Retke Ptice NP Tara

Retke ptice „Nacionalnog parka Таrа”

Јavno preduzeće„Nacionalni park Тара”

O Nacionalnom parku „Tara“

Planina Tara predstavlja površ unutrašnjih Dinarida i starovlaških planina. Nalazi se na krajnjem zapadu Srbije zahvatajući područje ograničeno laktastim tokom Drine između Višegrada i Bajine Bašte. U najužem delu masiva smeštena je planina Zvijezda, koja je od Tare prirodno odvojena Klisurom Dervente. Po nadmorskim visinama, Tara spada u srednje visoke planine, čija je prosečna nadmorska visina 1.000-1.200 metara. Najviši vrh je Kozji rid sa visinom od 1.591 metar.

Šire područje Tare identifikovano je kao područje značajno za biljke (Important Plant Areas – IPA) i kao područje značajno za ptice (Important Bird Areas – IBA). Pored toga, od 2003. godine područje NP Tara predstavlja i odabrano područje za dnevne leptire u Srbiji (Prime Butterfly Areas – PBA), a takođe je identifikovano kao značajno i u okviru EMERALD mreže.

Prostor Tare proglašen je Nacionalnim parkom 1981. godine na ukupnoj površini od 19.175 ha. Nacionalni park Tara sa Zaovinama i Mokrom Gorom je nomino-vano od strane MAB UNESCO komiteta kao potencijalni rezervat biosfere, koji će imati prekogranični karakter jer će obuhvatati i područje budućeg Nacionalnog parka Drina u Bosni i Hercegovini.

Tara predstavlja tipično šumsko područje, a po svojoj očuvanosti i raznovrsnosti šumskih ekosistema, od kojih su mnogi reliktnog karaktera, spada u najbogatija i najvrednija šumska područja Evrope. Na Tari dominiraju mešovite šume smrče, jele i bukve (preko 85% šumskih površina), a specifičnost u odnosu na druge planine Balkanskog poluostrva predstavlja veliki broj reliktnih i endemičnih šumskih vrsta i zajednica.

Na Tari je identifikovano preko 40 lišćarskih, lišćarsko-četinarskih i četinarskih fitocenoza, zatim 1.156 vrsta vaskularne flore što čini 1/3 ukupne flore Srbije. Od zastupljenih biljnih vrsta 76 su endemične vrste. Posebnu vrednost i značaj ima Pančićeva omorika Picea omorika, endemična i reliktna vrsta, koja je kanjonima i klisurama srednjeg toka rek Drine uspela da preživi poslednje ledeno doba.

Prema rezultatima dosadašnjih istraživanja, područje Tare naseljava preko 50 vrsta sisara, oko 140 vrsta ptica, 23 vrste vodozemaca i gmizavaca i 19 vrsta riba. Ovde je nastanjena najveća populacije mrkog medveda Ursus arctos u Srbiji. Najpoznatiji vrsta, za koju se može reći da je simbol faune beskičmenjaka Tare je endemorelikt, Pančićev skakavac Pyrgomorphella serbica.

Na području parka nalaze se brojni arheološki lokaliteti i spomenici kulture koji datiraju od neolita pa do savremenog doba. Najznačajniji su manastir Rača, jedan od najznačajnijih centara srpske srednjovekovne pismenosti, i nekropole sa stećcima u Rastištu i Perućcu.

1

SURI ORAO Aquila chrysaetos

2

Ovaj veličanstveni orao, dobio je ime po svom svetlo-smeđem perju, koje je nešto svetlije, gotovo zlatne boje na zadnjem delu vrata i potiljku. Dužina tela iznosi 70-84 cm, raspon krila je oko 2 metra, a teži 3,2-6,4 kg. Osim zlatnih tonova na glavi i vratu, odrasle jedinke su smeđe braon boje. Imaju jak kljun i kandže sa tamnim vrhom. Mladi se od odraslih ptica razlikuju po prisustvu belih površina različite veličine sa donje strane krila, ali i po belom repu sa širokom tamnom prugom. Noge su prekrivene perjem sve do prstiju.

