-
Perpunimi Numerik i Sinjaleve
Teori & Ushtrime Faqe 1
Sinjale Diskrete
1. Prpunimi digjital i sinjaleve merret me paraqitjen e
sinjaleve prmes vargjeve t numrave apo t simboleve dhe me prpunimin
e tyre.
2. Qllimi i prpunimit t sinjalit mund t jet vlersimi i
parametrave t rndsishm t tij, apo transformimi i tij nga nj domen n
t tjetrin me
qllim t veimit m t leht t informacionit q prcjell ai.
Ndarja e Sinjaleve:
a) Sinjale te vazhduara b) Sinjale Diskrete
o Sinjale Analog - variabli i varur dhe i pavarur jane te
vijueshem o Sinjale Diskrete variabli i varur eshte i vijueshem dhe
variabli i
pavarur eshte diskret.
o Sinjale te Kuantizuar variabli i pavarur i vijueshem dhe
variabli i pavarur eshte diskret.
o Sinjale Numerike variabli i varur dhe i pavarur eshte
diskret.
Sinjali diskret eshte nje funksion i nje variabli diskret qe e
shenojme :
x(tk) tk variabli diskret i percaktuar nga indeksi k.
Vlerat e tk jane te baraslarguara dhe:
tk = kT T numer real cfaredo k- numer i plote
Pra shenohet x(kT)
Sinjalet elementare diskrete
-
Perpunimi Numerik i Sinjaleve
Teori & Ushtrime Faqe 2
Nje sinjal cfaredo mund te shprehet si shuma e peshuar e
impulseve njesi.
x(k) = ( ) ( )
Sinjalet, Energjia, Zgjatja dhe Periodiciteti. Marredhenia mes
tyre.
Sinjali diskret quhet periodik kur plotesohet kushti: X(k) =
x(k+N)
ku: N perioda e sinjalit. Pra sinjali eshte nje sinjal me
periode.
Sinjali quhet me zgjatje te fundme kur x(k) eshte i percaktuar
per M k N. ku: M dhe N, jane numra te fundem.
Energjia e nje sinjali percaktohet nga shprehja ( )
Ku vlera absolute paraqet modulin e x(k).
Pra sinjali quhet me energji te fundme kur: ( )
Sistemet Diskrete
Sistemi diskret eshte nje algoritem per njehsim, qe kryen
veprime
matematikore, sipas nje rregulli te percaktuar, ne sinjalin
hyres x(k) te
quajtuar sinjal hyres, per te perfituar nje sinjal tjeter
diskret qe quhet
sinjal dales y(k), ose pergjigje e sistemit.
Sistemi diskret matematikisht paraqitet si nje operator qe
sinjalin hyres x(k) e pasqyron ne sinjalin dales y(k).
-
Perpunimi Numerik i Sinjaleve
Teori & Ushtrime Faqe 3
Vetite e sistemit diskret
a) Kujtesa/Memoria e sistemit Sistemi diskret nuk ka kujtese
(eshte pa kujtese) nese pergjigja e
tij y(k) varet vetem nga vlera aktuale e sinjalit hyres e jo
edhe nga
vlerat e meparshme apo te mevonshme te x(k). Ne te kundert
sistemi eshte ka kujtese (eshte me kujtese).
Shembull:
y(k) = 2x(k-3) sistemi eshte me kujtese
y(k) = 3x(k) sistemi eshte pa kujtese
y(k) = 2x(k-4) + 5x(k) sistemi eshte me kujtese
b) Lineariteti i sistemit Sistemi eshte linear kur pergjigja e
shumes eshte e barabarte me
shumen e pergjigjeve.
