Polityka Interregionalna Unii Europejskiej na przykładzie Wymiaru Wschodniego

1 

UNIWERSYTET KAZIMIERZA WIELKIEGO WYDZIAŁ HUMANISTYCZY

Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych

Adam MUSZYŃSKI Nr albumu: 57718

POLITYKA INTERREGIONALNA UNII EUROPEJSKIEJ NA PRZYKŁADZIE

WYMIARU WSCHODNIEGO

Praca napisana pod kierunkiem Dr. Sławomira Sadowskiego

Bydgoszcz 2010

2 

SPIS TREŚCI  

WSTĘP......................................................................................................................................3

Rozdział 1. ŹRÓDŁA POLITYKI INTERREGIONALNEJ UNII EUROPEJSKIEJ ...8

1.1. Geneza Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa .............................................8

1.2. Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa a Traktaty Unii Europejskiej ...........14

1.3. Instrumenty i finansowanie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa...........20

1.4. Kompetencje i rola organów Unii Europejskiej w procesie realizacji Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa.........................................................................26

Rozdział 2. WYMIAR WSCHODNI POLITYKI UE A WPZiB......................................31

2.1. Pojęcie i Geneza Wymiaru Wschodniego Polityki UE ..................................................31

2.2. Wymiar Wschodni jako element Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej............................................................................................................37

2.3. Unijne koncepcje Wymiaru Wschodniego.....................................................................40

2.4. Znaczenie Wymiaru Wschodniego w Polityce Interregionalnej UE..............................45

Rozdział 3. POLITYKA UNII EUROPEJSKIEJ WOBEC PAŃSTW WYMIARU WSCHODNIEGO..................................................................................................................47

3.1. Partnerstwo Wschodnie – Nowa inicjatywa dla Ukrainy, Białorusi i Mołdawii ..........47

3.2. Relacje Unii Europejskiej z Rosją ..................................................................................57

ZAKOŃCZENIE....................................................................................................................68

BIBLIOGRAFIA....................................................................................................................72

ZAŁĄCZNIKI........................................................................................................................76

3 

WSTĘP

Unia Europejska jest szczególnym uczestnikiem stosunków międzynarodowych.

Historia nigdy wcześniej nie miała do czynienia z tak specyficznym tworem, łączącym

cechy organizacji międzynarodowej, federacji, czy konfederacji, zrzeszającym 500 milio-

nów ludzi oraz wytwarzającym jedną trzecią światowego PKB. Unia to jednak nie tylko

największa gospodarka świata, specyficzne są także jej działania o charakterze zewnętrz-

nym, których wyrazem jest Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa.

Rola Unii Europejskiej w stosunkach międzynarodowych systematycznie wzrasta.

Relacje zewnętrzne o charakterze ekonomicznym w naturalny sposób spowodowały za-

angażowanie politycznie w innych obszarach Świata. Unia, głównie poprzez WPZiB, re-

alizuje cel, jakim jest zapewnienie sobie jak największego wpływu na globalną politykę

oraz umacnianie swej globalnej pozycji.

Obecnie realizowana polityka zewnętrzna Unii Europejskiej koncentruje się głów-

nie na kilku ważnych obszarach kuli ziemskiej. Obok Partnerstwa Transatlantyckiego, po-

lityki stabilizacyjnej w Europie środkowej, prowadzonej w latach 90. oraz aktywnych

działań sąsiedzkich w rejonie Basenu Morza Śródziemnego, najważniejszym regionem

oddziaływania UE jest Europa Wschodnia. Po rozszerzeniu Wspólnoty o 10 państw w

2004 r. i późniejszej akcesji Bułgarii i Rumunii w 2007 r., a w związku z tym radykalnej

zmianie granic UE, zaistniała potrzeba zrewidowania polityki wschodniej, którego wyra-

zem jest tzw. Wymiar Wschodni polityki Unii Europejskiej.

Powodów podjęcia tematyki unijnej polityki zewnętrznej w oparciu o przykład re-

lacji ze wschodnimi sąsiadami jest kilka. Po pierwsze, działania zagraniczne, interregio-

nalne, Unii Europejskiej ciągle ewoluują, zarówno od strony instytucjonalnej, jak i prak-

tycznej. Traktat Lizboński, który wszedł w życie 1 grudnia 2009 roku, wprowadził istotne

4 

zmiany w funkcjonowaniu polityki zagranicznej UE, których najważniejszym wyrazem

są stanowiska Prezydenta Rady Europejskiej oraz Wysokiego Przedstawiciela Unii Euro-

pejskiej ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa.

Po drugie, Wymiar Wschodni to zjawisko stosunkowo nowe, nie do końca jeszcze

określone oraz dynamicznie się rozwijające. Sprzyja to powstawaniu nowych koncepcji,

takich jak Wider Europe, Europejska Polityka Sąsiedzka, czy też nowa, stworzona przy

ogromnym udziale Polski, idea Partnerstwa Wschodniego.

Po trzecie, Europa Wschodnia to, obok typowych dla większości rejonów relacji

gospodarczych, region największego zaangażowania politycznego Unii Europejskiej. Izo-

lowany przez kilkadziesiąt lat komunizmu wschód Europy jest obszarem, w którym Unia

aktywnie wspiera procesy zapewnienia bezpieczeństwa, demokratyzacji, stabilizacji, re-

spektowania praw człowieka. Ponadto, współpraca z trudnym partnerem, jakim niewąt-

pliwie jest Rosja, w najlepszy sposób ukazuje efektywność rozwiązań unijnych w kwestii

polityki zagranicznej.

Celem niniejszej pracy jest ukazanie historycznego rozwoju, sposobów funkcjono-

wania, a także efektywności Unii Europejskiej w jej działaniach zewnętrznych na przy-

kładzie działań na wschodzie, których wyrazem jest Wymiar Wschodni. Nie sposób zro-

zumieć istoty UE bez ukazania przyczyn, dla których Europa zdecydowała się stworzyć

tak specyficzną organizację oraz bez wskazania idei leżących u podstaw integracji. Nie-

mniej istotnym wydaje się ukazanie traktatowych rozwiązań, zapewniających Unii in-

strumenty oddziaływania na arenie międzynarodowej oraz określenie ich efektywności.

Cel pracy wskazuje na podstawowe problemy badawcze, na które trzeba znaleźć

odpowiedzi:

Jaki jest stan obecny polityki interregionalnej Unii Europejskiej w rejonie określo-

nym pojęciem Wymiaru Wschodniego?

Jaka jest geneza oraz podstawy instytucjonalne tej polityki?

Jakie instytucje odgrywają największą rolę i jakie są ich kompetencje w prowadze-

niu polityki zagranicznej UE?

Czym jest Wymiar Wschodni, jaka jest jego geneza, cele?

Na czym polega specyfika Wymiaru Wschodniego?

Jakie są podobieństwa i różnice Wymiarów Północnego i Wschodniego?

Jakie koncepcje Wymiaru Wschodniego dominują w Europie?

5 

Jakie znaczenie dla Unii Europejskiej ma Wymiar Wschodni?

Jaki jest kształt relacji Unii z krajami Wymiaru Wschodniego: Białorusią, Mołda-

wią, Ukrainą oraz strategicznym partnerem – Rosją?

Jakie są perspektywy Wymiaru Wschodniego Unii Europejskiej?

Dla zrozumienia istoty niniejszej pracy niezbędnym jest zrozumienie jej podstawo-

wych pojęć. Polityka interregionalna, w kontekście tej pracy, jest polityką wobec kon-

kretnych obszarów Świata, prowadzoną w przez Unię Europejską w oparciu o instrumen-

ty dotychczasowego II filaru (Traktat z Lizbony zniósł system filarowy, pozostawiając

jednak WPZiB). Regionem, w którym UE realizuje swą politykę interregionalną, jest, za-

tem w kontekście pracy obszar państw Wymiaru Wschodniego. Unia Europejska zaś to

powstały wskutek wieloletniego procesu integracji politycznej, gospodarczej i społecznej

zapoczątkowanej po drugiej wojnie światowej gospodarczo-polityczny związek demokra-

tycznych krajów europejskich (dwudziestu siedmiu od 1 stycznia 2007 r.).

Z kolei pojęcie wymiar wschodni nie jest sprecyzowane i stanowi przedmiot dysku-

sji. Beata Piskorska przedstawia następującą interpretację pojęcia: jest on częścią ze-

wnętrznej, transgranicznej polityki Unii Europejskiej (a dokładniej jej Wspólnej Polityki

Zagranicznej i Bezpieczeństwa), której specyficznym celem jest zwrócenie uwagi na Eu-

ropę Wschodnią

Mimo, iż Wymiar Wschodni to pojęcie sformułowane w pierwszych latach XXI

wieku, obszar czasowy pracy to głównie okres od początku lat 90. XX wieku do dnia dzi-

siejszego. Początek ostatniej dekady minionego stulecia to koniec zimnowojennego ładu

międzynarodowego związany z rozpadem Związku Socjalistycznych Republik Radziec-

kich. Kres Imperium Sowieckiego spowodował zwrot krajów pozostających przez ponad

40 lat pod jego wpływem w stronę Europy Zachodniej. Okres ten to także powstanie UE -

7 lutego 1992 r. podpisano w Maastricht Traktat o Unii Europejskiej. To właśnie wtedy

zapoczątkowano relacje na linii Unia-kraje obecnego Wymiaru Wschodniego. Począwszy

od 1994 roku podpisywano tzw. Umowy o Partnerstwie i Współpracy (Partnership & Co-

operation Agreement, PCA) – z Rosją i Ukrainą w czerwcu 1994 roku, z Mołdawią w li-

stopadzie tego samego roku, natomiast z Białorusią w marcu 1995 roku.

Nie sposób jednak mówić o zagranicznej polityce Unii Europejskiej bez ukazania

jej genezy. Dlatego też obszar czasowy został rozszerzony o lata 1945-1990, kiedy to

rozpoczęta została integracja, której wynikiem jest Unia Europejska ze Wspólną Polityką

6 

Zagraniczną i Bezpieczeństwa. Wskazano także na unikatowy charakter integracji zapo-

czątkowanej po II wojnie światowej poprzez porównanie jej z wcześniejszymi próbami

„zintegrowania” Starego Kontynentu.

Badana przestrzeń terytorialna to kraje Unii Europejskiej oraz cztery konkretne

państwa Europy Wschodniej – Rosja, Białoruś, Ukraina, Mołdawia. O ile pojęcie „Wy-

miar Wschodni” nie jest sprecyzowane terytorialnie, to w jego koncepcjach wyraźnie do-

precyzowany został obszar tych czterech państw. Do unijnej koncepcji Europejskiej Poli-

tyki Sąsiedztwa włączono, prócz Ukrainy, Białorusi i Mołdawii także kraje Basenu Mo-

rza Śródziemnego, zatem przestrzeń ta jest rozszerzona także o te kraje (Izrael, Jordania,

Maroko, Algieria, Egipt, Liban, Libia, Syria, Tunezja i Autonomia Palestyńska).

Wymiar Wschodni, jako zjawisko nowe, jest słabo zbadane. Najobszerniejszą po-

zycją, dotyczącą Wymiaru Wschodniego w polskiej literaturze jest praca Beaty Piskor-

skiej1. Stanowi ona kompleksową analizę zjawiska, jego genezę i funkcjonowanie, jednak

jej obszar czasowy zamyka się na przełomie lat 2007 i 2008. Wizje Wymiaru Wschod-

niego zostały ukazane w publikacji Instytutu Studiów Strategicznych pt. Wymiar

Wschodni Unii Europejskiej, pod redakcją M. Zamarlik2. Publikacja ta została jednak

wydana jeszcze przed rozszerzeniem UE z 2004 roku, a więc nakreślono tu jedynie per-

spektywy rozwoju Wymiaru po akcesji 10 państw Europy Środkowo-Wschodniej. Istnieje

także szereg publikacji opisującej stosunki dwustronne Unii Europejskiej z krajami Euro-

py Wschodniej (M. Kaczmarski, A. Podraza)3. Problematyka Wspólnej Polityki Zagra-

nicznej i Bezpieczeństwa jest szeroko opisana w literaturze (prace R. Zięby, J. Zającz-

kowskiego, B. Chmiel), większość z nich jednak nie obejmuje zmian, które wprowadził

Traktat Lizboński4.

Podstawą źródłową pracy są publikacje ww. autorów oraz liczne artykuły i publika-

cje, m.in. Ośrodka Studiów Wschodnich, Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych.

W pracy posłużono się także literaturą zagraniczną. Przy analizie Traktatów wykorzysta-

no także ich teksty w formie elektronicznej.

 1 B. Piskorska, Wymiar Wschodni Polityki Unii Europejskiej, Toruń 2008 2 Wymiar Wschodni Unii Europejskiej, red. M. Zamarlik, Kraków 2004 3 M. Kaczmarski, Rosja na rozdrożu. Polityka zagraniczna Władimira Putina, Warszawa 2006; A. Podraza, Unia Europejska a Europa Środkowa i Wschodnia, Lublin 1997 4 R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Warszawa 2007; J. Zającz-kowski, Unia Europejska w Stosunkach Międzynarodowych, Warszawa 2006; B. Chmiel, Instytucjonaliza-cja Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Toruń 2004

7 

Zastosowane w pracy metody badawcze to głównie: analiza dokumentów UE (tek-

sty traktatów) oraz publikacji nt. Wymiaru Wschodniego i WPZiB, analiza porównawcza

(porównanie koncepcji Wymiaru Wschodniego oraz ukazanie podobieństw i różnic wy-

miarów Północnego i Wschodniego), a także statystyka (analiza unijnych dokumentów

statystycznych, ukazujących relacje ekonomiczne UE z FR, Ukrainą, Mołdawią i Białoru-

sią).

Praca podzielona jest na trzy rozdziały. W pierwszym ukazana jest geneza Wspól-

nej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, jako instrumentu działań zewnętrznych Unii

Europejskiej. Opisano także podstawy traktatowe WPZiB, z uwzględnieniem najnow-

szych regulacji, wprowadzonych Traktatem Lizbońskim, kompetencje głównych organów

Unii w zakresie działań zagranicznych, a także instrumenty i finansowanie WPZiB.

Wszystkie te czynniki mają duże znaczenie dla funkcjonowania Wymiaru Wschodniego.

Rozdział drugi stanowi szczegółowe przedstawienie koncepcji Wymiaru Wschod-

niego, wyjaśnienie pojęcia, jego genezę. Ukazuje także sposób, w jaki Wymiar Wschodni

wpisuje się w koncepcje WPZiB. Przedstawia także unijne koncepcje, z których narodził

się Wymiar Wschodni. Wreszcie, porównano tu Wymiar Wschodni z Północnym, który

stanowił swego rodzaju wzór przy formułowaniu koncepcji.

Rozdział trzeci to szczegółowa analiza relacji Unii Europejskiej z Rosją, Ukrainą,

Mołdawią i Białorusią, począwszy od podpisania Umów o Partnerstwie i Współpracy,

skończywszy na pierwszych miesiącach 2010 roku. Jednocześnie rozdział podzielono tak,

by ukazać odrębnie relacje z państwami EPS - Ukrainą, Mołdawią i Białorusią oraz stra-

tegicznym partnerem, który stanowczo odmówił uczestnictwa w Europejskiej Polityce

Sąsiedztwa – Rosją.

8 

Rozdział 1.

ŹRÓDŁA POLITYKI INTERREGIONALNEJ

UNII EUROPEJSKIEJ

1.1. Geneza Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa

Proces integracji europejskiej został zapoczątkowany w latach pięćdziesiątych XX

w. Wtedy to sześć państw Europy Zachodniej uznało za niezbędny warunek pokojowego

rozwoju tworzenie coraz to ściślejszych wzajemnych powiązań. Integracja, czyli, jak po-

daje Kopaliński, proces tworzenia całości z części5, była początkowo realizowana w sfe-

rze gospodarczej, dopiero potem obejmując kolejne dziedziny życia, w tym politykę. Po-

czątków europejskiej myśli integracyjnej możemy doszukiwać się jednak znacznie wcze-

śniej.

Integracja europejska, a więc łączenie się ze sobą krajów wchodzących do europej-

skiego związku integracyjnego, które doprowadzi do tego, że związek ten w relacji do

otoczenia krajów nieczłonkowskich stanie się pewną całością, a kraje członkowskie jego

częściami6, bazuje na trwałym dorobku cywilizacyjnym Europy, ukształtowanym głów-

nie przez kulturę grecką, prawo rzymskie, uniwersalizm chrześcijański i bogaty dorobek

państw narodowych7.

Większość działań na rzecz scalania obszarów Europy wiąże się jednak nieroze-

rwalnie z pojęciem ekspansji. W historii Europy znane są liczne przypadki, kiedy co pe-

wien czas różni władcy starali się pokojowo lub na drodze podboju skupić pod swym pa- 

5 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Warszawa 1994. 6 A. Marszałek, Wprowadzenie do teorii suwerenności i integracji międzynarodowej, Łódź 2001, s. 19. 7 K. Łastawski, Od idei do integracji europejskiej, Warszawa 2004, s.391.

9 

nowaniem terytoria (obecnych) państw europejskich8. Pragnienie zintegrowania Europy

przyświecało m.in. starożytnym Rzymianom. W ich przypadku była to jednak normalna

tendencja każdego państwa do powiększania swojego terytorium9. Z kolei na początku

XIX wieku na kształt Europy wpłynęły działania Napoleona I Bonaparte, który nawiązu-

jąc do ekspansjonistycznych działań cesarstwa rzymskiego, siłą wprowadzał zmiany

w Europie. Innym przykładem integracji poprzez ekspansję mogą być niemieckie kon-

cepcje Mitteleuropy, które mimo swej różnorodności miały one wspólny mianownik –

Europa niemiecka. Ponadto wszystkie wykorzystywały motywy ekspansji i zagrożenia10.

Warto zaznaczyć, iż w przeciwieństwie do nurtu integracji pokojowej, wszystkie próby

siłowego jednoczenia (w tym wspomniane wyżej), kończyły się niepowodzeniem.

Dobrowolna integracja państw to najmłodsza forma kształtowania międzynarodo-

wego bezpieczeństwa11. Współczesne działania integracyjne nierzadko nawiązują do pla-

nów zapewnienia Europie pokoju poprzez utworzenie organizacji integracyjnych.

W przeszłości rozwinęły się m.in. idee Ligi Europejskiej, Stanów Zjednoczonych Europy,

czy Unii Paneuropejskiej12, teorii, którą wzięto za wzór przy podejmowaniu powojen-

nych działań integracyjnych i która dominowała w okresie międzywojennym. Jej autor,

Richard Coudenhove-Kalergi, idee wywodził z tradycji rzymskiego uniwersalizmu, do-

świadczeń ponadnarodowych narodu żydowskiego oraz dorobku idei humanistycznych.

W książce pt. Paneuropa mówił m.in. o powstaniu Stanów Zjednoczonych Europy. Ka-

lergi wskazał na dwa niebezpieczeństwa dla Europy, których nie uda się przezwyciężyć,

jeśli Europa będzie skłócona i niezintegrowana: zewnętrzne (imperializm, totalitaryzm

oraz konkurencja gospodarki amerykańskiej) oraz wewnętrzne (nacjonalizm Europejczy-

ków). Ratunek dla trudnej sytuacji europejskiej upatrywał w doprowadzeniu do zjedno-

czenia całego kontynentu13. Koncepcja ta zyskała sporą popularność wśród elit ówczesnej

Europy. Zasługi Coudenhove-Kalergiego w dziele jednoczenia Europy są ogromne.

Oprócz wkładu w dorobek europejski w dziedzinie doktryny integracji międzynarodowej,

zainspirował on wielu wybitnych intelektualistów i polityków europejskich, którzy po II

 8 D. Głuszkiewicz, Historia integracji europejskiej, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, I/2002, Informacja Nr 870. 9 Ibidem. 10 A. Marszałek, Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej, Łódź 1996, s. 52. 11 B. Chmiel, Instytucjonalizacja Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Toruń 2004, s. 27 12 K. Łastawski, op. cit., s.16. 13 Ibidem, s.61

10 

wojnie światowej przystąpili do praktycznej realizacji jego wizji zjednoczonej Europy.

Ruch paneuropejski Coudenhove-Kalergiego wyróżniał spośród dotychczasowych, bo-

wiem przybrał formę instytucjonalną14. Ruch na rzecz unifikacji Europy został zahamo-

wany przez Wielki Kryzys Gospodarczy, rozwój faszyzmu oraz wybuch II wojny świa-

towej.

Powojenne dyskusje nad integracją były prowadzone w skrajnie odmiennych wa-

runkach niż dotychczas. Ze względu na ogrom zniszczeń i konsekwencji wojny silniejsza

stała się determinacja elit do wdrożenia idei integracyjnych. Istotnym był również fakt

ówczesnego położenia Europy w stosunkach międzynarodowych – była to Europa upoko-

rzona i podzielona na strefy wpływów przez faktycznych zwycięzców – USA i ZSRR.

Pierwszą istotną datą w powojennym kalendarium integracji było wezwanie

W. Churchilla do pojednania francusko-niemieckiego podczas przemówienia w Zurichu

19 IX 1946 r. Gdyby Europa kiedyś się zjednoczyła (...) byłoby to bezgraniczne szczęście,

dobrobyt, chwała, którymi cieszyłoby się trzysta lub czterysta milionów ludzi. (...) Pierw-

szym krokiem ku odrodzeniu rodziny europejskiej musi być partnerstwo między Francją a

Niemcami15.

Konkretne wydarzenia przyniósł jednak dopiero rok 1948. 17 marca w Brukseli

kraje Beneluksu, Francja oraz Wielka Brytania podpisały traktat o współpracy w spra-

wach gospodarczych, społecznych i kulturalnych oraz zbiorowej obronie. Traktat rozpo-

czynał proces integracji europejskiej w zakresie wspólnej polityki obronnej, będąc pierw-

szym paktem w Europie po 1945 r. dotyczący kwestii obronności. Uważa się także, że

przetarł on ścieżki dla powstałej rok później NATO.

W 1951 r. kraje Beneluksu, Francja, Niemcy, Holandia i Włochy podpisały w Pary-

żu traktat o powołaniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Traktat poprzedzony był

oficjalną deklaracją Ministra Spraw Zagranicznych Francji, Roberta Schumana, w której

zaproponował budowanie federacji europejskiej spojonej pojednaniem francusko-

niemieckim. Fakt podjęcia współpracy Francji i Niemiec miał ogromne znaczenie dla in-

tegracji Europy we wszystkich dziedzinach, mimo iż EWWiS była branżową organizacją.

Bez tego wielkiego i początkowo trudnego gestu historycznego nie byłaby możliwa inte-

gracja międzynarodowa w tym regionie. Również politycy krajów Beneluksu odegrali

 14 W 1926 r. utworzono Unię Paneuropejską z oddziałami krajowymi w poszczególnych państwach konty-nentu. 15 I. Popiuk-Rysińska, Unia Europejska. Geneza, kształt i konsekwencje integracji, Warszawa 1998, s. 138.

11 

wybitną rolę w tworzeniu konkretnych planów nowych organizacji i struktur integracyj-

nych w Europie Zachodniej oraz w samej realizacji integracji międzynarodowej16. Nie

bez znaczenia był tutaj widoczny nacisk ze strony realizujących tzw. Plan Marshalla17

Stanów Zjednoczonych, pragnących skłonić państwa europejskie do podjęcia efektywnej

współpracy, zwłaszcza w dziedzinie obrony.

W październiku 1950 r. Francja przedstawiła Plan Plevena18. Przewidywał on utwo-

rzenie Europejskiej Wspólnoty Obronnej. Miała ona kontrolować proces remilitaryzacji

RFN. W jej ramach miała zostać także zbudowana europejska armia pod międzynarodo-

wym dowództwem. EWO miała być także strukturą obronną Europy na wypadek ataku

ZSRR. Z powstaniem Wspólnoty wiązano wielkie nadzieje, miała być pierwszym kro-

kiem na drodze do politycznej integracji Europy. Mimo to traktat nigdy nie wszedł w ży-

cie, ponieważ francuski parlament w lecie 1954 r. nie zgodził się na jego ratyfikację19.

Równocześnie zaprzestano prac nad projektem Europejskiej Wspólnoty Politycznej,

przedstawionym po raz pierwszy w marcu 1953 r. Tym samym nastąpił zastój w dziedzi-

nie integracji politycznej, Europa zaś skupiła się na zagadnieniach związanych ze wspól-

ną polityką gospodarczą.

Wznowienie aktywności na gruncie politycznej integracji nastąpiło w latach 60.

Prace rozpoczęła seria nieformalnych spotkań, inicjowanych ponownie przez Francję.

Jednak już w październiku 1961 r. grupa studyjna, złożona z dyplomatów 6 państw,

przedstawiła I Plan Foucheta20. Plan ten nawiązywał do lansowanej w latach 1953-1954

idei Europejskiej Wspólnoty Politycznej, lecz odrzucał model integracji ponadnarodo-

wej21. Plan zakładał stworzenie Unii Państw, która prowadziłaby wspólną politykę zagra-

niczną. Zastrzeżenia wysunęły jednak kraje Beneluksu, które obawiały się, że realizacja

planu osłabi NATO. Nowy projekt, przedstawiony w styczniu 1962 r., uwzględniał więk-

szość zastrzeżeń, jednak w wyniku poprawek naniesionych osobiście przez de Gaulle’a,

kompromis nie został osiągnięty.

 16 A. Marszałek, op. cit., s. 224. 17 Plan Marshalla - plan USA mający służyć odbudowie krajów Europy zachodniej, jak również odpierać komunizm po II wojnie światowej. Nazwa inicjatywy pochodzi od nazwiska sekretarza stanu USA gen. George'a Marshalla. Szerzej: E. Szatlach, Plan Marshalla. Amerykańska wizja integracji europejskiej, Byd-goszcz 2008. 18 Rene Pleven – premier Francji w latach 1950-1951 i 1951-1952. 19 I. Popiuk-Rysińska, op. cit., s. 10. 20 Ch. Fouchet – ówczesny ambasador Francji w Kopenhadze. 21 R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Warszawa 2007, s. 21.

