Top Banner
Leksykon symboli 1000 haseł 450 ilustracj
277

Leksykon Symboli 1000 Haseĺ‚[1]

Nov 16, 2014

Download

Documents

 
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Leksykon symboli

1000 haseł 450 ilustracj

Page 2: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Tytuł oryginału: Herder Lexikon. Symbole.

© Verlag Herder Freiburg im Breisgau 1978, 1990 © Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo ROK Corporation SA, Warszawa 1991

Redaktor prowadzącyRoman Jarosinski Redaktor

techniczny

Grzegorz Bączkowski

Wydanie I

ISBN 83-85344-23-3

Page 3: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

WStęP

Każdy język funkcjonuje jako nosiciel i przekaziciel znaczeń. Toteż podobnie jak każdy język, tak i język symboli żyje dzięki napięciu między tym, co oznacza, a tym, co oznaczane. Jednakże podczas gdy jednostki językowe, takie jak np. słowo, są jedynie przyporządkowane każdorazowemu przedmiotowi, który mamy na myśli, to symbol wiąże możliwie najściślej to, co oznacza, z tym, co oznaczane. Czasami— przede wszystkim w mityczno-magicznym obrazie świata— więź ta była tak ścisła, że często była równoznaczna z tożsamością. Toteż liczne znaczenia, przez nas odczuwane jeszcze tylko jako symbole, pierwotnie były bezpośrednio rozumianymi wypowiedziami odnoszącymi się do różnych rzeczywistości; i tak słońce nie było symbolem boskiej światłości, lecz samo było bogiem, wąż nie był symbolem zła, lecz sam był zły, czerwień zaś nie była tylko symbolem życia, lecz sama była siłą życia. Dlatego rzadko można wyraźnie wyznaczyć granice między wyobrażeniami mitycznymi czy magicznymi a myśleniem symbolicznym.Dalszą charakterystyczną cechą symbolu jako nosiciela znaczenia jest jego nader wyraźna wieloznaczność, która często może posunąć się do tego, że wręcz przeciwstawne znaczenia zbiegają się w jednym symbolu. Podczas gdy wieloznaczność wypowiadanych lub pisanych znaków języ-kowych możemy unieważnić lub złagodzić przez dodanie dalszych znaków i przez przestrzeganie reguł gramatycz-nych, to wieloznaczność jakiegoś symbolu możemy za każ-dym razem wyrazić tylko nader niecałkowicie lub niejasno w powiązanych opisach: Pełnia symbolicznego obrazu pozostaje ostatecznie niewyrażalna, zastrzeżona wewnętrznemu oglądowi.Z obu wspomnianyni trudnościami spotyka się każdy, kto bada symbole. Niniejszy tomik stanął ponadto w szczególny sposób przed problemem wyboru, jako że podejmuje próbę podania na małej przestrzeni informacji o symbolach z licznych kręgów kulturowych. Przytaczamy tu przede wszystkim takie symbole, których współcześni mieszkańcy Europy Środkowej są jeszcze świadomi lub którym są bliskie. Pojęcie ,,symbol" rozumiemy przy tym dosyć szeroko, jakkolwiek alegoriami i znakami z braku miejsca właściwie nie mogliśmy się zająć. Uwzględniliśmy przede wszyskim ,,stare" wyobrażenia symboliczne, które u różnych ludów często przez całe tysiąclecia były żywe lub też jeszcze są żywe (dlatego z reguły jako źródło podawaliśmy nie stare Chiny, stary Egipt itd., lecz jedynie Chiny, Egipt itd.). Poza tym niekiedy przytaczamy tu takie przypominające symbole wyobrażenia obrazowe, które żyją w naszej świadomości np. jako zwroty lub jako wyrażenia w mowie potocznej; uwzględniliś-

Page 4: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

my także różne przesądne spekulacje, które przecież często zasadzają się na myśleniu symbolicznym. Względnie dużo miejsca zajmują jeszcze bliskie myśleniu mitycznemu obrazowe interpretacje świata (np. kosmogoniczne lub alchemiczne). Nie zajmowaliśmy się natomiast postaciami mitologicznymi, jak np. bogami czy herosami; wyjątek stanowią różne potwory lub zwierzęco-ludzkie stwory antyku (np. centaur, chimera, furie), które w naszym dzisiejszym języku często odgrywają rolę przypominających symbole obrazów. Grupy symboli takich, jak symbole maryjne, prawne, seksualne i symbole śmierci, ze względu na zgromadzoną pełnię materiału, poza kilkoma wyjątkami (np. pory roku) nie znalazły tu miejsca. Psychoanalityczne interpretacje symboliczne zostały umyślnie przytoczone tylko wtedy, kiedy w wyjątkowy sposób wiązały się z myśleniem psychologicznym. Naturalnie, zasadniczo każda interpretacja symboliczna ma znaczenie psychoanalityczne.W niniejszym tomiku czytelnik znajdzie w formie przykładów przegląd bogactwa typów ludzkiego myślenia symbolicznego i zarazem pobudkę do własnych dalszych poszukiwań. Oby więc książka ta przyczyniła się do tego, abyśmy— my, którzy często aż nadto łatwo zbywamy symbole jako mętne wytwory myślenia przedpojęciowego — nie tylko przyjmowali zalew obrazów, w którym zatapiają nas środki masowego przekazu, lecz także reaktywowali zanikające w toku rozwoju resztki naszego obrazowego myślenia. Albowiem symbol nie jest wprawdzie nigdy tak precyzyjny, jak abstrakcyjne słowo, jednakże zawsze przynosi nam bardziej złożoną rzeczywistość.

Page 5: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Abracadabra, Abrakadabra — znane już z pism późnogr. zaklęcie, przypuszczalnie związane z określeniem /• Abraxas. Umieszczano je jako napis na amuletach, przede wszystkim w schemacie znikania ( y Q), żeby spowodować ,,zniknięcie" chorób.Abraham — patriarcha biblijny, często pojmowany jako postać symbolizująca nowy rodzaj ludzki;reprezentuje on wybranego przez Boga człowieka, który pobłogosławiony został spełnieniem obietnic (bogactwo, potomstwo); uchodzi poza tym za pra-wzór bezwarunkowej, posłusznej wiary i pozbawio-nej wątpliwości gotowości do ofiary.,,Ofiarowanie" przezeń swego syna Izaaka niejednokrotnie interp-retowano jako symboliczną zapowiedź Męki Chrys-tusa. Przedstawienia /ona Abrahama stanowią symbol bezpieczeństwa wiernych w Bogu: Abraham, który w Nowym Testamencie uchodzi za uprzywilejowanego w Raju, trzyma na swym łonie w chuście grupę wybranych; niekiedy również spotyka się wyobrażenie Łazarza na łonie Abrahama (w odniesieniu do przypowieści o biednym Łazarzu).Abrakadabra /'Abracadabra. Abraxas, Abrasax — magiczne zaklęcie, wg gnos-tyki gr. imię boga roku; słowo to przypuszczalnie składa się z początkowych liter hebr. imienia Boga. Siedem liter tego imienia ma wartość liczbową 365 (a = 1, b = 2, r - 100, x = 60, s - 200). Słowo to znajdujemy jako magiczny znak i symbol pełni (m.in. zapewne także w odniesieniu do liczby ^ siedem) w hellenistycznych papirusach magi- V}) cznych, również na staroż. i śrdw. amuletach z ka- y mienia, najczęściej w połączeniu z postacią o łudź- [;kim tułowiu z głową koguta, ludzkimi rękami i węża- fl mi zamiast nóg.Acedia (gnuśność) — kobieca personifikacja jed-nego z 7 grzechów głównych, jedzie na ośle;symbolem jest m.in. ptak struś z głową w piasku. Adam — w biblijnej opowieści o Stworzeniu re-prezentuje pierwszego człowieka, tj. człowieka w ogóle. W sztuce przedstawiany stosunkowo rzad-ko bez Ewy ( yAdam i Ewa). Wg legendy Golgota — ,,miejsce czaszek" — była grobem Adama, często symbolizowanym przez czaszkę Adama, którą można znaleźć (czasami wraz z żebrem, z którego powstała Ewa, lub z całym szkieletem) pod krzyżem w przedstawieniach Ukrzyżowania:jest to symboliczna aluzja do Chrystusa jako

nowego Adama. W alchemii Adam często reprezentuje materia prima. U C.G. Junga Adam symbolizuje ,,człowieka kosmicznego", pierwotną całość wszy-

Abracadabra:abracadabra w schemacie zanikania

Abraham: tono Abrahama; miniatura z XII w.

Page 6: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Abraxas: gemma z symbolem Abraxas.

Adam i Ewa: Ewapodaje Adamowi jabłko; katedra w Reims, XIII w

Akant: u góry kwiat i liść, u dołu akant na kapitelu

stkich sił psychicznych; w marzeniach sennych pojawia się m.in. w postaci Starego Mędrca.Adam i Ewa — wg biblijnej opowieści o Stworzeniu ucieleśniają pierwszą, tj. typową parę ludzką. Najpopularniejsze przedstawienie: kuszenie przez -"węża w Raju, często ukazywane wraz z pierwszym pojawieniem się wstydu i wygnaniem z Raju. Adama i Ewę znajdujemy także po obu stronach krzyża Chrystusa, jako reprezentujących wszystkich ludzi, którzy postępując za Chrystusem znajdą zbawienie. Nierzadko obok Adama i Ewy spotykamy symboliczne wizerunki: -^baranek u stóp Ewy wskazuje na Chrystusa jako jednego z jej potomków; owce, kłosy i narzędzia wskazują na pracę, którą trzeba wykonywać poza Rajem.Agat — od czasów staroż. wysoko ceniony drogi kamień; uchodził za środek leczniczy i afrodyzjak, jak też za kamień chroniący m.in. przed niepogodą, ukąszeniem węży i złym spojrzeniem.Agawa, a/oes — wspomniany w Biblii a/oes to wysokie drzewo, z którego uzyskiwano bardzo wartościowy, gorzki i pachnący olej; często stoso-wano go razem z ymyrrą. Aloes i jego olej uchodziły za symbol pokuty i wstrzemięźliwości. Pozostaje on również w symbolicznym związku ze śmiercią Chrystusa, ponieważ wspomina się go w scenie złożenia Chrystusa do grobu. Nader długowieczna agawa [również, stuletni aloes) wypuszcza tylko raz wysoką łodygę z licznymi kwiatami, a potem ob-umiera; w średniowieczu uchodziła za symbol dziewiczego macierzyństwa Marii.Aigis, eg/da — tarcza Zeusa, tarcza wykuta przez Hefajstosa, w środku przedstawienie głowy Gorgony ( /•Gorgoneion). Na podstawie złych interpretacji etymologicznych w posthomeryckich opowiadaniach uważano, że była ona obciągnięta skórą -"kozy Amaltei; Zeus pożyczał ją m.in. Atenie. Eg/da była symbolem opieki bogów, toteż jeszcze dzisiaj posługujemy się zwrotem „pod egidą". Interpretacja egidy jako symbolu burzy i chmur burzowych jest sporna.Akacja — drzewo często utożsamiane z robinią lub mimozą. Drewno prawdziwej akacji jest bardzo trwałe, toteż uchodziło za symbol niezmienności. Akacja jest zwłaszcza u wolnomularzy symbolem czystości, nieśmiertelności i wtajemniczenia.Akant—roślina cieplejszych krajów przypominającą oset. Ząbkowane, głęboko wycięte liście dwóch rodzajów akantu występujących na obszarze śród-ziemnomorskim stały się wzorem liściastego or-namentu w szczególności na kapitelach korync-kich; stosowano je również jak ornament wypełniający powierzchnię. Symboliczne znaczenie aka

Page 7: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

ntu odnosi się prawdopodobnie do jego kolców:pokazuje on, że całkowicie rozwiązano jakieś trud-ne zadanie.Aksamitka, firletka— rozpowszechniona w Europie i Azji Ptn. roślina łąkowa o różowoczerwonych kwiatach; w śrdw. sztuce chrzęść, atrybut Marii. Alchemia — zapoczątkowana zapewne głównie w Egipcie i rozwinięta w średniowieczu i we wczesnych czasach nowoż. teoretyczna i eksperymentalna nauka o substancjach chemicznych. Alchemia była szczytowym punktem myślenia symbolicznego i przenikania; poza tym pozostawała w ścisłym związku z astrologią i medycyną. Praktyki alchemi-czne zmierzały przede wszystkim do uszlachet-nienia substancji i do mistycznego zjednoczenia mikro-i makrokosmosuoraz—co się z tym wiązało — do oczyszczenia duszy. Za y żywioły — poza czterema żywiołami gr. filozofii przyrody ( y o-gień, / woda, y powietrze, i uziemia)—alchemicy uważali także ,,żywioły filozoficzne" y sól, /• siarkę i rtęć ( y Mercurius). Alfabet -"Litery.Alkohol, woda ognista — symbolizuje zjednocze-nie przeciwstawnych żywiołów ^ ognia i /•wody, będąc tym samym również symbolem siły życia.

Aloes /• Agawa.Alfa — pierwsza litera gr. alfabetu i pierwsza litera słowa arenę = początek; zarówno w Biblii, jak i w sztuce i literaturze chrzęść., symbolizuje prapo-czątek. y Alfa i Omega.

Alfa i Omega, A i n — początkowe i końcowe litery gr. alfabetu, które ,,zawierają" wszystkie inne litery, tym samym symbol pełni, całości, Boga i w szczególności Chrystusa, jako Pierwszego i Ostatniego (częsty motyw towarzyszący mono-gramowi Chrystusa). Teilhard de Chardin wykorzy-stał obie litery do zilustrowania swojej teorii ewolu-cji. y Alfa, y Omega.AIrauna — nazwa korzenia mandragory względnie mandragoli, rośliny z rodzaju psiankowatych, która zgodnie z wierzeniami ludowymi wyrastała pod szubienicami ze spermy wisielców (dlatego też ten korzeń często nazywano ,, człowieczkiem spod szubienicy"). Kłącze airauny ma kształt przypomi-nający buraka, o wielu rozgałęzieniach, często też przypomina postać ludzką. AIrauna od dawna znaj-dowała wielorakie zastosowanie jako środek lecz-niczy i magiczny, jak również jako afrodyzjak. Toteż np. w Egipcie i u Hebrajczyków uchodziła w różnych czasach za magicznie skuteczny symbol miłości i płodności. W śrdw. wierzeniach ludowych przypisywano airaunie zdolność przynoszenia szczęścia, płodności i bogactwa; odtąd

Aksamitka

Alfa i Omega: Alfai Omegaz monogramemChrystusa

AIrauna: airauna z ,,Hortus sanitatis", Niemcy 1485 r.

Page 8: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

wielokrotnie powoły-

Page 9: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Amulet: 1.Astrologiczny amulet przeciwko chorobie, 2. Obronny amulet z rogu bawołu przeciwko „złemu spojrzeniu", 3. Ptasi amulet Tunguzów (Syberia), 4. Amulet z figą (figa przeciwko zawiści i oszczrstwu) używany przede wszystkim w krajach południowych, 5. Amulet-medallon z pentagramem.

Anemony

wano się na nią w tym znaczeniu w różnych przysłowiowych zwrotach. /'Żeń-szen. Ambrozja — w starożytności pokarm bogów, często wymieniany obok nektaru, zapewniała nieśmiertelność. W literaturze chrzęść. Słowo Boże i Eucharystia niejednokrotnie są symbolicznie określane jako ambrozja.Amen — w żyd. nabożeństwie synagogalnym, w Nowym Testamencie, we wszystkich liturgiach chrzęść, oraz w islamie liturgiczna formuła uznania i potwierdzenia. W Apokalipsie Chrystusa nazywa się symbolicznie „Amen". /• Dziewięćdziesiąt dziewięć.Ametyst — w starożytności uchodził za środek przeciwko truciźnie i pijaństwu (amehysios = nie pijany). W chrzęść, symbolice oznaczał pokorę, ponieważ ma barwę skromnego fiołka, jak również był symboliczną aluzją do Męki Chrystusa ( y fiolet). Ametyst uchodził poza tym za jeden z kamieni węgielnych niebiańskiej Jeruzalem ( ^Jeruzalem niebiańska).Amulet — mały przedmiot najczęściej noszony przy sobie, który w ramach magicznego obrazu świata służy ludziom jako magiczna moc chroniąca (przeciwko duchom, złemu spojrzeniu, nieszczęściu, chorobie) i przynosi szczęście. Często osobliwość lub formę przedmiotu uważano za symboliczny wyraz presji wywieranej na szczególnych mocach losu. Do przeważających typów amuletu należą: y róg, gady, pająki, liście koniczyny ( y koniczyna), obsceniczne /'figi, kamienie szlachetne i półszlachetne, imiona lub litery, rzucające się w oczy formy natury ( ^ airauna), ale także obrazki świętych itd. Noszenie ozdób wiąże się przypuszczalnie ze zwyczajem noszenia amuletów. Amulety były znane już w czasach prehist., w szczególności rozpowszechnione na Starożytnym Wschodzie i w Chinach; w Egipcie mumie chroniono przed ,,śmiercią" za pomocą amuletów. Zwyczaj posiadania amuletów praktykowany jest częściowo do dzisiaj. /"Abracadabra, ^Abraxas, /"Pentagram, ^Formuła Sator-Arepo. Anemon — w starożytności symbol przemijalności, ponieważ nie jest długotrwały (anemos oznacza po gr. ,,wiatr"). Kwiat Adonisa, którego Wenus zmieniła w purpurowoczerwony anemon. W chrzęść. języku symbolicznym anemony oznaczają przelaną krew świętych (obok róż i margerytek). Angelica / Dzięgiel.Ankh — egip. krzyż lemniskatyczny, symbolizuje zapłodnienie ziemi przez słońce, jak również życie. Występuje w sztuce egip., przede wszystkim w rękach bogów i królów. W przedstawieniach rytuałów

Page 10: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

pogrzebowych często trzymany jest za górną część, pętlę (symbolizując klucz, który otwiera królestwo zmarłych?). Chrześcijanie egip. (kopto-wie) przejęli ten znak jako symbol życiodajnej siły krzyża Chrystusowego.

Ankh: adoracja Morusa o głowie sokola z dyskiem słonecznym i znakiem ankh na kolanach; z papirusu z Ani

Ankh: bogini Nut ze znakiem ankh na każdym przegubie niesie słońce:malowidło z grobu nr 2 Chabeket, XX dynastia

Page 11: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Apokalipsa — ostatnia kanoniczna i jedyna profetyczna księga Nowego Testamentu, napisana przez św. Jana na Patmos; zawiera 7 listów do gmin chrzęść, w Azji Mniejszej oraz trudno zrozumiałe wizje bezpośrednio oczekiwanego końca świata i nadchodzących okropności, panowanie Antychrysta i jego pokonanie. Apophis /•Wąż.Arbor philosophica, Arbor Dianae, drzewo filozofów, srebrne drzewo — zjawisko krystaliza-cyjne powstałe w wyniku zmieszania roztworu azotanu srebra z rtęcią przypominające kształtem drzewo i gałęzie; dla alchemików było symbolem i dowodem ,,rosnącej na wzór roślin natury" metali, Pojęcie to opisuje poza tym najczęściej dwanaście ..alchemicznych operacji" (calcinatio, solutio, ele-mentorum separatio, coniunctio, putrefactio, coa-gulatio, cibatio. sublimatio, fermentatio, exaltatio. augmentatio, preiectio), których wzajemne związki często przedstawiano obrazowo w formie rozgałęzionego drzewa.Archetypy (gr.) — pratypy, zgodnie z filozofią późnego antyku praobrazy, czyli idee. istniejące w świecie duchowym. C.G. Jung zastosował to pojęcie dla określenia powszechnych i ogólnoludz-kich symbolicznych postaci i obrazów, które można spotkać zarówno w marzeniach sennych, jak i mi-tach, baśniach itd. (nieświadomość zbiorowa) i któ-re umożliwiają ludziom w obrazowy sposób wgląd w ciągle powracające struktury podstawowe rozwoju indywidualnego.Arka — w Biblii arka Noego, ostatek na którym

Page 12: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 13: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

AtrybOty świętych Jeleń Mitra

(wybór) (krzyż w porożu) Biskupi i opaciOrzeł Eustachy, Hubert OrganyJan Ewangelista Dzieciątko Jezus CecyliaKotwica Mikotaj Antoni z Padwy, Krzysztof Palma Męczennicy

Topór Bonifacy, Józef Ul pszczeli Ambroży, Bernard z C!airvaux Chleb Elżbieta z Turyngii

Kapelusz kardynalski Ojcowie Kościoła Kielich Barbara. Jan Ewangelista, Norbert, Tomasz z Akwinu

Strzała Sebastian. Urszula Kolo Katarzyna z Aleksandrii Ruszt Wawrzyniec

Mikołaj StatekKsięga Apostołowie, Ewangeliści, Nauczyciele

Krzyż Jan Chrzciciel. Andrzej, Brygitta, Helena Baranek

Adelheid. Mikołaj, Urszula Wąż Jan Ewangelista

Kościoła, Teresa z Ayiti Agnieszka. Jan Chrzciciel Miecz Męczennicy

Smok Jerzy, Małgorzata, Michał

Włócznia Jerzy, Apostoł Tomasz

Byk Łukasz Gołębica

Anioł Grzegorz WielkiMateusz Ewangelista Serce Augustyn, Brygitta, Franciszek Sa/ezy,

Hieronim, Marek Płaszcz (podzielony) Marcin z Tours

Wieża Barbara Obcęgi Agata

Arnika

Aspis: przedstawienie wg angielskiej miniatury

Atrybuty apostołów:Andrzej (krzyż św. Andrzeja} Bartłomiej (nóż, ściągnięta skóra) Filip (łaska z krzyżem. krzyż Antoniego) Jakub Młodszy (miecz, laska loluszników lub sztandar) Jakub Starszy (maczuga, strój pielgrzymi z muszelkami) Jan (bez brody, kielich z wężem) Juda Tadeusz (krzyż, maczuga, księga) Maciej (topór, kamień) Mateusz (miecz, mieszek, topór) Paweł (miecz, zwój ksiąg) Piotr (klucz, krzyż) Szymon (krzyż, księga) Tomasz (włócznia, węgielnica)

Noe, jego rodzina i wybrane zwierzęta wyratowali się z potopu. W arce Noego widziano pierwowzór wybawienia, jakie przynosi chrzest. Jest ona również symbolem Kościoła, poza tym symbolizuje całość świętej wiedzy, która nie może zaginąć. C.G. Jung mówi o arce jako symbolu łona matki. Arką Przymierza nazywano arkę Izraelitów; również określano tak Matkę Boską jako Pośredniczkę zba-wienia.Arnika — kupalnik górski, roślina koszyczkowa o żółtych, aromatycznych kwiatach, była zielem leczniczym już u Germanów. Pierwotnie poświęcona germ. Bogini-Matce Frij, później Marii, uchodziła także za roślinę chroniącą przed piorunem, czarownicami i czarami. Aron — roślina z rodziny obrazkowatych o kwiatostanie w kształcie kolby i białawej, przypominającej lilię przysadce; w średniowieczu atrybut Marii. Ponieważ roślina ta przywodzi na myśl okrywającą się zielenią laskę Aarona, jak ona, pozostaje w związku z symboliką zmartwychwstania. Asfodel—zlotowtos, w obszarze śródziemnomorskim typowa roślina o białym kwiatostanie i mięsistych, zawierających cukier korzeniach. U Greków i Rzymian roślina umarłych (dlatego poświęcona Hadesowi i Persefonie); jej korzenie uchodziły za pokarm zmarłych, niekiedy sądzono (Homer), że błądzą oni po łąkach ąsfodelowych. Poza tym asfodel uchodził za środek obrony przed złymi duchami. W średniowieczu wiązano asfodel z planetą Saturn.Aspis — y Wąż lub ^Smok (niekiedy także zwierzę czworonożne), w rzeźbie archit. i w śrdw. malarstwie książkowym często przedstawiany ra-zemz / bazyliszkiem, Alwerni ^smokiem; niejednokrotnie pojawia się z jednym uchem przy ziemi, zaś z drugim zatkanym ogonem. Symbol zła i zatwardziałości.Athanor — piec alchemiczny, w którym dokonują się fizyczne, mistyczne i moralne przemiany; nieje-dnokrotnie porównywano go z ^macicą lub też kosmicznym jajem ( /"jajo). Atlantyda — wg Platona legendarne państwo na Oceanie Atlantyckim, pochłonięte przez morze. W sensie przenośnym symbol utraconego Raju i złotego wieku. Atman ^Oddech.Atrybuty apostołów — w sztuce chrzęść, od XIII w. apostołów rozróżniano poprzez ich atrybuty (patrz kolumna marginesowa). Atrybuty świętych—przedmioty lub symbole, które charakteryzują określonego świętego (indywidualne atrybuty świętych) lub przyporządkowane są

Page 14: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Teresa z Aviti

określonej kategorii świętych (ogólne atrybuty świętych, np. zwój lub księga apostołom i nauczy-cielom Kościoła, gałązka palmowa męczennikom). Indywidualne atrybuty świętych nawiązują do życia, męczeństwa lub legendy świętego. Aum y OmAureola — przede wszystkim w sztuce chrzęść. jasny blask lub krąg świetlistych promieni otaczają-cy całą postać i symbolizujący boskie światło;w przeciwieństwie do glorii w sztuce chrzęść. zarezerwowana przede wszystkim dla Chrystusa i Marii. W kształcie migdału ymandorla. Avaritia (skąpstwo) — żeńska personifikacja jednego z 7 grzechów głównych, przedstawiana m.in. jako jadąca na ropusze, borsuku lub wilku.

Aureola:Zmartwychwstanie Chrystusa (fragm. fresku), A. da Firenze, 1366 r,

Page 15: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Babel, budowa wieży (Babel — hebr. nazwa Babilonu) — symbol butnej, nie znającej umiaru

ludzkości, której wszakże nie udaje się wyjść poza granice wyznaczone przez Stwórcę; zesłana przez Boga kara pomieszania języków znajduje swój pozytywny odpowiednik w Nowym Testamencie w Zesłaniu Ducha Św. (Zielone Świątki) i związany z tym cud mówienia wieloma językami. Rys. na str. 14.Babilon (babil. Babilu = ,,Brama Boga", w Biblii jednak powiązane z pojęciem ,,pomieszania") — miasto nad Eufratem. Nabuchodonozor II podbił

Page 16: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 17: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Żydów i dużą ich część wziął do „niewoli babilońs-kiej", stąd negatywna ocena Babilonu przez Żydów jako antyteza niebiańskiej Jerozolimy. W Apokalipsie Babilon jest siedzibą wszystkich mocy anty-chrześc., miejscem bezbożnego życia i nierządu („grzeszny Babilon" — pojęcie używane jeszcze dziś). Jan opisuje wizję „nierządnicy babilońskiej", kobiety odzianej w szkarłat i purpurę, która trzyma w ręku złoty kielich peten nieczystości, jednakże • Babilon jest — w rozumieniu nowotestamentowym — utożsamiany z Rzymem jako potęga wroga chrzęść. / Babel, wieża.

Babka — roślina uważana w Chinach ze względu na

wielość kwiatów lub nasion za symbol płodności. Bagno, moczary — w Azji niejednokrotnie symbol spokoju i zadowolenia. U Sumerów symbol nie uporządkowanej materii, bierności, kobiety. W sta-roż. Grecji symboliczne znaczenie bagna bliskie było znaczenia /"labiryntu. W psychoanalitycznej interpretacji marzeń sennych spotykamy niekiedy bagno jako symbol psychiki nieświadomej. Baldachim — symbol godności władców zwłaszcza na Wschodzie (tam najczęściej wykonany z jed-wabiu). W architekturze chrzęść, nad ołtarzami, kazalnicami, grobowcami i posągami; symbolicznie podnosi duchowe znaczenie lub pretensje do władzy tych, którzy pod nim stoją lub siedzą. Bałwany ^ Fale.Bambus — roślina z Azji Wsch., przynosząca szczęście; często jako temat medytacyjnie rozu-mianego malarstwa. Kolanka, poszczególne odcinki i strzelistość bambusa symbolizują w buddyz-mie i taoizmie drogę i pojedyncze stopnie rozwoju duchowego.Bananowiec — olbrzymi krzew, pozornie drzewo z pniem i liśćmi często poszarpanymi przez wiatr. Budda widział w nim symbol znikomości wszelkich rzeczy ziemskich; wielokrotnie przedstawiany w malarstwie chin. mędrzec pod bananowcem medytujący o nicości świata. Baran — symbol siły.

Babilon: Nierządnica babilońska na apokaliptycznej bestii wg Durera (Apokalipsa)

Baldachim:ukoronowanie poetyckiego posągu;westybul katedry we Fryburgu

Wieża Babel: wg ryciny C. Anthonisza, 1547

Page 18: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

W starożytności jedno z najczęstszych zwierząt ofiarnych. Egipskiego bo-ga-stwórcę Chnuma przedstawiano z głową barana. Grecy i Rzymianie czcili pierwotnego egip. boga wiatru Amuna jako formę najwyższego Boga w postaci Zeusa-Jowisza-Ammona o głowie barana. Atrybut Indry i Hermesa. W chrześcijaństwie przedstawienie barana niejednokrotnie odnosi się do ofiarowania Izaaka jako symbolicznej prefigura-cji ofiarnej śmierci Chrystusa. Baran jest 1 znakiem ^Zodiaku, jego żywiołem jest ^ ogień. Baranek, owca — ze względu na łagodność i cierpliwość oraz na biały kolor jest symbolem łagodno

Page 19: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

ści, niewinności i czystości. W starożytność obok ^ barana najczęściej składane zwierzę ofiarne, dlatego też symbol Chrystusa i jego ofiarnej • śmierci. W sztuce chrzęść, baranek znajdujący się wśród innych owiec lub stojący z boku wskazuje na Baranka Bożego, który dźwiga grzechy świata. Grupy baranków lub owiec reprezentują także wiernych lub Kościół Męczenników (Chrystus jawi się przy tym w roli Dobrego / Pasterza). Sąd Ostateczny przedstawia m.in. obraz Chrystusa, który oddziela owce od kozłów. Owca jest 8 zna-kiem chińskiego /• Zodiaku, odpowiada ona y Skorpionowi. Barka /• Czółno, /'Lódź.Barwinek — rosnąca w płd. i środk. Europie peł-zająca bylina o skórzastych, wiecznie zielonych liściach i niebieskich kwiatach. Jak wszystkie wie-cznie zielone rośliny, jest symbolem wiecznego życia i wierności. Uchodziła także za środek chro-niący przed czarownicami i czarownikami. Barwy — od dawien dawna posiadają wielorakie znaczenia symboliczne, które często tłumaczy się poprzez podstawowe rozróżnienia takie, jak „ciepłe-zimne" i „jasne-ciemne". /• Błękit, /' brąz, y żółć, y szarość, dzieleń, /• czerwień, y czerń, /•biel, ^fiolet. Bawół ^Wół.Bazyliszek — legendarne zwierzę, które rzekomo wylęgło się ze zniekształconego jaja węża lub ropuchy lub też z gnoju; w symblice póżnostaroż. przedstawiany jako wąż, w średniowieczu zaś jako fantastyczna mieszana istota (kogut z ogonem węża, hybryda koguta i ropuchy, itp.); bazyliszek obdarzony byt siłą zabijania oddechem lub spoj-rzeniem. Symbol śmierci, diabła, antychrysta lub grzechu; często przedstawiany pod stopami Chrys-tusa Zwycięskiego. Rys. na str. 16. Bażant— w mit. chin. symbol kosmicznej harmonii z racji swego śpiewu i tańca; jego głos i dźwięk bicia skrzydłami wiązano z /• piorunem, tym samym zaś z burzą, ^deszczem i wiosną. Bażant uchodził za związanego z zasadą jang( /" in i jang). W przemianie pór roku bażant zmienia się w ^węża związanego z zasadą in. ten zaś w bażanta. Złoty bażant w starożytności i średniowieczu byt związany z ^feniksem. Belzebub y Mucha.Berło—symbol najwyższej władzy i godności; było oznaką sił boskich; niejednokrotnie też było at-rybutem bogów; rozwinęło się z y laski. Bes—przypominający karła egip. duch opiekuńczy z grymasem na twarzy, najczęściej pokazujący język; miał chronić przed złymi wpływami i przynosić radość. ^Maszkarony.

Bambus: bambus na skale (fragm.); chin. rysunek tuszem. Czao Pei, pocz. XVII w.

Baran: ofiarowanie barana Jowiszowi Ammonowi; wg przedstawienia w: A-Kircher, Oedipus Aegyptiacus, 1652 r.

Baranek: Baranek Wielkanocny; figurka z terakoty, z warsztatu A. delia Robią

Baran: znak Zodiaku

Page 20: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Bez czarny (dziki) — krzew lub drzewo o białych pachnących kwiatach i czarnofioletowych owocach. Już w staroż. ceniona roślina lecznicza;

za szczeknie skuteczne uchodziło dotknięcie tej rośliny, dzięki czemu choroba rzekomo miała na nią przechodzić. Poza tym czarny bez stosowano jako środek chroniący przed czarownikami i czarownicami. Ścięcie bzu, jak również spalenie go uchodziło za przynoszące nieszczęście lub śmierć. Niekiedy bez łączono z diabłem, co tłumaczono tym, że na drzewie czarnego bzu miał powiesić się Judasz. Ponieważ kwiaty czarnego bzu pachną słodko, jego liście zaś mają gorzki smak, toteż w średniowieczu widziano w nim alegorię chrześcijan (kwiaty) i Żydów (liście), którzy wywodzą się z jednego korzenia i z jednego pnia.Bęben — często stosowany instrument kultowy;jego rytmiczny dźwięk niejednokrotnie przyrów-nywano, np. w buddyzmie, do ukrytych dźwięków i sił kosmosu. Bęben często, np. u ludów Czarnej Afryki, służył do magicznego wzywania niebiańs-

kich sił; w szczególności bęben wojenny pozos-tawał najczęściej w ścisłym związku symbolicznym z /"błyskawicą j y piorunem. W Chinach dźwięk bębna łączono z obiegiem y słońca, a w szczegól-ności z zimowym przesileniem dnia z nocą, tzn. z momentem największego wpływu zasady in ( y in i jang), zarazem jednak ponownego wznoszenia się słońca i tym samym ponownie wzrastającego wpływu zasady jang.Bicz — symbol władzy, szczególnie sędziowskiej. Niejednokrotnie także ^piorun porównywano z uderzeniem bicza. W Wedach morze mleka z pra-początków uderzeniami bicza przemienione zo-stało w y masło, pierwszy pokarm istot żywych. Biel — barwa ^światła, czystości i doskonałości. Biel, jako barwa niekolorowa, podobnie jak jej odpowiednik ^ czerń, zajmuje szczególną pozycję wśród wszystkich barw (które w sumie składają się na biel); jest ona bliska absolutu oraz początku, podobnie jak końca; również ich zjednoczenia, dlatego często używana jest z okazji narodzin,

Bazyliszek:grawerunek na relikwiarzu św. Elżbiety w Marburgu

Czarny bez

Bliźnięta: znak Zodiaku

Page 21: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

wesela, inicjacji i śmierci; jest barwą żałoby np. w krajach słowiańskich i w Azji, przez pewien czas także na fr. dworze królewskim. Biel była barwą szczególnie preferowaną w przypadku wybranych zwierząt ofiarnych. Kapłani często noszą białe szaty ze względu na związaną z duchem i światłem symbolikę tej barwy; z tej samej racji aniołowie i zmarli często przedstawiani są w chrześcijaństwie często jako odziani na biało; nowo ochrzczeni nosili białe szaty; przy Przemienieniu Chrystusa

Page 22: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

jego szaty stały się „białe jak śnieg"; białe uroczyste szaty oblubienic, kandydatek do zakonu i przy-stępujących do pierwszej komunii oznaczają nie-winność i dziewiczość. Jednakże biel, w przeci-wieństwie do koloru życia ^czerwieni, jest także barwą duchów i upiorów; niejednokrotnie spotyka-my też przeciwstawienie czerwień = mężczyzna, biel = kobieta.Bliźnięta — spotykamy w różnych postaciach: albo o takiej samej postaci i barwie, albo jedno jasne, drugie ciemne, jedno czerwone, drugie niebieskie, jedno z głową zwróconą ku niebu, drugie z głową zwróconą ku ziemi itd. Symbol dualizmu w toż-samości, wewnętrznych przeciwieństw człowieka, widzianych z wyższego punktu widzenia jedności dnia i nocy, światła i ciemności, równowagi i har-monii. W kosmogonicznych wyobrażeniach różnych ludów, np. u Indian, spotykamy także bliźnięta, z których jedno jest dobre, drugie zaś złe, jedno pomocne w dziele cywilizacji, drugie zaś działające destrukcyjnie. Bliźnięta są 3 znakiem /• Zodiaku, w astrologii przyporządkowano mu żywioł ^powietrza.Blond (barwa włosów) — jako jasna barwa zawiera się w symbolicznym znaczeniu y złota. Dlatego Grecy chętnie wyobrażali sobie swoich bogów jako złotowłosych.Bluszcz — podobnie jak większość wiecznie zielo-nych roślin, jest symbolem nieśmiertelności. Nie-zmiennie zielona barwa i pnący się ,,przytulający się" charakter tej rośliny czynią z niej także symbol niejako przyjaźni i wierności, wskutek czego np. w staroż. Grecji dawano ją oblubieńcom w czasie wesela. Z racji potrzeby opierania się na czymś bluszcz niejednokrotnie byt też kobiecym symbo-lem. Przy tym ta mocna zielona roślina utożsamiała w staroż. siły wegetatywne i zmysłowość, wskutek czego odgrywała poważną rolę w kulcie Dionizosa (Bakchusa) i tak np. menady względnie bachantki, satyrzy i syleni byli uwieńczeni bluszczem, zdobił on także ytyrsy.Bluszczyk kurdybanek — roślina z rodziny war-gowych, najczęściej o błękitno-fiolętowych kwia-tach. W średniowieczu rozpowszechniona roślina lecznicza; ze względu na to niekiedy także symbol Marii. Wieniec z bluszczyków kurdybanków ze-rwanych w noc Walpurgii miał rzekomo dawać zdolność przewidywania następnego dnia czarow-nic.Błękit—barwa y nieba, oddali, ^ wody, najczęściej odczuwana jako przejrzysta, czysta, niematerialna i chłodna; barwa boskości, prawdy i —w sensie trwania przy prawdzie, jak również ze względu

Bliźnięta:personifikacja znaku Zodiaku; wg reliefu Agostino du Duccio, Tempio Malatestiano. XV w.

Bluszczyk kurdybanek

Bluszcz

Page 23: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Błyskawica: fragm. z przedstawienia z Apokalipsy św. Jana, drzeworyt M. Greyffa, 1492 r.