[ax1(k) + bx2(k)] = ax1(k) + ax2(k)
c) Invarianca e sistemit Sistemi eshte invariant nese per x(k) =
y(k), atehere ndodh qe x(k-k0) = y(k-k0). Pra: y(k) = x(k 5)
sistemi eshte invariant
y(k) = kx(k+2) sistemi eshte variant
d) Shkakesore/Joshkakesore Sistemi eshte shkakesore, paraqitja e
te cilit (dalja y(k)) nuk ndodh
perpara ngacmimit (hyrjes x(k)), dmth pasoja perftohet pas
shkakut. Pra:
Ne qofte se x(k) = 0 per k < l
atehere y(k) = 0 per k < l
e) Qendrueshmeria e sistemit Sistemi eshte i qendrueshem kur
per:
x(k) < N per cdo k
kemi ne dalje y(k) < M per cdo k
ku N dhe M jane numra te fundem.
-
Perpunimi Numerik i Sinjaleve
Teori & Ushtrime Faqe 4
Pergjigja impulsive.
a) Pergjigja impulsive e sistemeve linear dhe invariant Kur ne
hyrje te sistemit (hyrja eshte arbitrare) vepron impulsi
njesi (k), atehere ne dalje te sistemit fitohet pergjigja
impulsive g(k).
g(k) = { (k) } Le te kete sistemi vetem vetine e linearitetit
dhe zberthejme sinjalin hyres permes impulseve njesi, si:
Pergjigja impulsive e sistemit linear x(k) do te jete:
y(k) = {x(k)} = { ( ) ( l)} = ( )
( l)}
y(k) = ( ) ( l)
Pra:
Operatori e kapercen shumen sepse eshte aditiv dhe i kapercen
termat x(l) (sepse nuk varet nga koha k), sepse eshte linear.
g(k- l) paraqet pergjigjen e sistemit ne impulsin e vonuar per
l
pozita.
Pra:
Nese sistemi, pervec vetise se linearitetit, ka edhe ate te
invariances, atehere vlen:
{ (k)} = g(k), atehere sjell qe { (k- l)} = g(k- l) Pra per nje
sistem linear invariant vlen:
y(k) = ( ) ( l) = x(k) * g(k) thurja e x(k) dhe g(k)
Perfundime:
-Sistemi linear dhe invariant eshte teresisht i percaktuar
me
pergjigjen e vet impulsive g(k). - x(k) * g(k) kjo shprehje
quhet konvolucion
- * simboli matematikor i thurjes
b) Pergjigja impulsive e sistemeve lineare, invariant dhe
shkakesore.
Ne nje sistem linear, invariant dhe shkakesor kemi:
g(k) = 0 per k < 0
E provojme:
-
Perpunimi Numerik i Sinjaleve
Teori & Ushtrime Faqe 5
Le te fiksohet nje cast kohor k0 dhe le te percaktohet dalja
me
thurje:
y(k0) = ( ) ( )
y(k0) = ( ) ( ) + ( ) (
)
Sistemi eshte shkakesor nese dalja ne k = k0 nuk varet nga
hyrja
ne castet e ardhshme k0 +1, k0 +2,......
Kusht per kete eshte:
g(k) = 0 per k < 0
c) Pergjigja impulsive e sistemeve linear, invariant dhe te
qendrueshem.
Nje sistem invariant eshte i qendrueshem ne qofte se:
( )
Ekuacionet e diferences Nje forme tjeter e shprehjes se
marrdhenies hyrje-dalje te nje
sistemi eshte dhe ekuacioni i diferences.
( ) ( ) ( ) ( )
Ku:
N dhe M numra te plote pozitiv an(k) dhe bm(k) koeficente qe
percaktojne sjelljen e sistemit per nje k te dhene.
N quhet rendi i ekuacionit.
Shembull ushtrimi Percakto permes thurjes sinjalin ne dalje te
sistemit, nese x(k)
dhe g(k) duken si ne figure.
Ne fillim gjejme g(l) duke krijuar grafikun. Pra g(-l) e
cila
pasqyrohet sipas boshtit te oy.