12 

18 stycznia 1962 roku przedstawiony został Drugi plan Foucheta. Stwierdzał on

bardziej jednoznacznie, iż celem Unii miało być zbliżenie i unifikowanie polityki jej

członków w zakresie polityki zagranicznej, gospodarki, kultury i obronności. Proponował

także zmiany w strukturze instytucjonalnej. Plan odzwierciedlał lansowaną przez Francję

koncepcję Europy Ojczyzn. Wywołał konsternację wśród pozostałych członków Wspól-

not. Głównymi jego przeciwnikami były Belgia i Holandia, wspierane przez Włochy.

Plan charakteryzowała niekonsekwencja w propozycjach. Innymi czynnikami, które zde-

cydowały o odrzuceniu planu w kwietniu 1962 roku, były: polityka francuska, która miała

na celu uczynienie z Europy Zachodniej jednej z trzech głównych sił ówczesnego świata

oraz zbliżanie się Francji i RFN, co w krajach Beneluksu i Włoszech wywoływało obawy

o możliwość zachwiania równości praw państw w obrębie EWG.

Po kilku latach kryzysu instytucjonalnego w integracji europejskiej, spowodowane-

go głównie polityką francuską, nastąpił przełom w rozwoju idei. W październiku 1970 r.

na spotkaniu Rady Ministrów Wspólnot Europejskich przyjęto tzw. Raport Luksembur-

ski, którego najważniejszym skutkiem było powstanie Europejskiej Współpracy Politycz-

nej. W jej ramach prowadzono konsultacje polityczne. Za jeden z głównych celów przyję-

to wówczas ukształtowanie unii politycznej, zaś podstawową metodą realizacji celów

miał być stopniowy postęp. Mechanizmem EWP były spotkania ministrów spraw zagra-

nicznych.

W 1972 r. rozpoczęto dyskusję nad możliwymi reformami EWP, czego efektem by-

ło przyjęcie Raportu Kopenhaskiego, który usprawniał działanie EWP m.in. poprzez po-

dwojenie liczby spotkań.

Duże znaczenie w procesie unifikacji politycznej Europy Zachodniej miał Doku-

ment o tożsamości europejskiej, zaaprobowany w grudniu 1973 r. Stwierdzono, że pod-

stawą tożsamości europejskiej ma być jedność. Europa powinna się jednoczyć i mówić

jednym głosem22. Od strony instytucjonalnej krokiem naprzód było zaś, początkowo kry-

tykowane, utworzenie Rady Europejskiej w grudniu 1974 r., co doprowadziło do przeła-

mania impasu w budowaniu unii politycznej. W styczniu 1976 r. natomiast opublikowano

Raport Tindermansa, który zawierał szereg propozycji, które miały przybliżyć stworzenie

Unii Europejskiej. Ostatecznie doprowadził on jedynie do zaistnienia obowiązku przed-

 22 R. Zięba, op. cit., s. 31.

13 

stawiania Radzie Europejskiej rocznych sprawozdań o postępach prac nad tworzeniem

Unii przez ministrów spraw zagranicznych i Komisję.

Wydarzenia międzynarodowe oraz fakt problemu z zaistnieniem wspólnego stano-

wiska Europy wobec nich doprowadziły do powstania silnej potrzeby przełamania sta-

gnacji w budowaniu Unii, obecnej w latach 70. Niezbędnym stało się także wprowadze-

nie usprawnień mechanizmu współpracy politycznej. Efektem debat był Raport londyń-

ski, przyjęty 13 października 1981 r. Sankcjonował on procedury wprowadzone w po-

przednich latach. Włączono w pełni Komisję WE do EWP, zwiększono także rolę prezy-

dencji we Wspólnotach, zwłaszcza w relacjach z krajami trzecimi. Równolegle z kolej-

nymi reformami EWP wdrażano projekty utworzenia Unii Europejskiej. Jednym z nich

była Uroczysta Deklaracja o Unii Europejskiej, podpisana przez szefów rządów w Stutt-

garcie w 1983 r. Podkreślała ona znaczenie zwiększenia spójności i koordynacji między

strukturami Wspólnoty i EWP.

Ważnym wydarzeniem lat 80. w kwestii współpracy politycznej było podpisanie

w lutym 1986 r. Jednolitego Aktu Europejskiego,. Europa za cel przyjęła przekształcenie

stosunków między państwami w zapowiadaną od lat Unię Europejską. W kwestiach poli-

tyki zagranicznej najważniejszymi regułami ustanowił zgodność i solidarność działań,

które miały chronić wspólne interesy Europy, a także obronę pokoju, demokracji i praw

człowieka na świecie. Instrumentami EWP uczyniono wspólne stanowiska i wspólne

działania. Miały być one punktem odniesienia dla narodowych polityk zagranicznych.

Ważną zmianą w sferze instytucjonalnej EWP było wprowadzenie stałego sekretariatu

z siedzibą w Brukseli. Jego zadaniem stało się wspomaganie prezydencji w działalności

w ramach EWP oraz w sprawach administracyjnych.

Rozwój wydarzeń na arenie międzynarodowej na przełomie lat 80. i 90. postawił

Wspólnoty przed kolejnymi wyzwaniami. Niezbędnym stało się umocnienie EWP, co

wpłynęło na tempo prac nad utworzeniem Unii Europejskiej. W grudniu 1990 r. w Rzy-

mie rozpoczęto konferencję ws. utworzenia Unii Europejskiej. Na spotkaniu w Vianden

27 czerwca 1991 r. ustalono, że sprawy obrony powinny być włączone do zakresu działa-

nia UE. W kwietniu 1991 r. Luksemburg przedstawił projekt zbudowania Unii Europej-

skiej w oparciu o 3 filary, z których drugi miała stanowić Wspólna Polityka Zagraniczna

i Bezpieczeństwa. W grudniu ustalono ostateczną wersję Traktatu o Unii Europejskiej.

14 

Ustanowił on Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa jednym z III filarów Unii

Europejskiej.

1.2. Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa a Traktaty Unii

Europejskiej

Traktat z Maastricht, który wszedł w życie 1 listopada 1993 r., nadał wcześniejszym

przedsięwzięciom w zakresie Europejskiej Współpracy Politycznej ramy statutowe. Jako

jeden z głównych celów Unia postawiła potwierdzanie swej tożsamości na arenie mię-

dzynarodowej, zwłaszcza poprzez realizację Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpie-

czeństwa, w tym stopniowe określanie wspólnej polityki obronnej, która zgodnie z arty-

kułem 17 mogłaby prowadzić do wspólnej obrony23. Szczegółowe postanowienia odno-

śnie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa zostały omówione w Tytule V

Traktatu. Przedstawiono w nim cele WPZiB, do których należały:

ochrona wspólnych wartości i podstawowych interesów członków,

umacnianie bezpieczeństwa Unii Europejskiej i państw członkowskich,

rozwijanie i wspieranie współpracy międzynarodowej,

rozwijanie poszanowania praw człowieka i demokratycznych procedur24.

Cele te miały być realizowane poprzez: określanie zasad i ogólnych wytycznych

WPZiB, wspólne strategie, działania i stanowiska, a także umacnianie systematycznej

współpracy między Państwami Członkowskimi w prowadzeniu ich polityki. Jednocześnie

w Traktacie znalazł się zapis o nieingerencji w politykę zagraniczną i bezpieczeństwa

państw członkowskich, mówiący, iż Polityka Unii (…) nie uchybia specyficznemu cha-

rakterowi polityki bezpieczeństwa i obronnej niektórych Państw Członkowskich. Szanuje

ona wynikające z Traktatu Północnoatlantyckiego zobowiązania Państw Członkow-

skich25.

Nietrudno zauważyć kilku słabych stron II filaru. Zdaniem Adama Marszałka zapi-

sy Traktatu z Maastricht dotyczące WPZiB były ogólnymi deklaracjami, pozostawiają-

 23 Wersja skonsolidowana Traktatu o Unii Europejskiej, [w:] http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ. do?uri=OJ:C:2008:115:0013:0045:PL:PDF 24 A. Marszałek, Z historii europejskiej.., op. cit., s. 283. 25 Traktat o Unii Europejskiej, [w:] http://www.futurum.gov.pl/dokumenty/Traktat_o_Unii_Europejskiej.pdf

15 

wa.

cymi dużą swobodę interpretacji. Ponadto w traktacie założycielskim dokonano wyraźne-

go rozróżnienia między sprawami bezpieczeństwa i obrony26, a Unia Zachodnioeuropej-

ska, (która była traktowana, jako część składowa Unii Europejskiej) pozostała wykonaw-

cą polityki obronnej. Traktat o Unii Europejskiej nie spełnił oczekiwań awangardy

wspólnej europejskiej obrony. Nie wyposażył wspólnej polityki bezpieczeństwa w nie-

zbędne do jej prowadzenia instrumenty, szczególnie dotyczące podejmowania decyzji

operacyjnych i organu wykonawczego27. Istotnym jest także fakt zróżnicowania intere-

sów państw członkowskich w owym czasie oraz wyraźne problemy z jednogłośnym sta-

nowiskiem, co na pewno nie prowadziło do uściślania współpracy politycznej w Europie.

O ile współpraca w ramach I filaru (…) miała charakter integracyjny, o tyle w odniesie-

niu do wspólnej polityki zagranicznej miała charakter przede wszystkim koordynacyj-

ny28. Faktyczna słabość Unii została obnażona już w kilkanaście dni po uzgodnieniu w

Maastricht Traktatu, kiedy to podczas konfliktu jugosłowiańskiego Niemcy uznały nie-

podległość Chorwacji i Słowenii, wyłamując się ze wspólnego stanowiska Dwunastki.

Ten krok dyplomacji Niemiec osłabił spoistość Wspólnoty Europejskiej oraz wiarygod-

ność Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeńst

Zgodnie z artykułem J.4.6. i J.10 Tytułu V w ciągu pięciu lat miała zostać zwołana

konferencja mająca zrewidować postanowienia z Maastricht. Odbyła się ona w latach

1996-1997 w Turynie. Podczas konferencji starły się dwie koncepcje – zwolenników po-

głębienia integracji politycznej oraz zadowolonych z obecnego stanu rzeczy. Punktami

zapalnymi stały się m.in. kwestia poszerzenia zakresu WPZiB, czy stosunki UE z Unią

Zachodnioeuropejską.

Uzgodniona w Turynie nowelizacja, tzw. Traktat Amsterdamski, zmieniała tekst

traktatu, jednak nie dokonała wielkiego postępu w dziedzinie Wspólnej Polityki Zagra-

nicznej i Bezpieczeństwa. Traktat powtarzał, że Unia Zachodnioeuropejska stanowi inte-

gralną część rozwoju UE29. UZE otrzymała ponadto możliwość zapewniania zdolności

operacyjnej w zakresie misji petersberskich30. Najważniejsze zmiany w II filarze to: usta-

 26 R. Zięba, op.cit, s. 49 27 Unia Europejska – Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony, [w:] http://www.ukie.gov.pl/ HLP/files.nsf/0/39DC136D1ECF4171C1256E7B00480CB8/$file/BEZPIECZ.PDF 28 J. Zajączkowski, Unia Europejska w Stosunkach Międzynarodowych, Warszawa 2006, s. 76. 29 R. Zięba, op.cit., s. 51. 30 Misje petersberskie to operacje humanitarne oraz pokojowe podejmowane do 1999 r. przez Unię Zachod-nioeuropejską. Po jej wygaszeniu prowadzeniem misji zajęły się organy UE. Celem zadań petersberskich jest opanowywanie sytuacji kryzysowych oraz przywracanie pokoju.

16 

nowienie Wysokiego Przedstawiciela do spraw Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpie-

czeństwa i połączenie go z funkcją Sekretarza Generalnego Rady, ustanowienie Komórki

Planowania i Wczesnego Ostrzegania, której wyznaczono zadania monitorowania i anali-

zy wydarzeń z zakresu WPZiB, szacowania interesów UE w zakresie WPZiB oraz do-

starczania oceny wydarzeń na arenie międzynarodowej. Z kolei wspólne strategie stały

się instrumentem WPZiB. Istotnym był zapis Artykułu J.7.1, który był przejawem objęcia

kierunku uwspólnotowienia i poszerzania II filaru stanowiąc, iż Wspólna polityka zagra-

niczna i bezpieczeństwa obejmuje wszystkie kwestie związane z bezpieczeństwem Unii,

włącznie z ostatecznym określeniem wspólnej polityki obronnej, zgodnie z drugim akapi-

tem, która z czasem może doprowadzić do wspólnej obronności31.

Formalne wzmocnienie II filaru Unii Europejskiej nie wpłynęło, zdaniem Ryszarda

Zięby, na skuteczność Piętnastki w tej dziedzinie. Już przed wejściem Traktatu w życie (1

maja 1999r.) okazało się, że nowe rozwiązania są niewystarczające. Różnice zdań,

w świetle przyjętej już w traktacie z Maastricht zasady jednomyślności, ponownie unie-

możliwiły wynegocjowanie warunków ścisłej współpracy. Z kolei kwestie wyposażenia

UE w zdolności wojskowe nadal były pomijane. Francuskim i niemieckim projektom

rozwoju unijnych sił zbrojnych sprzeciwiały się głównie Wielka Brytania oraz państwa

neutralne: Austria, Finlandia, Irlandia i Szwecja32. Zdając sobie sprawę z niedoskonałości

Traktatu, Rada Europejska w czerwcu 1999 r. potwierdziła zamiar zwołania kolejnej

Konferencji ws. Rozwiązania problemów II filaru.

Obradująca od 14 lutego 2000 roku w Brukseli konferencja, której rezultatem jest

Traktat z Nicei, przyniosła zasadnicze reformy instytucjonalne. Wprowadzono zmiany

w Tytule V, zwłaszcza w art. 17. Znosiły one związki funkcjonalne Unii Europejskiej

z UZE. Odtąd zadania humanitarne i działania w zakresie ratownictwa, misje utrzymania

pokoju oraz zarządzania kryzysami, w tym przywracania pokoju33 znalazły się w kompe-

tencjach UE. Traktat utrzymał postanowienie, iż przepisy art. 17 nie są przeszkodą dla

rozwijania przez członków Unii stosunków bilateralnych. Ponadto sankcjonował powsta-

nie Komitetu Politycznego i Bezpieczeństwa – organu wspomagającego Radę w prowa-

dzeniu WPZiB, a także rozszerzał na II filar istniejącą od wejścia w życie Traktatu Am-

 31 Traktat Amsterdamski Zmieniający Trakta o Unii Europejskiej, [w:] http://www.europolityka.pl/doc/ do-cuments/%20TraktatAmsterdamskizmieniajacyTraktatoUniiEuropejskiej.doc 32 Unia Europejska – Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony, [w:] http://www.ukie.gov.pl /HLP/ fi-les.nsf/0/39DC136D1ECF4171C1256E7B00480CB8/$file/BEZPIECZ.PDF 33 Traktat z Nicei, [w:] http://www.futurum.gov.pl/dokumenty/traktat_niceiski.pdf

17 

sterdamskiego w pozostałych filarach zasadę ściślejszej współpracy, którą jednocześnie

przemianowano na wzmocnioną współpracę. W ramach niej Wysoki Przedstawiciel uzy-

skał kompetencje, zapewnienia pełnego poinformowania Parlamentu Europejskiego

i państw członkowskich o realizacji wzmocnionej współpracy. Niezwykle istotnym,

w świetle wcześniejszych problemów z jednomyślnością Unii, było wprowadzenie moż-

liwości podejmowania decyzji kwalifikowaną większością głosów przy zawieraniu poro-

zumień międzynarodowych.

Zmiany wprowadzone w Traktacie Nicejskim, mimo braku przełomowego charak-

teru, stanowiły ważny krok w kierunku uwspólnotowiania polityki bezpieczeństwa UE34.

Do rzeczywistego wzrostu znaczenia Unii na arenie międzynarodowej niezbędne były

jednak dalsze reformy, zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt, iż WPZiB nadal miała między-

rządowy charakter.

Duże nadzieje wiązano z przyjętym w czerwcu 2004 r. Traktatem Konstytucyjnym

Unii Europejskiej. Przyjęcie Konstytucji stanowiło poważny krok w kierunku zdynami-

zowania politycznej integracji Europy35. W projekcie przewidywano obdarzenie Unii

osobowością prawną, co czyniłoby z niej podmiot stosunków międzynarodowych. Kon-

stytucja miała znieść system filarowy, a także wprowadzić urząd Ministra Spraw Zagra-

nicznych, bezpośrednio odpowiedzialnego za kształtowanie tej polityki. Ponadto precy-

zowała i uszczegóławiała rozwiązania dotyczące Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bez-

pieczeństwa36. Konstytucja jednak w związku ze sprzeciwem społeczeństw francuskiego

i holenderskiego, zgłoszonym w referendum, nie weszła w życie. Krytycy Konstytucji

twierdzili, iż nie dokonuje przełomu. Krytykowano poza tym brak rozstrzygnięcia, czy

WPZiB ma mieć nadal charakter międzyrządowy, czy zwrócić się w kierunku rozwijania

ponadnarodowych struktur oraz umacniania kompetencji wspólnotowych. Częste są rów-

nież opinie, jakoby traktat został odrzucony ze względu na niezbyt trafną nazwę – konsty-

tucja unijna wzbudziła obawy o możliwość ograniczenia suwerenności i tożsamości naro-

dowej37.

 34 J. Zajączkowski, op. cit., s. 130 35 W. Gizicki, Bezpieczeństwo europejskie w wybranych dokumentach Unii Europejskiej, [w:] http://znze. wsiz.rzeszow.pl/z10/5_Wojciech_Gizicki_Bezpieczenstwo.pdf 36 Ibidem 37 P. Lenkiewicz, Traktat reformujący Unię Europejską, [w:] Unia Europejska: od Traktatów Rzymskich do Traktatu Lizbońskiego, red. T. Wasilewski, Toruń 2008, s. 154

18 

Zasadnicze zmiany w funkcjonowaniu Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpie-

czeństwa wprowadza także, budzący skrajne emocje, Traktat Lizboński. Jego podpisanie

13 grudnia 2007 r. było próbą przełamania instytucjonalnego i decyzyjnego kryzysu Unii.

Większość postanowień Traktatu została przeniesiona z Konstytucji Europejskiej. Traktat

znosi system filarowy, pozostawiając jednak oraz wzmacniając WPZiB. Unia Europejska

zyskuje dzięki niemu osobowość prawną, stając się podmiotem stosunków międzynaro-

dowych. Traktat wprowadza nowe uregulowania, które mają wzmocnić bezpieczeństwo

obywateli. Wprowadzona zostaje „klauzula wzajemnej obrony”. Jeżeli jedno z państw

członkowskich Unii Europejskiej stanie się ofiarą zbrojnej agresji, pozostałe państwa są

zobowiązane do udzielenia mu pomocy38. Ponadto wprowadza klauzulę nakazującą ana-

logiczne zachowanie w przypadku klęsk żywiołowych.

Jedną z podstawowych zmian jest stworzenie urzędu Wysokiego Przedstawiciela

Unii ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa, który połączy w sobie dwie funkcje,

które do tej pory istniały osobno - Wysokiego Przedstawiciela ds. WPZiB oraz Komisa-

rza ds. Zewnętrznych Unii39. Zrezygnowano z wprowadzenia funkcji Ministra Spraw Za-

granicznych, jednak kompetencje wysokiego przedstawiciela pokrywają się z tymi, które

przewidziane były wcześniej dla Ministra. Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeń-

stwa realizują Wysoki Przedstawiciel oraz państwa członkowskie, stosując środki krajo-

we i unijne40.

Z wprowadzeniem urzędu Wysokiego Przedstawiciela Unii ds. Zagranicznych i Po-

lityki Bezpieczeństwa (nazywanego powszechnie, mimo oficjalnej rezygnacji z tego

określenia, Ministrem Spraw Zagranicznych) Europa wiązała duże nadzieje. Miał on

umożliwić Unii mówienie jednym głosem, ułatwić i przyspieszyć jej prace oraz posiadać

niezwykły wpływ na unijną politykę41. 19 listopada 2009 roku, na szczycie w Brukseli,

zdecydowano o obsadzie tego stanowiska. Wysokim Przedstawicielem ds. Stosunków

Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa została, nieposiadająca doświadczenia w spra-

wach zagranicznych, Catherine Ashton z Wielkiej Brytanii, od roku Komisarz UE ds.

Handlu.

 38 Polski Kalendarz Europejski, nr 116/2008, [w:] http://www.schuman.org.pl/index.php?option= com_docman&task=doc_download&gid=22&lang=pl 39 R. Kownacki, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa w Traktacie Lizbońskim - realne wzmoc-nienie czy nieistotny lifting? [w:] http://www.sdpl.fc.pl/WPZiB_Traktat_Lizbonski.pdf dostęp 02.12.2009 r. 40 Art. 11 ust. 1 Traktatu 41 P. Lenkiewicz, op.cit., s. 156

19 

Tego samego dnia dokonano również wyboru na stanowisko Prezydenta Rady Eu-

ropejskiej (nieoficjalnie nazywanego prezydentem Unii). Wbrew kuluarowym propozy-

cjom, które wskazywały między innymi na T. Blaira, czy A. Kwaśniewskiego, na 2,5-

letnią kadencję, z możliwością reelekcji, wybrano belgijskiego premiera, Hermana Van

Rompuya. Prezydent ma przewodniczyć obradom Rady Europejskiej oraz reprezentować

Unię na zewnątrz w sprawach polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, w bliskiej współ-

pracy z Wysokim Przedstawicielem.

Oba nowe stanowiska miały wzmocnić Unię na arenie międzynarodowej. Ashton

i Van Rompuy to jednak osoby mało znane (brytyjka nawet we własnym kraju) oraz mało

wpływowe, a więc ich nominacje stoją w sprzeczności z założeniami lizbońskimi. Unia

obiera więc kierunek, w którym polityka zagraniczna i bezpieczeństwa będzie w małym

stopniu, uwspólnotowiona, a rządy największych państw członkowskich nadal będą miały

decydujący głos w kluczowych decyzjach42. Potwierdzeniem tego jest rozczarowanie

i ostrą krytyka, z jakimi spotkał się z w wielu środowiskach europejskich owy wybór.

Szwedzki Minister Spraw Zagranicznych określił wybór historyczną straconą

szansą43, premier Donald Tusk mało ambitnym, ale dla Polski bezpiecznym44. Dr Krzysz-

tof Szczerski z Uniwersytetu Jagiellońskiego stwierdził zaś, iż mieliśmy wybrać prezy-

denta Unii i Ministra Spraw Zagranicznych UE a wybrano kelnera i gońca45. Dalej po-

szła prasa europejska: Europa wybiera nikogo (Der Spiegel), nowy prezydent i szef poli-

tyki zagranicznej będą sługami narodowych stolic (Financial Times), pan i pani Nikt na

czele Unii (Corriere Della Sera), w Brukseli wygrali Merkel i Arkozy (La Stampa)46.

Traktat Lizboński wzmacnia unijną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa w sto-

sunku do polityk państw członkowskich, czego wyrazem jest artykuł 24, stwierdzający, iż

w ramach zasad i celów swoich działań zewnętrznych Unia Europejska prowadzi, określa

i realizuje wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa, opartą na rozwoju wzajemnej

solidarności politycznej między Państwami Członkowskimi, określaniu kwestii stanowią-

 42 http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/best/2009-11-25/niemiecka-strategia-personalna-w-ue 43http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/artykul,538,Nowe_stanowiska_przywodcze_w_Unii_Europejskiej_?_q_and_a 44 http://fakty.interia.pl/swiat/news/tusk-wybor-malo-ambitny-ale-dla-nas-bezpieczny,1399573; dostęp 27.02.2010 r. 45 http://czateria.interia.pl/goscie-czaterii,czat,2037,Krzysztof%20Szczerski; dostęp 27.02.2010 r. 46http://www.tvn24.pl/12691,1629596,0,1,pan-i-pani-nikt-na-czele-unii,wiadomosc.html; http://fakty.interia.pl/ prasa/ na_swiecie/ news/miazdzaca-krytyka-pan-i-pani-nikt-na-czele-unii,1399758,3346; dostęp 02.05.2010r.

20 

cych przedmiot ogólnego zainteresowania i osiąganiu coraz większego stopnia zbieżności

działań Państw Członkowskich47.

W traktacie podkreślono konieczność zapewnienia WPZiB odpowiednich środków

budżetowych, które mają być wykorzystywane m.in. do realizacji misji humanitarnych,

czy pokojowych.

Wzmocniona zostaje rola Europejskiej Agencji Obrony. Będzie ona odpowiedzialna

za współpracę wojskową w ramach UE i monitorowanie poziomu zdolności militar-

nych/obronnych w państwach członkowskich. Możliwa stanie się, więc pogłębiona

współpraca UE i państw członkowskich w obszarze wykorzystywania potencjałów

obronnych, prowadzenia misji pokojowych i humanitarnych oraz innych koniecznych

działań w zakresie WPZiB48.

Traktat Reformujący wszedł w życie 1 grudnia 2009 r., po ostatecznym zatwierdze-

niu przez Irlandię (w drugim referendum, 2 października) oraz złożeniu ostatniego podpi-

su - przez prezydenta Czech, Vaclava Klausa, 3 listopada. Zdaniem Wojciecha Gizickie-

go Traktat Lizboński stanowi dużą szansę systemowego uporządkowania Unii a także da-

je nadzieję wzrostu jej roli na arenie międzynarodowej. Traktat jest jednak przedmiotem

krytyki. Zarzuca się, iż jedynie systematyzuje Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpie-

czeństwa, nie dokonując przełomu, czy rewolucji. Traktat faktycznie wzmacnia oraz two-

rzy nowe instrumenty WPZiB, nie jest jednak pewne, czy będą one w stanie doprowadzić

do jednomyślności Unii.

1.3. Instrumenty i finansowanie Wspólnej Polityki Zagranicznej

i Bezpieczeństwa

Do realizacji wyznaczonych w Traktacie o UE celów Unii służą określone instru-

menty. Zostały one ustanowione w Maastricht, następnie zmodyfikowane w Traktacie

Amsterdamskim. Zgodnie z nim instrumentami Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpie-

czeństwa są:

zasady i ogólne wytyczne

 47http://bookshop.europa.eu/is-bin/INTERSHOP.enfinity/WFS/EU-Bookshop-Site/pl_PL/-/EUR/ViewPDFFile-OpenPDFFile?FileName=FXAC07306PLC_002.pdf&SKU=FXAC07306PLC_PDF; dostęp 02.05.2010r. 48 W. Gizicki, op.cit.