Błyskawica: Zeus miotający błyskawicę;miniaturowa rzeźba gr., brąz, 1 ćw. V w. p.n.e.

na trwały firmament nieba — barwa wierności. Również barwa tego, co nierzeczywiste, fantastyczne ( ^błękitny kwiatl. niekiedy także w sensie negatywnym (np. niem. ..blau sein" = być pijany). Bogowie i królowie egip. nosili często niebieskie brody i peruki. Hinduistyczne bóstwa Siwe i Krysz-nę najczęściej przedstawiano jako niebieskie lub niebiesko-białe. Zeus i Jahwe tronują ponad lazurem. W śrdw. malarstwie tablicowym o tematyce relig. walkę między /' niebem a uziemią często symbolizowano poprzez kontrast błękitu i y bieli z /'czerwienią i ^zielenią (np. walka św. Jerzego ze smokiem). Poza tym błękit jako symbol czystości jest barwą płaszcza Marii. Na Wschodzie błękit jeszcze dziś uchodzi za kolor chroniący przed złym spojrzeniem.Błękitny kwiat—symbol poezji w powieści Novalisa Heindrich von Olterdingen, stąd ogólnie symbol romantycznej tęsknoty za nieskończenie odłegłym ideałem, jak również w ogóle romantycznej poezji. Błogosławieństwo — związane z symbolicznymi gestami (np. nałożeniem rąk, przeżegnaniem), ro-zumiane jako działające realnie przeniesienie sił lub zjednanie łaski Bożej, y Ręka, / Prawo i lewo. Błyskawica — w wielu kulturach uchodzi za symbol boskiej siły — przerażającej lub twórczej. Błyskawicę i / piorun w mitologicznych wyobrażeniach wielu ludów łączy się przyczynowo z najwyższym bóstwem (np. Jowisz względnie Zeus, Indra). W Biblii często wiązana z boskim sądem i gniewem:karzący Bóg ognia, błyskawicy i gromu. W sztuce antycznej miotający błyskawice Zeus może pojawiać się zarówno jako bóstwo zaptadniające i oświecające, jak i karzące. W szczególności na Wschodzie podkreślany jest związek błyskawicy z burzą, ą tym samym jej symboliczne powiązanie z płodności; dlatego może ona mieć również znaczenie jednoznacznie falliczne. W niektórych rejonach Azji i Europy aż do naszych czasów składano błyskawicy dla jej przejednania ofiarę z mleka.Bocian — w Biblii zaliczany do stworzeń nieczystych, ale poza tym powszechnie czczony jako symbol szczęścia. Na Dalekim Wschodzie oznacza długie życie, ponieważ uważa się go tam za długo-wiecznego. Często (np. w Egipcie, w staroż., u Ojców Kościoła) uchodził za symbol dziecięcej wdzięczności, ponieważ sądzono, że bocianiątka karmią swych rodziców. Jako tępiący węże ( /• wąż) uchodził w chrześcijaństwie także za wroga diabła i tym samym za symbol Chrystusa. Ponieważ żywi się zwierzętami żyjącymi w glebie (które rzekomo przyjmują dusze zmarłych), uważano go niekiedy także za nosiciela dusz. Jako powracający corocz-

Page 24: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Brodawnik mieczowaty

nie ptak wędrowny bocian jest symbolem zmart-wychwstania; ponadto ma on przynosić dzieci (przypuszczalnie m.in. dlatego, że powraca w okre-sie budzenia się natury). Zwyczaj stania na jednej nodze, spokojnie i jakby w zamyśleniu, uczynił zeń (a szczególnie z marabuta) symbol kontemplacji filozoficznej.Bohater (heros) — zgodnie z psychoanalityczną interpretacją symboliki marzeń sennych i baśni często uosobienie zwycięskich sit ego.Borsuk — w Japonii symbol sprytu w pozytywnym sensie; brzuchaty borsuk uchodzi za symbol zado-wolenia ze siebie samego. W sztuce chrzęść. —zwierzę, którego dosiada uosobienie skąpstwa. Bób— roślina użytkowa, znana już w starożytności. Pokryte czarnymi plamami kwiaty bobu niejedno-krotnie uchodziły za symbol śmierci. Jego nasiona symbolicznie łączono z płodnością, z królestwem podziemnym i dlatego też ze śmiercią. Podwójne symboliczne przyporządkowanie bobu śmierci i ży-ciu wyraża się np. w tym, że z jednej strony łączono go z duszami zmarłych, z drugiej zaś z embrionami dzieci przede wszystkim rodzaju męskiego. Ofiary z bobu składano też przy pracy w polu i przy żniwach, podczas wesel i pogrzebów, y Fasola. Brama y Drzwi. Brama słoneczna /• Drzwi. Bramy nieba y Drzwi.Bratek — rodzaj fiołków: bot. nazwa viola tricolor wskazuje na często występującą trój barwność brat-ka; ze względu na to roślina ta wielokrotnie bywa symbolem Trójcy Św. Ponadto bratek ma jeszcze bardzo różne znaczenia symboliczne: nieśmiałość młodych dziewcząt, wierność kochanków, jak rów-nież zawiści, którą przypisuje się przede wszystkim macochom.Brąz — barwa ziemi i jesieni. W starożytności i w średniowieczu kolor żałoby; w pieśni ludowej i w liryce od późnego średniowiecza ma także znaczenie erotyczne.Broda — symbol męskości i siły, długa broda jest często symbolem mądrości. Bogów, władców i bo-haterów najczęściej przedstawiano z brodami (In-dra, Zeus, Hefajstos, Posejdon, Bóg Żydów i chrze-ścijan). Nawet egip. władczyniom dodawano brody jako symbol ich władzy. W staroż. filozofowie i retorzy nosili brody jako oznakę ich godności. Natomiast Chrystusa aż do VI w. przedstawiano najczęściej bez brody, jako młodzieńca. W wielu kulturach obcięcie brody wrogowi uchodziło za ciężką obrazę. Natomiast na znak żałoby niejedno-krotnie mężczyźni sami obcinali sobie brodę.Brodawnik mieczowaty, mniszek — szeroko roz-

Bratek

Broda: 1 Zeus (rzeźba gr., marmur), 2 Chons (rzeźba egip., granit)

Page 25: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

powszechniona roślina koszyczkowa zawierająca

sok mleczny; znana od dawna jako lecznicza;zapewne z tego względu oraz ze względu na kwiaty przypominające promienie słoneczne w śrdw. sztuce chrzęść, został przypisany Chrystusowi i Marii. Jak wiele roślin wydzielających mleczny sok jest symbolem śmierci Chrystusa i męczenników. Broń—symbol mocy; symbolicznie wieloznaczna, ponieważ służy zarówno atakowi, jak i obronie oraz ochronie; jest atrybutem herosów i wojowniczych bogów. W symbolicznym języku Biblii zarówno Jahwe, jak Szatan ma zbroję i broń. Za broń duchową mogą

też uchodzić inne symbole, np. trzymany przed sobą krzyż.Brzoza—przede wszystkim w Rosji symbol wiosny i młodej dziewczyny.Brzuch — symbol macierzyńskiego ciepła i opieki ( ^macica), ale także okrutnego pochłonięcia. Brzuch jako żołądek jest także symboliczną aluzją do żarłoczności i materialistycznej postawy życio-wej. W sztukach piast, buddyzmu, przede wszyst-kim w Japonii, nagi brzuch wielu męskich figur (np. bogów szczęścia) symbolizuje uprzejmość, spokój i pomyślność (dobrobyt).Bucik niewieści— gatunek orchidei tak nazywany ze względu na kształt jego kwiatów; niekiedy też zwany ,,hełmem Krymhildy". W wielu legendach łączony z Najświętszą Panną Marią. Bukiet (kwiatów) — jako połączenie wielu, często różnych i różnobarwnych kwiatów jest symbolem jedności w wielości. Bukiet kwiatów y Bukiet.Bukszpan — w starożytności poświęcony Hadeso-wi i Kybele; jeszcze dzisiaj roślina zmarłych i zarazem symbol nieśmiertelności, ponieważ pozostaje zawsze zielony. Jako roślinaskórzastaitwardajest on także symbolem wytrwałości i wytrzymałości, dlatego jego drewno wykorzystywano jako materiał do symbolicznych młoteczków wolnomularzy. Burak ^Chrzan. Burza /• Niepogoda.But—w starożytności noszenie butów było przywi-lejem i symbolem człowieka wolnego, niewolnicy bowiem chodzili boso. Poza tym but (jako poniekąd pendant) pozostaje w związku z symbolicznym fallicznym znaczeniem stopy ( ^ stopa) i w różnych zwyczajach żniwnych i weselnych byt symbolem płodności.Bydlę y Krowa, /•Wół, yByk. Byk — symbol siły,

Brzoza

Byk: znak Zodiaku

Bukszpan

Page 26: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

męskiej wojowniczości, dzikości: ze względu na swą aktywność pozostaje w symbolicznym związku ze y słońcem, ze względu na swą płodność również z /"księżycem (także rogi

Page 27: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Cedr

byka i / krowy, ze względu na swój kształt przypo-minający sierp księżyca, były jego symbolem). Byk był u wielu ludów nader cennym zwierzęciem ofiarnym. Już malowidła skalne z młodszej epoki kamiennej w Afryce Płn. ukazują przedstawienia byków, które między rogami noszą wizerunek słońca. W Egipcie bóg płodności Apis był czczony pod postacią byka, często przedstawianego z tar-czą słoneczną między rogami; ponieważ utożsa-miono go również z Ozyrysem, był zarazem bogiem zmarłych. Śmierć i pogrzeb byka ogłaszanego każdorazowo świętym bykiem-Apisem zawsze były uroczyście obchodzone i kończyły się ,,zmartwychwstaniem" (tj. wyborem nowego byczka). Szczególnie ważną rolę odgrywał byk jako symbol mocy i płodności w kulturze minojskiej. W mit. irań. znane jest m.in. wcielenie kosmicznej płodności w postaci prabyka, który zostaje zabity przez Mitrę, a z jego ciała wyrastają wszystkie rośliny i zwierzęta. Ofiara z byka i chrzest krwią byka w kulcie Mitry ( / ofiara), z którego wyłączone były kobiety, przedstawiają ciągle powtarzaną próbę ustosunkowania się do sił byka związanych z płodnością, śmiercią i zmartwychwstaniem. W Indiach bóg Siwa pozostawał w związku z białym bykiem, symbolem okiełznanych sit płodności. U różnych ludów byk—ze względu na swą płodność— pozostawał również w związku z burzą, ^deszczem1 / wodą. — Z psychoanalitycznego punktu widze-nia byk odpowiada zwierzęcym siłom i seksualno-ści człowieka; w tym aspekcie również walki byków zapewne jeszcze dziś stanowią ciągle powtarzaną próbę antycypacji — poprzez żywy przykład — we-wnętrznego zwycięstwa nad tymi siłami. Byk jest2 znakiem ^Zodiaku, jego żywiołem jest uziemia. /•Minotaur, ^wół.Bylica — gatunek roślin koszyczkowych. Różne rodzaje bylicy traktowano jako rośliny używane z okazji ślubu i dlatego też łączono z Marią. Oblubienicą niebiańską. ^Piołun.

Byk: bogini Izyda ofiaruje kwiat lotosu Apisowi, świętemu bykowi Egipcjan, małe figurki z brązu

Byk: scena z walki byków, wg F. Goyi

Page 28: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Cedr — Cedr z Libanu często jest wspominany w Biblii, ze względu na swoje rozmiary uchodził za symbol wielkości i wzniosłości, a ze względu na trwałość jego drewna za symbol siły i wytrwałości. Podobnie jak wszystkie drzewa iglaste cedr jest także symbolem nieśmiertelności. W średnio-wieczu cedr łączono z Marią.Centaur — dziką fantastyczna istota z mit. gr. o ciele konia, z głową i tułowiem męskim. Centaury (poza Chironem) uchodziły za prymitywne

Page 29: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 30: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Centaur: centaur i wojownik, metopa z Partenonu. Akropol, Ateny

Cerber: Herakles sprowadza Cerbera ze świata podziemnego;przedstawienie na attyckiej amforze

Chaos:chaos żywiołów, z: Robert Fludd, Utriusque Cosmi Historia, Oppenheim 1617

Chimera: brąz etruski, V w. p.n.e.

bezrozumne, i najczęściej interpretowano je jako alegorię cech zwierzęcych człowieka. Cechy ludzkie (w przeciwieństwie do nich pozostaje y jeździec poskramiający siły zwierzęce) tłumaczono jako symbol cielesno-duchowego dualizmu natury człowieka. W sztuce śrdw. przedstawiano centaury, często ze ostrzałami i łukami, przede wszystkim na fryzach i kapitelach;zwykle oznaczały występki i grzechy, kacerza lub diabła. Uciekający i strzelający do tyłu centaur może zresztą także obrazować człowieka w walce ze ztem. W sztuce XIX i XX w. centaur często ma znaczenie erotyczne. ^Minotaur.Cerber—w mit. gr. piekielny pies pilnujący wejścia do świata podziemnego; każdego zmarłego przyjmował przyjaźnie machając ogonem, normalnie jednak nie wpuszczał nikogo z żywych i nie wypuszczał już żadnych zmarłych. Najczęściej przedstawiany jako dwu- lub trzygłowy, z wężem zamiast ogona; symbolizuje przerażający charakter śmierci i niemożność powrotu do życia;dziś używamy określenia „cerber" w znaczeniu przenośnym.Chaos — m.in. w starożytności i w biblijnej opowieści o Stworzeniu ( Tohu wa bohu) symbol stanu świata przed pojawieniem się wszelkiego bytu. Wg wyobrażeń staroegip. chaos istniał w postaci praoceanu Nun przed stworzeniem świata i od tej pory obejmuje go jako stałe źródło siły i odnowy. U alchemików jedno z określeń primae materiae. W psychoanalizie często symbol całkowitej bierności. ^Otchłań.Cherubin — pół zwierzęca, pół ludzka istota wyższych hierarchii duchowych, często występuje w obrazowym, symbolicznym języku Bliskiego Wschodu. W Starym Testamencie cherubiny to istoty duchowe towarzyszące Jahwe. W sztuce chrzęść, najczęściej przedstawiane z wieloma skrzydłami i pokryte oczami: symbol wszech-obecności i wszechwiedzy wyższych światów duchowych; często jako ^tetramorf albo z głową i 4 lub 6 skrzydłami; atrybut /• koło lub koła.Chimera—plujący ogniem potwórz mit. gr., często przedstawiany z głową lwa, ciałem kozy i ogonem smoka lub węża; każda z trzech części może kończyć się własną głową. To pomieszanie form dało pretekst do różnych interpretacji symbolicznych, z których jednak wszystkie łączą się ze sferą zjawisk mrocznych, niekontrolowanych, instynktownych. Chimerę zabił Bellerofon, który dosiadał skrzydlatego rumaka / Pegaza (paralela ze św. Jerzym, zabójcą smoka). Dziś często symbol tworu fantastycznego.

Page 31: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Chleb — jeden z najważniejszych pokarmów, a zarazem symbol pokarmu duchowego. Do opisanych w Starym Testamencie ofiar należało Dwanaśc/e Chlebów składanych w świątyni jerozolimskiej, symboli chleba życia. W Nowym Testamencie Chrystus nazwany jest „żywym chlebem, który zstąpił z nieba". Przez przemianę eucharystyczną chleb, obok / wina, otrzymał w chrześcijaństwie swoje najświętsze znaczenie. y Sól.Chmury — ze względu na ich tajemniczy charakter i ze względu na to, że są częścią y nieba, interpretowane są często jako siedziba bogów, często jako skrywające wysokie szczyty gór (np. Olimpu). Również objawieniu się Boga (np. w Biblii) niejednokrotnie towarzyszą chmury. W islamie chmury uchodzą za symbol całkowitej niepoznawalności Allana przed jego pojawieniem się. W Chinach chmura, która rozpływa się na niebie, jest symbolem koniecznej przemiany, której poddać się musi mędrzec, żeby wygasić swą ziemską osobowość i zatopić w nieskończoności. Jako przynosząca deszcz chmura może także niekiedy być symbolem płodności. Choinka / Drzewko Bożonarodzeniowe Chryzantema — w Chinach i w Japonii symbol szczęścia i długiego życia. Ze względu na promieniste uporządkowanie jej płatków również symbol solarny. Emblemat jap. domu cesarskiego. Chrzan — w średniowieczu miał przede wszystkim negatywne znaczenie symboliczne: oznaczał kłótnię i spór. Ponieważ podobnie jak burakowi przypisywano mu pokrewieństwo ze złymi duchami, przeto chrzan i buraki niejednokrotnie święcono, tj. unieszkodliwiano.Chrzest — rytualne obmycie, zanurzenie się w wodzie lub pokropienie nią w sensie oczyszczenia duchowego; jest rozpowszechniony w wielu kulturach, przede wszystkim w związku z rytami narodzin i śmierci lub przy ^inicjacjach. Religie orientalne znają oczyszczające duchowo kąpiele w świętych rzekach (np. Eufrat czy Ganges). W kulcie Attisa i Mitry istniał zwyczaj chrztu we krwi byka. W przeciwieństwie do powtarzających się obmywań i rytów oczyszczenia chrzest chrześcijański był pierwotnie pewnego rodzaju kąpielą, jednorazowym aktem, który przypieczętowywał przyjęcie do Kościoła chrzęść. Chrzest Chrystusa oznacza zarazem duchowe oczyszczenie i Zesłanie Ducha Św. Wg św. Pawła zanurzenie przy chrzęść, chrzcie jest symbolem śmierci i zmartwychwstania w Chrystusie. /•Obmycie rąk i stóp.

Chrzest: chrzestJezusa, reliefz chrzcielnicy katedryw Hildesheim,ok. 1220 r.

Page 32: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Cierń: Chrystus z koroną cierniową;fragm. z karty tytułowej wielkiej Pasji A. Dlirera, 1511

Ciasto — symbol nieukształtowanej materii lub też połączenia / wody i uziemi. Wyrabianie i formowanie ciasta niekiedy też porównywano z męską seksualnością i siłą twórczą.Ciasto zakwaszone— już we wczesnym judaizmie niejednokrotnie symbol rozkładu, duchowego zepsucia, nieczystości. Chleby ofiarne, które składano bogom, musiały przeto być niemal zawsze nie kwaszone (przaśne). Przy wyjściu ludu Izraela z Egiptu, które dokonało się nocą i w pośpiechu, uciekający zabrali ze sobą przaśne ciasto, ponieważ nie było już czasu, by czekać na zakończenie procesu fermentacji; podczas ucieczki więc spożywano chleby nie kwaszone; doroczne święto paschy u Żydów, które też nazywa się ,,świętem przaśników", jest symbolicznym powtórzeniem wyjścia z Egiptu, które z kolei jest symbolem obietnicy.Cielę — jako zwierzę rzeźne jest symbolem ofiary;w tym znaczeniu zajmuje niekiedy miejsce byka jako atrybut Ewangelisty Łukasza ( ^symbole Ewangelistów). / Złoty cielec. Ciemność /• Światło. Cień — z jednej strony przeciwieństwo ^światła;pod tym względem np. aspekt zasady in ( yin i jang); z drugiej — rodzaj odbicia (podobizny) każdego zjawiska fizycznego i tak też cień często jest interpretowany jako określona istotna forma ziemskich postaci; często, np. W Afryce, uchodzi za drugą, pokrewną śmierci naturę wszystkich rzeczy i istot. — W wielu językach Indian to samo słowo cień określa obraz i duszę. — W różnych wyobrażeniach świata pośmiertnego zmarłych pojmuje się jako cień, zgodnie z tym też duchy, które pojawiają się w postaci ludzkiej, lub ludzie, którzy duszę swą sprzedali diabłu, nie mają cienia. Jako postać „bezkrwista" i tylko pozornie ożywiona cień również w sensie filozoficznym pojawia się jako symbol pozorności świata ziemskiego, tak np. w buddyzmie, lub jako symbol poznania opartego na samych przypuszczeniach, nie orientującego się według świata idei, tak np. w Platona przypowieści o jaskini ( ^jaskinia). C.G. Jung pod pojęciem cienia rozumie całość podświadomych warstw osobowości, które świadomie zostają stopniowo przyswojone i przemienione w procesie indywiduacji.Cierń—symbol trudu, przeszkód i cierpienia. Cierń agawy był w kilku plemionach Indian narzędziem samoumartwiania: kapłani rozrywali sobie nim skórę, by wypływającą krew ofiarować bogom. W chrzęść, sztuce piast, gałąź cierniowa owinięta wokół czaszki zmarłego jest symbolem wiecznego

Page 33: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

potępienia. Cierniowa korona Chrystusa jest zarazem symbolem bólu, jak i szyderstwa. Tonsura mnichów pozostawała także w związku z tym symbolem. Krzak ciernisty w opowieści o ofierze Izaaka uchodził niekiedy za prefiguracyjny symbol krzyża i cierniowej korony Chrystusa. / Krzak ciernisty płonący.Cis — jako wiecznie zielone drzewo i ze względu na fakt, że żyje bardzo długo, jest symbolem nieśmiertelności. Ponieważ jego szpilki i nasiona są trujące, uchodziło ono także za przynoszące śmierć i dlatego niejednokrotnie symbolizowało śmierć i zmartwychwstanie. W średniowieczu widziano w nim także środek przeciwko czarom. Cnoty kardynalne — ^fortituto (dzielność), /•justitia (sprawiedliwość), >"prudentia (roztropność), ^temperantia (umiarkowanie). Crux gammata ^Swastyka. Cykada ^Świerszcz.Cyna—wśrdw. alchemii utożsamiana z Jowiszem, którego uważa się za planetę dobroczynną; miała działać jako pośrednik między gorącem a zimnem, między Marsem ( ^żelazo) i Saturnem ( /•ołów), jako roztropność i żywość. /" Metale.Cynober — ze względu na swoją barwę ( ^czerwień) jest symbolem życia lub niekiedy też nieśmiertelności.Cyprys— u wielu ludów uchodzi za święte drzewo. Jako zawsze zielona, długowieczna roślina jest czczona, jak wszystkie drzewa iglaste, jako symbol długiego życia i nieśmiertelności. W staroż. natomiast uchodził za symbol śmierci, ponieważ po ścięciu nigdy nie odrasta; dlatego łączono go z Plutonem i światem podziemnym. W Chinach nasiona cyprysu łączono z zasadą jang ( /'in i jang), ich spożycie miało przynosić długowieczność.Cyrkiel — jako instrument projektowych. kreślarskich zdolności jest symbolem aktywnej siły stwórczej i umysłowej rozwagi, roztropności. sprawiedliwości, umiarkowania i prawdy; atrybut różnych nauk i ich personifikacji, jak np. geometrii, astronomii, architektury, geografii. Połączenie cyrkla z ywęgielnicą uchodziło w ezoterycznym języku symbolicznym (zarówno w dawnych Chinach, jak i na Zachodzie) za symbol połączenia okręgu względnie y nieba (cyrkiel) z y kwadratem względnie uziemią (węgielnica), tj. za symbol doskonałości. Tradycja symboliki wolnomularzy zna przyporządkowanie różnych kątów rozwarcia ramion cyrkla różnym stopniom rozwoju duchowego: np. 90° (odpowiednio do węgięlnicy) oznacza równowagę sił duchowych

Płonący krzak cierniowy: Mojżesz przy płonącym krzaku cierniowym; wg witrażu z kolegiaty w Wimpfen im Tal, 1 poi. XIV w.

Cyprysy

Cyrkiel: Stwórca mierzący świat cyrklem; wg miniatury z Bibel moralisee, Francja, pół. XIII w.

Page 34: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Czara: kielich eucharystyczny, fragm. wg obrazu J.D. de Heema, ok. 1650

i materialnych. Także różne zestawienia węgiel-nicy i cyrkla mogą symbolizować stosunek ducha i materii, i tak węgielnica na cyrklu oznacza opanowanie ducha przez materię, skrzyżowanie obu instrumentów — równowagę materii i ducha, a cyr-kiel na węgielnicy — opanowanie materii przez ducha.Cytryna — w judaizmie symbol serca ludzkiego. W średniowieczu uchodziła za symbol życia i chroniła przed wrogimi życiu siłami, np. przed czarami, trucizną, zarazą itd., wkładano ją do grobu, od-grywała także rolę w zwyczajach związanych z chrztem, weselem, konfirmacją, komunią itd. W późnym średniowieczu, jako symbol czystości, była atrybutem maryjnym.Czapla — w Egipcie niekiedy uważana za świętego ptaka; również ptak Benu ( /"feniks) czasami przy-biera postać czapli. Ze względu na jego długi dziób spotykamy czaplę niejednokrotnie jako symbol zgłębiania ukrytej mądrości, z drugiej zaś strony— ciekawości (która wszędzie wtyka swój dziób). W średniowieczu, podobnie jak inne zwierzęta niszcząca węże ( /"wąż), czapla była symbolem Chrystusa. Szara czapla, ze względu na jej popielate upierzenie, uchodziła za symbol pokuty. Ponieważ wg Pliniusza czapla może płakać z bólu, przeto symbolicznie łączono ją także z Chrystusem na Górze Oliwnej.Czara, kielich —często jest symbolem przelewającej się pełni — w Biblii obraz czary pojawia się w różnych kontekstach; jako czara zbawienia lub losu, które człowiek otrzymuje z ręki Boga w postaci pucharu lub jako jego zawartość albo też jako czarę gniewu bożego, itd. W scenie na Górze Oliwnej Chrystus mówi o kielichu cierpień, przed którymi stoi. Jako naczynie mieszczące pokarm czara pojawia się niekiedy jako symbol macierzyńskiej, karmiącej piersi (np. w Indiach); jako kryjący i zawierający coś pojemnik czara jest także symbolem łona macierzyńskiego. Ze względu na jej kształt łączono ją z sierpem księżyca ( / półksiężyc), który, również z racji swej mlecznobiatej barwy, znowu wskazuje na macierzyńską pierś. Czary w rytuałach lub w relig. sztuce piast, zawierają często napój nieśmiertelności. Kielich, który zawiera krew Chrystusa, w przedstawieniach obrazowych wskazuje — także poza Eucharystią— na Chrystusa i zbawienie wieczne. Wspólne picie z jednej czary lub kielicha w ramach jakiejś społeczności na znak współnależenia do niej lub partycypacji w jakiejś wspólnie uznawanej idei, religii itd. jest rozpowszechnione w różnych kulturach. Wzajemna wymiana czar symbolizuje wier

Page 35: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

ność (np. w Japonii, w ramach ceremonii ślubnej). W literaturze muzułm. spotykamy czarę jako symbol ludzkiego serca; zaś trzy czary wypełnione /"mlekiem, ^ winem i / wodą symbolizują: islam (mleko jako symbol religii naturalnej i słusznej), chrześcijaństwo (w którym wino zachowuje znaczenie sakralne) i judaizm (w którym woda odgrywała niszczącą rolę w potopie i pomocną przy przekraczaniu Morza Czerwonego). Symboliczna treść czary niekiedy jest także bliska kosmicznemu symbolicznemu znaczeniu czaszki ( ^czaszka). /'Graal.Czarne słońce /• Słońce. Czarnokwit /"Waleriana.Czaszka, trupia czaszka — często symbolicznie porównywana ze sklepieniem niebios (wyraz sym-bolicznego powiązania znaczeniowego między lu-dzkim mikrokosmosem a uniwersalnym makro-kosmosem). Zwłaszcza w sztuce Zachodu symbol przemijalności. Jako materialne ,,naczynie" ducha czaszka była chętnie stosowana-przez alchemików jako pojemnik przy wszelkiego rodzaju procesach przemiany. Również kult czaszki, który pojawia się w wielu kulturach, ma zapewne swe podłoże w ro-zumieniu czaszki jako ,,siedziby" ducha. Przed-stawiana często jako leżąca pod krzyżem Chrys-tusa nawiązuje do czaszki Adama ( ^Adam).Czerń — jako barwa nie kolorowa symbolicznie pozostaje w analogicznym stosunku do /"bieli;podobnie jak ona, odpowiada absolutowi i dlatego może wyrażać zarówno pełnię życia, jak i jego totalny brak. Często pojawia się w aspekcie nie-zróżnicowania, otcManności, dla opisania ciemno-ści, prachaosu, śmierci. Jako barwa żałobna— ina-czej niż świetlista barwa bieli, która symbolizuje nadzieję — pozostaje bliska rezygnacji i bólowi. Jako barwa nocy partycypuje w symbolicznym zestawieniu „matka-płodność-tajemnica-śmieró", toteż często jest barwą bogiń płodności i bo-giń-matek oraz ich kapłanek; w tym kontekście jest symbolicznie spokrewniona niekiedy z barwą krwi, y czerwienią. W Chinach czerń jest barwą żeńskiej zasady in ( ^in i jang) i jest przeciwstawiana — inaczej niż u nas — nie bieli, lecz / żółci (niekiedy też /• czerwieni) jako uzupełniające ją przeciwieństwo. Jako barwę zła spotykamy czerń np, w czarnej magii. Na dworze hiszp. czerń była przez długi czas barwą powagi i godności. Z punktu widzenia psychoanalitycznego czarne zwierzęta i ludzie jako postaci występujące w snach często wyrażają zmysłowe dążenia podświadomości.Czerwień—barwa y ognia i y krwi i podobnie jak

Czaszka: św. Hieronim medytujący nad czaszką; wg rysunku piórkiem A. Dlirera

Page 36: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Człowiek: człowiek jako makrokosmos ze strefami światła i cienia; wg przedstawienia w;Robert Fludd, Utriusaue Cosmi Historia, Oppenheim, 1619

one, jest ambiwalentna pod względem symbolicz-nym; pozytywnie: barwa życia, miłości, ciepła, natchnionej namiętności, płodności; negatywnie:barwa wojny, niszczącej siły ognia, przelewu krwi, nienawiści. W starożytności była rozpowszechniona wiara, że czerwień chroni przed niebezpieczeń-stwami. l tak niekiedy malowano czerwienią zwie-rzęta, drzewa i przedmioty, by chronić je przed złymi wpływami lub uczynić płodnymi. W Egipcie czerwień, barwa rozżarzonej pustyni, uchodziła za symbol „zła" i ,,zniszczenia"; dlatego np. pisarze używali czerwonego płynu pisząc na papirusach złe słowa; jako barwa korony Dolnego Egiptu czerwień miała zapewne znaczenie pozytywne. U Rzymian oblubienice nosiły ognistoczerwony welon, flammeum, co było symboliczną aluzją do miłości i płodności. Poza tym u Rzymian czerwień jako symbol władzy była barwą cesarza, szlachty i generałów. Również członkowie wyższego sądo-wnictwa posługiwali się chętnie barwą czerwoną, np. w średniowieczu kat jako pan życia i śmierci nosił czerwoną szatę (jeszcze dziś w wielu krajach jest to barwa sędziów, szczególnie wysokiej rangi). Kardynałowie noszą czerwień ze względu na krew męczenników. Ale także Szatan, władca piekła, i Nierządnica Babilońska są odziani w czerwień;jest to wyraz pożerającej mocy ognia piekielnego lub nieokiełznanych żądz i namiętności. W alchemii czerwień często uchodziła za barwę y kamienia mądrości, który pojmowano jako kamień, który nosi cechy światła słońca. Czerwień jako sygnalna barwa rzucająca się w oczy, która obiecuje przełom, nowe życie i ciepło, jest barwą sztandarów rewolucji, dziś zaś w szczególności socjalizmu i komunizmu.Człowiek—człowiek sam, jak również części i fazy rozwoju ciała ludzkiego pojawiają się w wielu kulturach jako symbol związków pozaludzkich. Rozpowszechniona jest interpretacja człowieka jako mikrokosmosu w analogii do wszechświata (makrokosmosu). Bardzo często spotykamy przy-porządkowania części ciała ludzkiego, jego organów lub podstawowych substancji innym sferom, i tak np. kości (jako element dźwigający ciała) odpowiadają y ziemi, głowa (jako siedziba umysłu) — /"ogniowi, płuca (jako organ oddychania) — /• powietrzu, a krew (jako płynna, łącząca wszystko substancja) — zwodzie. Sztuka lekarska wcześniejszych epok w dużej mierze opierała się na przyjęciu analogii między zjawiskami ciała ludzkiego i fenomenami reszty świata ( 7 zodiak). Człowiek (często uskrzydlony) jest atrybutem Ewangelisty Mateusza ( / symbole Ewangelistów).

Page 37: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Czosnek — u wielu ludów, przypuszczalnie ze względu na jego mocną woń, którą symbolicznie interpretowano jako siłę odstraszającą, uchodził za środek przeciwko złemu spojrzeniu i przeciwko złym duchom, w Europie Środk. także w szczególności przeciwko wampirom. W Grecji już samemu wypowiedzeniu słowa ,,czosnek" przypisywano działanie ochronne.Czółno, barka, łódź— często jest symbolem przejś-cia z królestwa żywych do królestwa zmarłych (lub odwrotnie); spotykamy je w mitologicznych wyob-rażeniach bardzo wielu ludów. W mit. gr. np. przewoźnik Charon przeprawia zmarłych w czółnie przez graniczą rzekę do świata podziemnego (Styks lub Acheron). Wg wyobrażeń egip. bóg słońca Re żeglował podczas dnia poprzez niebo w barce dziennej, nocą w barce nocnej przez świat podziemny. Rozpowszechnione jest porównanie sierpa księżyca ( y półksiężyc) z barką. Ze względu na swój kształt, który pozwala na poruszanie się w dwóch przeciwstawnych kierunkach, czółno było także symbolicznym ucieleśnieniem starorz. boga o podwójnym obliczu ^Janusa.Czterdzieści—wBiblii liczba oczekiwania, przygo-towania, pokuty, postu lub kary; wody potopu po-krywały ziemię przez 40 dni i 40 nocy; Mojżesz czekał na Górze Synaj 40 dni i 40 nocy zanim otrzymał tablice z przykazaniami; miasto Niniwa, by uniknąć kary, odprawiało pokutę przez 40 dni;wędrówka Izraelitów przez pustynię trwała 40 lat;Jezus pościł 40 dni na pustyni, a po Zmartwychws-taniu pojawiał się swym uczniom przez 40 dni. Kościół chrzęść, zna — związany z postem Chrys-tusa — 40 dniowy okres postu przed Wielkanocą. Czternaście — w chrzęść, myśleniu symbolicznym ma znaczenie jako podwojenie świętej liczby ^siedem; liczba dobroci i miłosierdzia, dlatego np. liczba 14 pomocników w potrzebie.Cztery — jako liczba-symbol pozostaje w ścisłym związku z /"kwadratem i /"krzyżem. Jest liczbą 4 stron świata i tym samym 4 głównych wiatrów, 4 pór roku, 4 żywiołów ( /"ogień, /"woda, ^•powietrze, /"ziemia), 4 temperamentów, 4 rzek rajskich, 4 Ewangelistów, 4 faz życia (dzieciństwo, młodość, wiek dojrzały, starość) itd. Zgodnie z za-sadą porządkującą przestrzeń jest przede wszyst-kim symbolem ziemi i często się do niej odnoszą-cym symbolem całości. yTetramorf.

Czosnek

Czótno: egip. przedstawienie barki solarnej (z głowami węży), w której Ra codziennie przemierza niebo

Czółno: egip. barka zmarłych; malarstwo ścienne w grobowcu Sen-nufera, Teby, XVIII dynastia

Cztery: cztery wiatry;stary drzeworyt

Page 38: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Ćma — jako / motyl nieodparcie przyciągany przez / światło, w którym się spala, jest symbolem mistycznej, ofiarnej i bezinteresownej miłości du-szy do boskiego światła.

Page 39: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Dąb: wieniec dębowy jako ozdoby orderu wojskowego

Delfin: morska podróż Dionizosa, z gr. czary, ok. 350 r. p.n.e.

Dąb — u wielu ludów indoeurop. drzewo święte. W Grecji (w szczególności w Dodonie) było poświęcone Zeusowi, u Rzymian Jowiszowi, a u Germanów Denarowi, przede wszystkim ze względu na swą majestatyczną postać i na właściwość przyciągania /• piorunów. Z powodu twardości i trwałości drewna już od czasów staroż. jest symbolem siły, męskości i wytrwałości; ponieważ jego drewno uchodziło w starożytności i w średniowieczu za niezniszczalne, dąb był także symbolem nieśmiertelności. W XVIII w. dąb stał się w Niemczech symbolem pogaństwa, od początku XIX w. liście dębowe uchodzą za wawrzyn zwycięzców.Deesis — przedstawienie Chrystusa tronującego jako Sędzia Świata między Marią a Janem Chrzcicielem, którzy orędują za dusze ludzi; często symbolicznie uproszczone przedstawienie Sądu Ostatecznego.Deformacja — deformacja cielesna wskazuje często na szczególne i tajemnicze (dobre i złe) zdolności. yJednooczność, yjednonożność, skulenie.Delfin — jako zadziwiająco inteligentne, przyjazne ludziom i ruchliwe zwierzę delfin dał wielu ludom związanym z y morzem powód do różnych mito-logicznych interpretacji. Zarówno w kulturze kre-teńsko-mykeńskiej, jak i u Greków i Rzymian uchodził za podobnego bogom. W Grecji byt poświęcony przędę wszystkim bogu światła Apollinowi, ale także Dionizosowi (chroniącemu podróże morskie), Afrodycie (która wyłoniła się z morza) i Posej-donowi (jako bogu morza). Poza tym delfin uchodził za przewodnika dusz, który na swoim grzbiecie pewnie prowadzi dusze zmarłych do królestwa śmierci. W tym aspekcie przejęła go jako symbol także sztuka wczesnochrześc. i odniosła do Chrystusa jako Zbawiciela.

Dąb

Page 40: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 41: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Delfin: różne przedstawienia delfina na monetach antycznych

Deszcz— na całym świecie rozumiany jako symbol niebiańskiego oddziaływania na ziemię, symbol płodności, często jako zapładnianie ziemi przez niebo (krople deszczu jako sperma bogów); w tym sensie też jest to plastyczny symbol duchowego i psychicznego wpływu bogów na ziemię, y Jedno-nożność.Diament — symbolicznie najczęściej rozumiany jako doskonały /"kryształ, stąd symbol absolutnej czystości, duchowości i niezmienności. W Indiach niekiedy także symbol nieśmiertelności; /•tron Buddy zbudowany jest z diamentu. Platon opisuje oś świata jako diamentową. Wierzenia ludowe w Europie przypisują diamentowi różne czarodziejskie właściwości: ma on leczyć choroby, unieszkodliwiać trucizny, przepędzać dzikie zwierzęta, czarownice i upiory czynić niewidzialnym, pomagać zyskiwać względy kobiet. W renesansie uchodził przede wszystkim za symbol odwagi i siły charakteru.Dłuto — podobnie jak yplug symbol aktywnej, męskiej zasady, która obrabia i formuje bierną, kobiecą materię.Dodekaeder, dwunastościan— ciało ograniczone przez dwanaście równych wielokątów, symboliczne znaczenie ma w szczególności dodekaeder pentagonalny, który ograniczony jest przez dwana-ście pięciokątów; partycypuje on w symbolice liczby y dwanaście i liczby y pięć. Uchodzi za najdos-konalsze z pięciu ciał regularnych, czyli platońskich, i dlatego jest symbolem pełni. Platon przyjmował, że kosmos ma postać dwunastościanu. Dolina — w przeciwieństwie do /•góry jest symbolem zstępowania i głębi, w negatywnym sensie pojmowana jako określenie straty duchowej i psy-chicznej. w pozytywnym — jako pogłębienie prze-życia i wiedzy; poza tym w przeciwieństwie do męskiej wznoszącej się góry jest symbolem kobie-cego łona. W islamie znamionuje drogę duchowego rozwoju. Często jako symbol spotykamy dolinę

Delfin: kotwica i delfin:katakumby, II w. n.e.

Dodekaeder

Page 42: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

w literaturze taoizmu: szeroka, otwarta dolina sym-bolizuje otwartość na wpływy niebiańskie; jako miejsce gromadzenia się wody spływającej z gór jest zarazem symbolem duchowej koncentracji. Zielona, żyzna dolina jest poza ty m u różnych ludów — w przeciwieństwie do ubogich gór — utożsamieniem pełni i dobrobytu.Dom — jako rejon uporządkowany i ogrodzony, podobnie jak y miasto lub świątynia, jest sym-bolem kosmosu względnie kosmicznego ładu. Nie-jednokrotnie grobom nadawano kształt domów ze względu na ich znaczenie jako ostatniej siedziby człowieka (np. piramidy Egipcjan). Podobnie jak świątynia dom bywa symbolem ludzkiego ciała, często (tak np. w buddyzmie) w związku z wyob-rażeniem, że ciało użycza duszy schronienia tylko przez krótki czas. Niekiedy (np. w psychoanalitycznej interpretacji marzeń sennych) symboliczne odniesienie ciało-dom opracowane jest jeszcze bardziej szczegółowo, tak że fasada domu odpowiada zewnętrznemu wyglądowi, dach — głowie, umysłowi lub świadomości, piwnica—instynktom, popędom, a kuchnia — przemianom psychicznym. Dół /• Głębia.Dudek—w poezji arab. wysłannik miłosny. W średniowieczu ze względu na swój czubek przypominający rogi i ze względu na cuchnący płyn, którym spryskuje swych wrogów, niekiedy symbol diabła;dlatego też odgrywał rolę u czarowników i czarow-

nic.Drabina, drabina schodkowa— w różnych warian-tach symbol związku między ^niebem a uziemią (w tym kontekście niekiedy bliska symbolicznego znaczenia ^ tęczy); symbol wstępowania i wzno-szenia się; symbol stopniowego wzmagania się lub rozwoju. Liczba szczebli drabiny odpowiada często jakiejś świętej liczbie (np. ^-siedmiu), poszczególne jej szczeble mają niekiedy różne barwy (np. w buddyzmie) lub składają się z różnych metali (np. w misteriach Mitry); często tym samym odpowiadają one zarazem różnym stopniom duchowego wtajemniczenia. Biblia wspomina m.in. Jakubowy sen odrabinie niebiańskiej, po której wstępowali i zstępowali aniołowie: symbol żywego związku między Bogiem a człowiekiem. W sztuce chrzęść, często spotykamy drabinę cnót, po której ludzie cnotliwi, zagrożeni zewsząd przez demony, szczebel po szczeblu zmierzają wzwyż. Jako miejsca

wyższego rozwoju duchowego także klasztory porównywano niekiedy z drabinami (klasztory cystersów i kartuzów niekiedy noszą miano „Scala Dei"). /• Schody. Drabina niebiańska y Drabina.Drewno — jako jedno z najstarszych i najważniej

Drabina: drabina cnót, wg miniatury z ZwettI

Page 43: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

szych materiałów używanych przez człowieka pierwotnie często utożsamiane z materią w ogóle lub z materia prima. Dlatego też pozostaje w ścisłym związku symbolicznym z kompleksem znaczeń ,,siła życiowa", „macierzyńskość",,,niesienie i ochrona". W Chinach drewno odpowiada symbolicznie — jako jeden z pięciu ^żywiołów — wschodowi i wiośnie.Droga Mleczna—w religijnych wyobrażeniach wielu ludów ogniwo łączące nasz świat ze światem transcendentnym; porównywano ją do białego węża (np. w kilku kulturach indiańskich), do rzeki, do śladów stopy, do wylanego mleka, do drzewa, do haftowanej szaty itd. Niejednokrotnie uchodziła (np. na Wschodzie i u Germanów) za drogę, którą dusze zmarłych muszą wędrować po śmierci; wiele ludów pierwotnych pojmowało ją także jako miejsce pobytu zmarłych. W Japonii, Indiach i Egipcie uważano Drogę Mleczną za rzekę w jakimś żyznym kraju, nad której brzegami mieszkają bogowie. U kilku ludów była ona bliska symbolicznego znaczenia /• tęczy. Niekiedy pojmowano ją również jako rysę w sklepieniu nieba, przez którą prześwieca niebiański ogień.Drop — żuraw, który często porusza się biegając. Samcowi często towarzyszy wiele samic, dlatego u ludów Czarnej Afryki drop uchodzi za symbol małżeństwa poligamicznego. Ze względu na zwią-zek z ziemią ptaka tego uważa się za symbol dzieci, które nie chcą się oderwać od matki. Drzewko Bożonarodzeniowe (choinka) — drzewo szpilkowe, w okresie Bożego Narodzenia oświetlone i ozdobione niemal wszędzie w świecie chrzęść.; przyjęło się powszechnie dopiero w XIX w., zapewne wywodzi się jednak z pogańskiego zwyczaju: w tzw.Rauhnachte (25 grudnia—6stycz-nia), w których szczególnie bano się złych duchów, dla obrony przed nimi zawieszano w domach zielone gałązki i zapalano świece. W chrześcijaństwie drzewko Bożonarodzeniowe jest symbolem prawdziwego drzewa życia ( /• drzewo), światła symbolizują narodzone w Betlejem ,,Światło Świata", jabłka, często wieszane jako ozdoba, stanowią symboliczne odniesienie do rajskiego ^jabłka poznania, a tym samym do grzechu pierworodnego, zmazanego przez śmierć Chrystusa, tak że ludzkość ma znowu możliwość powrotu do Raju (sym-bolizowanego przez drzewko Bożonarodzeniowe). Drzewo — jeden z symboli najbogatszych w zna-czeniu i najbardziej rozpowszechnionych; czczony jako potężna reprezentacja królestwa roślin szęsto jako symbol boskich istot lub miejsce pobytu mocy numinotycznych. Drzewo życia ze swym odnawia-

Page 44: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Drzewo: drzewo Poznania z Adamem i Ewą oraz wężem; wg ryciny z Cod. Vigilanus seu Albeldensis

Drzewo: korowód wokół idola w kształcie drzewa, model w glinie, Cypr, ok. 1000 r. p.n.e.

