sul# vo Brazil.

So zaminuvaweto na Sartori voAmerika vo 70-te godini, negovataerudicija ne zapira. Trudej}i se dane bide progoltan od "golemiotbrat#, kako {to samiot go narekuvaamerikanskoto op{testvo, Sartoriostanuva dosleden na negoviotevropski duh i se "‘rtvuva# na ame-rikanskata izlo‘enost, so cel davnese mala sve‘ina vo muvlosa-nosta na sovremenata amerikanskapoliti~ka nauka. I toa mu e sosema

opravdano, bidej}i vo toj periodSartori gi pi{uva negovite najzna-~ajni dela, koi{to }e vnesat novasvetla ni{ka ne samo vo ameri-kanskata politi~ka nauka, tuku }egi postavat teoretskite temeli nazna~ajni politi~ki pojavi i insti-tucii vo celiot svet.

Brojnite dela {to gi ima napi-{ano se traen pridones vo oblastana teorijata na demokratijata,partiskite sistemi i konstituci-onalizmot. Nekoi od niv denes sesmetaat za klasici vo politi~katanauka. Sartori e preveden na pove-}e od trieset jazici, a kako negovinajpoznati dela se naveduvaat:"Political development and politicalengineering# (1968), "Faulty laws orfaulty method?# (1986), "The theory ofdemocracy revisited# (1987), "Compa-rative Constitutional Engineering: anInquiry into Structures, Incentives andOutcomes# (1994), "What is Demo-cracy?# (1997) i "Homo Videns: thetelly-led society# (1998)3, koja{topretstavuva odraz na opasnostite{to gi nosi televizijata, kako zaindividuata taka i za celinata naop{testvoto.

No veli~eweto na Sartori, vosovremenite politi~ki nauki za-po~nuva so objavuvaweto na nego-vata kniga "Partii i partiskisistemi# (Parties and Party Systems,a Framework for Analysis) vo 1976godina za koja ja ima dobieno pres-ti`nata nagrada od Amerikanskataasocijacija za politi~ki nauki. Ovadelo, mo‘ebi i neo~ekuvano zasamiot Sartori, stanuva eden od

3 „Politi~ki razvoj i politi~ko planirawe#, 1968 g.,„Pogre{ni zakoni ili pogre{ni metodi?#,1986 g.,„Teorijata na demokratijata, revidirana#, 1987 g.,„Komparativen ustaven aran‘man, istra‘uvawe nastrukturata, pottikot i re{enijata#, 1994 g., „[to edemokratija?“,1997 g., „Homo videns:TV-vodenoop{testvo#,1998 g..


„Princot na Asturija# - portret na Xovani Sartori

klasicite na povoenata politi~kanauka i se smeta za vode~ko vosvojata oblast. Vo nego Xovani Sar-tori izlo‘uva edna klasifikacijana partiskite sistemi, koja{todenes va‘i za najrazbirliviot inajvlijatelniot pristap pri klasi-fikacijata na politi~kite sistemi.

Spored Sartori, relevantnostana edna partija vo sistemot se merine samo spored relativnata dis-tribucija na mo} vo sistemot, noisto taka spored vrednosta napozicijata {to taa partija ja zazemana oskata desno-levo. Soglasno soova, avtorot pravi razlika pome|uizbira~kata mo} na partijata, izme-rena soglasno so brojot na mesta voparlamentot, i aktuelnata mo} napartijata koja{to taa mo‘e da jakoristi vo procesot na vladeeewe.

Klu~nite termini koi Sartorigi definira kaj edna politi~kapartija se: potencijalot za koali-cirawe, sposobnosta za formirawena vlada, potencijalot za "ucena# isposobnosta za vlijaewe vrz sis-temot preku partiskoto dezer-terstvo. Obedinuvaj}i gi ovieelementi: "Edna partija se smeta zarelevanten del od partiskiotsistem ako raspolaga so parla-mentarni mesta i ako uka‘uva ilina potencijal za koalicirawe,odnosno potencijal za vlada ili napotencijal za pre~ewe, toa zna~i napozitiven ili negativen na~in zemau~estvo vo formiraweto na vla-data#4.

Razvivaj}i ja ponatamu kom-pleksnata teorija za sistemite napoliti~ki partii, Xovani Sartorivo nea gi kombinira dvete varija-bli: brojot na partii vo nacio-

nalnite sobranija (parlamenti) istilot (odnesuvaweto) na tie par-tii. Soglasno so ovoj negov pristap,toj opi{uva {est glavni tipa napartiski sistemi: ednopartiskisistem, hegemonisti~ki partiskisistem, predominanten partiskisistem, dvopartiski sistem, umerenpluralizam i polariziran plura-lizam.

Ako spored Sartori, polari-ziraniot pluralizam go ima vo"sistemi kade {to ima pove}e odpet partii, so zna~ajni "ideolo{kirazliki# me|u niv, so pogolemauloga na ~ustvata, principite istrastite, otkolku na argumenti,debati i kompromis#5, toga{ partis-kiot aran‘man vo Makedonija (vonekolkute razvojni fazi)6, e isklu-~ivo pove}epartiski, balansiraj}ipome|u umerenosta i polarizira-nosta na samiot partiski sistem.

Vo "Partii i partiski sistemi#(reizdadena vo 2005), Sartori nudieden op{iren pregled na samiotkoncept i su{tinata na politi~-kata partija i razviva ostra kri-tika za posebnite modeli na partis-ki natprevar. Negovata rabotapretstavuva vistinska politi~kanauka - kombinirawe na inteli-gentnata upotreba na teorijata sosofisticirani analiti~ki argu-menti i zasnovawe na seto toa vrzbogata me|unacionalna empiriskaosnova7.

So ovaa kniga, za Xovani Sar-tori zapo~nuva nepresu{niot izvorna inspiracija i kreativnost i toj

4 Giovanni Sartori, "Parties and Party Systems: A Frameworkfor Analysis#, New York, Cambridge University.

5 Ibid., str. 120.6 Maxmilián Strmiska, "The Macedonian Multipartism A Note

on the Typology of the Macedonian Party Arrangement#,The International Institute of Political Science/2003-2005,www.Sartori/SEPS%20-%20The%20Macedonian%20Multipartism.htm

7 http ://www.essex .ac .uk /ecpr /publicat ions/classics /sartori_parties.aspx


Nata{a Hroneska

vo ista mera }e gi opfati i oblas-tite na demokratijata i konsti-tucionalizmot.

Taka vo "Teorija na demokra-tijata#, "The theory of democracyrevisited# (1987), toj povtorno seosvrnuva na glavnite demokratskiteorii i mudro gi prou~uva tivkiteproblemi me|u niv. Vo sozdavawetona sopstvenata teorija za demokra-tijata, toj se obiduva da go povrzeidealot so realnosta, so cel da jasledi nasokata na dve bazi~niteorii: ekonomskata i kulturo-lo{kata. Za da mo‘e da odgovori nadilemata vo zna~eweto na demo-kratijata na istok i zna~eweto naavtokratijata na zapad, ovaa knigae zna~aen pridones za sovremenatadebata za prirodata i idninata nademokratijata.

Najdobrite ustavni aran‘manii izborni modeli Sartori gi davavo revidiranoto izdanie na "Com-parative constitutional engeneering: Aninquiry into structures, incentives andoutcomes# (1997) ("Komparativenustaven aran‘man: istra‘uvawe nastrukturata, pottikot i re{enija-ta#). Istaknuvaj}i se sekoga{ sosvojata originalnost i inovativ-nost, Sartori se obiduva da godefinira "najdobriot# izborensistem. Analiziraj}i gi izbornitesistemi, so dopolnitelna evalua-cija na perlamentarniot i pretse-datelskiot sistem, toj se obiduvada dade preporaki za ustavni pro-meni, so koi bi se namalile slabos-tite na trite tipa na izborni siste-mi: proporcionalniot, mnozinskioti me{aniot (double-ballot). Iako mudava prednost na "double-ballot#,kako onoj vo Francija, vlijanieto nakulturata, istorijata i socijalnatastruktura, se edni od faktorite

{to vlijaat vrz (ne)sposobnosta naizbornite sistemi da obezbedatnacionalni vladi, koi{to }e mo‘atda vladeat. A koga stanuva zbor zapoliti~kite sistemi, Sartori mudava prednost na me{aniot tip naparlamentaren – pretsedatelskisistem, so ustavni aran‘mani zapointenzivno anga‘irawe na pret-sedatelot, koj pak, bi bil izbornozavisen od predvremenite izborivo parlamentot.8

So negovoto najnovo delo "Plura-lism, Multiculturalism and Foreigners:an Essay on Multiethnic Society in2001# ("Pluralizmot, multikultura-lizmot i strancite: esej za multiet-ni~koto op{testvo#), Sartori sesvrtuva kon multikulturalizmot,niz prizmata na multietni~kata de-zintegracija vo Evropa i krizata na"melting pot# vo Amerika. Pi{uvaj}iza "dobroto op{testvo#, Sartorijavuva deka e s¯ u{te aktiven, budenza promenite i novite tekovi vosovremenoto op{testvo, i podgo-tven sekoga{ da go dade posledniotzbor vo teoretskoto razgoluvawe ipredefinirawe na pojavite voop{testvoto, koe{to neosetno goapsorbira obi~niot ~ovek.

