Natuur- en Vogelwacht “De Alblasserwaard” ONZE …...ken en kennis nemen van hun maatregelen om de wei-devogelbiotoop te optimaliseren. Daar zagen we ook de eerste vermoedelijk

ONZE WAARD

Natuur- en Vogelwacht“De Alblasserwaard”

HERFST 2018 www.nvwa.eu

INLEVERDATA KOPIJWinternummer 1 december 2018

Voorjaarsnummer 1 maart 2019

Zomernummer 1 juni 2019

Herfstnummer 1 juni 2019

INHOUD HERFST 2018

NVWA ONLINEWebsite www.nvwa.eu

Mail [email protected]

Facebook www.facebook.com/NVWAlblasserwaard

Twitter @deNVWA

BESTUUR

Voorzitter Sjoerd Veerman Alblasserdam [email protected] Frans Kans Papendrecht [email protected] Sjoerd Swierstra Bleskensgraaf [email protected] Wim Hoogkamer Papendrecht 078-6154464Bestuurslid Jacques Verhagen Nieuw-Lekkerland [email protected] Miriam Vermeij Papendrecht [email protected] Hendrik-Jan van Dijk Hard.-Giessendam 06-28555285Bestuurslid Nel Welschen Dordrecht 078-6172348

CONTRIBUTIESLedenadministratie Elly HoogkamerPostbus 171 3350 AD [email protected]

IBAN NL60INGB 0001 9974 31Volwassenen per kalenderjaar 17,50Jeugdleden tot 18 jaar 7,50IVN-lidmaatschap extra 9,50‘Het Vogeljaar’ bestaand abonnement 13,00

COLOFONSecretariaat Postbus 171 3350 AD Papendrecht

IBAN NL85RABO 0113 0630 83t.n.v. Natuur- en Vogelwacht “De Alblasserwaard”

NATUUR- EN VOGELWACHT“DE ALBLASSERWAARD”

De vereniging is opgericht op 25 november 1969 en ingeschreven bij de Kamer van Koophandel te Rot-terdam op 5 januari 1979 onder nummer 40321641. Artikelen blijven voor verantwoording van de auteurs. Overname is toegestaan, mits met bronvermelding.

RedactieBram van Vliet en Anja [email protected]

Opmaak en drukkerij Vanderperk Groepoplage 750

Tekening voorkant Kleine Bonte Specht Piet van MeerkerkFoto achterkant Janny Kleijn

3 Van de voorzitter Prikbord4 De bibliotheek Natuurwerkdag 20185 Weidevogelbeheer in 2018 6 Kinderactiviteiten 2018 Wandelingen 20187 Ei, ei, ei, gevaar in de wei Planten- en insectenwerkgroep

8 Spreeuwen en bestrijdingsmid-delen

11 Gierwaluwen verhuizen altijd dichtbij en Oeverzwaluwen zijn opportunisten

12 Verslag plaatsing Slechtvalk kast bij FNsteel

14 Vlinders en libellen in 201815 Ontmoeting

16 Moerasspirea18 Droog en Warm20 Gevleugeld21 Herfstexpositie Denkend aan

Holland23 Activiteiten en werkgroepen

Herfst 2018 blz. 2

PRIKBORD06-10 Najaarswandeling - blz. 6 12-10 Reünie Meerdaagse excursie - blz. 713-10 Wandeling, thema duurzaamheid - zie website’ 13-10 Paddenstoelenexcursie Lingebos - blz. 724-10 Speuren naar de herfst in het bos - blz. 627-10 Nacht van de nacht - blz. 603-11 Natuurwerkdag - blz. 428-12 Eindejaars plantenjacht - blz. 728-12 Uilen en braakballen - IVN - blz. 602-01 Dia-avond PIWG - blz. 704-01 Nieuwjaarsbijeenkomst NVWA - blz. 2

Van de voorzitter

‘t Is weer voorbij die mooie zomerDie zomer die begon zowat in meiAh, je dacht dat er geen einde aan kon komenMaar voor je ‘t weet is heel die zomerAl weer lang voorbij’

Een bekend liedje dat in de jaren zeventig van de vorige eeuw werd gezongen. In 2018 was de zomer inderdaad lang. Meer dan 60 zomerse dagen aaneen. Dat heeft invloed op de kwaliteit van ons landschap. Bomen die al vroeg met herfstkleuren getooid zijn, gras dat geel is in plaats van groen en voor mens en dier een overdaad aan zon. Alleen de opwekkers van zonne-energie zijn waarschijn-lijk meer dan gemiddeld gelukkig met de opbrengst. Deze zomer is een mooie test of we als samenleving klaar zijn voor de opwarming van de aarde. Hoewel ve-len nog niet kunnen geloven dat de tijden veranderen, zullen we ons toch moeten instellen op vaker voorko-mende perioden van warmte en droogte. Bomen zullen meer waardering krijgen van mensen, want ze geven beschutting tegen fellere zon. In ons polderlandschap komen bomen minder voor, maar helemaal ontbreken mogen ze niet, de wilgen langs de waterkant maar ook bomen in de wei voor het vee dat beschutting zoekt tegen de zon. En wat te denken van de vogels. Onderzoekers van de Rijksuni-versiteit Groningen (RUG) en de Universiteit van Oxford vroegen zich af wat de invloed van klimaatverandering heeft op Grutto’s. Het antwoord luidt: ze ondervinden hinder! Echter alleen op plekken waar de kwaliteit van hun broedbiotoop, het agrarisch land, slecht is door ontwatering en te vroeg en frequent maaien waardoor er een gebrek ontstaat aan bloemen en insecten. Veel vogelsoorten broeden eerder dan zo’n veertig jaar gele-den. Dit doen ze door de vervroeging van het voorjaar, waardoor het voedsel voor de jongen steeds eerder aanwezig is. Gek genoeg lijken de Nederlandse grutto’s zich niet aan te passen aan deze verschuiving. Vreemd, want door de warmere lentes en de ontwikkelingen in de melkveehouderij groeit het gras eerder en sneller wat leidt tot vroeger maaien. Daarom zouden grutto’s er juist goed aan doen om eerder te gaan broeden.Aangezien alle klimaatvoorspellingen wijzen op een ver-dere opwarming van de aarde, wilden de onderzoekers weten wat dit voor consequenties heeft. Ze voorspellen dat grutto’s de komende 40 jaar gemiddeld vijf dagen eerder gaan broeden als de opwarming tijdens het voor-jaar in hetzelfde tempo doorgaat. In kruidenarme en droge weilanden die intensief worden gebruikt is dat niet voldoende, maar in bloemrijke vochtige weilanden - die speciaal voor weidevogels worden beheerd - zouden die vijf dagen, op grond van de huidige metingen, voldoen-de moeten zijn om de klimaatverandering bij te kunnen

benen. Voor Grutto’s betekent het dat kruidenrijke en natte weilanden nog belangrijker gaan worden voor het behoud van de soort dan ze nu al zijn.

Link naar het wetenschappelijk artikel op Global Change Biology.

Zoals bekend heeft onze vereniging een mooi bosper-ceel dat we gaan opknappen en (her)inrichten voor natuureducatie. Ook wordt gewerkt aan het opruimen van rotzooi die afgelopen jaren door vandalen hier is gedumpt door vandalen. De natuurwaarden keren terug. Daardoor kunnen de aanwezige reeën in het Alblas-serbos rusten en foerageren. Ook worden de watergan-gen op diepte gebracht. Al deze werkzaamheden gaan naar verwachting ruim € 30.000 kosten. De vereniging heeft uit het regionale programma Groen Verbindt een financiële bijdrage bijdrage van € 10.000 van de pro-vincie Zuid-Holland gekregen. We zijn hier erg blij mee, want dit stelt ons in staat om naast zorg voor het open polderlandschap ook het bos goed te onderhouden. De overige middelen komen uit onze clubkas en er is veel inzet van vrijwilligers.Dank voor ieders inzet!

Sjoerd [email protected]

NIEUWJAARSBIJEENKOMST

De nieuwjaarsbijeenkomst van de NVWA wordt gehouden op vrijdag 4 januari 2019 van 19.30 tot 22.00 uur. Reserveer deze datum vast in uw agenda! U bent van harte welkom!