Drzewo: rajskie Drzewo Poznania, przedstawione jako drzewo śmierci;drzeworyt Josta Ammana

jącym się co rok listowiem jest przede wszystkim symbolem pokonującego stale śmierć odradzania się życia, drzewo szpilkowe zaś symbolem nie-śmiertelności. Kształt drzewa z jego zagłębionymi w ziemi korzeniami, potężnym, wznoszącym się pionowo pniem i często pozornie wznoszącą się ku niebu koroną często pozwalają mu być symbolem powiązania kosmicznej sfery podziemno-chtonicz-nej, życia na ziemi, i nieba. Aspekty te odgrywają rolę także w związku z wyobrażeniem drzewa kosmicznego, w którym widziano albo podporę świata, albo — częściej — ucieleśnienie y osi świata (np. w mit. nord. wiecznie zielony kosmiczny jesion Yggdrasil); liście i gałęzie takich drzew kosmicznych są często zamieszkane przez mitologiczne zwierzęta, dusze zmarłych lub nienarodzonych (ukazywanych często pod postacią /" ptaków) lub też wschodzące i zachodzące słońce i księżyc; przypuszczalnie w symbolicznym związku z /'Zodiakiem w licznych wyobrażeniach mitologicznych, np. w Indiach i Chinach, spotykamy dwanaście ptaków słonecznych, które zamieszkują gałęzie drzewa kosmicznego; ptaki, które żyją w koronie drzewa kosmicznego, mogą być poza tym symbolami wyższych stopni duchowego bytu i rozwoju. Szeroko rozpowszechnione są antropo-morficzne interpretacje drzewa (które stoi wyprostowane jak człowiek i podobnie, jak on, rośnie i przemija), i tak np. pojawia się ono u różnych plemion w Azji Środkowej, Japonii, Korei czy Australii jako mityczny przodek ludzi. Dalszą symboliczną identyfikacją drzewa z człowiekiem jest rozpowszechniony w licznych rejonach Indii, mający na celu wzmocnienie płodności zwyczaj poślubiania drzewu narzeczonej przed weselem; w tym kontekście wymienić także trzeba symboliczne zaślubiny dwóch drzew, których siła życiowa ma przejść na określoną parę ludzi. Drzewo przynoszące owoce oraz zapewniające cień i ochronę u wielu ludów rozumiano w aspekcie kobiecości względnie macierzyństwa, natomiast prosty pień jest z reguły symbolem fallicznym. Rozpowszechnione jest również powiązanie drzewa z /'ogniem, co przypuszczalnie wiąże się z przypisywaną siłą życiową:ogień ma ukrywać się w drewnie określonych drzew, skąd trzeba go dobywać przez pocieranie. Tradycja ind. zna wyobrażenie rosnącego odwrotnie drzewa, którego korzenie znajdują się w niebie, a gałęzie rozpościerają się pod ziemią, co być może jest m.in. symbolem życiodajnej siły słońca w świecie fizycznym i duchowego /• światła w sferze duchowej ( /"wyżyna, y głębina). Bhaga-wad-gita interpretuje odwrócone drzewo także jako

Page 45: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

symbol rozwoju wszelkiego istnienia z jakiejś pra-podstawy: korzenie reprezentują zasadę wszelkich pojawów, gałęzie zaś konkretne i szczegółowe urzeczywistnienie tej zasady. Odwrócone drzewo występuje także w innych kontekstach, i tak np. w kabale jako drzewo życia czy w islamie jako drzewo szczęścia. W Biblii drzewo pojawia się przede wszystkim w podwójnej postaci drzewa życia i drzewa poznania dobra i zła. Drzewo życia symbolizuje początkową pełnię Raju i jest zarazem symbolem wyczekiwanego spełnienia kresu cza-sów; drzewo poznania ze swymi kuszącymi owoca-mi symbolizuje pokusę działania wbrew boskim przykazaniom. Sztuka i literatura chrzęść, często ustanawiają ścisły związek między drzewami Raju a krzyżem Chrystusa, który ,,zwrócił nam Raj" ( ydrzewo-krzyż) i który jest ,,prawdziwym drzewem życia". Psychoanaliza widzi w drzewie ważny symbol, który często jest interpretowany w od-niesieniu do matki, do rozwoju psychicznego i du-chowego lub też do śmierci i ponownych narodzin. Pewne psychologiczne teksty starają się wykorzys-tać rysunki drzew jako symboliczne schematy wy-razu pełnej osobowości. /"jabłko, yarborphiloso-phica, y drzewo-krzyż, /"grusza, /"dąb, /"jesion, ^figowiec, -/drzewo życia, /" lipa,/• oliwka, /•drzewo brzoskwiniowe, /• śliwa, y drzewko Bo-żonarodzeniowe,/"korzeń Jessego,/"cedr, y cyprys.Drzewo brzoskwiniowe— ze względu na m.in. jego wczesne kwitnienie jest w Chinach symbolem wiosny i płodności. W Japonii kwiaty brzoskwini są symbolem dziewiczości. Jego drewno, podobnie jak drewno y morwy, uchodziło w Chinach za skuteczny środek przeciw złym wpływom; również jego owocom przypisywano podobne działanie. Drzewo, kwiaty i owoce brzoskwini uchodziły poza tym za symbole nieśmiertelności. Drzewo iglaste / Drzewo.Drzewo-krzyż—spotykana w szczególności w Nie-mczech i we Włoszech forma krzyża Chrystusa z liśćmi, kwiatami i owocami jako symbol pokonania śmierci ( /• drzewo). Niekiedy drzewo z liśćmi i owocami i z Ukrzyżowanym wskazuje także na rajskie drzewo poznania i tym samym na prze-zwyciężenie grzechu pierworodnego przez Chrys-tusa.Drzewo liściaste /• Drzewo. Drzewo oliwne y Drzewo oliwkowe. Drzewo oliwkowe, drzewo oliwne— stara roślina uprawna o bogatym znaczeniu symbolicznym;w Grecji była poświęcona Atenie i uchodziła za symbol duchowych sił i poznania (ponieważ dostar-

Drzewo: drzewo życia na egip. naczyniu szklanym (najstarszym na świecie), 1500 r. p.n.e.

Drzewo-krzyż:personifikacjaKościołaz zieleniejącymkrzyżem; malowidłoksiążkowe, ok. 1180 r.

Page 46: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

czata oliwy do lamp oliwnych, przeto pozostawała w związku ze ^światłem), oczyszczenia (ze wzglę-du na czyszczącą moc oleju), płodności i siły życia (jest bardzo odporna i może przeżyć wieleset lat), zwycięstwa, jak również pokoju i zgody (ze względu na kojące działanie oleju). Ze względu na gałązkę oliwną, którą przyniósł Noemu wysłany z arki /• gołąb, drzewo oliwkowe i jego gałęzie ucho-dziły w chrzęść, za znak pogodzenia się z Bogiem i znak pokoju, y Oleje.Drzewo życia, tuja— jak wszystkie rośliny wiecznie zielone, symbol nieśmiertelności. Jako drzewo życia /" drzewo, /" krzyż.Drzwi, brama, wrota— podobnie jak / most, sym-bol przejścia z jednej sfery do innej, np. z życia doczesnego do życia pośmiertnego, ze sfery świeckiej do sakralnej itd. Rozpowszechnione jest wyobrażenie bram nieba lub bramy słonecznej, które zaznaczają przejście do sfery pozaziemskiej, boskiej. W wyobrażeniach wielu ludów również świat podziemny, czyli kraina zmarłych, leżą za wielką bramą. Zamknięte drzwi wskazują często na ukrytą tajemnicę, ale także na zakaz i daremność, natomiast otwarte drzwi stanowią wezwanie do przejścia przez ich próg lub oznaczają objawioną tajemnicę. Wizerunki Chrystusa na śrdw. bramach (np. na tympanonie) odnoszą się do znanych jego słów:„Jam jest bramą". Wizerunki Marii na bramach często odnoszą się do symbolicznej interpretacji Marii jako Bramy Niebios, przez którą Syn Boży przyszedł na świat. ^Janus.

Dwa — już u pitagorejczyków uchodziła za pierw-szą rzeczywistą liczbę, ponieważ przedstawia ona pierwszą liczbę mnogą: dopiero dwoistość ,,rodzi" wielość. Liczba 2 jest symbolem podwojenia, podziału, sporu, przeciwieństwa, konfliktu, ale także

równowagi; symbolizuje ona ruch. który pierwszy daje początek rozwojowi. Liczne zjawiska wspiera-ją dua/<styczny światopogląd, i tak np. przeciwieństwa Stwórcy i istoty stworzonej, /"światła i /"cienia, pierwiastka męskiego i żeńskiego, ducha i materii, dobra i zła, życia i śmierci, /"dnia i /"nocy, /"nieba i uziemi, lądu i / wody, aktywności i bierności, strony /• prawej i lewej itd.; szczególnie wyraźnie dualistyczne interpretacje przedstawiają obie zasady filozofii chin. /"in i jang oraz pers. zaratusztrianizm z zasadami dobra (Ahura Masda) i zła (Aryman).Dwadzieścia cztery — liczba całości godzin dnia i nocy oraz podwójność doskonałej liczby /"dwu-nastu, a także liczba harmonijnej równowagi;w Apokalipsie liczba 24 starców. Dwadzieścia jeden—jako potrójna ( /"trzy) /• siódemka jestw Biblii liczbą świętą, symbolem boskiej mądrości.Dwanaście— podstawowa liczba stosowanego już przez Babilończyków systemu dwunastkowego i sześćdziesiątkowego; stąd święta, przynosząca szczęście liczba i symbol przestrzenno-czasowego spełnienia; jeszcze dziś ma znaczenie w astro-nomii i podziale czasu, np. jest liczbą miesięcy roku, godzin dnia i nocy, liczbą znaków Zodiaku itd.;w Chinach i Azji Środk. znano także podział czasu na okresy trwające 12 lat. Również w alchemii 12 jest liczbą symboliczną, m.in. dlatego, że zawiera w sobie jako dzielniki cztery /"żywioły i trzy pod-stawowe zasady alchemiczne ( /"sól, /" siarkę, /"rtęć). W Biblii i w chrzęść, myśleniu symbolicznym 12 odgrywa dużą rolę jako symbol doskonałości i kompletności, jest m.in. liczbą 12 synów Jakuba i tym samym 12 plemion Izraela, 12 klejnotów na napierśniku żyd. wielkiego kapłana, 12 apostołów, 12 bram niebiańskiej Jeruzalem ( /"Jeruzalem, niebiańska); niewiasta z Apokalipsy nosi koronę z 12 gwiazdami, liczba wybranych wynosi 12 razy 12 000, liczbę, która symbolizuje wszystkich świętych.Dym — symbol powiązania nieba i ziemi, ducha i materii. Słup dymu niekiedy łączy się symbolicznie z /"osią świata. / Fajka pokoju, ^kadzidło. Dynia — ze względu na dużą ilość pestek jest, podobnie jak / granat, owoc cytronu ( /"cytron) itd., symbolem płodności. M.in. u ludów Czarnej Afryki jest także symbolem jaja świata ( /"jajo) i macicy. W taoizmie czczono ją także jako pokarm, który przynosi długie życie i cielesną nieśmiertelność. Dwie połówki wysuszonej dyni, z których pito, miały m.in. w Chinach symboliczne znaczenie roze-rwanej prajedności. W sztuce chrzęść, szybko ros-

Drzwi: drzwiczki tabernakulum

Page 47: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

nąca i szybko się psująca dynia oznacza często krótkość i ułomność życia.Dzban — niejednokrotnie spotykany w sztuce ind. symbol obfitej płodności i pełni; również symbol napoju nieśmiertelności. W Chinach symbol nieba, a przede wszystkim pioruna ( ze względu na dźwięk, jaki przy uderzeniu wydaje pusty dzban). W sztuce wczesnochrześc. spotykamy często przedstawienie dzbana, gdzie poprzez wyłaniające się liście i wici lub przez pijące z naczynia ptaki wskazano na zawartą w nim wodę życia. Dzida /"Włócznia.Dziecko — symbol prostoty i naturalności oraz niewinności, w tym znaczeniu wspomniane np. w Ewangeliach (,,jeśli nie będziecie jak te dziatki..."); także symbol początku i pełni możliwości. Dzień — w przeciwieństwie do /'nocy jest symbolem jasności, rozumu, jawności (,,wydobyć coś na światło dzienne"). Cztery pory dnia często symbolicznie porównywano z czterema porami roku: wiosnę z porankiem, lato z południem, jesień z popołudniem lub zachodem słońca, zimę zaś z nocą. Te zestawienia odgrywają rolę także w astrologii. /"Południe.Dziesięć — jako suma czterech pierwszych liczb i jako liczba palców na obu rękach jest liczbą świętą i symbolem pełni; dla myślenia opartego na systemie dziesiętnym jest symbolem powrotu do jedności na wyższym poziomie, symbolem zamkniętego w sobie kręgu. Liczba 10 odgrywała dużą rolę przede wszystkim u pitagorejczyków ( /•tetrak(ys). W Chinach liczbę 10 widziano zarówno w związku z symbolem całości i punktu środkowego /" 5, jak i z zasadą dualizmu y dwa. W Biblii 10 często spotykamy jako liczbę zamkniętej całości: 10 przykazań, 10 plag egip., 10 panien, 10 trędowatych. Dziewanna — roślina rozpowszechniona w Europie, Afryce i Azjii; już w starożytności stosowana jako środek leczniczy; rzekomo miała chronić przed strachem i nieszczęściem. W średniowieczu uważana była za roślinę maryjną.Dziewięć — jako trzykrotność świętej liczby /• trzy jest liczbą doskonałości. Dziewięciopiętrowa pago-da uchodziła w Chinach za symbol nieba. W starożytności 9 Muz było personifikacją pełni ludzkich sztuk i nauk. W chrzęść, myśleniu symbolicznym 9 jest między innymi liczbą chórów anielskich. /• Dziewięćdziesiąt dziewięć.Dziewięćdziesiąt dziewięć — w chrzęść, przypusz-czalnie ze względu na doskonałą liczbę symboliczną / dziewięć jest to liczba słowa amen, obliczona wg wartości liczbowej, którą przyporządkowano literom gr.: a (1) + /^(40) + r\ (8) + (50). Ilość pereł

Dziewanna

Page 48: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

w /• różańcu mahometan przypuszczalnie również łączy się z symbolicznym znaczeniem doskonałej dziewiątki.Dzięcioł — przede wszystkim dzięcioł zielony — u wielu ludów uchodzi za ptaka opiekuńczego i przynoszącego szczęście, niejednokrotnie też za wróżącego i zapowiadającego pogodę. U Germa-nów pojmowano go także jako symbol błyskawicy (być może dlatego, że przebija korę drzewa swym spiczastym, długim dziobem) i pioruna (stukanie dziobem). W chrześcijaństwie, ze względu na to ciągłe stukanie, dzięcioł stał się także symbolem wytrwałej modlitwy. Ponieważ niszczy on robaki (/• robak), przeto uchodził zarazem za wroga diabła, a tym samym czasami za symbol Chrystusa. Dzięcioł zielony y Dzięcioł. Dzięgiel, angelica— baldaszkowąta roślina występująca na półkuli płn.; jedna z najstarszych symbolicznych roślin w ikonografii chrzęść. W sztuce jest symbolem Trójcy 6w. i Ducha Św., ponieważ jego łodyga wyrasta między dwoma wzajemnie się obejmującymi błonami. Uchodził za środek leczniczy przeciwko dżumie; zgodnie z legendą roślinę tę przyniósł anioł pewnemu mnichowi. Dzik /• Świnia.Dziura — symbol otwarcia, niekiedy niepewności, ale także nicości i braku. Niejednokrotnie też sym-bol kobiecych genitaliów. Przedziurawiona chin. tarcza z nefrytu ,,pi" jest symbolem nieba: dziura reprezentuje tu wnikanie świata duchowego do świata ziemskiego.Dzwon — często symbol powiązania nieba i ziemi;wzywa do modłów; przypomina o posłuszeństwie wobec praw boskich. Dźwięk dzwonu niejednokrot-nie symbolizuje (np. w Chinach) harmonię kosmiczną. W islamie, podobnie jak w chrześcijaństwie, dźwięk dzwonów uchodzi za echo wszechmocy Bożej, za „głos Boga", posłuszeństwo wobec którego prowadzi duszę poza granice świata ziemskiego. Szeroko rozpowszechnione jest wyobrażenie dzwonu chroniącego od nieszczęścia. Dżet /"Gagat.

Dzięgiel

Dziura: chin. symbol nieba z nefrytu; późna dynastia Czu

Page 49: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Ecciesia ^Kościół.Echidna — potwór z mit. gr.; miał ciało kobiety, które w okolicy podbrzusza przechodziło w y węża; od niej pochodzą różne inne potwory, jak np. /"Cerber, y Chimera, Skylla i /"Sfinks. Niejednokrotnie interpretowany jako symbol psychofizycznej, duchowo-zmysłowej podwójnej natury człowieka. C.G. Jung interpretował Echidnę jako symbol obłożonych tabu pragnień kazirodczych: matka jako piękna młoda kobieta, której podbrzusze wywołuje skojarzenia z czymś strasznym.Echo — wg wyobrażeń indiańskich atrybut interp-retowanego jako bóstwo chtoniczne y jaguara, o tyle też łączone z górami, dzikimi zwierzętami i biciem w bęben. W mit. gr. jedna z nimf. Powszechnie u wielu ludów symbol regresji, bierności; często także symbol dwuznaczności, cienia; niekiedy łączone z Golemem. Egida yAigis.Egipt— wg Starego Testamentu kraj niewoli ludu Izraela i kraj bałwochwalstwa, dlatego też sym-boliczny negatywny odpowiednik ,,ziemi obiecanej".Ekskrementy — uchodziły często, przede wszystkim u ludów pierwotnych za cenną substancję wyposażoną w różne moce; niejednokrotnie łączono je symbolicznie z ^ pieniędzmi. W kilku plemionach afrykańskich panowało wyobrażenie, że stosy nawozu zamieszkałe są przez dusze, które stamtąd przechodzą w ciała kobiet. Wysokie poważanie dla ekskrementów u niektórych ludów prowadziło do rytualnego spożywania kału, przez co, jak sądzono, przyswajano sobie siły wypróżniającego się czło-wieka lub zwierzęcia; z tymi wyobrażeniami łączy się także uprzywilejowana rola, jaką często odgrywały ekskrementy przy sporządzaniu leków. Z wysoką oceną ekskrementów łączy się także odkryty przez Freudowską psychoanalizę wczes-nodziecięcy świat wyobrażeń fazy analnej. Eliksir /• Napój.Embrion — symbol wszystkich drzemiących w nas jeszcze możliwości, o tyle też pozostaje w związku z symboliką jaja ( /"jajo). Zloty embrion Wed symbolizuje zasadę życia, niesioną przez prawdy (wyraźna paralela z potocznym wyobrażeniem jaja kosmicznego). Epoka brązu ^ Epoka. Epoka żelaza /• Epoka.Erynie — w mit. gr. mścicielki, przede wszystkim krwawych zbrodni (w Rzymie utożsamiane z furiami; w sztuce przedstawiane jako ohydne, ze skrzydłami, wężami we włosach i dłoniach, jak również z pochodniami i biczami. Często interp

Page 50: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

retowane jako postacie symbolizujące nieczyste sumienie. yEumenidy.Etimazja — symboliczny motyw przygotowania tronu na powrót Chrystusa: pod krzyżem znajduje się pusty tron z Barankiem, Gołębicą, księgą życia lub zwojem ksiąg, narzędziami Męki, koroną, pur-purowym płaszczem i in. W kościele gr.-ortodoks. umieszczany nad /"ołtarzem. Eumenidy — w mit. gr. bóstwa wybaczające, często interpretowane jako symboliczne ucieleśnienia łaski bogów. Są identyczne z /• Eryniami: jest rzeczą sporną, czy przy tym przyporządkowaniu przyjaznych właściwości boginiom zemsty chodzi o eufemizm, czy też o to, że Erynie, podobnie jak inne bóstwa chtoniczne, są zarazem przerażające i przychylne. Ewa /• Adam i Ewa, /• Wąż.

Ellmasia:Baptysterium Ortodoksów, Rawenna, V w.

Page 51: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Fajka pokoju— fajka płn.-amer. Indian, którą kolej-no palono przy zawieraniu pokoju, układach i na znak przyjaźni; najczęściej widziano w niej pew-nego rodzaju praobraz istoty ludzkiej, której siłę i nieśmiertelność symbolizuje. Niejednokrotnie uchodzi — przede wszystkim ze względu na doby-wający się z niej /"dym — za symbol związku człowieka z naturą, jak również z niebem.Fale — symbolicznie muszą być rozumiane w ścis-łym związku z /'wodą, przede wszystkim jednak chodzi tu o ich ruch, który zwłaszcza w postaci bałwanów może przybrać bezosobowy groźny cha-rakter. Dlatego fale i bałwany są nie tylko sym-bolem ruchliwości i żywości, lecz często także symbolem sił nie dających się już opanować.Fartuch — rytualny strój wolnomularzy; najczęściej obiaty; symbol pracy i niewinności.Fasola — jako cenne ziarno rośliny uprawnej przede wszystkim kojarzy się ze szczęściem i płod-nością, przypisywano jej moce chroniące przed złymi duchami, chorobą i błyskawicą. /"Bób.Faszyna — w Chinach symbol rozwoju i przemija-nia ludzkości: jak wiązkę chrustu wiąże się i roz-wiązuje, tak też cała historia ludzkości składa się z coraz nowych formacji, które raz po raz rozpadają się i giną. Jako ulubiony materiał palny wiązka chrustu pozostaje niekiedy w symbolicznym związ-ku także z /"ogniem (np. jako atrybut czarownic). Feniks — u Egipcjan ptak święty (Benu lub Boinu), przedstawiany pierwotnie jako pliszka, później jako czapla lub złoty sokół z głową czapli; uchodził za ucieleśnienie boga słońca (który przy powstawaniu świata miał osiąść na prawzgórzu), codziennego

Fale: burza na morzu;wg miniatury z księgi perykop, Ok. 1040 r.

Feniks: powstający z popiołów, romańska rzeźba w drewnie z stalli w opactwie w Champeaux

Page 52: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 53: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Figowiec: symboliczne przedstawienie oświecenia Buddy:relief ze stupyw Bharhut (świątyniadrzewa Bodhi)

obiegu słońca i dorocznego wzbierania Nilu. To odniesienie do ciągłej odnowy Grecy, Rzymianie i w końcu chrzęść. Ojcowie Kościoła (przede wszystkim w związku z yFizjologusem) przenieśli na szeroko rozpowszechniony symbol ptaka, który po określonych odstępach czasu (co 500,1000 lub 1461 lat) sam się spala ł-powstaje na nowo z popiołów. W tym znaczeniu jest on symbolem Chrystusa, jak też ogólnie przezwyciężającego śmierć zmartwy-chwstania i nieśmiertelności.Fermentacja — u wielu ludów, np. afrykańskich i indiańskich, symbol ducha przenikającego materię oraz przelewającej się siły wyobraźni. Dlatego też, jak i ze względu na działanie, sfermentowanym płynom przypisywano zdolność przekazywania wiedzy ezoterycznej; z tej racji często stosowano je podczas czynności rytualnych. Ponieważ proces fermentacji bliski jest procesowi gnicia, sfermen-towane środki spożywcze mogą niekiedy pozostawać także w związku z symboliką /• ekskrementów. W alchemii fermentacja symbolizuje ..dojrzewanie" i przemianę substancji organicznej, toteż łączono ją także z przejściem od stanu śmierci do stanu życia, y Ciasto zakwaszone.Fetysze — używane przede wszystkim w Afryce Zach. przedmioty, figurki z drewna lub gliny, ale także części zwierząt, itd., które czczono jako magicznie pomocne i chroniące źródła siły; niejed-nokrotnie przedmiot czynności rytualnych: tak np. nabijano je gwoździami, które miały symbolicznie przenosić choroby na danego fetysza. Figa jako gest /• Palce.Figowiec — u wielu ludów czczony jako /"drzewo święte; obok /• oliwki i /-krzewu winnego często symbol płodności i obfitości. W starożytności miał symboliczne znaczenie erotyczne i był poświęcony Dionizosowi. W szczególności spotykamy go często w Indiach w kontekście relig.: np. figowiec wyras-tający z nieba uchodzi za symbol świata. Drzewo bodhi to figowiec, pod którym Budda uzyskał oświe-cenie (=bodhi), uchodzi on za symbol poznania. Przeklęcie przez Jezusa w Nowym Testamencie niepłodnego figowca interpretuje się jako potępienie ludu żyd.; dlatego uschnięty figowiec symbolizuje w sztuce chrzęść. Synagogę.Fiolet—jako barwa znajdująca się między /'czer-wienią a /• błękitem jest często symbolem pośred-niczenia, równowagi (między /"niebem a y ziemią, duchem a ciałem, miłością a mądrością), miary i umiarkowania. W sztuce chrzęść, fiolet często jest barwą Męki Chrystusa (jako symboliczna aluzja do pełnego związania się Boga z człowiekiem przez Mękę i Śmierć Chrystusa); w liturgii

Page 54: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

katolickiej fiolet symbolizuje powagę i nastrój poku-tny, i dlatego jest barwą czasu adwentu i Męki. W pieśniach i zwyczajach ludowych fiolet niejedno-

krotnie symbolizuje wierność. Fiolek — pięknie pachnąca, nisko rosnąca, najczęściej niebieskokwitnąca roślina wiosenna. W staroż. w czasie świąt ozdabiano fiołkami tyrsy, ale także uczestników uroczystości, m.in. dlatego, że wierzono, iż kwiaty te chronią przed upojeniem i bólami głowy. W średniowieczu symbol skromnej cnotliwości i pokory, tym samym zarazem symbol maryjny. Ze względu na swą barwę ( y fiolet) także symbol Męki Chrystusa.Fizjologus—określenie grupy przyrodoznawczach ksiąg, które prawdopodobnie opierają się na źród-łach powstałych w Aleksandrii. Znajdujemy w nich m.in. opowieści o częściowo legendarnych zwie-rzętach lub też legendarnych właściwościach zna-nych zwierząt, które często interpretowano w du-chu biblijnym i chrzęść. Średniowiecze znało prze-de wszystkim różne łac. opracowania (bestiariu-sze), z których wywodzą się liczne wyobrażenia zwierząt w ikonografii chrzęść. Flaming — w Upaniszadach pozostaje w związku z symboliką /"światła, Flammeum /• Czerwień.Flet — jako atrybut często pozostaje w związku z życiem pasterzy. Głos fletu niejednokrotnie inter-pretowany jest jako głos aniołów, istot mitologicz-nych lub zaczarowanych. Dźwięk trzcinowych fle-tni, na których gra się w czasie tańca, symbolizuje wołanie duszy oddzielonej od Boga, która chce powrócić do świata niebiańskiego. Forteca — ogólnie symbol ochrony, bezpieczeństwa, często także symbol wycofania się ze świata, wewnętrznego dialogu z Bogiem lub z samym sobą. /• Twierdza.Fortitudo — personifikacja odwagi, jednej z cnót kardynalnych; często przedstawiana z atrybutami takimi, jak /* maczuga, /"miecz, tarcza, zwycięski sztandar, y lew.Fortuna — rz. bogini losu, później także szczęścia, utożsamiana z gr. Tyche; często spotykana w sztukach piast, renesansu. Jako personifikacja przypadkowego i niepewnego szczęścia nierzadko przedstawiana jako stojąca na y kole lub kuli; popularnym atrybutem jest także róg obfitości (^róg). Fryzura /• Włosy. Furie /" Erynie.

Fiolek

Page 55: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Fortuna: Fortuna wg V. Solisa Starszego

Page 56: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 57: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Galął: archanioł Gabriel pojawia się Marii z gałązką; wg Zwiastowania pędzla Simona Martiniego, 1333 r.

Gęś: egip. pragęś;malowidło na papirusie

Gagat — dżet, czarny bursztyn — dający się polerować, bardzo zwarty /'węgiel,jako /'amulet rozpowszechniony środek przeciwko szkodliwym wpływom, jak np. złemu spojrzeniu, truciznom, chorobom, niepogodzie. W średniowieczu i w cza-sach nowożytnych ze względu na jego czarną ( y czerń) barwę symbol żałoby i dlatego też często używany do żałobnych ozdób. Gaj y Las.Galgenmanniein .^AIrauna.Gałęzie — przede wszystkim zielone (rzadziej też złota gałąź) symbolizują honor, sławę i nieśmiertel-ność. W zwyczajach ludowych gałęzie różnych drzew i krzewów uchodziły za przynoszące szczęście i ochronę, y Kwiecie wiśni, / oliwka, y palma, /• wierzba. Gardziel ^Usta.Garnek — rozpowszechniony symbol y macicy, a tym samym często też kobiety. ^Naczynie.Gazela—symbol rączości; np. w Indiach łączono ją z powietrzem i wiatrem. W świecie semickim, w szczególności ze względu na jej oczy, była kwintesencją piękna. Ponieważ przypisywano jej szczególną bystrość wzroku, w chrześcijaństwie uchodziła czasami za symbol wnikliwego poznania duchowego. W plastyce spotykamy gazelę często jako ofiarę prześladowaną lub zabijaną przez dzikie i drapieżne zwierzęta: symbol zniszczenia tego, co szlachetne i bezbronne przez brutalną siłę. Interpretacje psychoanalityczne widzą w tych przedstawieniach również symbol wyłaniających się z podświadomości tendencji samoniszczyciels-kich.Gąsienica — jako pełzająca larwa (w analogii do y robaka) niekiedy symbol nikczemności i brzydoty. W Indiach także symbol wędrówki dusz (ponieważ poprzez stadium poczwarki staje się motylem).Gęsiówka — ten, kto nosi przy sobie korzeń tej rośliny, ma zyskiwać sympatię, być obdarzonym elokwencją, mądrością i rozumem. Uchodziła za symbol miłości macierzyńskiej, a tym samym Marii, ponieważ jej liście w czasie deszczu zwijały się nad kwiatami tak, że tworzyły jakby chroniący dach. Gęś — w mit. egip. odgrywa ważną rolę jako pragęś, która albo składa jajo świata, albo — wg innych wersji — wykluwa się z niego. Dzikie gęsi uchodziły w Egipcie, podobnie jak w Chinach, za pośredniczki między y niebem a /•ziemią. W Grecji gęś była świętym ptakiem Afrodyty. W Rzymie była poświęcona Junonie; uchodziła za symbol miłości, płodności, małżeńskiej wierności, ale tak że czujności; i tak gęsi z Kapitelu dzięki swej

Page 58: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

czujności miały go uratować w czasie zniszczenia Rzymu w 387 r. p.n.e. W Rosji, Azji Środkowej i na Syberii słowo „gęś" jest używane na określenie ukochanej kobiety. Dla Celtów gęś była symbolicz-nie bliska /• łabędziowi i podobnie jak on uchodziła za wystanniczkę świata duchowego. Glina /• Naczynie.Gloria, glorieta— zgodnie z wzorem antycznym ( y nimb) w malarstwie chrzęść, (niekiedy także w plastyce) symbol boskości, wyniesienia lub god-ności władcy w formie okrągłego, najczęściej złote-go pola lub kręgu promieni wokół głowy postaci (w przeciwieństwie do ^"aureoli i /"mandorli): najpierw zastrzeżona dla Chrystusa, Baranka, Boga Ojca (często też trójkątna) i Gołębicy Ducha Świętego; nierzadko z dodanym monogramem Chrystusa lub /" krzyżem, jako nimb w formie krzyża, później także pojawia się w wizerunkach żywych osób, a wtedy najczęściej kwadratowa ( /• kwadrat).Głębia — jako wyobrażenie symboliczne jest to sfera ciemności i tajemniczości (która może wyła-niać się z głębi, również istoty rzeczy, ale także zła, popędów i materialności w sensie negatywnym. Głóg pospolity — cierniowa korona Chrystusa miała być zrobiona z głogu. W średniowieczu byt on symbolem ostrożności (której trzeba, by zerwać go bez szkody dla siebie) i nadziei.Gniazdo— symbol bezpieczeństwa i spokoju; ptaki w gnieździe symbolizują często w sztuce śrdw. pokój Raju.Gołąb — w zach. Azji pozostawał w związku z boginią płodności Isztar względnie w Fenicji z kultem Asztarty. W Grecji gołąb był poświęcony Afrodycie. W Indiach, częściowo także w Germanii, ciemny gołąb uchodził za ptaka duszy, ale także śmierci i nieszczęść!. Islam widzi w nim ptaka świętego, ponieważ rzekomo chronił Mahometa w czasie ucieczki. W Biblii Noe wypuścił po potopie trzy gołębie, z których jeden powrócił z gałązką oliwną, oznaką pojednania z Bogiem i odtąd sym-bolem pokoju. Biały gołąb jest poza tym symbolem prostoty i czystości, a przede wszystkim, w sztuce chrzśc., symbolem Ducha Św.; niekiedy jednak może być także symbolem ochrzczonego chrześ-cijanina lub męczennika (z /' wawrzynem lub koroną męczennika w dziobie) albo duszy w stanie niebiańskiego pokoju (np. siedzący na drzewie życia lub na naczyniu z wodą życia). W związku z czterema cnotami kardynalnymi gołąb symbolizuje umiarkowanie. Para białych gołąbków jest popu-larnym symbolem miłości.Gorgoneion — głowa Gorgony ( y Gorgony) z przerażającym grymasem ust o wyszczerzonych zę-

Gołąb: gołąb jako Duch Święty; wg miniatury Trójcy Sw.; tzw. Psałterz Landgrafa: ok. 1212 r.

Gołąb: tzw. Afrodyta z gołębiem; złota blacha, Mykeny

Page 59: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

bach i z wywieszonym językiem, często też broda-ta; jako symbol wzbudzających przerażenie sił boskich i zarazem jako znak apotropaiczny umieszczana na świątyniach; również / Egida miała umieszczony po środku Gorgoneion.Gorgony — ohydne potwory z mit. gr.: trzy siostry — Euryale, Steno i Meduza — na których widok każdy zmieniał się w kamień; często przedstawiane jako uskrzydlone i z / wężami we włosach lub u pasa. Interpretowane jako symboliczne ucieleśnienie przerażającego aspektu numinosum. Gorgona oznacza z reguły jedną z trzech sióstr, Meduzę, której Perseusz odciął głowę. W późniejszych czasach często przedstawiano ją także jako postać młodzieńczą i piękną. /'Gorgoneion.

Goździk— bylina ze szpiczastymi, przypominają-cymi trawę liśćmi. Kształt liścia i owocu interp-retowano obrazowo jako ,,gwóźdź" (stąd nazwa);w ten sposób stal się symbolem Męki Chrystusa. Roślina ta często pojawia się na wizerunkach Madonny z Dzieciątkiem. Ponadto spotykamy goź-dzik na licznych późnośrdw. i renes. obrazach z przedstawieniem zaręczyn, zapewne jako symbol miłości i płodności. Później (przede wszystkim czerwony) goździk stał się popularnym kwiatem z okazji 1 maja, socjalistycznego święta.Góra — z racji jej wysokości, często aż do chmur. symbol związku między y niebem a uziemią, jak również (podobnie jak / drabina) duchowego po-stępu, żmudnie osiąganego wyższego rozwoju. Na całym świecie znajdują się święte góry, które często uważano za siedziby bogów. Na górach zawsze dochodziło do ważnych duchowych wyda-rzeń, i tak np. chin. cesarze składali ofiary na szczytach gór, Mojżesz otrzymał tablice z dziesię-ciorgiem przykazań na Górze Synaj, itd Ze wzglę-du na swą zwalista masę góra może być także symbolem niewzruszoności; u Sumerów była sym-bolem niezróżnicowanej pramaterii. Nader rozpo-wszechnione jest również pojecie góry jako cent-ralnego punktu lub osi świata (/"oś świata). Dla kilku ludów królestwo zmarłych iub miejsce pobytu szczególnych zmarłych osobistości znajduje się w głębi jakiejś góry.Gra — często symbol walki, bądź przeciwko innym ludziom, bądź przeciwko przeszkodom, które moż-na pokonać zgodnie z określonymi regułami. Pier-wotnie gry pozostawały najczęściej w związku z czynnościami sakralnymi. Niejednokrotnie rezul-tatowi gry przypisywano znaczenie magiczne lub prorocze. W związku z ważnymi wydarzeniami, takimi jak np. żniwa, gry mogą być także wyrazem wdzięczności dla bogów (np. jako symboliczne

Gorgony: Gorgona z zachodniego frontonu świątyni Artemidy na Kortu

Łodyga goździka

Page 60: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

przedstawienie walki żywiołów lub zwycięstwa we-getacji na żywiołami). ^Szachy.Graal—święty przedmiot z poezji śrdw., we Francji najczęściej naczynie, w którym przechowywano hostię, kielich Ostatniej Wieczerzy lub czara, w któ-rej Józef z Arymatei zebrał krew Chrystusa; w nie-mieckim ujęciu w ,,Parzivalu" Wolframa von Es-chenbach Graal to y kamień o cudownych właś-ciwościach, który użycza pokarmu i wiecznej mło-dości. Jest to symbol najwyższego niebiańskiego i ziemskiego szczęścia, również niebiańskiej Jeru-zalem (^Jeruzalem, niebiańska). Dostępny tylko człowiekowi czystemu, o tyle też symbol najwyż-szego stopnia duchowego rozwoju po przejściu przez duchowe próby.Granat — podobnie jak inne owoce o wielu ziarnach ( Gdynia, ^pomarańcza, /• pomidor, ycytron) jest symbolem płodności, wskutek czego był np. w Grecji poświęcony Demeter, Herze i Afrodycie. W staroż. Rzymie świeżo poślubione kobiety ze względu na to symboliczne znaczenie nosiły wieńce z gałązek granatu. W Indiach sok z granatu uchodził za lekarstwo przeciwko bezpłodności. Otwarcie granatu niekiedy porównywano z deflo-racj. Ze względu na jaskrawo czerwoną barwę jego miąższu granat był również symbolem miłości, krwi, a tym samym zarazem życia i śmierci. U Fenicjan granat pozostawał w ścisłym związku ze y słońcem i oznaczał życie, moc i odnowę. W judaizmie granat byt symbolem wierności wobec praw Tory. W średniowieczu zapach granatu i wielość jego ziarenek interpretowano jako symbol piękności i licznych cnót Marii. Jego kulisty kształt, wielość ziarenek i miły zapach uchodziły także za symbol doskonałości, nieograniczonych przymiotów i dobroci Boga. Poza tym wielość jego ziarenek zebranych w jednym owocu mogła także obrazować Kościół. Czerwony sok granatu wiązano z krwią męczenników. Granat, którego łupina jest twarda i niejadalna, jednakże w swym wnętrzu zawiera słodki sok, w pewnych okresach interpretowano także jako symbol doskonałego chrześcijanina, w szczególności kapłana.Gra w szachy — symbol walki dwóch przeciwnych partii, najczęściej łączona z podstawowymi przeci-wieństwami męski-żeński, życie-śmierć, jasny-cie-mny, dobry-zły. niebo-ziemia względnie piekło. Gra w szachy uchodzi np. w Indiach za oznakę aktywno-ści przewidującej inteligencji, także jako symbol kosmicznego rozumu i ładu.Gronostaj — duża biała /as/ca; ze względu na swoją barwę symbol czystości, niewinności i nie-przekupności ( w znaczeniu futra zdobiącego szaty

Granat: drzeworyt barwny, Przedsionek Dziesięciu Bambusów

Page 61: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Grób: różne typy urn w formie domu

Gry<: miedzioryt Schongauera

władców). W sztuce chrzęść, symbol Chrystusa jako zwycięzcy nad diabłem, ponieważ gronostaj poluje na y węże i je zabija.Grób — jako kurhan być może jest symboliczną aluzją do świętych gór (/"góra); liczne nagrobki (również urny w kształcie domu) w swej formie symbolicznie (lub też, jak piramidy, rozumiane realistycznie) odnoszą się do wyobrażeń siedziby (dom, świątynia itd.) dla zmarłych. W psychoanalizie grób jako miejsce śmierci, ale także jako miejsce spoczynku, schronienia i spodziewanego odrodzenia jest niejednokrotnie łączony z serdecznym i zarazem strasznym aspektem Wielkiej Matki. Grusza — pestkowiec o czysto białych kwiatach, które ze względu na ich delikatność i szybkie więdnięcie są w Chinach symbolem żałoby. W średniowieczu grusza — zapewne ze względu na nieskazitelną biel jej kwiatów — uchodziła za symbol Marii. Gruszką, ze względu na jej kształt z grubsza przypominający kobietę, w psychoanalitycznej interpretacji marzeń sennych często tłumaczy się w aspekcie seksualnym. W wierzeniach ludowych wiele gruszek oznacza obfitość dzieci. Gruszka ^ Grusza.Gryf— fantastyczne zwierzę popularne już w staro-żytności, z głową orła (/• orzeł), ciałem lwa (^ lew) i ze skrzydłami. U Greków poświęcony Apollinowi i Artemidzie, symbolizuje siłę i, ze względu na jego przenikliwe spojrzenie, czujność. Ponieważ jako orzeł należy on do nieba, a jako lew — do ziemi, byt w średniowieczu symbolem podwójnej bosko-ludz-kiej natury Chrystusa; jako zwierzę solarne również symbol zmartwychwstania. Grymas ^Bes, ^Gorgoneion, ^Maszkarony. Grzechy główne /•acedia (gnuśność), ^avaritia (chciwość), /• gula (obżarstwo), ^invidia (zawiść), /• ira (gniew), ^luxuria (pożądliwość), ysuperbia (pycha).Grzyb — przede wszystkim w Chinach symbol długiego życia (być może dlatego, że ususzony da się długo przechowywać). Rzekomo rozwija się tylko w czasach spokojnych i pełnych ładu, toteż jest także symbolem mądrego przewodzenia państwu. W kilku okolicach Afryki i Syberii interpretowano grzyba także jako symbol (nowonarodzonej) duszy ludzkiej.Gula (obżarstwo)—żeńska personifikacja jednego z 7 grzechów głównych, dosiada świni lub lisa z gęsią w pysku; symbole m.in.: wilk, niedźwiedź, świnia, kruk.Gwiazda Dawida ^Heksagram. Gwiazda Morza—w symbolice chrzęść, określenie Marii, która przyświeca wiernym ponad falami

Page 62: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

i burzami świata wskazując im drogę i zsyłając pociechę.Gwiazda Polarna — gwiazda, wokół której zdaje się obracać niebieskie sklepienie, dlatego często uchodziła za centrum kosmosu, /"pępek świata, bramę niebios, oś kosmicznego kota lub najwyższy szczyt góry świata.Gwiazda poranna — podobnie jak ^gwiazda wie-czorna, określenie jasnej planety Wenus, jednakże w przeciwieństwie do gwiazdy wieczornej odnosi się ona do porannej pozycji tej planety; jako zwias-tunka nowego dnia symbol ciągłej odnowy lub wiecznego powrotu; symbol światła zwyciężającego noc, stąd w chrześcijaństwie symbol Chrystusa lub Marii.Gwiazda wieczorna — podobnie jak /"gwiazda poranna nazwa jasnej planety Wenus, jednakże w przeciwieństwie do niej nazwa ta odnosi się do wieczornego położenia Wenus; ponieważ zapowia-da nadciągającą noc, przeto w chrześcijaństwie niekiedy jest symbolem Lucyfera.Gwiazdy — jako światła na ciemnym niebie są symbolem duchowego światła przenikającego cie-mności; mogą być także symbolem wysokich lub zbyt wysokich ideałów (,,sięgać do gwiazd"). Ruch gwiazd po regularnych torach symbolizuje har-monijne współdziałanie boskich mocy. W mito-logicznych wyobrażeniach wielu ludów gwiazdy w ogóle lub określone gwiazdy interpretowano jako zmarłych przeniesionych na niebo; kilka indiańskich kultur posunęło się nawet do tego, że każdej żywej istocie na ziemi przypisywało jej odpowiednik wśród gwiazd. Zgodnie z późnożyd. wyobrażeniem każdą gwiazdą opiekuje się jakiś anioł;gwiazda lub anioł prowadził też trzech mędrców ze Wschodu do Betlejem (gw/azda Betlejemska). Z pu-nktu widzenia wielości gwiaździste niebo sym-bolizuje w Starym Testamencie obiecane liczne potomstwo Abrahama, które wg poglądów teologów śrdw. jest zarazem symbolem złączonych w Kościele różnych ludów i ras. Marię jako Niepo-kalaną Dziewicę przedstawia się niekiedy z koroną z gwiazd na głowie. ^ Gwiazda wieczorna, /• ko-meta, ^gwiazda poranna, ^"gwiazda Polarna.