21 

uzgadnianie wspólnych strategii

wspólne działania

przyjęcie wspólnych stanowisk

rozwijanie systematycznej współpracy między państwami członkowskimi49

Oprócz wymienionych w Traktatach za instrumenty uznawane są wspólne oświad-

czenia i deklaracje polityczne, które służą Unii w polityce zagranicznej50. Jest to klasycz-

na forma współpracy międzyrządowej, znana z praktyki EWP. Wspólne oświadczenia

i deklaracje nie są prawnie wiążące i nie dotyczą zwykle spraw najistotniejszych, lecz są

wydawane w imieniu Unii Europejskiej, co powoduje, że państwa członkowskie

uwzględniają je w prowadzeniu krajowej polityki zagranicznej.

Zasady i ogólne wytyczne WPZiB określa jednomyślnie Rada Europejska. Formal-

nie nie mają mocy prawnie wiążącej, stanowią jednakże podstawę do działalności prawo-

twórczej innych organów UE, w szczególności podejmowania przez Radę decyzji nie-

zbędnych do określenia lub prowadzenia spraw z zakresu WPZiB51. Rada programuje ak-

tywność dyplomatyczną, w sferze bezpieczeństwa oraz, po rozszerzeniu w Traktacie Am-

sterdamskim, w kwestiach obronnych. Zasady i ogólne wytyczne określają kształt i cha-

rakter oraz nadają dynamiczny charakter WPZiB.

Wspólne strategie zostały włączone do instrumentów Wspólnej Polityki Zagranicz-

nej i Bezpieczeństwa Traktatem Amsterdamskim. Mogły być realizowane przez Unię

w obszarach, gdzie państwa członkowskie miały ważne, wspólne interesy. We wspólnych

strategiach określane były: cel, czas trwania i środki, jakie mają być przekazane do dys-

pozycji przez Unię i państwa członkowskie. Decyzje odnośnie wspólnych strategii po-

dejmowała jednomyślnie Rada Europejska (art. 13.2)52. Ich rekomendowaniem zaś zaj-

mowała się Rada Unii Europejskiej. Odpowiadała ona także za ich realizację. W Trakta-

cie Lizbońskim zrezygnowano z instrumentu wspólnych strategii.

Od czasu wejścia w życie Traktatu Amsterdamskiego, Rada Europejska podjęła de-

cyzję o wprowadzeniu wspólnych strategii wobec: Rosji (4 czerwca 1999 r.), Ukrainy (11

 49 T. Kęsoń, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej – od Rzymu do Lizbony, [w:] http://www.osrodekbadania.waw.pl/?site=strategia_i_bezpieczenstwo_4&lang=pl, dostęp 27.02.2010r. 50 R. Zięba, op. cit., s. 56. 51 M. Talasiewicz, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa, [w:] http://www.zpsb.szczecin.pl/ uploads/jean_monnet/wspolna%20polityka%20zagraniczna%20i%20bezpieczenstwa%20-%20mtalasiewicz.pdf, dostęp 6.12.2009r.

52 Traktat Amsterdamski Zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, op.cit

22 

grudnia 1999 r.) oraz regionu śródziemnomorskiego (20 czerwca 2000 r.)53. W czerwcu

2004 roku Rada Europejska zatwierdziła strategie Unii Europejskiej dotyczącą broni ma-

sowego rażenia.

Wspólne działania to istotny instrument WPZiB, zapewniający spójność działań

Unii i państw członkowskich. Są główną formą realizowania WPZiB na podstawie zapisu

Artykułu J.1.3 Traktatu z Maastricht, który stwierdza, iż Unia osiąga cele poprzez stop-

niowe wprowadzanie (...) wspólnego działania w dziedzinach, w których państwa człon-

kowskie mają istotne wspólne interesy. Głównym organem uchwalania wspólnych działań

jest Rada Unii Europejskiej. Są one przyjmowane na podstawie wspólnych strategii i do-

tyczą sytuacji, w których działania operacyjne zostały uznane za niezbędne. Rada określa

cel i zakres działań, środki do dyspozycji Unii, a także czas trwania i warunki wprowa-

dzenia działań w życie54.

Od wejścia w życie Traktatu z Maastricht Unia podjęła ponad 100 wspólnych dzia-

łań55. Ich wzrost nastąpił jednak dopiero po Traktacie Amsterdamskim, co ma związek

z brakiem klarownego określenia istoty tego instrumentu w Traktacie z 1992 roku.

Wspólne działania dotyczą najczęściej terytoriów, na których toczą się konflikty. Inne

przykłady wspólnych działań: w sprawie poparcia dla procesu pokojowego na Bliskim

Wschodzie (1994), w sprawie wysłania obserwatorów na wybory, np. w Rosji (1993)

i Ukrainie (2004), w sprawie Instytutu Studiów nad Bezpieczeństwem (2001), w sprawie

operacji wojskowych UE w Bośni i Hercegowinie (2004)56.

Wspólne stanowiska zostały wprowadzone na mocy Traktatu z Maastricht, zgodnie,

z którym określa je i jest za nie odpowiedzialna Rada UE. Instrument ten został zdefinio-

wany dopiero w Traktacie Amsterdamskim, którego artykuł 15 stanowi, iż wspólne sta-

nowiska określają nastawienie Unii do określonego problemu o charakterze geograficz-

nym lub przedmiotowym. Wspólne stanowiska przybierają formę jednogłośnie przyjmo-

wanych „deklaracji politycznych” lub sui generis decyzji Rady Europejskiej57. Państwa

nie mają obowiązku osiągnięcia wspólnego stanowiska, lecz przyjęte stanowisko jest dla

nich wiążące, muszą, więc dostosować do niego swą politykę.

 53 J. Zajączkowski, op. cit., s. 93 54 M. Talasiewicz, op. cit. 55 J. Zajączkowski, op.cit, s. 91 56 M. Talasiewicz, op. cit. 57 R. Zięba, op.cit., s. 58

23 

Od roku 1993 Unia przyjęła ponad 100 wspólnych stanowisk, m.in. w sprawie usta-

nowienia embarga na dostawy broni do Sudanu (1994), w sprawie ograniczenia stosun-

ków gospodarczych z Libią i Haiti (1993), w sprawie wykonania rezolucji Rady Bezpie-

czeństwa ONZ w związku z embargiem przeciw Serbii (1994), w sprawie odnowienia

środków wspierających skuteczne wykonanie mandatu Międzynarodowego Trybunału

Karnego dla byłej Jugosławii (2004)58. Wspólne stanowiska stanowią ważny instrument

WPZiB, ich liczba rośnie z roku na rok. Mimo to między członkami Unii a jej organami

wciąż widoczne są różnice zdań dotyczące zakresu owego instrumentu.

Traktat z Maastricht wprowadził, jako instrument WPZiB także systematyczną

współpracę. Ma on długą tradycję, sięgającą EWP. Systematyczna współpraca nie ma

formalnego charakteru, jest często traktowana, jako ogólna metoda osiągania celów. In-

strument ten zobowiązuje państwa członkowskie do wzajemnego informowania i uzgad-

niania kwestii polityki zagranicznej i bezpieczeństwa w celu zapewnienia najskuteczniej-

szego wpływu Unii przez zgodne działania.

Traktat Lizboński reformuje środki, za pomocą, których realizowana jest, WPZiB.

Praktyczny wymiar tej reformy to uproszczenie i usystematyzowanie oraz rewizja do-

tychczas obowiązujących środków prawnych.

Rada określa strategiczne interesy Unii, ustala cele oraz określa ogólne wytyczne,

a także przyjmuje niezbędne decyzje. Przewodniczący Rady Europejskiej może zaś zwo-

łać nadzwyczajne posiedzenie Rady Europejskiej w celu określenia strategicznych kie-

runków polityki Unii. Jednocześnie wyposażono Radę w nowy środek, którym jest

przyjmowanie decyzji określających zasady wykonania działań oraz stanowisk. Zamiast

„wspólnych działań” i „wspólnych stanowisk”, Traktat przewiduje odpowiednio „działa-

nia” i „stanowiska, które powinny być podjęte przez Unię”59.

Finansowanie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa ma istotne znacze-

nie dla funkcjonowania organizacji, stanowiąc jednocześnie poważny problem dla Unii.

Wiąże się to z ciągłym wzrostem wydatków w tej dziedzinie, a także z faktem, iż to

głównie od szybkiego znajdowania funduszy zależy skuteczność WPZiB. Zgodnie z art.

28 Traktatu o Unii Europejskiej wydatki związane z WPZiB są umieszczone w budżecie

 58 M. Talasiewicz, op. cit. 59 R. Kownacki Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa w Traktacie Lizbońskim - realne wzmoc-nienie czy nieistotny lifting?, [w:] http://www.sdpl.fc.pl/WPZiB_Traktat_Lizbonski.pdf dostęp 06.12.2009 r.

24 

ogólnym Wspólnoty, z wyjątkiem tych, które wynikają z operacji mających skutki woj-

skowe i polityczno-obronne, oraz tych, co, do których Rada UE zdecyduje inaczej60. Wy-

datki operacyjne mogą być również pokrywane z budżetów państw członkowskich. Za-

pobiega to wydatkowaniu pieniędzy na operacje nieaprobowane przez niektóre państwa.

Jeżeli wydatki te w całości miałyby być finansowane z kasy unijnej, to doszłoby do tego,

że państwa, które nie zgadzają się z aktualnym kursem WPZiB, musiałyby ponosić wy-

datki na prowadzenie tej polityki. Zatem pieniądze z budżetu państwa byłyby wydatko-

wane niezgodnie z interesem państwowym niektórych państw Unii. W konsekwencji su-

werenność tych państw mogłaby być zagrożona61.

Brak jednoznacznego określenia w Traktacie z Maastricht, co jest wydatkami admi-

nistracyjnymi, a co operacyjnymi, spowodował, że Rada UE stosowała rozszerzającą in-

terpretację pierwszej grupy wydatków. Problem pogłębiały konflikty Rady z Parlamen-

tem Europejskim. Parlament zobowiązał się na podstawie dżentelmeńskiej umowy do

nieingerowania w wydatki administracyjne Rady UE, równocześnie żądając, by konsul-

towano z nim wydatki. Powodowało to opóźnienia, co przeciągało czas trwania wspól-

nych działań.

Zasady finansowania WPZiB uległy zmianie na mocy Traktatu Amsterdamskiego.

Wprowadził on zasadę pokrywania wydatków operacyjnych także z budżetu WE, z wy-

jątkiem wydatków na operacje mające implikacje wojskowe lub obronne62. Ponadto bu-

dżet wspólnotowy nie jest obciążany kosztami operacji, jeżeli w wyniku jednomyślnego

głosowania Rada ustali odmienne zasady finansowania. Zwiększono również uprawnienia

kontrolne Parlamentu w stosunku do wszystkich wydatków operacyjnych, likwidując

możliwości konfliktów z Radą UE. Kryterium wkładu w przypadku nie pokrywania dzia-

łań z budżetu stała się wysokość PKB. Za realizację wydatków z budżetu odpowiedzialna

jest Komisja Europejska, która ma prawo przedkładania propozycji w tym względzie.

W Amsterdamie stworzono również nowy rozdział budżetu unijnego. Dzieli on wy-

datki na wynikające z decyzji przyjętych, przewidywanych, ale nieprzyjętych, oraz nie-

przewidywanych i nieprzyjętych. Wprowadzono także strukturę wydatków, która obej-

muje koszty:

 60 U. Kurczewska, Finansowanie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, [w:]

http://www.pism.pl/ biuletyny/files/257.pdf, dostęp 06.12.2009 r., 61 K. Czubocha, M. Paszkowska, Finansowanie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, [w:]

http://www. e-finanse.com/artykuly/70.pdf, dostęp 06.12.2009 r. 62 R. Zięba, op.cit., s. 73

25 

obserwowania i organizowania wolnych wyborów i innych działań związanych

z procesem demokratycznej tranzycji,

funkcjonowania dyplomatycznych przedstawicielstw Unii,

zapobiegania konfliktom, umacniania pokoju i bezpieczeństwa,

wspierania procesów rozbrojeniowych,

uczestniczenia w konferencjach międzynarodowych,

koszty działań nieprzewidywalnych i pilnych - te ostatnie nie mogą jednak prze-

kraczać jednej piątej całości wydatków63.

Zasady finansowania operacji mających implikacje wojskowe lub obronne zostały

przyjęte 17 lipca 2002 r. przez Radę do Spraw Ogólnych i Stosunków Zewnętrznych.

Dzielą one wydatki na dwa typy: a) koszty wspólne, którymi nie można obciążyć indywi-

dualnych państw, biorących udział w misjach zarządzania kryzysami i koszty wsparcia

wysyłanych sił; b) wszystkie inne koszty, które będą uważane za indywidualne wydatki

i które będą finansowane na zasadzie pokrywania tam, gdzie powstają. Decyzje o wspól-

nym finansowaniu Rada podejmować będzie w odniesieniu do indywidualnych przypad-

ków64.

Nowe problemy związane z finansowaniem WPZiB powstały na początku 2003 r.,

gdy Unia podjęła się prowadzenia misji petersberskich. Wzrost kosztów operacji, których

nie można było pokrywać z budżetu UE, stał się zagrożeniem dla ich skuteczności.

W związku z tym w lutym 2004 r. Rada UE stworzyła mechanizm ATHENA. Jego zada-

niem jest administracja finansowania wspólnych kosztów operacji mających implikacje

wojskowe lub obronne we wszystkich ich fazach. ATHENA ma stałą strukturę i osobo-

wość prawną, kieruje nim, powoływany każdorazowo przez państwa biorące udział

w operacji, Komitet Specjalny. Koszty mogą być pokrywane również przez państwa trze-

cie.

Środki na WPZiB są niewielkie, w latach 2000-2006 stanowiły mały odsetek wy-

datków budżetowych Unii. Wielkość środków na realizację WPZiB miała jednak w tym

czasie tendencję wzrostową. W nowej perspektywie, do 2013 r. wydatki na WPZiB mają

wzrosnąć do 6% budżetu Unii Europejskiej (ok. 50 mld euro w latach 2007-2013). Po-

zornie wydaje się zatem, że mamy do czynienia ze znacznymi wzrostami, jednak, jeżeli

 63 K. Czubocha, M. Paszkowska, op.cit. 64 R. Zięba, op.cit., s. 74

26 

susu.

weźmiemy pod uwagę mocarstwowe ambicje Unii Europejskiej, sumy te nie wydają się

ani znaczące, ani wystarczające65. Unia ponadto unika udziału w zbrojnych konfliktach,

ograniczając się najczęściej się do misji policyjnych i udziału w odbudowie zniszczonych

wojną państw. Ciężar prowadzenia wojen spada na NATO lub Stany Zjednoczone. Bra-

kuje woli politycznej odnośnie zaangażowania Unii Europejskiej w konflikty zbrojne, co

ma związek z tym, że środki muszą być wydatkowane z budżetów państw członkowskich,

a nie z budżetu unijnego.

1.4. Kompetencje i rola organów Unii Europejskiej w procesie realiza-

cji Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa

Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa jest prowadzona przez organy

kompetentne w sprawach wszystkich filarów Unii Europejskiej. Procedura podejmowania

decyzji w II filarze charakteryzuje się szczególnym naciskiem na formy współpracy, ma-

jące zapewnić mu międzyrządowy charakter, czego skutkiem jest uzależnienie skuteczno-

ści WPZiB od woli państw członkowskich Unii.

Rada Europejska jest organem pozastatutowym Unii. Stanowi forum spotkań sze-

fów i rządów państw członkowskich oraz przewodniczącego Komisji Europejskiej, wy-

kształcone w praktyce tzw. konferencji na szczycie Wspólnot Europejskich, które odby-

wały się, początkowo sporadycznie, od 1961 r.66. Decyzją podjętą na spotkaniu w Sewilli

26 czerwca 2002 roku Rada ma się zbierać na rutynowych spotkaniach cztery razy w ro-

ku67. W razie potrzeby Rada zbiera się także na posiedzeniach nadzwyczajnych. Obra-

dom przewodniczy państwo aktualnie sprawujące urząd prezydencji. Decyzje rady po-

dejmowane są na zasadzie konsen

Rada Europejska stała się główną instytucją unijną, mającą pierwszorzędne znacze-

nie w Unii na podstawie zapisu artykułu D Traktatu z Maastricht, który stanowił, iż Rada

Europejska nadaje Unii impulsy niezbędne do jej rozwoju i określa w tej mierze ogólne

 65 K. Czubocha, M. Paszkowska, op.cit. 66 Konferencje Szefów Państw i Rządów Państw Członkowskich od 1969 r. miały miejsce raz w roku. W

1974 r. zdecydowano o podniesieniu częstotliwości spotkań do trzech w roku. 67 R. Zięba, op. cit., s. 62

27 

y.

kierunki polityczne68. Rada Europejska ma w związku z tym decydującą rolę w procesie

podejmowania decyzji w ramach WPZiB. Kompetencje Rady, oraz szczebel, na którym

obraduje, sytuują ją jako organ o charakterze zarządzającym w tej dziedzinie69.

Rada określa zasady i ogólne wytyczne (wiążące dla Rady Unii Europejskiej),

a także, od wejścia w życie Traktatu Amsterdamskiego, wspólne strategie. Programuje

i decyduje także o wspólnej polityce obronnej. Jej programujący i kontrolujący charakter

działania w ramach WPZiB sprawia, iż odgrywa ona kluczową rolę w rozwoju Unii.

Istotną reformą, wprowadzoną w Traktacie Lizbońskim, jest wprowadzenie stano-

wiska stałego Przewodniczącego Rady Europejskiej. Celem ustanowienia stałego Prze-

wodniczącego ma być zapewnienie większej stabilności prac Rady Europejskiej, a przez

to zwiększenie ciągłości zewnętrznych działań UE70.

Wprowadzenie przez Traktat Lizboński stałego Przewodniczącego Rady Europej-

skiej zapewne pozostanie rozwiązaniem neutralnym dla samej Wspólnej Polityki Zagra-

nicznej i Bezpieczeństwa71. Biorąc, bowiem pod uwagę fakt pozostania przy międzyrzą-

dowym charakterze, WPZiB, wątpliwym jest wzmocnienie jej wspólnotowego elementu

dzięki istnieniu instytucji Przewodniczącego Rady.

Na mocy traktatu z Maastricht Rada Unii Europejskiej stała się głównym organem

decyzyjnym w zakresie wszystkich trzech filarów, ponoszącym odpowiedzialność za ich

funkcjonowanie. Rada UE jest jednocześnie głównym organem legislacyjnym oraz mię-

dzyrządowym forum współpracy w ramach WPZiB.

Rada w ogólnych sprawach politycznych oraz dotyczących kwestii polityki ze-

wnętrznej zbiera się, co najmniej raz w miesiącu w składzie Ministrów Spraw Zagranicz-

nych. W posiedzeniach tych bierze także udział reprezentant Komisji Europejskiej – Ko-

misarz ds. Stosunków Zewnętrznych. Spotkania te noszą nazwę Rady do Spraw Ogól-

nych i Stosunków Zewnętrznych72. W przypadku podejmowania kwestii obronnych, Ra-

da obraduje w składzie ministrów obron

Rada odgrywa wiele istotnych ról w procesie decyzyjnym II filaru. Należą do nich:  

68 Traktat o Unii Europejskiej, [w:] http://www.futurum.gov.pl/dokumenty/Traktat_o_Unii_Europejskiej.pdf dostęp 14.12.2009 r.

69 J. Zajączkowski, op. cit., s. 96. 70 P. Wróbel, Polityka zagraniczna i dyplomacja Unii Europejskiej w kontekście zapisów traktatowych, [w:]

http://www.psz.pl/tekst-8932/Pawel-Wrobel-Polityka-zagraniczna-i-dyplomacja-Unii-Europejskiej-w-kontekscie-zapisow-traktatowych, dostęp 14.12.2009 r.

71 R. Kownacki, Wspólna Polityka Zagraniczna... op. cit., dostęp 14.12.2009 r. 72 Nazwa została wprowadzona na posiedzeniu w Sewilli w 2002 r. Wcześniejsza nazwa – Rada do Spraw

Ogólnych.

28 

Podejmowanie decyzji niezbędnych do realizacji WPZiB na podstawie wytycznych

Rady Europejskiej

Inicjowanie uchwalania przez Radę Europejską wspólnych strategii

Uchwalanie wspólnych stanowisk i zarządzanie wspólnych działań

Zapewnianie jednolitości, spójności i skuteczności działań Unii

Umożliwienie wymiany poglądów i informacji między państwami członkowskimi

Zawieranie umów międzynarodowych

Rada może zdecydować o pokryciu wydatków operacyjnych z budżetu UE73.

Decyzje w Radzie UE podejmowane są na zasadzie jednomyślności, co pomaga to

zachować międzyrządowy charakter WPZiB74. Traktat z Maastricht przewidywał dwa

wyjątki od tej reguły. Pierwszy dotyczył kwestii proceduralnych, które zapadają zwykłą

większością głosów. Drugi z kolei stanowił, iż jakkolwiek decyzje o wspólnym działaniu

Rada podejmuje jednomyślnie, to na każdym etapie ich realizacji określa, które decyzje

powinny być podejmowane kwalifikowaną większością głosów75.

Traktat Amsterdamski zmodyfikował nieco zasady podejmowania decyzji w Ra-

dzie, wprowadzając instytucję konstruktywnego wstrzymania się od głosu, które może

zgłosić państwo, które nie chce, by dana decyzja je obowiązywała i które równocześnie

akceptuje fakt, że decyzja wiąże Unię i nie chce utrudniać działań Wspólnoty.

Rada posiada kompetencje zawierania umów z państwami i organizacjami między-

narodowymi. W tym celu, działając jednomyślnie, upoważnia Urząd Przewodniczącego

do podjęcia rokowań. Po ich zakończeniu Rada akceptuje, ponownie zgodnie z zasadą

jednomyślności, zawartą umowę. Zawarcie umowy nie musi wiązać wszystkich człon-

ków: państwo może odmówić przyjęcia zobowiązań w związku z kwestiami konstytucyj-

nymi. Wówczas pozostali członkowie Rady mogą zwolnić to państwo od przestrzegania

umowy lub przyjąć ją tymczasowo.

Radę wspiera wiele organów pomocniczych, m.in.: Komitet Stałych Przedstawicieli

i Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa. Poza tym w jej strukturze funkcjonują m.in.:

Grupa Polityczno-Wojskowa, Komitet Wojskowy i Komitet do Spraw Cywilnych Aspek-

tów Zarządzania Kryzysowego. Duże znaczenie mają również agencje ds. WPZiB, powo-

łane przez Radę: Instytut Unii Europejskiej Studiów nad Bezpieczeństwem, Centrum Sa- 

73 R. Zięba, op. cit., s. 63 74 Ibidem, s. 63 75 J. Zajączkowski, op. cit., s. 100

29 

telitarne Unii Europejskiej i Europejska Agencja Obrony. Z Radą współpracują także

Specjalni Przedstawiciele i Europejscy Korespondenci (COREU).

Urząd Wysokiego Przedstawiciela UE ds. WPZiB został powołany na mocy znowe-

lizowanego w Amsterdamie Traktatu o Unii Europejskiej i powierzony Sekretarzowi Ge-

neralnemu Rady UE. Stanowisko to miało spełniać funkcję szefa dyplomacji UE. Kompe-

tencje Wysokiego Przedstawiciela zostały w traktacie określone, jako przyczynianie się

do formułowania, opracowywania i wprowadzania w życie decyzji politycznych, a w sto-

sownych przypadkach – prowadzenie dialogu politycznego ze stronami trzecimi76.

Instytucja Wysokiego Przedstawiciela UE ds. WPZiB znika wraz z wejściem w ży-

cie Traktatu Lizbońskiego. W zamian powstał urząd Wysokiego Przedstawiciela Unii ds.

Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa, który łączy w sobie funkcje Wysokiego Przed-

stawiciela ds. WPZiB oraz Komisarza ds. Zewnętrznych Unii77.

Podstawową kompetencję Wysokiego Przedstawiciela stanowi realizacja WPZiB

w oparciu o działania z upoważnienia Rady. Poprzez swoje propozycje przyczynia się

również do opracowania tej polityki78. Jest on mianowany na odnawialną, 5-letnią kaden-

cję. będzie przewodniczył spotkaniom ministrów spraw zagranicznych UE. Wysoki

Przedstawiciel wchodzi także, jako wiceprezydent, w skład Komisji Europejskiej, której

nowy skład mianowany został decyzją Rady Europejskiej z 9 lutego 2010 r.79

Traktat z Maastricht zapewnił Komisji nieco ograniczone, w stosunku do pozosta-

łych głównych organów Unii, kompetencje w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa

stwierdzając jedynie, iż jest ona w pełni włączona w prace w tej dziedzinie80. Głównym

zadaniem Komisji jest zapewnianie spójności unijnej polityki w WPZiB. Komisja ponad-

to pomaga prezydencji w reprezentowaniu Unii oraz realizacji decyzji podjętych w ra-

mach WPZiB, ma także prawo inicjatywy ustawodawczej i poruszania na forum Rady UE

kwestii związanych z II filarem. Ma także możliwość wnioskowania o zwołanie nadzwy-

czajnego posiedzenia Rady. Komisja odgrywa także istotną rolę w realizacji WPZiB,

wspomaga bowiem stanowiska polityczne poprzez stosowanie pozytywnych bądź nega-

tywnych środków ekonomicznych. Odgrywa także istotną rolę w procesie rozszerzania

 76 R. Zięba, op. cit., s. 67 77 Szerzej – podrozdział 1.2. niniejszej pracy. 78 R. Kownacki, Wspólna Polityka Zagraniczna..., op. cit.,, dostęp 14.12.2009 r. 79 Decyzja Rady Europejskiej z dnia 9 lutego 2010 r. w sprawie mianowania Komisji Europejskiej, [w:] http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2010:038:0007:0008:PL:PDF; dostęp 27.02.2010r. 80 Art. 27 Traktatu

30 

Unii Europejskiej, formułując opinię o zdolności państwa kandydującego do sprostania

wymogom, jakim winny odpowiadać państwa członkowskie UE81.