Herfst 2018 blz. 3

GEZOCHT: WEBSITE REDACTEUR/BEHEERDER

Met het vertrek van René van Maurik, is er een va-cature ontstaan voor het onderhoud van de website. Dit houdt met name in het regelmatig plaatsen van aangeleverde artikelen. Hiermee kunt u een belang-rijke bijdrage leveren aan de informatievoorziening binnen onze vereniging! Ervaring met website onderhoud is niet nodig, voor de techniek wordt gezorgd.Voor meer informatie kunt u bellen met Hendrik Jan van Dijk, tel. 06 285 55 285.

RENÉ BEDANKT!

René van Maurik is afgelopen zomer gestopt met het onderhoud van onze website. Hij heeft dit vanaf het najaar van 2014 met veel enthousiasme ge-daan en was ‘zo snel als het licht’ met het plaatsen van nieuwe artikelen, aldus de aanleverende au-teurs. Wij willen René van harte bedanken voor zijn inzet!

Het bestuur

De bibliotheek is verrijkt met een groot aantal boeken die we, o.a. uit de nalatenschap van Truus Snijders, ont-vingen.

Hierdoor hebben wij de bibliotheek moeten reorganise-ren. Dat is bijna klaar, dus voor iedereen de mogelijk-heid om eens te kijken of er iets leesbaars tussen staat. Met de winter voor de deur een goede gelegenheid om wat zelfstudie te doen over natuur en historie. Het is ook mogelijk om in de bijgewerkte boekenlijst te zoeken.Als je – als actieve vrijwilliger – boeken wilt lenen, zet dan je naam, adres, woonplaats, mail of telefoonnum-mer en boeknummer op de lijst die op de computer ligt.

Veel leesplezier!

De bibliotheek

door Leen den Ouden

Natuurwerkdag 2018

door Wim Hoogkamer

De Natuur- en Vogelwacht ‘De Alblasserwaard’ doet, net als vorig jaar, mee aan de landelijke natuurwerkdag op zaterdag 3 november a.s. In het bosperceel van de ver-eniging in het Alblasserbos te Papendrecht zijn vele klus-sen te doen, zoals zagen van hoge struiken, het maken van houtrillen van het gezaagde materiaal, het graven van een fundering voor het toegangshek, enz. enz. Het programma bestaat uit twee onderdelen; het ochtend-deel van 8.30 tot 12.00 uur en een middagdeel van 13.00 tot 16.30 uur. Het is mogelijk om de hele dag of één van beide dagdelen mee te doen. Voor koffie en thee wordt gezorgd en voor de deelnemers wordt tussen 12.00 en 13.00 uur een smakelijke lunch geserveerd. Aan het eind van de middag is er voor de liefhebbers een gezellige afsluiting in het Streeknatuurcentrum.

Wilt u deelnemen, stuur dan even een mailtje naar [email protected] en geef aan of u een dagdeel of de gehele dag wilt deelnemen. We verzamelen bij het Streeknatuurcentrum aan de Matenaweg 1, Papendrecht.Iedereen is van harte welkom!

Natuurwerkdag, foto Wim Hoogkamer

Herfst 2018 blz. 4

Voorjaar 2018De data waarop de eerste eieren in 2018 In Nederland gevonden zijn: Kievit 15-3, Grutto 1-4, Tureluur 8-4, Scholester 3-4, Wulp 29-3. Vergeleken met de voorjaren van 2014 tot en met 2017 was 2018 qua vondsten van de eerste eieren een laat voorjaar. Het voorjaar van 2013 was nog later dan 2018. De eerste eieren in Ne-derland werden in 2013 gevonden op: Kievit 21-3, Grutto 13-4, Tureluur 12-4, Scholekster 15-4, Wulp 2-4.

MaartMaart was een zonnige, maar koude maand met veel nachtvorst en zelfs met ijsdagen. De meeste regen viel in het zuidwesten van ons land. In de tweede helft van maart gingen veel kieviten op de onbewerkte maisper-celen aan de leg.

AprilDe maand april was zonnig en warmer dan gemiddeld. De neerslag viel in het begin en in het einde van de maand. Vanaf 16 april kwamen de kievitsnesten uit. Het eerste gruttokuiken werd op 17 april gezien. Door de extreme regen eind april zijn nagenoeg alle apriljongen van de weidevogels doodgegaan.

MeiDe meimaand was extreem zonnig en warm, met min-der neerslag dan gemiddeld. Al was er lokaal soms wel veel neerslag. Op 3 mei werden scholeksterjongen

gezien. Er werden meer gruttonesten met vijf eieren gevonden dan andere jaren. Op 7 mei werd een dode Grutto met kleurringen gevonden in polder Noordzijde van Noordeloos. De Grutto was in 2005 in dezelfde pol-der als volwassen vogel geringd. Rond 5 mei begon het, vaak massale, maaien voor de eerste maaisnede. Op 15 mei konden we, met veel boeren, het bedrijf van Simon en Tom Kortleve in polder Oud-Alblas NZ bezoe-ken en kennis nemen van hun maatregelen om de wei-devogelbiotoop te optimaliseren. Daar zagen we ook de eerste vermoedelijk uitgemaaide Grutto’s. JuniDe maand juni was zeer zonnig, warm en extreem droog. Op 1, 8 en 15 juni werd vaak massaal gemaaid. Op 15 juni werden alle plasdraspompen uitgezet, zodat ook de plasdraspercelen snel veranderden in kurkdroge percelen waar nauwelijks nog een Regenworm te van-gen was. Na 15 juni hebben we nergens meer alarme-rende Grutto’s met jongen gehoord. 2018 was een voor-jaar met veel weidevogelnesten, maar met teleurstellend weinig succesvol opgegroeide weidevogeljongen. Veel eenden zijn er in juni en juli wel in geslaagd om hun jon-gen groot te krijgen.

Weidevogelbeheer in 2018

door Jan Andeweg

Nest met jongen van Wilde eend, foto André Hornstra

Scholeksternest, foto Jankie Verhoeven

Herfst 2018 blz. 5

Datum Activiteit Tijd Wat gaan we doen?

06/05/2015

Kriebelbeestjes

10.00- 12.00 uur

Iedereen denkt dat insecten enge beesten zijn, maar zijn ze dat ook? Ga op zoek naar al deze kleine beestjes en kom er achter dat de meeste insecten heel erg goed werk voor ons verrichten.

13/08/2015

Waterbeestjes

10.00- 12.00 uur

Wat blijft het toch heerlijk dat scheppen in het water met een net. Maar nog mooier wordt het als er allerlei verschillende dieren in dat slootwater zitten. Verbaasd zijn we meestal wanneer we de buit bekijken in het grote aquarium.

22/10/2015

Speuren naar sporen in het bos

10.00- 12.00 uur

Herfst in het bos: vallende bladeren, paddenstoelen, spinnenwebben. Ja, en wat nog meer… Er valt echt nog veel meer te ontdekken tijdens de herfstwandeling en na afloop maak je nog een natuurschilderijtje.

29/12/2015

Uilen en braakballen

10.00- 12.00 uur

Een uilen- en braakballenochtend? Uilen eten onder andere muizen maar kunnen deze niet helemaal verteren. Ze spugen de resten uit in de vorm van braakballen. Deze ochtend laten we diverse (opgezette) uilen zien en vertellen over hun eet- en leef gewoonten .Daarna gaan de kinderen zelf de braakballen uitpluizen. Misschien komen we er dan achter wat de uil gegeten heeft.

Waar? : Streeknatuurcentrum - Matenaweg 1 – 3356 LS Papendrecht. 0184-412618 Informatie: www.nvwa.eu Voor alle activiteiten kunt u zich aanmelden via [email protected] Kosten : 2,50 euro per kind, dit is inclusief een consumptie.

Alblasserwaard kinderactiviteiten 2015 v

Deze activiteiten vinden plaats in de schoolvakanties.

Waar?Streeknatuurcentrum

Matenaweg 13356 LS Papendrecht.

0184-412618

Informatie: www.nvwa.eu

Alblasserwaard kinderactiviteiten 2018Deze activiteiten vinden plaats in de schoolvakanties.

Alblasserwaard wandelingen 2018

De activiteiten vinden plaats van 10.00-12.00 in het Streeknatuurcentrum aan de Matenaweg 1 (3356 LS) te Papendrecht 0184-412618

Voor alle activiteiten, behalve de tuinvogeltelling, moet u zich aanmelden. Graag naam en leeftijd kind(eren) opgeven via [email protected] Kosten: € 2,50 per kind, dit is inclusief een consumptie.

Datum Activiteit Wat gaan we doen?