Gwiazda: stworzenie słońca, księżyca1 gwieździstego nieba:wg przedstawienia sceny z Genesis, mozaika w Capella Palatina w Palermo,2 pół. XII w.

Gwiazda: NajświętszaMaria Pannaz wieńcem gwiazd: z:Speculum humanae sałyationis, XV w.

Page 63: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Heksagram: symbol złączenia ognia i wody;z: Eleazar, Uraltes chymischesWerk,1760

Hermafrodyta nasierpie księżyca: z:Mylius, Philosophia reformata, 1622

Habit /• Mnisza szata. Hakenkreuz /-Krzyż, y Swastyka. Harfa /'Lira.Heban — ze względu na barwę ma swój udział w symbolicznym znaczeniu /" czerni. Zgodnie z po-daniem /"tron boga świata podziemnego Plutona był zbudowany z hebanu.Heksagram — pieczęć Salomona, gwiazda Dawida, sześcioramienna gwiazda utworzona przez dwa nałożone na siebie lub splecione trójkąty; spotykana przede wszystkim w judaizmie, chrześcijaństwie i w islamie, w zasadzie jednak leży także u podstaw indyjskiej /"jantry. Heksagram jest często w najszerszym sensie symbolem przenikania się świata widzialnego i niewidzialnego; w hinduizmie jest symbolem złączenia /" joni i /"lingi; w alchemii jest także symbolem zjednoczenia wszystkich przeciwieństw, ponieważ składa się z podstawowych form znaków żywiołów y ognia Awzględnie /" powietrza Aoraz /" wody V względnie /"ziemia . Poza tym w alchemii mają miejsce jeszcze liczne spekulacje, które wychodzą z odpowiedniości poszczególnych linii lub punktów heksagramu z planetami, metalami, właściwościami itd. Gwiazda Dawida jest w judaizmie symbolem wiary i narodowym emblematem państwa Izrael. C.G. Jung widzi w heksagramie symbol zjednoczenia sfery osobowej z bezosobową lub też pierwiastka męskiego z żeńskim.Hełm — symbol siły, skutecznej obrony przed zranieniem, niekiedy też niewidzialności. Herakles na rozstaju dróg / Rozstaje. Hermafrodyta, obojniak — symbol współistnienia lub zapośredniczenia między przeciwieństwami, jak również symbol człowieka doskonałego. W wielu religiach wyobrażano sobie bóstwo jako istotę dwupłciową. Platon w swej,,Uczcie" przytacza mit o pierwotnych dwupłciowych ludziach. Materia prima i /"kamień mądrości w alchemii, który miał powstać przez ponowne połączenie zasady męskiej i żeńskiej (po uprzednim ich rozdzieleniu), często pojawiają się na rycinach jako Hermafrodyta, /" Mercurius, / rebis.Hiena — w Afryce zwierzęcy symbol o ambiwalent-nym znaczeniu: jako żarłoczny, płochliwy padlino-żerca jest symbolem brutalności i tchórzostwa, natomiast jako zwierzę o silnym uzębieniu i roz-winiętym węchu jest symbolem siły, wiedzy i roz-tropności. W sztuce śrdw. hiena jest symbolem skąpstwa, przede wszystkim jako łeb hieny, apoka-liptycznego y smoka, który symbolizuje grzechy główne.

Hełm: hełm grecki

Page 64: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Hiperborejczycy—w starożytności legendarny lud, który miał żyć na dalekiej pfn. (poza ptn. wiatrem Boreaszem); niewyjaśnione jest, w jakim stopniu wyobrażeniom tym dał początek jakiś historyczny lud. Kraj Hiperborejczyków stawał się w micie coraz bardziej symbolem światła i szczęśliwości, do którego niekiedy usuwał się Apollo. Później umiejscawiano tam także utopijne państwa.Hipopotam — w Egipcie zwierzę, które ze względu na swą żarłoczność uchodziło za wcielenie złych sit, za symbol brutalności l niesprawiedliwości;natomiast samicę hipopotama czczono jako symbol płodności w postaci bogini, którą często przed-stawiano jako wyprostowaną i ciężarną i która uchodziła za opiekunkę kobiet. W Starym Tes-tamencie hipopotam jest symbolem brutalnej siły, którą tylko Bóg może okiełznać.Hizop (lekarski), józefek — roślina wargowa o bia-łych lub niebieskich kwiatach i aromatycznych liściach; u Żydów i w rytuale chrześcijańskim służyła jako kropidło do pokrapiania krwią zwierząt ofiarnych lub wodą święconą, do których niekiedy dodawano hizopu. Ponieważ ta niepozorna roślina rośnie nawet na kamiennym podłożu, przeto ucho-dziła także za symbol pokory; jako często stosowa-ny środek leczniczy hizop był poza tym w sztuce śrdw. atrybutem maryjnym.Huśtawka — w płd.-wsch. Azji (podobnie jak częś-ciowo w Grecji i Hiszpanii) huśtawka pozostaje w związku z rytami płodności; ruch huśtawki zostaje przy tym powiązany ze wzrostem i zmniejszaniem się naturalnego rozwoju; być może też chodzi o wywoływany huśtaniem się powiew, który zapładnia ziemię. Przede wszystkim w Indiach huśtawka symbolizuje wschód i zachód /" słońca, rytm pór roku i wieczne krążenie śmierci i narodzin, niekiedy też harmonijny związek nieba i ziemi, a tym samym czasami też /"tęczę i /"deszcz.Hydra, wąż lernejski — potwór w kształcie węża z mit. gr. o licznych, najczęściej dziewięciu głowach, żyjący w bagnach Lerny; w miejsce każdego odciętego łba wyrastały jej dwa nowe. Pokonana przez Heraklesa, który wypalał pozostałe po łbach kikuty rozpalonym polanem. Symbol trudności i przeszkód, które mnożą się w miarę ich pokony-wania.

Hipopotam: egip. bogini Toeris w postaci hipopotama oparta na hieroglifie ,,opieka";statuetka z zielonego łupku, XXVI dynastia

Page 65: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Ibis: egip. bóg Toth z głową Ibisa (w czasie sądu nad zmarłymi) fragm. z papirusu, epoka ptolemejska

In i fang:zaadaptowany jako znak firmowy żywności makrobiotycznej

Ibis — święty ptak Egipcjan i wcielenie boga księżyca Totha, wynalazcy pisma i boga mądrości (skrzywiony kształt jego dzioba uchodził za aluzję do sierpa księżyca, spiczastość i długość dzioba, podobnie jak u --"czapli, łączono ze zgłębianiem mądrości).łkar — w mit. gr. syn Dedala. Przy pomocy zbudo-wanych przez ojca, sklejonych woskiem skrzydeł, mimo napomnień ojcowskich, zbytnio zbliżył się do /"słońca, tak że wosk się stopił, a łkar runął do morza. Symbol nieumiarkowanych roszczeń lub nierozumnego awanturnictwa, które prowadzą do upadku.Ikebana ^ Kwiat.Indyk — u Indian Ameryki Ptn. i Środk. jest sym-bolem kobiecej płodności i męskiej siły rozrodczej;często wykorzystywany jako zwierzę ofiarne przy ceremoniach płodności.Inicjacja, wtajemniczenie — u wielu ludów pierwo-tnych wejście w nową fazę życia, połączone z prak-tykami rytualnymi, przede wszystkim przejście do roli dojrzałego płciowo dorosłego; związana z próbami i czynnościami symbolicznymi (np. y obrzezaniem). Najczęściej mamy tu do czynienia z procesem przemiany, rozumianym zarazem symbolicznie i realnie, który ogólnie obejmuje fazy zaniknięcia dawnej roli, odosobnienia i w końcu powrotu i ponownego włączenia przemienionego człowieka do społeczności. W węższym sensie inicjacja jest określeniem rytuałów, które stanowią założenie przyjęcia do tajemnego związku lub kultów mis-teryjnych. Często poważną rolę odgrywa przy tym przeżycie symbolicznej śmierci (niejednokrotnie nawet w umyślnie przeznaczonych do tego grobach i trumnach) oraz duchowe zmartwychwstanie na wyższym poziomie. Częścią składową różnych ob-rzędów były także praktyki, które pojmowano sym-bolicznie jako powrót do / tona matki i jako ponowne narodziny. Obok tego ważne było także przetrwanie różnych innych prób, które symbolicznie łączyły się z rozwinięciem w szczególności moralnych i duchowych zdolności (/"labirynt).In i jang — dwie podstawowe przeciwstawne kos-mologiczne zasady chin. filozofii, którym przypo-rządkowane są wszystkie rzeczy, jestestwa, wyda-rzenia i okresy czasu. Zasadzie in odpowiada to, co negatywne, żeńskie, ciemne, ziemia, bierność, wil-gotność, linia przerywana, zasadzie jang zaś to, co pozytywne, męskie, jasne, niebo, aktywność, su-chość, linia ciągła. Obie te zasady reprezentują polaryzację, biepr-", na które rozdarta została jedność prapoczątku. Obrazowo przedstawia się je jako krąg podzielony symetrycznie przez krętą

Page 66: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

linię; z dwóch powstałych tak pól jedno jest ciemne, drugie jasne, jednakże każde nosi w sobie punkt o barwie drugiego pola jako znak wzajemnej zależności obu zasad; wpływy in i jang nigdy nie przeciwstawiają się sobie zasadniczo wrogo, lecz raczej ciągle oddziaływują na siebie i w określonych" odcinkach czasu periodycznie maleją lub rosną. Inyldia (zawiść) — kobieca

personifikacja jednego z 7 grzechów głównych, dosiada psa z kością w pysku lub smoka, symbole m.in.: skorpion, pies, nietoperz.Ira (gniew) — kobieca personifikacja jednego z 7 grzechów głównych, dosiada niedźwiedzia lub dzika; symbole m.in.: pies, jeż, żagiew. Irys, kosaciec — roślina płn. umiarkowanej strefy, o liściach w kształcie mieczy; znana od dawna roślina lecznicza, dlatego też w średniowieczu symbol maryjny. Jej grecka nazwa (Iris jest w mit. gr. personifikacją tęczy) wskazuje także na ^ tęczę jako symbol pojednania między Bogiem a człowie-kiem.

Page 67: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Jabłko — stary symbol płodności, również jako znak miłości — przede wszystkim jabłko czerwone. Ze względu na jego okrągły kształt rozumiano je niejednokrotnie jako symbol wieczności. Jabłko spotykamy też często, np. w tradycji celt., jako oznakę wiedzy duchowej. Złote jabłka Hesperyd uchodziły za symbole nieśmiertelności. Okrągłą formę jabłka m.in. w symbolice chrzęść, rozumiano także jako symbol ziemi, jego piękną barwę i sło-dycz — odpowiednio — jako symbol pokus tego świata; jabłko więc jest też często symbolem grze-chu pierworodnego. Jabłko w ręku Chrystusa sym-bolizuje zatem zbawienie od tego grzechu, jabłka na /" drzewku Bożonarodzeniowym — uzyskany dzięki Chrystusowi powrót ludzkości do Raju. W tym samym sensie należy też rozumieć jabłko jako atrybut Marii, nowej Ewy. Jabłko monarsze, znak kuli ziemskiej, symbolizuje władzę nad światem:w starożytności niejednokrotnie z wyobrażeniem bogini zwycięstwa Nike, w ręku władców chrzęść. najczęściej zwieńczone krzyżem. Jabłko królewskie / Jabłko. Jaguar — u Indian, zwłaszcza w Ameryce Środk., istota chtoniczna, która pozostaje w związku z siłami księżyca i ukrytymi tajemnicami ziemi; z tej racji jaguar niekiedy jest także przewodnikiem dusz. Zapadnięcie zmierzchu przedstawiano obrazowo jako połknięcie słońca przez ogromnego jaguara. Jednakże w specyficznym znaczeniu istnieje także

Jaguar: jaguar i orzeł;przedstawienie na piramidzie Ouetzalcoatla w Tulą

Page 68: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 69: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Jajo: Merkury w jaju filozoficznym, z: Mutus liber, 1702

Jajo: jajo świata (kosmiczne), owinięte spiralnie przez węża, który symbolizuje tu czas; przedstawienie w: J. Bryant, Anałysis of Ancient Mythology, 1774

Janowlec kolczasty

Janus: Janus na rz. monecie miedzianej

związek jaguara ze słońcem podczas nocnej węd-rówki tej gwiazdy (czarne ^słońce}. Jaguar uchodzi za władcę gór, dzikich zwierząt, echa, bębnienia, nazywa się go ,,sercem gór" Często symbolicznie przeciwstawia się go niebiańskiemu i so-larnemu /"orłowi. U Indian Ameryki Płd. znajdujemy mit o jaguarze z czterema oczami: symbol wnikliwej mądrości mocy chtonicznych? Jajko wielkanocne /"Jajo. Jajo — jako zarodek życia rozpowszechniony symbol płodności i urodzaju. W mitologicznych wyobrażeniach bardzo wielu kultur znajdujemy jajo kosmiczne, które — jako symbol pełni wszystkich sił twórczych — istniało na samym początku świata, często pływało na prawodach i wydawało z siebie cały świat, żywioły lub przede wszystkim tylko niebo i ziemię. Również mitologiczne postaci ludzkie, np. chin. bohaterów, niejednokrotnie wyobrażano sobie jako wydobywających się z jaja. Ze względu na swą prostą formę, często białą barwę, jak również pełnię istniejących w nim możliwości spotykamy jajo także jako symbol doskonałości. W alchemii /a/o filozoficzne odgrywało ważną rolę jako symbol materia prima, z której dzięki filozoficznemu ogniowi wykluwał się /• kamień mądrości. Najczęściej żółtko interpretowano często jako symbol /"złota, białko zaś jako symbol /"srebra. W chrzęść, jajo uchodziło za symbol zmartwychwstania, ponieważ porównywano wyjście Chrystusa z grobu z wykluwaniem się kurczęcia z jaja; w ten sposób/a/ko wielkanocne, które już w pogańskich świętach wiosennych odgrywało rolę jako symbol płodności, otrzymało specyficznie chrzęść, interpretację. Jajo kosmiczne y Jajo.Janowlec — krzewiasta roślina motylkowa o żółtych lub białych kwiatach. Kolczasty janowiec jest symbolem grzechów człowieka, z powodu których musi on uprawiać swe pole pełne cierni i ostów;poza tym janowiec jest symbolem cierpień Chrystusa za ludzkość (niejednokrotnie przedstawiany wraz z narzędziami Męki), tym samym jednak również jest symbolem zbawienia (podobnie jak /"oset).Janus — jedno z najstarszych bóstw rz.; jako boga drzwi, bram przedstawiano go jako istotę o podwój-nym obliczu: patrzącą na zewnątrz i do wewnątrz, tj. baczącego na przychodzących i wychodzących. W tym znaczeniu ogólnie biorąc był on bóstwem chroniącym wszelkie początki i przejścia (np. za-czynający się rok, którego pierwszy miesiąc nosi jego imię). Później głowa Janusa stała się także symbolem dwuznaczności lub dobrej i złej strony tej samej rzeczy.

Page 70: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Jantra — w hinduizmie rysunek ukazujący jakieś bóstwo lub boską siłę, w szczególności boginię Sri jako Sakti; obrazuje ona symbolicznie pierwotną, niezróżnicowaną jedność Brahmy, która rozwija się w wielość empirycznego świata; używany jest jako znak medytacyjny, ale także jako amulet.Jarzmo — często symbol ucisku, narzuconych ciężarów; także w sensie nieszczęśliwego związku dwojga ludzi lub instancji, np. jarzmo małżeńskie. Natomiast w religiach Indii jarzmo (słowo to wywo-dzi się z indoeurop. korzenia ,,jug", podobnie jak słowo „joga") symbolizuje w pozytywnym sensie podporządkowanie się zasadom duchowym, samo-dyscyplinie obejmującej ciało i ducha.Jaskier — szeroko rozpowszechniony gatunek roślin o wielu rodzajach; kilka jej szczególnie skutecznych leczniczo rodzajów spotykamy na obrazach śrdw. jako atrybuty Marii.Jaskinia — już w czasach prehist. jaskinie służyły do celów kultowych ( y malowidła naskalne). Sym-boliczne znaczenie jaskini łączy się zarówno z krainą śmierci (ciemna przestrzeń), jak i z narodzinami (łono matki), toteż jaskinie często czczono jako miejsca pobytu lub narodzin bogów, herosów, duchów, demonów, zmarłych itd.; często widziano w nich wejścia do królestwa zmarłych. Sumerowie wyobrażali sobie królestwo zmarłych w jaskini znajdującej siew górze kosmicznej (/" góra). Egipcjanie wierzyli, że życiodajna woda Nilu

wytryskuje z jakiejś jaskini. Jaskinie odgrywały ważną rolę w rytach inicjacyjnych (regressus ad uterum?), np. w misteriach eleuzyjskich, lub też w rytach wyroczni bóstwa płodności Trofoniusza. Platona przypowieść o jaskini jest symboliczną prezentacją ludzkiej wiedzy poznawczej w świecie zwykłych odbić i pozoru; zadaniem człowieka jest uwolnić się z tej ,,jaskini" i ostatecznie dotrzeć do oglądu świata idei. W sztuce bizant. narodziny Chrystusa niemal zawsze przedstawiano w jaskini (która w Palestynie zazwyczaj służyła jako stajnia); przedstawienie tej jaskini jako pęknięcia w ziemi symbolizuje ewentualnie łono matki w odniesieniu do symboliki zapłodnienia /"ziemi przez /"niebo.Jaskółcze ziele — roślina z rodziny makowatych, o żółtym soku mlecznym; dawniej stosowana jako wszechstronny środek leczniczy; z jej złotożółtego soku alchemicy usiłowali robić złoto. Nazwa tej rośliny wywodzi się od gr. słowa na określe-nie /"jaskółki (chelidon), ponieważ zgodnie z ludo-wymi wierzeniami starożytności i średniowiecza

Jantra

Jaskółcze ziele

Page 71: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

jaskółki z pomocą soku jaskółczego ziela dawały swym młodym zdolność widzenia. Toteż jaskółcze ziele symbolizuje przejrzenie, leczenie z duchowej

Page 72: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

ślepoty, niesienie światła; dlatego w sztuce śrdw. często wskazuje ono na Chrystusa. Wierzenia ludowe w roślinie tej, która każdemu, kto ją nosił przy sobie, dawała rzekomo moc łagodzenia sporów, widziały także symbol zadowolenia.Jaskółka —jako regularnie powracający ptak węd-rowny jest symbolem wiosny, a tym samy też światła i płodności. Jej gniazdowanie na domach uchodzi za przynoszące szczęści. W średniowieczu była symbolem zmartwychwstania, ponieważ po upływie zimy powraca wraz ze światłem i ponieważ sądzono, że swym młodym może przynosić wzrok z pomocą soku ^jaskółczego ziela, podobnie jak Bóg na Sądzie Ostatecznym przywraca wzrok zmarłym. U ludów Czarnej Afryki niekiedy jest symbolem czystości, ponieważ nie siada na ziemi i tym samym nie styka

się z brudem.Jasnota biała— roślina z rodziny wargowych; jako roślina lecznicza niejednokrotnie w sztuce śrdw. bywała atrybutem maryjnym.Jaspis — chalcedon zawierający obce domieszki. Gdy go się skruszy, w jego wnętrzu zdają się powstawać liczne nowe kamienie, toteż niejedno-krotnie uważany byt za symbol brzemienności i narodzin (wyobrażenie przekazywane od Babiloń-czyków poprzez Greków i Rzymian aż po średnio-wiecze). W średniowieczu jaspis byt ceniony szczególnie, ponieważ w Apokalipsie wymieniony jest jako pierwszy kamień węgielny niebiańskiej Jerozolimy (^Jerozolima niebiańska): najczęściej zresztą rozumiano przezeń opal jaspisowy, który znalazł się także w niemieckiej koronie cesarskiej pod nazwą ..sieroty". Znaczenie jaspisu ulegało częstej zmianie, tak że to, co mu się za każdym razem przypisuje, nie zawsze można wyjaśnić jednoznacznie.Jastrząb — jako szeroko rozpowszechniony dra-pieżny ptak w chrzęść, sztuce śrdw. był symbolem śmierci.Jaszczurka — ze względu na jej skłonność do wygrzewania się w /• słońcu pozostaje w ścisłym związku z symboliką światła i słońca. Często poja-wia się jako symbol duszy, która szuka ^"światła (poznania, Boga, życia po śmierci) i w tym kontekście spotykamy ją często na antycznych grobowcach i urnach z prochami, jak również w sztuce chrzęść. Również przedstawienia Apollina jako zabijającego jaszczurkę (Sauroktonos) mają początek w tym znaczeniu: jaszczurka symbolizuje tęsknotę za tym, by zginąć z ręki boga światła i przez tę śmierć osiągnąć światło drugiego świata. Średniowiecze ustanawiało związek z tęsknotą za Chrystusem, nawiązując do następującej rzekomej (relacjono

Jasnota biała

Page 73: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

wanej np. w -" Fizjologusie) właściwości jaszczurki: straciwszy wzrok na starość, odzyskuje go przez to, że wymyka się przez zwróconą na wschód rysę w murze i spogląda prosto we wschodzące słońce; tak samo człowiek, którego wewnętrznemu oku grozi ślepota, powinien zwrócić się ku Chrystusowi jako Słońcu Sprawiedliwości. Coroczne zrzucanie skóry przez jaszczurkę czyni ją poza tym symbolem odnowy i zmartwychwstania. Jaszczurka ma niekiedy negatywne znaczenie symboliczne, zwłaszcza w ciepłych krajach, gdzie jej masowe pojawianie się łączone jest z okresami gorąca i suszy.Jeden — symbol jeszcze niezróżnicowanego pra-początku i jednocześnie pełni, do której wszystkie rzeczy i istoty znów powrócą, a więc jako jedność i zarazem symbol Boga; poza tym wszakże jest to również symbol indywidualności. Jako znak plas-tyczny 1 niejednokrotnie odnoszono symbolicznie do wyprostowanego człowieka. We wcześniejszych spekulacjach 1 często nie rozumiano jako liczby w węższym znaczeniu (^Dwa)Jedenaście — w chrzęść, myśleniu symbolicznym niekiedy liczba grzechów, ponieważ przekracza liczbę ^dziesięć, liczbę Dekalogu.Jednonozność — w mitologicznych wyobrażeniach wielu ludów pozostaje w związku z istotami (bóst-wami, czarownicami, czarownikami, zwierzętami), które odpowiedzialne są za ^"deszcz i ^pioruny. Np. w Chinach pojawienie się jednonogiego ptaka uchodziło za zapowiedź deszczu; tańce wykonywa-ne na jednej nodze miały sprowadzać deszcz.Jednooczność—podobnie jak ^ślepota, ^utykanie czy garb jest najczęściej oznaką pewnego ograniczenia, ale także wyrazem zdolności szcze-gólnego rodzaju, często niezwykłej prymitywnej siły (Polifem, cyklopi), również jednak boskiej wiedzy (Odyn).Jednorożec — znane u wielu ludów, na chrzęść. Zachodzie spopularyzowane przede wszystkim przez ^ Fizjologusa, najczęściej jako białe baśniowe zwierzę w postaci kozy, osła, nosorożca, byka lub (później przede wszystkim) konia z jednym rogiem. Ten jeden róg można wprawdzie zinterpretować jako symbol falliczny (por. yOna-ger), ponieważ jednak wyrasta on z czoła, ,,siedziby" umysłu, przeto zarazem jest symbolem sub-limacji sił seksualnych i dlatego mógł stać się także symbolem dziewiczej czystości. Prosty i szpiczasty (niekiedy też spiralny) róg jest poza tym symbolem promienia słońca (y słońce). W zoroastryzmie jed-norożec uchodził za symbol czystej mocy, która pokona Arymana. W Chinach widziano w nim sym-

Jednooczność:oślepienie jednookiego Polifema;starogr. malarstwo wazowe, VI w. p.n.e.

Jednorożec: dziewica z jednorożcem, z:Defensorium Yirginitatis

Page 74: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Jeleń: św. Eustachy ze sztandarem, na którym przedstawiono jelenia z Ukrzyżowanym Chrystusem; fragm. z ołtarzaPaumgartnera A. Durera

Jemioła

boi cnót władcy. Chrześcijaństwo zna jednorożca jako symbol siły i czystości. Zgodnie z podaniem może go schwytać i oswoić tylko dziewica, na której łonie szuka ucieczki, kiedy polują nań myśliwi. Dlatego niejednokrotnie spotykamy w sztuce chrzęść, przedstawienia Marii z jednorożcem na łonie, które stanowią aluzję do Niepokalanego Poczęcia Syna Bożego przez Marię. Proszek z rogu jednorożca miał rzekomo leczyć rany, również jego sercu przypisywano zdolność leczenia; z tego względu jednorożca spotykamy także jako godło aptek.Jeleń—już w jaskiniach ze starszej epoki kamiennej znajdują się malowidła przedstawiające jelenie i przebranych za jelenie ludzi, które zapewne służyły celom kultowym. Jeleń był zwierzęciem czczonym na całym świecie; ze względu na jego odnawiające się corocznie wysokie poroże często porównywano go z drzewem życia (y drzewo), dlatego też był w wielu kulturach i epokach symbolem płodności, (duchowego) wzrostu i zasady śmierci i ponownych nardzin. Rogi jelenia, ze względu na ich kształt i ze względu na krwistoczerwoną barwę ścieranego na wiosnę scyputu, jawiły się wielu ludom jako promienie światła i ognia, a jeleń uważany był z tej racji za zwierzę solarne lub też pośrednika między /"niebem a uziemią. W buddyzmie (złoty) jeleń uchodził, obok gazeli, za symbol mądrości i ascezy. Solarny aspekt jelenia w Chinach interpretowano niekiedy także w sensie negatywnym: jeleń byt również symbolem suszy. Obok y tani w starożytności również jeleń uchodził za święte zwierzę Artemidy; walka jelenia z innymi zwierzętami symbolizowała walkę między światłem a ciemnością. Jako przewodnik dusz jeleń pojawia się m.in. w starożytności i u Celtów. Starożytność widziała w jeleniu także wroga i zabójcę y węży, a wyobrażenie to (przekazane przez ^ Fizjologusa) spotykamy jeszcze w chrzęść, sztuce śrdw.; m.in. także na tym opiera się utożsamienie jelenia z Chrystusem (który depcze głowę węża, tj. diabła); legendy o św. Eustachym i św. Hubercie opowiadają o pojawieniu się jelenia, który niósł Ukrzyżowanego między rogami. W sztuce chrzęść, często przedstawiano jelenia również w związku z wodą życia (w odniesieniu do Psalmu 42). Niekiedy jeleń staje się symbolem melancholii, ponieważ kocha samotność. Ze względu na jego rzucające się w oczy zachowanie w czasie rui (rykowisko) uchodził także za symbol męskiej namiętności seksualnej.Jemioła — uchodziła za środek chroniący przed chorobą, piorunami i czarami, za przynoszącą

Page 75: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

szczęście i, ponieważ jest wiecznie zielona, również za symbol nieśmiertelności; odgrywa poważną rolę przede wszystkim w zwyczajach celtyckich, np. związanych ze zmianą roku. Jerozolima niebiańska — w Objawieniu św. Jana opisana jako miasto o dwunastu bramach na planie kwadratu, symbol oczekiwanego czasu ostatecznego, kiedy Bóg zamieszka ze swym ludem. Miasto zbudowane jest na dwunastu kamieniach węgielnych (yjaspis, /"szafir, chalcedon, /• szmaragd, sardoniks, sardis, chryzolit, beryl, topaz, chryzop-raz, hiacynt, y ametyst), na których znajdują się imiona dwunastu apostołów; bramami jest dwanaście /"pereł.Jesion — odgrywa poważną rolę w mit. nord., np. zawsze zielone, niezmienne drzewo kosmiczne Yggdrasil jest jesionem (/•OŚ świata). Dla Greków jesion, a przede wszystkim jego drewno, było symbolem siły i trwałości; niekiedy przypisywano mu także zdolność odpędzania /•węży. Jezioro, staw — często obrazowo interpretowane jako otwarte yoko ziemi. Niejednokrotnie rozumiane jako miejsce pobytu istot podziemnych, wróżek, nimf, wodników itd., które kuszą człowieka, by go wciągnąć do swego królestwa. W symbolice snów często obraz pierwiastka żeńskiego lub nieświadomości.Jeździec — symbol okiełznania dzikiej siły (także europ, pomniki jeźdźców i władców partycypują jeszcze w tej symbolice). W Apokalipsie po otwarciu pierwszych czterech pieczęci pojawiają się czterej jeźdźcy na rumakach: białym, ognisto czerwonym, czarnym i butanym. Jeździec na białym koniu symbolizuje przypuszczalnie Chrystusa jako zwycięzcę, inni zaś — karzących aniołów wojny, głodu i śmierci.Jeż — w Japonii i Chinach czczony jako symbol bogactwa; w Mezopotamii, Azji Srodk., niekiedy także w Afryce (być może ze względu na jego kolce) uchodził za zwierzę solarne, które pozostawało w związku z ogniem, a tym samym z cywilizacją. W średniowieczu z jednej strony pojmowano go (wg /•Fizjologusa) jako symbol diabła, obok tego spotykamy go także jako symbol chciwości i żar-łoczności oraz, ze względu na jego szybko najeżane kolce, jako symbol gniewu. Z drugiej strony jednak pojawia się on także w znaczeniu pozytywnym jako łowca węży (^wąż), a tym samym jako zwalczający zło.Jeżowiec — zwierzę, które żyje przede wszystkim na wybrzeżach wielkich mórz. Skamieniałe jeżówce odgrywały pewną rolę u Celtów jako symbole jaja kosmicznego (/"jajo).

Jeruzalem, niebiańska: wgminiaturyw Apokalipsiez Bamberga, ok. 1020

Jeździec: statuetka przedstawiająca Karola Wielkiego, IX w., koń z XVI w.

Jeżowiec

Jesion

Page 76: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Kaczka : fragm. malowidła ściennego w grobowcu egip. pisarza Harmhaba

Justitia: Justitia na kuli ziemskiej (fragm.);drzeworyt, niem. mistrz z XVI w.

Język — niejednokrotnie ze względu na swój kształt, szybkość i ruchliwość symbolicznie przyrównywany do /•' płomienia. U ludów Czarnej Afryki niekiedy jako organ, który wytwarza słowo, interpretowany powszechnie z punktu widzenia płodności i dlatego łączony z deszczem, krwią i spermą. Język (mowa) — pominąwszy liczne symboliczne szczególne znaczenia, które związane są z głoskami i znakami (/"alfa, /"Alfa i Omega, ^litery, y omega, /"ław), jako całość jest symbolem twórczej mocy Boga; zgodnie z poglądami wielu religii, s/owo lub mowa Boga stały u początku świata; obecnie jest wyrazem porządkującego rozumu, który immanentnie tkwi we wszystkich rzeczach.Joni — żeński odpowiednik /" lingi; symbol macie-rzyńskiego łona i siły rozrodczej. Najczęściej przedstawiana razem z lingą, jako jego cokół. Graficznym znakiem joni jest /"trójkąt postawiony na swym wierzchołku. Jowisz (planeta) /"Cyna.Justitia — personifikacja sprawiedliwości, jednej z czterech cnót kardynalnych, często przedstawiana z atrybutami: /"wagą, ^mieczem, y przepaską na oczach, kodeksem; w odniesieniu do wykonania prawa także z obciętą głową na łonie. /• Q Jutrzenka — powszechny symbol nadziei, młodości, pełni możliwości, nowego początku. U Greków ukazywana jako bogini Eos, siostra Heliosa (/' słońce) i Selene (^księżyc); jako „różanopalca" wyprzedza rydwan słońca; w Rzymie utożsamiana z Aurorą. W symbolicznym języku chrzęść. Maria, która przyniosła nam Stonce Chrystusa nazywana była niekiedy Jutrzenką.

Page 77: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Kaczka — w Egipcie kaczki były ulubionymi zwie-rzętami ofiarnymi. Na Dalekim Wschodzie pary kaczek, które najczęściej pływają razem, uchodzą za symbol szczęścia małżeńskiego. /"Zimorodek. Kaduceusz /"Kerykeion.Kadzidło — jest używane w obrzędach licznych ludów. Symboliczne wyobrażenia związane z ka-dzidłem opierają się na zapachu, /"dymie i ze-stawieniu niepsujących się różnych rodzajów żywi-cy: wznoszący się dym symbolizuje modlitwy skie-rowane ku niebu, zapach ma odpędzać złe duchy i wpływy, /"żywica symbolizuje nieprzemijalność. W chrześcijaństwie kadzidło zrazu stosowano przy pogrzebach, później powszechnie przy obrzędach liturgicznych.Kameleon — z racji swej zdolności do zmieniania

Page 78: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 79: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

barwy uchodzi za symbol zmienności, niestałości i fałszu. W Afryce solarne, boskie zwierzę.Kamień — pod względem symbolicznym odgrywa znaczącą rolę w większości kultur. W całym świecie rozpowszechniony jest przede wszystkim kult meteorytów jako ,,kamieni, które spadły z nieba";pojmowano je jako symboliczny wyraz związku między /"niebem a /"ziemią. Ze względu na jego twardość i niezmienność kamień często łączono z wiecznymi, niezmiennymi boskimi mocami i poj-mowano jako wyraz skoncentrowanej siły. Jednak-że mimo jego twardości w kamieniu widziano często nie coś sztywnego i martwego, lecz coś dającego życie; w mit. gr. np. ludzie powstają po potopie z kamieni, które posiał Deukalion. Wiele kamieni, przede wszystkim meteoryty, uchodziło za przynoszące płodność i sprowadzające deszcz;dotykały je np. bezpłodne kobiety, które pragnęły mieć dzieci; na wiosnę lub w czasie suszy składano im ofiary, aby sprowadzić deszcz lub uzyskać obfite żniwo. Kamień nieociosany uchodził np. we wczes-nej starożytności za symbol Hermesa lub Apollina (byt stawiany przed ludzkimi wizerunkami tych bogów). Stojące pionowo kamienie jako nagrobki oznaczały obronę zmarłych przed wrogimi mocami, niejednokrotnie pojmowano je także jako miejsce dalszego pobytu siły lub duszy zmarłych. Do kultu Bogini Matki Kybele należał święty czarny kamień. Przedmiotem kultu islamu jest czarny meteoryt, Hadżar al-aswad w Kaabie w Mekce. Biblia zna y skały i kamienie jako symbole siły o-piekuńczego Boga. y Klejnoty, ^ krzemień, /" men-hir, /"pępek, /"kamień mędrców.Kamień magnetyczny — w staroż. nazywany /ap/s amoris, ponieważ przyciągał on, podobnie jak miłość. W średniowieczu interpretowany jako sym-bol przyciągającej siły Boga, jaką wywiera on na swych wiernych, dlatego też nazywany /ap/s gratiae (kamień łaski). Pewna baśń wywodząca się z tradycji ant., szeroko rozpowszechniona w śred-niowieczu, opowiada o magnetycznej górze, która znajduje się w morzu i przyciąga przepływające w pobliżu statki (ze względu na ich żelazne części składowe), tak że te rozbijają się o nią; górę tę pojmowano jako symbol grzechu, o który rozbić się musi statek życia (/"statek), jeśli nie orientuje się na Marię, /"Gwiazdę Morza.Kamień mędrców, /ap/s philosophorum — w al-chemii substancja rzekomo wytwarzana z materia prima w toku żmudnego procesu, która miała przemieniać metale nieszlachetne w szlachetne oraz odmładzać i leczyć. W procesie tym ważną rolę odgrywało rozdzielanie i ponowne łączenie

Kadzidło: scena ofiary, ofiarowanie kadzidła:relief w świątyni Ozyrysa z Abydos, Egipt

Kameleon

Kamień magnetyczny:wyciąga gwoździe ze statku: drzeworyt, 1509

Page 80: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

przeciwstawnych zasad, przede wszystkim pier-wiastka męskiego i żeńskiego, wskutek czego ka-mień mędrców często przedstawiano też jako y Hermafrodytę. Pierwotnie zapewne wszystkie próby znalezienia kamienia mędrców należało in-terpretować również jako czynności symboliczne, które w gruncie rzeczy towarzyszą jako ilustracja dążeniom motywowanym psych. i relig.: pierwotnie bezkształtna materia prima przez pewnego rodzaju śmierć rozpada się na swe podstawowe elementy i w kamieniu mędrców przeżywa zmartwychwstanie na wyższym poziomie. C.G. Jung interpretuje te procesy jako proces indywiduacji.Kamienie szlachetne— jako twarde, trwałe, błysz-czące, dające się polerować względnie szlifować rzadkie minerały są często symbolami ,,ziemskich gwiazd", niebiańskiego światła na ziemi lub prawdy (przy tym mają liczne specyficzne znacze-nia: /"ametyst, /"diament, /"jaspis, y kryształ, ^ nefryt, /"szafir, /"szmaragd, y turkus). W związku z tą treścią symboliczną np. korony królewskie, napierśnik wielkiego kapłana w Starym Testamen-cie, przede wszystkim jednak także wyobrażenia

utopijnych budowli i miast, jak i bajkowe zamki lub niebiańska Jerozolima (/"Jerozolima, niebiańska) ozdobione są licznymi kamieniami szlachetnymi. Kania — (przede wszystkim złota kania) uchodziła w Japonii za ptaka boskiego. W Grecji była świętym ptakiem Apollina, a ze względu na jej wysokie loty i bystry wzrok symbolem wizjonerstwa.Kapelusz — niekiedy symbolizuje głowę albo myśli; zmienić kapelusz może znaczyć tyle, co zmienić poglądy.Kaptur — część stroju różnych bogów, demonów i czarowników; należy do stroju mnichów; obok praktycznego znaczenia jest symbolicznym wyra-zem koncentracji siły duchowej lub ukrywania się. Przykrywanie głowy /"welonem lub kapturem w obrzędach inicjacyjnych symbolizuje niejedno-krotnie śmierć.Karp—w Japonii i w Chinach przede wszystkim ze względu na jego długowieczność symbol szczęści, poza tym uchodzi tam za zwierzę, którego dosiada-ją nieśmiertelni. Ponieważ rzekomo pływa pod prąd, rozumiano go także jako symbol odwagi i wytrwałości.Karzełki (krasnoludki) — małe, stare, często o no-gach kaczek, gęsi lub innych ptaków, pomocne lub dokuczliwe i złośliwe przypominające ludzi istoty z wierzeń ludowych, które m.in. można zinterp-retować jako symboliczne ucieleśnienia pożytecz-nych, ale ostatecznie nie dających się kontrolować sił natury, jak również jedynie niejasno lub w ogóle

Kaptur: pustelnik, fragm. rysunku Ursa Grafa, 1512

Page 81: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

nie dających się zrozumieć przeżyć i działań pod-świadomości.Kasztan — kasztan jadalny łączono w Chinach ze wschodem i z jesienią. Ponieważ jego owoce zbierano na jesieni i spożywano zimą, był sym-bolem mądrej przezorności.Kciuk — palec, który przez swe umiejscowienie daje ręce zdolność chwytania, często interpretowa-ny jako męski i twórczy i dlatego też pojmowany jako symbol falliczny. / Palec.Kerykeion — rzymski kaćuceusz, laska herolda, pierwotnie różdżka czarodziejska, laska; jej górną część oplatają dwa /' węże z głowami zwróconymi ku sobie; jest to przede wszystkim atrybut Hermesa (Merkurego); interpretowano go różnie, niekiedy jako symbol płodności: dwa węże łączą się ze sobą na fallusie w erekcji; zapewne jednak trzeba go rozumieć przede wszystkim jako symbol równo-wagi. W alchemii jest to symbol połączenia prze-ciwstawnych sił. /" Laska Eskulapa.Kichanie — u niektórych ludów pierwotnych uwa-żane za oddziaływanie demonów, które w ten sposób chciałyby wygnać duszę z ciała. Lapoń-czycy wierzyli, że gwałtowne kichanie może do-prowadzić do śmierci. Z wyobrażeń tego rodzaju wywodzi się, być może, podświadczony od czasów staroż. zwyczaj życzenia kichającemu zdrowia i szczęścia.Kielich—jako naczynie, które przy piciu podawano z rąk do rąk, jest symbolem przyjaźni i przywiąza-nia. W Biblii symbol ambiwalentny: jako kielich gniewu — symbol sądu Bożego, jako kielich błogo-sławieństwa i radości — symbol bliskości Boga. Klepsydra y Zegar piaskowy. Klękanie, uklęknięcie — rytualny symbol, często prawnie obowiązujący. Oznaka czci, pokory i pod-porządkowania się.Klucz — symboliczna treść klucza wiąże się z tym, że zarówno otwiera on coś, jak i zamyka. Janusa, rzymskiego boga drzwi (później powszechnie boga początku), najczęściej przedstawiano z laską od-dźwiernego z kluczem. W Japonii klucz uchodził za symbol szczęścia, ponieważ otwiera zbiorniki ryżu (również ukryte skarby w przenośnym, duchowym sensie). W sztuce chrzęść, symbolizuje on — rów-nież jako klucz podwójny — dane apostołowi Piot-rowi pełnomocnictwo rozwiązywania i wiązania (por. też oba klucze w herbie papieskim). W śred-niowieczu przekazanie klucza uchodziło za sym-boliczny akt prawny, który dawał pełnomocnictwo (np. przekazanie kluczy miasta). W ezoterycznym języku symbolicznym posiadanie klucza często oznacza wtajemniczenie. Również w baśniach i po-

Kerykelon: Hermes z kerykeionem

Klucz: Piotr św. z kluczem ze skrzydła ołtarza w kościele Św. Jana Chrzciciela, Wormacja, Ok. 1250

Page 82: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Kocioł: dwie czarownice przy przemianach magicznych w kotle czarownic; drzeworyt z: Tractatus von den bosen Weibern, die mań nennetdie Hexen, Ulm,ok.1490

Kogut: kurek z wieży katedry we Fryburgu

daniach ludowych pojawia się klucz, często jako symbol utrudnionego dostępu do tajemnic lub (jak w zwyczajach i pieśniach ludowych) jako symbol erotyczny. Kłos /"Pszenica.Kocioł — znaleźć siew kotle — szczególnie wśród ludów indoeurop. — w baśniach, praktykach al-chemicznych, rytualnych itd., to tyle, co ulegać przemianie magicznej i mistycznej. Dlatego kocioł jest symbolem przemiany, odnowy, wtajemniczenia, zmartwychwstania. Jako naczynie z kipiącą, gotującą się zawartością może być także symbolem pełni i obfitości. W Chinach, zapewne z tej racji, jest on często symbolem szczęścia i dobrobytu.Kogut—jako poranny herold /"słońca, ze względu na jego mieniące się upierzenie i ognistoczerwony grzebień, u wielu ludów (np. u Syryjczyków, Egipcjan i Greków) był symbolem słońca i ognia. W Japonii wierzono, że dopiero pianie koguta wywołuje każdego ranka boginię słońca z jej jaskini. Ze względu na jego bliski związek z budzącym się dniem jest on symbolem pokonania ciemności przez /"światło, jak również symbolem czujności. Wierzenia ludowe pianiu koguta często przypisują apotropaiczne działanie przeciw demonom nocy. Sam pozostający bliski ogniowi, zarazem jednak czujny kogut miał poza tym ostrzegać przed ogniem, który jako czerwony kur jest jednocześnie jego przeciwnikiem. Jego silny popęd do rozmnażania się czynił z koguta symbol płodności, tak że ofiara z koguta np. jest niejednokrotnie częścią składową rytów żniwnych. Ze względu na swą wojowniczość kogut — przede wszystkim na Dalekim Wschodzie, ale także np. w sztuce antyku, jest symbolem walki, śmiałości i odwagi, U Germanów i Greków odgrywał on poza tym pewną rolę jako przewodnik dusz. W chrześcijaństwie kogut jako herold dnia jest symbolem zmartwychwstania i symbolem powrotu Chrystusa w dniu Sądu Ostatecznego. Kurek, często umieszczany na szczycie kościelnych wież, ze względu na swe położenie jako pierwszy oświetlany promieniami słonecznymi, symbolizuje zwycięstwo światła Chrystusowego nad mocami ciemności i jest poza tym symbolem przypominającym o modlitwie porannej.W dzisiejszej Europie kogut uchodzi najczęściej za symbol dumy lub zachowania się napuszonego, przesadnie męskiego.Kojot—żyjący w Ameryce Ptn. wilk z prerii, w kilku kulturach indiańskich uchodzi za przyczynę wszel-kiego zła, zwłaszcza zimy i śmierci. Kolec /"Cierń.