Rasprostranjen je u većem delu Evrope, veoma širokom pojasu severne i centralne Azije, u severozapadnoj Africi, Maloj Aziji, delovima Bliskog Istoka, kao i Severnoj Americi. Stanarica je. Naseljava različita staništa, uključujući visokoplan-inske predele, kanjone i klisure, stepe i polupustinje, mediteranska staništa i obode prostranih kompleksa listopadnih i četinarskih šuma. Gnezda gradi na liticama ili stablima visokog drveća. Često se duži niz godina vraćaju na isto gnezdo, a nekada koriste veći broj alternativnih gnezda na teritoriji, menjajući lokacije gnežđenja. Broj alternativnih gnezda varira od 1 do 11.

Suri orao hrani se različitim vrstama sisara (zečevi, ježevi, lisice, mrmoti), ptica (koke, patke, golubovi) i gmizavaca (kornjače, krupni gušteri i zmije), a rado jede i leševe krupnijih sisara.

Gnezda su izgrađene od velikih grana i mogu biti obložena mahovinom, korom, krznom ili drugim mekim materijalima. Nakon više godina gnezdo može postati veoma veliko, široko do 3, a visoko do 1 m. Suri orao jaja polaže u periodu od februara do maja i to najčešće dva jajeta, retko više, ali nikad preko četiri. Vreme trajanja inkubacije iznosi 43-45 dana. Ženka obično iznese najveći deo inkubacije. Prvi rođeni mladunac ispoljava urođenu agresivnost ka mlađem, ne dopušta mu da se hrani, napada ga dok ne ugine. Ova pojava je poznata pod nazivom kaini-zam. Mladunac napušta gnezdo kada je star između 72 i 84 dana, a od roditelja zavisi i tokom sledeća tri meseca. Nakon toga, mladi orlovi napuštaju teritoriju svojih roditelja, ali ipak ostaju u blizini tokom predstojeće zime. Tokom zimskog perioda nije neuobičajeno okupljanje surih orlova u manje grupe.

Surim orlovima preti trovanje, krivolov, krađa jaja, izgradnja veštačkih akumula-cionih jezera (gubitak litica za gnežđenje), uznemiravanje i uništavanje staništa, te je u mnogim regijama nestao.

U Srbiji je redovna gnezdarica čija se populacija procenjuje na 70-80 parova. Na Tari se gnezdi 5-8 parova surog orla, što je čini lokalno najgušćom populacijom u Srbiji.

SURI ORAO Aquila chrysaetos

3

LEŠTARKABonasa bonasia

4

Leštarka je mala, tajnovita šumska koka. Kolorit perja veoma joj je složen, ali uglavnom je odlikuje riđe-siva obojenost glave i leđa sa svetlim vrhovima pera, crna guša, taman kljun, crno pirgav siv stomak, jarko crvena obrva i bela podočna pruga koja oivičava crnu gušu protežući se do grudi. Zvuk koji krila proizvode prilikom leta prepoznatljiv je i čini prepoznavanje lakim, čak i ako jedinka nije dobro osmotrena.

Rasprostranjena je u šumskim područjima centralne, istočne i severne Evrope, u brdsko-planinskim predelima Balkanskog poluostrva i umerenom pojasu Azije do obala Tihog okeana. Staništa su joj guste četinarske i mešovite šume (retko listopadne) sa razvijenim spratom prizemne vegetacije, često u blizini tresava i potoka, a posebno je prisutna tamo gde rastu breza Betula spp, bukva Fagus spp, jasika Populus tremula i drugo listopadno drveće unutar mešovitih sastojina. Brojnost značajno varira pojedinih godina, a pri povoljnim uslovima u staništu može biti najviše 3-4 mužjaka na 1 km2.

Tokom trajanja snežnog pokrivača, leštarke se hrane resama i pupoljcima listopadnog drveća, a najviše jove Alnus spp, breze, lešnika Corylus avellana, brekinje Sorbus torminalis i bukve. Skitanje ptica u zavisnosti od klimatskih prilika, zimi je redovna pojava. U doba godine bez snežnog pokrivača, ptice se hrane bobicama različitog grmlja, semenom i delovima biljaka i trava. S tim u vezi, leštarka izbegava otvorena područja i naročito je osetljiva na fragmentaciju šumskih staništa.