In de tuin van het Streek natuurcentrum worden de vogels verwend met strooivoer, vetbollen en appels. Vanuit de kinderhoek kunnen vogels goed geobserveerd worden. Kom zelf een half uur tellen en doe mee met de Nationale tuinvogel telling. Houd voor exacte datum de website en huis aan huis bladen in de gaten.

Een uilen- en braakballenochtend? Uilen eten onder andere muizen maar kunnen deze niet helemaal verteren. Ze spugen de resten uit in de vorm van braakballen. Deze ochtend laten we diverse (opgezette) uilen zien en vertellen over hun eet- en leefgewoonten. Daarna gaan de kinderen zelf de braakballen uitpluizen. Misschien komen we er dan achter wat de uil gegeten heeft.

Herfst in het bos: vallende bladeren, paddenstoelen, spinnenwebben. Ja, en wat nog meer… Er valt echt nog veel meer te ontdekken tijdens de herfstwandeling en na afloop maak je nog een natuurschilderijtje.

Speuren naar de herfst in het bos

Uilen en braakballen

Nationale Tuinvogeltelling

24-10-2018Woensdag

28-12-2018Vrijdag

Januari 2019Zaterdag10:00-15:00

Datum Wandeling Aanvang Uw gids Telefoon

0184-412618

Zie websiteIneke Dat

Marionnel Meijer Nel Welschen

Nacht van de nacht

Najaarswandeling 13.30

18.3027-10-2018

06-10-2018

Vertrekpunt: Ons Streeknatuurcentrum Alblasserwaard is de verbinding tussen de Randstad en het “GROENE HART”. In het jonge Alblasserbos ligt een oud moerasbosje en is één van de weinige binnendijkse grienden aan-wezig. In de educatieve tuin is een aantal landschapselementen, die kenmerkend zijn voor onze Waard .U kunt met ons, al speurende, planten, zoogdieren, vogels, amfibieën en insecten ontdekken. Zie hiernaast.

Herfst 2018 blz. 6

Het weidevogelseizoen was bijna ten einde, toen ik voor een laatste bezoek naar ‘mijn’ boer fietste. Vanaf het fietspad zag ik iets zwart-met-roods bewegen in een greppel. Verdraaid, zag ik daar een scholekster zitten!?En ja, dat bleek zo te zijn. Er lagen drie eieren in het nest.

Op een warme zondagavond rond een uur of zeven besloot ik nog eens te gaan kijken. Als ik het goed had uitgerekend stonden de eieren op uitkomen. Ik klom over het hek en werd al snel besnuffeld door het jong-vee dat op het perceel liep te grazen. Het snuffelen werd duwen en het duwen werd prikken, want ze had-den hoorns! Dat was beslist niet prettig en hoe meer ik ze terugduwde hoe leuker ze het vonden. Lawaai maken deed ze ook niks. Er zat nog maar één ding op wilde ik niet in de sloot belanden: rennen. Het was nog

maar een klein stukje naar het schrikdraad dat de boer om het nest had gezet om het te beschermen tegen dit soort opdringerige types.

Fjoe! Ik had het gehaald en de eieren lagen er nog. Maar nu moest ik nog bij m’n fiets zien te komen. Het duurde lang voordat de pinken mij niet meer interes-sant genoeg vonden. Toen ze een eindje weg waren nam ik een spurt naar het hek. Ik was er maar net op tijd, want een wedstrijdje rennen lieten ze zich niet ont-gaan. Ik appte de boer dat ik de laatste controle aan hem overliet, omdat ik niet meer durfde. Dat vond hij hele-maal niet vreemd. Beter zelfs, want tussen het jongvee bleek ook nog een volwassen stier te lopen!Jammer genoeg is het met de scholekstereieren niet goed afgelopen. De boer ontdekte de volgende dag dat ze waren gepredeerd.

Ei, ei, ei, gevaar in de wei!

door Jankie Verhoeven

Planten- en insectenwerkgroep

door Bram van Vliet

De planten zijn in winterrust gegaan. Het verwerken van de in de loop van het seizoen verzamelde gegevens is begonnen. Het gaat daarbij om de kilometerhok inven-tarisaties, de inventarisaties van de terreinen die door de NVWA beheerd worden en inventarisaties bij Gorin-chem.Dat wil niet zeggen dat de PIWG de komende maanden ook in rust is, integendeel, zie de komende activiteiten:

De PIWG komt in de regel wekelijks op woensdag bijeen in het Streeknatuurcentrum (SNC) om mossen te bestuderen. Wie belangstelling heeft is van harte wel-kom, maar wel eerst even informeren bij de coördinator ([email protected]), want we wijken wel eens af van het wekelijkse ritme.

Vrijdag 12 oktober De reünie van de meerdaagse ex-cursie. Denk niet: daar kan ik niet heen, want ik ben niet mee geweest. De avond staat voor iedereen open vanaf 19.00 uur in het SNC en er worden mooie dia’s ver-toond van veel wat we gezien hebben. Aanmelden vóór 5 oktober bij de coördinator.

Zaterdag 13 oktober Paddenstoelenexcursie naar het Lingebos. De start is om 9.00 uur vanaf de carpool-plaats langs de A15, afslag 26, in Hardinxveld. Aanmel-den bij de coördinator.Wie rechtstreeks naar het Lingebos gaat: om 9.15 uur aanwezig op de grote parkeerplaats.

Vrijdag 28 december Eindejaarsplantenjacht. Dit be-gint een traditie te worden: welke planten bloeien nog in de winter? De start is om 10.00 uur bij het SNC.

Woensdag 2 januari 2019 Dia-avond. Een aantal leden van de PIWG laat dia’s zien van uiteenlopende onder-werpen. Een gezellige, gevarieerde avond en iedereen is welkom. We beginnen om 19.30 uur in het SNC.

Woensdag 13 februari Voorjaarsvergadering PIWG. Aanvang om 19.30 uur in het SNC.

Alle activiteiten van de Planten- en insectenwerkgroep staan open voor iedereen, dus ook voor niet-leden. Weet dat je welkom bent!

Herfst 2018 blz. 7

Het lot van neonicotinoïden in het milieu. Bron: De Volkskrant,

De alarmerende berichten over de zeer sterke achteruit-gang van insecten zullen ongetwijfeld niemand zijn ont-gaan. Een daarbij veel genoemde oorzaak is het gebruik van neonicotinoïden ter bestrijding van een heel scala van voor gewassen schadelijke insecten. Van de werk-zame stof imidacloprid, wereldwijd het meest gebruikt, is aangetoond dat er een sterke correlatie is tussen de achteruitgang van insectenetende vogels en het gehalte in oppervlaktewater. In het schema (fig.1) is globaal aan-gegeven hoe dat verband eruit kan zien.Door de Universiteit van Nijmegen is een onderzoek gestart om in detail uit te zoeken hoe dat precies zit. Daarbij wordt samengewerkt met Vogelbescherming, SOVON Vogelonderzoek Nederland en het Vogeltreksta-tion. Het onderzoek is als promotieonderzoek opgestart door Anne Kwak en daarna overgenomen door Nick Hofland. De studie wordt uitgevoerd aan de hand van drie soorten, namelijk Kleine karekiet, Boerenzwaluw en Spreeuw. Een flink deel van de veldgegevens wordt verzameld door vrijwilligers van o.a. SOVON en Vogel-trekstation.In de Alblasserwaard is door ons een bijdrage geleverd aan het onderzoek van de Spreeuw. Handleiding daarbij waren de ‘Protocollen voor de activiteiten in het veld’ en daarbij uiteraard vooral het deel over de Spreeuw. In dit artikel wordt per onderdeel globaal beschreven wat wij in 2018 daarvoor hebben gedaan. De waarnemingen zijn uitgevoerd op de boerderij van de familie De Groot in Nieuw-Lekkerland.