Page 83: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Kolos, olbrzymi posąg — nadnaturalnej wielkości posąg (przede wszystkim bogów lub władców), który symbolizuje siły nadnaturalne (np. siedzące posągi w Abu Simbel lub Kolos z Rodos, jeden z siedmiu cudów świata).

Page 84: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Olbrzymie posagiposągi z Abu Simbel

Page 85: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Kolumna — symbol powiązania y nieba i /" ziemi;jako podpora budynku powszechny symbol stałości i oparcia, może też jako pars pro toto być symbolem ,,gmachu" silnej społeczności czy instytucji. W jej pełnej postaci, z podstawą i kapitelem, bliska jest symbolicznej treści drzewa życia ( y drzewo), gdzie podstawa jest korzeniem, trzon — pniem, kapitel — listowiem; por. np. kolumny egipskie, korynckie, romańskie i gotyckie. Niekiedy może ona też być odbierana jako ucieleśnienie postaci ludzkiej, na co już wskazuje określenie „kapitel" (od capiteltum = główka), jak również używanie zamiast kolumn posągów Atlasów i Kariatyd. Biblia mówi o kolumnach, na których opiera się świat i które Bóg zburzy w dniu Sądu Ostatecznego. Przy wejściu do przedsionka świątyni Salomonowej stały dwie kolumny o symbolicznym znaczeniu, zwane „Jachin" (Pozwala trwać) i „Booz" (W nim jest siła); kopie tych kolumn odgrywały później ważną rolę w świątyniach wolnomularzy. Obok architektonicznych ciągów kolumn i niezależnie od nich spotykamy w wielu kulturach także poszczególne wolnostojące kolu-mny, czyli słupy, np. saski Irminsul jako zapewne symbol podpierającej niebo kolumny kosmicznej ( /oś świata) lub też liczne antyczne, symbolizujące zwycięstwo kolumny triumfalne (np. kolumna Trajana w Rzymie, ozdobiona spiralnym fryzem

Kolumny:: krużganekErechtejonu, Akropol,Ateny,ok. 420-405 r. p.n.e.

Page 86: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Kolo szczęścia:przedstawienie wg Petrarki, Von der Artznay beyder Gluck, 1532

Kolo: rozeta

Kolo: przedstawienie ze świątyni słońca w Karnaku

Kolo: kota Ezechiela;fragm. z miniaturyw ewangeliarzubibliotekiw Aschaffenburgu,XIII w.

ptaskorzeźbionym. Kolumna, w szczególności w kultach płodności, może niejednokrotnie mieć także znaczenie falliczne. Stup ognia lub dymu, w której Bóg prowadził lud Izraela przez pustynię, pojawia się również w literaturze relig. jako symbol mistyczny.Koło — łączy symboliczną treść kręgu (y krąg) z modyfikującym ją aspektem ruchu, stawania się i przemijania; obok aspektu ruchu ważną rolę odgrywa także promieniste uporządkowanie szprych koła. W większości kultur koło pojawia się jako symbol solarny (np. jeszcze dziś w wielu miejscowościach w zwyczajach związanych z przesileniem zimowym); w wielu przedhist. kulturach Europy, po raz pierwszy w młodszej epoce kamiennej w Niemczech Środk. spotykamy znak koła z czterema szprychami, który zapewne również należy rozumieć jako solarny. Również na Środkowym Wschodzie rozety spotykane w licznych ornamentach pozostają być może w związku z kotem jako symbolem solarnym. Koło jest głównym symbolem buddyzmu i symbolizuje różne formy bytu, które potrzebują zbawienia, jak również naukę Buddy („koło życia" i „koło nauki"). Koło może być również symbolem całego kosmosu w odniesieniu do jego nieustannych cykli odnowy (np. rota mundi różokrzyżowców). Na wczesnochrześc. nagrobkach koło pojawia się jako symbol Boga i wieczności. Księga Daniela opisuje wizję płonących kół wokół głowy Boga, Ezechiel zaś wizję kół obsadzonych oczami, które biegną i zarazem pozostają w miejscu, wyrażając w ten sposób wszechmoc Boga. /" Zodiak często porównywano z kołem. C.G. Jung widzi w „kole" (środkowa rozeta okienna fasady) śrdw. katedr symbol jedności w wielości, szczególną postać /"mandali. /• Koło Fortuny.Koło Fortuny — szczególna forma symbolu kota ( /• koło), w której podkreśla się aspekt przemijalno-ści, ciągłej zmiany. Starożytność znała przedstawienie nagiego młodzieńca na dwóch uskrzydlonych kołach, który symbolizuje nie tylko przelotne szczęście, lecz także korzystną chwilę, kairos. Również bogini szczęścia i losu Tyche względnie /• Fortuna stoi na kole. W sztuce śrdw. często spotykamy koło szczęścia w węższym znaczeniu:koło, często toczone przez Fortunę, z uczepionymi do niego ludźmi lub figurami alegorycznymi; symbo lizuje ono zmienne szczęście, ciągłą przemianę wszystkiego, co istnieje, niekiedy także Sąd Ostate-czny.Koło sterowe (ster) — symbol odpowiedzialności, autorytetu, wyższej mądrości. Kołyska — symbol łona matki i poczucia bezpieczeństwa w okresie wczesnego dzieciństwa.

Page 87: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Kometa — w wielu kulturach (w starożytności, w średniowieczu, także u Indian i w Afryce) interp-retowana jako zły omen (głodu, wojny, zarazy, upadku świata). Jednakże w sztukach piast, rów-nież gwiazdę Betlejemską często przedstawiano jako kometę. Kominek /"Komin.Komin, kominek — do kontaktu z duchami i demo-nami dochodzi w baśniach, przesądnych wyob-rażeniach itd. często poprzez komin, przede wszys-tkim czarownice udają się przezeń na swe wyprawy i z nich wracają; również duchy zmarłych opusz-czają dom przez komin. Przyczyną tego powiązania komina z królestwem duchów jest zapewne przede wszystkim jego kształt, przypominający jaskinię (/"jaskinia), otwarty w dole i w górze, / ogień, czarna sadza (/'czerń) oraz dobywający się zeń /'dym. W innym kontekście komin także jest włączony w symboliczne znaczenie /• ogniska. Komnata /"Pokój.Koncentracja na pępku /" Pępek. Kondor—w mitologicznych wyobrażeniach ludów andyjskich jest ucieleśnieniem sit solarnych i sym-bolem /"słońca.Koniczyna — szeroko rozpowszechniony kwiat motylkowy; ze względu na szybki jej wzrost symbol siły życia. U Celtów święta roślina magiczna. W średniowieczu ze względu na trójlistność symbol Trójcy Sw. Jako roślina lecznicza niekiedy odnoszona także do Marii. Koniczyna czterolistna (/"cztery) uchodzi do dzisiaj za przynoszącą szczęście, natomiast koniczyna wielolistna — za przynoszącą nieszczęście, a jedynie koniczynę pięciolistną uważa się niekiedy za zapowiedź szczęśliwego małżeństwa (/• małżeństwo).Konwalia — roślina lecznicza stosowana przeciw-ko licznym cierpieniom, częsty atrybut Chrystusa i Marii (na obrazach przedstawiających Zwias-towanie niekiedy zastępuje /• lilię); symbolizuje „zbawienie świata".Koń—już w jaskiniach ze starszej epoki kamiennej (/•obrazy naskalne) spotykamy często przedsta-wienia koni, aż do epoki przemysłowej w większo-ści kultur odgrywały one wielką rolę, stąd bogata symbolika, która łączy się z tym zwierzęciem. Pierwotnie konia pojmowano najczęściej jako istotę chtoniczną, pozostawał on w związku z ^ogniem i y wodą jako mocami dającymi życie, a zarazem niebezpiecznymi, toteż w wielu rejonach Europy, jak również na Dalekim Wschodzie, twierdzono, że swymi kopytami potrafi powodować wytryskiwa-nie źródeł z ziemi. Często też pojawia się on w związku ze sferą lunarną. Pozostawał blisko

Koniczyna

Konwalia

Koń: uskrzydlony koń, epoka Sassanidów w Persji, X w.

Page 88: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Korale: drzewo koralowe w morzu; wg przedstawienia w:Dioscundes, De materia medica, V w.

Korona: Mariaw koronie z KolumnyMarii św. Gerharda,Monachium,Marienplatz

królestwa śmierci (np. w Azji Srodk. i u wielu ludów indoeurop.). toteż pojawiał się również jako prze-wodnik dusz; dlatego też niekiedy chowano go wraz ze zmarłymi lub też składano w ofierze w związku z czyjąś śmiercią. Negatywne znaczenie konia pojawia się np. w zaratusztrianizmie, gdzie wroga — Arymana — często ukazywano pod postacią konia. Z ciemną stroną symboliki konia łączą się także spotykane w mit. gr. hybrydy konia i człowieka ( /"centaurowie, syleni, satyrzy), których element zwierzęcy najczęściej reprezentuje niekontrolowany popęd. Inaczej trzeba oceniać /" Pegaza, uskrzydlonego konia z mit. gr., który wiąże się z komplementarną do świata istot chtonicznych, rozwijającą się później świetlaną symboliką konia (np. w Chinach, w Indiach i w staroż.). W tym jasnym aspekcie koń, przede wszystkim jako b»'a/y koń, stał się zwierzęciem solarnym i uranicznym, zwierzęciem dosiadanym przez bogów, symbolem siły okiełznanej rozumem (por. też znaną przypowieść o dwóch koniach w „Fajdrosie" Platona) lub radości i zwycięstwa (przedstawienia na grobach mę-czenników). Jako symbol młodości, siły, seksu i męskości koń reprezentuje zarówno ciemną, jak i jasną stronę wspomnianej wyżej symboliki. Koń jest? znakiem chin. /"Zodiaku i odpowiada ^"Wa-dze. /"Jeździec.Koper włoski — ze względu na swe właściwości rzekomo wzmacniające oczy niekiedy uważany za symbol jasności rozumienia. Ponieważ u węży, które go spożywają, ma jakoby wywoływać zrzucanie skóry, uchodził także za symbol periodycznej odnowy i odmłodzenia. Średniowiecze widziało w nim poza tym roślinę apotropaiczną. Ze względu na jego zapach i cenny olej niekiedy też mówi się o nim jako o roślinie maryjnej.Kopuła, sklepienie — m.in. w architekturze budd., muzutm., bizant. i chrzęść, często interpretowana jako symbol sklepienia niebieskiego, na co wskazuje już pokrywanie jej przedstawieniami gwiazd, ptaków, aniołów, rydwanów słonecznych itd.Koralowce—jako zwierzęta żyjące w morzu i często występujące w formie gałęzi lub drzewek korale mają udział niekiedy w symbolice wody (/"woda) i drzewa (/"drzewo). Ich symboliczne znaczenie łączy się z taktem, iż te zwierzęta przypominające rośliny i żyjące w twardych, często wapnistych szkieletach pozornie mają udział w trzech królestwach: zwierząt, roślin i minerałów. Ze względu na ich czerwoną barwę niekiedy mogą się też stać oznaką /"krwi.Korona —jako kosztowność zdobiąca najszlachet-niejszą część ciała korona ma symboliczne znacze

Page 89: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

nie wywyższające osobę człowieka; ze względu na często stosowane promieniste zęby jest ona bliska kilku symbolicznym aspektom rogu (/'róg); ze względu na jej pierścieniowaty kształt partycypuje poza tym w symbolice kręgu ( y krąg). Korona jest zawsze wyrazem godności, mocy, władzy, wyświę-cenia lub uroczystości. W większości kultur jest noszona przez władców. W judaizmie złota korona przypominająca diadem jest także oznaką godności arcykapłańskiej. Korony bogów i królów były przez Egipcjan czczone jako potężne, magiczne przedmioty, którym poświęcony był osobny kult i osobne pieśni kultowe. W hinduizmie i buddyzmie, podobnie jak w islamie korona (niekiedy łączona z kwiatem lotosu) uchodziła za oznakę wyższości ducha nad ciałem. Biblia mówi niejednokrotnie o koronie, np. o koronie życia i koronie nieśmiertel-ności, które symbolizują stan wiecznego zbawienia. Na Wschodzie, podobnie jak na Zachodzie znajdujemy weselny zwyczaj noszenia przez ob-lubienicę korony, która uchodziła za oznakę dziewi-czości i podniesienia do szczególnego nowego stanu. Zmarli, w szczególności nieżonaci i nieza-mężne, niekiedy otrzymywali do /"grobu korony zmarłych jako symboliczną wskazówkę oczekują-cego ich zjednoczenia z Bogiem. Korona Cierniowa /"Cierń. Korzeń Jessego — określenie genealogicznego drzewa Jezusa, który pochodził z rodu Izaj (gr. Jesse), ojca Dawida: w sztukach piast, najczęściej przedstawiany jako /•'drzewo, które wyrasta ze spoczywającego Jessego i w swych gałęziach ukazuje wizerunki przodków Jezusa.Kosa — podobnie jak /• sierp, jest symbolem nisz-czącego wszystko czasu i śmierci: od Renesansu zwłaszcza atrybut przedstawianych jako szkielet (kostucha, /"szkielet) personifikacji czasu i śmierci.Kostka /"Sześcian.Kosz — symbol macierzyńskiego łona; pełen owo-ców, niekiedy bywa atrybutem bogiń płodności, np. Artemidy z Efezu.Kości — jako względnie twarda i niezmienna część wyższych istot żywych uchodziły, przede wszystkim u ludów myśliwskich, za siedzibę ich ducha lub siły życiowej. Rozpowszechniony był zwyczaj składania w ofierze siłom natury, tj. ziemi, wodzie lub ogniu kości zabitego zwierzęcia, po spożyciu jego mięsa, aby zapewnić kontynuację gatunku. Kość słoniowa — ze względu na swą białą barwę i niezmienną gładkość symbol czystości i trwałości. /"Wieża z kości słoniowej.

Korzeń Jełsego: wgprzedstawienia na drzwiach z brązu w kościele Sw. Zenona, Werona; ok. 1000 r.

Koca: śmierć jako kościotrup z kosą i klepsydrą; wg sztychu Andersa Trosta (fragm.)

Page 90: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Kościół — jako personifikacja (Ecciesia) często przedstawiany w przeciwieństwie do zaślepionej Synagogi ( y przepaska na oczach) — z otwartymi oczami, koroną i triumfalnym sztandarem. Kościół ze swej strony zapowiada symbolicznie niebiańską Jerozolimę, królestwo wybranych (/"Jerozolima, niebiańska).

Page 91: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Kościół: Ecciesia (po lewej) i Synagoga (po prawej) z katedry w

Strassburgu

Page 92: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Kot — ambiwalentne zwierzę symboliczne. W Japonii widok kota uchodzi za zły omen. W kabale i w buddyzmie kot jest bliski symbolicznie / wężo-wi. W Egipcie domowego, zręcznego i pożytecz-nego kota czczono jako święte zwierzę bogini Bastet, opiekunki domu, matek i dzieci. W średnio-wieczu koty (przede wszystkim czarne) uchodziły za zwierzęta czarownic, w szczególności czarny kocur był symbolem diabła, toteż przesąd widzi w czarnym kocie zapowiedź nieszczęścia. Kot jest 4 znakiem chin. /"Zodiaku, odpowiada /"Rakowi.Kotwica — atrybut różnych bóstw morskich. Ponieważ kotwica podczas burzy oznacza jedyną nadzieję dla statku, przeto jest ona jej symbolem, przede wszystkim w chrzęść, języku symbolicznym (często na grobowcach i sarkofagach) oraz symbolem trwałości i wierności. Jako ukryty symbol krzyża kotwicę stosowano we wczesnym chrześcijaństwie przez wprowadzenie poprzecznego ramienia.

Kot: egip. bogini Bastet. brązowa statuetka z późnej epoki

Page 93: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 94: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Kotwica: różne kształty

Page 95: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Kowadło — często interpretowane jako żeński odpowiednik /"młota pojmowanego symbolicznie jako aktywny i męski. Niekiedy kowadło pojawia się także jako atrybut kardynalnej cnoty — odwagi.Kowal — jako ten, który poskramia /"metale (w szczególności /"żelazo) i je twórczo przekształca, jest postacią symboliczno-kosmogoniczną; w reli-gijnych wyobrażeniach wielu ludów jest przyporzą-dkowany jako pomocnik głównemu bogu (np. Hefaj-stos — Zeusowi); często posługuje się /" błyskawi-cą i /" piorunem. Jako człowiek kowal często poja-wia się jako pogromca ognia, jako lekarz chorób i sprowadzający deszcz: jego negatywny aspekt ukazuje również szeroko rozpowszechnione wyob-rażenie kowala jako pozostającego w związku z siłami ognia podziemnego, z czarną magią i piek-łem. W wyobrażeniach ludów afryk. kowal — m.in. jako twórca wizerunków przodków i innych wize-runków kultowych—odgrywa ważną, niejednokrot-nie też budzącą postrach rolę i dlatego często zajmuje wysokie miejsce w życiu społecznym;w wielu plemionach jest także pogardzany. Koza — jako pożyteczne zwierzę domowe od dawnych czasów pozostawała niejednokrotnie w związku z kultami płodności, łączono ją jednak także z sitami demonicznymi. W mit. gr. koza Amaltea karmiła małego Zeusa (/"róg, /"Aigis). W Indiach, m.in. zapewne także ze względu na harmonię ze słowem „nienarodzony", określenie „koza" jest symbolem pramaterii, wcielenia pra-matki.Kozioł—często jest rozumiany jako pozytywne lub negatywne wcielenie męskich sił seksualnych. W Indiach zwierzę solarne, poświęcone bogu ognia. W staroż. Grecji poświęcone Dionizosowi jako zwierzę ofiarne oraz zwierzę dosiadane przez Afrodytę, Dionizosa i Pana. W Biblii zwierzę ofiarne, które bierze na siebie grzechy ludu, w tym kontekście też jako kozioł ofiarny wypędzany za-stępczo na pustynię; ale także zwierzę cuchnące, nieczyste, demoniczne, symbol potępionych na

Kowal: przedstawienie z: Hortus sanjtatis, 1509

Kozioł: kozioł jako zwierzę dosiadane przez czarownicę;fragm. drzeworytu z:Praetorius, Blockes-Berges Yerrichtung, Leipzig 1669

Page 96: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 97: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Koziorożec: Znak Zodiaku

Krąg: magiczny krąg z:Francis Barrett, The Magus.London,1901

Krąg: magiczny krąg z heksagramem i krzyżem

Sądzie Ostatecznym. Średniowiecze wyobrażało sobie diabla z rogami i kopytami kozia jako at-rybutami. Kozioł uchodził również za obsceniczne zwierzę dosiadane przez czarownice i za uosobienie pożądliwości.Koziorożec — 10 znak /»Zodiaku; jego żywiołem jest uziemia. Krab /"Rak.Krąg — jeden z najczęstszych znaków symbolicz-nych, często widziany w odniesieniu i w przeciwień-stwie do /" kwadratu. Krąg zamyka się sam w sobie i dlatego jest symbolem jedności, absolutu i dosko-nałości, w związku z tym także symbolem nieba w przeciwieństwie do ziemi lub też ducha w przeci-wieństwie do materii; pozostaje on w bliskim związku z symbolicznym znaczeniem koła (/• koło). Jako linia nieskończona jest symbolem czasu i nieskoń-czoności, często ukazany pod postacią /"węża, który gryzie własny ogon. W praktykach magicznych krąg uchodzi za skuteczny symbol ochrony przed złymi duchami, demonami itd.; stąd zapewne wywodzi się ochronna funkcja, którą przypisuje się /"pasowi, /"pierścieniowi, oponie, okrągłemu amuletowi itd. Skoncentrowane kręgi w buddyzmie dzen symbolizują najwyższy stopień oświecenia, harmonię wszystkich sił duchowych; w innym kon-tekście, np. w chrześcijaństwie, symbolizują różne duchowe hierarchie lub różne stopnie stworzenia. Trzy splecione kręgi symbolizują w chrześcijaństwie Trójcę Św. Krąg wpisany w kwadrat jest znanym kabalistycznym symbolem iskry ognia Bożego ukrytej w materii. C.G. Jung widzi w kręgu symbol duszy i jaźni.Krew — od dawien dawna uchodzi za siedzibę duszy i życiowej siły; symbolicznie jest bliska /"ogniowi i /"słońcu. Grecy pozwalali krwi spływać do grobów zmarłych, aby ich cieniom dać siłę życiową. U różnych ludów wróżbici pili krew, aby wprowadzić siew stan ekstazy. W kulcie Kybele i Mitry zanurzano ich rytualnie we krwi ofiarnych /" byków (/" ofiara), którą uważano za oczyszczającą i przynoszącą siłę. Z drugiej strony jednak rozpowszechnione jest również wyobrażenie, że krew kala człowieka; toteż przede wszystkim u ludów pierwotnych miesiączkujące kobiety lub kobiety, które urodziły dziecko, poddawane są określonym rytom odosobnienia i oczyszczenia. Chrześcijaństwo widzi we krwi Chrystusa siłę pojednania i zbawienia. Kręgosłup y Oś świata. Krogulec — w Egipcie ptak Morusa, w tym też znaczeniu symbol solarny; również u Greków i Rzymian łączony ze /"słońcem. Fakt, że jego samica

Page 98: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

jest większa i silniejsza, czynił zeń niekiedy symbol dominacji kobiety w małżeństwie.Krokodyl — często pozostaje w związku z sym-boliką /• wody; ponieważ jednak żyje w wodzie i na lądzie, przeto jego symboliczne znaczenie jest jeszcze bardziej złożone. Szczególną czcią cieszył się on w Egipcie, gdzie, podobnie jak słońce, uchodził za zrodzonego z wody; czczono go jako potężne bóstwo (Sobek) zarazem chtoniczne i sola-rne. Również bóg ziemi mógł wcielać się w postać krokodyla. Kilka kultur indiańskich widziało w kro-kodylu żyjącym w pramorzu stwórcę świata, w in-nych uchodził za zwierzę, które cały świat nosi na swym grzbiecie. W Egipcie imię /"Lewiatan stoso-wano także do krokodyla, który gdzie indziej sym-bolizuje także Egipt. W sztuce chrzęść, ma on symboliczne znaczenie, które jest bliskie znacze-niu /"smoka.

Krokodyl: egipski bóg ziemi Gęb w postaci krokodyla adorowany przez zmarłego na brzegu rzeki kosmicznej (fragm.);wg przedstawienia w Księdze Zmartch Heri-ubena, XXI dynastia

Krokus, crosus — gatunek roślin o 60 rodzajach;w starożytności przede wszystkim ceniono szafran;wieńce z krokusów miały rzekomo chronić przed pijaństwem. Z kwiatów szafranu przygotowywano żółtą substancję będącą symbolem światła i pano-wania: dlatego szaty bogów i królów często bywały szafranowożółte. Ze względu na jego złotobarwne słupki krokus jest w literaturze chrzęść, niekiedy symbolem /"złota i tym samym zarazem najwyższej cnoty, miłości.Krowa — jako płodne, ważne dla życia zwierzę domowe dające /"mleko jest powszechnym sym-bolem macierzyńskiej ziemi, pełni i opiekuńczej ochrony. W Egipcie przede wszystkim czczona jako bogini nieba Hathor, która uchodziła za matkę i małżonkę /"słońca, matkę Morusa i piastunkę egip. króla, boginię radości, tańca i muzyki (w postaci młodej kobiety), za symbol nadziei i odnowy życia, żywą duszę drzew, ale także za panią gór zmarłych; mogła ona m.in. pojawiać się jako świecąca niby złota lub niekiedy też przybierać postać lwicy (/" lew). W Indiach krowę czci się jako świętą żywicielkę; biała krowa pozostaje poza tym w zwią-zku ze świętym ogniem. Buddyzm widzi ścisły związek między krową a stopniowym rozwojem prowadzącym do wewnętrznego oświecenia czło-wieka; biała krowa symbolizuje najwyższy stopień indywidualnej egzystencji przed jej rozpłynięciem

Kroku*

Krowa: egip. bogini Hathor jako krowa, wapień, XVIII dynastia

Page 99: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Król: król jako prima materia, obejmujący syna; wg przedstawienia w:Lambsprinck, Figurae et emblemata, 1678

się w absolucie. Tradycja wedyjska zna krowę poza tym jako przewodniczkę dusz. Dla niektórych ludów, np. Sumerów, istniał symboliczny związek między płodną krową a ^"księżycem, jak również między mlekiem krowy a światłem księżyca. W mit. germ. prażywicielka i opiekunka, krowa Audhumla. odgrywała ważną rolę, również pozostawała ona w ścisłym związku z /" wodą i / deszczem.Król, cesarz — często rozumiany jako ucieleśnienie Boga, słońca, nieba, jako centrum kosmosu lub pośrednik między niebem, ludźmi a ziemią. C.G. Jung widzi w postaci pojawiającego się we śnie starego króla figurę archetypową, która reprezentuje mądrość nieświadomości zbiorowej. Postać króla z baśni (przede wszystkim „zostanie królem") trzeba z drugiej strony rozumieć często jako symbol celu, do którego dąży rozwój „ja". W alchemii król niejednokrotnie odpowiada primae materiae.Królewska córka, księżniczka — w baśniowej tra-dycji wielu ludów symbol celu i najwyższego dobra, które heros może osiągnąć jedynie po pokonaniu różnych przeszkód i niebezpieczeństw. Psycho-analitycznie również interpretowana jako ucieleś-nienie nieświadomości indywidualnej w przeci-wieństwie do „starego króla" jako reprezentanta nieświadomości zbiorowej. -/"Królewski syn.Królewska droga — w przeciwieństwie do dróg krzywych, wiodących na manowce, droga słuszna i prosta, która symbolizuje dążenie nie dającej się zbić z tropu duszy do jej wewnętrznego celu;w średniowieczu np. określenie drogi do Boga poprzez życie zakonne i medytację.Królewski syn, książę — spotykany w licznych baśniach jako promienisty heros, ucieleśnienie młodzieńczego, aktywnego moralnego działania i przemiany, ale także wytrwałego znoszenia prze-ciwieństw. Psychoanalitycznie można go rozumieć jako przedstawiciela zwycięskich sił ego. /• Królewska córka. Królik ^ Zając.Kruk—ze względu na swą barwę, krakanie i natar-czywość uważany jest u wielu ludów (Wschodu i Zachodu) jako zły omen, zapowiadający chorobę, wojnę i śmierć. Biblia zalicza go do zwierząt nieczystych. W symbolicznym myśleniu średnio-wiecza oznacza niekiedy śmiertelny grzech obżar-stwa. Z drugiej strony uchodził on jednak w licznych kulturach za istotę boską i solarną (być może m.in. ze względu na swą inteligencję). W Japonii był posłańcem bogów i, przede wszystkim jako czerwony kruk, symbolem solarnym. Wg wyobrażeń chin. na słońcu żyje kruk o trzech łapach. W Persji

Page 100: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

kruki były poświęcone bogu światła i słońca, toteż odgrywały pewną rolę w kulcie Mitry (rysunki na licznych kamieniach Mitry). Grecy i Rzymianie widzieli białe kruki w związku z bogiem słońca Heliosem i z Apollinem. W mit. nord. bogu Odynowi, najwyższemu z Asów, przyporządkowane są dwa kruki — Hugin (myśl) i Munin (pamięć). Inteligentny kruk odgrywa pewną rolę także w różnych legendach o potopie: Noe każe mu wzlecieć, aby odnalazł ląd; o podobnej misji mówią także legendy babil. Kruki niejednokrotnie uchodziły za okrutnych rodziców, którzy porzucają swe młode, stąd jeszcze dziś — niemieckie — określenie ,,kruczy (niegodziwy) ojciec" i „krucza matka". Ponieważ kruk chętnie żyje sam, jest on także symbolem samotności z wyboru; może dlatego symbolizuje w chrześcijań-stwie odstępców i niewiernych. Krakanie uchodziło u Rzymian za symbol nadziei: cras, cras (jutro, jutro).Kryształ — symbol czystości i jasności, stąd też często symbol ducha. Znaczenie symboliczne kry-ształu bliskie jest znaczenia diamentu (^"diament). Jako ciało materialne, które jednak, w przeciwieńs-twie do pozostałej materii, jest przezroczyste, bywa on także symbolem zjednoczenia przeciwieństw, przede wszystkim ducha i materii. Ponieważ sam kryształ nie pali się, ale może zapalić światło za pomocą promienia słonecznego, który nań pada, uchodzi on w chrześcijaństwie za symbol Niepoka-lanego Poczęcia i dlatego też jest symbolem maryj-nym.Krzak ciernisty, płonący — Bóg pojawił się Moj-żeszowi w krzaku ciernistym, który płonął, jednakże się nie spalał. Jest to symbol niezniszczalnej potęgi duchowego / ognia, w sztuce i literaturze chrzęść, jest to także symbol Marii, która została Matką, ale pozostała Dziewicą, tzn. ,,płonęła", ale pozostała nietknięta.

Krzemień — u wielu ludów pierwotnych symbol błyskawicy (^błyskawica).Krzew winny, winna macica — symbol pełni i życia. W Grecji poświęcony Dionizosowi; w odniesieniu do misteriów dionizyjskich, które boga ekstazy czciły zarazem jako pana śmierci i odnowy wszelkiego życia, krzew winny byt także symbolem odrodzenia. W symbolicznym myśleniu żyd. i chrzęść, krzew winny jest świętym krzewem o wielorakim znaczeniu symbolicznym; uchodził za symbol ludu Izraela (o który Bóg troszczy się tak samo, jak człowiek o swój winny krzew) i za drzewo Mesjasza; także samego Mesjasza już w Starym Testamencie porównywano do krzewu winnego. Chrystus porównywał się z krzewem winnym, który

Winorośl: krzyż z winogronami i kłosami, symbol Eucharystii

Page 101: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

jak pełen życia krzew niesie wiernych jako gałęzie, co znaczy, że tylko ten, kto ma w sobie jego siłę, może przynosić prawdziwe owoce. Również oto-czona murem i strzeżona winnica jest symbolem ludu wybranego; później symbol ten odniesiono alegorycznie do Kościoła. Winne grona, które wy-słannicy przynieśli z Ziemi Obiecanej, są symbolem obietnicy; na wczesnochrześc. sarkofagach są one symbolem obiecanego królestwa duchowego, w którym znajdują się zmarli. ^"Wino.

Winorośl: Henryk Suzo ma wizję Chrystusa w winorośli; drzeworyt A. Sorga, Augsburg, 1482 r.

Winorośl: powrót wysłanników z Ziemi Obiecanej: Biblia dla dzieci, przypuszczalnie XIX w.

101 l 11 T12

Krzyż—jeden z symboli najbardziej rozpowszech-nionych i najstarszych. Podobnie jak /"kwadrat, ma on udział w symbolice liczby /"cztery (jeśli wychodzi się z jego czterech zewnętrznych punktów); tak stał się np. symbolem czterech stron świata. Natomiast w Chinach wiązano go — uwzględniając jego punkt środkowy — z liczbą /"pięć (i /"dziesięć). Jeśli bierzemy pod uwagę tylko oba ramiona krzyża, może on być także symbolem przenikania się dwóch przeciwstawnych dziedzin, głównie /"nieba i /"ziemi lub czasu i przestrzeni. W architekturze przede wszystkim budowli sakralnych i całych założeń miast układ krzyżowy odgrywa często rolę nie tylko praktyczną, krzyż grecki określa np. plan wielu kościołów bizant. i syryjskich, łaciński zaś kościołów romańskich i gotyckich. Krzyż można również rozumieć jako znak /"rozdroża (miejsca, w którym krzyżują się drogi zmarłych i żywych); np. w kilku plemionach afrykańskich często rozumiany jest on w tym znaczeniu (obok znaczenia obejmującego cały kosmos, tj. ludzi, duchy i bogów). W Azji pionową oś krzyża często rozumiano jako symbol sił aktywnych, przyporządkowanych niebu, a więc zasadzie męskiej, podczas gdy oś pozioma odpowiada biernym siłom wody, a więc zasadzie żeńskiej. Poza tym obie osie symbolizują 7,'ownanie dnia z nocąKrzyż Formy krzyża:

1 krzyż grecki,2 krzyż łaciński,

Page 102: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

i przesilenia dnia z nocą. Krzyż wpisany w /"krąg jest formą pośrednią między kwadratem a kręgiem i dlatego symbolicznie podkreśla w szczególności związek nieba i ziemi. Jest to symbol punktu środkowego, wyrównania aktywności i bierności, człowieka doskonałego. Jeśli cztery ramiona krzyża wpisanego w krąg uznamy za szprychy, to otrzymamy obraz koła (^koło), a tym samym symbol słoneczny, który spotykamy zarówno u ludów azjat., jak i u Germanów (krzyż może być symbolem słonecznym także nie wpisany w krąg, np. w Asyrii). Dalszym symbolem ognia i słońca spotykanym przede wszystkim w Azji, ale także u Germanów, jest krzyż łamany (/• swastyka). W chrześcijaństwie krzyż wskutek krzyżowej śmierci Chrystusa otrzymał szczególne znaczenie jako symbol cierpienia, ale także triumfu Chrystusa, a tym samym ogólnie stał się symbolem chrześcijaństwa (początkowo zresztą był stosowany z oporami, ponieważ w wyobrażeniach starożytności śmierć na krzyżu uchodziła za niegodną. W chrzęść, plastyce krzyż pojawia się w różnorakich formach (najczęściej jako krzyż grecki i krzyż łaciński); ukrytym symbolem krzyża jest niekiedy także /"kotwica. Przy tym forma krzyża odgrywa rolę także jako gest błogosławieństwa oraz przeżegnania. Na symbolikę drzewa życia (/"drzewo) wskazuje przede wszystkim bardzo stara forma krzyża rozwidlonego, w sztuce chrzęść, spotykamy także krzyż Chrystusa wypuszczający kwiaty i liście jako symbol pokonania śmierci (/"drzewo-krzyż). Egip. krzyż lemniskaty-czny /"ankh.Krzyż anastasis — w dekoracji sarkofagów sym-boliczne przedstawienie śmierci (krzyż bez Ciała z /"monogramem Chrystusa) i Zmartwychwstania Chrystusa (śpiący strażnicy, krzyż zwycięstwa). Krzyżmo — używany w Kościele kat. olej święty, który jako mieszanka oliwy z oliwek i różnych korzeni symbolizuje jedność bosko-ludzkiej po-dwójnej natury Chrystusa. Krzyż z uchwytem /"Ankh. Książę /"Królewski syn.Księga, książka—symbol mądrości, wiedzy, także pełni wszechświata (jako jedności złożonej z wielu poszczególnych kart i znaków pisarskich). Niejed-nokrotnie spotyka się także wyobrażenie Liber Mundi (Księgi Świata), która zawiera całość wszys-tkich spisanych praw, jakimi Boska Inteligencja posługiwała się przy stwarzaniu świata. Islam niekiedy jeszcze rozróżnia między makrokosmicz-nym a mikrokosmicznym aspektem tej symboliki księgi: Liber Mundi przeciwstawia się księga każ-

3 krzyż tau, krzyż Antoniego, czyli krzyż egipski,4 krzyż Piotra,5 krzyż Andrzeja,6 krzyż widlasty albo krzyż łotrów (rozbójników),7 krzyż kotwiczny,8 krzyż podwójny,9 krzyż z uchem,10 krzyż kardynałów lub patriarchów,11 krzyż lotaryński,12 krzyż papieski,13 swastyka,14 krzyż rosyjski,15 krzyż zdwojony (nazwany tak, ponieważ na zakończeniach jego ramion również znajdują się krzyże),16 krzyż laskowany,17 krzyż jerozolimski,18 krzyż trójlistny,19 krzyż jaonnitów, czyli maltański,20 krzyż koptyjski

Krzyż anattadsz sarkofagu, IV w.

Księga: lew z zapisaną tablicą, Salzburg, 1 pot. XIII w.

Page 103: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Księga: św. Jan Ewangelista z księgą:katedra w Miśni

Księżyc: księżyc jako zasada żeńska (Luna);Watykan, XV w.

Księżyc: Lunaz gałązkami i rogiem,kroczącąw chmurach,z dwomakotami i znakiemZodiaku — Rakiem;drzeworyt z XV w.

dej poszczególnej jednostki. Wyobrażenie księgi, w której zapisane są losy ludzi, wywodzi się już z orientalnych wierzeń w boskie tablice losu. W Biblii spotykamy zwrot ,,księga życia" na określenie całości wszystkich wybranych. Księga o siedmiu pieczęciach z Objawienia św. Jana jest symbolem wiedzy tajemnej. Spożywanie księgi lub zwoju ksiąg oznacza wzięcie do serca Słowa Bożego. Księga zamknięta oznacza w sztukach plastycznych jeszcze nie urzeczywistnione możliwości lub tajemnice, w sztuce chrzęść, także dziewiczość Marii, podczas gdy księga otwarta wskazuje w kontekście maryjnym na spełnienie starotestamento-wej obietnicy. Jako atrybut księga ukazuje się także m.in. u Ewangelistów, apostołów i nauczycieli Kościoła. Potęga wiedzy lub pisemnie sformułowanych praw niejednokrotnie jest symbolizowana przez /• lwy trzymające księgi lub zapisane tablice. Księżniczka y Królewska córka. Księżyc — w magicznym i obrazowo-religijnym myśleniu symbolicznym większości ludów odgrywa znaczącą rolę. Decydujące jest przy tym przede wszystkim to, że ze względu na swą ciągle zmieniającą się postać zdaje się on „żyć", że pozostaje w oczywistym związku z różnymi rytmami życia na ziemi i że stał się ważnym punktem zaczepienia w pomiarze czasu. Na staroż. Wschodzie odgrywał zatem często poważniejszą rolę niż y słonce. U wielu ludów czczono go jako boga lub (najczęściej) boginię (np. u Greków jako Selene, u Rzymian jako Lunę). Ze względu na swe ,,przemijanie" i ,,przyrost" oraz wpływ, jaki wywiera na ziemię, zwłaszcza na organizm kobiecy, od dawien dawna pozostaje w ścisłym związku z kobiecą płodnością, z deszczem, z wilgotnością, jak również ogólnie z każdym powstawaniem i przemijaniem. U niektórych ludów istniały szczególne obrzędy, mające wzmacniać lub ratować księżyc w okresie nowiu lub w czasie jego zaćmień, które rozumiano jako słabość i zagrożenie tej nocnej gwiazdy. W przeciwieństwie do najczęściej interpretowanego jako męskie, świecącego własnym światłem słońca, które bliskie jest zasadzie jang ( y in i jang), księżyc jawi się najczęściej jako symbol łagodności, potrzeby oparcia się na kimś, kobiecości i łączy się z zasadą in. Natomiast rzadziej — jak np. w niem. obszarze językowym — spotykamy wyobrażenie księżyca jako (starego) mężczyzny. W wielu mitach księżyc pojawia się jako siostra, żona lub ukochana słońca. W astrologii i w psychologii głębi księżyc rozumie się m.in. jako symbol psychiki nieświadomej, płodnej bierności, wrażliwości. /• Półksiężyc, czając, /"mleko.

Page 104: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Kukllk goździkowy — szeroko rozpowszechniona roślina różowała z żółtymi kwiatami i korzeniami pachnącymi goździkami. Roślina lecznicza i dlate-go też atrybut maryjny; w odniesieniu do Chrystusa wskazuje na niego jako na ,,zbawienie świata". Kukułka — wg tradycji wedyjskiej uchodzi za sym-bol duszy przed i po wcieleniu; ciało porównuje się przy tym z obcym gniazdem, w którym kukułka składa swe jaja. W ludowych wierzeniach Zachodu liczba wołań kukułki często oznaczać ma zapo-wiedź ilości lat oczekującego nas życia, małżeńst-wa lub spodziewanych pieniędzy. Ponieważ kukuł-

ce przypisywano lubieżność, przeto w średnio-wieczu prostytutki nazywano niekiedy ,,kukułkami". Także diabła eufemistycznie nazywano ,,kukułką" (niem. „Hol dich der Kuckuck!"). Jaja kukułki uchodziły za symbol czegoś podsuniętego.Kukurydza — w kilku kulturach indiańskich wysoce ceniona roślina jadalna, którą wiązano z kosmosem, /"słońcem i powstaniem człowieka. Uchodziła za symbol dobrobytu i szczęścia.Kula — w dużym stopniu odpowiada symbolicz-nie /"kręgowi; jest symbolem wszechświata, kuli ziemskiej, gwiaździstego nieba, całości wszystkich znoszących się nawzajem przeciwieństw, a tym samym też niekiedy np. /" hermafrodyty. W archite-kturze (przede wszystkim muzułm. i chrzęść.) for-ma kuli lub półkuli, podobnie jak krąg i tuk najczęś-ciej reprezentuje /"niebo, /"sześcian lub /"kwad-rat /"ziemię.Kulenie — wyraz uszkodzenia ciała; podobnie jak /" ślepota również kulenie może być symbolem ułomności, zarazem jednak, tak jak ona lub /"jed-nooczność czy garb, wskazywać na niezwykłe właściwości w określonych dziedzinach (np. u cza-rownic, czarowników, bogów ognia, jak np. u Hefaj-stosa). W mit. gr. kulenie jest często zarazem karą zesłaną przez bogów z racji czyjegoś nieposłu-szeństwa (Hefajstos kuleje, ponieważ stanął po stronie swej matki Hery przeciwko ojcu Zeusowi). W wierzeniach ludowych diabeł kuleje na jedną stopę, ponieważ z własnej winy został strącony z nieba.Kura — w Afryce, także niekiedy w Ameryce Płd. (makumba), jak również na wyspach Morza Karaib-skiego (kult wodu) jest przewodniczką dusz w ob-rzędach inicjacyjnych oraz zwierzęciem kultowym w ekstatycznych świętach magiczno-relig. Z wiarą w związek między — często czarną — kurą i zmar-łymi łączą się także ofiary z kur, które składa się, aby móc wejść w kontakt ze zmarłymi. Kura jest 10 znakiem chin. /"Zodiaku, odpowiada /"Kozioroż-cowi. /"Kogut, /"kwoka.