-
Perpunimi Numerik i Sinjaleve
Teori & Ushtrime Faqe 6
Sqarim: g(-l -3) dhe g(-l -2) zhvendosen perkatesisht 3 dhe 2
njesi
majtas. Ndersa pika e perbashket eshte y(k). Ne grafik shohim
se
x(k) dhe x(l) kane te njejtin grafik dhe ne formule behet
zevendesim i x(k) me x(l) sepse jane variabla diskrete qe te
dy.
Keshtu perdorim ekuacionin.
Sqarim: g(-l -1), g(-l -0) dhe g(-l +1) zhvendosen perkatesisht
1 njesi
majtas, 0 njesi (qendron ne vend) dhe 1 njesi djathtas.
Ndersa
-
Perpunimi Numerik i Sinjaleve
Teori & Ushtrime Faqe 7
pika e perbashket eshte y(k). Ne grafik shohim se x(k) dhe x(l)
kane
te njejtin grafik dhe ne formule behet zevendesim i x(k) me
x(l)
sepse jane variabla diskrete qe te dy. Keshtu perdorim
ekuacionin.
Sqarim: g(-l +2), g(-l +3), g(-l +4) dhe g(-l +5) zhvendosen
perkatesisht 2
njesi, 3 njesi, 4 njesi dhe 5 njesi djathtas. Ndersa pika e
perbashket eshte y(k). Ne grafik shohim se x(k) dhe x(l) kane
te
njejtin grafik dhe ne formule behet zevendesim i x(k) me x(l)
sepse
jane variabla diskrete qe te dy. Keshtu perdorim ekuacionin.
Si perfundim,
Per cdo k, gjetem piken e perbashket. Pra kemi nje varg (k,
y(k)) i
formuar nga pikat e perbashketa te g(k) dhe x(k).
-
Perpunimi Numerik i Sinjaleve
Teori & Ushtrime Faqe 8
Transformimi Z Nderkohe qe transformimi Furie perdoret per
sistemet e
vazhdueshem ne kohe, transformimi Z perdoret per sistemet
diskrete ne kohe.
Per te pasur transformim Furie, sinjali x(k) duhet te
plotesoje
kushtin:
( )
Shume sinjale te rendesishme nuk e plotesojne kete kusht.
Por
nese ato nuk kane transformim Furie, ato mund te kene
transformim Z.
Transformimi Z mundeson qe shume veprime ne sinjale te
kryhen me operacione te thejshta algjebrike.
Perkufizim:
Transformimi Z i sinjalit x(k) do te shenohet me X(z) dhe do
te
percaktohet me:
X(z) = ( ) , z eshte numer i plote
Zona e konvergjences (Transformimi Z)
Per cdo sekuence te dhene, nje grup vlerash per Z per te
cilat
transformimi Z konvergjon, quhet zona e konvergjences.
Pra:
X(z) eshte transformimi Z i x(k), i cili zakonisht eshte i
definuar
(d.m.th ka vlera te fundme) ne nje unaze ne rrafshin kompleks
z,
e cila quhet zone e konvergjences.
-
Perpunimi Numerik i Sinjaleve
Teori & Ushtrime Faqe 9
o Vetite e zones se konvergjences.
- Zona e konvergjences eshte nje unaze ose nje disk ne
planin z me qender ne origjine.
- Transformimi Furie i x(k) konvergjon atehere dhe vetem
atehere kur zona e konvergjences e transformimit z eshte
rrethi njesi. z = 1.
- Pozitat e poleve te X(z) percaktojne zonen e
konvergjences, e cila kufizohet nga polet, por nuk
permban asnje pol.
- Nese x(k) eshte nje sekuence me zgjatje te fundme, per
shembull nje sekuence qe eshte zero pervec ne nje interval
te fundem - N2 > -, zona e konvergjences zgjatet
brenda drejt polit me te vogel deri tek z = 0.
- Zona e konvergjences duhet te jete nje zone e
nderlidhur/kompakte, pra nuk mund te perbehet nga dy
apo me shume unaza te ndara.(rreth me qender ne
origjine).