Nestkaarten en ringenOp de boerderij hangen in totaal twintig nestkasten, daarvan zijn er acht speciaal voor spreeuwen. Volgens

voorschrift zijn de spreeuwenkasten vanaf het begin van het broedseizoen eens per week gecontroleerd en is steeds het aantal eieren en/of jongen geteld en ge-noteerd. Dat was ook het geval bij de kasten die eerder nog leeg waren, je weet immers nooit… Na het uitvlie-gen van de jongen is nog een nacontrole gedaan om te zien of er eieren of dode jongen waren achtergebleven. Omdat spreeuwen vaak nog een tweede broedsel ma-ken, werd deze cyclus twee keer uitgevoerd. Al met al zijn alle nestkasten, ook die van andere soorten, van begin april tot eind juni wekelijks gecontroleerd.Het resultaat bij onze Spreeuwen was als volgt. In de eerste broedperiode waren er zeven bezette kasten, waarin 43 eieren en 40 jongen zijn geteld. Daarvan zijn er 36 geringd en uitgevlogen. De overige vier jongen zaten in één nest en waren, toen ze ca.14 dagen oud waren, ineens verdwenen, vermoedelijk gepredeerd. De tweede broedperiode leverde slechts één bezet nest op met resp. vijf eieren en vier geringde en daarna uit-gevlogen jongen. Ook elders in het land waren er heel weinig tweede broedsels, vermoedelijk als gevolg van het warme, droge weer. Alle gegevens zijn via het Inter-net ingevoerd op nestkaarten van SOVON en kunnen zo gebruikt worden door de onderzoeker.

Spreeuwen en bestrijdingsmiddelen

door Roel Meijer, Jan Schoonderwoerd en Ad Kooij

Emergence trap (foto Roel Meijer)

Herfst 2018 blz. 8

Bij de nestcontroles werden jongen die groot genoeg waren, geringd volgens de instructies van het Vogel-trekstation. Daarbij werden ook gewicht en vleugelmaat bepaald. Gekoppeld aan het ringnummer werden alle gegevens ingevoerd op een speciaal project van het Vogeltrekstation. Ook deze kunnen dus in het onderzoek worden betrokken.

InsectenvallenVanzelfsprekend zijn er ook gegevens verzameld over het voorkomen van insecten en ander klein spul dat gegeten wordt door vogels. Dat is gedaan met insec-tenvallen waarmee zowel de dichtheid als de diversiteit bepaald kan worden. Er zijn twee typen insectenvallen gebruikt: malaisevallen en emergence traps. Ook zijn er grondmonsters genomen bij de spreeuwen-locaties aan-gezien deze veel insectenlarven (o.a. emelten) eten.Malaisevallen hebben de vorm van een klein tentje. Insecten die er tegenaan botsen, willen naar boven wegvliegen en komen dan uiteindelijk in een pot met formaline terecht (zie foto). Hierdoor worden ze gedood en tevens geconserveerd. De gevangen insecten kun-nen dan achteraf worden gedetermineerd en geteld en/of gewogen.Deze val heeft de hele periode vanaf half april tot het eind van het broedseizoen op scherp gestaan op steeds dezelfde plek. Volgens protocol zijn de vangpotten iedere week door nieuwe vervangen. Heel opvallend was dat

de vangsten in de loop van het seizoen steeds minder werden. Was de pot aan het begin soms bijna half ge-vuld, tegen het eind was het niet veel meer dan een bodempje vol (foto). Normaal zitten er veel meer en ook veel langer insecten in de vallen. Vermoedelijk hebben ze sterk te lijden gehad onder de aanhoudende droogte (med. Nick Hofland).

De twee emergence traps zien er heel anders uit. Het zijn kleine iglootjes, een witte voor op het water en een zwarte op land (foto). Insecten die opvliegen uit het water of de bodem, waar ze als larve hebben geleefd, komen bovenin ook weer in een vangpot terecht. Deze vallen waren iedere maand één week actief, steeds op een andere plek. Wat het meest opviel bij deze vangsten waren de zeer lage aantallen, vaak niet meer dan een handvol. Grote vangsten kun je natuurlijk niet verwach-ten, maar dit was naar onze indruk wel erg minimaal.Tenslotte werd er eens per maand een zode gestoken van 10x10 cm en drie cm diep. Deze moest in een goed dichtgebonden plastic zak worden gedaan en bewaard in de koelkast. Ook hierbij wordt achteraf bekeken wat er aan dierlijk leven in zit.

FilmenEen relatief tijdrovend onderdeel was het filmen van mi-nimaal vijf nestkasten met jongen. Dit deel had tot doel de voederfrequentie te bepalen. Dit moest gebeuren bij

Malaiseval, (foto Roel Meijer)

Herfst 2018 blz. 9

Berm in Zwanenwater met orchissen

kasten met jongen van verschillende leeftijden, omdat oudere jongen nu eenmaal meer eten dan de kleintjes. Er werd gefilmd met een volledig opgeladen GoPro ca-mera die bleef draaien totdat de batterij leeg was, d.w.z. 2½ à 3 uur. De camera werd vastgemaakt aan een be-lendende tak of vastgeklemd op een telescoopstok. Dit leverde over het algemeen geen problemen op. Ook de films worden pas na het broedseizoen geanalyseerd.

Overige onderdelenBij het veldonderzoek horen nog twee onderdelen, namelijk het dieet van de nestjongen bepalen en wa-termonsters nemen. Deze onderdelen worden door de onderzoeker zelf uitgevoerd of door een medewerker die hier ervaring mee heeft. Beide onderdelen zijn verleden jaar al uitgevoerd.

Onze ervaringenHet is natuurlijk heel interessant om mee te werken aan een groot onderzoek dat beoogt heel belangrijke informatie op te leveren. Het is ook leuk omdat het weer

eens iets heel anders is dan ons ‘gewone’ ringwerk. Toch viel het niet altijd mee om alles goed te plannen. Onze normale ringactiviteiten kunnen we uitvoeren wanneer ons dat goed uitkomt, rekening houdend met weersomstandigheden. In dit geval zaten we vast aan een planning waarin hooguit in de marge verschuivingen mogelijk waren. Dat viel niet altijd mee, maar op één uitzondering na is het allemaal gelukt. Die ene uitzonde-ring betrof een door een storm omgewaaide emergence trap. Die is op dezelfde plek weer rechtop in een sloot gezet en is daar alsnog een week blijven drijven. En de resultaten van het complete onderzoek? Die laten nog wel even op zich wachten, want er moet heel veel wor-den uitgezocht.

DankzeggingEen bijzonder woord van dank voor de familie De Groot voor de tientallen keren dat wij op hun boerderij te gast waren voor de uitvoering van de activiteiten. Het ring-werk wordt mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van de vogelwerkgroep van de NVWA.

Streefkerk Tiendweg, foto Ton van Tuijl

Vangpotten met insecten, foto Ad KooijFilmen voederfrequentie, foto Roel Meijer

Herfst 2018 blz. 10

Gierwaluwen verhuizen altijd dichtbij

en Oeverzwaluwen zijn opportunisten

door Leen den Ouden

Tijdens het inventariseren van de Gierzwaluw in Pa-pendrecht, kreeg ik via een oproep in een krantenbericht van iemand aan de dijk in Papendrecht het bericht, dat er bij hem Gierzwaluwen en Oeverzwaluwen zaten. Ik dacht: Oeverzwaluwen… hoe kan dat? Ik vroeg of ik even langs mocht komen en dat was geen probleem.

Ten eerste de Gierzwaluwen. Toen hij een paar jaar ge-leden de pannen van zijn dak aan het vervangen was, bleken daar Gierzwaluwnesten te zitten. De bewoner heeft er deskundigen bijgehaald, die de nesten meena-men en ervoor gezorgd hebben dat de juvenielen naar Spanje werden gevlogen. Hij kreeg het advies om in bij het naastgelegen appartement enkele dakpannen aan te brengen, zodat de Zwaluwen daar gebruik van kon-den maken. En zowaar hebben de Gierzwaluwen die plek de volgende zomer gevonden. Nu broeden ze daar al een paar jaar.

Ik was natuurlijk vooral benieuwd naar de Oeverzwalu-wen. In polder Nieuwland hebben we een Oeverzwalu-wenwand, maar verder was mij het voorkomen van de deze zwaluwen in Papendrecht onbekend. We liepen naar de waterkant en daar waren het niet de bekende keien, maar was het een oude muur, die was verstevigd met verticale ijzeren binten, waar de Oeverzwaluwen in en uit vlogen. In die betonmuur zaten, door afgebrok-kelde stukken, veel barsten en gaten waar zand achter zit. Dus dat werkt!

Ik hoop, dat er in de Alblasserwaard meer van deze ouderwetse en misschien niet helemaal deugdelijke waterafscheidingen zijn. De Oeverzwaluwen weten ze te vinden.Ik heb de bewoner geadviseerd om de begroeiing van de muur weg te halen. Dat had hij een aantal jaren gele-den ook al gedaan, immers hoe meer gaten, hoe meer Oeverzwaluwen.