Kompetencje Przewodniczącego Komisji w ramach II filaru sprowadzają się do

uczestniczenia w posiedzeniach Rady UE, towarzyszenia szefom państw i rządów w cza-

sie spotkań Rady Europejskiej.

Rola Parlamentu Europejskiego w prawach WPZiB jest wyraźnie ograniczona,

sprowadza się głównie do funkcji kontrolnych. Tytuł V Traktatu z Maastricht zapewnił

Parlamentowi jedynie bycie informowanym przez Przewodniczącego oraz Komisję

o rozwoju polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Jej Przewodniczący ma ponadto obo-

wiązek konsultowania z Parlamentem najważniejszych kwestii i kierunków WPZiB oraz

należytego uwzględniania jego stanowisk.

W listopadzie 2002 r. Parlament w wyniku porozumienia z Radą uzyskał dostęp do

wielu informacji z zakresu Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, choć Rada

UE zachowała sobie prawo do nieudzielania członkom Parlamentu wszystkich informacji.

Traktat Lizboński rozszerzył uprawnienia kontrolne Parlamentu na urząd Wysokie-

go Przedstawiciela, który zobowiązany został do regularnego konsultowania z Parlamen-

tem głównych aspektów wspólnej polityki zagranicznej. Współpraca z Parlamentem po-

legać ma również na informowaniu go o rozwoju tych polityk. Zadaniem Wysokiego

Przedstawiciela jest również czuwanie nad tym, by poglądy PE zostały należycie

uwzględnione82.

 81 J. Zajączkowski, op. cit., s. 104 82 R. Kownacki, op.cit., s. 7

31 

Rozdział 2.

WYMIAR WSCHODNI POLITYKI UE A WPZiB

2.1 . Pojęcie i Geneza Wymiaru Wschodniego Polityki UE

Wymiar wschodni polityki Unii Europejskiej jest z jednej strony zjawiskiem sto-

sunkowo nowym i nie do końca określonym, z drugiej zaś stanowi jeden z najistotniej-

szych kierunków unijnej polityki zagranicznej oraz nowe oblicze WPZiB83. Wiąże się to

z dokonanym w 2004 r. rozszerzeniem Unii o 10 nowych państw, które wymusiło zmianę

polityki Unii wobec tej części Świata, do tej pory nastawionej głównie na przygotowanie

państw Europy Wschodniej do członkostwa w Unii.

Obecnie realizowana polityka wschodnia jest równoprawnym, w stosunku do in-

nych, kierunkiem działania UE. Wymiar wschodni różni się jednak jakościowo od innych

kierunków polityki unijnej, co wynika głównie ze specyfiki owego regionu oraz z faktu,

iż w realizacji wymiaru stosowane są instrumenty charakterystyczne dla wszystkich fila-

rów Unii Europejskiej.

Nie sposób podjąć rozważań nt. Wymiaru Wschodniego polityki UE bez zrozumie-

nia samego pojęcia oraz ukazania jego genezy. Powszechnie przyjętym jest, iż wschodni

kres Europy wyznacza pasmo gór Ural. Jednak samo pojęcie Europa Wschodnia budzi

wiele kontrowersji. Często stosuje się je zamiennie z określeniami takimi, jak Europa

Centralna, Europa Środkowa. Termin Europa Wschodnia do I wojny światowej oznaczał

 83 Kraje WE przypisywały rozwojowi stosunków z Europą Wschodnią szczególne znaczenie. Wyrazem te-go było m.in. wskazanie tego regionu, jako głównego kierunku realizacji WPZiB już w 1992 r. na szczycie w Lizbonie.

32 

przede wszystkim Rosję. W czasie „zimnej wojny” z pojęciem tym utożsamiano europej-

ską część bloku państw komunistycznych, znajdujących się pod dominacją ZSRR84.

Istotne jest także znalezienie granicy między Europą Wschodnią i Zachodnią. Spo-

śród mniej i bardziej oczywistych najtrwalszym jest podział na chrześcijaństwo katolickie

(zachód) oraz prawosławne (wschód). Wobec trudności z jednoznacznym określeniem

granic Europy Wschodniej należy zawęzić obszar do państw objętych Europejską Polity-

ka Sąsiedztwa. Poprzez Politykę Wschodnią Unii Europejskiej rozumiemy, zatem

wszystkie podejmowane przez UE akcje skierowane wyłącznie do jej wschodnich sąsia-

dów: Rosji, Białorusi i Ukrainy (a po integracji Rumunii także Mołdawii)85. W polityce

wschodniej Unii Europejskiej ważne jest rozróżnienie na politykę wobec państw partner-

skich w ramach EPS (Ukraina, Mołdawia, Białoruś – w ograniczonym zakresie) oraz re-

lacje z Rosją oparte o tzw. partnerstwo strategiczne.

Podobnie, jak termin Europa Wschodnia, pojęcie wymiar wschodni nie jest sprecy-

zowane i stanowi przedmiot dyskusji. Wymiar w geopolityce oznacza punkt ciężkości

o wspólnych cechach oraz parametrach inicjatywy międzynarodowej, które wynikają ze

wspólnego spoiwa (współpraca w regionie) lub ze wspólnych powiązań kulturowych. Be-

ata Piskorska przedstawia następującą interpretację pojęcia: jest on częścią zewnętrznej,

transgranicznej polityki Unii Europejskiej (a dokładniej jej wspólnej polityki zagranicznej

i bezpieczeństwa), której specyficznym celem jest zwrócenie uwagi na Europę Wschod-

nią86.

W tworzeniu Wymiaru Wschodniego szczególną rolę odgrywa Polska. Stosunki ze

wschodnimi sąsiadami to jeden z priorytetów polskiej polityki zagranicznej, dlatego po-

mysł stworzenia Wymiaru Wschodniego jest Polsce bardzo bliski. Według Polski (...)

Wymiar wschodni UE powinien być pakietem powiązanych ze sobą propozycji działań

politycznych, gospodarczych i społecznych Unii oraz państw członkowskich, skierowa-

nych do wybranych państw graniczących z Unią Europejską87. Inicjatywa jego rozwoju

pojawiła się po raz pierwszy w opublikowanym w lipcu 2001 r. przez Ministerstwo

Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej dokumentu Non-paper z polskimi propo-

 84 B. Piskorska, Wymiar Wschodni Polityki Unii Europejskiej, Toruń 2008, s. 38. 85 Polityka Wschodnia Unii Europejskiej – Perspektywa krajów Wyszehradzkich, [w:] http://www.visegradyouth.org/6vyc/readers/english/CES%20-%20Eastern%20Policy%20of%20the%20EU%20-%20the%20Visegrad%20Countries.pdf, dostęp 10.01.2010 r. 86 B. Piskorska, op. cit., s. 43, 59. 87 Wymiar Wschodni Unii Europejskiej, red. M. Zamarlik, Kraków 2004, s. 9.

33 

zycjami w sprawie przyszłego kształtu rozszerzonej Unii Europejskiej wobec wschodnich

sąsiadów88.

Prócz Polski do najbardziej zainteresowanych (i przejawiających największe ambi-

cje wpływania na politykę wschodnią UE) należą: państwa bałtyckie, Niemcy, pozostałe

kraje Europy Środkowej (w relatywnie mniejszym stopniu niż Polska i kraje bałtyckie),

Francja, kraje skandynawskie (Szwecja i Finlandia) oraz Komisja Europejska89. Wymiar

wschodni realizowany jest na czterech płaszczyznach:

Gospodarczej, – w której działania opierają się głównie na reformie prawa gospo-

darczego, modernizacji infrastruktury oraz ulepszaniu relacji gospodarczych z Unią

i jej członkami,

Politycznej – wg której demokratyzacja, gwarancje poszanowania praw mniejszo-

ści narodowych i religijnych, rozwój mediów są podstawowymi warunkami rozwo-

ju państw,

Społecznej – rozwój sektora pozarządowego i samorządowego, wymiana doświad-

czeń z dziedzin społecznych w formie szkoleń, stypendium, stażów,

Bezpieczeństwa – zapewnienie prze Unię stabilności i bezpieczeństwa regionu,

ochrona granic, walka z nielegalną migracją, przemytem.

Ukazanie przeszłych relacji Unii Europejskiej, a wcześniej także Wspólnot Euro-

pejskich, z państwami Europy Wschodniej wydaje się być niezbędne do uchwycenia isto-

ty ich współczesnych relacji. Zmiany zarówno w Unii, jak i na arenie międzynarodowej,

zachodzące na przestrzeni lat, nie pozostawały bez wpływu na stosunki z tym regionem.

Szczególnego znaczenia nabierają tutaj wydarzenia takie, jak rozpad Związku Radziec-

kiego, a wraz z nim bipolarnego ładu międzynarodowego, kolejne rozszerzenia Unii Eu-

ropejskiej, czy też ewolucja unijnej polityki zagranicznej.

W stosunkach Wspólnot Europejskich ze Wschodnią Europą w okresie dwubiegu-

nowego ładu zimnowojennego wyróżnia się trzy etapy90. Pierwszy z nich datowany jest

na okres od powstania WE do 1971 r. i charakteryzuje się nie uznawaniem przez ZSRR

istnienia tworu, jakim była Wspólnota Europejska. W związku z tym w owym czasie nie

doszło do nawiązania stosunków, na co wpływ niewątpliwie miały także kwestie ideolo- 

88 B. Piskorska, op. cit., s. 43 89 Polska Polityka Wschodnia na tle Polityki Wschodniej Unii Europejskiej, [w:] http://csm.org.pl/fileadmin/files/Biblioteka_CSM/Raporty_i_analizy/2009/Marcin%20Kaczmarski_POLSKA%20POLITYKA%20WSCHODNIA%20NA%20TLE%20POLIT.pdf, dostęp 10.01.2010 r. 90 B. Piskorska, op. cit., s. 103-105

34 

giczne. ZSRR nie uznawał istnienia zachodnich organizacji gospodarczych, wymiana

handlowa była natomiast bardzo ograniczona.

Drugi etap datuje się na lata 1972-1985. Jego początek wiążę się z uznaniem przez

L. Breżniewa Wspólnoty Europejskiej za organizację, której nie sposób ignorować, gdyż

nie jest zjawiskiem przejściowym. W związku z tym w lipcu 1973 r. nawiązano nieofi-

cjalne kontakty ZSRR z Komisją Europejską91. Poprawę stosunków miała przynieść kon-

ferencja KBWE, w której uczestniczyła także Komisja Europejska. Wschód wykazał chęć

współpracy w dziedzinie gospodarki, technologii, nauki. W wyniku konferencji Wspólno-

ta Europejska zgłosiła RWPG gotowość zawarcia umów handlowych, która została zi-

gnorowana. Doprowadziło to do kilkuletniego zamrożenia negocjacji.

Początek tzw. etapu współpracy nastąpił dopiero w roku 1985. Negocjacje na linii

ZSRR-WE trwały w latach 1986-1988. 25 czerwca 1988 roku podpisano w Luksemburgu

wspólną deklarację o ustanowieniu oficjalnych stosunków między EWG a RWPG92.

Umowa umożliwiła także WE podpisywanie umów z państwami-członkami RWPG, co

zaowocowało podpisaniem umów z sześcioma spośród siedmiu państw Rady. Zawarcie

umów nie doprowadziło jednak do konkretnych działań, stosunki handlowe pozostawały

ograniczone, na co wpływ miały nałożone przez WE na państwa RWPG ograniczenia ilo-

ściowe w imporcie.

W grudniu 1989 r. EWG i ZSRR zawarły umowę o handlu i współpracy, która sta-

nowiła podstawę umów z poszczególnymi państwami RWPG93. Tym samym rozpoczął

się proces instytucjonalizacji stosunków.

Koniec zimnej wojny stworzył nie tylko nowe uwarunkowania dla rozwoju współ-

pracy politycznej, ale sprawił również, że nowego wymiaru i znaczenia nabrały takie

kwestie, jak współpraca i partnerstwo WE, a później UE, z państwami tego regionu94.

Rozpad Związku Radzieckiego oraz przemiany polityczne i gospodarcze w państwach

Europy Wschodniej umożliwiły nawiązanie bliższych stosunków z WE. Z drugiej strony

niestabilność polityczna tego regionu pogłębiała sceptycyzm i powściągliwość. Celem

 91 Ibidem P. Żurawski vel Grajewski, Polityka Unii Europejskiej wobec Rosji a interesy Polski 1991-2004, Ośrodek Myśli Politycznej, Centrum Europejskie Natolin, Kraków-Warszawa 2008, s. 20-33 93 http://eup.wse.krakow.pl/?page_id=232; dostęp 27.02.2010 r. 94 J. Zajączkowski, op. cit., s. 151.

35 

Unii na początku lat 90. było głównie wspieranie demokratyzacji oraz reform gospodar-

czych, czego wyrazem był program TACIS95.

W tym czasie podstawę współpracy między Unią Europejską a Europą Wschodnią

stanowiły dwa dokumenty. Pierwszym z nich była umowa o utworzeniu Wspólnoty Nie-

podległych Państw, podpisana 8 grudnia 1991 roku w Białowieży przez Federację Rosyj-

ską, Ukrainę i Białoruś. Strony podkreśliły, że wraz z utworzeniem WNP Związek Ra-

dziecki przestaje istnieć, a także zobowiązały się przestrzegać zasad i respektować cele

i obowiązki wynikające z Karty ONZ, dokumentów KBWE.

Drugim dokumentem było oświadczenie o zasadach uznania nowych państw w Eu-

ropie Wschodniej, uchwalone 16 grudnia 1991 roku na nadzwyczajnym spotkaniu mini-

strów spraw zagranicznych EWG96. Oświadczenie było formalna podstawą uznania

państw takich, jak Rosja, Ukraina, Białoruś, czy Mołdawia. W grudniu 1991 r. WE zgo-

dziła się na przyjęcie przez Rosję stałego miejsca w Radzie Bezpieczeństwa ONZ, wyra-

ziła także chęć utrzymywania przyjacielskich stosunków z Rosją. 31 grudnia tego samego

roku państwa WE oświadczyły uznanie państw powstałych na gruzach republik sowiec-

kich. Grudzień 1991 r. stanowił istotną cezurę w rozwoju stosunków miedzy Unią Euro-

pejską a państwami Europy Środkowej i Wschodniej. Wpływ na to miały zarówno wyda-

rzenia związane z procesem pogłębiania i poszerzania integracji europejskiej, ale również

wyzwania międzynarodowe ówczesnej Dwunastki. Unia musiała pogodzić zróżnicowane

interesy państw członkowskich, próbując wypracować jednolitą strategię wobec państw

Europy Środkowej i Wschodniej97.

Unia Europejska dążyła do rozwijania współpracy z państwami byłego ZSRR. Po-

zytywnie oceniała integrującą działalność Rosji na terenie WNP, jako środek zapewnienia

spokoju i bezpieczeństwa na terenie byłych republik radzieckich98.

 95 TACIS (Technical Assistance Commonwealth for Independent States) - Program Pomocy Technicznej Wspólnot Europejskich dla Wspólnoty Niepodległych Państw przyjęty w grudniu 1990 i uruchomiony w 1991. TACIS miał wspierać reformy demokratyczne i prorynkowe w państwach wschodniej Europy i cen-tralnej Azji. W programie brało udział 12 państw regionu: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Ka-zachstan, Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan, a także, w latach 1991-2003, Mongolia. W latach 1991-1999 udzielono pomocy na kwotę 4,2213 mld euro (w tym dla Rosji 1,3016 mld). Alokacja pomocy na lata 2000-2006 wynosi 3,138 mld euro. W perspektywie finansowej UE na lata 2007-2013, program TACIS został zastąpiony Europejską Polityką Sąsiedztwa oraz Europejskim In-strumentem Sąsiedztwa i Partnerstwa (wobec Rosji). Mimo to projekty programu TACIS z 2006 r. będą re-alizowane do końca dekady. 96 B. Piskorska, op. cit., s. 108 97 A. Podraza, Unia Europejska a Europa Srodkowa i Wschodnia, Lublin 1997, s. 9 98 K. Łastawski, Od idei..., op. cit., Warszawa 2004, s.311

36 

Charakterystycznym dla początku lat 90. jest również przyspieszenie kooperacji

oraz obustronne działania na rzecz szybkiego określenia zasad współpracy. Istotą działań

było dążenie do podpisania bilateralnych umów Unii z państwami byłego ZSRR. Po-

cząwszy od roku 1994 UE rozpoczęła podpisywanie tzw. Umów o Partnerstwie i Współ-

pracy z państwami WNP99.

Pierwszym w historii wspólnym działaniem w ramach WPZiB było podjęte w 1993

r. decyzją Rady UE wysłanie obserwatorów monitorujących wybory parlamentarne oraz

kampanie wyborczą w Rosji100. Wspólne stanowiska wobec wschodu w tym okresie to:

w sprawie określenia celów i priorytetów współpracy z Ukrainą w 1994 r. oraz wspólne

stanowisko odnośnie wycofania dyplomatów UE z Białorusi. Białoruś była trudnym part-

nerem Unii. Wzajemne relacje pogarszały się od czasu przejęcia władzy przez Aleksandra

Łukaszenkę. Władze unijne wielokrotnie krytykowały niedemokratyczne i autorytarne

działania prezydenta Białorusi, zwłaszcza po naruszeniu w 1998 r. przez władze białoru-

skie eksterytorialnego statusu misji dyplomatycznych państw członkowskich UE w Miń-

sku101. W 1999 r. Unia Europejska przyjęła dwie wspólne strategie – wobec Rosji (czer-

wiec), oraz Ukrainy (grudzień)102. Odpowiedzią Rosji była średniookresowa strategia

wojskowa na lata 2000-2010, oparta na ścisłym partnerstwie, Ukraina zaś stworzyła do

2002 r. Program integracji Ukrainy z Unią Europejską, w którym zawarła swoje cele

i oczekiwania wobec UE.

W dotychczasowej polityce Unii wobec sąsiadów europejskich dominuje podejście

regionalne, zwane wymiarami. Obecnie UE realizuje wymiar północny oraz partnerstwo

(wymiar) śródziemnomorskie. Polityka Piętnastki do 2004 r. wobec Europy Wschodniej

i Środkowej nastawiona była głównie na rozszerzenie Unii o kraje tego obszaru. Dopiero

akcesja 10 państw Europy Środkowej doprowadziła do powstania wymiaru wschodniego.

Tym samym wzmocniona została tendencja dążenia do wielowymiarowości Unii, którą

potwierdził raport Hiski Haukkali z Fińskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych pt.

Towards the Multidimensional Union103.

 99 W czerwcu 1994 roku podpisano porozumienia z Ukrainą oraz Rosją. Zob. B. Chmiel, op.cit., s. 117-122 100 B. Piskorska, op.cit., s.112 101 Ibidem, s.312 102 Zob. B. Chmiel, op.cit., s. 119; http://www.infoukes.com/ukremb/pr000101e.shtml; dostęp 27.02.2010 r. 103 H. Haukalla, Succeding Without Success? The Northern Dimension of the European Union, “Northern Dimension. Yearbook 2001” The Finish Institute of International Affairs, Helsinki 2001, s. 37. cyt. Za B. Piskorska, Wymiar Wschodni..., s. 59

37 

2.2. Wymiar Wschodni jako element Wspólnej Polityki Zagranicznej

i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej

W związku ze zmianą granic Unii Europejskiej po jej rozszerzeniu o 10 państw Eu-

ropy Środkowej, zaistniała potrzeba zwiększenia aktywności Wspólnoty na wschodzie.

W porównaniu z innymi, w polityce UE wobec tego regionu ogromną rolę odgrywają

kwestie polityczne. Dlatego zrozumienie uwarunkowań i dynamiki owej polityki możliwe

jest tylko poprzez uwzględnienie nakładania się na siebie polityki Unii oraz polityk

państw członkowskich, czego wyrazem jest Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeń-

stwa104.

II filar Unii ewoluował wraz z rozwojem relacji na linii UE - państwa postradziec-

kie. Charakterystyczne było przechodzenie od Porozumień o Partnerstwie i Współpracy,

poprzez unijne wspólne działania i strategie, do kreowania i działalności instytucji

WPZiB. W samej Unii zaś, w ciągu ostatniej dekady wykształciły się różne stanowiska

do polityki wobec najbliższego sąsiedztwa. Najważniejszymi są jednak:

a) podejście oparte na kwestii stabilizacji – doprowadzenia do współpracy regionalnej

i partnerstwa (regionalizm),

b) integracja – włączenie bezpośrednio sąsiadujących państw do UE, poprzez bilate-

ralny proces oparty na zasadzie całkowitej warunkowości, uzupełniające lub zastę-

pujące stabilizację105.

Abstrahując od podejścia, stwierdzić należy, iż polityka wschodnia jest wyrazem

WPZiB wobec specyficznego obszaru Europy Wschodniej. Co za tym idzie, WPZiB two-

rzy ramy instytucjonalne i koncepcyjne dla realizacji wymiaru wschodniego106. Polityka

zewnętrzna nie jest jednak prowadzona wyłącznie w ramach II filaru107. Wykorzystywane

do jej prowadzenia instrumenty I filaru UE wzmacniają jej efektywność, zwłaszcza w ob-

szarze ekonomicznym. Natomiast zasada jednomyślności, na której opiera swe funkcjo-

 104 B. Piskorska, op. cit., s. 26 105 A. Missiroli , The EU and its changing neighbourhoods: stabilisation, integration, partnership [w:] http://books.google.pl/books?id=H0HA0T-X1z8C&printsec=frontcover#v=onepage&q=&f=false, s. 12, dostęp 16.01.2010 r. 106 B. Piskorska, op. cit., s. 27 107 Politykę zewnętrzną Unii Europejskiej dzieli się z reguły na stosunki zewnętrzne o charakterze ekono-micznym (obejmujące układy i stosunki handlowe z innymi podmiotami; mające implikacje ekonomiczne i polityczne; łączące instrumenty I i II filaru) oraz politykę zagraniczną i bezpieczeństwa (funkcjonującą na zasadzie współpracy międzyrządowej w ramach II filaru).

38 

nowanie WPZiB powoduje, iż często dochodzi do różnicy zdań wewnątrz UE, czego po-

wodem są zróżnicowane interesy państw członkowskich. Nie pozostaje to bez znaczenia

dla realizacji polityki zagranicznej, w tym Wymiaru Wschodniego. W praktyce nadal

większe znaczenie, niż relacje unijno-rosyjskie mają bilateralne stosunki pomiędzy np.

Rosją i Francją, czy Niemcami. Przykładami problemów związanych z brakiem jedno-

myślności są: fiasko Traktatu Konstytucyjnego, czy brak konsensusu ws. budżetu UE na

lata 2007-2013, który niewątpliwie oddalił perspektywę akcesji Ukrainy108.

Instrumenty WPZiB wykorzystywane w polityce wschodniej pozwalają na działa-

nie w następujących dziedzinach: propagowanie europejskich norm i wartości, umacnia-

nie pokoju i bezpieczeństwa w regionie, wspieranie procesów integracyjnych między

państwami regionu, pomoc w rozwiązywaniu konfliktów, zapobieganie kryzysom i na-

pięciom, działania prewencyjne na rzecz rozszerzenia terytorialnego działania umów

międzynarodowych109.

Opracowany w 2001 roku raport Fińskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych pt.

Towards the Multidimensional Union przewidywał zwrot w polityce Unii w kierunku

wielowymiarowości110. W roku 2004 podjęto się realizacji wymiaru wschodniego, który

stanowi trzeci wymiar polityki zewnętrznej UE, obok północnego oraz śródziemnomor-

skiego. Główny inicjator otwarcia Wspólnoty na wschód, Polska, promuje ideę wymiaru

wschodniego, jako komplementarnego do wymiaru północnego i procesu barcelońskiego,

poszukując poparcia dla tej inicjatywy.

W ostatniej dekadzie XX wieku w obszarze Europy Północnej, prócz wielu wizji,

instytucji i organizacji (między innymi Rada Państw Morza Bałtyckiego, Rada Bałtycka,

Nordycka Rada Ministrów, Rada Arktyczna czy Rada Regionu Euroarktycznego Morza

Barentsa) powstała także koncepcja wymiaru północnego, której inicjatorem była Finlan-

dia.

Pierwsze głosy o wymiarze północnym dały się usłyszeć w przemówieniach prezy-

denta Finlandii i premiera Estonii w 1994 r. na estońskim Uniwersytecie w Tartu. Wysu-

nięte zostały wówczas argumenty, iż poszerzenie Unii na północ może zwiększyć zna-

czenie wymiaru nordyckiego w ramach UE, a członkostwo krajów nordyckich w UE bę-

dzie stale rozwijać wymiar północny Unii, co stworzy możliwość włączenia Rosji w pro-

 108 B. Piskorska, op. cit., s. 30 109 Ibidem, s. 33 110 Ibidem, s. 59

39 

ces integracji z Europą. Z dość ogólnej, nordyckiej koncepcji, inicjatywa wymiaru pół-

nocnego stopniowo zmieniła się w fińską propozycję zawierającą szereg konkretnych ce-

lów i planów współpracy111.

Propozycja ustanowienia wymiaru północnego UE została przedstawiona Radzie

Europejskiej w grudniu 1997 r. na spotkaniu w Luksemburgu i spotkała się z pozytyw-

nym odbiorem zarówno w Unii, jak i poza nią. Po trwającej kilka lat dyskusji nt. kształtu

wymiaru północnego podczas szczytu Unii Europejskiej w Feirze w czerwcu 2000 r.

przyjęty został Plan działań na lata 2000-2003, pozwalający na realizację projektu. Cztery

miesiące później przyjęto w Luksemburgu plan na lata 2004-2006112.

Wymiar północny obecnie stanowi oficjalną politykę Unii Europejskiej dla obszaru

od Islandii do północno-zachodniej Rosji. Założenia wymiaru północnego Unii Europej-

skiej to głównie koordynacja polityki Unii Europejskiej w Europie Północnej oraz niwe-

lowanie różnic w rozwoju gospodarczym, szczególnie między krajami Unii Europejskiej

a Rosją i krajami byłego bloku wschodniego.