Shembull Te percaktohen te gjitha zonat e mundshme te
kovergjences per:
Do te kemi keto grafike te zonave te mundshme te
konvergjences:
-
Perpunimi Numerik i Sinjaleve
Teori & Ushtrime Faqe 10
Shohim se shenjat negative (perkatesisht per -2.5 dhe -1.5
hiqen sepse po flasim per vlere absolute).
Shembull
Kemi dy sinjale x1(k) = anu(k) dhe x2(k) = -a
ku(-k-1). Gjeni
transformimet Z per secilin nga ekuacinonet dhe ndertoni
zonen e konvergjences per X(z) perkatese.
Pra gjejme transformimin Z per ekuacionin e pare:
X1(z) = ( ) ek.1
X1(z) = ek.2
X1(z) = (
) ) ek.3
X1(z) =
=
ek.4
Sqarim: Ne ekuacionin 2, k =- kthehet ne k =0, sepse kemi u(k) =
u(k+0). Dhe zevendesimi behet tek skaji
poshte i shumatores sepse eshte ekuacion me sekuanca te
djathta.
Ku z > a, sepse eshte ekuacion i djathte. Ose i thene ndryshe
me sekuenca te djathta. Sepse sistemi eshte sistem
shkakesore sepse ( ) , per x
-
Perpunimi Numerik i Sinjaleve
Teori & Ushtrime Faqe 11
Dallimi behet:
- I djathte, eshte kur eshte vlera e k eshte pozitive
(fillon me shenjen +). Ne kete rast konvergjon per z > a.
- I majte, eshte kur vlera e keshte negative (fillon me
shenjen -). Ne kete rast konvergjon per z < a. Keto dallime
(sekuenca te djathta/te majta) i bejme ne
ekuacionin e dhene x(k). Nese ekuacioni x(k) nuk
jepet, atehere flasim pper mundesine e zonave te
konvergjences (kjo ndodh kur kemi transformimin Z te
sinjalit)
Gjithashtu nese kemi nje zgjatje te pafundme
(shumatore me skaje infinit) ne kete rast:
- Sistemi shkakesor, do te thote sekuenca te djathta. Ne kete
rast eshte shkakesore nese x(k)=0, per cdo x0.
E ndertojme:
Gjejme transformimin Z per ekuacionin e dyte.
X2(z) = ( ) ek.1
X2(z) = ( ) ek.2
X2(z) =1 ( ) ek.3
X2(z) =1 -
ek.4
X2(z) =
ek.5
X2(z) =( )( )
( )( ) ek.6
X2(z) =
ek.7
-
Perpunimi Numerik i Sinjaleve
Teori & Ushtrime Faqe 12
Ne kete rast z < a, sepse kemi ekuciaon me sekuenca te majta,
pra eshte ekuacion me k negative. Sistemi eshte
jo shkakesor, sepse ( ) , per x > 0.
Transformimi Furie Transformimi Furie i nje sinjali diskret
jepet nga shprehja:
X(f) = ( )
ku:
x(f) eshte ne pergjithesi funksion kompleks i variablit real
te
vijueshem f.
Shuma e mesiperme, konvergjon kur ( ) < . Bashkesia e
sinjaleve qe kenaqin konvergjencen e mesiperme
ka energji te fundme.
( ) < ( ) <
Ku termi ne te majte te barazimit paraqet energjine e
sinjalit.
E anasjellta nuk eshte gjithmone e vertete.
Ne do te pranojme qe transformimi Furie (TF) ekziston
per te gjitha sinjalet me energji te fundme.
o Vetite e transformimit Furie Vetia e periodicitetit
X(f) percakton nje funksion periodik me periode 1.