Kukurydza: aztecka bogini kukurydzy Chicomecoatl

Page 105: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Kwadrat połączenie ludzkiej postaci l kwadratu; z czary w zachodniej Norwegii, IX w.

Kurek na wieży kościelnej y Kogut. Kurhan /-Grób.Kwadrat — jeden z najpopularniejszych znaków symbolicznych; symbol statyczny, adynamiczny, często widziany w relacji i w przeciwieństwie do y koła, symbol /•ziemi w przeciwieństwie do y nieba lub też ograniczoności w przeciwieństwie do nieograniczoności. Ponadto symbol czterech stron świata. Często stosowany jako plan świątyń, ołtarzy, miast lub jako architektoniczna jednostka np. w romańskim systemie wiązanym. W Chinach zarówno kosmos, jak i ziemia uchodziły za kwadratowe. Pitagorejczycy widzieli w kwadracie symbol zjednoczonego działania czterech /"żywiołów, a tym samym sił Afrodyty, Deme-ter, Hestii i Hery, których syntezę pojmowano jako matkę bogów Reę. Wg Platona kwadrat, obok koła, ucieleśnia absolutne piękno. W islamie kwadrat odgrywa różnoraką rolę; np. serca zwykłych ludzi uchodziły za kwadratowe, ponieważ są otwarte dla czterech możliwych źródeł inspiracji: boskiej, anielskiej, ludzkiej i diabelskiej (natomiast serca proroków są trójkątne, ponieważ nie są już wydane na ataki diabła). W sztuce chrzęść, kwadrat jest niejednokrotnie symbolem ziemi w przeciwieństwie do nieba. Natomiast kwadratowe /"aureole jeszcze żywych osób pokazują, że ich postać jeszcze należy do tej ziemi. C.G. Jung widzi w kwadracie symbol materii, ciała, rzeczywistości ziemskiej. /"Sześcian, /"kwadraty magiczne, /"cztery.Kwadraty magiczne — powierzchnie na wzór sza-chownicy podzielone na pola. Najczęściej kwadraty te oznaczone są określonymi liczbami w taki sposób, że suma każdego poziomego, pionowego i przekątnego ich szeregu daje tę samą liczbę. Kiedyś posiadały znaczenie magiczne (jako symbol harmonii). Poza tym istnieją także magiczne kwadraty literowe, np. /"formuły sator-arepo.Kwadratura kota — niewykonalne zadanie, polega-jące na przekształceniu danego /"koła za pomocą linijki i cyrkla w /"kwadrat w równym wymiarze koła. Wyraz dążenia do przeniknięcia symbolicznej treści koła i kwadratu.

Page 106: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Kwadratura kota: Alle Ding stehn nur in den

dreyen, in yieren thun się sich efgrewen; wg przedstawienia w:Jamsthales, Viatorium spagyricum, 1625

Page 107: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 108: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Kwiat, kwiecie — jest symbolem ukoronowania, zakończenia czegoś, a więc czegoś istotnego. Jest to symbol piękna przede wszystkim kobiecego. Otwieranie się kwiatu na /"słońce i na /"deszcz czyni z niego także znak biernego oddania się i pokory; z drugiej jednak strony ze względu na promieniste uporządkowanie jego płatków spoty-kamy go także jako oznakę słońca. Ponieważ szybko przekwita, jest niejednokrotnie symbolem nietrwałości i przemijania. Niekiedy kwiaty, podob-nie jak odwiedzające je /" motyle, są symbolicznie łączone z duszami zmarłych. Różniące się barwami żółte kwiaty pozostają w symbolicznym związku ze słońcem, białe — ze śmiercią lub niewinnością, czerwone z /" krwią, a niebieskie z marzeniem sennym i tajemnicą (/" błękitny kwiat). Złociste kwiaty spotykamy niejednokrotnie, np. w taoizmie, jako symbole najwyższego życia duchowego. W Japonii sztuka układania kwiatów {ikebana} rozwinęła się w sztukę symbolicznego wyrazu, która przybrała różne formy w różnych szkołach; jako pozycje podstawowe spotykamy tu często: niebo (góra), człowieka (punkt centralny), ziemię (dół).Kwiat wiśni — w Japonii oznacza czystość, piękno, szczęście: kwiat wiśni niesiony przez wiatr jest symbolem idealnej śmierci. W Europie Środkowej gałązki wiśni, obcinane i kwitnące w noce przed Bożym Narodzeniem, w szczególności przed dniem św. Barbary (4 grudnia) i św. Łucji (13 grudnia) lub też w Boże Narodzenie, uchodzą za symbol szczęścia i zapowiedź bliskiego wesele. Kwiecie /• Kwiat. Kwintesencja /"Pięć.Kwoka — symbol troskliwej, opiekuńczej macie-rzyńskości, niekiedy też w sensie przesadnej kary-katury. /" Kogut.

Kwiat czereini

Labirynt wzór na posadzce w kościele S. Yitale w Rawennie, VI w.

Page 109: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Labirynt — pierwotnie określenie pałacu króla Minosa na Krecie, wyposażonego w liczne przejś-cia, później zbudowanego przez Dedala pomiesz-czenia dla yMinotaura. Stąd w końcu określenie wszelkich labiryntów w architekturze i sztuce plastycznej. Przejście przez labirynt było niejednokrotnie częścią składową rytuałów inicjacyjnych (/" inicjacja), symbolizowało ono zarówno znajdowanie ukrytego duchowego centrum, jak i wychodzenie z ciemności na światło. Przedstawiane na posadzce wielu starych kościołów labirynty są symbolami ludzkiego życia ze wszystkimi jego próbami, trudami i manowcami; centrum symbolizuje często oczekiwanie zbawienia w postaci niebiańskiej Jeruzalem (/• Jeruzalem, niebiańska).

Page 110: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 111: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Lampa — reprezentuje często obrazowo nie dające się przedstawić /"światło, niejednokrotnie z punktu widzenia indywidualnego światła duchowego, poszczególnego jestestwa duchowego; i tak zapa-lenie lub zgaszanie światła może oznaczać naro-dziny lub śmierć człowieka. Lampa oliwna z gliny jest pod wieloma względami symbolem człowieka:podobnie jak on, zrobiona jest z ,,gliny", w postaci oliwy (boleje) zawiera w sobie pewnego rodzaju „siłę życia"; zapalona, pojawia się jako niosąca ducha, którego symbolizuje /"płomień. Wypełniona pieczołowicie oliwą lampa jest w biblijnej przy-powieści o mądrych i głupich pannach symbolem duchowej czujności i gotowości. Stawianie zapalo-nych lampek na grobach jest — nie tylko w chrześ-cijaństwie — zwyczajem, który wskazuje na każ-dorazowe religijne wyobrażenia odnoszące się do światła boskiego. /"Latarnia.

Lampa: mądra (po lewej i głupia (po prawej) panna z płonącą wzgl. pustą lampą oliwną; dwa drzeworyty N.M. Deutscha, 1518

Lampa oliwna /' Lampa.Lapis lazuli — ze względu na jego niebieską barwę i liczne zamknięte złote punkciki uchodził w staro-żytności za symbol rozgwieżdżonego nieba. Na Wschodzie ceniony jest jako środek przeciwko złemu spojrzeniu.Lapis philosophorum /" Kamień mędrców. Larwa /" Maska.Las — odgrywa ważną rolę w religijnych wyob-rażeniach i przesądach licznych ludów jako święte i tajemnicze miejsce, które zamieszkują dobrzy i źli bogowie, duchy i demony, dzicy ludzie, boginki bagna i lasu, wróżki itp. Święte gaje, dające schronienie, pojawiają się w wielu kulturach z tego względu przedstawienia lasu lub las jako scena

Page 112: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

dramatycznych wydarzeń często wskazują sym-bolicznie na sferę zjawisk irracjonalnych, ale także na miejsce schronienia i bezpieczeństwa. Jako miejsce spokoju z dala od wiru życia las, podobnie jak y pustynia, jest ulubionym miejscem pobytu ascetów i pustelników, a o tyle też symbolem duchowego skupienia i pracy wewnętrznej. Szcze-gólnie w niemieckim obszarze językowym tajem-niczy, ciemny las spotykamy często w baśniach, legendach, w poezji i w pieśni. Psychoanaliza widzi w lesie często symbol psychiki nieświadomej, rela-cję symboliczną, która może się przejawiać zarów-no w marzeniach sennych, jak i w realnym lęku przed ciemnym lasem: niejednokrotnie las interp-retowany jest także jako symbol kobiety (w szcze-gólności pokryte lasem wzgórze).Laska — symbol władzy, (magicznej) wiedzy, np. laska czarodzejska; często przedstawiana jako działająca przez dotknięcie, jak np. laska Mojżesza w cudzie wody wyzyskującej ze skały. W Grecji za czarodziejską i przynoszącą błogosławieństwo uchodziła laska Hermesa. Bóstwa ind., zwłaszcza bóg śmierci, noszą laskę na znak swej władzy sądzenia i karania. Często lasce przypisywano działanie apotropaiczne; np. w dawnych Chinach laską — najczęściej z drzewa brzoskwini lub morwy — przeganiano złe moce. Niekiedy w Biblii lub tradycji apokryficznej wspomina się o lasce, która zmienia się w coś żywego (w /"węża, zielenieją-cą /"gałąź), wyrażając w ten sposób wolę Bożą (laska Aarona, laska Józefa przed zaręczynami z Marią). W sztuce piast., zwłaszcza bizant., anioło-wie na znak swej funkcji często noszą długą laskę wysłańców. Z laski pasterskiej, którą w sztuce chrzęść, nosi także Chrystus, prorocy i święci, rozwinął się pastorał biskupów i opatów. Laski władzy takie, jak buława marszałkowska i /" berło, są symbolami mocy prawa i często zarazem władzy sędziwskiej. Z punktu widzenia psychoanalitycz-nego laska może mieć także znaczenie falliczne. Niekiedy również oś świata porównywano z laską. Złamanie laski było prastarym frankijskim zwycza-jem oznaczającym zerwanie wspólnoty prawnej;niejednokrotnie dokonywano go także przy egzeku-cjach. /• Laska Eskulapa, /»kerykeion. Laska Eskulapa — laska opleciona przez /• węża, atrybut staroż. boga sztuki leczenia Asklepiosa;symbol zawodu lekarza i, wraz z czarą, znak aptek. Wąż, który co roku zmienia skórę, pojawia się w tym związku jako symbol odnowy życia, zarazem zaś symbolizuje lecznicze zastosowanie jego jadu. /" Kaduceusz.Latarnia — symbolicznie w dużym stopniu od-

Lacka: Aaron przed zieleniejącą laską:brązowe drzwiw kościele Św. Zenona,Werona. ok.1100

Laika Eskulapa:Eskulap z laską i wężem

Page 113: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Latarnia:latarnia ze świątyni w Nikko, Japonia

Leopard: menada z leopardem, z czary malarza Brygosa;ok. 490 r. p.n.e.

Lew: młodzieńcze bóstwo wewschodzącym słońcu niesione przez dwa lwy, które symbolizują wschodni i zachodni horyzont; wg przedstawienia na papirusie zmarłych Heri-ubena, XXI dynastia

powiada /• lampie. Latarnie spotykamy przede wszystkim w japońskich ogrodach świątynnych i parkach jako symbole światła i duchowej jasności. Lawenda — roślina wargowa z obszaru śródziem-nomorskiego, o nader korzennej woni i niepozornych kwiatach; od dawien dawnd stosowana do kąpieli, mycia i jako środek leczniczy. W średniowieczu niekiedy symbolicznie odnoszona do cnót Marii.Leopard — częsty symbol dzikości, agresywności, walki lub dumy. W Chinach leopard — w przeci-wieństwie do solarnego /• lwa — uchodził za zwierzę lunarne. Natomiast w mit. afryk. łączono go ze światłem porannego słońca. Antyk uznawał leopar-da za atrybut Artemidy i Dionizosa, zwierzę uchodziło za symbol siły i płodności i w tym sensie odgrywał również rolę w kulcie Dionizosa względnie Bachusa; ze względu na swe dzikie skoki porównywano go z Menadami. /"Pantera.Leszczyna — w wierzeniach ludowych i w czarach odgrywała niejednokrotnie pewną rolę, być może m.in. ze względu na jej giętkość, ze względu na to, że nie trafia jej piorun, oraz ze względu na jej wczesne kwitnienie. Uważano, że leszczyna chroni przed złymi duchami i wężami. Różdżka leszczynowa była ulubionym narzędziem poszukiwaczy złota lub wody, ponieważ rzekomo odchyla się nad żyłami złota lub wody. W czasach późniejszych używano jej także przy czarowaniu.Lew — uchodzi za ,,króla" zwierząt ziemi (o-bok /"orła jako ,,króla" ptaków); szeroko rozpow-szechnione zwierzę-symbol, najczęściej o znaczeniu solarnym lub w ścisłym związku ze światłem, m.in. zapewne ze względu na jego siłę, jego ztotożółtą barwę i przypominającą promienie słońca grzywę, która otacza jego głowę; związek ze światłem wyraża się również w przypisywanej mu właściwości nie zamykania nigdy oczu. Dalszymi cechami kształtującymi jego symboliczne znaczenie są odwaga, dzikość i rzekoma mądrość. Jako symbol władzy i sprawiedliwości spotykamy jego przedstawienie często u tronów władców i przed ich pałacami. W Chinach i Japonii lew, podobnie jak /•smok, uchodził za istotę broniącą przed demonami, wskutek czego np. często przedstawiano go jako strażnika świątyni. Również świątynie egip., babil. i assyr. często były strzeżone przez rzeźby przedstawiające lwy. W Egipcie spotykamy przedstawienia dwóch odwróconych do siebie grzbietami lwów, które symbolizują wschód i zachód słońca, wschód i zachód, dzień wczorajszy i jutrzejszy. W kulcie Mitry lew symbolizuje słońce. Ind. bóg Kryszna, jak również Budda są porów

Page 114: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

nywani z lwem. Ze względu na jego niezmierną siłę był on, przede wszystkim w starożytności, bliski bogom płodności i miłości, takim jak Kybele, Dioni-zos (Bachus) i Afrodyta (Wenus). Biblia wspomina lwa często, spotykamy go tam zarówno w pozytyw-nym, jak i negatywnym znaczeniu symbolicznym:Bóg przypomina lwa w swej mocy i sprawiedliwości, plemię Judy porównywane jest z lwem, sam Chrystus nazywany jest „Lwem Judy"; z drugiej jednak strony również diabeł łączony jest z drapież-nym lwem. Średniowiecze widziało w lwie także symbol Zmartwychwstania Chrystusa, m.in. ze względu na wyrażany przez wielu autorów pogląd, że lwy rodzą się martwe i po trzech dniach budzone są do życia tchnieniem swego ojca. Przedstawienia ryczących lwów mogą również wskazywać na zmartwychwstanie zmarłych w dniu Sądu Ostatecz-nego. Do negatywnego, groźnego aspektu silnych lwów odnoszą się śrdw. przedstawienia ukazujące lwy pożerające ludzi lub inne zwierzęta: najczęściej symbole zgubnych, groźnych albo karzących mocy. W równie negatywnej formie spotykamy siłę lwa także w przedstawieniach lub mitologicznych opowieściach o walkach z lwami i polowaniach na lwy, w których lew zostaje pokonany jako reprezen-tant nieokiełznanej dzikości przez jakiegoś herosa (Herakles, Samson). Lew uskrzydlony jest atrybu-tem i symbolem Ewangelisty Marka (/"symbole Ewangelistów). W heraldyce spotykamy lwa naj-częściej w odniesieniu do jego siły, często jako zwierzę heraldyczne (herbowe) i dźwigające tarczę herbową. Lew jest 5 znakiem /"Zodiaku; jego ży-wiołem jest /"ogień. Lewa (strona) /• Prawa i lewa (strona). Lewiatan — pierwotnie potwór z fenickiej mitologii symbolizujący chaos, żyje najczęściej w morzu;istnieje ciągłe niebezpieczeństwo, że wyłoni się stamtąd znowu i zagrozi istniejącemu ładowi. W Bi-blii i sztuce chrzęść., gdzie bliski jest /"smoko-wi, /'wężowi, /"krokodylowi lub /"wielorybowi, pojawia się jako pokonane przez Boga wcielenie chaosu, diabła lub Antychrysta. Liber Mundl /• Księga.Liczby — w większości kultur i religii mają bogate, często skomplikowane i dziś bynajmniej nie zawsze przejrzyste znaczenie. Liczby często uchodziły za wyraz kosmicznych i ludzkich form ładu lub harmonii sfer (pitagorejczycy). Liczby parzyste często rozumiano jako męskie, jasne lub dobre, nieparzyste—jako żeńskie, ciemne lub złe. Niejed-nokrotnie pewną rolę odgrywała zamienialność liczb i /"liter, np. w kabale. Określone stosunki liczbowe były wielokrotnie uwzględniane w archite-

Lew: brązowa statua lwa w Brunszwiku

Lewiatan: łowienieLewiatanasiedmioczęściowąwędką z rodowodemJessegoi Ukrzyżowanym jakoprzynętą; z; Herrad vonLandsberg, Hortusdeliciarum, 1180

Lew: znak Zodiaku

Page 115: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Ulla: cesarz Fryderyk l Barbarossa z berłem w kształcie lilii; wg miniatury z Kroniki świata z Altdorf (dziś Weingarten), 4 ćw. XII w.

Unga: falliczny symbol hind. boga Siwy

Lipa

kturze, rzeźbie, malarstwie, muzyce, literaturze oraz w zwyczajach sakralnych i laickich, np. złoty podział. W przyporządkowaniu symbolicznych znaczeń i określonych liczb często odgrywały rolę także spekulacje teoretyczne, które z kolei wiązały się za każdym razem z tym systemem liczb, którym się posługiwano.Lilia — S/a/a lilia jest starym i szeroko rozpow-szechnionym symbolem światła; poza tym, przede wszystkim w sztuce chrzęść., uchodzi ona za symbol czystości, niewinności i dziewiczości (szczególnie często w przedstawieniach maryjnych, np. bardzo często w związku ze Zwiastowanie); być może chodzi przy tym o sublimację pierwotnie fallicznego znaczenia, które przypisywano lilii ze względu na rzucający się w oczy kształt jej słupka. Lilia, która w przedstawieniach Chrystusa jako sędziego świata wychodzi z jego ust, jest symbolem łaski. Biblia mówi o ,,liliach na polu" jako symbolu pełnego ufności oddania się Bogu. Lilia jest poza tym prastarym symbolem królewskim i również w heraldyce odgrywa ważną rolę o zmiennym znaczeniu: i tak może np. wskazywać na patronat Matki Boskiej lub, gdy wyraźnie zaznaczona jest troistość jej płatków, na Trójcę Św. Lilia wodna /• Lotos.LInga, Lingam — w Indiach jako obraz kultowy rozpowszechnione plastyczne przedstawienie fal-lusa, symbol boga Siwy; spotykany zarówno jako naturalistyczny wizerunek, jak i jako głowica kolu-mny, często na kwadratowej podstawie z ośmiokątną środkową i cylindryczną górną częścią (niekiedy zjedna lub wieloma głowicami): symbolizuje boską i męską siłę stwórczą, prawdopodobnie także y" oś świata. Żeńskim odpowiednikiem lingi jest /'joni. Linga opleciony przez węża kundalini (^wąż) symbolizuje silę poznania, w połączeniu z joni jest m.in. symbolem otwierającego poznania i związku formy z materią.Lipa — u Germanów i Słowian była czczona jako święte drzewo. Uważano, że chroni przed piorunami, a jej dotknięcie rzekomo wyciąga choroby. Często ucieleśniała centrum społeczności lub budowli, jak np. lipa sądowa, cmentarna, studzienna, wioskowa. W przeciwieństwie do /" dębu lipę często uważano za odpowiednik żeński.Lira, harfa — symbol boskiej harmonii i harmonij-nego związku między ^niebem a uziemią. Lira jest atrybutem gr. boga Apollina, jak również ogólnie rozpowszechnionym symbolem muzyki i poezji. Dźwięki liry uchodziły niejednokrotnie (np. w micie o Orfeuszu) za czarodziejskie, w szczególności za uspokajające dzikie zwierzęta. W Biblii gra na

Page 116: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

harfie często pojawia się jako wyraz wdzięczności Bogu i jego pochwały.Lis—odgrywał w mit. jap. i chin. poważną rolę jako zwierzę znające czary, mądre, demoniczne, po części dobre, po części złe, zwierzę, które potrafi przybierać liczne postaci, przede wszystkim zaś ludzką. W kilku kulturach indiańskich lis jest sym-bolem lubieżności. W Europie uchodzi często za symbol chytrości i podstępności. W sztuce śrdw. pojawia się jako symbol diabła, kłamstwa, nie-sprawiedliwości, nieumiarkowania, chciwości i po-żądliwości.Liść — ogólnie symbol królestwa roślin, rozpow-szechniony w ornamentyce kultur chłopskich. W Azji Wsch. symbol szczęścia i dobrobytu, gałąź z liśćmi symbolizuje współdziałanie jednostki w ra-mach całości. W chrześcijaństwie trójlistek (/" koni-czyna) symbolizuje Trójcę Św., czworoliść zaś /• krzyż, cztery Ewangelie lub cnoty kardynalne. Liść figowca (/"figowiec) symbolizuje wstyd-liwość pierwsze odzienie Adama i Ewy po Upadku. Litery — w większości kultur obdarzone szczególnymi znaczeniami symbolicznymi; i tak islam rozróżnia np. między literami ognistymi, powietrznymi, wodnymi i ziemskimi, które poza tym jako materializacje Słowa Bożego są nosicielami szcze-gólnych znaczeń, m.in. w odniesieniu do przeszło-ści, teraźniejszości i przyszłości. Kabała zna cały system mistycznych spekulacji,] które łączą się przede wszystkim z formą poszczególnych liter, jak i z określonymi wartościami liczb. Siedem gr. samogłosek (dla e i o po dwie litery) uchodziło w starożytności za symbole siedmiu sfer niebiańskich i siedmiu poruszających się w nich planet lub też za symbole ducha; spółgłoski natomiast sym-bolizowały materię. Alfabet jako połączenie samo-głosek i spółgłosek, a zatem ,,ducha" i „materii", oraz jako całość wszystkich znaków języka od-czuwano jako symbol pełni i doskonałości także całego kosmosu; stosowano go więc także apo-tropaicznie. W tym znaczeniu też należy chyba rozumieć jego okazyjne zastosowanie we wczes-nym chrześcijaństwie aż po średniowiecze, i tak np. niekiedy rysowano go na grobach, y Alfa, -^Alfa i Omega, ^ omega, <"taw. Lorelel /"Syreny.Lotos — egip. i azjat. rodzaj lilii wodnej (grzybie-nia), jako symbol odgrywa poważną rolę w Egipcie, Indiach i Azji Wsch. Ponieważ wieczorem zamyka on swój kwiat i kryje się pod wodą, aby o wschodzie słońca znowu wynurzyć się i rozwinąć, jest starym symbolem światła; ponieważ białe, czerwone lub niebieskie kwiaty lotosu wyrastają z zamulonej

Ura: Orfeusz z lirą:z krateru z Geli, ok. 450 r. p.n.e.

LI*: Ezop słucha słów lisa: czara z Watykanu, ok. 450 r.p.n.e.

Lotos: życiodajne wąchanie kwiatu lotosu; fragm. malowidła ściennego z grobowca Nachta pod Tebami, XVIII dynastia, ok. 1400 r. p.n.e.

Page 117: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Łabędź: łabędź jako symbol ducha: fragm. z: Mylius, Philosophia reformata, 1622

wody, przeto są symbolem czystości pokonującej nieczystość. W Egipcie uważano, że lotos, który nosi w sobie słońce, powstał z prawód i byt tym samym zarazem symbolem powstania świata z wilgoci; dlatego też w szczególności byt związany ze świętym, dającym życie Nilem. Był on atrybutem różnych bóstw, wykorzystano go w rytuałach po-grzebowych i ofiarnych, odgrywał ważną rolę w ar-chitekturze i ornamentyce świątyń. Zapach niebies-kiego, pięknie pachnącego lotosu uchodził za od-nawiający życie. Również hinduizm i buddyzm znają bogatą symbolikę związaną z lotosem. Pływający na prawodach pąk kwiatów lotosu uchodził, podobnie jak jajo kosmiczne (y" jajo), za symbol całoście wszystkich jeszcze nie rozwiniętych możliwości przed stworzeniem świata (w szczególności jako symbol ludzkiego serca), otwarty kwiat lotosu jest symbolem stworzenia. Ośmiopłatkowy kwiat lotosu jest symbolem wszystkich stron świata i tym samym harmonii kosmicznej; w tym kontekście spotykamy go często jako znak medytacyjny. Brah-mę najczęściej przedstawia się na liściu lotosu, Buddę na kwiecie lotosu (może się zeń także wyłaniać). ,,Klejnotem w kwiecie lotosu" (mani padrne) jest nirwana, która istnieje już ukryta w świecie. Tysiącpłatkowy kwiat lotosu uchodzi za symbol całości całego objawienia duchowego. W Indiach często rozróżnia się między czerwonym kwiatem lotosu jako solarnym i niebieskim jako lunarnym. Powiązanie lotosu względnie lilii wodnej (grzybienia) z wyobrażeniami czystości sięga w formie nieco spłyconej aż do europejskiego średniowiecza: ponieważ ich nasiona i korzenie uchodziły za środek uspokajający popędy zmysłowe, zalecano je jako lek zakonnikom i zakonnicom.Luxuria (rozkosz) — kobieca personifikacja jednego z siedmiu grzechów głównych; dosiada świni lub kozła; symbole m.in.: lustro i syrena.

Page 118: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Łabędź — w Małej Azji, podobnie jak w Europie biały łabędź jest symbolem światła, czystości i wdzięku (natomiast czarny łabędź, podobnie jak czarne /"słońce, występuje niekiedy w symbolicz-nych kontekstach okultystycznych); symbolika ta ze swej strony rozszczepia się częściowo na żeński i męski kompleks znaczeniowy. Przede wszystkim u ludów słów. i skand, oraz w Małej Azji dominuje aspekt żeński: łabędź jako symbol piękna, niebiańskiej dziewicy (zapłodnionej przez wodę lub ziemię). W Indiach, Chinach, Japonii, Skandynawii, u Arabów i Persów spotykamy typ łabędzicy, baje

Page 119: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 120: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

cznej postaci z innego świata. Natomiast w staro-żytności dominował aspekt męski: białe łabędzie ciągnęły rydwan Apollina, Zeus zbliża się do Ledy pod postacią łabędzia (zresztą także Afrodycie i Artemidzie niekiedy towarzyszą łabędzie). Wg wierzeń greckich łabędź posiadał poza tym zdol-ność prorokowania i zapowiadania śmierci. Na Dalekim Wschodzie łabędź jest zarówno symbolem wdzięku, jak dostojeństwa i odwagi. U Celtów łabędź uchodził za wcielenie nadziemskich istot;nie zawsze odróżniali oni, jak np. działo się to w hinduizmie, symboliczne znaczenie łabędzi a /" gęsi, podczas gdy w wielu innych kulturach gęś pojmowano jako raczej negatywny odpowiednik łabędzia. W alchemii łabędzia często przyporząd-kowywano Merkuremu ( y Mercurius), uchodził on za symbol ducha i pośrednictwa między /"wodą a /" ogniem. Jajo łabędzie spotykamy niekiedy także jako jajo świata (/"jajo). Łabędź śpiewający, który rzekomo przed swą śmiercią (przede wszystkim wtedy, kiedy zamarza w lodzie) wydaje z siebie żałosny śpiew, stał się symbolem ostatniego dzieła lub słowa jakiegoś człowieka: w tym sensie niekiedy jest on także symbolem Chrystusa w odniesieniu do jego ostatnich słów na krzyżu.Lania — symbol zwierzęcego albo macierzyńskiego aspektu kobiecości: w baśniach kobiety lub dziewczęta często zmieniane są w łanię. W mit. gr. łania była świętym zwierzęciem Hery i Artemidy;rydwan Artemidy ciągnęły cztery łanie lub jelenie (/"jelenie) o złotych rogach. W mit. Turków i Mon-gołów łania ucieleśnia żeńską, tj. ziemską stronę mitycznego zjednoczenia nieba i ziemi.Łańcuch — ogólnie symbol związku, powiązania;często symbol stosunków między niebem a ziemią. U neoplatoników łańcuch symbolizuje nieprzerwane emanacje Jednego w poszczególnych istotach i rzeczach; odpowiednie wyobrażenia, które każdego człowieka widzą jako powiązanego złotym łańcuchem z Bogiem, znajdujemy również w chrze-ścijaństwie; także modlitwę niekiedy porównywano ze złotym łańcuchem. W sztuce chrzęść, diabeł pokonany w dniu Sądu Ostatecznego pojawia się w postaci /"małpy związanej łańcuchem. ^ Sznur. Łasica y Gronostaj.Łaźnia, pozytywnie: miejsce oczyszczenia, odnowy i odrodzenia, jak również — w alchemii — miejsce mistycznych zjednoczeń; negatywnie: przede wszystkim jako ciepła kąpiel oznaka zniewieście-nia, luksusu i miejsce nieczystej rozkoszy zmys-łowej. W wielu kulturach kąpiel pozostaje w ścisłym związku z kultem, zwłaszcza z punktu widzenia zmycia wszystkich grzechów (/"chrzest). W staro-

L*nla: Artemida z dwiema łaniami

Łańcuch: szatan związany kajdanami:wg alzackiej miniatury z XVII w.

Page 121: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

żytn. kąpano ceremonialnie nawet posągi bogów na znak odnowy stosunku między bogami a ludźmi. Psychoanaliza rozumie kąpiel także jako wyraz nieświadomej potrzeby powrotu do łona mat-ki. /'Obmycie rąk i obmycie stóp.

Page 122: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Łono /" Macica, /" Abraham. Łono Abrahama y Abraham. Łódź /"Czółno. Łucznik ^ Strzała i tuk. Łuk /-Strzała i łuk.

Łaźnia: połączenie Soi i Luny w Łaźni: z:Mylius, Philosophia reformata, 1622

Page 123: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Macica, /ono — symbol płodności, ale także ochro-ny i opieki, jak również w końcu powszechnie tajemniczych ukrytych sił. Piec alchemiczny, w któ-

rym dokonują się istotne przemiany fizyczne, mis-

tyczne i moralne, często porównywano z maci-cą. /"Inicjacja, yjoni. Maciora /• Świnia.Malestas Domini — w sztuce chrzęść, symboliczne przedstawienie wieczystej wspaniałości wywyższonego Chrystusa: frontalne przedstawienie często obramowanego y mandorlą Chrystusa na tronie z podniesioną prawą ręką i z /• księgą życia w ręce lewej, często otoczonego /• symbolami Ewangelistów lub 24 starcami z Objawienia św. Jana. Maja /• Zasłona.Mak—w elezyjskich misteriach składany Demeter w ofierze jako symbol ziemi, ale także snu i zapom-nienia.Malowidła jaskiniowe y Malowidła naskalne. Malowidła naskalne, malowidła jaskiniowe — ob-razowe przedstawienia umieszczone na skałach, zwłaszcza w jaskiniach, przedstawiające ludzi, zwierzęta, przedmioty i znaki kultowe. Wszystkie

Mak

Page 124: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 125: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

europ, malowidła naskalne pochodzą z czasów prehist. i sięgają wczesnej epoki kamiennej, malo-widła naskalne ludów pierwotnych spotykamy jesz-cze w naszych czasach. Długo rozumiano je jako wyraz, praktyk magicznych, przede wszystkim ma-gii myśliwskiej, dziś widzimy w nich często sym-boliczne przedstawienia przeżyć relig. lub niekiedy też symboliczne uproszczone kombinacje obrazów, które być może wskazują na zapowiedź pisma obrazowego.Malwa, prawoślaz ogrodowy — roślina z płn. umiarkowanej strefy, stosowana jako środek lecz-niczy. Liście malwy już w starożytności uchodziły za znaki prośby o przebaczenie; w sztuce chrzęść. spotykamy malwę niekiedy w tym samym znacze-niu.Małpa — rozpowszechnione zwierzę symboliczne, przede wszystkim ze względu na jego ruchliwość, inteligencję, ale także podstępność i jurność, jak również zmysł naśladowczy i wojowniczą chciwość. Na Dalekim Wschodzie często symbol mądrości; słynne stały się trzy małpy ze „Świętej Stajni" w Nikko, z których jedna zasłania sobie oczy, druga uszy, a trzecia usta; dzisiaj popularne, interpretowane jako symbol mądrego (i dlatego też szczęśliwego) życia, w szczególności zaś obcowa-nia z ludźmi: nic nie widzieć, nic nie słyszeć, nic nie mówić; pierwotnie odgrywały rolę wysłanniczek bogów, których miały informować o ludziach, i dla-tego przedstawiano je jako pewnego rodzaju zwie-rzę chroniące — nieme, głuche i ślepe. Pawiana czczono w Egipcie jako istotę boską, byt on — przede wszystkim przedstawiany jako zwierzę duże, białe, siedzące w kucki, z fallusem w erekcji i często z tarczą księżyca na głowie — ucieleś-nieniem boga księżyca Thota, patrona uczonych i pisarzy, który często występuje również jako wysłannik bogów i przewodnik dusz. Jednakże w świecie pozagrobowym duszę przyjmują nie tylko dobre, lecz także demoniczne małpy, które grożą jej np. złapaniem w sieć. W Indiach małpy są do dzisiaj często święte i nietyklane. W sztuce i literaturze chrzęść, małpa widziana jest najczęściej negatywnie, symbolizuje ona — często przed-stawiana ze /"zwierciadłem — człowieka, który wskutek swych grzechów stoczył się do poziomu zwierzęcia (zewnętrzne podobieństwo między człowiekiem a małpą), w szczególności symbolizuje grzechy śmiertelne chciwości, pożądliwości i próżności. Skrępowana łańcuchami najczęściej przedstawia pokonanego Szatana. Psychoanality-czna interpretacja marzeń sennych widzi często w małpie symbol bezwstydu i wewnętrznego niepo-

Malowktto naskalnemalarstwo jaskiniowe ze scenamimyśliwskimi z jaskini w Los Caballos (Castellon, Hiszpania)

Małpa: pawian ze sceny w świecie podziemnym; grób Tutanchamona. XVIII dynastia

Małpa: kapitel w kościele w Saint-Jouin-de Marnes

Malwa

Page 126: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Mandala: dwie formy podstawowe, schemat

Mandorla — /" aureola w kształcie migdała, która partycypuje także w symbolicznym znaczeniu /" migdału; od czasów wczesnochrześc. stosowana głównie do przedstawiania Chrystusa i Marii w ma-jestacie.Mandragola ^AIrauna. Mandragora ^AIrauna.Manna — cudowny pokarm, który spadał z nieba dzieciom Izraela w ich pochodzie przez pustynię;zgodnie z tradycją talmudyczną powstała wieczo-rem 6 dnia Stworzenia. Symboliczne określenie każdego pokarmu nadnaturalnego. Przez autorów żyd. i chrzęść, interpretowana także jako symbol Logosu.

Mandoria: Chrystus w mandorll, wg mianiatury w pontyfikale zChartres, pocz. XIII w.

koju lub też, ze względu na jej podobieństwo do człowieka, zwierzęcą karykaturę osobowości. Małpa jest 9 znakiem chin. /"Zodiaku, odpowiada /"Strzelcowi. Małżeństwo ^Wesele.Mandala—staroind. określenie /"„kręgu"; słowo to później opisywało przede wszystkim abstrakcyjne lub posiadające elementy obrazowe znaki medytacyjne religii ind. w formie kręgu lub wielokąta;symbolicznie przedstawia doświadczenia religijne i poprzez medytację chce być środkiem pomocniczym do zjednoczenia z Bogiem. C.G. Jung interpretował mandale jako symbole indywiduacji i znalazł mandale odpowiadające azjatyckim także w symbolice marzeń sennych nowoczesnego czło-wieka. /"Jantra.

Page 127: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Manna:deszcz z przepiórek i manny;bizantyjski oktogon w Smyrnie, 1 pół. XIII w.

Page 128: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 129: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Marabut /"Bocian.Margarytfca, złocień polny — roślina koszyczkowa o białych promienistych kwiatach; zgodnie ze zna-czeniem jej nazwy (tac. margarita = perła) porów-nywano ją z /• perłą i tym samym ze łzami, ale też z przelanymi kroplami krwi. Z tego względu w śrdw. malarstwie tablicowym o tematyce relig. wskazuje ona często cierpienia oraz śmierć Chrystusa i mę-czenników.Marionetka — figura trzymana z góry i poruszana przy pomocy nitek, drutów i kijków; symbol zależności człowieka od przemożnych sił; w węższym znaczeniu także symbol osobowości pozbawionej woli i sterowanej z zewnątrz. Mars (planeta) /"Żelazo. Maska, larwa — bardzo dawna forma często nader wyrazistej zasłony twarzy; służyła do przerażenia wrogów, do praktyk magicznych i do przedstawiania duchów i personifikowanych sit zwierząt i ludzi, najczęściej bardzo silnie podkreślając stereotypowe cechy charakteru. Na sarkofagach późnoant. maski teatralne wskazują na ,,widowisko życia". Dzisiaj często maska rozumiana jest jako symbol skrywania własnego ja za sztucznym obliczem.Masło — przede wszystkim w Indiach uchodzi za nosiciela kosmicznych energii, dlatego też jest rytualnie składane w ofierze (np. wlewane do ognia). /" Mleko, /"bicz.Maszkarony — potworne głowy, których przeraża-jący wyraz od dawien dawna służył obronie przed wrogimi wpływami, np. /"Gorgoneion; swym od-pychającym wyglądem symbolizują gesty odmowy i zażegnywania. Podobną funkcję spełniał też np. egip. /" Bes przedstawiany z grymasem na twarzy. Materia Prima /" Hermafrodyta. /" Merkuriusz, /" kamień mądrości, /"woda.Melon — podobnie jak większość owoców z wielo-ma pestkami symbol płodności.Menhir — ustawiony na sztorc kamień o przypusz-czalnie częstym znaczeniu kultowym, najczęściej pochodzący z późnego okresu młodszej epoki kamiennej; być może często symbol falliczny w naj-szerszym znaczeniu, a więc także symbol mocy i opieki; może być też związany z symboliką /"osi świata.Merkuriusz, Merkury — starorz. bóg handlu (póź-niej utożsamiany z Hermesem). Nazwa planety najbliższej Słońca; w alchemii określenie rtęci (ziemskiego odpowiednika tej planety) i ponadto określenie materia prima (pramateria) lub y,.ka-mienia mądrości". Rtęć w alchemii — obok ^soli i /"siarki — uchodziła za jeden z ,,filozoficznych"

Maska: dwie gr. maski teatralne

Mado: Kryszna jako dziecko bawiące się kulką masła: mała forma piast., brąz

Menhir menhir z Gollenstein pod Blieskastel, neolit, ok. 2000 p.n.e.

Page 130: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Mercurius: jako solarno-lunarny Hermafrodyta stojący na chaosie jako kuli: z:Mylius, Phllosophia reformata, 1622

żywiołów i zasad świata; reprezentuje ona ulotność (spiritus). W przeciwieństwie do „męskich" planet —Słońca, Marsa Jowisza i Uranu oraz „żeńskich" planet — Wenus, Saturna i Neptuna, Merkurego interpretowano jako ^Hermafrodytę; dlatego odgrywał on ważną rolę jako symbol wszelkich praktyk alchemii oscylujących między przeciwieństwami.Merkury /"Merkuriusz. Męsko-żeński y In i jang, /"światło. Met — sfermentowany (/"fermentacja) napój z /"miodu i /"wody; w mit. germ. napój bogów i bohaterów. Jego upajające działanie interpretowano niejednokrotnie jako znak przeniesienia boskich sił na człowieka.Metale — z punktu widzenia ich znaczenia sym-bolicznego mają charakter ambiwalentny; obróbkę metali {/• kowal) często widziano w związku z ogniem piekielnym. Z drugiej strony pozyskiwanie metali z rud i ich czyszczenie uchodziło za symbol oczyszczenia i uduchowienia. Alchemicy widzieli w określonych metalach ziemskie odpowiedniki określonych planet, przez które wcześniej rozumiano 7 planet antyku. C.G. Jung uważał metale — ze względu na ich „podziemny" charakter — za symbol płciowości, która potrzebuje oczyszczenia. Do ich negatywnego znaczenia symbolicznego odnosi się niekiedy towarzyszący inicjacjom (także w masonerii) zwyczaj pozbycia się wszelkich metali, noszonych na ciele, na znak oczyszczenia względnie wyrzeczenia się wszelkich dóbr ziemskich.