Xovani Sartori e advokat napremisata za primenuvawe na zna-eweto steknato so izu~uvawe napoliti~kite nauki vo dizajni-raweto na politi~kite institucii,so cel da se podobruva nivnotofunkcionirawe. Vo makedonskipoliti~ki uslovi toa bi bil najdob-riot sovet od eden vrven nau~nik ipolitolog, za uspe{no spravuvaweso neednakvostite me|u teorijata ipraktikata i uspe{no re{avawe na

8 "Comparative constitutional engeneering: An inquiry intostructures, incentives and outcomes#, New York: New YorkUniversity Press, Second edition, 1997. LPBR, http://www.bsos.umd.edu/gvpt/lpbr/


„Princot na Asturija# - portret na Xovani Sartori

Abstract

nedostatocite - "lekuvawe na bol-nite mesta# - vo na{iot politi~kisistem.

Iako teoretiziraweto na prak-tikata kaj Sartori deluva slo‘enovo apstraktnosta na definiciite,sepak na kraj, vo obidot da go raz-

The last event, with which the science has given its respect to this foremostcitizen of the world, is The 2005 Prince of Asturias Award for Social Sciences.The aim of this award is to acknowledge and extol “scientific, technical, cultural,social and humanistic work carried out by individuals, groups or institutionsworldwide#. Giovanni Sartori with his fruitfull and creative work, above all inthe field of the Political Sciences, has left remarkable works, with significantcontribution to the development and benefit of the mankind.

bere sekojdnevieto na politi~kiot‘ivot, na prose~niot ~ovek muostanuva zadovolstvoto vo ~ita-weto na negovite knigi, a slu-{aweto na negovite govori, za tie{to imale sre}a, pretstavuva vis-tinski luksuz.


Nata{a Hroneska


Balkanot na raspetie

Aneta Stojanovska

Re

ce

nz

ii

Padot na Berlinskiot yid iobedinuvaweto na Germanija goozna~i krajot na bipolarnata po-delba na svetot. Na Balkanot, tak-viot me|nik be{e raspadot na Soci-jalisti~ka Federativna RepublikaJugoslavija (SFRJ). Po nadminu-vaweto na problemite predizvi-kani so disolucijata na federa-ciite i stivnuvaweto na eufori~-nite nacionalizmi, zapo~naa proce-site na tranzicija vo site sferi naop{testvenoto ‘iveewe. Integri-raweto vo NATO i vo EU be{e vrvnapoliti~ka cel na najgolemiot delod vodstvata na porane{nite soci-jalisti~ki dr‘avi. Vo delot na eko-nomijata, pak, preodot od socija-listi~ka, planska kon pazarno ori-entirana ekonomija be{e najseri-oznata transformacija koja{totreba{e da se zavr{i. Od na~inotna koj bea sproveduvani ekonom-skite reformi, vo golema merazavisea i politi~kite dostreli naporane{nite socijalisti~ki dr‘a-vi. Denes, mo‘eme da konstatiramedeka del od dr‘avite uspeaja daistranzitiraat, drugi sî u{te sespravuvaat, gledaj}i go krajot, atreti i sega talkaat niz postsocija-listi~kite svioci, obiduvaj}i se dafatat nekakov priklu~ok so osta-tokot od evropskite dr‘avi. Vo od-nos na poslednata grupa, bez nikak-

Spasenovski, Aleksandar, „Balkanot naraspetie#, Matica makedonska, Skopje,2005 godina

vi somnevawa mo‘eme da konsta-tirame deka vo nea spa|aa(t) najgo-lem del od dr‘avite na ZapadniotBalkan. Toa upatuva na zaklu~okotdeka tokmu na ovie prostori }e godo~ekame krajot na konsolidacijatai demokratizacijata vo Isto~naEvropa. Istorijata }e dade odgo-vori dali vakvoto radikalno skr{-nuvawe na isto~noevropskite dr‘a-vi be{e o~ekuvano i dali nu‘natatransformacija koja{to slede{e


Aneta Stojanovska

be{e uspe{na. Me|utoa, za nas koiprinudno stanavme del od tranzi-ciskite sobitija, stru~nata ekspli-kacija za dostrelite i formite vokoi tie se javuvaa(t) pretstavuvazna~ajno soznanie. Tokmu tuka, vorazjasnuvaweto na najgolem del odovie procesi, mo‘eme da go vidimezna~eweto na knigata "Balkanot naraspetie#, na avtorot AleksandarSpasenovski, vo izdanie na Izda-va~kata ku}a †Matica makedonska#,objavena vo dekemvri 2005 godina.

Analizite vo knigata avtorot gigrupira vo pet dela, spored zemjatana koja se odnesuvaat. Prviot delse odnesuva na Republika Albanija,vtoriot na protektoratot Kosovo,tretiot e podelen na tri poddela,od koi prviot se odnesuva na Srbijai Crna Gora (SiCG), a vtoriot i tre-tiot konkretno na Republika Sr-bija, odnosno na Crna Gora, ~etvr-tiot del se odnesuva na Bosna iHercegovina (BiH), a pettiot na Re-publika Hrvatska.

Vo procesot na sozdavaweto natekstovite vo knigata, avtorot vopogolema mera go koristi kompa-rativno-istoriskiot metod. Vak-viot pristap, nadopolnet so karak-terot na prenesenite informaciii izvedeni zaklu~oci, samoto delogo izdignuva na nivo na profesio-nalna literatura, na koja mo‘e dase potprat istra‘uva~ite na ovaamaterija, no i po{irokata ~itatel-ska publika, koja saka da se zapoz-nae so fenomenot na balkanskotopoliti~ko minato, sega{nost i id-nina. Avtorot, analiziraj}i ja 2005godina vo kontekst na istorijata ipredizvcite na dr‘avite na Zapad-niot Balkan, zaklu~uva deka taa eisklu~iteno va‘na, bidej}i kone~-no Balkanot, zastanuva na „evrop-skiot kolosek# {to so sebe go nosi

celoto spokojstvo nasproti nemir-nite i polni so u‘as devedesettigodini na 20. vek. Simboli~no pre-neseno, spored avtorot "ona {tobe{e 1990-ta za nesre}ite {to gisnajdoa balkanskite narodi, toa e2005-ta za site pozitivni nastani{to se slu~ija i }e se slu~uvaat (...),bidej}i kone~no Evropa vo vistin-ska smisla po~na da se {iri i konZapadniot Balkan#.

Me|utoa, da trgneme so red.Politi~kite i ekonomskite pri-

liki vo Republika Albanija, avto-rot gi pretstavuva vo tri analizi,koristej}i ja kako povod predizbor-nata kampawa za parlamentarniteizbori vo Albanija, {to se odr‘aana 3 juli 2005 godina, kako i pobe-data i sostavuvaweto na vlasta naDemokratskata partija (PD), napremierot Sali Beri{a, vo septem-vri istata godina. Vo taa smisla,kako {to konstatira avtorot, voAlbanija vo 2005-ta, po petnaesetgodini od padot na komunizmot,prvpat se slu~i demokratska smenana vlasta, so {to be{e ispolnetglavniot uslov za intenzivirawena odnosite na dr‘avata so EU,odnosno za sklu~uvawe na Spogod-bata za stabilizacija i asocijacija{to, spored najavite, gledame ideka navistina }e se slu~i vo mese-cite {to sleduvaat.

Vpu{taj}i se vo natamo{na ana-liza na sostojbite i predizviciteso koi se soo~uva Albanija, avtorotpredviduva deka vo golema mera us-pesite na Vladata na demokratitese determinirani od brzinata nakonsolidacijata na opozicijata."Zaminuvaweto na porane{niotalbanski premier od pretsedatel-skoto mesto vo Socijalisti~katapartija (PS) e potvrda deka Vlada-ta na PD, nema da ima komotna pozi-



cija, bidej}i so toa e ispolnet uslo-vot za otpo~nuvawe na procesite nakonsolidacija na opozicijata, od-nosno nejzino prerasnuvawe vo do-stoen korektiv na vlasta, po do‘i-veaniot {ok zaradi porazot naparlamentarnite izbori#, }e poen-tira avtorot.