Leštarke se pare u aprilu i maju u periodu topljenja snega. Gnezdo je uvek na zemlji, sakriveno u stelji i vegetaciji, a samo ženka inkubira jaja. Leštarke imaju samo jedno leglo godišnje, ali se gneze naknadno ukoliko leglo propadne tokom polaganja jaja ili tokom rane inkubacije. Veličina pologa iznosi 5-12 jaja, a inkubacija počinje sa poslednjim izleženim jajetom. Mladi se izležu nakon 21-25 dana od početka inkubacije. Mladi napuštaju gnezdo ubrzo po izleganju, a ženka ih vodi i štiti do jeseni. U prvim nedeljama života mlade ptice zavise u velikoj meri od visokoenergetske hrane, pa u ovom periodu beskičmenjaci čine najveći deo njihove ishrane.

Ugrožavajući faktori koji smanjuju brojnost leštarki su fragmentacija i uniformis-anje sastava šumskih staništa, proganjanje, krivolov i uznemiravanje na gnezdilištima.

Stanarica je. U Srbiji je redovna gnezdarica šumskih staništa u brdsko-planinskim područjima, čija se populacija procenjuje na 800-1.300 gnezdećih parova. Na području Tare gnezdi se najmanje 80 parova leštarke.

LEŠTARKABonasa bonasia

5

DUGOREPA SOVA Strix uralensis

6

Velika sova tamnih očiju i okrugle glave, dugog repa, te u letu podseća na jastreba Accipiter gentilis. Dužina tela iznosi 50-59 cm. Perje je prilično bledo, oker-sive boje, a na leđima i potiljku je tamno isprugano. Lice je bledo, oker-sive boje, kljun žut, a oči relativno male i tamne. Crne pruge na letnim perima su jasno uočljive.

Rasprostranjena je u severoistočnoj Evropi, na Karpatima, šumovitim planinama Balkanskog poluostrva, kao i na velikom delu umerenog pojasa Azije do obala Tihog okeana. Stanarica je. Stanište dugorepe sove predstavljaju dobro očuvane listopadne, mešovite i ređe, četinarske šume. Gnezdi se u starim ili preotetim gnezdima ptica grabljivica, u šupljinama drveća ili prelomljenim dubećim stablima. U srednjoj i južnoj Europi nastanjuje uglavnom guste sklopove bukovih i mešovitih šuma na visinam 400-1.500 metara. Na severu živi uglavnom u nizinama, izbegavajući prostrane guste šume, naročito četinarske. U letnjim mesecima, lovi na šumskim proplancima i rubovima šuma, a zimi se zna pojaviti u parkovima, otvorenim površinama oko ljudskih naselja, neretko u blizini sela, pa čak i gradova.

U ishrani dominiraju sitni sisari srednje veličine, a lovi i ptice (do veličine goluba grivnaša Columba palumbus), retko krupne insekte. Lov se uglavnom odvija noću, ali nije retko da u sezoni gnežđenja primamljene mnoštvom dostupnog plena love i tokom dnevne svetlosti. Plen uglavnom napada sa pogodne osmatračnice, ali neretko ume da pretražuje teren u potrazi za plenom. Može da locira sitne sisare ispod 20-30 cm snega.

Početak gnežđenja zavisi od populacionih ciklusa voluharica Arvicolidae (lokalno i puhova Gliridae). Gnezdi se samo jednom godišnje, a polaganje jaja se uglavnom odvija od kraja marta do početka aprila, na visokim planinama i nešto kasnije. Rado prihvata gnezda drugih vrsta, naročito grabljivica i vrana Corvidae, a lako se adaptira i na duplje koje im nudi čovek. Gnežđenje na zemlji ili na steni dosta je retko. Veličina pologa je u rasponu 2-6 jaja, zavisno od količine dostup-nog plena. Jaja se inkubiraju 27-29 dana, mladi mogu da lete već oko 40 dana nakon izleganja, ali napuštaju gnezdo pre toga, oko 30 dana ili čak ranije u slučaju uznemiravanja. Mladi su potpuno odrasli sa tri godine starosti.