E vertetojme:
X(f+1) = ( ) ( )
X(f+1) = ( )
Meqe = 1, atehere:
X(f+1) = ( )
Pra: X(f+1) = X(f)
-
Perpunimi Numerik i Sinjaleve
Teori & Ushtrime Faqe 13
Ne pergjithesi X(f) eshte nje funksion kompleks, i
cili mund te shkruhet si me poshte:
X(f) = ReX(f) + ImX(f)
X(f) = X(f) ( )
Ne kete rast:
X(f) spektri i amplitudes se sinjalit
argX(f) spektri i fazes se sinjalit
Ne kete rast, nese variabli k paraqet kohe, atehere f
paraqet frekuence. Frekuenca me e larte per te cilen
X(f)= 0, percakton brezin e sinjalit.
o Vetia e konjugimit
o Teorema e voneses Pra do tregojme qe vonesa e paster nuk
ndryshon spektrin
e amplitudes se sinjalit, por fut nje zhvendosje faze shtese
-2fk. Pra duke pasur: y(k) = x(k-l) , kemi:
Y(f) = ( ) ( )
= ( ) ( )
Y(f) = ( ) ( )
Y(f) = ( ) ( )
Y(f) = ( ) ( )
Y(f) = X(f)
Transformimi i kundert Furie Transformimi i kudnet Furie (TKF)
jepet nga relacioni:
( ) ( )
df
-
Perpunimi Numerik i Sinjaleve
Teori & Ushtrime Faqe 14
Pergjigja ne frekuence Y(f) = G(f) X(f) G(f) quhet pergjigja ne
frekuence e sistemit me pergjigje
impulsive g(k).
Lidhja midis G(f) dhe g(k) :
G(f) = ( )
Filtrat
Filtra quhen ato sisteme qe kane si qellim paresor modifikimin e
spektrit te
sinjalit te hyrjes.
Ato ndahen ne:
Filter i frekuencave te uleta, i cili lejon frekuenca te uleta
te
sinjalit dhe pengon (shtyp) frekuencat e larta, perkatesisht
ne
brezat e quajtur brezi i lejimit dhe brezi i pengimit.
FFU
Filter i frekuencave te larta, i cili lejon frekuencat e larta
te sinjalit dhe pengon frekeuncat e uleta.
FFL
Filter i brezit, i cili lejon frekuencat e sinjalit ne nje brez
te dhene dhe pengon frekuencat e sinjalit jashte ketij brezi.
FB
Filter shtypes, i cili pengon frekuencat e sinjalit ne nje brez
te dhene dhe lejon cdo frekuence jashte ketij brezi te dhene.
FSH
-
Perpunimi Numerik i Sinjaleve
Teori & Ushtrime Faqe 15
Filter ideal (i tejshkueshem), kur pengesa e frekuencave te
padeshirueshme te sinjalit eshte e pafundme dhe e frekuencave
te
dobishme eshte
FI
Funksioni i Auto/Vetekorrelacionit dhe Nderkorrelacionit. Ne
perpunimin e sinjaleve shpesh lind nevoja e krahasimit te dy
sinjaleve. Nje mase ngjashmerie (lidhjeje) e sinjaleve
percaktohet nga funksioni i korrelimit.
Funksionin e Autokorrelacionit. Percaktohet nga shprehja:
( ) ( ) ( )
Ky eshte nje funksion cift dhe merr vleren maksimale ne
origjine, k = 0. Si funksion cift:
( ) ( )
nga ku rrjedh qe:
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
Perfundimisht, del se:
Rx(0) Rx(k) per cdo vlere te k.
Spektri i energjise se nje sinjali, jepet nga shprehja:
( ) ( )
Qe gjithashtu eshte dhe transformimi Furie (TF) i
funksionit te autokorrelacionit.
Pra lidhja midis spektrit te energjise dhe funksionit te
autokorrelacionit eshte qe spektri i energjise se nje
sinjali eshte transformimi furie i funksionit te
autokorrelacionit.
Funksioni i nderkorrelacionit. Funksioni i nderkorrelacionit te
dy sinjaleve x(k) dhe y(k)
percaktohet nga shprehja:
( ) ( ) ( )