Kosovo, spored avtorot, iakoformalno e del od Srbija, vo 2005godina se soo~uva so poinakvipredizvici. Imeno, za gra|anite iza politi~kite eliti toa e nezavis-nosta, no za vlastite vo Srbija, toae prostorot na koj se ispi{anigolemite podvizi od istoriskatatradicija na srpskiot narod. "Vo2005-ta stana jasno deka pregovori}e ima. Idninata na Protektoratote izvesna. Toa e demokratsko i mul-tietni~ko Kosovo. Za formata }e sedebatira. Me|utoa, mo‘e da se o~e-kuva deka uslovenata nezavisnostso elementi na kantonizacija, od-nosno enklavizacija e o~ekuvanaopcija za idninata na Protektora-tot#, konstatira avtorot. Vo ovojdel, avtorot zaklu~uva i deka na-sproti celata neizvesnot okoluidniot status na Kosovo, golemiotinteres na Me|unarodnata zaed-nica, osobeno na SAD, olicetvorenpreku nejzinoto prisustvo na tere-not e potvrda deka nasproti sitete{kotii, nasilstva od pogolemirazmeri ne treba da se o~ekuvaat,nezavisno od formalniot ishod napregovorite. Vo odnos na poziciitena Srbija, pak, spored avtorot,sosema e izvesno deka EU }e kalku-lira so intenzivirawe na odnositeso ovaa dr‘ava, za da obezbediotstapki od nejzina strana voramkite na pregovorite za idniotstatus na Kosovo. Vo taa nasoka,zaklu~uva toj, realno e da se o~e-kuva deka paralelno so jakneweto

na sorabotkata so EU, na SiCG,odnosno sega ve}e na Srbija, }e £ seponudi i {ansa za zabrzano ~len-stvo vo NATO, {to kako ishod, neza-visno od po~etniot zastoj vo prego-vorite so EU (zaradi neispora~u-vaweto vo Hag na generalot na voj-skata na bosanskite Srbi RatkoMladi}) denes, polovina godina poizdavaweto na knigata, mo‘eme dauvidime deka navistina i se ostva-ruva.

Vo odnos na Srbija, kako nose~kistolb na Dr‘avnata zaednica na-sproti pregovorite za statusot naKosovo, vo edinaesette sodr‘inskii strukturno odbrani analizi, avto-rot go izveduva zaklu~okot dekaovaa dr‘ava, iako dlaboko isto{-tena na sekoj plan, kako rezultat napoliti~koto nasledstvo od vremetopred 5 oktomvri 2000 godina, e vle-zena vo mirni vodi, koi{to imaatdobieno svoj prakti~en izraz tokmuvo 2005-ta. Imeno, kako {to pode-talno objasnuva toj, za relativnokratok period, vlastite uspeaja dagi ispolnat uslovite za dobivawena Studijata za izvodlivost odstrana na EU i gi zapo~naa prego-vorite za sklu~uvawe na Spogod-bata za stabilizacija i asocijacija."Ona {to, pred samo nekolku godini,se ~ine{e dale~en i neostvarlivson, vo 2005 godina stana stvarnost.Srbija vo zna~ajna mera ras~isti sodestruktivnata politika od mina-toto, a rezultatite se vidlivi# –}e zaklu~i avtorot. Sepak, toj, ana-liziraj}i gi sostojbite vo Srbija, nepropu{ta da ja izrazi svojata zagri-‘enost vo vrska so vnatre{no -politi~kite sostojbi vo ovaa dr‘a-va. Spored nego, razedinetosta nademokratskiot blok, kako i posto-janite politi~ki podelbi vo nego,koi{to kako ishod go imaat formi-


Aneta Stojanovska

raweto novi politi~ki partii, sosebe ja nosat verojatnosta od uspehna monolitnata Srpska radikalnapartija (SRS) na slednite parla-mentarni izbori. Vo odnos na vre-meto na odr‘uvawe na parlamen-tarnite izbori, avtorot smeta dekado esenta 2006 godina, mala e izves-nosta deka }e se slu~i nivno pred-vremeno raspi{uvawe, nezavisnood faktot {to Vladata na premi-erot Voislav Ko{tunica ima disku-tabilno parlamentarno mnozin-stvo. Spored nego, toa se dol‘i nafaktot {to nitu SRS, nitu Demo-kratskata partija (DS) na pretse-datelot na Srbija Boris Tadi},kako politi~ki subjekti so najgolemrejting pome|u glasa~ite, nema dasakaat da se dovedat vo situacijada gi re{avaat trite klu~ni gorli-vi pra{awa za Srbija, od koi sose-ma e izvesno deka dr‘avata }e pre-trpi porazi. Takvite gorlivi pra-{awa, spored avtorot se: re{ava-weto na statusot na Kosovo, zaokru-‘uvaweto na sorabotkata so Hag,odnosno ispora~uvaweto na Mladi}i Karaxi} vo [eveningen, kako ireferendumot za nezavisnost naCrna Gora.

Osvrtot kon sostojbite i prediz-vicite, so koi se soo~uva Crna Gora,avtorot go analizira niz prizmatana debatite vo odnos na referen-dumot za dr‘avno-pravniot status.Toj, vo trite strukturno razli~nitekstovi, go pravi toa analiziraj}igi, vo svojata sevkupnost, poziciitena blokot za nezavisnost na CrnaGora, odnosno blokot za opstojuva-we na SiCG, kako i poziciite voodnos na referendumot na ostana-tite op{testveni faktori, kako{to se nacionalnite malcinstva voCrna Gora i poziciite na s¯ u{tenepriznaenata, no politi~ki vlija-

telnata Crnogorska pravoslavnacrkva (CPC).

Avtorot na knigata, celiot kon-glomerat od informacii posvetenina Crna Gora go sublimira vo sled-nive re~enici: "Crna Gora e vo fazana zaokru‘uvawe na sopstvenatadr‘avnost. Eufori~niot naciona-lizam, {to gi be{e zafatil balkan-skite dr‘avi na po~etokot na deve-desetite, vo 2005-ta se slu~uva{evo pomalata federativna edinkavo Dr‘avnata zaednica. Referen-dumot za nezavisnost, za koj e pred-videno da se odr‘i vo maj 2006 godi-na e glavnoto politi~ko pra{aweokolu koe se kr{ea kopjata vo 2005-ta. Iako prosrpskite eliti, koi £oponiraat na idejata za nezavisnostne se vo mnozinstvo, sepak tieimaat sila da go smenat tekot nanastanite, dokolku im se uka‘emo‘nost za toa# – zaklu~uva avto-rot. Me|utoa, Spasenovski posrednoprejudicira deka Crna Gora, sepak}e se izbori za sopstvenata neza-visnost {to vsu{nost, kako {to vi-dovme na 21 maj godinava, i for-malno se slu~i. Vo odnos na mo‘nos-ta od izbivawe novi konflagracii,po zavr{uvaweto na referendumotvo Crna Gora, avtorot }e napi{edeka, toa e malku izvesno zatoa{to, kako {to simboli~no veli:"Balkanot ras~isti so oru‘jeto, aprisustvoto na Me|unarodnata za-ednica na ovoj prostor e garancijaza mirot#.

Vo odnos na BiH, vo devette vni-matelno odbrani analizi, avtorotse zanimava so pra{awata, koi{tona podolg rok }e ja determiniraatsudbinata na ovaa dr‘ava. Tie, spo-red nego se pra{awata posveteni nareformata na policijata i na re-formata na odbranata, kako i izme-nata na Ustavot na BiH, i tie se



uslov za integriraweto na dr‘a-vata vo NATO i vo EU. Sepak, sporedavtorot, BiH s¯ u{te go nosi bre-meto na krvavite sudiri od posled-nata vojna. Spored nego, bosansko-hercegovskoto op{testvo e dlabokopodeleno, a gra|anite se nezado-volni. "Vo ovoj del od Balkanotnajdobro e olicetvorena tezata naHantington za sudirot na civili-zaciite. Hrvatite se razo~arani,zaradi nemaweto tret entitet.Bo{wacite se gnevni, zalagaj}i seza dopolnitelna centralizacija nadr‘avata. Srbite se nezadovolniod nastojuvawata na Me|unarodnatazaednica za reformi, bidej}i isti-te podrazbiraat pogolema centra-liziranost na podelenoto op{tes-tvo, nasproti nivnata cel za dopol-nitelna decentralizacija, odnosnoza za~uvuvuvawe na RepublikaSrpska (RS). Nakratko, site senezadovolni. No, strancite sekatalizatorot. Imaj}i go morkovoti stapot vo svoite race, tie uspeajavo golema mera da gi potisnatnacionalisti~kite strasti na poli-ti~kite eksponenti na trite konsti-tutivni narodi i da ja izvedatdr‘avata na vistinskiot pat# – }ekonstatira avtorot. Zaradi gorena-vedenoto, spored Spasenovski, 2005godina bez somnenie be{e edna odnajva‘nite za BiH, zatoa {to soogromna pomo{ na Me|unarodnatazaednica, vo najgolem del se spro-vede reformata na odbranata ibe{e zaokru‘en konceptot za re-forma na policijata. "Iako napatiima{e seriozni krizi {to se zaka-nuvaa da go blokiraat funkcioni-raweto na BiH# – konstatira avto-rot – "sepak uslovite za intenzi-virawe na odnosite so NATO i soEU bea ispolneti.#