Ugrožava je nestajanje starih i očuvanih šumskih sastojina, a samim tim i gubitak mesta za gnežđenje.

U Srbiji je redovna i malobrojna gnezdarica očuvanih šumskih kompleksa nekoli-cine brdskih i planinskih masiva čija se populacija procenjuje na 400-605 parova. Na Tari i okolnim područjima prisutna je najznačajnija populacija ove vrste u Srbiji, sa brojnošću 85-110 gnezdećih parova.

DUGOREPA SOVA Strix uralensis

7

MALA SOVA Glaucidium passerinum

8

Mala sova ja najmanja sova Evrope, dužine tela svega 15-18 cm. Perje je tamno riđe do sivo-braon, sa leđne strane istačkano svetlim pegama, a sa donje isprugano smeđe. Grudi su sa strane išarano smeđe. Rep je smeđe do sivo-smeđe boje sa pet uskih, svetlih pruga. Glava je okrugla i nema tzv. uškice. Okvir lica nije jasno izražen, a lice je svetlo sa sitnim tamnim pegama. Noge su bogato pokrivene perjem. Kljun i vršni delovi operjalih prstiju su svetlo žute boje.

Mala sova nastanjuje četinarske šume severnih delova Evroazije, od Skandinavije do Sahalina. Bira poluotvorene stare šume sa proplancima. Izolovane populacije postoje u planinskim predelima srednje i južne Evrope. Na severu areala naseljava i ravničarska područja, dok je u južnijim krajevima vezana za visokoplaninske četinarske šume. Ova vrsta je stanarica, a seoba odraslih ptica jako je retka i uslovljene hladnim i dugim zimama. Vrsta je najaktivnija u sumrak i zoru, ali redovno i tokom dana. Let je brz i dosta podseća na let detlića.

Plen koji se nalazi na zemlji, mala sova lovi sa pogodne istaknute pozicije, obrušavajući se na njega nakon gledanja i čekanja najboljeg momenta. Male šumske ptice čine najveći udeo u ishrani male sove, ali su i sitni sisari važan izvor hrane, naročito voluharice (Arvicolidae), miševi (Muridae) i rovčice (Soricidae). Višak hrane često sprema u duplje na stablima ili na grane. To se događa češće u zimskom periodu.

Formiranje parova počinje u jesen, a nakon kratke zimske pauze, nastavlja se u kasnu zimu/rano proleće. Mužjak peva na različitim tačkama svoje teritorije, a ukoliko je sparen, ženka će mu se uskoro pridružiti. Nakon toga mužjak vodi ženku po teritoriji i pokazuje joj dostupne gnezdeće duplje. Mužjaci su vrlo teritorijalni i mogu koristiti istu teritoriju i do 7 godina uzastopno.

Gnezdi se u dupljama u drveću, najčešće napravljenim od strane detlića, u prvom redu troprstog Picoides trydactilus i velikog šarenog detlića Dendrocopos major. Stablo sa gnezdećom dupljom je obično četinar, ali isto tako rado naseljava bukvu i brezu. Retko zauzima kućice za gnežđenje.

Po pravilu, par čisti gnezdo pre nego što ženka položi 3-8 belih jaja. Inkubacija traje 28-29 dana, a vrši je samo ženka. Ona napušta jaja vrlo kratko u jutarnjim i večernjim satima, samo da bi bila nahranjena od strane mužjaka. Mladi se legu gotovo istovremeno, a ženka ostaje uz njih 9-10 dana nakon izleganja, napuštajući duplju samo da bi unela hranu koju je doneo mužjak. Nakon tri nedelje, mladi počinju da vire kroz duplju, a gnezdo napuštaju kada su stari 30-34 dana. Oko gnezda se zadržavaju 3-4 dana, nakon čega se udaljavaju. Nakon 4-6 nedelja razilaze se i počinju samostalan život. Polno su zreli već sa 9-10 meseci.