Het verschil in gedrag tussen Gierzwaluw en Oeverzwa-luw is: het behoudende gedrag van de Gierzwaluw, die niet wil verhuizen en het vrije gedrag van de Oeverzwa-luw, die juist verhuist als hij een geschikt plekje vindt.

Oeverzwaluwwand, foto Leen den Ouden

Herfst 2018 blz. 11

Plaatsen nestkast Slechtvalk (foto Pieter Klootsma)

Verslag plaatsing Slechtvalk kast bij FNsteel

Nieuwe uitdaging voor Slechtvalk

door Pieter Klootsma

De roofvogelpopulatie was in de jaren 50 en 60 van de vorige eeuw in Nederland en in vele andere landen tot een historisch dieptepunt gedaald. Oorzaak was het gebruik van gewasbeschermings- middelen en andere chemicaliën in de landbouw. Ook de Slechtvalk als top-predator verdween uit grote delen van Europa. Ook Nederland, waar deze Valk toen al geen alledaagse verschijning was, moest het decennia lang zonder deze snelle jager doen. Gelukkig begon na het verbod op ge-bruik van deze middelen een langzame opmars voor de meeste roofvogelsoorten. Mijn eerste Falco Peregrinus, die ik op 3 maart 1987 te-genkwam in polder Kortland, liet mij, behalve grote blijd-schap, ook een paar aardige zinnen in mijn vogeldag-boek optekenen, want het was de laatste roofvogelsoort in Nederland die ik nog nooit was tegengekomen. En ook natuurlijk ook een zin als ‘eindelijk binnen’, want de soortenlijst, waar ik mijn vrije tijd instak, was toen lei-dend. 30 jaar later is het genieten van deze vogel een stuk makkelijker geworden, want de aantallen zitten in de lift en in de wintermaanden is een vogeldagje zonder een ontmoeting met de Slechtvalk een uitzondering.

Veel Slechtvalken vinden ons deltalandschap een prima plek om te overwinteren, want voedsel is er in de wei-landen en slikvelden in ruime hoeveelheid voorhanden. Als vogeljager in het ruimste zin van het woord, jaagt hij in deze maanden op de vele aanwezige Smienten en steltlopers als Kieviten en Goudplevieren. Ook het aantal broedende Slechtvalken in Nederland laat een oplopende curve zien en in 2016 is het geschatte aantal door de Vogelbescherming op 160 paren uitgekomen. Dus in na 1990 toen het eerste broedgeval kon worden opgetekend heeft het 26 jaar in beslag genomen om op deze 160 broedparen te komen. Het gaat dus niet hard met deze snelheidsduivel, die in een duikvlucht snelhe-den van 250 tot 300 km per uur kan bereiken. Het ligt er een beetje aan welk boek je hierop naslaat, maar hij mag zich de snelste jager op deze aardbol noemen.

In ons land vind je Slechtvalknesten o.a. op hoge ge-bouwen en vele steden hebben al een paartje tot broe-den weten over te halen. Vorig jaar heeft een paar in een kraan in Hardinxveld-Giesendam op 60 meter hoogte enkele Slechtvalken aan het aantal kunnen toevoegen. Slechtvalken bouwen zelf geen nest, maar maken liever

Herfst 2018 blz. 12

Bitterzoetbes

Verslag plaatsing Slechtvalk kast bij FNsteel

Nieuwe uitdaging voor Slechtvalk

door Pieter Klootsma

gebruik van een bestaand nest van b.v. een Kraai. Dat is waarschijnlijk de reden dat ze ook erg gecharmeerd zijn van een nestkast. Een aangeboden nestkast op de juiste plaats wordt dan ook vaak benut. Dit wetende en door de wens van enkele leden van de NVWA om deze prachtige vogel een woning aan te bie-den in de Alblasserwaard, gingen we op zoek naar een geschikte plaats voor een nestkast. Bij hoge gebouwen denk je al gauw aan bedrijfshallen en laat ik nu net in zo’n gebouw mijn werkzaamheden verrichten. Nadat we een op het oog geschikte plaats hadden gevonden, was de volgende stap om de directie van FNsteel B.V. op de hoogte te brengen van ons plan en te vragen of deze optie mogelijk was. En daarna of FNsteel B.V. een spon-sering zou willen toezeggen, omdat je voor € 20,- nu éénmaal geen Slechtvalkkast neer kunt zetten.

Als bijkomend voordeel voor het bedrijf zou het vesti-gen van een Slechtvalkpaar op hun terrein er toe kun-nen leiden dat de vele aanwezige verwilderde duiven een veiliger en dus andere omgeving zouden kiezen. Zo zou de overlast hiervan worden verminderd. Na de toezegging van het bedrijf konden we aan de slag. De storm in begin van het jaar gooide echter wat zand in de machinerie. Door de schade aan het dak kon er niet veilig worden gewerkt op de plek waar de nestkast zou worden geplaatst en moesten we wachten tot dit was gerepareerd. Nadat in april het dak weer was vrijgege-ven, konden we de plaats bezoeken om een beeld van de omgeving en de mogelijkheden voor plaatsing te bekijken. Uitzicht op de Sophiapolder en om de hoek het nieuwe Crezeépolderlandschap, moest toch het water in de mond (snavel) van een Slechtvalk laten lopen, dach-ten we zo.

Leuk detail was dat er, toen we op weg waren naar de begane grond, een Slechtvalk recht en laag overkwam, alsof hij ons wilde bedanken voor ons plan. Jammer ge-noeg was er veel tijd verloren gegaan door de storm en was het inmiddels eind mei geworden en dus te laat om te verwachten dat er zich dit seizoen nog een broedpaar zou vestigen. Begin mei was de nestkast gereed en werd er voor 26 mei een afspraak gemaakt om deze te plaatsen. Gelukkig liet het weer zich van de goede kan zien, zodat we ons werk heerlijk in het zonnetje konden uitvoeren. Na een kleine twee uur waren we klaar en was de kraamkamer gereed voor Valkkuikens. Nu is het afwachten of de natuur een handje gaat helpen en we een Slechtvalkpaar mogen verwelkomen om de hun aangeboden woning te betrekken. Graag willen we de directie van FNsteel B.V. bedanken voor hun toestemming en sponsoring om dit alles moge-lijk te maken.

Nestkast Slechtvalk (foto Pieter Klootsma)

Koeien Noordeloos (foto Ton van Tuijl)

Herfst 2018 blz. 13

Vlinders en libellen in 2018door Ron Leeuwis

Het heeft niet zoveel zin om over het weer van afgelopen zomer te beginnen, want daar is al zoveel over gezegd en geschreven. Dat de warmte ook zijn invloed heeft gehad op de insecten,is heel duidelijk waargenomen. Zo zijn er veel meer vlinderwaarnemingen gedaan in particuliere tui-nen. Prachtig natuurlijk, maar vaak zag je dat de oorzaak daarvan lag in het feit dat er in onze polders te weinig voedsel was voor vlinders. Maar genieten was het zeker voor iedereen.

We zijn er trots op, dat er steeds meer mensen, zoals Ed en Mary van der Es, onderzoek hebben gedaan naar de aanwezigheid van nachtvlinders in onze Waard, waarvoor dank. Fijn dat op insecten gebied steeds meer mensen geïnteresseerd zijn, want de Alblasserwaard heeft vaak zoveel meer, dan we weten.Deze zomer zijn er door de weersomstandigheden ook veel meer vreemde kostgangers waargenomen dan nor-maal. Zo is de Keizersmantel op verschillende plaatsen gezien, Gerard Roest heeft daar een mooie foto van kun-nen maken, en ook de Gele Luzernevlinder, die Ed en Mary hebben gezien en gefotografeerd.

Wat juffers betreft was de waarneming van een Bosbeek-juffer een hoogtepunt, maar de Blauwe breedscheenjuffer

was zeer zeker ook bijzonder. En o.a. Jonathan Leeuwis heeft een Zuidelijke keizerlibel kunnen vastleggen in Alblasserdam. Ook waren we blij dat we dit jaar weer eens wat meer Zwervende heidelibellen hebben kunnen waarnemen. Zelf zag ik ze bij Goudriaan. Deze soort was jaren lang aanwezig in Polder Nieuwland, maar de laatste jaren was hij nauwelijks meer gezien. De naam zegt het al, het is een zwerver, dus we hoeven niet direct te denken aan een nieuwe populatie.