Analiziraj}i gi sostojbite vo2006 i vo godinite {to sleduvaat,avtorot predupreduva deka najgo-lemiot predizvik za bosansko-her-cegovskata politi~ka elita }e bidepromenata na Dejtonskiot ustav,odnosno redefiniraweto na dr‘av-no-pravniot status na BiH. Vo ovaasmisla, dokolku se potsetime naneprifa}aweto na ustavnite izme-ni od strana na hrvatskite i na bo{-wa~kite partii vo Bosanskiot par-lament, vo april 2006 godina, mo-‘eme da zaklu~ime deka vakvatakonstatacija e fundamentalno is-pravna. Vo sekoj slu~aj, sporedSpasenovski, kako {to be{e slu~a-jot so Kosovo, so Srbija, kako i soCrna Gora, zaradi silnoto vlijaniena Me|unarodnata zaednica vo BiH,kako i op{testveno-politi~kiteokolnosti vo regionot, ne treba dase o~ekuvaat apokalipti~ni scena-rija za ovaa dr‘ava pove}e, nosekako, predupreduva toj, pret-stojat te{ki migovi i golemi isku-{enija.

Osvrtot posveten na nacional-nite i dr‘avnite imperativi naHrvatska, avtorot gi analizira vo{est tekstovi, site posveteni nacelta na ovaa dr‘ava za integra-cija vo EU i vo NATO. Spored avto-rot, Republika Hrvatska go za-okru‘i proektot za konsolidirawena sopstvenata dr‘ava po zavr{u-vaweto na "Tatkovinskata vojna#,zapo~nuvaj}i gi pregovorite za~lenstvo vo EU. "Desnocentristi~-kata vlada predvodena od Hrvat-skata demokratska zaednica (HDZ),celiot politi~ki kapital go stavina ovaa karta. Be{e soo~ena sote{ki premre‘ja. Treba{e da seistrpat mnogu udari. Da se donesatbolni re{enija. Na momenti, razo-


Aneta Stojanovska

~aruvawata od negativnite odgo-vori na EU, zaradi nesorabotkataso Me|unarodniot krivi~en sud beagolemi, a brojot na evroskepticitedostigna seriozni viso~ini. Vlogotna Vladata, vo ovaa smisla be{eporazot na lokalnite izbori inaru{uvawe na edinstvoto vo HDZ.Me|utoa, kako rezultat na nejzinataistrajnost po sekoja cena, taa uspea.Hrvatska zastana na evropskiotkolosek. Ili so zborovite na Fuku-jama, izvesno e deka Hrvatite }ebidat del od krajot na istorijata,odnosno pobedata na Liberalnatademokratija# – zaklu~uva avtorot.Vo taa smisla, vo odnos na Hrvat-ska, toj vo edna re~enica simbo-li~no }e poentira deka 2005-ta epresvrtnica za Hrvatska, a 2006-tae izvor na nova nade‘.

Na samiot kraj, kako zaklu~ok odizneseniot osvrt za dr‘avite odZapadniot Balkan, avtorot, raz-birlivo konstatira deka s¯ u{tepostojat mnogu predizvici za gra|a-nite na ovoj region, deka pretstojatte{ki migovi i golemi isku{enija.Me|utoa, spored nego vo 2005 godina

be{e napraven tolku o~ekuvaniotgolem is~ekor. Vo taa smisla, kon-statacijata deka vratite za inte-grirawe na dr‘avite od ZapadniotBalkan vo evropskite i vo evro-atlanskite politi~ki i bezbed-nosni strukturi se otvoreni, a ‘el-bata na narodite i elitite za inte-gracija e golema. Me|utoa, vo momen-tot koga Balkanot celosno }e seintegrira vo EU i vo NATO, toga{}e mo‘e da ka‘eme deka celta eostvarena. Toa }e bide dokaz dekaperiodot na obzemenost so tranzi-cijata e zavr{en. Glavnite poli-ti~ki celi, do‘iveani kako vrvninacionalni, odnosno dr‘avni inte-resi, vo golema mera }e bidat ostva-reni. Za~lenuvaweto vo NATO i voEU, }e pretstavuva kraj na poli-ti~kata tranzicija. Reformite voekonomijata, pak, olicetvoreni voprocesite na stabilizacija, libe-ralizacija i privatizacija, istotaka }e zavr{at, a celta na knigata"Balkanot na raspetie#, kako {totoa }e go napi{e i avtorot, e da n¯potseti na patot {to be{e izodeni na ‘rtvite {to bea polo‘eni.

Abstract

The fall of the Berlin wall and the unification of Germany marked the endof the bipolar division of the world. In the Balkans, such milestone was thedisintegration of Socialist Federative Republic of Yugoslavia (SFRY).Following the overcoming of the problems caused by the dissolution of thefederations and the calming of the euphoric nationalism, transition processeshave been initiated in all spheres of societal life. The integration into NATOand the EU was the topmost political goal of most of the leaderships of formersocialist countries. The analyses have been separated into five sections,according to the country to which they refer. The first section deals with theRepublic of Albania, the second with the Kosovo protectorate, the third oneis divided into three subsections, of which the first covers Serbia & Montenegro(S&M), while the second and third subsection deal specifically with Serbia,i.e., Montenegro, the fourth section refers to Bosnia and Herzegovina (B&H),and the last one deals with the Republic of Croatia.


Izborite kako del od sovremenatamakedonska politi~ka istorija

Dane Taleski

Re

ce

nz

ii

[kari} Svetomir, "Demokratskite izborivo Makedonija#; Istra‘uva~ki centar zaop{testveni nauki od Berlin (WZB),Edicija Sigma, Berlin, 2005 godina

Ovaa, 2006 godina e godina sogolemo zna~ewe za ponatamo{niottek na izborite vo Makedonija. Odedna strana, ovaa godina }e seodr‘at slednite parlamentarniizbori. Pokraj konstituiraweto nau{te edna nova demokratska Vlada,procesot na izbori }e ovozmo‘ipraktikuvawe i na formalnitedemokratski na~ela. Ovaa cik-li~na praksa ovozmo‘uva konso-lidirawe na demokratskiot pore-dok na dolg rok, bidej}i demokra-tijata najdobro se u~i preku prak-tikuvawe. Od druga strana, ovaagodina se vr{at u{te edni izmenivo zakonite {to go reguliraatizborniot proces. Promenite {to}e bidat napraveni }e gi dadatnovite pravila spored koi }e sesprovedat pretstojnite izbori. No,te{ko e da se ka‘e dali tie pro-meni }e va‘at i za site idni cik-lusi na izbori. Mnogu e te{ko da sepredvidat idnite politi~ki slu~u-vawa vo odnos na izborite vo Make-donija. A i vo sega{nata debata zapromenite na izbornite pravila,daleku e pokorisno da se uvidatdosega{nite iskustva od izboritevo Makedonija. Vo taa smisla sepokrenuva edna cela mala lavinaod pra{awa. Dali Makedonija ima-la izbori pred da stane nezavisna

dr‘ava? Kakvi izborni modeli smeimale dosega vo Makedonija? Kakvapraktika i kakvi rezultati doneslerazli~nite tipovi na izborni sis-temi? Koi se dosega{nite pozi-tivni iskustva, a koi se negativ-nite? Kolku politi~ki partii u~es-tvuvaat na izbornite ciklusi, ikakvi rezultati postignuvaat? [tomo‘e da nau~ime od dosega{niteciklusi na parlamentarni izbori,{to od pretsedatelskite izbori, a


Dane Taleski

{to od lokalnite? Dali vo Make-donija mo‘e da se detektira modelna izborno odnesuvawe?