MALA SOVA Glaucidium passerinum

9

Glavna pretnja po opstanak male sove je gubitak staništa zbog intenzivnog šumarstva koje uklanja stara, natrula i stabla sa dupljama. Na severu areala posebnu problematiku predstavljaju goloseče na većim površinama.

U Srbiji mala sova predstavlja vrlo retku gnezdaricu nekoliko visokoplaninskih masiva sa populacijom procenjenom na 50-75 parova, od čega se na Tari gnezdi od 10-15 parova.

GAĆASTA KUKUMAVKA Aegolius funereus

10

Gaćasta kukumavka je mala sova koja naseljava severna, hladna područja. Dužina tela iznosi 22-27 cm. Ima žute oči sa belim licem koji je uokviren tamnim velom. Teme i potiljak su svetlo-čokoladne boje, gusto istačkane svetlim pegama, bez tzv. uškica. Pege na leđima su svetle, dosta ređe nego na glavi, a beličaste grudi su bogato istačkane i isprugane riđim tonovima. Mladunci su uniformno čokoladno-smeđi sa istaknutim svetlim obrvama.

Gaćasta kukumavka rasprostranjena je u Severnoj Americi i Evroaziji, gde nastanjuje četinarske šume, posebno smrče Picea spp, ali i borova Pinus spp. i mešovite šume. To je, dakle, uglavnom ptica tajge, sa reliktnim planinskim populacijama u srednjoj i južnoj Europi. Usled plantažnog gajenja četinara, ova vrsta koloniziovala je nekoliko zemalja gde je ranije bila nepoznata kao gnezdarica (npr. Belgija).

Gaćasta kukumavka hrani se sitnim sisarima, uključujući miševe (Muridae), voluharice (Arvicolidae), puhove (Gliridae) i rovčice (Soricidae). Manje, ali redovno, lovi i sitne ptice i veće insekte, naročito zrikavce (Tettigoniidae).

Ova vrsta uglavnom gnezdi se u starim dupljama stabala koje prave krupniji detlići, ali rado koristi i prirodne šupljine. Prihvataju i kutije koje im nudi čovek. Mužjaci počinju potragu za gnezdećim dupljama kasno u zimu. Kada nađu odgovarajuću duplju, ili više njih, unutra skladište plen i oglašavaju teritoriju sa istaknute tačke (vrh drveta) u blizini.

Nekoliko dana nakon sparivanja, ženka polaže 3-8 belih jaja koja polaže na svaka dva dana. Inkubacija počinje s prvim ili drugim snesenim jajetom i traje 28-29 dana. Dok ženka inkubira jaja mužjak joj donosi hranu u gnezdo. Pilići se izležu sa po danom razmaka, a oči otvaraju 10 dana nakon izleganja. Gnezdo napuštaju sa 30-32 dana nakon izleganja, a o njima se još uvek brinu roditelji sledećih 4-6 nedelja. Za oko 9 meseci mladunci postaju polno zreli i potpuno odrasli.

Napuštanje gnezda usled nedostatka hrane i predatorstvo nad jajima, primarni su uzroci neuspeha gnežđenja. Populacije ove sove u opasnosti su na lokalnom nivou zbog inteziviranog šumarstva. Moderna šumarska praksa često indirektno smanjuje dostupnost plena, uništava šumsku strukturu potrebnu za uspešan lov i smanjuje dostupnost gnezdećih duplji.

Gaćasta kukumavka predstavlja redovnu, ali malobrojnu gnezdaricu četinarskih šuma najviših planina zapadne i jugozapadne Srbije. Najnovija istraživanja pokazuju da se na teritoriji Srbije gnezdi 225-305 parova. Procenjena brojnost ove vrste na Tari je 20-25 parova.

GAĆASTA KUKUMAVKA Aegolius funereus

11

PLANINSKI DETLIĆ Dendrocopos leucotos

12

Planinski detlić najveći je od evropskih "šarenih" detlića. Dužina tela iznosi 25-28 cm. Ima crna leđa i ramena. Kljun je relativno dug, kao i vrat, a tamna krila su ispresecana belim prugama. Donji deo leđa i nadrepak potpuno su beli. Grudi su svetle i malo do bogato prošarane tamnim peckama, zavisno od podvrste.