Między wymiarami północnym i wschodnim zauważyć można kilka analogii. Po

pierwsze, w obu przypadkach inicjatywa wyszła od rządu państw mających wejść do Unii

w rok przed ich akcesją (w przypadku Polskiej propozycji nie padło, co prawda określe-

nie wymiar). Po drugie, głównym partnerem obu wymiarów jest Rosja, zatem zakres

przedmiotowy obydwu wymiarów zazębia się. Po trzecie, cele zarówno północnego, jak

i wschodniego wymiaru, są podobne. W obu przypadkach podkreśla się potrzebę zapew-

nienia stabilności i bezpieczeństwa w Europie, ochrony praw człowieka, umacniania de-

mokracji, praworządności, wdrożenia zasad wolnego rynku, wzrostu dobrobytu113.

Istnieje także szereg różnic, charakteryzujących oba wymiary. Dotyczy to zarówno

różnic w funkcjonowaniu, jak i w interesach. W związku z rozszerzeniem Unii w 2004 r.

przesunięty został obszar zainteresowania UE, a w Finlandii wzrosły obawy o stracenie

pozycji, jako jedynego państwa graniczącego z Rosją114. Ponadto wsparcie dla nowych

sąsiadów, oparte na funduszach europejskich, stanowi konkurencję dla wymiaru północ-

 111 A. Mazur-Barańska, „Wymiar północny” Unii Europejskiej, [w:] http://julia.univ.gda.pl/~musial/docs/ mazur.html; dostęp 16.01.2010 r. 112 Ibidem; dostęp 27.02.2010 r. 113 B. Piskorska, op. cit., s. 64 114 Ibidem, s. 64

40 

nego. Fińskie środowisko eksperckie jasno podkreśla, iż „rozszerzenie Unii podcina ini-

cjatywę wymiaru północnego”115.

Różne są główne cele wymiarów: wschodni ma na celu stworzenie „strefy dobrego

sąsiedztwa”, politycznym celem północnego było zaś przygotowanie Unii i Regionu Bał-

tyckiego do nowej tury rozszerzenia. Bardzo ważną różnicą jest również fakt, iż wymiar

północny stanowczo odcina się od kwestii związanych z militarnym bezpieczeństwem, co

równocześnie podkreśla wyjątkowy charakter wymiaru wschodniego, stawiającego tę

kwestię na pierwszym planie. Wreszcie, w odróżnieniu od wymiaru północnego, wschod-

ni wymiar charakteryzuje brak instrumentów finansowych na realizację, słaba instytucjo-

nalizacja, brak organizacji koordynującej działania.

Niezmiernie ważnym, zwłaszcza dla Polski, jako inicjatora i znającego realia

wschodnie koordynatora wymiaru wschodniego, jest wzięcie przykładu i wymiana do-

świadczeń, płynących ze Skandynawii przy podejmowaniu działań na wschodniej granicy

Unii.

2.3. Unijne koncepcje Wymiaru Wschodniego

Pierwsze działania na rzecz utworzenia polityki wspólnotowej wobec nowych są-

siadów datuje się na lata 2002-2003. Wtedy też powstały kolejne koncepcje prowadzenia

tej polityki, wśród których najważniejszymi są: koncepcja Wider Europe oraz koncepcje

polityki sąsiedzkiej lub polityki nowego sąsiedztwa. Ważnymi głosami w debacie nt.

kształtu polityki wobec sąsiadów Unii są stanowiska państw członkowskich, zarówno

przyjętych w 2004 r., jak i „starych” członków UE. Istotnym dla wymiaru wschodniego

jest polskie wyobrażenie tej polityki, wyrażone w dokumencie Non-paper z polskimi pro-

pozycjami w sprawie przyszłego kształtu rozszerzonej Unii Europejskiej wobec wschod-

nich sąsiadów116.

Koncepty państw członkowskich są uwzględniane przez Komisję Europejską i Wy-

sokiego Przedstawiciela ds. WPZiB przy opracowywaniu stanowisk unijnych, natomiast

 115 H. Haukkala, Turun Sanoimat z 4 listopada 2003 r., cyt. za B. Piskorska, Wymiar Wschodni..., s. 67 116 Non-paper z polskimi propozycjami w sprawie przyszłego kształtu polityki rozszerzonej UE wobec no-wych wschodnich sąsiadów, Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP, [w:] http://www.batory.org.pl/doc/nowi_s.pdf, s. 93; dostęp 27.02.2010 r.

41 

organem nadzorującym opracowywanie koncepcji jest Rada ds. Ogólnych i Stosunków

Zewnętrznych.

Koncepcja Wider Europe została opracowana przez Komisję Europejską na zlece-

nie Rady Europejskiej. Koncepcja znajduje początek w dokumencie pt. Wider Europe –

Neighbourhood: a new Framework for Relations with our Eastern and Southern Neigh-

bours, przedstawionym Radzie UE i Parlamentowi Europejskiemu117. Dotyczy ona poli-

tyki Unii Europejskiej wobec: Federacji Rosyjskiej, Ukrainy, Białorusi i Mołdowy oraz

państw basenu Morza Śródziemnego (Algierii, Egiptu, Izraela, Jordanii, Libanu, Libii,

Maroka, Syrii, Tunezji) i Autonomii Palestyńskiej. Koncepcja ma na celu rozwój współ-

pracy z tymi państwami, uznawanymi są za sąsiadujące z UE oraz umożliwienie ich

udziału w niektórych etapach integracji gospodarczej, co ma się przyczynić do rozwoju

gospodarczego oraz reform politycznych opartych na wartościach demokratycznych118.

Inicjatywa rozwijana jest w ramach szerszej polityki zagranicznej, stanowiąc budu-

lec dalszej dyskusji nt. zakresu zewnętrznych działań Unii. Wider Europe jest rozwijana

z dwóch powodów. Po pierwsze, wraz z rozszerzeniem UE w 2004 r., przed którym Pięt-

nastka dążyła do przeciwdziałania nowemu podziałowi w Europie, poszerzony został za-

kres spraw, jakimi Wspólnota powinna się zajmować, zwłaszcza w relacjach z nowymi

państwami członkowskimi i sąsiadującymi. Szersza Europa zakłada, bowiem rozwój

współpracy z sąsiadami i włączenie ich w proces integracji europejskiej, jednocześnie

zmniejszając ryzyko pozostawienia sąsiadów Unii poza procesem jednoczenia Europy, co

może prowadzić do ich destabilizacji, z niebezpiecznymi dla UE konsekwencjami119.

Po drugie, inicjatywa jest odpowiedzią na postulaty większego zaangażowania Unii

w działania na rzecz stabilizacji oraz zmiany mało efektywnej polityki wobec państw Eu-

ropy Wschodniej i Basenu Morza Śródziemnego. Unia ma za zadanie, poprzez wzmoc-

nienie działań w sąsiedztwie, zwiększenie obszaru dobrobytu i stabilności120.

Wider Europe rozszerza zakres spraw, podejmowanych w relacjach z sąsiadami,

m.in. o kwestie związane z kontrolą granic, nielegalną imigracją, ochroną środowiska.

W koncepcji przedstawiony jest szeroki zakres możliwej współpracy UE z państwami są-

siadującymi. (preferencje handlowe, dążenie do stworzenia strefy wolnego handlu, in-

 117 http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/com03_104_en.pdf; dostęp 27.02.2010 118 M. Krzysztofowicz, Koncepcja „Szersza Europa”, [w:] http://www.pism.pl/biuletyny/files/170-2003.pdf; dostęp 16.01.2010 119 Ibidem 120 B. Piskorska, op. cit., s. 121

42 

strumenty wspierania i ochrony inwestycji zagranicznych, integracja infrastruktury trans-

portowej, energetycznej i telekomunikacyjnej, rozszerzenie Europejskiego Obszaru Ba-

dawczego oraz poparcie dla starań państw kandydujących do WTO - Rosji, Ukrainy, Al-

gierii, Libanu, Syrii). Wider Europe deklaruje rozszerzenie zakresu programów pomoco-

wych i poprawę ich efektywności. W dziedzinie spraw wewnętrznych podkreślono po-

trzebę kooperacji w walce ze wspólnymi zagrożeniami (terroryzm, zorganizowana prze-

stępczość, przemyt, zanieczyszczenie środowiska, choroby zakaźne). Wskazano również

na potrzebę większego zaangażowania politycznego UE w mediację i rozwiązywanie

konfliktów na Bliskim Wschodzie, w Naddniestrzu oraz Saharze Zachodniej.

W koncepcji nie przewidziano zaoferowania państwom sąsiadującym perspektywy

członkostwa, oferuje ona jednak sąsiadom UE udział w wybranych etapach integracji go-

spodarczej lub politycznej.

Szersza Europa nie precyzuje, jaką rolę powinny odgrywać państwa członkowskie

w jej realizacji, co może przyczynić się do braku komplementarności polityki zewnętrznej

UE i zagranicznej państw członkowskich. Problem leży w potrzebie zwrócenia uwagi

przez całą Unię na zagadnienia związane z danym regionem. Obecnie polityka wschodnia

jest obszarem zainteresowania głównie państw przyjętych w 2004 r. oraz Niemiec i Fin-

landii, natomiast współpraca śródziemnomorska jest z kolei ważniejsza dla Hiszpanii,

Francji, Włoch, czy Grecji.

W założenia Wider Europe wpisuje się niejako polska koncepcja Wymiaru

Wschodniego, wyrażona w dokumencie Non-paper z polskimi propozycjami w sprawie

przyszłego kształtu rozszerzonej Unii Europejskiej wobec wschodnich sąsiadów121. Polska

wraz z przystąpieniem do Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. otrzymała nowe możliwości

kształtowania stosunków międzynarodowych we wschodniej części Starego Kontynentu.

Propozycje polskie zakładały stworzenie Wymiaru Wschodniego, obejmującego Rosje,

Ukrainę, Białoruś i Mołdawię. Zasadniczym celem polskiego non-paper jest przyciągnię-

cie uwagi Brukseli na rejon przyszłej granicy Unii z Rosją. Rząd Rzeczypospolitej, wy-

suwając swe propozycje, liczył na uwzględnienie polskich doświadczeń i wiedzy doty-

czącej tego regionu.

 121 M. Kazana, Rola Polski w możliwości kreowania Wymiaru Wschodniego, [w:] Wymiar Wschodni Unii Europejskiej, red. M. Zamarlik,Toruń 2004

43 

Non-paper wskazuje na kilka fundamentalnych zasad, którymi powinna się kiero-

wać polityka wschodnia rozszerzonej Unii:

Zróżnicowania i warunkowości relacji UE-kraj sąsiadujący – uzależnienie kontak-

tów od postępu w procesie reform, przestrzegania praw człowieka, fundamental-

nych wartości UE i stopnia zgodności z wartościami polityki zagranicznej Unii.

Błędem jest ujednolicanie polityki wobec całego regionu,

Stworzenia wspólnych ram ogólnych dla państw objętych Wymiarem Wschodnim,

w obszarze, których następowałyby działania pomocowe,

Komplementarności z Wymiarem Północnym,

Trójfilarowości – Wymiar Wschodni UE powinien składać się z trzech filarów:

wspólnotowego (WPZiB oraz stosunki zewnętrzne UE), rządowego (współpraca bi-

lateralna państw oraz wielostronna przez rządy członków Unii), pozarządowego

(działalność NGOs),

Stopniowego zbliżania sąsiadów do Unii122.

Należy nadmienić, iż Polska swą uwagę koncentruje na Ukrainie, w związku,

z czym usilnie próbuje zrównać stosunki Unii z Kijowem ze stosunkami z Federacją Ro-

syjską. Stosunki z Białorusią uzależnia od postępu w demokratyzacji w tym kraju. Polity-

ka na linii UE - Rosja potraktowana jest w Non-paper skrótowo. Dokument opisuje dia-

log Moskwa - Bruksela, jako dobrze rozwinięty i sprawny, wskazuje jedynie na potrzebę

przełożenia oficjalnych ustaleń na konkrety.

Współpraca UE z sąsiadami powinna obejmować: wzmocniony dialog polityczny,

wsparcie dla transformacji ustrojowej, handel, bezpieczeństwo, wymiar sprawiedliwości,

kontakty międzyludzkie123.

Z jednej strony członkowie UE pragną uczestniczyć w realizacji Wymiaru

Wschodniego, z drugiej zaś żadne z państw bałtyckich, oprócz Polski, nie zaprezentowało

spójnej, konkretnej i nieogólnikowej wizji stosunków z sąsiadami na wschodzie. Natural-

nym sojusznikiem Polski wydają się być państwa skandynawskie i bałtyckie, czego do-

wodem jest zainicjowane w 2008 roku przez Polskę i Szwecję Partnerstwo Wschodnie.

Europejska Polityka Sąsiedztwa stanowi rozwinięcie koncepcji Wider Europe. Za-

łożenia komunikatu pt. Szersza Europa z marca 2003 roku, zostały powtórzone i rozsze-

 122 P. Żurawski vel Grajewski, Wymiar Wschodni w aspekcie realizacji Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa UE, [w:] Wymiar Wschodni Unii Europejskiej, red. M. Zamarlik, Kraków 2004, s. 68-71 123 Zob. Wymiar Wschodni Unii Europejskiej…op. cit., s. 68-83.

44 

rzone w strategicznym dokumencie pt. Europejska Polityka Sąsiedztwa, opublikowanym

w maju 2004124. EPS została zaś ustanowiona miesiąc później przez Radę do Spraw

Ogólnych i Stosunków Zewnętrznych. EPS, oprócz Ukrainy, Białorusi, Mołdawii i Rosji

objęła także Kaukaz Południowy: Gruzję, Armenię i Azerbejdżan (włączone 16 czerwca

2004 roku) oraz basen Morza Śródziemnego (Izrael, Jordanię, Maroko, Algierię, Egipt,

Liban, Libię, Syrię, Tunezję i Autonomię Palestyńską)125. Powstanie EPS wiąże się

z przekonaniem o konieczności zmiany relacji z państwami graniczącymi z Unią Euro-

pejską.

EPS ma na celu stworzenie strefy dobrego sąsiedztwa, wzmacnianie bezpieczeń-

stwa, stabilności i dobrobytu UE i jej sąsiadów oraz zapobieżenie stworzeniu nowych li-

nii podziału w Europie, w oparciu o pogłębioną współpracę ekonomiczną, dialog poli-

tyczny, poszanowanie wspólnych wartości. Do chwili zniesienia struktury filarowej UE

wraz z wejściem w życie Traktatu Lizbońskiego Polityka ta łączyła elementy wszystkich

filarów.

Benita Ferrero-Waldner, unijna Komisarz ds. Stosunków Zewnętrznych i Europejskiej

Polityki Sąsiedztwa w latach 2004-2009, zdefiniowała EPS jako zarówno:

Politykę bezpieczeństwa (z instrumentami zwalczania terroryzmu, przestępczością

międzynarodową i przemytem)

Politykę stabilności (promowanie demokracji, rządów prawa i reform)

Politykę dobrobytu (pogłębianie powiązań handlowych, wprowadzanie instrumen-

tów ekonomicznych oraz stworzenie, w perspektywie długoterminowej, wewnętrz-

nego rynku)

Politykę mądrą i nowoczesną (wyniesienie relacji poza tradycyjną dyplomację,

wykorzystanie szerokiej palety unijnych instrumentów celem stworzenia silnych

powiązań)126.

Do najważniejszych problemów, w które poprzez EPS angażuje się Unia, to kwestie

współpracy energetycznej (integracja rynku energetycznego, tworzenie instytucji nadzo-

rujących ochronę środowiska), zarządzanie polityką migracyjną, stabilności politycznej

w krajach sąsiedzkich.  

124 R. Zięba, op. cit., s.159 125 K. Pełczyńska-Nałęcz, EPS w praktyce - Unia Europejska wobec Rosji, Ukrainy, Białorusi i Mołdawii rok po publikacji Dokumentu Strategicznego, [w:] http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/punkt_widzenia_10.pdf, dostęp 13.03.2010r. 126 B. Piskorska, op.cit, s.152

45 

Instrumentami realizacji EPS początkowo były głównie istniejące wcześniej formu-

ły, takie jak Porozumienia o Partnerstwie i Współpracy, szczyty bilateralne, czy Rady

Współpracy, ale także nowy instrument, czyli 3-5-letnie Plany Działania, realizowane

osobno dla każdego kraju, przy uwzględnieniu jego możliwości, potencjału, a następnie

akceptowane przez obie strony. Realizację Planów nadzorują powołane na podstawie

umów organy.

Od roku 2007 realizację EPS wspiera Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partner-

stwa (ENPI). Zastąpił on fundusze pomocowe dla państw sąsiedzkich, takie jak TACIS,

INTERREG, czy PHARE. Plany jego utworzenia zasygnalizowano w marcu 2003 roku,

natomiast już miesiąc później Rada zatwierdziła ową ideę pod nazwą Nowy Instrument

Sąsiedzki. Zgodnie z decyzją Rady, Komisja Europejska w lipcu przedstawiła komunikat,

w którego ramach zaproponowano tzw. programy sąsiedztwa, koordynujące działania ist-

niejących programów127. Po 2006 r. utworzono tzw. Nowy Instrument Sąsiedztwa. Prze-

widziano tam m.in. zwiększenie bezzwrotnej pomocy dla państw Europy Wschodniej.

Budżet Instrumentu na lata 2007-2013 to docelowo niemal 15 mld Euro, czyli ok. 60 %

więcej niż w latach 2004-2006128. Środki te mają być wydatkowane na programy infra-

strukturalne, współpracę trangraniczną, istotne wyzwania wspólne dla kilku partnerów,

pogłębienie dialogu politycznego, intensyfikację wymiany handlowej. Główny cel ENPI

to sprzyjanie integracji ekonomicznej i pogłębianie współpracy politycznej na linii UE-

państwa sąsiedzkie oraz sprostanie wynikającym z bliskości geograficznej wyzwaniom.

2.4. Znaczenie Wymiaru Wschodniego w Polityce Interregionalnej

UE

Wymiar Wschodni, mimo iż jest zjawiskiem stosunkowo młodym i nie do końca

określonym oraz wciąż się rozwijającym, ma ogromne znaczenie w polityce unijnej. Sta-

nowisko to potwierdza szereg argumentów.

Po pierwsze, od stabilizacji i bezpieczeństwa Europy jako całości zależy bezpie-

czeństwo i stabilność Unii Europejskiej. Celem zapewnienia powyższych, Unia prowa-

 127 Ibidem, s.165 128 K. Pełczyńska-Nałęcz, EPS w praktyce, op. cit.

46 

dzić musi aktywną politykę wobec sąsiadów, zwłaszcza wschodnich, nadal nie do końca

stabilnych i zdemokratyzowanych. Wydaje się być to szczególnie istotne, gdy weźmie się

pod uwagę, iż członkostwo tych państw w UE nie jest niemożliwe.

Po drugie, sąsiedzi z Europy Wschodniej posiadają duży potencjał surowcowy,

wojskowy i ludnościowy oraz są dobrze rokującym rynkiem gospodarczym. Za najistot-

niejsze uważane są stosunki energetyczne z krajami Wymiaru Wschodniego. Dla przy-

kładu, ok. 50 % eksportu rosyjskiej ropy naftowej oraz ok. 60% gazu ziemnego importuje

Unia, przy czym handel z Unią to ok. 35 % rosyjskiego handlu zagranicznego. Z kolei np.

eksport UE na Ukrainę wyniósł w 2005 roku ok. 1,3 mld Euro.

Po trzecie, wschodni wymiar jest dopełnieniem polityki prowadzonej w wymiarze

północnym i partnerstwie śródziemnomorskim. Czyni, zatem, przynajmniej teoretycznie,

działania zagraniczne Unii Europejskiej kompletnymi, zorientowanymi na wszystkich są-

siadów oraz uwzględniającymi specyfikę każdego z obszarów.

Podkreślić należy, iż znaczenie, jakie w poszczególnych krajach członkowskich

Unii ma wymiar wschodni, jest różne. O ile w kwestii Wymiaru Wschodniego największe

zainteresowanie przejawiają Szwecja, Polska, czy inne kraje, włączone do Unii w 2004 r.,

to np. aktywna polityka wobec sąsiadów śródziemnomorskich jest domeną raczej Hiszpa-

nii, czy Włoch. Działań UE nadal nie charakteryzuje więc ponadnarodowość oraz jedno-

myślność. Wydaje się, iż wzrost zainteresowania Unii, jako jednego ciała, można dato-

wać na rok 2011, w którym to półroczną prezydencję w UE sprawować będzie Polska.

47 

Rozdział 3.

POLITYKA UNII EUROPEJSKIEJ WOBEC PAŃSTW

WYMIARU WSCHODNIEGO

3.1. Partnerstwo Wschodnie – Nowa inicjatywa dla Ukrainy, Białorusi

i Mołdawii

Inicjatorami Partnerstwa Wschodniego, które zostało zainaugurowane 7 maja 2009

roku na nieformalnym szczycie UE w Pradze, są Polska i Szwecja. Państwa te w maju

2008 r. zaproponowały pogłębienie relacji ze wschodnimi sąsiadami, objętymi Europej-

ską Polityką Sąsiedztwa. Na kształt projektu złożyły się działania wielu członków UE -

konieczność intensyfikacji relacji ze wschodnimi sąsiadami konsekwentnie podkreślały

wszystkie państwa Grupy Wyszehradzkiej, jak również Litwa, Łotwa, Estonia, czy Niem-

cy.

W ostatnich latach coraz bardziej widoczne były ograniczenia EPS. Coraz więcej

państw przyznawało, że konieczne jest specjalne podejście do „europejskich sąsiadów

UE” z Europy Wschodniej. Borykają się one, bowiem z odmiennymi problemami niż od-

ległe jej kulturowo i politycznie kraje Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu. Partnerstwu

sprzyjała także zmiana polityki Francji oraz powstanie Unii dla Morza Śródziemnego.

W UE wzrosła również świadomość wyzwań i zagrożeń istniejących w Europie Wschod-

niej - stąd przyspieszenie prac nad PW po wojnie rosyjsko-gruzińskiej. Dzięki zaangażo-

waniu Szwecji rozwój samodzielnej polityki wschodniej UE przestał być postrzegany, ja-

ko obszar zainteresowania głównie „nowych” państw członkowskich. Do uruchomienia

48 

tem129.

PW znacząco przyczyniła się czeska prezydencja, która uczyniła go swoim

prioryte

Ponadto dziś Europa Wschodnia w sposób szczególnie dotkliwy odczuwa skutki

kryzysu gospodarczego. Ukraina znajduje się na krawędzi niewypłacalności, problemy

dotykają Białoruś i Mołdawię, które mogą zostać zmuszone do pójścia za przykładem

Kirgistanu i wyprzedania relacji z Zachodem za rosyjską pomoc finansową. Państwa

wschodnioeuropejskie potrzebują wzmocnienia swych związków z Unią, aby stabilizo-

wać swoje gospodarki, a w dłuższej perspektywie generować bodźce dla ekonomicznego

i politycznego rozwoju w kierunku demokratycznej gospodarki rynkowej130.

Partnerstwo Wschodnie to plan rozwoju relacji między Unią a państwami Europy

Wschodniej, który umożliwia im stopniowe włączanie się do polityk i programów unij-

nych oraz integrację ze wspólnym rynkiem. W wymiarze dwustronnym zakłada podpisa-

nie umów stowarzyszeniowych oraz utworzenie szeroko zakrojonych i kompleksowych

stref wolnego handlu. PW umożliwia także wielostronną współpracę wschodnich sąsia-

dów UE objętych EPS.

Do głównych celów Partnerstwa Wschodniego należą m.in.: doprowadzenie do

ustanowienia politycznego stowarzyszenia; stworzenie pogłębionych i kompleksowych

stref wolnego handlu państw partnerskich z UE; postępująca liberalizacja reżimu wizo-

wego, z ustanowieniem reżimu bezwizowego, jako celu długoterminowego Partnerstwa;

unifikacja prawna (w tym wartości, normy, standardy); wzmocnienie współpracy w za-

kresie bezpieczeństwa energetycznego131.

Słusznym wydaje się być twierdzenie, iż projekt Partnerstwa Wschodniego pojawił

się w najlepszym dla niego momencie. Prezydencja Czech, a po niej Szwecji, zapewniają,

bowiem kontynuację projektu132.

Białoruś jest specyficznym i trudnym partnerem Unii Europejskiej. W pierwszej po-

łowie lat 90. stosunki obydwu podmiotów charakteryzowała duża dynamika. Jednak na

Białorusi, w przeciwieństwie do innych państw tego regionu, po początkowym okresie re-

form (1991-1994) nastąpił nie tylko zastój, lecz wyraźny regres. Wraz z wyborem w 1994

 129 B. Wojna, M.Gniazdowski, Partnerstwo Wschodnie: geneza, możliwości i wyzwania, [w:] http://www.pism.pl/biuletyny/files/20090430_556.pdf 130 S.Dębski, S.E. Cornell, Najwyższy czas na Partnerstwo Wschodnie, [w:] http://wyborcza.pl/ 1,75515,6573778,Najwyzszy_czas_na_Partnerstwo_Wschodnie_.html 131 http://www.msz.gov.pl/Partnerstwo,Wschodnie,19887.html; dostęp 23.01.2010 132 P. Marcinkowska, Partnerstwo Wschodnie i jego potencjał, [w:] http://www.pulaski.pl /ppp/Pulaski_Policy_Papers_No_10_09.pdf; dostęp 23.01.2010

49 

roku Aleksandra Łukaszenki na prezydenta zostały zahamowane demokratyczne prze-

miany, rozpoczęte w 1991 roku, a niepodległość i suwerenność Białorusi zaczęła być co-

raz bardziej ograniczana133.

Unia Europejska z jednej strony wyrażała ostrą krytykę praktyk prezydenta. Z dru-

giej jednak gotowa była wspierać władze Białorusi w budowie demokratycznego systemu

rządów. W tym celu Unia podpisała 6 marca 1995 r. z rządem w Mińsku Porozumienie

o partnerstwie i współpracy134. Układ ten wobec działań Łukaszenki nie wszedł w życie.