Ovie i mnogu drugi pra{awa seisklu~itelno relevantni za sega{-nata debata za promenite na izbor-nite pravila, no i za idnite izbor-ni ciklusi. Za sre}a golem del odniv se ve}e odgovoreni. Odgovoritese sostaven del od sovremenatamakedonska politi~ka istorija, aeden niven koncizen pregled edaden vo knigata na profesorotSvetomir [kari} "Demokratskiteizbori vo Makedonija, 1990-2002#izdadena na angliski jazik voBerlin, minatata godina. Za profe-sorot [kari}, koj e dobro poznat voMakedonija, ne treba posebno pret-stavuvawe. No zbor-dva zaslu‘uvaizdava~ot na negovoto delo, Istra-‘uva~kiot centar za op{testveninauki od Berlin (WZB). Osnovan vo1976 god., so sega{nite 140 istra-‘uva~i, Centarot e najgolematainstitucija od svojot vid vo Evropa.Knigata na prof. [kari} ja obja-vuvaat vo ramkite na nivnata serijaza izborite vo zemjite vo Isto~naEvropa, "Slobodnite izbori, poli-ti~kite partii i pojavuvaweto nakompetitiven partiski sistem voIsto~na Evropa#. Preku knigata na[kari}, Republika Makedonija ezastapena vo ovaa komparativnaanaliza.

Knigata pretstavuva eden izvon-reden izvor na analizi, podatoci iinformacii za politi~kite partiii nivnata funkcija vo makedonskiotpoliti~ki sistem, no pred s¯ nudijasna slika za pravilata, prak-tikata i rezultatite na site izboriodr‘ani vo Makedonija od 1990 do2002 godina. Pokraj toa, vo knigatamo‘at da se najdat i zakonite {tose relevantni za izborite vo Make-

donija (za parlamentarnite, pretse-datelskite i lokalnite izbori),kako i Zakonot za politi~ki partiii Zakonot za izbira~ki spisok.Zaradi toa knigata pretstavuvakapitalen trud vo oblasta na poli-tikata i politi~kite nauki, i toane samo zaradi materijata {to jatretira, tuku i zaradi opsegot nadeloto. Na krajot na celiot ovojtrud se nao|a edna retka analizakoja e vistinski biser za politi~-kite analiti~ari i site zainte-resirani za rezultatite od izbo-rite vo Makedonija. Analizata eizrabotena od profesorot Hosein[ala od Univerzitetot vo Majnhajm,koj vrz baza na izlezna anketasprovedena po parlamentarniteizbori vo 2002 god., go determiniraizbornoto odnesuvawe na izbira-~ite na tie izbori. So drugi zbo-rovi, analizata dava odgovor natoa, {to gi nateralo glasa~ite daglasaat za odredena politi~kapartija.

Sodr‘inata na knigata na pro-fesorot [kari} sledi edna strogaakademska i nau~na preciznost, {toe beleg i na drugite negovi trudovi.Site aspekti {to se obraboteni voknigata se iscrpno referencirani,{to dava do znaewe deka vo knigatae preto~ena seriozna nau~no-istra-‘uva~ka rabota. Vakvite dela sevistinski primer za nau~en trud ise bistar patokaz za mladite istra-‘uva~i. Na samiot po~etok, [kari}nudi direktorium na site poli-ti~ki partii {to se dosega regis-trirani vo Makedonija so jasniindikatori za nivnoto u~estvo vodosega{nite parlamentarni izbo-ri. Tabelata nudi odgovori za dina-mikata na partiskiot ‘ivot voMakedonija, uka‘uvaj}i na toa dekas¯ pove}e partii zemaat u~estvo na


Izborite kako del od sovremenata makedonska politi~ka istorija

parlamentarnite izbori. Ponatamu,knigata e podelena vo deset po-glavja. Prvoto poglavje gi tretiraizborite vo Makedonija kako del odSFRJ. Vtoroto i tretoto poglavje sezanimavaat so politi~kite promenii funkcijata na politi~kite partiivo postkomunisti~ka Makedonija.Slednite ~etiri poglavja, imeno 4,5, 6 i 7, gi tretiraat parlamentar-nite izbori vo 1990, 1994, 1998 i2002 godina, po toj redosled. Os-moto poglavje gi obrabotuva pretse-datelskite izbori vo 1994 i 1999godina, dodeka devettoto se zani-mava so lokalnite izbori vo 1990,1996 i vo 2000 godina. Poslednoto,desetto, poglavje e ve}e spomenata-ta analiza na profesorot [ala, aponatamu vo prilog se i zakoniterelevantni za ovaa problematika.

Vo prvoto poglavje [kari} davaeden nov aspekt na politi~kiotsistem vo Makedonija vo periodotod 1946 do 1990 g. Imeno, vkrstu-vaj}i go teoretskiot model na No-len (1992) za kompetitivni, semi-kompetitivni i nekompetitivniizbori, so modelot na Pravda (1978)za plebiscitarni izbori i izboriso ograni~uvawa, [kari} gi detek-tira izbornite modeli preku koi-{to se formulira{e i funkci-onira{e politi~kiot sistem naRepublika Makedonija kako del odSFRJ. So seriozni kritiki naformalnata strana na izborniteprocesi, i uka‘uvaj}i na nedemo-kratskite ograni~uvawa, [kari}uspeva da odr‘i edna prekrasnalekcija za evolucijata na izborniotsistem i da ja fati ni{kata, zaparticipacija na glasa~ite voizborniot proces, {to go davalegitimitetot na sekoja vlast.Po~nuvaj}i od visokata partici-pativnost vo izborite na Ustavnoto

sobranie vo 1946, {to e posebenfenomen za makedonskata poli-ti~ka istorija, pa s¯ do isklu~i-telnata nezainteresiranost naelektoratot pri izborite vo 1986,direktno pottiknata od praktiku-vaweto na delegatskiot sistem,op{toprifaten na nivo na SFRJ.Obrabotkata na vakvite pra{awamo‘e da se ~ini pretenciozna, asekako e i kontroverzna, no neizos-tavno mora da stane del od osnov-nite lekcii za razvojot na makedon-skiot politi~ki i izboren sistem.

Vo slednite dve poglavja, [ka-ri} na eden jasen na~in go vodi~itatelot niz tranziciskite pro-meni vo Makedonija vo oblasta napolitikata, ekonomijata i civil-noto op{testvo. Davaj}i presek napromenite vo zakonskata regula-tiva, negovata analiza potenciradeka "elementite na makedonskiotparlamentaren sistem se pove}erelikt od prethodniot ustavensistem, otkolku rezultat na krea-tivnata misla vo oblasta na ustav-noto pravo#.1 Ponatamo{nite ana-lizi se temelat na genezata napoliti~kit partii, kako i na vnat-re{nopartiskata demokratija, no iodnosite me|u razli~nite partii.Slednite tri poglavja, koi{to seodnesuvaat na parlamentarniteizbori, nudat precizna i izdr‘anapravna analiza na zakonskata regu-lativa relevantna vo zadadeniotizboren proces. Osven toa, voanalizata se dava osvrt i na tekotna izborniot proces, kako i nau~esnicite vo procesot i na rezul-tatite {to gi ostvarile. Ponata-mo{nata cvrsta struktura na kni-gata ja sledi istata logika vo odnos

1 [kari}, S. "Demokratskite izbori vo Makedonija#,1990-2002, Berlin: 2005, str. 33.


Dane Taleski

na pretsedatelskite i lokalniteizbori. Analiziraj}i ja pravnataramka za pretsedatelskite izbori,kako i nedoslednostite vo sprove-duvaweto, [kari} gi detektiraslabostite i nudi re{enija zazasiluvawe na regularnosta naizborniot proces poso~uvaj}i mo‘-ni prifatlivi primeri od Francijai Kosta Rika.2 Vo delot za lokal-nite izbori, pak, avtorot ja prodla-bo~uva svojata analiza preku kom-paracija na partiskite listi zakandidati za gradona~alnici isovetnici i finalnite rezultatiod izborite.

Istra‘uva~ite na politi~kitepromeni vo Republika Makedonija,politi~arite, univerzitetskatajavnost, kako profesorite taka istudentite, pa i po{irokata za-interesirana javnost vo knigata naprofesorot [kari} }e najdat edenzapis na na{ata zaedni~ka sovre-mena politi~ka istorija, koja{tosite nie sekojdnevno ja sozdavameso na{eto politi~ko povedeniepred, za vreme na izborite i poizborite. Analizite vo knigata,pokraj toa {to fasciniraat sonivata prodornost, otvoraat serijana pra{awa i debati tesno povr-zani so podobruvaweto na regular-

nosta na izborniot proces. Legali-tetot i legitimitetot treba dabidat spoeni i nadopolnuvaj}i se dago zajaknuvaat demokratskiot pore-dok, a ne da se stavaat vo konkurent-ni pozicii za polesno da se osvoipoliti~kata vlast. Samiot takov~in retko generira politi~ka mo},a ~esto producira politi~ka nesta-bilnost i politi~ki krizi. Knigata"Demokratskite izbori vo Make-donija, 1990-2002# na jasen na~in goilustrira toa, no i nudi re{enijaza nadminuvawe, koi{to vo dade-niot moment se dosta aktuelni.