Ova vrsta ima široko rasprostranjenje u umerenim i južnim borealnim krajevima Evroazije, od Pireneja na zapadu do Kine i Japana na istoku. Javlja se u širokolisnim, mešovitim i retko četinarskim šumama. Traži šume sa visokim udelom polutrulih živih, ali i dubećih i oborenih suvih stabala. Najbolje stanište predstavljaju netaknute i neodržavane šume sa velikim udelom bukve, sporim ciklusom prirodne obnove i sa dosta veoma starih, umirućih stabala. Budući da je vrsta jako zavisna od mrtvih i umirućih stabala, njena distribucija se znatno suzila u Evropi nakon uvođenja savremenih metoda u šumarstvu. Danas ga uglavnom nalazimo u zakonom zaštićenim prirodnim dobrima (rezervatima).

Osnovna hrana ove vrste su insekti, naročito larve koje žive u suvom i trulom drveću. Mesta ishrane na stablima lako su prepoznatljiva, jer izgleda kao da je skidan sloj po sloj mrtvog drveta, a često su primetni hranidbeni ostaci samo u vidu piljevine, bez krupnijih odbijenih delova. Van sezone parenja, rado uzima i bobice i orašaste plodove.

Razmnožavanje u velikoj meri zavisi od topljenja snega i geografske širine. Uglavnom počinje od kraja marta do kraja aprila. Gnezdeća duplja je rupa u stablu, najčešće u suvoj bukvi, koju izrađuju oba pola. Obično se nalazi na 8-15 m visine. Veličina pologa je 3-5 jaja koja inkubiraju oba pola. Mužjak obično leži na

jajima tokom noći, dok se polovi menjaju na gnezdu tokom dana. Mladi se izležu nakon 10-13 dana. Nakon 24-28 dana od izleganja, mladi napuštaju gnezdo, a postaju nezavisni nekoliko nedelja kasnije.

Gubitak staništa glavni je razlog za drastičan pad populacije planinskog detlića u Evropi. Najveći problem su promene u šumarskim praksama, uklanjanje suvih i stabala napadnutim insektima, ali i smanjivanje prosečne starosti šuma.

U Srbiji predstavlja srazmerno malobrojnu gnezdaricu očuvanih bukovih i mešovitih šuma brdsko-planinskog dela zemlje čija se populacija procenjuje na 400-700 gnezdećih parova. Na Tari se prema najnovijim istraživanjima gnezdi najmanje 20 parova ove vrste.

PLANINSKI DETLIĆ Dendrocopos leucotos

13

TROPRSTI DETLIĆ Picoides tridactylus

14

Troprsti detlić je detlić srednje veličine, dužine tela 21-22 cm. Gornji deo tela je crno-belo isprugan, a glava je crna sa žutom kapom, koja kod ženki izostaje. Grlo i grudi su beli, a trbuh je dijagonalno crno isprugan. Krila su crna sa belim tačkama, a rep je crn sa belim spoljašnjim perima.

Ova vrsta tipičan je predstavnik tajgi i ima veliki areal rasprostranjenja širom severnih delova Evroazije. Tipična je stanarica, a areal obuhvata dva različita geografska područja: prvo na visokim i višim srednjim geografskim širinama (populacija uglavnom nizijska); drugo na srednjim geografskim širinama na planinama između 650 m i 2.000 m visine u srednjoj i jugoistočnoj Evropi. Severne populacije žive uglavnom u gustim četinarskim šumama (tajgama), a prednost daju senovitim, močvarnim staništima sa dosta mrtvih stabala koja su nastala kao posledica požara, snego- i vetroizvala. Planinska populacija u srednjoj i jugoistočnoj Evropi gnezdi se u četinarskim ili mešovitim šumama na planinskim padinama i kosinama, često sa dominacijom smrče Picea abies i belog bora Pinus sylvestris u sastojini.