Prezydent po wygranym referendum w listopadzie 1996 roku zmienił konstytucję, prze-

dłużył swą kadencję, rozszerzył kompetencje prezydenta kosztem parlamentu, ograniczył

niezawisłość sądów, uprawnienia administracji oraz wolność mediów135. Unia w związku

z tym w roku 1997 nałożyła na Białoruś sankcje, dotyczące m.in. zerwania kontaktów na

szczeblu ministerialnym. Kryzys pogłębiła sprawa naruszenia eksterytorialnego charakte-

ru misji dyplomatycznych członków UE w Mińsku z roku następnego, po której wyja-

śnieniu Rada UE uzależniła znoszenie restrykcji na Białoruś od wypełnienia przez to pań-

stwo zaleceń OBWE, które miały zapewnić demokratyzację kraju.

Do czasu wyborów prezydenckich w 2001 r. dawał zauważyć się niewielki postęp

w działaniach według zaleceń OBWE. Wyborczy sukces Łukaszenki przyćmiła fala kry-

tyki międzynarodowej, związana z organizacją wyborów. Ówczesne próby prezydenta ce-

lem przełamania izolacji Białorusi uznane zostały przez Unię za niewystarczające.

Standardy międzynarodowe zostały ponownie pogwałcone w wyborach władz lo-

kalnych z roku 2003 oraz parlamentarnych z 2004. Ograniczono swobodę działania partii,

mediów, organizacji pozarządowych, uczestnicy demonstracji natomiast byli atakowani

przez milicję. Łukaszenka wykorzystał zaś wybory do zapewnienia sobie w drodze refe-

rendum sprawowania prezydentury bez ograniczenia liczby kadencji. Skutkowało to ko-

lejnymi restrykcjami ze strony UE – ograniczono kontakty dyplomatyczne oraz programy

pomocowe.

Sytuacja niejako powtórzyła się w wyborach prezydenckich w marcu 2006 r. Rada

UE potępiła, wykorzystując raport obserwatorów OBWE, niedemokratyczny sposób wy-

borów oraz represje wobec opozycji. Wobec Łukaszenki oraz wysokich urzędników bia-

 133 B. Klich, Białoruś między wschodem a Zachodem, [w:] Wymiar Wschodni Unii Europejskiej, red. M. Zamarlik, Kraków 2004, s. 99 134 J. Zajączkowski, op. cit., s. 170 135 R. Zięba, op.cit., s. 172

50 

łoruskich nałożono sankcje personalne – zakaz udzielania wiz, zamrożenie ich aktywów.

Zastosowane środki w założeniu miały nie dotknąć ludności białoruskiej. Zniesienie

sankcji uniemożliwione zostało kolejnym ograniczeniem swobód wyborczych w wybo-

rach lokalnych na początku roku 2007136.

Białoruś na przestrzeni lat jednocześnie uniemozliwiała Unii stosowanie Europej-

skiej Polityki Sąsiedztwa, zakładającej respektowanie demokracji i rządów prawa. UE

wielokrotnie uzależniała rozwój stosunków z Białorusią od wymienionych czynników.

W 2006 r. ukase sir union Non-Paper What the European Union could bring to Belarus?

Dokument wskazywał na korzyści, jakie Białoruś otrzyma, stając się partnerem Unii

w ramach EPS, m.in. swoboda podróżowania obywateli wewnątrz UE, rozwój małych

i średnich przedsiębiorstw, rozwój rynku pracy, wzmocnienie edukacji i opieki zdrowot-

nej, reforma sądów, modernizacja infrastruktury drogowej i elektronicznej, partycypacja

w europejskiej kooperacji na rzecz środowiska, zdrowia, warunków pracy, rozwój kon-

taktów na linii UE-Białoruś - współpraca miast partnerskich, wymiana studentów, wzrost

znaczenia Białorusi na arenie międzynarodowej, zaangażowanie białoruskiej inteligencji

w działania unijne.

W dokumencie jednoznacznie określono, iż w sytuacji, w której rząd odmawia po-

szanowania praw swych obywateli, Unia nie może pogłębić relacji z Mińskiem. Konkret-

ne warunki, jakie postawiono, to: poszanowanie prawa obywateli Białorusi do demokra-

tycznych wyborów, poszanowanie prawa obywateli Białorusi do niezależnych informacji,

a także swobodnego wypowiadania się, poszanowania praw organizacji pozarządowych,

uwolnienia wszystkich więźniów politycznych, zapewnienie prawa obywateli Białorusi

do niezależnego i bezstronnego sądownictwa137.

Sytuacja zmieniła się w 2008 r. Władze białoruskie, świadome pogłębiających się

problemów gospodarczych Białorusi oraz konieczności pozyskania kredytów na moder-

nizację gospodarki i przyciągnięcie zagranicznych inwestycji, podjęły działania na rzecz

poprawy stosunków z UE. Ich zaniepokojenie, szczególnie po wojnie w Gruzji, wzbudza-

ło również duże uzależnienie polityczne oraz gospodarcze Białorusi od Rosji. W maju

2009 roku Łukaszenka niemalże otwarcie zapowiedział, że Białoruś jest gotowa spełnić

dalsze oczekiwania UE, o ile ich realizacja nie zagrozi podstawom jej systemu politycz-

 136 R. Zięba, op.cit., s. 174 137 Non-Paper What the European Union could bring to Belarus [w:] http://ec.europa.eu/external_ rela-tions/belarus/intro/non_paper_1106.pdf; dostęp 23.01.2010

51 

nego. Dzięki PW UE chce przede wszystkim uzyskać realne instrumenty wpływu na sy-

tuację na Białorusi. Ta natomiast jest nastawiona głównie na korzyści ekonomiczne138.

Wydaje się jednak, iż gwarancję poprawy standardów życia na Białorusi, wprowa-

dzenia zasad demokracji oraz praworządności a także integrację z Unią może przynieść

tylko odejście od władzy Łukaszenki oraz ukształtowanie się na Białorusi społeczeństwa

obywatelskiego. Dowodem na to, iż na Białorusi nadal niewiele się zmieniło, są represje

na aktywistach opozycyjnych z grudnia 2009 roku, które spotkały się z silną reakcją wy-

sokich urzędników Unii, m.in. przewodniczącego Parlamentu Europejskiego, Jerzego

Buzka139.

Kolejnym dowodem autorytarnej polityki Białorusi były dokonane w lutym 2010

roku represje na Polakach, zrzeszonych w Związku Polaków na Białorusi. Protest był

wynikiem siłowego przejęcia przez Milicję Domu Polskiego. Zatrzymano wówczas ok.

40 członków Związku, zaś trzech aresztowano. Represyjne działania władz białoruskich

spotkały się z potępieniem ze strony Parlamentu Europejskiego. W przyjętej rezolucji

Parlament zagroził przywróceniem sankcji w przypadku dalszego naruszania praw czło-

wieka i praworządności140. Wezwano także Białoruś do ponownej legalizacji Związku

Polaków.

Rozszerzenie Unii Europejskiej o Rumunię przyniosło bezpośrednie sąsiedztwo

Mołdawii z UE. Zwiększyło to znaczenie stosunków unijno-mołdawskich, dotychczas

zaniedbywanych przez Brukselę. Unia prowadzi politykę przy założeniu, że Mołdawia

nie stanie się członkiem UE, chociaż teoretycznie tego nie wyklucza. Z kolei Kiszyniów,

jako cel strategiczny deklaruje przystąpienie do UE141. Mołdawia, mimo że nie jest dla

Unii ważnym partnerem, została objęta EPS.

Podstawą traktatową stosunków politycznych Unii Europejskiej i Mołdawii jest

Układ o partnerstwie i współpracy (Partnership & Cooperation Agreement, PCA), podpi-

sany 28 listopada 1994 r. Wszedł on w życie 1 lipca 1998 r. na 10 lat142. PCA określił

nowy model relacji między UE a Mołdawią, który można określić, jako stosunki dobrosą- 

138 Ł.Adamski, Partnerstwo Wschodnie a polityka UE wobec Białorusi, [w:] http://www.pism.pl/biuletyny/ files/20090515_559.pdf 139 http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2009-12-16/ue-reaguje-na-nasilenie-represji-wobec-bialoruskich-opozy 140 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P7-TA-2010-0055&format=XML& language =PL; dostęp 28.03.2010 r. 141 J.Wróbel, Unia Europejska a Mołdawia, [w:] http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/PRACE_13.pdf, s. 16, dostęp 23.10.2010 142 R. Zięba, op.cit., s. 175

52 

siedzkie z elementem pomocy Unii. Podstawą relacji miał być dialog polityczny oparty

na wartościach demokratycznych, na tematy wzajemnego zainteresowania, ze szczegól-

nym uwzględnieniem przestrzegania zasad demokracji, praw człowieka i stabilności

w regionie. Współpraca realizowana jest także w obszarze zagadnień związanych z III fi-

larem UE – wymiarem sprawiedliwości.

Do końca lat 90. W polityce Mołdawii nie wyklarował się proeuropejski kierunek,

czego powodem była polityka kolejnych władz kraju. Krótkotrwały pro unijny zwrot miał

miejsce w 1999 roku, kiedy to rząd Iona Sturzy za priorytet polityki zagranicznej na lata

1999-2002 uznał integrację z Unią. Szybka dymisja owego rządu zatrzymała jednak dzia-

łania na rzecz wzmacniania kontaktów z UE.

We wrześniu 2003 r. Mołdawia przedłożyła Unii dokument zawierający koncepcję

integracji z Unią. Na posiedzeniu Rady Współpracy143 w lutym 2004 r. UE objęła Moł-

dowę Europejską Polityką Sąsiedztwa. Następnie strony uzgodniły tzw. Plan działania,

przyjęty przez Radę Współpracy 22 lutego 2005 roku na trzy lata. Plan miał pomóc wy-

pełnić dysproporcje układu o współpracy i pomóc Mołdowie w przyszłej w przyszłej in-

tegracji np. W zakresie dostosowania prawa do standardów unijnych.

15 lutego 2008 r. unijna Komisarz ds. Stosunków Zewnętrznych i EPS, Benita Fer-

rero Waldner, podczas wizyty w Kiszyniowie uprzedziła prezydenta Władimira Woroni-

na, że dalsza polityka Unii Europejskiej wobec Mołdawii będzie zależeć od rezultatów

realizacji Planu Działania Mołdawia-UE144. 3 kwietnia tego samego roku Komisja Euro-

pejska opublikowała ocenę realizacji przez władze w Kiszyniowie Planu. Opublikowane

oceny były generalnie pozytywne, co stoi w sprzeczności tak z ocenami niezależnych

ekspertów mołdawskich, jak i krytycznymi opiniami wyrażanymi wcześniej przez instan-

cje unijne. Komisja wyraźnie odstąpiła od przestrzegania zasady warunkowości, a jej

opinia mijała się z prawdą w podstawowych kwestiach, np. respektowania demokratycz-

nych standardów145.

W listopadzie 2008 r. Unia Europejska wyraziła gotowość otwarcia negocjacji nad

nowym porozumieniem o współpracy z Mołdawią. Dla rządzącej ekipy prezydenta Wła-

dimira Woronina otwarcie przez UE formalnych negocjacji było "prezentem" przed ma-

 143 Organ bilateralny stworzony w PCA, działający na szczeblu ministerialnym. 144 http://www.osw.waw.pl/pl/print/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2008-02-20/ue-uzaleznia-relacje-z-moldawia-od-realizacji-bilateralne; dostęp 23.10.2010r. 145 http://www.osw.waw.pl/pl/print/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2008-04-09/ocena-realizacji-planu-dzialan-ue-moldawia; dostęp 23.10.2010r.

53 

jącymi się odbyć w marcu 2009 roku wyborami parlamentarnymi, otrzymanym mimo du-

żych wątpliwości odnośnie wykonania Planu Działań.

Na posiedzeniu 15 czerwca 2009 r. Rada UE wysunęła wobec Mołdawii żądania

dotyczące przeprowadzenia uczciwych wyborów oraz poszanowania praw człowieka.

Rada postawiła też Kiszyniowowi faktyczne ultimatum w kwestii zniesienia wiz dla

obywateli Rumunii, uzależniając od tego rozpoczęcie negocjacji nad nowym porozumie-

niem Unia Europejska–Mołdawia.

Perspektywa Partnerstwa Wschodniego spotkała się niejednokrotnie z krytyką pre-

zydenta Woronina. Natomiast Andrei Stratan, wicepremier i minister spraw zagranicz-

nych Mołdawii stwierdził w Pradze, że integracja europejska jest "stałym i nieodwracal-

nym priorytetem" Kiszyniowa, jednak Mołdawia oczekuje podjęcia rozmów w sprawie

umowy stowarzyszeniowej.

Większość ekspertów uważa, że Partnerstwo Wschodnie przyniesie pewien postęp

na drodze zbliżenia Mołdawii do UE, jednocześnie wyrażając rozczarowanie brakiem

wyraźnego zapisu o perspektywie członkostwa w Unii146.

Istotną rolę odgrywa Unia Europejska we wspieraniu mediacji OBWE ws. separaty-

stycznego Naddniestrza. Mołdawia zdaje sobie sprawę, iż nie rozwiązawszy konfliktu w

Naddniestrzu, nie osiągnie pełni rozwoju. Trwający konflikt jest, bowiem główną przy-

czyną ubóstwa w tym regionie. Unia zaś wspiera kwestie tzw. „miękkiego bezpieczeń-

stwa”, bierze udział w negocjacjach oraz zapewnia kontyngent o sile gwarantującej roz-

wiązanie konfliktu. Od października 2005 roku Unia bierze wraz z USA – jako obserwa-

tor – udział w rozmowach pokojowych w formacie 5+2 (Mołdowa, Naddniestrze, Rosja,

Ukraina, OBWE + UE, USA)147.

Kontakty handlowe Unii i Mołdawii ewoluują powoli. Obecnie UE jest najwięk-

szym partnerem Mołdawii – 36 % udziału w eksporcie. W 2005 roku import z UE stano-

wił 1/3 ogółu. Mołdawia dla UE nie jest już jednak silnym partnerem gospodarczym. Im-

port w ciągu ostatnich lat wyniósł zaledwie 0,3 % ogółu importowanych produktów, eks-

port natomiast 0,06%. Poziom handlu na linii UE-Mołdowa w 2005 roku wyniósł 1,1 bi-

liona euro148.

 146 http://www.osw.waw.pl/pl/print/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2009-05-13/reakcje-na-szczyt-inaugura cyjny- partnerstwa-wschodniego; dostęp 23.10.2010r. 147 B. Piskorska, op.cit., s. 336-346. 148 Ibidem, s. 382-384.

54 

Ukraina jest dla Unii Europejskiej partnerem numer dwa, zaraz po Rosji, spośród

krajów WNP. W odróżnieniu jednak od Moskwy, Kijów wyraźnie deklaruje chęć człon-

kostwa w UE149. Obecnie Unia nie prezentuje jednak jednoznacznego stanowiska wobec

włączenia Ukrainy do UE, a jej stanowisko dobrze podsumowuje wypowiedź Komisarz

ds. Stosunków Zewnętrznych, B. Ferrero-Waldner ze stycznia 2005 roku: „drzwi nie są

ani zamknięte, ani otwarte”.

Podobnie, jak w przypadku Mołdowy, Ukraina podpisała z Unią Europejską układ

o partnerstwie i współpracy w 1994 roku. Pięć miesięcy później Rada UE sformułowała

wspólne stanowisko odnośnie celów i priorytetów współpracy z tym krajem150. Układ

wszedł w życie 1 marca 1998 r., a ustanowiona nim Rada Współpracy UE-Ukraina zebra-

ła się po raz pierwszy 9 czerwca, przyjmując plan działań na lata 1998-1999. 16 paź-

dziernika 1998 roku miało miejsce pierwsze spotkanie na szczycie, na którym strony

podkreśliły, iż łączy je szczególne partnerstwo.

Przejawem podniesienia rangi Ukrainy było przyjęcie na posiedzeniu przywódców

Piętnastki wspólna strategia wobec tego państwa. Zadeklarowano w niej wspieranie de-

mokracji i gospodarki rynkowej na Ukrainie oraz udział w umacnianiu jej stabilności

i bezpieczeństwa. Podkreślono potrzebę rozwijania współpracy gospodarczej, politycznej

i kulturalnej. Zdefiniowano także główne cele i instrumenty realizacji strategii. Jednym

z celów był rozwój współpracy UE z Ukrainą w kontekście rozszerzenia Unii. Ważną by-

ła także deklaracja udzielenia pomocy w integrowaniu gospodarki ukraińskiej z unijną.

W latach 2001-2003 parlament ukraiński uchwalił szereg doniosłych ustaw dosto-

sowujących prawodawstwo ukraińskie do standardów unijnych, m.in. Mniejsza Reforma

Prawna z 29 czerwca 2001, zawierająca zmiany w prawie sądowniczym151. Duży wpływ

na politykę Unii Europejskiej wobec Ukrainy miała niestabilność wewnętrzna tego kraju.

W latach 2001-2005 trwał konflikt prezydenta L. Kuczmy z opozycją, zarzucającą łama-

nie zasad demokracji oraz prawa. Unia apelowała o pokojowe zakończenie sporu oraz

umacnianie wymiaru sprawiedliwości, wolności mediów. Kryzys podkopywał wiarygod-

ność Ukrainy na arenie międzynarodowej, tym samym ograniczając zaangażowanie UE.

 149 Ibidem, s. 323 150 R. Zięba, op.cit., s. 167 151 I. Pankevych, Wschodnie rozszerzenie Unii Europejskiej w ramach perspektywy Ukrainy, [w:] Wymiar Wschodni..., red. M. Zamarlik, s. 110-111

55 

W związku z perspektywą rozszerzenia Unii, przed Ukrainą stanęły nowe możliwo-

ści, ale i wyzwania. Na spotkaniu dwustronnym w Kopenhadze w 2002 r. uzgodniono, iż

najlepszą metodą będzie przystosowanie przez Ukrainę prawodawstwa, norm i standar-

dów Unii oraz rozwijaniu współpracy transgranicznej152. Na kolejnej sesji Rady ds.

Współpracy Ukraina-UE, w marcu 2003 r., punktem zapalnym stała sie kwestia wprowa-

dzenia wiz dla Ukraińców przez państwa mające stać się członkami Unii – Polskę i Wę-

gry153.

Unia wspiera program reform rynkowych na Ukrainie i zachęca ją do wstąpienia do

WTO. Rozwija się współpraca w zakresie energetyki. W grudniu 2005 roku ustalono

memorandum, w którym ustalono strategię integrowania rynku energii Ukrainy z unij-

nym. Niecały rok później strony porozumiały się ws. zasad gromadzenia środków z Eu-

ropejskiego Banku Inwestycyjnego i Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju. Trwają

prace nad korytarzem transportu ropy z regionu kaspijskiego do Polski.

W czerwcu 2004 r. Ukraina została włączona do Europejskiej Polityki Sąsiedztwa,

jako priorytetowy partner. Unia wspierała także „pomarańczową rewolucję”, doprowa-

dzając m.in. z Polską i USA do okrągłego stołu, w wyniku, którego powtórzono druga tu-

rę, wygraną przez prozachodniego W. Juszczenkę. Unia kontynuowała jednak politykę

współpracy, nie uznając Ukrainę, jako kraj kwalifikujący się do członkowstwa. Konflikt

wewnątrz obozu rządzącego z roku 2006 potwierdził zasadność polityki Unii wobec Ki-

jowa, który nie dokonał jeszcze jednoznacznego zwrotu na zachód. Ukraina jednak chcia-

ła zwrotu z stosunkach z Unią, który miał się opierać na dwóch kwestiach: konstruowania

polityki UE w oparciu o zasadę integracji, nie zaś współpracy, oraz zróżnicowanie podej-

ścia do państw w ramach Wymiaru Wschodniego wobec zupełnie innych problemów,

z jakimi kraje te się borykają154.

W marcu 2007 r. rozpoczęto negocjacje w sprawie nowego układu, mającego zbli-

żyć Ukrainę i Unię poprzez rozwój dialogu politycznego, możliwe utworzenie strefy wol-

nego handlu, pogłębienia współpracy w sprawach ekonomicznych.

Począwszy od roku 2008 Ukraina otrzymuje wsparcie z Międzynarodowego Fundu-

szu Walutowego. MFW zatwierdził w listopadzie 2008 r. dwuletni program pomocowy,

 152 R. Zięba, op.cit., s. 169 153 I. Pankevych, op.cit, s. 113 154 I. Solenko, Wschodni wymiar Unii Europejskiej – spojrzenie Ukrainy, [w:] Wymiar Wschodni..., red. M. Zamarlik, s. 48-49

56 

aby wesprzeć Ukrainę w walce z kryzysem finansowym kredytem o łącznej wysokości

16,4 mld dolarów (11,6 mld euro). Wówczas udostępniona została pierwsza transza kre-

dytu w wysokości 4,5 mld dolarów. 12 maja 2009 Kijów otrzymał drugą transzę kredytu

w wysokości 2,8 mld dolarów. Wraz z transzą z 28 lipca 2009 r. kredyt funduszu dla

Ukrainy urósł już do 10,9 mld dolarów (około 7,7 mld euro).

15 listopada 2009 r. dyrektor zarządzający Międzynarodowego Funduszu Waluto-

wego ogłosił, że Ukraina, której władze nie współdziałają w realizacji uzgodnionego

z Funduszem programu, nie otrzyma zaplanowanej na listopad kolejnej transzy kredytu

stand by (3,8 mld USD). Wznowienie programu współpracy będzie możliwe dopiero po

wyborach prezydenckich155.

4 grudnia w Kijowie odbył się Szczyt Ukraina–Unia Europejska, który nie wniósł

nic nowego do relacji Kijowa i Brukseli. Przed szczytem Ukraina spotkała się z ostrą kry-

tyką przedstawicieli Unii, m.in. za niedotrzymywanie obietnic reformowania kraju. Kry-

tyka jest wyrazem zniechęcenia Brukseli wobec Ukrainy po pięciu latach od pomarań-

czowej rewolucji.

Inicjatywa Partnerstwa Wschodniego została oceniana prze Juszczenkę pozytywnie.

Jego zdaniem, deklaracja PW to pierwszy dokument, co, do którego Ukraina nie ma za-

strzeżeń, a główne cele Partnerstwa - polityczne stowarzyszenie i integracja gospodarcza

- odpowiadają interesom Ukrainy. Podkreślano, że był to dopiero szczyt inauguracyjny

i że należy poczekać na konkretne projekty. Ukraina jest w szczególności zainteresowana

współpracą w dziedzinie energetyki. Według niektórych ekspertów, Partnerstwo daje

Ukrainie możliwość zdobycia pozycji regionalnego lidera, jednak wyrażano wątpliwość,

czy uda się wykorzystać tę szansę. Większość komentatorów była zdania, że poziom fi-

nansowania Partnerstwa jest niedostateczny156.

Duży wpływ na stosunki na linii Unia Europejska-Ukraina w przyszłości mogą

mieć zmiany, jakie dokonały się na najwyższych stanowiskach państwowych w Ukrainie

z początkiem roku 2010. Nowowybrany prezydent, Wiktor Janukowycz, na cel swojej

pierwszej wizyty zagranicznej wybrał Brukselę. Spotkanie z przywódcami UE odbyło się

1 marca. Ukraiński prezydent podkreślił priorytetowy charakter integracji europejskiej

 155 http://www.osw.waw.pl/pl/print/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2009-11-18/ukrainski-budzet-bez-wsparcia-mfw; dostęp 23.01.2010 r. 156 http://www.osw.waw.pl/pl/print/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2009-05-13/reakcje-na-szczyt-inaugurac yjny-partnerstwa-wschodniego; dostęp 23.01.2010 r.

57 

oraz zapowiedział szybkie podpisanie Umowy Stowarzyszeniowej. Należy jednak zazna-

czyć, iż działania te stanowią m.in. próbę przełamania powszechnego na zachodzie wize-

runku Janukowycza, jako polityka prorosyjskiego. Podstawowym interesem Ukrainy na

zachodzie są jednak wznowienie współpracy z MFW oraz uruchomienie pakietu pomo-

cowego UE.

3 marca upadł gabinet Julii Tymoszenko, a 11 marca powołano nowy rząd, na cze-

le, którego stanął Mykoła Azarow. Nowy premier, etniczny Rosjanin, z jednej strony

uważany jest za polityka prorosyjskiego. Z drugiej jednak Azarow kilka dni po objęciu

urzędu poinformował, iż osobiście zajmie się koordynacją stosunków UE - Ukraina, ze

względu na ich wielkie znaczenie dla Ukrainy. Zwrócił także uwagę na zainteresowanie

Ukrainy intensyfikacją rozmów o powołaniu strefy wolnego handlu z UE. Ciężko ocenić

rozwój stosunków Ukrainy z Unią Europejską, zwłaszcza wobec faktu, iż zarówno pre-

mier, jak i prezydent są postrzegani jako prorosyjscy. Zdaniem ekspertów Ukraina będzie

balansować między Moskwą a Brukselą. Pewne jest natomiast, iż nowy rząd pozostawać

będzie w ścisłej współpracy z prezydentem Janukowyczem.

3.2. Relacje Unii Europejskiej z Rosją

Rosja zajmuje szczególną pozycję wśród krajów Europy Wschodniej, w stosunku,

do których realizowana jest WPZiB Unii Europejskiej, a rozwój konstruktywnych sto-

sunków z Moskwą postrzegany był zawsze, jako jeden z podstawowych warunków roz-

woju Wspólnot Europejskich157. Relacje Unii z Rosją stale ulegają ewolucji, co związane

jest ze zmianami wewnątrz Rosji (kształtowanie się społeczeństwa obywatelskiego, pań-

stwa prawa) oraz z ewolucją Unii oraz jej polityki zagranicznej.

Podstawą stosunków UE-Rosja jest podpisany 24 czerwca 1994 r. na wyspie Korfu

układ o partnerstwie i współpracy (Partnership and Cooperation Agreement – PCA)158.