Sepak najserioznata kritika,koja{to e neodminliva i odr‘ana,e {to deloto e izdadeno na anglis-ki jazik i s¯ u{te ne e dovolnopromovirano vo javnosta vo Make-donija. Aktuelnosta na temata,povrzana so vibrantnosta na poli-ti~kata situacija i so nedostatokotna nau~na literatura od ovoj tip, bitrebalo da bidat motivacija zaavtorot i za izdava~ite vo Repub-lika Makedonija knigata da se pre-vede i ~as poskoro da se najde vobibliotekite i kni‘arnicite nizdr‘avata. Pristapot do kvalitetnai izdr‘ana literatura e klu~en zarazvojot i konsolidacijata na na{a-ta demokratija.

2 Ibid., str. 97.

The author reviews the book of professor Svetomir [kari} "Democraticelections in Macedonia, 1992-2002#, published by WissenschaftszentrumBerlin für Sozialforschung (WZB) in 2005. The author considers the book aplentiful source of analysis, data and informations about the political parties inand their functions in the political systems in Macedonia. Also it provides precisepicture of the rules, practice and outcomes of all elections held in Macedoniabetween 1992 and 2002. Beside that, the laws that are relevant for the electionsin Macedonia (local, national and presidential) together with the laws for politicalparties and voters lists can also be found in the book, translated in English.And at the end a very rare analysis of the voting behavior of the electorate inMacedonia is also to be found here.

Abstract


Vrz osnova na ~lenot 75 stav 3 od Izborniot zakonik ("Slu`ben vesnik naRepublika Makedonija# broj 40/2006) i ~lenot 80 stav 5 od Zakonot za radio-difuznata dejnost ("Slu`ben vesnik na Republika Makedonija# br.100/2005),Sobranieto na Republika Makedonija, na sednicata odràna na 22 maj 2006 godina,donese

O D L U K A

ZA PRAVILATA ZA RAMNOPRAVEN PRISTAP VO MEDIUMSKOTOPRETSTAVUVAWE ZA IZBORITE ZA PRATENICI VO SOBRANIETONA REPUBLIKA MAKEDONIJA VO 2006 GODINA

I. OSNOVNI ODREDBI

^len 1So ovaa odluka se utvrduvaat pravilata za obezbeduvawe ramnopraven pristap naorganizatorite na izbornata kampawa vo programskite servisi na radiodifu-zerite, i toa: dol‘inata na traeweto na izbornoto pretstavuvawe, metodite nareklamirawe i uslovite za koristewe na programskoto vreme za pretstavuvawena kandidatite i nivnite programi.

Odlukata ne navleguva vo ureduva~kata politika, samostojnosta inezavisnosta na radiodifuzerite.

Poimnik^len 2

Opredeleni poimi vo ovaa odluka go imaat slednovo zna~ewe:1. Organizator na izborna kampawa e ovlasteno lice od politi~ka partija,

koalicija ili grupa izbira~i koi ja organiziraat izbornata kampawa;2. Oblici na izborno mediumsko pretstavuvawe se dnevno - informativnite

emisii, programite {to ovozmo‘uvaat direkten pristap na organizatorite naizbornata kampawa do publikata, odnosno glasa~ite i posebnite informativniemisii (intervjua, debati, dueli, aktuelno-informativni emisii i programi zainformirawe na gra|anite za na~inot i tehnikata na glasaweto i za ostvaruvawetona izbira~koto pravo);

3. Dnevno-informativni emisii se site izdanija na vestite i radio iteleviziskite dnevnici;

4. Direkten pristap do publikata, odnosno glasa~ite se onie oblici naizborno mediumsko pretstavuvawe preku koi organizatorite na izborna kampawaslobodno gi promoviraat svoite programi, stavovi i kandidati, bez ili so pari~en

Do

kum

en

ti

Odluka za pravilata za ramnopravenpristap vo mediumskoto pretstavuvaweza izborite za pratenici vo Sobranietona Republika Makedonija vo 2006 godina


nadomestok (besplatno politi~ko pretstavuvawe i plateno politi~ko reklamirawe);5. Besplatno politi~ko pretstavuvawe e direkten pristap na organizatorite

na izbornata kampawa do publikata, odnosno glasa~ite preku koj tie slobodno i bezpari~en nadomestok gi promoviraat svoite programi, stavovi i kandidati;

6. Plateno politi~ko reklamirawe e direkten pristap na organizatorite naizbornata kampawa do publikata, odnosno glasa~ite preku koj tie gi promoviraatsvoite programi, stavovi i kandidati za pari~en nadomestok.

Vo plateno politi~ko reklamirawe spa|aat: oglasi, soop{tenija, politi~kiizborni spotovi, muzi~ki spotovi {to funkcioniraat kako himni na organizatoritena izbornata kampawa, prenosi ili snimki od mitinzi, sredbi i drugi javni nastapina organizatorite na izborna kampawa i

7. Realen ~as go podrazbira vremeto {to izminuva od po~etokot do krajot naeden ~as, smetano spored ~asovnikot.

Op{ti principi^len 3

Radiodifuzerite, bez ogled na jazikot na koj go emituvaat svojot programski servis,se dol‘ni za vreme na izbornata kampawa, na organizatorite na kampawata da imovozmo‘at podednakvi uslovi za pristap do site oblici na izborno mediumskopretstavuvawe, vo soglasnost so pravilata utvrdeni vo ovaa odluka.

^len 4Javniot radiodifuzen servis i trgovskite radiodifuzni dru{tva {to odlu~ile dagi pokrivaat izborite, treba da go pravat toa na pravi~en, izbalansiran i nepristra-sen na~in vo svojata vkupna programa.

^len 5Radiodifuzerite so programski servisi na dr‘avno nivo }e ovozmo‘at

izbalansirano pokrivawe na izborite vo site oblici na mediumsko pretstavuvawe,so isklu~ok na platenoto politi~ko reklamirawe, po~ituvaj}i go principot naproporcionalnost spored brojot na utvrdeni listi na kandidati za pratenici.

^len 6Radiodifuzerite so programski servisi na lokalno nivo }e ovozmo‘at

izbalansirano pokrivawe na izborite vo site oblici na mediumsko pretstavuvawe,so isklu~ok na platenoto politi~ko reklamirawe, po~ituvaj}i go principot naednakvost spored utvrdenite listi na kandidati za pratenici na podra~jeto za koelokalniot radiodifuzer ima koncesija za vr{ewe radiodifuzna dejnost.

^len 7Za vreme na izbornata kampawa u~estvoto na organizatorite na izbornata

kampawa i na nositelite na funkcii na vlasta vo organite na dr‘avna uprava, vodrugite dr‘avni organi, vo pravnite i vo drugite lica na koi so zakon im e doverenovr{ewe javni ovlastuvawa, vo radio i televiziskite programi {to ne se povrzaniso izborite, ne smee da bide vo funkcija na kampawata.

^len 8Urednici, novinari i drugi lica anga‘irani vo podgotvuvaweto na programite

ne mo‘at da u~estvuvaat vo podgotovkite i realiziraweto na izbornata kampawa.Dokolku se opredelat za takva aktivnost, dol‘ni se da prestanat da gi vr{at

svoite zada~i vo radiodifuzerot za vremetraeweto na izbornata kampawa, kako ivo denovite na izborniot molk.


Odluka za pravilata za ramnopraven pristap vo mediumskoto pretstavuvawe zaizborite za pratenici vo Sobranieto na Republika Makedonija vo 2006 godina

^len 9Za vreme na izbornata kampawa, kako i vo periodot na izborniot molk,

radiodifuzerite ne smeat da emituvaat plateni oglasi i reklami na organite nadr‘avnata uprava, drugite dr‘avni organi, pravni i drugi lica na koi so zakon ime dovereno vr{ewe javni ovlastuvawa, ~ija cel e promovirawe na nivnite rezultatii aktivnosti.

^len 10Javniot radiodifuzen servis i trgovskite radiodifuzni dru{tva {to }e gi

pokrivaat izborite so koj bilo oblik na mediumsko pretstavuvawe, dol‘ni se dadonesat sopstveni pravila za izborno mediumsko pretstavuvawe i da gi dostavatdo Sovetot za radiodifuzija.

Pravilata za izborno mediumsko pretstavuvawe, radiodifuzerite se dol‘nida gi objavat na svoite programi.