Ova vrsta detlića uglavnom se hrani larvama insekata koji žive u stablu ili ispod kore, ali neretko uzima i paukove, šumske plodove i kambijum kore drveta. Smatra se vrstom specijalizovanom za ishranu potkornjakom. Ženke se hrane na višim delovima stabla u odnosu na mužjake.

Zavisno od klimatskih uslova i dostupnosti hrane, troprsti detlić se razmnožava u drugoj polovini maja i početkom juna. Gnezdeća duplja nalazi se na 1-15 m visine i prave je zajedno oba pola. Obično se nalazi u suvom četinaru ili jasiki Populus tremula, u blizini otvorenog šumskog sklopa. Nekoliko dana nakon parenja, ženka polaže 3-6 belih jaja. Inkubacija traje od 12-15 dana, a izvode je oba roditelja. Nakon izleganja, mlade ptice provode u duplji oko 3 nedelje, a nekoliko nedelja nakon izletanja postaju potpuno nazavisni.

Populacija ove vrste u mnogim evropskim zemljama značajno opada, a glavni uzrok je gubitak odgovarajućih staništa usled ljudskih aktivnosti. Aktivnosti koje negativno utiču na populaciju troprstog detlića uglavnom su promene u šumarskoj praksi, velike površine pod komercijalnom sečom, uklanjanje suvih i stabala napadnutim potkornjakom i smanjivanje prosečne starosti šume uopšte.

Redovna je i malobrojna gnezdarica četinarskih šuma na svega nekoliko planinskih masiva zapadne Srbije. Procenjena populacija ove vrste na Tari broji 10-15 gnezdećih parova.

TROPRSTI DETLIĆ Picoides tridactylus

15

PLANINSKA SIVA SENICA Parus montanus

16

Planinska siva senica dosta je slična srodnoj sivoj senici (Parus palustris). Rep je sa zaobljenim krajem, a ne četvrtastim ili blago viljuškastim kao kod sive senice. Ima dugu, crnu kapu koja se spušta do leđa, duge bele obraze i svetlu zastavu na tercijarnim i unutrašnjim sekundarnim perima, koja grade svetlu ploču, vidljivu izbliza.

Planinska siva senica široko je rasprostranjena u srednjoj i severnoj Evropi. Za razliku od sive senice, pogoduju joj hladnija i viša područja, sve do gornje granice šume u planinama i do granica tundre na severu. Odlikuju je tri različita tipa rasprostranjenja: 1) na jugu areala, planinska populacija naseljava uglavnom četinarske šume pod uslovom da ima dovoljno trulih panjeva i stabala za dubljenje gnezdećih duplji. Poželjno je prisustvo otvorenih delova šume, proplanaka, ali i malih tresava i močvara sa podrastom vrbe Salix spp. ili jove Alnus spp; 2) na nižim nadmorskim visinama, nalazi se pretežno na otvorenim žbunastim vlažnim staništima sa redovima niskih stabala, kao što su vrbe, jove i breze Betula spp. i bogatim podrastom čvrstih zeljastih biljaka, u prvom redu koprive Urtica dioica; 3) severna podvrsta živi u šumama breza, četinara, mešovitim šumama, ali i zasadima smrče Picea abies i belog bora Pinus sylvestris.

Hrani se pretežno insektima, njihovim larvama i semenjem četinara i listopadnog drveća. U sezoni parenja uglavnom se hrani beskičmenjacima, a od jeseni semenkama.

Polaganje jaja započinje od sredine do kraja aprila kod južnih populacija, a godišnje izvode samo jedno leglo. Gnezdo obično izrađuju same u trulom deblu ili panju, i to tako da gnezdeća šupljina bude odvojena od spoljašnjosti samo tankom korom. Na jugu za gnežđenje obično koristi četinare, dok je na severu prvi izbor breza ili jova. Gnezdeću duplju kopaju oba pola, ali se dešava i da proširuju postojeće hranidbene duplje detlića. Gnezdo je, u poređenju sa drugim vrstama senica, dosta siromašno i uglavnom se sastoji od biljnog materijala. Ženka leže 4-11 jaja, a broj jaja zavisi prvenstveno od veličine gnezdeće duplje. Inkubacija traje 13-15 dana, a mladi izleću u spoljašnji svet u starosti 17-20 dana nakon izleganja.