Układ wszedł w życie dopiero w grudniu 1997 roku, czego głównym powodem były za-

strzeżenia UE do polityki rosyjskiej w kontekście pierwszej wojny czeczeńskiej159. Na

podstawie PCA powołano instytucje współpracy, a także ustalono coroczne spotkania na

 157 J. Zajączkowski, op. cit., s. 157 158 M. Kaczmarski, Rosja na rozdrożu. Polityka zagraniczna Władimira Putina, Warszawa 2006, s. 74 159 M. Menkiszak, Polityka Unii Europejskiej wobec Rosji, [w:] Wymiar Wschodni Unii Europejskiej, red. M. Zamarlik, Kraków 2004, s. 9

58 

szczycie obu stron, na których Unię reprezentuje przywódca państwa sprawującego

przewodnictwo w Unii wraz z przewodniczącym Komisji Europejskiej oraz Wysokim

Przedstawicielem ds. WPZiB (obecnie Wysoki Przedstawiciel Unii ds. Zagranicznych

i Polityki Bezpieczeństwa). Od 1998 roku zbiera się także Rada Współpracy UE-FR na

szczeblu ministerialnym160.

Przełomowym dla rozwoju wzajemnych stosunków okazał się rok 1999. W czerwcu

na szczycie w Kolonii Piętnastka ogłosiła pierwszą w historii WPZiB wspólną strategię,

właśnie wobec Rosji, natomiast w październiku Moskwa ogłosiła strategię rozwoju sto-

sunków z Unią Europejską w perspektywie średnioterminowej (lata 2000-2010).

Cele określone we wspólnej strategii UE z czerwca 1999 roku to rozwój stabilnej,

otwartej i pluralistycznej demokracji w Rosji, rządzonej w zgodzie z prawem i podtrzy-

mującej rozwijającą się gospodarkę rynkową, utrzymywanie stabilności w Europie, pro-

mocja globalnego bezpieczeństwa i podejmowanie wspólnych wyzwań na kontynencie

poprzez zintensyfikowanie współpracy z Rosją161. Ponadto strategia jasno określiła ob-

szary współpracy oraz zapowiedziano intensyfikację działań w sprawie bezpieczeństwa.

Unia założyła także współpracę z Federacją Rosyjską na rzecz zapobiegania rozprze-

strzeniania się broni masowego rażenia.

Strategia rozwoju stosunków z Unią została przyjęta niejako w odpowiedzi na stra-

tegię unijną. Jej najważniejsze aspekty to: wskazanie na konieczność rozwoju strategicz-

nego partnerstwa Rosji i UE, zwiększenie efektywności dialogu politycznego, rozwój in-

westycji i wymiany handlowej.

W październiku 2000 roku strony ustanowiły tzw. dialog energetyczny. Jego

przedmiotem są głównie kwestie zapewnienia bezpieczeństwa dostaw surowców do Unii

oraz zagadnienia handlu materiałami rozszczepialnymi. We wstępnej fazie rozmów wy-

kształciły się cztery grupy tematów: strategie i równowaga energetyczna, inwestycje,

technologia przesyłu i infrastruktura energetyczna, wydajność energetyczna i środowisko

naturalne162.

Wraz z kolejnymi szczytami UE-FE wzajemne relacje z jednej strony rozszerzały

się na inne dziedziny, z drugiej zaś przybierały formy konsultacji politycznych. Jednocze-

śnie wzrastało znaczenie kwestii bezpieczeństwa. Na szczycie w Moskwie w maju 2000 r.

 160 R. Zięba, op. cit., s. 159-160 161 Ibidem 162 B. Piskorska, op. cit., s. 365

59 

prezydent Putin zasygnalizował chęć współpracy na polu bezpieczeństwa i obrony. Pięć

miesięcy później, na szczycie w Paryżu, strony zapowiedziały wzmocnienie współpracy

w obszarze bezpieczeństwa, intensyfikację dialogu oraz sprawdzenie mechanizmu dla

udziału Rosji w operacjach zarządzania kryzysowego163. W kwietniu 2001 roku podpisa-

no układ o współpracy w dziedzinie nauki i technologii, natomiast na syczcie w Brukseli

w październiku tego samego roku zadecydowano o rozciągnięciu dialogu na kwestie poli-

tyczne i bezpieczeństwa. W tym celu ustanowiono comiesięczne spotkania Unia-Rosja

w ramach Komitetu Politycznego i Bezpieczeństwa.

Wraz ze zbliżającym się rozszerzeniem Unii Europejskiej podjęta została kwestia

regulacji ruchu i tranzytu między Obwodem Kaliningradzkim a pozostałą częścią Rosji.

Kilkumiesięczne negocjacje zakończono w listopadzie 2002 r. uzgodniwszy, iż od

1 stycznia 2003 roku uproszczone dokumenty podróży będą ważne z wewnętrznymi

paszportami rosyjskimi, ale od 1 stycznia 2005 roku obywatele Rosji przekraczający gra-

nicę litewską będą musieli mieć dodatkowo ważne paszporty międzynarodowe. Nie

wprowadzono obowiązku posiadania wiz164.

Istotnym dla rozwoju relacji UE-Rosja było spotkanie w Sankt-Petersburgu 31 maja

2003 r. z okazji 300. rocznicy założenia miasta. Wzięli w nim udział, na zaproszenie Pu-

tina, przywódcy wszystkich państw członkowskich oraz krajów przystępujących. Na spo-

tkaniu postanowiono wzmocnić partnerstwo poprzez stworzenie czterech wspólnych

przestrzeni: gospodarczej (w oparciu o Wspólną Europejską Przestrzeń Gospodarczą –

CEES); wolności, bezpieczeństwa i spraw wewnętrznych; współpracy w dziedzinie bez-

pieczeństwa zewnętrznego; badań naukowych, edukacji i kultury. Przestrzenie te miały

być tworzone stopniowe zgodnie z założeniami PCA. Uzgodniono także rozpoczęcie prac

nad stopniowym znoszeniem wiz przy przekraczaniu granicy oraz włączenie Rosji do

operacji w Bośni i Hercegowinie.

Kolejny szczyt UE-Rosja odbył się w Rzymie 6 listopada 2003 r. Strony ograniczy-

ły się do wydania wspólnej deklaracji o umacnianiu dialogu i współpracy, co niewątpli-

wie było przejawem impasu i kryzysu we wzajemnych stosunkach. Dokumenty nt. kon-

cepcji CEES nie odpowiedziały na podstawowe pytania odnośnie formy współpracy,

 163 Ibidem, s. 316 164 R. Zięba, op.cit., s. 163

60 

strony postrzegały również odmiennie samą koncepcję. Sporną kwestią stało się z kolei

rozszerzenie PCA na nowe kraje Unii165.

Do 2004 roku działania na linii Unia Europejska – Federacja Rosyjska opierały się

głównie na deklaracjach przyszłego rozszerzania współpracy. Wysłanie jedynie 4 mili-

cjantów na misję w Bośni i Hercegowinie oraz wycofanie sił rosyjskich z operacji stabili-

zacyjnych na Bałkanach podważyło status Rosji, jako partnera ważnego dla realizacji po-

lityki bezpieczeństwa w regionie. Bezpośrednio po szczycie rzymskim padły głosy

o zbytniej pobłażliwości i nieskuteczności polityki unijnej. W doktrynie pojawia się jed-

noznaczne stwierdzenie, iż Unia ponosi fiasko wobec Rosji. Za powody podaje się roz-

bieżność w postrzeganiu problemów (czego dowodem są choćby strategie z 1999 r.),

sprzeczności interesów (np. w kwestiach energetycznych), niekonsekwencja w stanowi-

sku Unii (w kwestii Czeczenii UE wykazywała przejawy zarówno twardej polityki, jak

i pobłażliwości) a także problem braku jednomyślności wewnątrz Unii Europejskiej.

W kwietniu 2004 r. podpisany został protokół o rozciągnięciu układu z 1994 r. na

poszerzoną Unię, natomiast w maju strony porozumiały się ws. poparcia UE dla akcesji

Rosji do Światowej Organizacji Handlu. Strony podjęły też próby rozwiązywania prze-

szkód na drodze budowy „czterech przestrzeni”. Jednocześnie Rosja odmówiła uczestnic-

twa w EPS, oczekując traktowania odmiennego i niechcąc być stawianą na równi z inny-

mi sąsiadami Unii. Moskwa ponadto wyraziła krytykę koncepcji EPS jako konkurencji

dla jej wpływów w regionie Wspólnoty Niepodległych Państw.

Największy problem w politycznych stosunkach UE-Rosja stanowią kwestie ener-

getyczne. Rosja, której eksport do Unii, w 2004 r. wynosił 59% całego eksportu, (z czego

większość stanowiły surowce energetyczne – gaz ziemny i ropa naftowa), natomiast im-

port z UE połowę sprowadzanych produktów, z czasem zaczęła wykorzystywać swą po-

zycję. Pierwszym tego przejawem było odrzucenie Europejskiej Karty Energetycznej166.

Dbająca o swoją monopolistyczną pozycję Rosja konsekwentnie sprzeciwia się podpisa-

niu Karty, gdyż uniemożliwiłoby jej to wywieranie nacisków (głównie finansowych) na

kraje, do których dostarcza surowców. Jednocześnie Moskwa nie dopuszcza zachodnich

firm do eksploatacji swoich złóż.

 165 M. Menkiszak, op.cit., s. 11 166 Podstawowym aktem Unii Europejskiej dotyczącym rynku energii jest Europejska Karta Energetyczna podpisana w Hadze, w grudniu 1991 r. przez 46 państw, w tym przez Polskę oraz władze UE. Karta ma charakter deklaracji gospodarczo – politycznej. Zob. http://www.cire.pl/UE/odcinki.html?d_id=387&d_typ=5

61 

Pierwszym ostrzeżeniem i wyrazem tego, iż surowce stanowią swego rodzaju prze-

dłużenie rosyjskiej dyplomacji, był konflikt rządu białoruskiego z kontrolowanym przez

rosyjski rząd gigantem paliwowym Gazprom. 18 lutego 2004 roku Rosja przerwała do-

stawy gazu ziemnego na Białoruś. Za oficjalną przyczynę konfliktu podano spór o cenę

rosyjskiego gazu. Wstrzymanie dostaw spotkało się z nikłą reakcją Unii, oraz samych

Niemiec, do których płynie gaz z Białorusi. Niemcy zyskali nawet argumenty przemawia-

jące za rosyjskim projektem budowy gazociągu bałtyckiego łączącego bezpośrednio Ro-

sję z Niemcami.

W 2005 roku doszło do polsko-rosyjskiego konfliktu na tle energetycznym. Polska

odmówiła budowy na swym terenie gazociągu, łączącego Rosję z państwami Europy Za-

chodniej. W wyniku tego podpisana została umowa niemiecko-rosyjska o budowie tzw.

gazociągu północnego, omijającego Polskę. Spotkało się to ze sprzeciwem ze strony Pol-

skiej, chcącej uniezależnienia od Rosji. Polskie stanowisko nie zostało jednak wsparte

przez partnerów z Unii. Przypadek ten, podobnie jak sprawa Białorusi oraz późniejsza

Ukrainy, stanowiły jednak podstawę do ustanowienia przez Radę Europejską zintegrowa-

nej polityki klimatycznej i energetycznej.

Kryzys w relacjach, o którym mówiono w roku 2004, pogłębił się w roku 2005.

Przyczynami była wzajemna krytyka stron. W maju Parlament Europejski wyraził surową

krytykę Moskwy w raporcie o stosunkach unijno-rosyjskich, m.in. w kwestiach prze-

strzegania praw człowieka, wolności mediów, praworządności. Rosja z kolei wyrażała

krytykę Europejskiej Polityki Sąsiedztwa (wypowiedzi odpowiedzialnego za stosunki

z UE wiceministra spraw zagranicznych Władimira Cziżowa)167. Najważniejszym prze-

jawem kryzysu, mającym istotny wpływ na relacje stron, był jednak w owym czasie ukra-

ińsko-rosyjski kryzys z początku roku 2006.

Różnica zdań w kwestii Ukrainy pojawiła się już pod koniec 2004 roku. Mimo de-

klarowanych zbieżnych celów co do Ukrainy, gdzie w ostatnich dwóch miesiącach 2004

roku odbywały się wybory, między Unią Europejską a Rosją zarysowały się wyraźne

rozbieżności. Państwa członkowskie UE nie uznały wyniku wyborów ze względu na ska-

lę nadużyć i fałszerstw i zaangażowały się w proces mediacji. Parlament Europejski skry-

tykował ponadto Rosję za ingerowanie w sprawy wewnętrzne Ukrainy i otwarte wspiera-

 167 M. Menkiszak, Rosja wobec Unii Europejskiej: kryzys „Strategicznego partnerstwa”, [w:] http://www. osw.waw.pl/sites/default/files/PRACE_22.pdf; dostęp 31.01.2010r.

62 

nie kampanii wyborczej premiera Janukowycza. Rosja z kolei sformułowała podobne za-

rzuty wobec UE, a wybory uznała za wolne i uczciwe. Ostatecznie Rosja zmodyfikowała

stanowisko i włączyła się do rozmów mediacyjnych168. Mimo to w Moskwie panowało

przekonanie, iż działania Unii w kwestii Ukrainy są skierowane przeciwko Rosji.

Wobec braku powodzenia we wsparciu prorosyjskich polityków na Ukrainie, Rosja

postanowiła po raz kolejny wykorzystać swoją pozycję w dziedzinie energetyki. 1 stycz-

nia 2006 r. Gazprom wstrzymał dostawy gazu ziemnego dla Ukrainy w odpowiedzi na jej

sprzeciw wobec żądania prawie pięciokrotnej podwyżki (z 50 USD do 230 USD za 1000

m3) cen surowca169. Ultymatywne stanowisko Gazpromu wynikało głównie z chęci mak-

symalizacji zysków finansowych. Przebieg sporu wskazuje jednak, iż Rosja usiłowała

również zwiększyć swoje szanse na przejęcie gazociągów tranzytowych, osłabić pozycję

proeuropejskich władz Ukrainy na trzy miesiące przed wyborami parlamentarnymi oraz

sprowokować kryzys w ich stosunkach z państwami zachodnimi170.

Kryzys spowodował szereg konsekwencji na linii UE-FR. Europejscy politycy oraz

media, nieprzekonane argumentacją o przesłankach wyłącznie ekonomicznych, winą za

spowodowanie kryzysu obarczyli Rosję. Sytuacja z początku roku 2006 podważyła także

pozycję Moskwy, jako wiarygodnego dostawcy surowców. Konflikt spowodował także

wzmocnienie głosów podważających zasadność budowania gazociągu północnego. Reak-

cja zachodu wymusiła zawarcie kompromisu między Ukrainą i Rosją (ostatecznie cena

gazu wyniosła średnio 95 USD za 1000m3), co odebrano z kolei, jako przejaw słabości

polityki rosyjskiej. Wszystko to spowodowało, iż w doktrynie pojawiły się głosy o wirtu-

alizacji partnerstwa, polegającej na deklarowaniu kolejnych sukcesów przy faktycznym

ograniczeniu postępów dialogu i współpracy lub ich braku171.

W lutym 2006 roku Francja wezwała Rosję do ratyfikowania Europejskiej Karty

Energetycznej, jednocześnie podkreślając, że kraje UE są gotowe rozważyć możliwość

wniesienia poprawek i uzupełnień do tego dokumentu w ramach negocjacji z Rosją172.

Unia za podstawę dobrych relacji na gruncie energetycznym uważała podpisanie przez

Rosję Karty. Z kolei posiedzenie Stałej Rady Współpracy UE-Rosja poświęcone współ-

 168 Ernest Wyciszkiewicz, Kryzys polityczny na Ukrainie w kontekście relacji Unia Europejska – Federacja Rosyjska, [w:] http://www.pism.pl/biuletyny/files/244.pdf; dostęp 31.01.2010r. 169 Rosja chciała natychmiastowej zmiany cen, Ukraina zaś domagała się okresu przejściowego, 170 A. Eberhardt, Konsekwencje rosyjsko-ukraińskiego konfliktu gazowego, [w:] http://www.pism.pl/ biule-tyny/files/343.pdf; dostęp 31.01.2010 r. 171 M. Menkiszak, Rosja wobec Unii Europejskiej..., op.cit. 172 http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,53621,3159322.html

63 

pracy energetycznej 8 grudnia 2006 roku potwierdziło tendencje stron do deklarowania

wzmacniania współpracy. Niewielki postęp odnotowano w kwestii dopuszczenia zachod-

nich firm do rosyjskich złóż – zagospodarowanie złoża Sztorman na Morzu Barentsa

przez zachodnich inwestorów nie zostało wykluczone173.

W maju 2007 roku rosyjski pełnomocnik ds. Unii Europejskiej Siergiej Jastrzemb-

ski zdecydowanie odrzucił możliwość przyjęcia przez Rosję Europejskiej Karty Energe-

tycznej, tłumacząc, iż jest ona dla Rosji niekorzystna. Jastrzembski podkreślił także, iż

nikt nie zabroni zagranicznym firmom wydobywać surowce w Rosji, dopóki odbywać się

to będzie we współpracy z Gazpromem i na rosyjskich warunkach.

Kolejnym przejawem impasu był szczyt w Mafrze (Portugalia) 26 października

2007 roku. Jedynym skutkiem szczytu było memorandum w sprawie walki z przestępczo-

ścią narkotykową oraz umowy o zwiększeniu kwot na import stali z Rosji. Brak porozu-

mienia w zasadniczych kwestiach spornych potwierdził wyczerpanie się formuły relacji

Unia-Rosja174.

23 kwietnia 2007 roku na spotkaniu Stałej Rady Partnerstwa przedstawiciele Rosji

i Unii Europejskiej podpisali protokół rozszerzający działanie Porozumienia o Partner-

stwie i Współpracy na Bułgarię i Rumunię. W maju zaś odbył się szczyt UE-Rosja w Sa-

marze, na którym po raz kolejny ukazany został kryzys we wzajemnych relacjach oraz

istnienie zasadniczych rozbieżności. Udokumentowaniem tego był brak wspólnego ko-

munikatu oraz brak faktycznych rezultatów – porozumiano się tylko w sprawie utrzyma-

nia obecnego systemu tranzytu z Federacji Rosyjskiej do Kaliningradu po przystąpieniu

Litwy do systemu Schengen oraz zapowiedziano dalsze rozmowy. Głównym punktem

spornym pozostawała moskiewska polityka energetyczna, stosowana, jako narzędzie poli-

tycznego nacisku, zamykanie rosyjskiego rynku dla europejskich koncernów oraz brak

gwarancji niezakłóconych dostaw nośników energii. Wzrosła również krytyka Unii wo-

bec rosyjskiej polityki nacisku gospodarczego (embargo na polskie mięso, przerwanie do-

staw ropy na Litwę)175.

W grudniu tego samego roku Unia postanowiła o rozpoczęciu misji w Kosowie bez

zgody Rady Bezpieczeństwa ONZ. Moskwa zapowiedziała uznanie misji za nielegalną.

 173 B. Piskorska, op.cit., s. 370 174 http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2007-11-07/dwudziesty-szczyt-ue-rosja 175 http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2007-05-23/szczyt-rosyjsko-unijny-w-samarze-0

64 

Mimo to Unia jest zdecydowana ją przeprowadzić, co z pewnością doprowadzi do kryzy-

su w relacjach z Rosją i Serbią.

Stanowiska stron w kwestiach energetycznych w kolejnych miesiącach pozostały

niezmienne. 25 maja 2008 r. na międzynarodowej konferencji "Dialog energetyczny Ro-

sja-Unia Europejska: aspekt gazowy" w Berlinie Rosja wyraziła niezadowolenie z wa-

runków współpracy z Europą w sferze gazowej i ostrzegła przed możliwością negatyw-

nych dla UE skutków tej sytuacji. Skrytykowana została "dyskryminacyjna" polityka Unii

wobec Gazpromu. Zakwestionowano także planowane wprowadzenie tzw. pakietu ener-

getycznego, mającego zapobiegać dominacji pojedynczych podmiotów (w tym Gazpro-

mu) na unijnym rynku176.

Nadzieję na przełamanie panującej od kilku lat patowej sytuacji we wzajemnych

stosunkach przyniósł szczyt Rosja-Unia Europejska w syberyjskim Chanty-Mansyjsku

26-28 czerwca 2008 r. W przeciwieństwie do wcześniejszych szczytów, tym razem reali-

zacji inicjatywy nowego porozumienia nie blokowało żadne z państw UE177. Negocjacje

rozpoczęły się 4 lipca w Brukseli. Ustalono ogólny plan negocjacji, agenda dla poszcze-

gólnych obszarów rozmów oraz kalendarz spotkań.

8 września 2008 r. delegacja Unii z Nicolasem Sarkozym na czele porozumiała się

z przedstawicielami Rosji w sprawie konfliktu w Gruzji. Unia uzyskała obietnicę wyco-

fania rosyjskich wojsk z Gruzji. Porozumienie to umożliwiło powrót do negocjacji

w sprawie nowego porozumienia o partnerstwie i współpracy, zawieszonych w wyniku

konfliktu (co było jedyną sankcją ze strony Unii). Rozmowy wznowiono 14 listopada na

szczycie UE-Rosja w Nicei. Ponadto N. Sarkozy poparł Rosję w kwestii uregulowania

kwestii systemu europejskiego bezpieczeństwa, krytykując jednocześnie projekt tarczy

antyrakietowej oraz zapowiedzi rozmieszczenia rakiet krótkiego zasięgu typu Iskander

w obwodzie kaliningradzkim178.

Szczyt w Nicei zwiastować mógł poprawę na linii Unia-Rosja. Jednak już w marcu

2009 roku Rosja wyraziła ostrą krytykę w związku z podpisaniem ukraińsko-unijnej de-

klaracji o reformach ukraińskiego rynku gazowego. Rosyjski minister energetyki Siergiej

 176 http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2008-05-28/rosja-niezadowolona-z-relacji-gazowych-z-ue 177 Rozmowy ws. nowego porozumienia, których inicjacja wiązała się ze zbliżającym końcem obowiązy-wania PCA, blokowane były od jesieni 2006 roku: początkowo przez Polskę protestującą przeciwko pro-wadzonej wobec niej przez Rosję dyskryminacyjnej polityce handlowej, a następnie od kwietnia 2008 roku przez Litwę, domagającą się m.in. wznowienia dostaw rosyjskiej ropy do rafinerii w Możejkach. 178 http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2008-11-19/rosyjski-sukces-w-nicei

65 

Szmatko uznał, iż deklaracja jest równocześnie ignorowaniem interesów rosyjskich i na-

ruszenie jej praw do współdecydowania w istotnych sprawach na obszarze WNP.

Brutalną rzeczywistość obnażył szczyt w Chabarowsku (21-22 maja 2009 r.). Było

to kolejne spotkanie bez większych rezultatów, pokazujące, iż relacje są nadal zdomino-

wane przez kwestie energetyczne. Rosja nadal dąży do narzucenia Unii swojej wizji sto-

sunków w tej dziedzinie, a tym samym utrwalenia swej monopolitycznej pozycji w Euro-

pie w długoterminowej perspektywie, głównie poprzez nakłonienie UE do tworzenia pod-

staw prawnych korzystnych dla Moskwy. W Chabarowsku prezydent Dmitrij Miedwie-

diew podkreślił, że Rosja nie zamierza stosować się do reguł Traktatu Karty Energetycz-

nej (TKE) w jej obecnej postaci (umowę Federacja Rosyjska podpisała, ale nie ratyfiko-

wała)179.

Rosja nie chce także dopuścić do instytucjonalizacji współpracy energetycznej

Ukrainy i Unii, jako godzącej w rosyjskie interesy. Rosja domaga się także uznania

swych projektów gazociągowych priorytetowe projekty UE i zamierza uzyskać dla wnio-

sku w tej sprawie poparcie europejskich koncernów energetycznych. Jako instrument na-

cisku Rosja wykorzystuje groźby kolejnego kryzysu gazowego.

UE jest gotowa do rozmowy o rosyjskich propozycjach w kwestii zasad współpracy

energetycznej, ale w ramach TKE, nie tworząc nowych podstaw prawnych, ani nowych

reguł. Ponadto Unia chce włączyć zasady Karty do rozdziału energetycznego negocjowa-

nego nowego porozumienia o ramach prawnych stosunków UE-Rosja, zastępującego

traktat PCA. Jednocześnie Rosja definitywnie odrzuca udział w Traktacie Karty Energe-

tycznej - w sierpniu 2009 r. Premier Władimir Putin wydał zarządzenie odrzucające

udział Rosji w Traktacie180.

W listopadzie 2009 roku Siergiej Szmatko oraz komisarz UE ds. energetyki Andris

Piebalgs podpisali memorandum w sprawie zapowiadanego od czasu szczytu w Samarze

mechanizmu wczesnego ostrzegania w przypadku przerw w dostawach zasobów energe-

tycznych. 18 listopada w Sztokholmie miał miejsce kolejny szczyt, którego rezultatem

znów było jedynie potwierdzenie, iż w podstawowych kwestiach współpracy stanowiska

stron są nadal na tyle sprzeczne, iż o kompromisie nie ma, co marzyć. Podpisano jedynie

 179 http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2009-05-27/szczyt-rosyjsko-unijny-z-ukraina-w-tle 180 http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33207,6903087,Putin_odrzuca_Karte_Energetyczna.html; do-stęp 02.04.2010r.

66 

porozumienia finansowe, które umożliwia wejście w życie unijno-rosyjskie programy

współpracy transgranicznej, których łączny budżet programów wynosi 437 mln euro.

Współpraca gospodarcza jest podstawową kwestią w stosunkach na linii UE-FR.

Wzajemne relacje Unii z Rosją o charakterze ekonomicznym cechuje zarówno wyraźna

współzależność, jak i asymetria181. Z jednej strony, bowiem, w roku 2008 import produk-

tów rosyjskich do UE wyniósł 173,617 mln € (11,2% całego importu Unii), zaś eksport

UE do Federacji Rosyjskiej 105,153 mln € (8% całego eksportu Unii), z drugiej jednak

import, FR z UE osiągnął poziom 85,397 mln € (45,6% całego importu rosyjskiego), na-

tomiast eksport do UE ukształtował się na poziomie 171,474 mln € (54,8% całego eks-

portu FR)182. Dla Rosji, zatem Unia to główny rynek zbytu, dla Unii z kolei Rosja jest

partnerem mniejszym, lecz jej znaczenie wzrasta – w 2004 r. zajmowała czwarte miejsce

w handlu zagranicznym Unii, w roku 2008 było to już miejsce trzecie, po Stanach Zjed-

noczonych i Chinach.