Kortom, wanneer u deze uitgave ontvangt, is het herfst en is het seizoen voor de meeste insecten voorbij. Wel maken we ons wat zorgen over hoe de vlinderstand zich komend jaar gaat ontwikkelen, want laten we eerlijk zijn (en dan spreek ik ook aan de hand van mijn tellingen voor SBB), het aantal Kleine vossen was bedroevend laag. Zo laag, dat we met spanning gaan zien, hoe groot de klap is die deze soort heeft gehad, maar dit geldt ook in enige mate voor de Dagpauwoog. Volgend jaar maart/april we-ten we het.

Wel kunnen we steeds meer constateren dat met name de dagvlinders onze hulp goed kunnen gebruiken. En wanneer u ook graag geniet van vlinders en iets voor ze wilt doen, laat het ons weten. Dan kunnen we kijken of we u van advies en informatie kunnen voorzien, want alle kleine beetjes helpen.

Namens de Planten en Insecten werkgroep, wil ik ieder-een bedanken die deze zomer zo betrokken was bij dag- en nachtvlinders, libellen en juffer,. En misschien kunt u nog iets doen om overwinterende vlinders een mooi plekje te bieden? We zien met spanning uit naar wat de nieuwe generatie libellen en vlinders het volgende voorjaar gaat doen.

Gele luzernevlinder, foto Mary van der Es

Keizersmantel, foto Gerard Roest

Zuidelijke keizerlibel, foto Jonathan Leeuwis

Zwervende heidelibel, foto Ron Leeuwis

Herfst 2018 blz. 14

Ontmoeting

door Bea Koetsier

Al een aantal jaren geleden was ik op vakantie in Nepal en ‘ontmoette’ daar een bijzonder zoogdier.Dat ging als volgt: Wij voeren in een bootje op de Koshi Tappu rivier in Zuidoost Nepal.Langs de oevers zagen we diverse lokale vogelsoorten, maar plotseling kwam er een rug boven water. Meteen was er opwinding: een dolfijn. Vervolgens zagen we weer even een rug, daarna een vin en uiteindelijk de lange kenmerkende snuit. Het was een ‘Platanista gangetica’, die hier ook wel Susu genoemd wordt. Mogelijk is de in Nepal voorkomende dolfijn een ondersoort. Men zegt dat de Nepaldolfijn wat lichter en kleiner is dan het Indiase dier, maar onderzoek op DNA niveau heeft bij mijn weten nog nooit plaats gevonden.

ProblemenHet gaat niet goed met deze dolfijnsoort. Er zijn proble-men met hindernissen zoals dammen, verontreiniging van het water en allerlei effecten van de klimaatverande-ring.Wanneer de dolfijn ‘een verkeerde afslag’ neemt en in een gebied met te laag water terecht komt, staat men klaar met een mes, de kukhri, om de dolfijn te onthoof-den. Verontreiniging van het water vindt ook plaats door een lokale manier van vissen. Men leegt dan namelijk een vat met pesticide en verzamelt de dode vissen voor consumptie. Voor de dolfijn (en de bevolking)is dat uiter-aard allesbehalve gezond.Men probeert de bevolking wel bewust te maken: ‘They are like us’. Op het doden van een dolfijn staan hoge geldboetes of een gevangenisstraf van tien jaar. Helaas wordt er in de praktijk weinig mee gedaan.

KenmerkenDe Gangesdolfijn is een typische rivierdolfijn. Het dier is gemiddeld ongeveer twee meter lang met een gewicht van tussen de zeventig en honderdvijftig kilo. Hij heeft

een flexibel lichaam en vooral een buigzame nek, grote borstvinnen en een erg lage, driehoekige rugvin. Zijn snuit is lang en smal en bevat smalle, scherpe tanden waarvan de voorste buiten de bek steken. De ogen zijn erg klein en nauwelijks functioneel: de Gangesdolfijn maakt vooral gebruik van echolocatie. Hier zien we dus een interessante overeenkomst met de vleermuizen, ook al zo’n aparte zoogdiersoort.De soort begeeft zich bij voorkeur in diepere delen van de rivier, vooral waar verschillende stromen samenko-men. Hij jaagt meestal in de buurt van het wateropper-vlak op kleine visjes, maar woelt ook wel in de rivierbo-dem om vis en kreeftachtigen in de modder te vangen.Het dier is, als een echt zoogdier, genoodzaakt regel-matig boven water te komen om adem te halen. Zijn lokale naam ‘Susu’ dankt hij aan het geluid dat hij daarbij maakt. Evenals alle andere zoogdieren zijn ze levendba-rend.Deze dolfijn wordt meestal alleen of in paren gezien, maar kan ook in een groep van maximaal tien dieren voorkomen. In 1982 waren er tussen de 4000 en 5000 Gangesdolfijnen, nu wordt hun aantal geschat op 2500, waarvan 1800 in India. Mogelijk zijn er zelfs op dit mo-ment nog minder.Overigens behoren deze rivierdolfijnen tot de walvissen met als onderorde de tandwalvissen. Ze staan bekend als sociale en intelligente dieren. Dat is niet zomaar een aanname, maar dit is door middel van wetenschappelijk onderzoek bewezen.

BijzonderU begrijpt dat het zien van deze dolfijn voor ons heel indrukwekkend was. Er is nog lang over nagepraat. Ik hoop dan ook dat de lezer begrip heeft voor dit zoogdie-renuitstapje buiten de Alblasserwaard.

Gele luzernevlinder, foto Mary van der Es

Gangesdolfijn

Een ‘gewone’ Dolfijn foto Shutterstock

Herfst 2018 blz. 15

Moerasspirea

door Georg Ketting

Eenmaal door het hek van de heemtuin ziet u rechts een verlaagd gedeelte, een moerasachtig gebiedje waar de Moerasspirea groeit.

“Een kruid waarvan de geur het hart vrolijk en blijde maakt en de zintuigen in verrukking brengt” schreef Gerard in de 17de eeuw. Daarom kregen pasgehuwden moerasspireabloemen toegegooid of ze kregen er, als geluksbrenger, een slinger van aangeboden.De Moerasspirea geurt naar amandelen en werd daar-om vroeger als strooikruid gebruikt om vieze luchtjes uit huis te krijgen.

Onder andere bier en wijn werden/worden gekruid met de Moerasspirea. De bloemen, die een lekker amandels-maakje hebben, worden tegenwoordig in confituren, ijs en in allerlei culinaire gerechten gebruikt In het begin van 17e eeuw was de Moerasspirea in Nederland nog een zeldzame plant en werd koningin der weide ‘Regina Prati’ genoemd. Tegenwoordig heeft het de Latijnse naam ‘Filipendula ulmaria’. Het eerste deel van de wetenschappelijke naam is ‘Filipendula’, afkomstig van de Latijnse woorden ‘filum’, wat ‘draad’ betekent en ‘pendulum’, wat ‘hangen’ betekent. Met deze ‘hangende draden’ worden de karakteristieke wortels beschreven. Het tweede deel ‘ulmaria’ betekent in het Latijn ‘zoals een Iep’. Niet dat de Moerasspirea op een Iep lijkt (enkel het blad vertoont enige gelijkenis), maar het geeft wel aan dat beide dezelfde werkzame stoffen hebben. Het Nederlandse ‘spirea’ komt van het Griekse woord ‘speiraie’ dat ‘spiraal’ betekent en de vorm van de zaden beschrijft.Moerasspirea was samen met de Mentha Aquatica (Wa-termunt) en de Verbena officinalis (IJzerhard) één van

de drie heilige kruiden van de Druïden.Dodoens wees op de koortswerende werking bij o.a. verkoudheid door het drinken van wijn met daarin een afkooksel van de wortel; Culpeper schreef het voor bij vloeiingen van elke aard (vooral bij diarree); tijdens de Renaissance werd het vooral gebruikt ter verlichting van reumatische pijnen door de urine afdrijvende, zuiveren-de werking en om te koorts verminderen.

Achteraf hebben wetenschappers uit de Moerasspirea de inhoudsstof ‘salicine’, chemisch verwant aan ‘sali-cylzuur’, gedefinieerd. Acetylsalicylzuur is beter bekend onder de, hiervan afgeleide, naam aspirine. De A staat voor acetyl en spir wijst naar het sap van de moeras-spirea. Het was de eerste plant waarin men rond 1827 salicylzuurderivaten aantrof, die rond 1838 voor het eerst geëxtraheerd konden worden. Het gebruik van deze plant heeft niet de bijwerkingen van de aspirine. Het heeft geen invloed op de maag, omdat de salicyla-ten nauwelijks voorkomen als vrij salicylzuur, maar in de natuur vergezeld zijn van andere stoffen, zoals looistof-fen en flavonoïden.Ook in de bast van de Zilverwilg vind je salicyl terug. De Romeinen gebruikten pasta’s en sap van deze bast om koorts en eksterogen te behandelen en Hippocrates beschreef het effect hiervan. Of ze ook de werking van de Moerasspirea kenden is onduidelijk.