Radiodifuzerite {to nema da ja pokrivaat izbornata kampawa treba da goizvestat Sovetot za radiodifuzija za toa.

Obvrskite od stavovite 1, 2, 3 i 4 na ovoj ~len, radiodifuzerite se dol‘nida gi ispolnat vo rok od pet dena od denot na vleguvaweto vo sila na ovaa odluka.

Vremetraewe na izbornata kampawa

^len 11Izbornata kampawa zapo~nuva na 15 juni vo 00:00 ~asot, a zavr{uva na 3 juli

2006 godina, vo 24:00 ~asot.Izbornata kampawa ne smee da trae 24 ~asa pred denot na izborite i na

denot na izborite (izboren molk).

MRT

^len 12Javniot radiodifuzen servis e dol‘en da ja sledi izbornata kampawa,

odnosno da objavuva informacii za celinata na izborniot proces, za zakonskataregulativa za izborite, za aktivnostite na site u~esnici vo izbornata postapka,kako i za tekot na glasaweto i za rezultatite od izjasnuvaweto na gra|anite.

MRT e dol‘na da emituva i da obezbedi izbalansirano vreme za besplatnopoliti~ko pretstavuvawe na organizatorite na izborna kampawa.

MRT ima obvrska da obezbedi redovno informirawe za izborniot proces ina licata so o{teten sluh.

MRT ne smee da emituva nikakvi oblici na izborno mediumsko pretstavuvawena programskiot servis isklu~ivo namenet za emituvawe na aktivnostite naSobranieto na Republika Makedonija.

II. DNEVNO - INFORMATIVNI EMISII

^len 13Ureduva~kata odgovornost za ovie oblici na izborno mediumsko pretstavu-

vawe ja imaat radiodifuzerot i odgovornoto lice vo radiodifuzerot.


^len 14Pri izvestuvaweto za tekot na izbornata kampawa vo dnevno - informativnite

emisii, radiodifuzerot treba da obezbedi izbalansirano pokrivawe na aktiv-nostite na organizatorite na izbornata kampawa, soglasno so principite utvrdenivo ~lenot 5, odnosno ~lenot 6 od ovaa odluka, pri {to treba da se po~ituvaatprofesionalnite novinarski principi i standardi.

^len 15Komentarite emituvani vo ramkite na dnevno - informativnite emisii mora

da bidat odvoeni kako posebni celini i da bidat ozna~eni so imeto i prezimeto naavtorot, odnosno kako redakciski komentar.

^len 16Za vreme na izbornata kampawa i vo periodot na izborniot molk,

informiraweto za redovnite aktivnosti na organite na dr‘avnata uprava, drugitedr‘avni organi, pravni i drugi lica na koi so zakon im e dovereno vr{ewe javniovlastuvawa, vo dnevno - informativnite emisii ne smee da bide vo funkcija naizbornata kampawa.

III. DIREKTEN PRISTAP DO PUBLIKATA

^len 17Za sodr‘inata na direktniot pristap do publikata se odgovorni organiza-

torite na izborna kampawa.Za emituvaweto na direktniot pristap do publikata, odnosno za po~ituvaweto

na odredbite od ovaa odluka se odgovorni radiodifuzerot i odgovornoto lice voradiodifuzerot.

^len 18Radiodifuzerite imaat pravo da odbijat da emituvaat direkten pristap do

publikata, dokolku e naso~en kon nasilno urivawe na ustavniot poredok ili konpottiknuvawe ili povikuvawe na voena agresija ili razgoruvawe nacionalna, rasna,polova ili verska omraza i netrpelivost.

^len 19Vo direktniot pristap do publikata ne e dozvoleno da u~estvuvaat

maloletnici.

Besplatno politi~ko pretstavuvawe

^len 20Datumot i redosledot na emituvawe na besplatnoto politi~ko pretstavuvawe

na organizatorite na izbornata kampawa se utvrduva so ‘drepka.

^len 21Besplatnoto politi~ko pretstavuvawe mora da bide soodvetno i vidlivo

ozna~eno kako "besplatno politi~ko pretstavuvawe# vo tekot na celoto vremetraewe.



Plateno politi~ko reklamirawe

^len 22Javniot radiodifuzen servis ne smee da emituva plateno politi~ko

reklamirawe.

^len 23Za vreme na izbornata kampawa trgovskite radiodifuzni dru{tva {to

odlu~ile da gi pokrivaat izborite mo‘at da emituvaat 20% dopolnitelno vremeza reklamirawe od dnevno emituvanoto vreme, za emituvawe platena politi~kaprograma, odnosno 20% ili 12 minuti plateno politi~ko reklamirawe na edenrealen ~as, soglasno so Odlukata na Sovetot, br. 02-1105/2, od 28 april 2006 godina.

Vremeto za reklamni spotovi, tele{oping spotovi i za drugite formi nareklamirawe utvrdeno so ~lenot 93 stav 3 od Zakonot za radiodifuznata dejnost,ne smee da se koristi za emituvawe plateno politi~ko reklamirawe.

Dozvolenoto vreme za plateno politi~ko reklamirawe za sekoj realen ~asemituvana programa ne mo‘e da se sobira, odnosno ne mo‘e da se presmetuva kakovkupno dozvoleno vreme spored brojot na ~asovi na programata na trgovskotoradiodifuzno dru{tvo.

^len 24Trgovskite radiodifuzni dru{tva na organizatorite na izbornata kampawa

im go otstapuvaat vremeto za plateno politi~ko reklamirawe pod ednakvi usloviza pristap i na~in na pla}awe.

^len 25Trgovskite radiodifuzni dru{tva, na eden organizator na izborna kampawa,

mo‘at da mu otstapat najmnogu polovina od vremeto za plateno politi~koreklamirawe (6 minuti) na eden realen ~as emituvana programa.

^len 26Plateno politi~ko reklamirawe ne smee da se emituva vo vesti, vo drugi

dnevno - informativni emisii, vo posebni informativni emisii, vo detski,u~ili{ni i obrazovni emisii, kako i za vreme na direktni prenosi na verski,sportski, kulturni, zabavni i drugi nastani.

^len 27Platenoto politi~ko reklamirawe treba da bide soodvetno i vidlivo

ozna~eno kako "plateno politi~ko reklamirawe# vo tekot na celoto vremetraewei izdvoeno od drugiot del na programata i od drugite reklami.

IV. POSEBNI INFORMATIVNI EMISII

^len 28Radiodifuzerite koi }e realiziraat posebni informativni emisii, treba

da obezbedat ednakov tretman na site organizatori na izbornata kampawa {to }eu~estvuvaat vo emisiite.

^len 29Ureduva~kata odgovornost za ovie oblici na izborno mediumsko pretstavu-

vawe ja imaat radiodifuzerot i odgovornoto lice vo radiodifuzerot.


^len 30Posebnite informativni emisii ne smeat da se koristat kako plateno

politi~ko reklamirawe.

V. IZBOREN MOLK

^len 31Za vreme na izborniot molk, {to zapo~nuva na 4 juli vo 00:00 ~asot, a zavr{uva

na 5 juli 2006 godina vo 19:00 ~asot, prestanuvaat site oblici na izborno mediumskopretstavuvawe na organizatorite na izborna kampawa.

Pri izvestuvaweto vo denovite na izborniot molk, radiodifuzerite ne smeatda emituvaat informacii, izjavi, soop{tenija na pretstavnici na organizatoritena izbornata kampawa i na politi~ari, kako i drugi oblici na izvestuvawe {to se,otvoreno ili prikrieno, vo funkcija na izbornata kampawa i {to mo‘at da vlijaatvrz odlukata na izbira~ite.

Za vreme na izborniot molk ne e dozvoleno u~estvo na organizatorite naizborna kampawa i na nositelite na funkcii na vlasta vo organite na dr‘avnatauprava, vo drugite dr‘avni organi, vo pravnite i vo drugite lica na koi so zakonim e dovereno vr{ewe javni ovlastuvawa, vo radio i televiziskite programi {tone se povrzani so izborite.

Na~inot na izvestuvawe vo denovite na izborniot molk Sovetot zaradiodifuzija }e go uredi so posebno Upatstvo.

VI. OBJAVUVAWE REZULTATI OD ISPITUVAWA NA JAVNOTO MISLEWE

^len 32Radiodifuzerite, pri objavuvaweto na rezultatite od ispituvawa na javnoto

mislewe, se dol‘ni da obezbedat dovolno informacii vrz osnova na koi javnosta}e mo‘e da napravi procena za verodostojnosta na ispituvaweto, i toa:

- da go navedat liceto ili organizacijata koja go nara~ala i platilaispituvaweto,

- da go navedat imeto na institucijata {to go izvr{ila ispituvaweto iprimenetata metodologija,

- da dadat pokazateli za goleminata i strukturata na primerokot i- da go navedat datumot, odnosno periodot vo koj e sprovedeno ispitu-

vaweto.