Importowane przez Unię produkty (dane na rok 2008) to głównie surowce energe-

tyczne (72,7%), stal i żelazo (3,8%), chemikalia (3%), produkty rolne (1,9%) oraz pół-

produkty (1,4%). Z kolei Unia eksportuje do Unii głównie sprzęt maszynowy i transpor-

towy (50,8%), chemikalia (13%) i półprodukty (8,5%)183.

Istotną rolę we wzajemnych stosunkach odgrywają unijne inwestycje zagraniczne

w Rosji. Unia Europejska jest największym inwestorem w Rosji184 - wielkość inwestycji

w 2004 roku to ok. 40 mld USD, przy czym większość środków włożono w rosyjski prze-

mysł, handel, transport i telekomunikację185.

Rosja to obszar coraz bardziej atrakcyjny do lokacji kapitału, co potwierdza cho-

ciażby wzrost bezpośrednich inwestycji z 1,3 mld € w 2002 roku do 8,1 mld € w roku na-

stępnym. Unijni inwestorzy to główne źródło technologii oraz ekonomicznego know-

how186. Perspektywy inwestycyjne Rosji wydają się być obiecujące, zwłaszcza w świetle

rankingów najatrakcyjniejszych miejsc lokowania inwestycji, w których Rosja zajmuje

wysokie pozycje. Jednak pomimo żywotnego działania Unii Europejskiej o charakterze  

181 B. Barnaházi, EU-Russia Relations In Light of the 2004 Enlargement, [w:] http://web.ceu.hu/cens/ as-sets/files/russia, s.30; dostęp 02.04.2010 r. 182 http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/september/tradoc_113440.pdf; dostęp 02.04.2010 r. 183 Ibidem 184 L. V. De Souza, Foreign investments in Russia, [w:] http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/ publication10969_en.pdf; dostęp 02.04.2010 r. 185 K. Kobrochenko, EU-Russia economic relations, [w:] http://web.ceu.hu/cens/assets/files/russia, s.30; dostęp 02.04.2010 r. 186 Ibidem

67 

inwestycyjnym, wszelkie kroki podejmowane na terenie Rosji są bardzo ostrożne oraz

poprzedzane dogłębną analizą187.

Duże znaczenie dla rozwoju relacji UE-FR miałoby wstąpienie Rosji do Światowej

Organizacji Handlu. Obie strony dostrzegają i podkreślają znaczenie tego faktu. Rosja,

największa gospodarka spoza WTO, ubiega się o członkostwo w organizacji od 1993 ro-

ku. Proces akcesyjny przyspieszono w czasie prezydentury Władimira Putina. Negocjacji

jednak nie zakończono, gdyż po pierwsze Rosja począwszy od roku 2006 usztywniła swe

stanowisko w negocjacjach, po drugie, ustalone w unijno-rosyjskim porozumieniu z maja

2004 roku warunki przyjęcia Rosji do WTO, jak chociażby dostosowanie prawa do stan-

dardów UE, liberalizacja rynku ubezpieczeń, czy pomoc państwa dla rolnictwa, wydają

się być dużym utrudnieniem dla Rosji.

W czerwcu 2009 roku premier Putin wyraził zamiar utworzenia unii celnej z Ka-

zachstanem i Białorusią oraz wspólnego wstąpienia do WTO. W praktyce oznaczałoby to

rezygnację z akcesji Rosji na kilka lat. W październiku tego samego roku główny nego-

cjator rosyjskiego wstąpienia do WTO, M. Miedwiedkow poinformował o wznowieniu

bilateralnych rozmów w tej sprawie. Mimo to, Rosja wraz z Białorusią i Kazachstanem

zapowiadają synchronizację negocjacji oraz przystąpienie do WTO w tym samym czasie.

Członkostwo Rosji w WTO umożliwi podjęcie dalszych kroków na drodze tworzenia

Wspólnej Europejskiej Przestrzeni Ekonomicznej (CEES). Idea stworzenia CEES pojawi-

ła się na szczycie w Moskwie w 2001 r. Przedstawiona w listopadzie 2003 r. koncepcja,

nad którą pracowano dwa lata, ukazała diametralną różnicę stanowisk, wskutek czego

nowy model relacji gospodarczych nie został określony. Ogólnikowym celem, jaki wy-

znaczono, to stworzenie otwartego i zintegrowanego rynku, opartego na wspólnych zasa-

dach i regulacjach prawnych188. W 2005 roku stworzono „mapę drogową” realizacji CE-

ES, uznając za najistotniejsze kwestie standaryzacja artykułów przemysłowych, ochrona

własności intelektualnej, rozwój usług finansowych, harmonizowanie ustawodawstwa

celnego ze standardami międzynarodowymi, energetyka. Nie zdefiniowano jednak metod,

instrumentów oraz kalendarzy realizacji celów.

 187 B. Piskorska, op. cit., s. 362 188 Ibidem, s. 354

68 

ZAKOŃCZENIE

Unia Europejska, jej powstanie i funkcjonowanie to efekt długoletniej integracji,

zapoczątkowanej po II wojnie światowej. Doszczętnie zniszczona, upokorzona, ale i bo-

gata w doświadczenia dwóch największych konfliktów w historii ludzkości z pierwszej

połowy XX wieku Europa wyznaczyła cel, jakim było niedopuszczenie do kolejnego kon-

fliktu na skalę światową. Miał on być zrealizowany poprzez stoponiowe wdrażanie idei

integracyjnych, początkowo w gospodarce, później także w sferze polityki.

Celem pracy było przedstawienie genezy integracji politycznej oraz wspólnych

działań zagranicznych Unii Europejskiej, rozwiązań instytucjonalnych, których wyrazem

jest Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa, a także ukazanie jej stanu obecnego

oraz zastanowienie się nad efektywnością tych rozwiązań oraz działań. Zilustrować to

miał przykład Wymiaru Wschodniego, a więc działań wobec jednego z najistotniejszych

dla zjednoczonej Europy obszarów Świata.

Zasadniczo cel pracy został osiągnięty. Ukazano zarówno historię integracji Euro-

pejskiej, kształt Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, nadany przez kolejne

traktaty Unii Europejskiej, jak i kompetencje głównych organów UE – Rady Europej-

skiej, Rady UE, Wysokiego Przedstawiciela Unii ds. Zagranicznych i Polityki Bezpie-

czeństwa, Komisji Europejskiej oraz Parlamentu Europejskiego. Ukazano także genezę

i wyjaśniono pojęcie Wymiaru Wschodniego, w tym porównując ten Wymiar z realizo-

wanym wcześniej Wymiarem Północnym. Wreszcie, przedstawione zostały relacje Unii

z krajami Wymiaru Wschodniego – Rosją, Ukrainą, Białorusią, Mołdawią – począwszy

od Porozumień o Partnerstwie i Współpracy, do stanu tych stosunków na początku roku

2010. Należy jednak podkreślić, iż Wymiar Wschodni to zjawisko nowe, jeszcze nie-

ukształtowane i rozwijające się. Dlatego też, ze względu na swą dynamikę, wymagać bę-

69 

dzie dalszych badań. Jednocześnie nadal mamy do czynienia z nowymi rozwiązaniami in-

stytucjonalnymi w Unii, które nie pozostają bez wpływu na kształt unijnej polityki zagra-

nicznej. Dowodem tego są ostatnie zmiany, wprowadzone wraz z Traktatem Lizbońskim,

wśród których najważniejsze to nowe stanowiska: Przewodniczącego Rady Europy oraz

Wysokiego Przedstawiciela Unii ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa. Na pew-

no, zatem zmiany z Lizbony wymagają zbadania, a czas pokaże, czy okazały się słuszne.

Realizowana obecnie polityka UE to efekt długoletnich działań państw Europy na

rzecz stworzenia unikatowego podmiotu stosunków międzynarodowych. W połowie XX

wieku doszło do bezprecedensowych w dziejach wydarzeń – dobrowolnego integrowania

się państw. Idea zjednoczenia całego Starego Kontynentu przyświecała wielu postaciom,

zawsze jednak instrumentem jej realizacji miała być zbrojna ekspansja. Początkowo mało

konkretne próby zapewnienia Europie wspólnej obronności, podjęte pod koniec lat 40.

XX wieku przerodziły się w obszerną koncepcję, znaną, jako Plan Plevena, zakładający

utworzenie Europejskiej Wspólnoty Obronnej, który ostatecznie nie został zrealizowany.

Przez lata trwała dyskusja nad kształtem zintegrowanej politycznie Europy, której efek-

tem było powstanie w 1970 r. Europejskiej Współpracy Politycznej, jako ośrodka konsul-

tacji politycznej. Jednak EWP została wyposażona w konkretne instrumenty dopiero

w 1986 roku, wraz z podpisaniem Jednolitego Aktu Europejskiego. Rozwój wydarzeń na

arenie międzynarodowej oraz sceptyczne nastawienie, do EWP wymusił jednak dalsze

działania na rzecz wzmocnienia integracji politycznej, których efektem jest Wspólna Po-

lityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa, utworzona na mocy Traktatu z Maastricht, jako II

filar Unii Europejskiej.

Ustanowiona w Maastricht WPZiB miała wzmocnić integrację Europy w kwestii

działań zagranicznych. Jednak w praktyce nie nastąpił przełom – ogólnikowe cele, pozo-

stawiające swobodę interpretacji, nieingerencja w zagraniczne polityki państw członkow-

skich, brak skutecznych instrumentów oraz koordynacyjny charakter wskazywały na sła-

bość WPZiB. Postępu nie zapewnił Traktat Amsterdamski. Wprowadzenie urzędu Wyso-

kiego Przedstawiciela do spraw Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz

instrumentu wspólnych strategii okazały się rozwiązaniami pozostającymi bez wpływu na

efektywność Unii. Krokiem naprzód był Traktat Nicejski, którego rozwiązania stanowiły

bazę do kolejnych, tym razem znaczących reform. Odważne propozycje, zawarte w Trak-

tacie Konstytucyjnym, w tym wprowadzenie unijnego Ministra Spraw Zagranicznych, nie

70 

zostały jednak zaaprobowane przez społeczeństwa Francji i Holandii. Duże, jednak nie

radykalne zmiany wprowadził Traktat Lizboński. Najważniejsze rozwiązania to wyposa-

żenie Unii w osobowość prawną, ustanowienie „klauzuli wzajemnej obrony”, ale przede

wszystkim stanowisk Prezydenta Rady Europejskiej (nieoficjalnie nazywanego prezyden-

tem Unii) oraz Wysokiego Przedstawiciela Unii ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeń-

stwa (nazywanego powszechnie, mimo oficjalnej rezygnacji z tego określenia, Ministrem

Spraw Zagranicznych). Obsadzenie tych stanowisk osobami nieznanymi i mało wpływo-

wymi każe jednak twierdzić, iż Unia nie chce pozbywać się międzyrządowego charakteru

w polityce zagranicznej, co pozostawia ją w uzależnieniu od państw członkowskich.

WPZiB prowadzona jest, bowiem wciąż głównie przez organy odpowiedzialne za funk-

cjonowanie Wspólnoty, jako całości.

Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa wyposażona jest w szereg instru-

mentów, do których zalicza się zasady i ogólne wytyczne, wspólne strategie, wspólne

działania, wspólne stanowiska. Zasady i ogólne wytyczne mają określać kształt i charak-

ter oraz nadać dynamiczny charakter WPZiB. Rzadko stosowane Wspólne strategie

(wprowadzono tylko 4) przestały być wraz z wejściem w życie Traktatu Lizbońskiego in-

strumentem WPZiB. Znacznie częściej podejmowane są wspólne działania oraz wspólne

stanowiska. Częste konflikty wśród państw członkowskich w kwestii użycia instrumen-

tów wskazują jednak, iż nawet najlepsze rozwiązania instytucjonalne nie zagwarantują

efektywności polityki zagranicznej bez woli państw członkowskich, skutecznie wykorzy-

stujących dla realizacji własnych celów fakt, iż dla podjęcia jakichkolwiek działań przez

Unię potrzebna jest jednomyślność. Z kolei ilość środków finansowych na WPZiB syste-

matycznie wzrasta. Wydaje się jednak, iż wydatki te nie są adekwatne do mocarstwowych

ambicji Unii Europejskiej.

Wymiar Wschodni jest stosunkowo nowym tworem, Jego powstanie zbiega się

w czasie z rozszerzeniem Unii na wschód z 2004 roku. Wtedy też nastąpiła radykalna

zamiana granic Unii, a Rosja, Ukraina, Białoruś stały się sąsiadami Unii. Po akcesji Ru-

munii i Bułgarii w 2007 roku Unia dzieli granicę także z Mołdawią. Umożliwiło to Unii

odgrywanie większej roli w tej części Świata. Wymiar Wschodni jest, zatem wyrazem

zwiększenia aktywności Unii na wschodzie. UE dąży do wielowymiarowości (Wymiar

Północy i Południowy – partnerstwo śródziemnomorskie), musi przy tym pamiętać, iż

71 

specyfika każdego z trzech wymiarów jest różna, wymaga odmiennego podejścia oraz za-

stosowania innych instrumentów.

Bezpieczeństwo krajów Unii Europejskiej w dużej mierze zależy od bezpieczeń-

stwa w krajach sąsiedzkich, zwłaszcza na wschodzie. Państwa te to także baza surowco-

wa dla UE. Są to główne powody, w związku, z którymi rozwój Wymiaru Wschodniego

jest tak istotny. Poprzez działania takie, jak programy pomocowe, wprowadzenie udo-

godnień handlowych (np. strefy wolnego handlu), działania na rzecz demokratyzacji

i wzrostu bezpieczeństwa, które stanowią teoretyczne podstawy unijnych koncepcji

współpracy (Wider Europe, Europejska Polityka Sąsiedztwa), ma zostać stworzony ob-

szar dobrego sąsiedztwa pomiędzy Unią a krajami z nią graniczącymi.

Jak pokazują jednak fakty, kraje Europy Wschodniej to trudni partnerzy. Niezwykle

trudny jest dialog energetyczny z Rosją, Białoruś to nadal kraj autorytarnego reżimu, któ-

remu daleko do wstąpienia na ścieżkę demokracji, Ukraina, która otwarcie przyznaje, iż

dąży do wstąpienia do Unii Europejskiej, raczej jeszcze przez długi czas nie będzie na to

gotowa. Zagadką jest także rozwój stosunków UE z Mołdawią, niejednokrotnie dającą

wyraz niechęci wobec Partnerstwa Wschodniego.

Wymiar Wschodni polityki Unii Europejskiej to wyraz wspólnych działań zjedno-

czonej Europy na wschodzie. Niezbędnym wydaje się wzmocnienie jego badań, jako no-

wego, raczkującego zjawiska. Jego rozwój uzależniony jest od działań z dwóch stron.

Unia Europejska nadal, bowiem nie mówi jednym głosem, wyraźnie widoczne są we-

wnątrzunijne podziały. Państwa członkowskie nie wykazują jednakowego zainteresowa-

nia relacjami na wschodzie. Dla krajów takich, jak Włochy, czy Hiszpania, ważniejszym

wydaje się współpraca śródziemnomorska. W związku z tym efektywność działań zależy

od jednomyślności Unii w tej kwestii. W stosunkach z krajami Europy Wschodniej Unia

będzie, bowiem musiała mówić jednym głosem, w przeciwnym razie nie będzie mówić

wcale. Z drugiej strony, państwa Wymiaru Wschodniego muszą być partnerami aktyw-

nymi. Unia, bowiem stawia twarde warunki, uzależniając np. programy pomocowe od

stopnia demokratyzacji i poszanowania praw człowieka. Obecna sytuacja choćby na Bia-

łorusi, wobec takich warunków, każe powątpiewać w szybki rozwój współpracy obu

podmiotów.

72 

BIBLIOGRAFIA

Źródła:

Non-Paper What the European Union could bring to Belarus [w:]

http://ec.europa.eu/external_relations/belarus/intro/non_paper_1106.pdf

Traktat o Unii Europejskiej, [w:]

http://www.futurum.gov.pl/dokumenty/Traktat_o_Unii_Europejskiej.pdf

Traktat Amsterdamski Zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, [w:]

http://www.europolityka.pl/doc/documents/%20TraktatAmsterdamskizmieniajacyT

raktatoUniiEuropejskiej.doc, [w:]

http://www.ukie.gov.pl/HLP/files.nsf/0/39DC136D1ECF4171C1256E7B00480CB8

/$file/BEZPIECZ.PDF

Traktat z Nicei, [w:] http://www.futurum.gov.pl/dokumenty/traktat_niceiski.pdf

Traktat Amsterdamski Zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, [w:]

http://www.europolityka.pl/doc/ docu-

ments/%20TraktatAmsterdamskizmieniajacyTraktatoUniiEuropejskiej.doc

Wersja skonsolidowana Traktatu o Unii Europejskiej, [w:] http://eur-

lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ. do?uri=OJ:C:2008:115:0013:0045:PL:PDF

Wydawnictwa zwarte:

Barnaházi B., Korobchenko K., EU-Russia Relations With Special Emphasis on

Economic Cooperation, Center for EU Enlargement Studies, Budapest 2006

Chmiel B., Instytucjonalizacja Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa

Unii Europejskiej, Toruń 2004,

European Union Foreign and Security Policy, red. R. Dannreuther, Londyn 2004

Kaczmarski M., Rosja na rozdrożu. Polityka zagraniczna Władimira Putina, War-

szawa 2006

Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem,

Warszawa 1994.

Łastawski K., Od idei do integracji europejskiej, Warszawa 2004

73 

Marszałek A., Wprowadzenie do teorii suwerenności i integracji międzynarodowej,

Łódź 2001

Marszałek A., Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej, Łódź 1996

Mazur-Barañska E., W. Stanisławski W., Polityka rozszerzonej Unii Europejskiej

wobec nowych sąsiadów, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 2003

Pełczyńska-Nałęcz K., EPS w praktyce - Unia Europejska wobec Rosji, Ukrainy,

Białorusi i Mołdawii rok po publikacji Dokumentu Strategicznego, Ośrodek Stu-

diów Wschodnich, Warszawa 2005

Pełczyńska-Nałęcz K., Polityka Wschodnia Unii Europejskiej – Perspektywa kra-

jów Wyszehradzkich, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2003

Podraza G., Unia Europejska a Europa Środkowa i Wschodnia, Lublin 1997

Popiuk-Rysińska I., Unia Europejska. Geneza, kształt i konsekwencje integracji,

Warszawa 1998

Szatlach E., Plan Marshalla. Amerykańska wizja integracji europejskiej, Bydgoszcz

2008.

Unia Europejska: od Traktatów Rzymskich do Traktatu Lizbońskiego, red. T. Wasi-

lewski, Toruń 2008

Wróbel J., Unia Europejska a Mołdawia, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa

2004

Zajączkowski J., Unia Europejska w Stosunkach Międzynarodowych, Warszawa

2006

Wymiar Wschodni Unii Europejskiej, red. M. Zamarlik, Kraków 2004

Zięba R., Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, War-

szawa 2007

Żurawski vel Grajewski P., Polityka Unii Europejskiej wobec Rosji a interesy Pol-

ski 1991-2004, Ośrodek Myśli Politycznej, Centrum Europejskie Natolin, Kraków-

Warszawa 2008

74 

Artykuły:

Adamski Ł, Partnerstwo Wschodnie a polityka UE wobec Białorusi, Biuletyn PISM

nr 27/2009 (559)

Czubocha K., Paszkowska M., Finansowanie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bez-

pieczeństwa, Kwartalnik "e-Finanse", numer 2/2007

De Souza L.V., Foreign investments in Russia, Economic analysis from the Euro-

pean Commission’s Directorate-General for Economic and Financial Affairs, Vol-

ume 5, Issue 1, 2008

Eberhardt K., Konsekwencje rosyjsko-ukraińskiego konfliktu gazowego, Biuletyn

PISM nr 3/2006 (343)

Gizicki W., Bezpieczeństwo europejskie w wybranych dokumentach Unii Europej-

skiej, Zeszyty Naukowe Zakładu Europeistyki Wyższej Szkoły Informatyki i Za-

rządzania w Rzeszowie, nr 2/2009 (10), ISSN 1689-9229, s. 90-108

Głuszkiewicz D., Historia integracji europejskiej, Biuro Studiów i Ekspertyz Kan-

celarii Sejmu, I/2002, Informacja Nr 870.

Kęsoń T., Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej – od

Rzymu do Lizbony, [w:]

http://www.osrodekbadania.waw.pl/?site=strategia_i_bezpieczenstwo_4&lang=pl

Kownacki T., Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa w Traktacie Lizboń-

skim - realne wzmocnienie czy nieistotny lifting? [w:]

http://www.sdpl.fc.pl/WPZiB_Traktat_Lizbonski.pdf

Krzysztofowicz M., Koncepcja „Szersza Europa”, Biuletyn PISM nr 66/2003 (170)

Kurczewska U., Finansowanie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa,

Biuletyn PISM nr 12/2005 (257)

Kaczmarski M., Polska Polityka Wschodnia na tle Polityki Wschodniej Unii Euro-

pejskiej, [w:]

http://csm.org.pl/fileadmin/files/Biblioteka_CSM/Raporty_i_analizy/2009/Marcin%

20Kaczmar-

ski_POLSKA%20POLITYKA%20WSCHODNIA%20NA%20TLE%20POLIT.pdf

Marcinkowska P, Partnerstwo Wschodnie i jego potencjał, [w:]

http://www.pulaski.pl /ppp/Pulaski_Policy_Papers_No_10_09.pdf

75 

Mazur-Barańska I., „Wymiar północny” Unii Europejskiej, [w:]

http://julia.univ.gda.pl/~musial/docs/mazur.html

Talasiewicz M., Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa, [w:]

http://www.zpsb.szczecin.pl/uploads/jean_monnet/wspolna%20polityka%20zagrani

czna%20i%20bezpieczenstwa%20-%20mtalasiewicz.pdf

Traktat z Lizbony - Kompendium wiedzy, Polski Kalendarz Europejski, nr 116/2008

Unia Europejska – Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony, Biuletyn Urzędu

Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2003

Wojna K., Gniazdowski M., Partnerstwo Wschodnie: geneza, możliwości i wyzwa-

nia, Biuletyn PISM nr 24/2009 (556)

Wróbel P., Polityka zagraniczna i dyplomacja Unii Europejskiej w kontekście zapi-

sów traktatowych, [w:] http://www.psz.pl/tekst-8932/Pawel-Wrobel-Polityka-

zagraniczna-i-dyplomacja-Unii-Europejskiej-w-kontekscie-zapisow-traktatowych

Wyciszkiewicz E., Kryzys polityczny na Ukrainie w kontekście relacji Unia Euro-

pejska – Federacja Rosyjska, Biuletyn PISM nr 56/2004 (244)

Witryny internetowe:

http://www.europarl.europa.eu

http://fakty.interia.pl/

http://czateria.interia.pl/

http://www.msz.gov.pl/

http://www.osw.waw.pl/

http://www.stosunkimiedzynarodowe.info

http://www.tvn24.pl/

http://wyborcza.pl/

76 

Załącznik Nr 1 do Zarządzenia Nr 10/2009/2010

Rektora Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego z dnia 14 grudnia 2009 roku

Muszyński Adam…………………….. nazwisko i imię

57718…………………………………...... nr albumu

Stosunki międzynarodowe………… kierunek studiów

Regionalistyka Europejska………… specjalność

I stopnia, licencjackie, stacjonarne typ studiów i forma kształcenia

OŚWIADCZENIE

autora/autorów pracy dyplomowej

Świadomy(a) odpowiedzialności prawnej, oświadczam, że praca dyplomowa

Polityka interregionalna Unii Europejskiej na przykładzie Wymiaru Wschodniego

(tytuł pracy dyplomowej) została wykonana samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny

z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcze-

śniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w uczelni. Oświad-

czam ponadto, że drukowana wersja pracy dyplomowej jest identyczna z załączoną jej wersją

elektroniczną.

Bydgoszcz, dn. …………………………….. …………………………... (podpis studenta)

77 

Załącznik Nr 3 do Zarządzenia Nr 10/2009/2010

Rektora Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego z dnia 14 grudnia 2009 roku

Streszczenie pracy dyplomowej

Polityka interregionalna Unii Europejskiej na przykładzie Wymiaru Wschodniego

Imię i nazwisko autora pracy: Adam Muszyński

Nr albumu: 57718

Imię i nazwisko promotora pracy: dr Sławomir Sadowski

Słowa kluczowe (max. 10. charakterystyczne nazwy i określenia będące przedmiotem

pracy):

Unia, Europejska, Wymiar, Wschodni, Polityka, Interregionalna, Rosja, Ukraina, Białoruś, Mołdawia Treść streszczenia (max. 1000 znaków; główne treści, tezy, wyniki i wnioski) Praca jest przedstawienie specyfiki polityki Unii Europejskiej w jej działaniach zewnętrz-nych. Unia Europejska, jako unikatowy podmiot w stosunkach międzynarodowych, pro-wadzi bardzo specyficzną politykę zagraniczną, której wyrazem jest Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa. Unijne działania zagraniczne koncentrują się głównie na kilku najistotniejszych regionach Świata, w tym obszaru, w stosunku do którego używa się określenia Wymiar Wschodni. Na przykładzie relacji na linii UE-kraje Wymiaru Wschodniego, a więc Rosja, Białoruś, Ukraina, Mołdawia, zbadano istotę, specyfikę oraz skuteczność tej polityki zagranicznej Unii Europejskiej. Pracę podzielono na 3 rozdziały. W pierwszym dokonano kompleksowej charakterystyki Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. W kolejnym rozdziale skupiono się na charakterystyce pojęcia Wymiar Wschodni. Ostatni rozdział to opis relacji UE z Białorusią, Ukrainą i Mołdawią oraz z Rosją – jednym z najistotniejszych, a zarazem najtrudniejszych partnerów zjednoczonej Europy.