Moerasspirea, foto George Ketting

Moerasspirea, foto Shutterstock

Herfst 2018 blz. 16

Rietdoor Georg Ketting

Een plant die we rondom de paddenpoel tegenkomen is het Riet. Rembert Dodoens schrijft in zijn Cruydt-Boeck: “Alle de soorten van Riet zijn in groot gebruyck / soo wel in andere als in dese landen / niet alleen omdaer mede te decken / daer het ghemeyn Riet den toenaem Deck-Riet van heeft / maer oock omdaer schicten ende pijlen van te macken: daer-en-boven soo wordter in sommighe landen broodt ghebacken van de wortels van ghemaelen Riet”.

Zaden van het riet kunnen onder water niet ontkiemen. Dit kan alleen gebeuren op een moerasachtige bodem die net aan de wateroppervlakte komt. Vandaar uit kan het riet zich met behulp van zijn wortelstokken verder in de richting van het open water uitbreiden, maar alleen als het water niet al te snel diep wordt.

Over de schepping verbaas je je steeds weer. Hoe het toch mogelijk is dat zo’n drie meter hoge rietstengel, die bovendien in een onstabiele bodem wortelt, weerstand kan bieden aan felle rukwinden, golfslag en stortre-gens. Maar ook hier is weer goed voor gezorgd. De wortelstokken van het riet zijn onderling verbonden met behulp van talrijke vertakkingen. Hierdoor vormt zich een stevig, en ondoordringbaar en onontwarbaar net-werk. Bovendien zijn de holle stengels verstevigd met kiezelzuur, wat goed te zien is ter hoogte van de kno-pen. Daar blinken de stengels alsof ze verglaasd zijn. Hoe hard en stevig de stengels daar zijn merk je als je probeert om met het mes dat je net voor je verjaardag gekregen hebt, de stengel door te snijden. Daarna is er helaas geen appeltje meer mee te schillen, want het kiezelzuur heeft een grotere hardheid dan staal.

Een holle stengel, al of niet voorzien van knopen, heeft bovendien vrij gunstige mechanische eigenschappen. Een holle buis geeft namelijk bij een minimaal gebruik van materiaal een maximale stevigheid. Ook de bouw van de bladeren draagt natuurlijk bij tot de stevigheid en het weerstandsvermogen van de rietstengel. Het blad bestaat eigenlijk uit twee delen. Het voorste deel is een buisvormig gedeelte dat vanaf de knoop de stengel over een groot stuk omsluit. Men noemt dit de bladschede. Deze schede gaat dan plotseling over in de bladschijf die min of meer loodrecht op de stengel staat. Dankzij deze bladschede kan de stengel het gewicht van het blad gemakkelijk dragen en zo kan dan het hele blad met de wind meedraaien. Het blad zoekt dus steeds de luwte van de stengel op.

Over deze eigenschap zijn meerdere legendes in om-loop. Eén daarvan wil ik u vertellen:Toen Jezus aan het kruis hing, zat de duivel natuurlijk triomfantelijk met zijn handen over elkaar boven op de balk van het kruis. Trots en verwaand keek de duivel om zich heen alsof hij zeggen wilde: “dit heb ik toch weer eens goed voor elkaar”.Maar de stervende Heiland toonde de duivel toch nog één keer zijn macht. Hij gebood de duivel in het lager gelegen moeras te kruipen waar Riet groeide. De dui-vel moest zich aan Zijn wil onderwerpen en verborg zich tussen de rietstengels. De duivel was daarover zó kwaad, dat hij probeerde het Riet zijn wil op te leggen. Hij liet de wind zo hard waaien als hij kon. Toen hij ech-ter merkte dat de rietstengels zich schrap zetten tegen zijn kracht, werd hij zo nijdig dat hij in blinde woede in de bladeren van het riet beet. Nog heden ten dage kan men aan de golvingen halverwege de bladschijf zien waar de duivel zijn tanden in de rietbladeren zette.

Riet, foto Georg Ketting

Herfst 2018 blz. 17

Droog en warm

door Bram van Vlietalle foto’s Bram van Vliet

De afgelopen zomer was warm en droog. Hoe komen planten zo’n zomer door en hoe reageren ze in zo’n situ-atie? Na de maaibeurten in juni vond nauwelijks hergroei plaats. Berm en weilanden zagen er doods en verdroogd uit. Vanaf half augustus viel er af een toe een buitje, waar-door de bovenste laag van de bodem weer vochtig werd.

Aan de hand van wat ik waarnam in het enkele jaren ge-leden nieuw gegraven natuurontwikkelingsgebied in Den Bout bij Boven-Hardinxveld, wil ik wat voorbeelden geven. De hoger gelegen delen van het terrein bestaan uit zand, dat het water slecht vasthoudt.Taaie rakkers als Kruisdistels, Boerenwormkruid, Dui-zendblad en Zeepkruid wortelen kennelijk zo diep, dat ze voldoende vocht vinden om de zomer door te komen. Hoewel met name Boerenwormkruid en Zeepkruid wat lager bleven dan andere jaren.Planten als Ridderzuring, Geoorde zuring en Bijvoet stierven bovengronds grotendeels af. Maar wat gebeurde na de regen in augustus? Aan de voet verschenen weer nieuwe frisse bladeren (foto 1, 2 en 3).

Duizendblad en Boerenwormkruid hebben in de zomer gewoon gebloeid, al stonden ze er niet zo florissant bij. Maar net als bij de hiervoor genoemde soorten kregen ze ook nieuwe bladeren en bloemknoppen (foto 4 en 5). Nu is een tweede bloeiperiode bij een aantal planten vrij nor-maal, maar op deze manier wordt dat mooi zichtbaar.

Het zaad van eenjarigen, die in het barre zand toch wat vocht nodig hebben om te kiemen, hield zich stil. Tot er wat regen viel, en kijk, het ontkiemde massaal (foto 7 en 8).

foto 1

foto 2

foto 7

foto 3 foto 8

foto 4

foto 5

Herfst 2018 blz. 18

Welriekende ganzenvoet (foto 9) kiemt al wat vroeger in het seizoen en wist zo, voor het echt droog werd, diep het zand vocht te vinden en te overleven.

foto 11

foto 9

foto 10

Herfst, foto Shutterstock

Een bijzondere omstandigheid deed zich voor langs de waterkant. Het waterpeil in de rivieren was buitengewoon laag, waardoor er een brede oeverzone was. Hier ont-kiemden in groten getale het Klein vlooienkruid (foto 10) en ook Slijkgroen (foto 11, let op het minieme bloemetje in het midden). Twee planten die profiteren van de natuur-ontwikkeling langs de rivieren.

Uitzonderlijk droge of bijzonder natte perioden hebben zich altijd voorgedaan. Planten hebben dat altijd overleeft. Maar met de klimaatverandering krijgen we hier waar-schijnlijk meer mee te maken en het is boeiend om te volgen hoe planten daar mee om gaan.

Herfst 2018 blz. 19

Er is nogal wat gevleugeld. Gevleugelde woorden. Een tv-programma heette Gevleugelde vrienden en diverse postduivenverenigingen heten ook Gevleugelde vrienden. Als iets heel goed gaat, ga je als op vleugels.Ook verschillende planten hebben ‘gevleugeld’ in hun naam: Gevleugeld hertshooi, Gevleugeld helmkruid en Gevleugeld sterrenkroos. Dat slaat dan op hun stengels, waar brede lijsten op zitten.

Maar de vleugels waar ik het nu over wil hebben, vind je aan vruchten. Eén boom heeft er zelfs zijn naam aan te danken: de Vleugelnootboom. Een aantal indrukwekken-de exemplaren staat langs de H.M. van Randwijksingel in Gorinchem. In het najaar hangen ze vol met slierten gevleugelde noten (5).