Page 131: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Metale: 7 wędrownych gwiazd antyku (Merkury jako siódmy w centrum), którym alchemicy przyporządkowali określone metale

Page 132: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 133: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

MetaleSchemat alchemicznych zależności między metalami a planetamiSłońce ; = złoto Księżyc ; = srebroMerkury T = rtęć (w starożytności stal i cyna) Wenus » = miedź Mars / = żelazo Jowisz • = cyna (w starożytności mosiądz lub

bursztyn) Saturn = ołów

Meteoryt ^Kamień.Mgła — symbol czegoś nieokreślonego, przejścia z jednego stanu do innego lub też czegoś niejas-nego, fantastycznego. W mitologicznych wyobraże-niach wielu ludów prasubstancja świata. Przed-stawienia mgły spotykamy często w malarstwie jap. /"Chmury.Miasto — jako umocniona i uporządkowana siedzi-ba ludzka jest zarazem symbolem boskiego ładu. Ponieważ miasto chroni swych mieszkańców i za-pewnia im bezpieczeństwo jak matka swym dzie-ciom, często jest personifikowane jako macierzyńs-ka bogini miasta z koroną z murów na głowie. W śrdw. sztuce chrzęść, spotykamy miasto np. jako niebiańską Jerozolimę (/'Jerozolima, niebiańska) lub np. w przeciwstawieniu dwóch miast, z których jedno, Jerozolima, reprezentuje Kościół żyd., dru-gie, Betlejem, Kościół chrzęść., który wyłonił się z Kościoła pogan. W późnym średniowieczu miasto jako obszar ogrodzony może też być symbolem Marii Dziewicy.Miech — pozostaje w ścisłym związku symbolicz-nym z /" oddechem; odgrywa rolę w taoizmie jako symbol stosunków między /"niebem a /"ziemią, przy czym górna jego płyta reprezentuje niebo, dolna zaś ziemię.Mlecz — początkowo symbol wojennych cnót, w szczególności męskiej siły i odwagi; tym samym też symbol władzy i zarazem /"słońca (z punktu widzenia aktywnej, męskiej zasady, jak również ze względu na przypominające miecz, błyskające pro-mienie słońca); w sensie negatywnym wskazuje on na okropności wojny; wielu bogów wojny i burzy ma miecz jako atrybut. Niejednokrotnie też symbol falliczny. Jako narzędzie tnące miecz jest sym-bolem decyzji, podziału na dobro i zło, a tym samym też symbolem sprawiedliwości; na wielu przedstawieniach Sądu Ostatecznego z /"ust Chrystusa wyłania się, często dwusieczny, miecz. Wg śrdw. teorii dwóch mieczy, która formułowała zasadę władzy kurialnej (prymat Kościoła nad państwem) i władzy cesarskiej (równouprawnienie obu instancji), każdy z mieczy symbolizuje władzę

Miasto: personifikacja Romy jako bogini miasta: wg miniatury w Księgi Perykop Henryka II

Mlecz: wygnanie z Raju mieczem ognistym; z: Speculum Humanae Salvationis, niderl. księga

Page 134: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Mlecz: Chrystus jakosędzia świataz mieczem w ustach;wg miniatury z okresu ok. 1260

MInotaur: Tezeusz zabija Mjnotaura: wg przedstawienia na gr. talerzu

świecką i władzę duchowną. Podobnie symbolem władzy i sprawiedliwości jest mlecz ognisty, którym ^ Adama i Ewę wygnano z Raju. Miecz może też uchodzić za symbol /" błyskawicy, jak np. w Japonii i w Indiach, gdzie np. nazywano go błyskawicą Indry jako miecz wedyjskiego kapłana ofiarnego. Miecz tkwiący mocno w pochwie symbolizuje kardynalną cnotę umiarkowania względnie roztropności.Miecz ognisty ^ Miecz.Miedź—u niektórych plemion afryk. bogaty symbol światła i życia oraz aktywnego działania, jak słowo czy sperma. W alchemii miedź odpowiada planecie Wenus, której naturę opisuje się jako ciepłą i wil-gotną, kobiecą, potęgującą piękno, próżność i roz-kosz. /»Metale. Mięta /"Mięta pieprzowa.Mięta pieprzowa, mięta — roślina z rodziny war-gowych z silnie aromatycznym olejkiem eterycznym; już w staroż. znana jako środek leczniczy;w sztuce chrzęść, ze względu na jej lecznicze działanie roślina maryjna.Migdal — jako słodki owoc w twardej łupinie jest symbolem tego, co istotne, duchowe, ukryte poza zewnętrznością. Symbol Chrystusa, ponieważ jego ludzka natura skrywa jego naturę boską, również symbol jego wcielenia. W staroż. migdał, podobnie jak orzech, ze względu na jego chroniony ukryty owoc uchodził za symbol ciąży i płodności, i dlatego sypano migdałami podczas wesel. Ponieważ jego jadalny owoc trzeba było najpierw wyłuskać z łupiny, był także symbolem cierpliwości. Olej wyciskany z migdałów miał u Greków znaczenie fallicz-ne, uchodził za nasienie Zeusa.Migdałowiec — w krajach śródziemnomorskich kwitnie już w styczniu; tym samym stał się symbolem czujności (ponieważ ,,budzi" się wcześnie) i odrodzenia.Mikrokosmos /'Człowiek.Mimoza — ziele, krzew lub drzewo z podwójnie pierzastymi liśćmi. Liście rodzaju niecierpka (nolimetangere) zwijają się przy najlżejszym do-tknięciu; dlatego mimoza jest symbolem wrażliwości i wstydliwości. Żółto kwitnąca mimoza (często utożsamiana z prawdziwą /"akacją) jest symbolem światła i pewności zbawienia.MInotaur— legendarne zwierzę z mit. gr. o ludzkim ciele i głowie byka, które, więzione przez Minosa w /"labiryncie, corocznie lub co dziewięć lat karmione było ateńskimi młodzieńcami i dziewicami, zostało pokonane przez Tezeusza z pomocą nici (/"nić) Ariadny. Symbol ciemnych, działających w ukryciu, niszczycielskich sił. Niejednokrotnie też

Page 135: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

identyfikowany pod względem znaczenia symboli-cznego z centaurem (^centaur).Miotła — przedmiot nie tylko świecki, lecz także kultowy, niejednokrotnie stosowany do symbolicz-nego oczyszczania świątyni. W sensie negatyw-nym: przedmiot, na którym, jak sobie wyobrażano, latały czarownice (symbol falliczny ?, symbol sił, których miotła nie mogła przepędzić i które nią teraz zawładnęły?).Miód — często w powiązaniu z ^ mlekiem symbol słodyczy, łagodności albo najwyższych ziemskich i niebiańskich dóbr, a tym samym stanu doskonałej szczęśliwości, np. nirwany; jako treściwy pokarm jest także symbolem siły życia i nieśmiertelności. W Chinach miód pozostawał w ścisłym symbolicznym związku z ziemią i punktem środkowym, toteż należał do potraw, które podawano cesarzowi. W starożytności miód uchodził za „mistyczny" pokarm, m.in. dlatego, że byt pozyskiwany przez niewinne zwierzę (/" pszczoła) z niewinnych kwiatów, i to tak, że były one tylko dotykane, a nie niszczone. Rozumiano go jako symbol duchowego poznania i wtajemniczenia, jak również spokoju i pokoju. W obrzędach inicjacyjnych czasami spotyka się zwyczaj obmywania rąk nie ^wodą, lecz zrazu symbolicznie miodem, co wynika z jego znaczenia jako leku i substancji oczyszczającej wewnętrznie. Ze względu na jego powstanie, które zawdzięcza się światłu i ciepłu, oraz ze względu na jego złoto-żółtą barwę przez pewien czas kojarzono miód również ze ^słońcem. C.G. Jung widzi w miodzie symbol jaźni (cel dojrzewania w procesie indywiduacji). /"Pszczoła, /"met.Mleko — jako pierwszy i najbardziej treściwy pokarm w wielu kulturach jest zarazem symbolem płodności i duchowej strawy oraz nieśmiertelności. Ze względu na jego barwę i łagodny smak często łączone jest z y księżycem, który w przeciwieństwie do słońca promieniuje łagodnym białym światłem. W niektórych okolicach Azji i Europy panował pogląd, że /• piorun lub wywołane przezeń pożary można ugasić tylko mlekiem. Zgodnie z kosmo-gonicznymi wyobrażeniami indyjskimi świat na prapoczątku był morzem mleka, które ogromną mątwią lub uderzeniami bicza (/•bicz) zmieniono w / masło, pierwszy pokarm istot żywych. Sztuka chrzęść., która również chętnie przedstawia Matkę Boską karmiącą (Maria lactans), rozróżnia między dobrą matką, która daje mleko prawdy, a złą, która karmi swą piersią ywęże. Mleko w związku z / miodem spotykamy zarówno w starożytności, jak i w Starym Testamencie jako kwintesencję najwyższych boskich dóbr i szczęśliwego życia

Miotła: lot czarownic na miotłach, z: The History of Mother Shipton, drzeworyt, XVIII w.

Mleko: egip. król ssie pierś Izydy pojawiającej się w formie świętego drzewa; grobowiec Tutmosisa III

Page 136: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Miot: miot Thora, Mjóllnir jako amulet:srebro, X w.

Młyn, mistyczny:kapitel kolumny w Vezelay, pot. XII w.

Moloch:przedstawienie wg:Athanasius Kircher. Oedipus Aegyptiacus, Rzym 1652

(por. np. Ziemię Obiecaną, płynącą mlekiem i mio-dem). Dlatego mleko i miód odgrywały ważną rolę w różnych misteriach antycznych; również w zwy-czajach Kościoła wczesnochrześc mleko i miód jawią się jako symbol liturgiczny: dawano je ochrzczonemu przy pierwszym przyjęciu Eucharystii na znak obietnicy zbawienia.Miot— narzędzie i (pierwotnie) broń, stąd symbol mocy i siły. Często łączony z piorunem, dlatego w mit. germ. atrybut boga piorunu Thora. W staro-żytności był narzędziem Hefajstosa, boga ognia i kowalstwa. W kilku kulturach znane są rytualnie wykute młoty, którym przypisywano zdolność chro-nienia przed złem. W Europie Płn. znajdujemy liczne prezentacje młota, np. na nagrobkach; być może chodzi tu o znaki, które mają zapewnić spokój zmarłym i zabezpieczyć ich przed złymi wpływami. Niekiedy młoty spotykamy również jako ukryte symbole krzyża. W wolnomularstwie młot jest zna-kiem siły woli kierującej się rozumem. W życiu prawnym młot posiada symbolicznie obowiązujące znaczenie na aukcjach i przy załatwianiu innych spraw. Po śmierci papieża uderza się trzykrotnie złotym młotkiem w ściany pokoju, w którym umarł, aby dać prawomocny wyraz faktowi jego zgonu. Młyn, mistyczny — śrdw. alegoria, która przedstawia zależności między Starym Testamentem a Nowym: pszenicę Starego Testamentu miele mistyczny młyn na mąkę, z której wypieka się Chleb Życia wiernych.Modrzew — roślina sosnowa płn. strefy umiar-kowanej. Na Syberii drzewo kosmiczne ( y drzewo) wyobrażano sobie jako modrzew, na który wschodzą i z którego zstępują słońce i księżyc w postaci złotego i srebrnego ptaka.Mojry —gr. boginie losu, które przez swe działanie symbolizują zrządzenia losu; wg Hezjoda córki Zeusa: Klotho, która przędzie nić życia (/'nic), Lachesis, która rozdziela losy, i Atropos, która przecina nić życia ( /• nożyce). Przez Rzymian Mojry identyfikowane były z Parkami.Moloch — pierwotnie kananejski bóg, któremu składano ofiary z ludzi. Później powszechnie symbol instancji deprawujących i niszczących ludzi, zwłaszcza nieludzkich systemów państwowych. Moneta y Pieniądze.Monogram Chrystusa — w różnych formach znak utworzony z gr. początkowych liter imienia Chrystus: (chi) i P (rho) lub — dawniej — z początkowych liter imienia Jezus Chrystus (J i X), który stosowany był symbolicznie na określenie Chrystusa lub też chrześcijaństwa w ogóle (już od Kon-stantyna Wielkiego). Często obie litery obwiedzio

Page 137: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

ne były okręgiem, tak że powstawało wrażenie ^koła, stały się one symbolem kosmicznym i solarnym. Często również dodawano jeszcze litery -x i 0( y alfa i omega) lub też słońce i księżyc, które wskazują na Ukrzyżowanie (podczas którego nastąpiło zaćmienie słońca i ukazał się księżyc). ^ Krzyż anastasis. Monstrum y Potwór.Morwa — w Chinach pozostawała w związku ze wschodzącym /• słońcem. Strzały, które wystrzeli-wano z łuku sporządzonego z drewna morwowego (lub z drewna ^brzoskwini) w cztery strony świata, miały oddalać złe wpływy.Morze — symbol niewyczerpalnej siły życia, ale także pochłaniające wszystko otchłani, w tym też znaczeniu w psychoanalizie pokrewne podwójnemu obliczu dającej i biorącej, chroniącej i karzącej Wielkiej Matki; jako zbiornik niezliczonych nieod-krytych skarbów i kryjących się w ciemności postaci również symbol psychiki nieświadomej. Jako niezmierzona wielka powierzchnia symbol niesko-ńczoności np. u mistyków symbol pogrążenia się w Bogu. ^Woda.Most — połączenie między dwoma miejscami, rzeczami, ludźmi oddzielonymi przestrzenią; w tym sensie szeroko rozpowszechniony symbol połącze-nia i pośredniczenia. U wielu ludów znajdujemy wyobrażenie mostu łączącego / niebo i uziemię, nierzadko w postaci ^ tęczy; często bywa on drogą, którą muszą pójść po śmierci dusze zmarłych. W islamie np. jest on cieńszy od włosa i ostrzejszy od klingi miecza, tak że potępieni spadają do piekła, podczas gdy wybrani szybciej lub wolniej — zależnie od ich zasług — osiągają Raj. Wyob-rażenie to ukazuje poglądowo zasadniczo podwójne symboliczne znaczenie mostu: nie tylko połączenie czegoś, lecz także pokonanie czegoś w sensie przezwyciężenia.Motyl — ze względu na swą lekkość i piękne barwy jest w Japonii symbolem kobiety; dwa motyle symbolizują szczęście małżeńskie. Istotne sym-boliczne znaczenie motyla polega jednak na jego matamorfozie z ^ jaja poprzez ^gąsienicę i jakby martwą poczwarkę w bajecznie kolorowego, zwró-conego ku słonecznemu światłu latającego owada. Dlatego już w starożytności byt on symbolem duszy, której fizyczna śmierć nie może zniszczyć (jego grecką nazwą jest,,psyche"); w późniejszym czasie zresztą akcentowano silniej wdzięk, nie-stałość motyla i jego związek z bogiem miłości Erosem. W symbolice chrzęść, motyl jest z jednej strony symbolem zmartwychwstania i nieśmiertel-ności, z drugiej zaś, ze względu na krótkotrwałość

Monogram Chrystusa:dwie różne formy, wg mozaik z katakumb

Morwa

Morze: istota morska o mieszanej postaci:opona z Zillis, kanton Graubiinden, 1 poi. XII w.

Page 138: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Motyl: Eros z pługiem ciągniętym przez motyle; gemma z XVIII w.

Mucha: Belzebub, wg:Couin de Flancy. Dictlonnaire internat 1845

Muszla: narodziny Wenus z muszli, wg Botticellego

jego życia i przemijające piękno, również symbolem próżności i znikomości. W psychoanalitycznej interpretacji marzeń sennych spotykamy motyla niejednokrotnie jako symbol wyzwolenia i nowego początku. /'Ćma.Moździerz — wraz z tłuczkiem popularny symbol seksualny. Mrowisko / Mrówka.Mrówka — podobnie jak y pszczoła, symbol pra-cowitości i zorganizowanego życia społecznego, ze względu na jej obfite zapasy zimowe również symbol mądrej zapobiegliwości. W Indiach ze względu na jej nieustanną krzątaninę symbol marności wszelkich działań w życiu ziemskim. U ludów afryk. mrowisko pozostaje niejednokrotnie w związku z wyobrażeniami kosmogonicznymi; niekiedy łączone jest także z kobiecą płodnością, jakiej rzekomo użycza kobietom, które na nim siadają. Mucha — na Dalekim Wschodzie uchodziła za symbol niematerialnej, bezustannie wędrującej duszy. Najczęściej jednak łączono ją z chorobą, śmiercią i diabłem; rozpowszechnione było wyobrażenie, że demony choroby zagrażają człowiekowi przybrawszy postać muchy. Wspomniany w Biblii najwyższy diabeł Belzebub (z hebr. Ba'al-Zebub = pan much), którego często przedstawiano jako muchę, jest zniekształceniem pierwotnego kana-nejskiego bóstwa Baalzebula; muchą odgrywa rolę w wierzeniach ludowych, przede wszystkim w czarodziejskich zaklęciach. W mit. pers. wrogi Aryman wkrada się w świat jako mucha.Muszla — jest często atrybutem bóstw morskich, ponieważ skrywa w swoim wnętrzu małża, zwierzę żyjące w morzu. Biała muszla niekiedy, np. w Chi-nach, pozostawała symbolicznie w związku z ^księżycem (i tym samym z zasadą in). Jako ,,wyłaniająca się z morza" (Anadiomene) Afrodyta jest niejednokrotnie przedstawiana jako stojąca na muszli. Również fakt, że muszla w swym kształcie przypomina kobiecy organ płciowy, i że partycypuje ona w symbolice płodnej /-wody. umorzą oraz ze powstaje w niej piękna /• perlą, wiązał ja z Afrodytą (jak w Indiach z boginią szczęścia i piękności Lakszmi). Jako przedmiot wkładany do grobu, muszla symbolizuje w chrzęść, grób, z którego człowiek powstanie na Sąd Ostateczny. Muszlą stała się symbolem maryjnym, ponieważ Maria nosiła w swym łonie Jezusa, ,,cenną perłę" oraz dlatego, że w średniowieczu wierzono, że Marię ..dziewiczo" zapłodniły krople rosy.Myrra — żywica luźnego rodzaju drzew i krzewów balsamowych. Ze względu na swój zapach oraz kojące i lecznicze działanif inyrra odgrywała waż

Page 139: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

ną rolę w ind., orient., żyd. i chrzęść, obrzędach kultowych, m.in. była częścią składową świętego oleju Izraelitów; w Biblii wspomina się ją jako jeden z darów trzch króli. Z uwagi na jej gorycz, moc leczniczą i zastosowanie jej do mumifikowania zwłok często łączono ją symbolicznie z cierpieniami i śmiercią Chrystusa, ale także z pokutą i ascezą wiernych chrześcijan.Myrt—wiecznie zielone, biało kwitnące drzewo lub krzew występujące w ciepłych krajach; był dla Żydów symbolem łaski Bożej, jak również pokoju i radości. W starożytności myrt był poświęcony Afrodycie, dlatego też symbolizował miłość, a jako roślina wiecznie zielona byt zarazem wiązany z nieśmiertelnością. W przeciwieństwie do / waw-rzynu, który zdobił zwycięzcę po krwawej walce, wieniec z myrtu był symbolem zwycięstwa uzys-kanego bez rozlewu krwi. Wieniec myrtowy dla nowożeńców jako oznaka radości znany był już Żydom, w starożytności nowożeńcy zdobili się wieńcami z róż i myrtu na cześć bogini miłości i małżeństwa — Afrodyty. Dzisiaj wianek ślubny z myrtu uchodzi często za symbol dziewictwa.Mysz — w przeciwieństwie do pozostałych myszy ryjówkę (kretomysz) Egipcjanie czcili jako święte zwierzę. Białe myszy uchodziły u Rzymian za szczęśliwy znak. Śrdw. wierzenia ludowe widziały w myszach albo wcielenia czarownic, albo dusze zmarłych: natomiast białe myszy niejednokrotnie interpretowano jako wcielenia dusz nienarodzonych dzieci. Natomiast p/agę myszy rozumiano często jako karę Bożą.

Naczynie: dziewica jako naczynie zawierające Boskie Dzieciątko: weneckie Rosario delia gloriosa yergine Maria, 1524

Page 140: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Naczynie — symbol przyjmowania i otrzymywania. a tym samym często symbol kobiecego łona: chrześcijaństwo chętnie porównuje Marię, która przyjęła w siebie Ducha Sw., z naczyniem. Naczynie, w szczególności z gliny, jest poza tym symbolem ciała, które interpretuje się jako naczynie duszy. Nowy Testament porównuje człowieka wierzącego z naczyniem łaski. U wielu ludów przelewanie płynu z jednego naczynia do drugiego uchodziło za symbol reinkarnacji duszy. /• Kielich, cezara.Nagietek — roślina koszyczkowa o ztocistozółtych aż po pomarańczowe, przypominających aureolę kwiatach, w tradycji ludowej zwana też oblubienicą słońca; stara roślina lecznicza; w śrdw. malarstwie tablicowym o tematyce relig. występuje jako at-rybut maryjny i symbol zbawienia.Nagość — od dawien dawna jest pod względem symbolicznym wieloznaczna; z racji wyraźnie uwy- Nagietek

Page 141: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 142: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

datnionych cech cielesnych nagość (rozumiana negatywnie przede wszystkim w tradycji biblijnej w przeciwieństwie do greckiej) jest symbolem uwodzenia, żądzy; często jest włączana do praktyk związanych z czarami miłosnymi. Jako brak osłony i otwartość nagość jest symbolem czystości i prawdy (por. zwrot „naga prawda"). Nagość Adama i Ewy w Raju jest symbolem ich niewinności przed Upadkiem. Przez rezygnację z / ubrania, symbolu powiązania ze światem, nagość oznacza także ascezę; jako przypomnienie, że wszyscy rodzimy się nadzy, jest symbolem bezwarunkowego pod-dania się woli Boga. Natomiast skazany przestępca byt niejednokrotnie obnażany na znak utraty prze-zeń jego społecznej pozycji. ^Zasłona. Nagrobek /• Kamień. Namaszczenie /• Oleje, /•Krzyżmo. Napój, eliksir — jako napój nieśmiertelności jest symbolem wzmożenia świadomości, która związana jest z wiedzą o wiecznym trwaniu. Negatywnym odpowiednikiem jest tu napój zapomnienia.Narcyz — szeroko rozpowszechniony rodzaj ama-rylki; w Grecji symbolicznie łączono go ze snem (przypuszczalnie dlatego, że jako roślina cebul-kowa, przekwitnąwszy, kryje się w ziemi i ponownie pojawia w początkach roku jako jedna z roślin najbardziej rzucających się w oczy). Sadzono je na grobach na znak pokrewieństwa śmierci i snu. W pewnych okresach pojmowano go także jako oznakę wiosny i płodności. W Azji jest symbolem szczęścia. U Arabów niejednokrotnie ze względu na jego prostą łodygę jest porównywany do człowieka prawego, działającego zgodnie z przyka-zami Boga. W sztuce śrdw. (ze względu na podobieństwa do lilii) niekiedy był symbolem maryjnym.Nasiono — symbol życia, pełni jeszcze nie roz-wniniętych możliwości. Nasiono, które obumiera w ziemi, aby mogła powstać roślina, symbolizuje ciągłą przemianę śmierci i nowego początku w na-turze, ale także ofiarę, duchowe narodziny człowie-ka.Nefryt—w Chinach uchodził, podobnie jak /• złoto. za ściśle związany z zasadą jang ( /• in i jang). toteż byt symbolem siły życia i sił kosmicznych. Widziano w nim symbol doskonałości i symbol zjednoczenia 5 niebiańskich cnót: czystości, niezmienności, jas-ności, harmonii i dobroci, jak również połączenie jakości moralnych z pięknem. Nefryt stosowano jako uniwersalny środek leczniczy, uchodził on za pokarm istot niematerialnych i za środek, który użyczał nieśmiertelności lub długowieczności, a ciała zmarłych chronił od rozkładu. W Ameryce

Narcyzy

Page 143: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Środk. nefryt był symbolem duszy, ducha, serca; ze względu na jego zieloną, przejrzystą barwę łączono go także z wegetacją, wodą, deszczem, a ze względu na występującą niekiedy wymienność symbolicznego znaczenia ^czerwieni i dzieleni, także z /• krwią.Nerki — u kilku ludów pierwotnych, ale także w judaizmie rozumiane jako siedziba uczuć, jak również szczególnej siły i namiętności; zwrot,,serce i nerki" na określenie wewętrznych sił człowieka znajdujemy już w Starym Testamencie. W średnio-wieczu nerki uchodziły za siedzibę uczuć, w szcze-gólności zaś popędu płciowego.Nić—powszechnie symbol łączenia! wiązania; np. Upaniszady mówią o nici, która łączy świat doczes-ny ze światem transcedentnym i wszystkie istoty między sobą. Również czas i życie wielokrotnie porównywano z nicią (/•Mojry). Nić Ariadny to w mit. gr. kłębek przędzy, który córka króla Minosa, Ariadna, data Tezeuszowi; dzięki niemu Tezeusz znalazł wyjście z /' labiryntu: przysłowiowe nawią-zanie do zasady stopniowego poznania. Nić Ariadny ^Nić. Nić życia ^ Mojry.Niebo — wcześniej często widziane jako sklepiona półkula nad kręgiem ziemi, w mit. i relig. wyob-rażeniach niemal wszystkich ludów odgrywa wielką rolę jako miejsce, z którego — jak się sądzi — rządzą bogowie i boskie istoty i do którego dusza wznosi się po śmierci. Decydujący dla tego rozu-mienia — pierwotnie interpretowanego jedynie realnie, a nie symbolicznie — był zapewne fakt, że niebo jest w ,,górze" (^wyżyna), jak również zgodnie z prawami uporządkowane ruchy gwiazd;zapładniający, konieczny do życia, spadający z nie-ba deszcz, zjawiska natury budzące lęk i cześć, takie jak burza, ^błyskawice. komety, meteoryty, /• tęcza itd. Często spotykamy wyobrażenie, że niebo i ziemia pozostawały pierwotnie w jedności. W tym aspekcie niebo reprezentuje tylko połowę całego świata: z wyobrażeniem tym łączy się równie szeroko rozpowszechnione porównanie:niebo = pierwiastek męski, aktywny, ziemia = pierwiastek żeński, bierny; wskutek zapłodnienia ziemi przez niebo powstają wszystkie istoty ziems-kie (w Egipcie panowało przekonanie odwrotne:macierzyńska bogini nieba Nut była małżonką boga ziemi Gębą). Rozpowszechnione są również wyobrażenia wielu nieb lub sfer niebiańskich, poło-żonych jedna nad drugą, odpowiednio do różnych hierarchii istot duchowych lub też różnych stopni oczyszczenia duszy.

Niebo: egipska bogini nieba Nut, na której ciele stonce wschodzi i zachodzi, pochyla się nad ziemią przedstawioną jako tarcza: relief z sarkofagu, XXX dynastia

Page 144: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Niebo: niebo zaptadma ziemię i płodzi człowieka; wg:Thenaud, Traite de la cabale, XVI w.

Page 145: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Niedźwiedź: celtycka bogini Artio z jej zwierzęcie-symbolem

Niedźwiedź: czarny niedźwiedź z dosiadającą go rogatą demoniczną stotą; wg ryciny z:Johannes Wier,Pseudomonarchiadaemonum

Nietoperz: św. Antoni nawiedzony i porwany przez diabła ze skrzydłami nietoperza

Niedźwiedź — jak dowodzą tego rysunki naskalne i odnalezione kości, odgrywał ważną rolę kultową już w czasach prehist. Czczony przede wszystkim przez ludy Północy jako przypominająca ludzi. potężna istota; niejednokrotnie uchodził za pośrednika między /'niebem ą /"ziemią, ą u wielu ludów za przodka ludzi. W tradycji ludów płn.-europ. nie y lew, lecz niedźwiedź byt królem zwierząt. U Celtów niedźwiedź był ściśle związany z rzemiosłem wojennym. Na Syberii i na Alasce łączono go z y księżycem, ponieważ również on, podobnie jak zapadające w sen zimowy zwierzę, regularnie ,,przychodzi i odchodzi". Ze względu na swój zimowy sen niedźwiedź jest niekiedy także w sztuce śrdw. symbolem starości i śmierci człowieka. W Chinach niedźwiedź uchodził za zwierzę męskie. bliskie zasadzie jang {/'m i jang). Alchemicy widzieli w nim symbol ciemności i tajemnicy pra-materii. W mit. gr. niedźwiedź jest towarzyszem lub wcieleniem Artemidy. W symbolice chrzęść, pojawia się najczęściej jako niebezpieczne zwierzę, które czasami reprezentuje diabła; niekiedy jest on także symbolem śmiertelnego grzechu obżarstwa. Czasami jednak spotykamy niedźwiedzicę jako symbol dziewiczych narodzin, ponieważ rzekomo nadaje formę swym młodym liżąc je. C.G. Jung widzi w niedźwiedziach symbol niebezpiecznych aspektów psychiki nieświadomej.Niepogoda, sztorm, burza — w relig. wyobrażeniach wielu ludów rozumiana jako symbol lub realny wyraz działania boskich mocy: również przemiany czasu (nadchodzenie nowej ery) często wyobrażano sobie jako czas zawieruchy.Nietoperz — symboliczne zwierzę o bardzo różnych znaczeniach. Na Dalekim Wschodzie uchodzi za symbol szczęścia ze względu na homofonię między słowami na jego określenie ą słowem określającym szczęście (fu). Ponieważ nietoperze żyją w jaskiniach (^jaskinia). gdzie rzekomo znajdują się przejścia do drugiego świata, uchodziły za

Page 146: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 147: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

nieśmiertelne i stały się symbolem nieśmiertelności. Budzący się dopiero w nocy nietoperz pozostaje ponadto, podobnie jak wampir, w związku z symboliką seksualną; demony i duchy, które nocami rzekomo obcowały z kobietami, w Europie wyobrażano sobie niekiedy jako nietoperze. Jego pewna orientacja w ciemności uczyniła z nietope-rza, np. u pewnych ludów Czarnej Afryki, symbol inteligencji; jednakże jako zwierzę nocne nietoperz uchodzi w innym kontekście za wroga światłą ( y światło). Jako zwierzę, które śpi zwisając głową w dół, może on jednak jawić się także jako wróg naturalnego porządku. Biblia zalicza nietoperza do zwierząt nieczystych. W średniowieczu nietoperz uchodził za zwierzę złośliwe, które np. wysysa krew śpiącym dzieciom; diabła często przedstawiano ze skrzydłami nietoperza. Jako zwierzę nocne nietoperz jest także oznaką melancholii. Skrzydła nietoperza wskazują niejednokrotnie na śmierć. Ponieważ nietoperz lata pod osłoną zmierzchu, jest także, przede wszystkim w niem. sztuce piast., symbolem zawiści, która się nie ujawnia. W al-chemii nietoperz jako istota pośrednia między ptakiem a ssakiem odgrywał rolę jako symbol zjawisk ambiwalentnych, np. hermafrodyty (^Her-mafrodyta).Nimb — w sztuce ant. i orient.. w szczególności zaś w malarstwie, kolistą płaszczyzna lub promienista aureola wokół głowy bóstwa, herosa, świętego itd.;być może reprezentuje osłonce lub y koronę;symbol boskości. panowania, światłości lub wła-dzy. .^Gloria.Noc — w przeciwieństwie do / dnia symbol tajem-niczej ciemności, tego, co irracjonalne, nieświado-me. symbol śmierci, ale także chroniącego i płod-nego tona macierzyńskiego. /• Południe. Nos—spotykany niejednokrotnie w literaturze jako ukryty symbol penisa.Nożyce — jako narzędzie tnące są symbolem zasady aktywnej, męskiej. W mit. gr. są atrybutem Mojry (.^Mojry) Atropos, którą przecina nimi nić życia ( /• nić). Jest to symbol zależności człowieka od sil kierujących losem i symbol nagłej śmierci. Nóż —jako ostre i tnące narzędzie pracy, podobnie jak ^nożyce. symbol męskiej, aktywnej zasady. która obrabia żeńską, bierną materią. W hinduizmie nóż jest atrybutem przerażających bóstw. W wielu kulturach uchodzi on także za chroniący przed nieszczęściem, co być może łączy się z sym-bolicznym znaczeniem żelaza ( / żelazo). Nóż w rę-ku postaci starotestamentowych to nóż obrzezania, który wskazuje na przynależność do Starego Przy-mierza.

Nimb: różne typy: krąg promieni, czyli tarcza z krzyżem dla Chrystusa, czworokąt dla żywych osób, trójkąt dla Boga Ojca

Noc: fragm. z: Dzień i Noc jako uskrzydlony geniusz; mozaika przedstawiająca sceny z Genesis, San Marco Wenecja, pocz. XIII w.

Page 148: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Obmycie rąk i stóp:obmycie stóp przez Jezusa; wg przedstawienia w ewangeliarzu z katedry w Spirze

Obelisk: obelisk pokryty hieroglifami przed pylonem świątyni w Luksorze, XIX dynastia

Obcy — symbol bezdomnego, przejściowego stanu człowieka na ziemi, który znajdujemy we wszystkich religiach, upatrujących ojczyzny człowieka w świecie transcendentalnym, y Pielgrzym.Obelisk — wysoki kamienny słup zwężający się ku górze o czworokątnej podstawie i piramidalnym zakończeniu. W Egipcie kultowy symbol boga-słoń-ca: rankiem pierwsze promienie / słońca padały na jego wierzchołek. Jego forma silnie akcentująca kierunek symbolizuje poza tym związek uziemi z ^niebem względnie słońcem.Obmycie rąk i nóg. W niemal wszystkich religiach wierni obmywają się na znak rytualnego oczysz-czenia przed spełnieniem czynności sakralnych;w szczególności dotyczy to rąk. Piłat obmył ręce, by przez to wyrazić rezygnację z odpowiedzialności. Obmycie nóg uchodziło na Wschodzie za przysługę oddawaną obcym i gościom; umycie przez Chrystusa stóp swym uczniom było dowodem i symbolem jego służebnej miłości; od VII w. jest powtarzane w kat. liturgii Wielkiego Czwartku. ^Łaźnia, /•Chrzest.Obmycie rytualne y Chrzest. Obmycie nóg y Obmycie rąk i stóp. Obojniak /• Hermafrodyta.Obrzezanie — zwyczaj praktykowany u wielu ludów, część rytuałów inicjacyjnych, które towarzyszą przejściu do dojrzałości płciowej; być może symboliczna ofiara bogom płodności. L) kilku ludów afryk., które częściowo znają także obrzezanie dziewcząt, obrzezanie napletka, który reprezentuje kobiecy element u mężczyzny, lub łechtaczki, którą uważa się za odpowiednik męskiego elementu u kobiety, oznacza jednoznaczne utożsamienie się z własną płcią i tym samy dojrzałość płciową. U Żydów obrzezanie jest oznaką przymierza z Bogiem.Oczyszczenie y Kąpiel, ^Obmycie rąk i nóg, /•Chrzest.Oddech — symbol kosmicznych sit ożywczych, niejednokrotnie też ducha, w szczególności zaś stwórczego aktu na początku świata, l tak np. w taoizmie znajdujemy wyobrażenie dziewięciu pierwotnych tchnień (oddechów), które łącząc się stopniowo stworzyły najpierw przestrzeń fizyczną jako założenie wszelkiego istnienia. W Indiach pojęcie przenikającego wszystko, łączącego różne poziomy bytu oddechu odgrywa wielką rolę. Atman, indywidualna, duchowa wieczna jaźń, która u kresu duchowego rozwoju łączy się z Brahmą, boską jaźnią, uważana była pierwotnie za oddech. Ponadto psychofizyczny rozwój całej ludzkości odbywa się w pięciu strumieniach oddechu, które pozostają

Page 149: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

w ścisłym związku z wężem kundalini (^wąż). W Genesis Bóg budzi stworzonego przezeń człowieka do życia poprzez swój oddech, który symbolizuje tu Ducha-Stwórcę. Odsłonięcie ^Zasłona.Ofiara — jako czynność kultowa m.in. symbol rezygnacji z dóbr ziemskich na rzecz związku z Bogiem, bogami lub przodkami (często zresztą celowe działanie magiczne). Rozpowszechnione są też sakramentalne posiłki ofiarne, w których spalano tylko część darów (najczęściej ofiary ze zwierząt), pozostałą zaś część — na znak sakramentalnej wspólnoty i zarazem związku z Bogiem, bogami itd. — wspólnie spożywano. Określone ofiary ze zwierząt, np. ofiarę z byka w kulcie Mitry. C.G. Jung interpretował jako symbol zwycięstwa duchowości człowieka nad jego zwierzęcoś-cią.Ofiary ze zwierząt ^Ofiara. Ogień — u wielu ludów uchodzi za święty, oczyszczający, odnawiający; jego silę niszczycielską często pojmowano jako drogę do nowych narodzin na wyższym stopniu ( / spalenie. ^ Feniks). Niejednokrotnie czczono odrębne bóstwa ognia, jak np. Agni w Indiach lub Hestię w Grecji: w Chinach znano liczne bóstwa ognia. W Biblii spotykamy różne wyobrażenia, w których ogień symbolizuje Boga lub coś boskiego: Apokalipsa wspomina m.in. ogniste kota (^kolo), zwierzęta, które zieją ogniem, itd.; w Starym Testamencie Bóg pojawia się np. jako s/up ognia ( / siup) lub ^ krzak gorejący. Często ogień pozostaje w związku ze ^słońcem, ^światłem, /"błyskawicą, ^czerwienią, / krwią, sercem (/'serce). W przeciwieństwie do ^wody,

Page 150: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Ogień: zaślubiny wody z ogniem, z których każde ma cztery ręce na znak siły ich działania:przedstawienie ind.

Page 151: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 152: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

której genezę niejednokrotnie przypisywano ziemi ogień często uchodził za pochodzący z /• nieba. Mity wielu ludów mówią o wykradzeniu ognia, które często interpretuje się jako zbrodnię. Grecka filozofia natury widziała w ogniu albo źródło wszelkiego bytu, albo jeden z y żywiołów. Jednakże ogień często pozostaje również w ścisłym związku z symbolicznym kompleksem znaczeniowym destrukcji, wojny, zła, diabła, piekła lub gniewu Bożego.Spalenie Sodomy i Gomory rozumiano często w średniowieczu jako prefiguracyjny obraz ogn/a piekielnego. Rozpalanie ognia przez pocieranie wiązano w wielu kulturach z seksualnością; wielokrotnie już powstanie ognia odnoszono do aktu płciowego mitologicznych istot lub zwierząt. Apotropaiczne działanie ognia odgrywa pewną rolę u wielu ludów, i tak np. u Germanów og/eń ogniska przepędzający złe duchy nie mógł nigdy wygasnąć. W alchemii ogień byt często symbolizowany przez znak A. Astrologia łączy ogień ze znakami Zodiaku (^Zodiak) Baranem, Lwem i Strzelcem. Ogień piekielny ^ Ogień. Ogniste koło yOgień, /

Koło. Ognisty słup /•Ogień, ^Słup. Ogon —

niekiedy spotykany jako symbol seksualny; w sztuce romańskiej ogon lwa często związany z formami ornamentalnymi.Ogórecznik — długo uważano, że odpędza ponure myśli. Ponieważ jest szorstki i owłosiony, a zarazem smaczny, przeto jest symbolem wysokich jakości, które skrywają się za niepozorną powierzchownością, w szczególności zaś wewnętrznej prostoty Marii Dziewicy.Ogród — symbol raju ziemskiego i niebiańskiego, symbol ładu kosmicznego. W Biblii ogród jest obrazem bezgrzesznego pierwotnego stanu człowieka w przeciwieństwie do świętego miasta (y Jerozolima, niebiańska), która symbolizuje kres czasów; Pieśń nad Pieśniami porównuje ogród z ukochaną. W ogrodzie Hesperyd mit. gr. rosło drzewo ze złotymi jabłkami, które najczęściej interpretowa-no jako symbol drzewa życia. W swym odosob-nieniu, jako refugium przed światem, ogród jest symbolicznie bliski oazie i y wyspie. Ogród oto-czony murem, do którego prowadzi tylko wąska

Ogórecznik

Ogród:studniaw ogrodzie otoczonymmurem, symbolwytrwałości i prawdytakże w trudnychokolicznościach;z Boschiusa, Symbolographia, 1702

Page 153: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

brama, sugeruje także trudności i przeszkody, które trzeba pokonań przed osiągnięciem wyższego stopnia rozwoju psychicznego. W podobnym sensie ogród otoczony żywopłotem symbolizje także — z punktu widzenia mężczyzny — intymne sfery ciała kobiecego.Okno — czasami symbolizuje wrażliwość i otwartość na wpływy zewnętrzne. Kolorowe witraże

Page 154: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

gotyckich kościołów symbolizują często barwną pełnię niebiańskiej Jerozolimy. W śrdw. plastyce okno, które samo nie świeci, lecz przepuszcza światło słoneczne, oznacza czasami Matkę Boską, która, czysta i pokorna, nosi Syna Bożego.Oko — jako główny organ spostrzegania zmysłowego pozostaje w symbolicznym związku ze ^"światłem, /"słońcem, duchem. Jest to symbol duchowego oglądu, ale także—jako ,,zwierciadło" duszy — narzędzie psychicznego i duchowego wyrazu. Prawe oko łączono niejednokrotnie z aktywności, przyszłością i słońcem, lewe — z biernością, przeszłością i księżycem. Buddyzm zna trzecie oko jako symbol oglądu wewnętrznego. W starożytności oko spotykamy często jako znak bóstwa solarnego. y Amuletem szeroko

rozpowszechnionym w Egipcie było tzw. oko udjat, sokole oko boga nieba Morusa, które spoczywa na berle przypominającym pastorał; oko to symbolizuje przewidywanie i wszechwiedzę, berto zaś władzę;cały amulet miał użyczać nietykalności i wiecznej płodności. W Biblii oko jawi się jako symbol

Oko: egipskie oko udjat, fajans z późnej epoki

wszechwiedzy, czujności i chroniącej wszechobec-ności Boga. W sztuce chrzęść, oko otoczone promieniami słonecznymi oznacza Boga, oko

w ręku Boga — tworzącą mądrość Bożą, oko w trójkącie — Boga Ojca w Trójcy Św. Oczy na skrzydłach serafinów i cherubinów oznaczają ich przenikającą zdolność poznawczą. Przedstawieniom oka od dawien dawna przypisywano często również działanie apotropaiczne.Okrążanie — okrążanie świętych miejsc, np. /•ołtarza w judaizmie, Kaaby w islamie, stupy w bud-dyzmie, kościoła w chrzęść, (procesje) itd., jest bardzo rozpowszechnionym zwyczajem relig. Być może jako naśladowanie ruchów słońca i gwiazd łączy się ono z symboliką kosmiczną, jak również z symbolicznym znaczeniem okręgu. O liczbie okrążeń decydują najczęściej symboliczne święte liczby.Okrzyk — dawniej jako okrzyk wojenny w większości kultur był wyrazem i symbolem agresywności (żądzy walki). Okrzyk ucieleśnia też siłę życia

Oko: głowa i dłoń tybetańskiej bogini Tara; posąg w klasztorze Trashilihumpo

Oko: oko jako obrona przeciwko złemu spojrzeniu, mozaika u wejścia do rzymskiejwilli

Page 155: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Olbrzym: fragm. z celt Kotła znalezionego w 1 w. p.n.e.