Najveći faktor ugrožavanja je iznošenje uginulih i umirućih stabala iz šuma, što utiče na nedostatak mesta za gnežđenje i manju produktivnost usled gnežđenja na neadekvatnim mestima. U Srbiji je redovna gnezdarica brdsko-planinskih šumskih područja čija se populacija procenjuje na 4.500-6.000 gnezdećih parova. Na Tari su u toku istraživanja koja imaju za cilj da utvrde veličinu populacije ove vrste.

PLANINSKA SIVA SENICA Parus montanus

17

ĆUBASTA SENICA Parus cristatus

18

Ćubasta senica je ptica dužine 10,5-12 cm, raspona krila 17-20 cm i mase 10-13 grama. Perje je smeđe boje na gornjem delu tela, a beličasto-sivo sa donje strane, dok su bokovi obojeni svetlo žutim nijansama. Glava je sivo-bele boje, sa crnim podbratkom. Odlikuje je prepoznatljiva perjana „ćuba“, odakle joj potiče i narodno i naučno ime. Obojenost mužjaka i ženki je slična, a mlade ptice su više smeđe i sa manje izraženom perjanom krestom u odnosu na odrasle.

Rasprostranjena je u velikom delu severne, srednje i istočne Evrope, na Iberijskom poluostrvu i planinskim područjima Balkanskog poluostrva. U severnoj Evropi, preferira borove šume, južnije se nalazi u čistim četinarskim ili mešovitim šumama bukve Fagus spp. sa smrčom Picea abies i jelom Abies alba, a na Pirinejima i jugu Francuske, česta je i u hrastovim šumama.

Ishrana ćubaste senice sastoji se od insekata i paukova, a čini je širok spektar vrsta. Van perioda gnežđenja, pretežno zimi, hrani se semenjem četinara i listopadnog drveća. Pretpostavlja se da je vezanost ove vrste za stare šume posledica prisustva lišajeva u njima. U lišajevima žive primitivni insekti, kao što su rodovi Collembola i Psocoptera, koji su čest plan paukova i kosaca, kojima se ćubaste senice hrane. Čest izvor hrane su i lisne vaši.

Gnežđenje ove vrste obično počinje krajem marta, kada par traži pogodno mesto za smeštaj legla. U većini slučajeva, gnezdo je u duplji na dubećem mrtvom stablu, ređe u oborenom trupcu, a obično je kopaju same ptice. Dubeći mrtvi borovi mogu stajati i po nekoliko desetina godina, pa ptice često ponovo koriste isto stablo za gnežđenje, ali svake godine kopaju novu gnezdeću duplju.

Izrada duplje traje dve do tri nedelje, a obavljaju je isključivo ženke. Za oblaganje unutrašnje šupljine gnezda često koriste lišajeve, dlaku životinja, paukove mreže i pera drugih ptica. Krajem aprila ili početkom maja, ženka polaže 4-8 riđih jaja na kojima ona isključivo sedi. Mladunce u početku hrane oba, ali kasnije jedan od roditelja preuzima na sebe ishranu mladunaca. Mladi napuštaju gnezdo 17-22 dana nakon izleganja, a od svojih roditelja zavise još najmanje 3 nedelje i sa njima se tokom ovog perioda zajedno hrane.

Najveći faktor ugrožavanja ove vrste jeste modernizovana šumarska praksa, koje potencira iznošenje mrtvih i trulih dubećih stabala iz šuma, što se, kada je ova vrsta u pitanju, odražava kroz nedostatak mesta za gnežđenje.

Ćubasta senica je gnezdarica brdsko-planinskih područja sa četinarskim šumama u srednjoj Srbiji. Gnezdeća populacija procenjuje se na 2.000-3.500 parova, dok se na Tari se gnezdi najmanje 250 parova.

ĆUBASTA SENICA Parus cristatus

19