Heel bekend zijn de vruchten (3) van de Gewone es-doorn (Acer pseudoplatanus). Ze groeien twee aan twee aan de boom en bij rijpheid laten ze los en dwarrelen om-laag. Wie heeft ooit niet zo’n vrucht opgeraapt en omhoog gegooid?De Spaanse aak (Acer campestre) - ook een Esdoorn - heeft soortgelijke vruchten (1), maar net even anders.De vruchten (4) van de Es (Fraxinus excelsior) lijken een klein beetje op die van de Esdoorns, maar ze groeien niet twee aan twee. Er zijn mannelijke en vrouwelijke Essen en sommigen zijn beide. Het is duidelijk dat alleen de vrouwelijke bomen vol hangen met vruchten.

Ook Berken hebben gevleugelde vruchten, maar die vleugels zijn heel klein. De Iep vormt zijn vruchten al in het voorjaar, ze hebben de maat van het oude dubbeltje. De vruchten (6) van de Haagbeuk lijken een klein beetje op die van de Esdoorns, maar hebben meer ‘vleugels’.

De Linde pakt het weer heel anders aan, met een soort mini-drone, waaronder de vruchtjes (2) hangen.

Misschien denkt u: het zijn toch zaden die aan de boom hangen? Elk zaadje zit in een vrucht, maar omdat bij Es-doorns en Essen de vrucht alleen bestaat uit een vliesje met een vleugel, worden ze in het spraakgebruik meestal zaden genoemd.Het zal duidelijk zijn dat al die vleugels ervoor moeten zorgen dat ‘de appel wél ver van de boom’ valt. Onder de boom maken de zaden minder kans om uit te groeien tot een volwaardige boom. Andere bomen maken weer gebruik van andere manieren om hun vruchten te verspreiden. Via water, met behulp van dieren en vogels. Let daar deze herfst maar eens op en vraag je af op welke manier een boom vruchten ver-spreid.

Gevleugeld

door Bram van Vliet

3

45

6

1 2

tekening Bram van Vliet

Herfst 2018 blz. 20

Museum De Koperen Knop komt direct na de zomer met een bijzondere expositie: een drieluik onder de titel Denkend aan Holland. Centraal daarin staat het land-schap van de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. Met drie thema’s geeft de expositie aan hoe snel de ontwik-kelingen gaan van een welvarend landschappelijk ele-ment naar een tweederangs goed. Maar de expositie laat ook zien dat er een nieuwe toekomst is.

I De beeldbepalende knotwilgDe knotwilg is een niet uit de streek weg te denken boom. Toch neemt hun aantal de laatste jaren schrikba-rend af. Elke winter verdwijnen er meer uit de weilanden, omdat het onderhoud te kostbaar wordt. Toch moeten we deze boom in ere houden. Niet alleen als vroegere leverancier van allerhande geriefhout. Op de expositie worden de producten, die van de boom komen, in beeld gebracht als nuttige hulpmiddelen en tegelijkertijd krijgt de knotwilg ook als kunstobject alle aandacht.

II De milieuvriendelijke hennepplant Ooit lag achter bijna elke boerderij een hennepakker. De daar verbouwde hennep leverde sterke vezels op voor de touwen en tuigage voor de zeescheepvaart. In de begintijd was Dordrecht de belangrijkste zeehaven van Nederland. Het benodigde henneptouw kwam van dicht-bij. Later nam Amsterdam de functie van zeehaven over en taande de hennepteelt hier in de Alblasserwaard.In de twintigste eeuw kreeg hennep een minder po-sitieve naam, maar dat is intussen helemaal goedge-maakt door het gebruik van hennep als vervanger van plastics. Een prachtig duurzaam en milieuvriendelijke alternatief.

III De ruilverkavelingsboerderij Met de zich steeds verder uitdijende schaalvergroting in de veeteelt was rond 1960 de ruilverkavelingsboer-derij een uitkomst. Grote gezonde boerenbedrijven, die ook de tot dan toe gesloten polders open stelden voor het publiek. Maar de schaalvergroting bleef en ‘het boer zijn’ werd lastiger. De vrijheid woog niet op tegen de hoeveelheid regels en administratie en veel boeren willen stoppen. Maar wat gaat er gebeuren met hun ruilverkavelingsboerderijen. Die bepalen mede het beeld van het landschap. Dat moet zo blijven.

Meerjarenproject De expositie is de start van een omvangrijk streekpro-ject, waarbij op veel meer plaatsen het prachtige veen-weidelandschap op allerlei manieren in beeld komt. Officieel heet dat project ‘De Tentoonstelling van het Landschap van de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden’. Het maakt deel uit van het grotere project Groen Ver-bindt. Aan de expositie is ook een fotowedstrijd verbon-den, die loopt tot en met 18 augustus 2018.

Meer informatieMeer gegevens vindt u binnenkort op de website van Museum De Koperen Knop, Binnendams 6, 3373 AD Hardinxveld-Giessendam: www.koperenknop.nl. Infor-matie: [email protected] of telefoon 0184-611366. De expositie begint op 21 september 2018 en loopt door tot 1 december 2018. Het museum is open: dinsdag t/m zaterdag 13.00-17.00 uur; op zaterdag al vanaf 11.00 uur.

Herfstexpositie ‘Denkend aan Holland’

door Nel Welschen

foto Bram van Vliet

Herfst 2018 blz. 21

Herfst 2018 blz. 22

Bij Van Vliet Sliedrecht bent u aan het juiste adres voor levering van zand, grind, mijnsteen en tuingrond. Voor verhardingen leveren wij diverse soorten granulaat. Ook kunt u bij ons uw grond, puin- en tuinafval inleveren. Bestellen via de website en telefonisch.

www.vanvliet-sliedrecht.nl

Industrieweg 27 3361 HJ SliedrechtT 0184 415 501E [email protected]

Openingstijden:maandag t/m vrijdag 7.00 uur tot 17.00 uurzaterdag 8.00 uur tot 12.00 uur.

Zand, grind of grond nodig? Directe levering los gestort of in Big-Bag.

ACTIVITEITEN & WERKGROEPEN

Activiteiten en werkgroepen contactpersoon telefoon /e-mailAdvertenties ‘Onze Waard’ Door Verhagen 0184-682235Amfibieën- en Vissenwerkgroep Bastiaan van de Wetering 06-17530641Bibliotheek Leen den Ouden 078-6153280Educatie en IVN-werkgroep Nel Welschen 078-6172348 Miriam Vermeij [email protected] Kunst Ellie Snoeren 078-6151269Gebouw (SNC) Wim Hoogkamer 078-6154464Horeca-bar Evert de Groot 0184-412618 b.g.g. 06-11172903Illustraties Piet van Meerkerk 0184-683301Kinder-doe-hoek Nel Welschen 078-6172348Knotploeg “De Kievit” Nik Blom 0184-652249Ledenadministratie Elly Hoogkamer [email protected]‘Onze Waard’ kopij Bram van Vliet [email protected] Jacques Verhagen 0184-682235Planten- en Insectenwerkgroep Bram van Vliet 0184-617245Public Relations (PR) Pieter Vink [email protected] Themagroep Heleen Roest 0184-681725Vogelwerkgroep Pieter Bieren 06-30344431 Richard Slagboom 06-49201029Tuinwerkgroep Leen den Ouden 078-6153280Webmaster René van Maurik [email protected] Jan Andeweg 0184-683119Zoogdierenwerkgroep Nel Welschen 078-6172348

Parelstuifzwam, foto Ton van Tuijl

Herfst 2018 blz. 23

Streeknatuurcentrum Alblasserwaard

‘Onze Waard’ is het vier keer per jaar verschijnende mededelingenblad vande natuur- en Vogelwacht “De Alblasserwaard”... al bijna 50 jaar uw eigen natuurvereniging

De vereniging heeft ten doel:1. Het bevorderen van het natuur- en milieubesef door

middel van educatieve activiteiten.

2. Het beschermen van flora, fauna en landschap.

3. De studie over de flora, fauna en landschap.

4. Het meewerken aan het in stand houden van door particulieren of organisaties, in de Alblasserwaard verworven natuurgebieden.

5. Het waken tegen water-, bodem- en luchtverontreiniging.

6. Het toetsen van planologische voornemens en het eventueel hierop reageren door middel van gefundeerde bezwaarschriften.

Matenaweg 13356 LS PapendrechtTel. 0184-412618www.nvwa.eu

Openingstijden:In de zomervanaf 1 april t/m 30 septemberDinsdag t/m zaterdag van 10.00 - 17.00 uur In de winter:vanaf 1 oktober t/m 31 maartWoensdag van 12.00-16.00 uurZaterdag van 10.00-17.00 uurAndere dagen op afspraak

Bezoek ons op

Facebook