^len 33Rezultatite od ispituvaweto na javnoto mislewe se objavuvaat zaklu~no so

29 juni 2006 godina.Rezultatite od ispituvawata na javnoto mislewe {to se sproveduvaat na

samiot den na izborite (5 juli) ne smeat da se objavuvaat pred 19:00 ~asot, odnosnopred zatvoraweto na izbira~kite mesta.

^len 34Radiodifuzerite ne smeat da objavuvaat rezultati od drugi nenau~ni i

nereprezentativni sondirawa na javnoto mislewe kako {to se glasawe na gleda~i,slu{ateli ili ~itateli preku telefon (televouting), anketi sprovedeni nainternet i anketi sprovedeni vrz nereprezentativen primerok.



VII. PRAVO NA ISPRAVKA I ODGOVOR

^len 35Dokolku vo nekoj od oblicite na izborno mediumsko pretstavuvawe se

izneseni neto~ni informacii za u~esnik vo izbornata kampawa, radiodifuzerote dol‘en da mu ovozmo‘i na u~esnikot vo izbornata kampawa pravo na ispravkaili odgovor.

Baraweto za objavuvawe na ispravkata, odnosno odgovorot se podnesuva vorok od tri dena od objavuvaweto na informacijata.

Ispravkata ili odgovorot treba da se ograni~at samo na demantirawe naneto~nite podatoci ili informacii i da bidat pribli‘no so ista dol‘ina kako iizvorno objavenata informacija, odnosno delot na informacijata na koj seodnesuvaat.

Radiodifuzerite se dol‘ni ispravkata ili odgovorot da go objavat vo najkusmo‘en rok, a najdocna 24 ~asa po dobivaweto.

Ispravkata ili odgovorot se objavuva vo pribli‘no ist vremenski termin,vo ista ili sli~na emisija.

VIII. ZAVR[NI ODREDBI

^len 36Postojnite javni pretprijatija koi vr{at radiodifuzna dejnost na lokalno

nivo ne smeat da emituvaat plateno politi~ko reklamirawe.Vo drugite oblici na izborno mediumsko pretstavuvawe treba da go

po~ituvaat principot na ednakvost spored utvrdenite listi na kandidati zapratenici na podra~jeto na koe vr{at radiodifuzna dejnost.

^len 37Ovaa odluka vleguva vo sila po denot na objavuvaweto vo "Slu`ben vesnik

na Republika Makedonija#.

Br. 07-2084/122maj 2006 godinaSkopje

Pretsedatel na Sobranieto naRepublika Makedonija,d-r Qup~o JORDANOVSKI, s.r.

Abstract

On a proposal by the Council for Radio-difusion on 22 May 2006 theParliament enacted the decision for equal media presentation for theParliamentary elections in 2006. It contains the rules and obligations for allmedia in Macedonia for providing equal media access and presentation forany election campaign organizer.



Za avtorite

Za

av

to

ri

te

Ivan Bimbilovski doktoriralpravo na Centralnoevropskiotuniverzitet vo Budimpe{ta, soistra‘uva~ki prestoj na Univer-zitetot Humbolt vo Berlin i Uni-verzitetot vo Toronto. Negovisferi na interes i ekspertiza seustavno pravo, ~ovekovi prava,javno me|unarodno pravo, pravo naEvropskata unija i ekonomska ana-liza na pravoto. Raboti vo Cen-tarot za istra‘uvawe i kreirawepolitiki vo Skopje, kako glavenanaliti~ar. Kontakt adresa:[email protected].

Dejan Donev, roden 1976, demon-strator po etika na Filozofskiotfakultet vo Skopje - Katedra zaodbranbeni i mirovni studii iKatedra za psihologija, kako i poetika na komuniciraweto na Inter-disciplinarnite studii po novi-narstvo na Pravniot fakultet.

Qup~o \or|inski e diplomiranpolitikolog i ekonomist, a magis-ter po diplomatija i informati~ko-komunikaciski tehnologii. Imaraboteno za pokojniot pretsedatelTrajkovski, kako i za pretsedatelotGligorov. Predava rakovodewe nainternetot pri Mediteranskatadiplomatska akademija, a raboti voUNDP.

Gordana Jankulovska e magister pome|unarodno delovno pravo na Uni-verzitetot vo Kent. Taa e generalensekretar na VMRO-DPMNE i e {efna Republi~kiot izboren {tab zaParlamentarnite izbori 2006.

Aneta Jovevska, profesorka priInstitutot za sociolo{ki, polito-lo{ki i pravni istra‘uvawa (ISP-PI) vo Skopje. Ekspert e za izborii izborni sistemi.

Tawa Karakami{eva e docent naPravniot fakultet "JustinijanPrvi# vo Skopje na nau~nata oblastUstavno pravo i politi~ki sistem.Doktorirala na Pravniot fakultetvo Qubqana, Republika Slovenijavo 2002 godina na tema: "Razvojot naizbornite sistemi vo nekoga{nitesocijalisti~ki dràvi so posebenosvrt na Republika Makedonija# podmentorstvo na redovniot profesorpo ustavno pravo, d-r Ciril Ribi-~i~. Kako viziting-profesor e anga-ìrana i na Interdisciplinarnitestudii po javna administracija voBitola na predmetite ustavnopravo i politi~ki sistem. Ima na-pi{ano i objaveno brojni nau~ni istru~ni trudovi, statii i mislewavo doma{ni i stranski publikacii,kako i u~estvuvano na brojni semi-nari i konferencii. Avtor e na ~e-tiri knigi, a koavtor e na nekolkufakultetski i u~ebnici za srednoobrazovanie.


Za avtorite

Ulrih Klepman, roden e vo 1968 g.,diplomiran ekonomist, oficijalenpretstavnik na fondacijata "Kon-rad Adenauer# vo Republika Make-donija.

Nenad Markovi}, roden e vo 1989g., proekt-menaxer i istra‘uva~ voInstitutot za demokratija, soli-darnost i civilno op{testvo. Ma-gister po demokratija i ~ovekoviprava vo ramkite na Evropskataregionalna magisterska programa –demokratija i ~ovekovi prava voJugoisto~na Evropa vo organizacijana Univerzitetot vo Bolowa i Uni-verzitetot vo Saraevo.

Vladimir Misev, roden e vo 1980g., raboti kako izvr{en direktor naIDSCS. Toj e diplomiran poli-tikolog, a momentalno e magistrantpo evropski studii pri Univer-zitetot vo Grac, Avstrija.

Dejan Mickovi} e doktor po pravninauki i profesor na Pravniot fa-kultet vo Skopje. Toj e ~len na Pret-sedatelstvoto na SDSM i e port-parol na Izborniot {tab na SDSMza Parlamentarnite izbori vo 2006.

Vasko Naumovski, roden e vo 1980g., diplomiral pravo na Univer-zitetot "Sv. Kiril i Metodij#,magistriral evropski studii naRajnskiot univerzitet "FridrihVilhelms# vo Bon, i magistriralme|unarodno pravo na Univerzite-tot "Sv. Kiril i Metodij#. Rabotikako asistent na Fakultetot za me-|unarodni odnosi na UniverzitetotWujork vo Skopje.

Aleksandar Spasenovski, roden evo 1980 g., magistrant po me|una-rodno pravo i politika na Pravniotfakultet „Justinijan Prvi# – Skop-je, demonstrator po politi~ki sis-tem i po sovremeni politi~ki sis-temi na istiot fakultet i stipen-dist na Fondacijata „Konrad Ade-nauer#.

Aneta Stojanovska, rodena e vo1982 g.. Diplomirala politi~kinauki, na Pravniot fakultet "Justi-nijan prvi#, vo Skopje. Vo momentotgi posetuva postdiplomskite stu-dii po me|unarodno pravo i me|una-rodna politika na istiot fakultet.

Dane Taleski, doktorand na Poli-ti~ki nauki na Univerzitetot "Sv.Kiril i Metodij#. ^len e na IDSCSi e "AFP Returning Scholar# na poli-ti~ki nauki na Pravniot fakultet.

Nata{a Hroneska e rodena vo 1983godina. Diplomira politi~ki naukina Katedrata za politi~ki nauki naPravniot fakultet vo Skopje, kadee anga‘irana kako demonstrator popredmetot javno mislewe i masovnikomunikaci, a vo momentot rabotii vo ICIS.

Ilina Cenevska, studentka vo ~et-vrta godina na Pravniot fakultet"Justinijan Prvi#, Skopje.