Oliwka: gołębica Noego z gałązką oliwki: drzeworyt G. Marcksa

i radość życia, np. przy określonych (i najczęściej związanych z rytami płodności) świętach w staro-żytności.Okrzyk bojowy ^Okrzyk. Olbrzymi — spotykane w mit. wyobrażeniach i baśniach większości ludów ogromne, przypominające ludzi istoty (tytani, cyklopi itd.): pierwotnie prawdopodobnie często widziani jako wcielenia przemożnych sil natury; w większości mitologii przeciwnicy bogów; w baśniach najczęściej ludożercy:w ludowych dowcipach często niezgrabne bałwany. Niekiedy jednak spotykamy także pozytywne wyob-rażenia praolbrzymów, którzy brali udział w stwo-rzeniu świata lub też przy nim pomagali. Walka z olbrzymami często symbolizuje autoafirmację człowieka w stosunku do natury. Olbrzymi posąg /• Kolos. Oleje — w wielu kulturach traktowane jako źródła szczególnych sil; przede wszystkim olej z oliwek jako produkt ^drzewa oliwkowego, które owocuje nawet na jałowej glebie, jest symbolem siły duchowej, ale także, ponieważ płonął w lampach oliwnych, symbolem światła. W mitologicznych wyob-rażeniach sintoizmu oleje uchodzą za symbole niezróżnicowanego prastanu świata: „prawody" składały się z oleju. W misteriach eleuzyjskich olej oliwny grał rolę symbolu czystości. W krajach śródziemnomorskich znano — np. wylewany na kamiennych ołtarzach — olej ofiarny jako znak modlitwy o płodność. Namaszczenie olejem odgrywa w różnych religiach ważną rolę sakralną; np. w judaizmie rzeczy (np. kamień z Bethel) i ludzie (kapłani, prorocy i królowie) byli namaszczani olejem na znak błogosławieństwa Bożego i danego im przez Boga autorytetu. Słowo ,,Chrystus" (hebr. „Mesias") to tyle, co ,,Namaszczony", określa więc królewską, proroczą i kapłańską władzę Jezusa. Olej — także zmieszany z balsamem i korzeniami ( / krzyżmo) — w liturgii chrzęść, jest niejednokrotnie stosowany do konsekracji (np. przy chrzcie. wyświęceniu kapłana, ostatnim namaszczeniu). Olejek nardowy ^Waleriana Otowianka /"Pion.Ołów — ze względu na swój wielki ciężar właściwy symbol ciężkości lub też przytłaczającego ciężaru (brzemienia). W alchemii ołów jest łączony z Saturnem, którego często przedstawiano jako zgarbionego starca z y kosą, a niekiedy także jako szarego karta; uchodził on za zimny, wilgotny. chory i sprowadzający melancholię, jednkaże pozytywnie także bliski filozofii, systematycznemu myśleniu i ascezie. W symbolice chrzęść, ołów oznaczą niekiedy człowieka obciążonego grzechami. / Metale.

Page 156: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Ołtarz — podwyższone miejsce (altus) wewnątrz ośrodka kultu, które niemal we wszystkich religiach służy składaniu ofiar i innym czynnościom sakral-nym. Podwyższenie symbolizuje wzniesienie darów ofiarnych do bogów lub Boga; niekiedy ołtarz pojmowano także jako duchowy ośrodek świata. W chrześcijaństwie symbolizuje on święty stół uczty z Chrystusem lub samo ciało Chrystusa (białe nakrycie ołtarza symbolizuje wtedy całun). Od IV w. ołtarz pojmowano także jako miejsce opieki lub schronienia: nawet największych przestępców nie wolno było ująć w kościele, ą przede wszystkim przy ołtarzu.Om — święta sylaba medytacyjna hinduizmu, bud-dyzmu i dżinizmu obarczona pełnią znaczeń ezote-rycznych (w brzmieniu Aum); uchodzi za nieprze-mijalną i niewyczerpalną, i jest interpretowana m.in. jako symboliczny wyraz ducha stwórczego, słowa lub (ze względu na jej trzy głoski) trzech stanów człowieka: jawy, marzenia sennego i głębokiego snu; trzech pór dnia: poranka, południa i wieczoru: trzech władz: działania, poznawania, woli itd.Oman — roślina koszyczkowa. Helena miała trzy-mać go w rękach w czasie uprowadzenia jej przez Parysa (stąd jej łacińska nazwa lnula Helenium}. Ziele moły, które Hermes przyniósł Odyseuszowi, aby uwolnił on swych towarzyszy od czaru Kirke, niekiedy interpretowano jako oman (przeważnie jednak jako czarny ciemiernik). W chrześcijaństwie oman spotykamy rzadko jako roślinę symboliczną;oznacza ona ,,zbawienie". Omega — ostatnia litera greckiego alfabetu; przede wszystkim w chrześcijaństwie symbol końca i spełnienia świata. Teilhard de Chardin nazywa ,,punktem omega" cel, do którego zmierza rozwój ludzkości. ^Alfa i Omega. ^Taw. Omphalos /" Pępek.Onager — dziki osioł, trudno dający się poskromić podrodzaj półosta; w Biblii symbol człowieka, któ-remu nie podobna przemówić do rozsądku. w szczególności chodzi tu o opierający się Izrael, który nie chce się poddać nakazom Boga. Niekiedy także symbol eremity żyjącego na odludziu. Ponie-waż często przedstawiano go z rogiem na czole, przeto można go rozumieć jako odmianę ^jedno-rożca z podkreślonym charakterem fallicznym.Orchidee — rośliny storczykowate najczęściej ros-nące w okolicach wilgotnych i ciepłych; wiele gatunków orchidei, np. występujące w Europie i obszrach z nią graniczących storczyki, mą korze-nie-bulwy w kształcie jąder (gr. orchis = jądra):dlatego w starożytności uchodziły za afrodyzjak i za

Ołtarz: zabijanie cielca na ołtarzu ofiarnym;wg miniatury z ewangeliarza z Auersbach, XII w.

Om: święta sylaba jako znak pisarski

Onager: wg sztychu M. Merlana

Orchidee: storczyk

Page 157: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Orlik

Orzeł: Jednoglowy orzeł Rzeszy w średniowieczu

Dwugłowy orzeł Rzeszy od 1401 r

Orzeł jako symbol ducha; z:Hermaphroditisches Sonn- und Mondskind, 1752

symbol płodności; widziano w nich ulubioną potrawę satyrów; niejednokrotnie stosowano je w czarach miłosnych; miały rzekomo chronić od choroby i złego spojrzenia, przynosić szczęście w grze, jak również czynić bogatym. Chińczycy wykorzystywali orchidee do wypędzania złych duchów. Centkowa-ny storczyk był pierwotnie poświęcony germ. Bogi-ni-Matce Friji, później stał się rośliną maryjną.Orka — zgodnie z szeroko rozpowszechnionym wyobrażeniem kojarzono ją z zapłodnieniem ziemi lub—co się z tym wiązało—z dokonywany m przez człowieka łączeniem /• nieba i y ziemi. ^Plug.Orlik— gatunek rośliny z płn. strefy umiarkowanej. Pierwotnie poświęcony germ. Bogini-Matce Friji, w sztuce chrzęść, atrybut Marii.Orzech,orzech włoski — symbolicznie w dużym stopniu odpowiada ^migdałowi. W literaturze chrzęść, niejednokrotnie wspominany jako symbol człowieka: zielona powłoka jest symbolem ciała, twarda skorupa — kości, a słodkie jądro — duszy. Jako symbol Chrystusa gorzka powłoka to Ciało Chrystusa, które przeszło gorzką Mękę, skorupa to drzewo Krzyża, a jądro, które żywi i dzięki swemu olejowi umożliwia zapalenie światła, to boska natura Chrystusa. Orzech wioski /• Orzech. Orzeł — bardzo rozpowszechniony jako zwierzę symboliczne, łączony najczęściej ze ^słońcem i ^niebem, czasami też z ^błyskawicą! y piorunem. Na jego rolę symboliczną wywarta wpływ przede wszystkim jego sita i wytrwałość oraz lot zwrócony ku niebu. W wielu kulturach indiańskich orzeł jako istota słoneczna i zwrócona ku niebu jest przeciwstawiany chtonicznemu ^jaguarowi. Jego pióra jako symbole promieni słonecznych wykorzystywano do ozdób kultowych. Orzeł uchodzi za „króla" ptaków i już w starożytności byt symbolem władców i bogów. W antyku gr.-rz. byt on towarzyszem i zwierzęciem symbolicznym Zeusa (Jowisza). W sztuce rz. wznoszący się orzeł obrazuje unoszenie duszy władcy, która po spaleniu jego zwłok wzlatuje ku bogom. Legiony rz. miały orła za odznakę polową. yFizjologus przypisuje orłu te same legendarne właściwości, co /' Feniksowi, toteż w średniowieczu jest on również symbolem ponownych narodzin i chrztu, jak też niekiedy symbolem Chrystusa i (także ze względu na jego lot) symbolem Wniebowstąpienia. Mistycy porównywali wzlatującego orła często z modlitwą. Ponieważ orzeł rzekomo (wg Arystotelesa) wzlatując patrzy bezpośrednio w słońce, przeto uchodził też za symbol kontemplacji i duchowego poznania. Ze względu na to, jak również ze względu na jego

Page 158: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

wysokie loty. orzeł symbolizuje pychę, a wśród czterech cnót kardynalnych — sprawiedliwość. C.G. Jung widzi w orle symbol ojcowski. Kontynuując tradycję rz. orla uczyniono herbem Cesarstwa Narodu Niemieckiego, dziś zaś jest on herbem Niemiec; jako znak suwerenności występuje rów-nież w herbach wielu innych państw. Orzeszek koła — u czarnych ludów Afryki ze względu na jego gorzki smak symbol trudności życiowych i ich przezwyciężenia, tym samym też symbol cnót. które pomagają w tym przezwyciężeniu; przyjaźni i wierności.Oset — jak wiele roślin kolczastych jest symbolem trudu i cierpień: w sztuce chrzęść, jest symbolem cierpień męczenników i Chrystusa, tym samym też symbolem zbawienia (jak ^janowiec). Kolce od-straszające wrogów mogą być również symbolem ochrony. W Chinach oset uchodził za symbol długi ego życia. być może dlatego, że nawet obcięty czy wysuszony zachowuje swą formę. Osiem — liczba głównych kierunków róży wiatrów w jej najprostszej formie; m.in. w tym odniesieniu liczba kosmicznego ładu i kosmicznej równowagi. 8 odgrywa ważną rolę w hinduizmie i buddyzmie, często jest to liczba szprych buddyjskiego symbolu koła (^koło), 8 płatków miewa często symbol kwiatu lotosu (,' lotos), 8 ścieżek prowadzi do duchowej doskonałości: hinduistyczny bóg Wisznu ma 8 ramion, które trzeba widzieć w związku z 8 strażnikami przestrzeni, itd. W Japonii 8 uchodzi poza tym za liczbę wielkości w gruncie rzeczy nie dającej się zmierzyć ani policzyć. W chrzęść. myśleniu symbolicznym 8 wskazuje na ..ósmy dzień stworzenia", tzn. na nowe stworzenie człowieka: dlatego jest ona zarazem symbolem Zmartwychwstania Chrystusa i nadziei na zmart-wychwstanie ludzkości. Osika ^'Topola.Osioł — zwierzę o skrajnie sprzecznych znacze-niach: w Egipcie czerwony osioł uchodził za niebez-pieczną istotę, którą dusza spotyka po śmierci. W Indiach osioł jest zwierzęciem, którego dosiadają bóstwa przynoszące nieszczęście. Starożytność uważała go z jednej strony za zwierzę głupie i uparte, z drugiej zaś w Delfach składano go w ofierze: Dionizos i jego orszak jadą na osłach. Rzymianie łączyli osła z bóstwem płodności Pria-pem. W Biblii z jednej strony osioł pojawia się niekiedy jako symbol nieczystości, z drugiej jednak wspomina się o nim w różnych pozytywnych kon-tekstach: i tak np. mówiąca oślica Bileama re-prezentuje stworzenie, które czasami może pojąć wolę Boga lepiej niż człowiek. Osioł i wól przy

Orzeszek koił

Oset: 1 Oset ośli, 20set kędzierzawy

Oslo):zwierzęco-ludzka hybryda z głową osła, symbol brutalności i ograniczoności, z: U. Aldrovandi,Monstrorum historiae, 1642

Orzeł: symbol św. Jana Ewangelisty; kapitel w klasztorze Saint Trophime, Aries. XII w

Page 159: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Ostoi: wjazd do Jerozolimy na ośle; wg mistrza Bertrama

Ostróżka (modrzeniec)

Ośmiornica: ornament na porfirowym odważniku z Knossos, Kreta

żłóbku odnoszą się być może do spełnienia przepo-wiedni proroka Izajasza: ,,Wół zna swego Pana, a osioł — żłobek swego Pana"; niejednokrotnie znajdujemy także interpretację osła jako symbolu pogan, a wołu jako symbolu ludu żyd. Zwierzęciem, na którym Chrystus wjeżdża do Jerozolimy, jest źrebię oślicy, co najczęściej interpretuje się jako symbol łagodności i pokory (jednakże z drugiej strony źrebaki oślicy, przede wszystkim białe, mogły być wówczas interpretowane jako oznaka do-stojeństwa). W sztuce romańskiej osły często poja-wiają się jako symbole rozpusty, lenistwa i głupoty. Osły czytające mszę często odnoszą się do słynnego święta osłów w średniowieczu. yOnager.Ostróżka (modrzeniec) — roślina z rodziny jask-rowatych; w średniowieczu ze względu na jej kwiaty przypominające ostrogi łączona z rycerstwem i dlatego odczuwana jako symbol rycerskich cnót; na obrazach maryjnych także symbol godność Marii jako Matki Bożej. Oś /• Oś świata.Ośmiornica — znajdujemy ją zarówno w ornamen-talnej sztuce Celtów, jak i Kreteńczyków; ze względu na swe zwijające się macki, pozostaje w sym-bolicznym związku z /"pająkiem i /"spiralą; jako mieszkankę mórz, która przed wrogami kryje się w chmurze ciemnego płynu, być może należy ją rozumieć także jako symbol sił podziemnych.Oś świata — u wielu ludów spotykane wyobrażenie osi łączącej y niebo i uziemię lub świat podziemny, ziemię i niebo. Symbol tego, że wszystkie znane człowiekowi warstwy lub sfery kosmosu pozostają we wzajmenym związku i są uporządkowane wokół pewnego centrum. Oś świata wyobrażano sobie pod różnymi postaciami, do najczęściej spotykanych należą: y kolumny, filar, wznoszący się słup dymu, ^drzewo, wysoka ^góra, mlaska, /'włócznia; również indyjski /" linga często łączony jest z osią świata. Oś świata niejednokrotnie wiązano także z symboliką ^światła, i tak np. wg Platona zbudowana jest ona z samoświecącego diamentu. Literatura chrzęść, niekiedy porównuje krzyż Chrystusa z osią świata. Tantryzm widzi symbol osi świata w kręgosłupie. Oświecenie /• Światło.Otchłań — jako coś bezdennego symbolizuje stany, które (jeszcze) nie mają określonej postaci, lub też— z punktu widzenia przeciętnej świadomości— są niewyobrażalne: a więc zarówno pogrążone w ciemności początki świata, jak i jego kres. Nieokreślony charakter wczesnego dzieciństwa i rozpad osoby w śmierci. Również zjednoczenie się z Absolutem w unio mystica. U C.G. Junga

Page 160: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

symbol otchłani pojawia się w związku z archetypem ( / archetypy) miłującej i zarazem przerażającej matki, jak również w związku z sitami psychiki nieświadomej.Ouroboros, Uroboros — /"wąż gryzący własny ogon (niekiedy też jeden lub dwa smoki lub — rzad-ko — ptak lub dwa ptaki o długiej szyi); symbol nieskończoności, wieczystego powrotu, zstąpienia ducha w świat fizyczny i jego powrotu. W alchemii często symbol przemieniającej się materii.

Page 161: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Owca /" Baranek.Owoc—symbol dojrzałości, skończonego rozwoju. Liczne i różne owoce symbolizują często pełnię, płodność i dobrobyt. Zakazany owoc w Raju — w Biblii dokładnie nie opisany — jest w zależności od obszaru kulturowego i przedstawień artystycznych / jabłkiem, winogronem, wiśnią itd.; symbolizuje on pokusę do grzechu.Owoc strączkowy — symbol cielesności jako po-włoki duszy i ducha.Ozdoba — symbol wyróżnienia, władzy, wiedzy ezoterycznej; ale także poprostu symbol material-nego bogactwa; wreszcie, w sensie negatywnym, symbol znikomości, jedynie zewnętrznego pozoru wszelkich rzeczy ziemskich. U wielu ludów noszeniu ozdób przypisuje się działanie apotropaiczne.

Ouroboros:przedstawienie z:Horapollo, salectwa hierogłyphica. 1597

Page 162: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Pająk — zwierzę-symbol o sprzecznych znacze-niach. Ze względu na jego artystycznie utkaną promienistą sieć i centralną pozycję, którą w niej

zajmuje, uchodzi w Indiach za symbol kosmicznego ładu i za ,,prządkę" świata zmysłowego. Ponieważ nitki swej sieci wysnuwa z własnego ciała, jak słońce wydaje z siebie swe promienie, jest także symbolem solarnym, sieć zaś może z tego punktu widzenia symbolizować również emanację boskiego ducha. Ponieważ wspina się po utkanych

Page 163: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 164: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Pająk: Maja, wieczna prządka złudnego świata zmysłów, jako pająk otoczony przez Ouroborosa; winieta z tytułowej strony zbioru bramińskich przypowieści

Palec: figa jako amulet

Palma: palma jako drzewo życia;z sarkofaguw mauzoleum GaliiPlacidii. Rawenna. V w.

przez siebie nitkach, przeto w Upaniszadach pojawia się także jako symbol duchowego samowy-zwolenia. W islamie białe pająki uchodzą za dobre, czarne za złe. W Biblii pająk, ze względu na jego łatwo dającą się porwać sieć, pojawia się jako symbol kruchości i próżnej nadziei. Wyobrażenia ludowe niekiedy przeciwstawiały przynoszącego śmierć pająka ^pszczole; przesąd każe ich pojawieniu się w różnych porach dnia przypisywać znaczenie szczęśliwe lub nieszczęśliwe.Pakowanie — w Chinach od dawien dawna podlega często określonym regułom, które nie zależą od kształtu pakowanego przedmiotu, a raczej pozostają w związku z symboliką świętej w Chinach liczby ^pięć; przedmiot ten, otoczony z czterech rogów i boków papierem, płótnem itd., sam reprezentuje liczbę pięć, a tym samym przez chwilę stanowi analogię do środka świata.Palce — w różnych plemionach afryk. odgrywają bardzo złożoną rolę symboliczną, która łączy się z różnorakimi odniesieniami życiowymi i doznaniami cielesnymi. W tradycji astrologicznej ^kciuka przyporządkowywano Wenus, palec wskazujący— Jowiszowi, palec środkowy — Saturnowi, palec serdeczny — Słońcu, a mały palec — Merkuremu. Palec serdeczny otrzymał swą nazwę stąd. że wierzono, iż jest on bezpośrednio związany z sercem za pośrednictwem szczególnej żyły lub nerwu;z nim łączy się także symbolika miłości i wierności, zwłaszcza gdy chodzi o palec serdeczny lewej dłoni (strona serca). Gesty palców i dłoni byty zawsze wyrazami ekspresji duszy i ducha. Szczególnie bogate formy przybrały one w sztuce i tańcu ind. W starożytności wyciągnięcie palca środkowego uchodziło za gest zniewagi, skrzyżowanie palców— za gest obronny. Figa (wsunięcie kciuka między palec środkowy a wskazujący przy zamkniętej dłoni) uchodziła w krajach śródziemnomorskich za środek obronny przed złym spojrzeniem, za gru-biańską zniewagę, jak również za symbol seksualny. W sztuce zachodniej palec położony na ustach oznacza milczenie. Natomiast Dzieciątko Jezus z palcem na ustach lub na języku wskazuje na Logos jako słowo wypowiedziane. ^Ręka (dłoń). Palma — przede wszystkim palma daktylowa— sięgające ponad 20 metrów drzewo o sprężystym pniu, którego wiatr nie złamać; palma może osiągać 300 lat życia. U Babilończyków uchodziła za drzewo boskie. W Egipcie łącząc się zapewne z symbolicznym znaczeniem drzewa życia (^drzewo), często była wzorem dla kształtowania kolumn (^kolumna). Starożytność znała liście palmy jako symbol zwycięstwa w publicznych grach. U Greków

Page 165: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

była jako drzewo światła poświęcona Heliosowi j Apollinowi. Je) grecka nazwa, /• feniks, wskazuje na ścisły symboliczny związek z tym legendarnym ptakiem. Liście palmy są szeroko rozpowszech-nionym symbolem zwycięstwa, radości i pokoju. Wiecznie zielone liście palmy są poza tym sym-bolem wiecznego życia i zmartwychwstania. Dlate-go w sztuce chrzęść, często spotykamy je jako atrybuty męczenników. C.G. Jung w dążącej wzwyż postaci palmy widzi symbol duszy.Pałka — broń sieczna i miotana z metaiu lub najczęściej z drzewa. Symbol brutalnej przemocy. W starożytności atrybut Heraklesa. W przedstawie-niach cnoty i grzchu w średniowieczu i Renesansie, zarówno atrybut dzielności, jak i, w rękach na pół nagiego błazna, atrybut głupoty.Panna, dziewiczość— symbol niewinności oraz symb oi pełni jeszcze nieurzeczywistnionych moż-liwości. Mistycy chrzęść, porównywali do dziewicy także duszę gotową na przyjęcie Boga. Dziewica (Panna) jest poza tym 6 znakiem y Zodiaku; jej żywiołem jest ziemia.Pantera — popularne określenie czarnego .-' leo-parda; w przeciwieństwie do leoparda centkowane-go jest mniej dzikim symbolem zwierzęcym. Fizjo-logus donosi, że pantera po każdym posiłku śpi przez trzy dni, a potem wydziela cudowną woń, która nieodparcie przyciąga ludzi. Dlatego uchodzi-ła z jedenj strony za symbol żądzy i zmysłowości, z drugiej zaś (ze względu na owo budzenie się po trzech dniach) także za symbol śmierci i Zmart-wychwstania Chrystusa.Parasol — najczęściel symbolicznie jako ^parasol przeciwsłoneczny.Parasol przeciwsłoneczny — niekiedy symbol na-miotu nieba; w starożytności trzymany przez służą-cych nad panującym; symbol władzy i godności. W Chinach i Indiach często bywał wielopiętrowy jako symbol niebiańskich hierarchii. Parki .-"Mojry.Pas — wskutek swego kolistego kształtu i funkcji umacniania jest symbolem siły, mocy, wyświęcenia, wierności (przywiązania do jakiejś, osoby. grupy lub żądania), ochrony i czystości. Natomiast zrabować komuś jego pas. znaczy pozbawić go jego związków i i jego siły, niekiedy też jego godności. W Indiach nałożenie komuś pasa przez jego guru stanowi istotną część duchowego wtajemniczenia. W Biblii pas wspom.niany jest także jako symbol gotowości (opasane lędźwie i obute stopy). U Hindusów, Greków i Rzymian istniał weselny zwyczaj rozwiązania pasa oblubieńca. Pas Wenus uchodził za źródło pokus, którym nie można się

Pałka: nocna podróż morska Heraklesa z maczugą w słonecznym pucharze, dnoattyckiei wazy z V w. p.n.e.

Panna: znak Zodiaku

Parasol przeciwsłoneczny:królewski parasol przeciwsłoneczny;relief sassanidzki; V w.

Page 166: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

oprzeć. Jednakże zarazem pas w sferze erotycznej ma także funkcję dzielącą i skrywającą: pierwszy pas, o którym jest mowa w Biblii, to pas z liści figowca, którym Adam i Ewa przykryli swą nagość. Uważano, że aniołowie noszą pasy na znak ich siły i opanowania siły płci; to samo znaczenie mają pasy pustelników, mnichów i kapłanów w czasie mszy. W średniowieczu prostytutki nie miały prawa nosić ani pasa, ani welonu. Pasom różnych świętych przypisywano siłę ułatwiającą rodzenie.Pasterz — w wielu kulturach pasterz ma relig. znaczenie symboliczne w sensie rozważnej i troskliwej postaci ojcowskiej. Boga i władcę niejednokrotnie rozumiano jako pasterza. Insygnia władców egip. wywodziły się ze świata pasterzy. Bóg jest Pasterzem ludu Izraela; Jezus Chrystus jest Dobrym Pasterzem: jest to najczęściej przedstawiany wizerunek Chrystusa we wczesnym chrzęść., który wywodzi się z rozpowszechnionego w Mezopotamii i Grecji przedstawienia pasterza, który niesie na ramionach /• jagnię lub cielę. Pastorał / Laska.Paw — uchodził w Indiach — m.in. zapewne ze względu na swój rozłożysty ogon ( / koło) za ptaka solarnego; jest zwierzęciem, którego dosiadają różne bóstwa, np. w buddyzmie dosiada go Budda;z / wężem w dzibie jest symbolem ^" światła poko-nującego ciemność; piękno jego piór niejednokrot-nie interpretowano jako skutek przemiany jadu, który wchłonął w walce z wężem. W staroż. paw, zapewne ze względu na swe piękno, był przynależny Herze względnie Junonie. Islam widzi w rozkładającym swój ogon pawiu symbol wszechświata, niekiedy też pełni księżyca lub słońca w południe. We wczesnym chrześcijaństwie spotykamy przedstawienia pawia również jako symbol solar-ny, jak też jako symbol nieśmiertelności i radości w życiu pośmiertnym. Rozpostarty ogon pawia, który łączy w sobie wszystkie barwy, uchodził w tradycji ezoterycznej za symbol całości. W symbolicznym myśleniu średniowiecza paw ucieleśnia poza tym śmiertelny grzech pychy (superbia). Ze względu na swe napuszone, rzucające się w oczy zachowanie w okresie godów paw był w czasach nowożytnych często rozumiany jako symbol aroganckiej próżności.Pegaz — w mit. gr. uskrzydlony koń. który wy-skoczył z łona Meduzy ( y Gorgony): swymi kopytami miał spowodować wytryśnięcie poświęconego Muzom źródła Heppokrene; stąd później symbol duchowej, zwłaszcza poetyckiej twórczości.Pelikan — wg /" Fizjologusa ptak, który zabija swe niesforne młode (wg innych relacji zabija je rów

nież / wąż), jednakże po trzech dniach budzi je do życia własną krwią utoczoną z ran, które sam sobie zadaje. Symbol ofiarnej miłości ojcowskiej i macierzyńskiej. W sztuce i literaturze śrdw. zabijanie młodych ustąpiło miejsca legendzie, zgodnie z którą pelikan karmi swe potomstwo własną krwią tak długo, aż sam umiera; dlatego stat się szeroko rozpowszechninym symbolem ofiarnej śmierci Chrystusa. W tajemnym języku alchemików pelikan był obrazem kamienia mędrców, który się rozpuszcza, tj. niejako umiera, aby z ^ołowiu mogło powstać /• złoto.Pentagondodekaeder /• Dodekaeder. Pentagram — pięcioramienna gwiazda nakreślona jednym ruchem ręki; prastary znak magiczny. U pi-tagorejczyków symbol zdrowia i poznania. U gnos-tyków często pojawia się na gemmach ukazujących Abraxas ( /• Abraxas). W średniowieczu często stosowany znak obronny przeciwko siłom demonicznym, m.in. przeciw tzw. zmorom, kobiecym duchom nocnym. Jako forma splątania niekiedy też symbol Chrystusa jako y Alfy i Omegi, jak również — jako forma pięciorożna — pięciu świętych ran Chrystusa.Peonia ^Piwonia.Perlą — jako często lunarny, kobiecy symbol, np. w Chinach, bliski ^księżyca, /'wody i kobiety, a tym samym zasadzie in ( /• in i jang). Ze względu na swój okrągły kształt i niepowtarzalny blask perła uchodzi też niejednokrotnie za symbol doskonało-ści. Ze względu na jej twardość i niezmienność m.in. w Chinach i Indiach również symbol nieśmiertelności. ,,Perła płomienista" uchodziła w Chinach za symbol solarny i symbol najwyższej wartości. U Greków, zapewne przede wszystkim ze względu na jej piękność, była symbolem miłości. Perła nietknięta uchodziła w Persji za symbol dziewicy. Poza tym mit perski widział perłę w związku z ukształtowaniem na prapoczątku materii przez ducha. Swe najgłębsze, a zarazem najbardziej rozpowszechnione symboliczne znaczenie jednak zawdzięcza perła temu, że. ukryta w ^muszli (tj. w ciemności), wzrasta na dnie morza. Tym samym jest symbolem dziecka rozwijającego się w łonie matki, przede wszystkim jednak symbolem światła świecącego w ciemności; u wielu ludów znajdujemy wyobrażenie, że miała powstać z zarodków światła lub kropli rosy, które biorą się z nieba lub księżyca. Przede wszystkim gnostycy i chrześcijanie akcentują ten kompleks znaczeń i odnoszą go często do Chrystusa jako Logosu, który narodził się z ciała (Marii). Wyobrażenia ludowe często utożsamiają perłę także ze łzami. Sznur pereł jest

Pasterz: Chrystus jako Dobry Pasterz:przedstawienie wczesnochrześc,, III w.

Paw: rozpostarty ogon pawia jako symbol pełni; z: Boschius, Symbolographia, 1702

Pelikan: pelikanrozrywający własnąpierś; reliefw przedsionku katedryw Munster, Westfalia,1235

Page 167: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Phallus: Herma z Siphos

Pieczęć: otwarcie księgi o siedmiu pieczęciach; wg miniaturyzZpot. Xlllw.

symbolem jedności, na którą złożyła się wielość. Pęcherz, pęcherzyk powietrza — symbol niepowa-żnych, nierealistycznych planów i pragnień. W kon-tekście relig. i moralnym, przede wszystkim w bud-dyzmie i taoizmie, symbol znikomości i nietrwato-ści świata.Pęcherzyk powietrza ^Pęcherz. Pępek — w mitach różnych ludów symbol środka świata, z którego miało wziąć swój początek stworzenie. Słynny jest Omphalos w Deltach, cylindryczny, zamknięty półokrągło od góry kamień, który zarazem był symbolem związku między bogami, ludźmi i zwierzętami. Za pępek nieba niekiedy uważano Gwiazdę Polarną, wokół której zdaje się obracać sklepienie niebieskie. Koncentracja na pępku jako medytacja podstawowych zasad kosmicznych i ludzkich spotykana jest zarówno w jodze, jak i niekiedy w Kościele wsch. Pępowina — niekiedy symbol zachowywanego przywiązania do matki i wczesnego dzieciństwa. Phallus — w całym świecie uchodzi za oznakę płodności, a w szczególności także sił kosmicznych, oraz jako źródło życia; dlatego często stosowano jego formę jako ^amulet i czczono jako obraz kultowy (np. jako istotną część staroż. herm). /"Linga. Pi /• Dziura, / Tarcza.Piasek — ze względu na niezmienną wielość jego ziaren jest symbolem nieskończoności. Piec — symbolicznie pozostaje w związku z ^ogniem; miał znaczenie przede wszystkim w /• alchemii dla procesów przemiany metali, y wody, /"powietrza, uziemi itd. oraz związanych z nimi procesów mistycznych i moralnych. W szczególności piec piekarski jest symbolem kobiecego tona:dlatego też wsunięcie do pieca może być interp-retowane jako symbol powrotu do stanu embrional-nego, a spalenie w piecu jako symbol śmierci i odrodzenia. Piec piekarski / Piec.Pieczęć — przede wszystkim na Starożytnym Wschodzie używana często jako oznaka prawa własności, władzy itd. jakiejś osobistości. W Biblii i w literaturze chrzęść, pieczęć, podobnie jak monety ( ^ pieniądze), wspomina się niejednokrotnie jako symbol przynależności do Boga. Zapieczętowane są także boskie tajemnice, np. w Apokalipsie, w której ^Baranek otwiera księgę o siedmiu pieczęciach. Pieczęć Salomona ^Heksagram. Pielgrzym — w symbolice wielu religii oznacza życie człowieka na tej ziemi, które nie jest czymś ostatecznym, lecz raczej przejściem do innego.

Page 168: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Pieniądz — symbol dóbr materialnych w najszer-szym sensie. Jako jakby abstrakcyjna forma wszel-kich dóbr ziemskich pieniądz, podobnie jak ^"złoto, interpretowany jest z moralnego punktu widzenia, również jako symbol przywiązania do świata lub też skąpstwa. Jako wybijana moneta (podobnie jak / pieczęć) w chrześcijaństwie niekiedy symbol wierzącej duszy, która nosi w sobie obraz Boga (jak moneta np. obraz cesarza). W aspekcie psycho-analitycznym pieniądz pozostaje w ścisłym związku z y ekskrementami.Pierścień — ze względu na swą formę nie mającą początku i końca jest symbolem wieczności; także symbolem związku, wierności, przynależności do jakiejś wspólnoty (społeczności), dlatego często też oznaka wyróżnienia, urzędu i godności (u-rzędowy pierścień senatorów rz., pierścień urzędników, rycerzy, doktorów). Do symboliki pierścienia należy też wyobrażenie magicznej siły okręgu;dlatego pierścieniowi często przypisywano działanie apotropaiczne (np. przeciw złemu spojrzeniu), toteż noszono go także jako /• amulet; utrata lub pęknięcie pierścienia oznaczają w wierzeniach ludowych nieszczęście.Pierwiosnek, prymu/a — wiosenny kwiat przede wszystkim płn. strefy umiarkowanej, najczęściej i żółtymi baldaszkami na silnych łodygach, co upodabnia tę roślinę w pewnym stopniu do klucza. U Germanów poświęcony Bogini-MatceFriji. W śre-dniowieczu był rośliną leczniczą i czarodziejską, w szczególności uchodził za roślinę umożliwiającą ,,odkrywanie" ukrytych skarbów. Jest symbolem wiosny, ponieważ ,,otwiera" wiosnę, a jego widok przepędza ponure zimowe myśli. Jest symbolem maryjnym, ponieważ Maria poprzez swojego syna Jezusa Chrystusa otwiera ludziom bramę niebios. Pies— prawdopodobnie najstarsze zwierzę domowe człowieka, od pradawnych czasów dawał powód do złożonych, często sprzecznych interpretacji symbolicznych. W wielu kulturach pozostaje w związku ze śmiercią; strzeże królestwa zmarłych, jest przewodnikiem dusz, czyli pośrednikiem między światem zmarłych a światem żywych (Anu-bis, /"Cerber); również bogowie wieloznacznych, nocnych i ciemnych sfer pojawiają się niekiedy w postaci psa, np. Hekate, grecka bogini /• rozstajów. Przypisywana psu mądrość w wielu kulturach (np. w Afryce) czyni zeń przodka cywilizacji i dawcę ognia, z drugiej strony wielka siła seksualna obserwowana u psów powiązała je z symboliką przodków i rodziców ludzi. Jeszcze dziś przysłowiowa wierność psa czyni zeń szeroko rozpowszechniony symbol wierności i (np. w Japonii)

Pieniądze: defekujący pieniędzmi, rzeźba z Goslaru

Pies: biały pies u stóp Rafaela w ludzkiej postaci; fragm. obrazu z: Tobiasz i Rafael A, Pollaiuolo

Pierwiosnek

Page 169: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

mitycznego pomocnika i obrońcę przede wszystkim kobiet i dzieci. W negatywnym znaczeniu pies pojawia się jako symbol nieczystości, grzchu i podłości ( np. w Starym Testamencie i w islamie, który jednak przyznaje mu także dobre cechy); niemal we wszystkich kulturach rozpowszechnione jest określenie „pies" jako poniżająca obelga. Średniowiecze znało utratę czci przez przymus noszenia psów;za zaostrzenie skazania na szubienicę uchodziło niejednokrotnie powieszenie skazańca razem z psami. W sztuce śrdw. pies ma charakter am-biwalentny; może być symbolem zawiści, gniewu, pokusy zła, jednakże może też symbolizować wiarę i wierność. Biały pies oznacza często dobroć i pobożność osoby, u której stóp jest przedstawiony;może też być symbolem dobrego małżeństwa;natomiast brzydki, najczęściej o ciemnej barwie pies symbolizuje niekiedy niewiarę lub pogaństwo. Pies jest 11 znakiem chin. /"Zodiaku, odpowiada /•Wodnikowi.Pięć—jako addytywne połączenie pierwszej liczby parzystej i pierwszej nieparzystej (/"dwa i /'trzy, jeśli / jednego nie uznamy za właściwą liczbę), jak też jako dający się łatwo przedstawić graficznie środkowy punkt czwórki ( ^cztery) pomyślanej jako /" kwadrat, często rozumiane jako liczba szcze-gólnie doskonała. Dla pitagorejczyków była ona symbolem wesela i syntezy jako połączenie dwóch i trzech. Jest to liczba 5 palców u ręki (i może je oznaczać), liczba 5 zmysłów, 5 ran Chrystusa, 5 słupów pobożności w islamie itd. Szczególną rolę odgrywała 5 w Chinach jako symbol punktu środkowego (/"środek); Chińczycy znali poza tym 5 barw, 5 zapachów, 5 dźwięków, 5 planet, 5 metali itd.; 5 jest ponadto liczbą harmonijnego połączenia /"in i jang. W hinduizmie 5 jest m.in. liczbą zasady życia; boga Siwe wyobrażano sobie przez pewien czas jako posiadającego 5 twarzy (piątą, zwróconą ku górze, utożsamiano z /"osią świata i z reguły jej nie przedstawiano); poza tym niekiedy czczono go także w postaci 5 przedstawień lingi (/"linga). Alchemicy wraz z kwintesencją (piątą istotą, tj. piątym żywiołem dodanym do czterech pozostałych) szukali przynoszącego i zachowują-cego życie ducha; liczba 5 niejednokrotnie spotykana w ornamentyce śrdw. kościołów wiąże się z takimi rozważaniami. /'Pentagram.Pięćdziesiąt— w Biblii liczba radości i święta. 50 dzień po Wielkiejnocy (pierwotnie po rozpoczęciu żniw) był u Hebrajczyków radosnym świętem żniw (dożynki). Co 50 lat wyzwalano niewolników, umo-rzano długi, intensywnie odpoczywano od pracy itd. Pierwsze Zielone Świątki, Zesłanie Ducha Św.,

wypadło na 50 dzień po Zmartwychwstaniu Chrys-tusa.

Pigwa—w starożytności symbol szczęścia, miłości i płodności, owoc poświęcony Afrodycie (Wenus). W Grecji kobieta wnosiła w czasie wesela pigwę do domu męża jako symbol spodziewanego szczęś-liwego małżeństwa. Pijaństwo y Upojenie.Pinia — w starożytności określenie wszelkich no-szących szyszki drzew iglastych {pinus). Pinia w węższym znaczeniu była symbolem płodności (przede wszystkim zapewne ze względu na nie-przerwaną produkcję nowych szyszek). Szyszka pinii (niekiedy też szyszka sosny alepskiej, której żywica przyczyniła się do trwałości wina) wieńczyła /" tyrs Dionizosa i jego orszaku. W symbolice chrzęść, pozostawała w ścisłym związku symboli-cznym z drzewem życia ( /• drzewo), którego zwień-czenie tworzy na licznych przedstawieniach.Piołun — gatunek bylicy, roślina koszyczkowa sięgająca 1 m., roślina aromatyczna i lecznicza z cieplejszych rejonów Eurazji; jej gorzki smak uczynił ją symbolem bólu i goryczy.Pion (murarski), olowianka — symbol pionowości, czasami też ^ osi świata. Przede wszystkim w wol-nomularstwie symbol duchowej równowagi, otwar-tego umysłu. W sztukach piast, niekiedy symbol architektury, geometrii, ale także miary i sprawied-liwości.Piorun — podobnie jak /"błyskawica, w wielu kul-turach pojmowany jako wyraz i symbol boskiej mocy, a tym samym atrybut najwyższych bóstw. Dla Germanów piorun był wynikiem rzutu młotem przez boga Donara. W Biblii piorun jest głosem, a przede wszystkim głosem gniewu Boga. Celtowie interpretowali piorun jako wyraz zakłócenia kosmicznego, które wywołało gniew żywiołów; poza tym widziano w nim także karę zsyłaną przez bogów. Na Syberii i w Ameryce Płn. znajdujemy wyobrażenie mitycznego ptaka, który wywołuje pioruny uderzeniami swych skrzydeł; jest to m.in. dzika gęś lub kaczka, żelazny ptak, żorżet. Dla Chińczyków piorun powstawał wskutek ruchów niebiańskiego /" smoka. Niejednokrotnie, np. w kilku kulturach indiańskich, spotyka się jednonogiego boga pioruna (/'jednonożność). Często bogowie pioruna mają pomocników /"kowali, którzy wykuwają im /"błyskawice, /"młoty, maczugi itd.Pióra — u wielu ludów pierwotnych m.in. zapewne ze względu na ich przypominający liście wygląd symbol wegetacji, ze względu na ich promienisty kształt i bliski związek z ptakiem (/"ptaki) jako symbol pozostają bliskie zarazem sferze niebiańs-

PInIa: antyczna szyszka pinii ze studni w Watykanie

Page 170: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Plecionka:z romańskiego kapitelu

Płaszcz: chroniący płaszcz Madonny z:Spculum humanae sałyationis, ok. 1350 r.

Pocałunek: pocałunek Judasza; wg miniatury z Psałterza Henryka z Blois

kiej i słońcu. Ozdoba głowy z piór (najczęściej z piór orła) w kilku plemionach indiańskich jest symbolem władzy ze ścisłym symbolicznym odniesieniem do' słońca. U wielu ludów pióra były wyrazem pozycji społecznej (np. pióropusz jako ozdoba hełmu śrdw. rycerzy).Piwnica — w symbolicznym języku mistyki obraz ukrytych skarbów jaźni i samopoznania; w innym kontekście także symbol ciemnych popędów.Piwonia, peonia — w Chinach symbol bogactwa i godności. W starożytności uchodziła za środek przeciwko psotom satyrów i faunów. W średnio-wieczu niejednokrotnie stosowana jako roślina le-cznicza i czarodziejska; jej nasiona służyły za amulet. Jako „róża bez kolców" piwonia jest ulubionym maryjnym symbolem w śrdw. malarstwie tablicowym.Plecionka — w ornamentalnej sztuce wczesnego śrdw. zapewne często symbol ruchów związanych ze wzrastaniem.Płaszcz — symbol ochrony, opieki (np. chroniący płaszcz Madonny w chrzęść, sztuce śrdw.) lub też godności (np. płaszcz królewski). Niekiedy również symbol osoby, która go nosi.Płomień — symbolicznie w dużym stopniu iden-tyczny z y ogniem, często pojawia się jako jego uproszczona forma, np. jako ogień Ducha Św. w przedstawieniach cudu Zielonoświątkowego lub chrztu Chrystusa. „Ognistość" mowy lub spojrzenia, zarówno w sensie niezwykłej siły, jak i niszczącej przemocy, jest niekiedy ukazywana plastycznie za pomocą płomieni, które pojawiają się na miejscu języka lub dobywają się z oka. Także grzechy takie, jak chciwość, zawiść lub lubieżność, niejednokrotnie symbolizowane są, przede wszystkim w literaturze pięknej, przez płomienie.Pług — pracę pługa w ziemi porównuje się w wielu kulturach z zapładnianiem kobiety przez mężczyznę, toteż pług jest symbolem fallicznym i symbolem płodności.Pocałunek — pierwotnie rozumiany zapewne jako tchnienie duszy żyjącej w ^oddechu; stąd też wyobrażano sobie, że może przenosić siłę i dawać życie. Najczęściej wyraz, oddania uczuciowego i oznaka czci. Obok realnego znaczenia erotycznego (które w zwyczajach weselnych może przyjąć także charakter symboliczny) pocałunek ma także znaczenie sakralne. Np. w Egipcie całowano stopy boga-władcy, co było formą oddania czci rozpow-szechnioną w wielu kulturach wobec władców, kapłanów i sędz.ów. W starożytności całowano próg świątyni, ołtarz i posąg bóstwa. W islamie jeszcze dzisiaj całuje się czarny kamień Kaaby, co

Page 171: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

jest celem i punktem kulminacyjnym pielgrzymki do Mekki. W Kościele wczesnochrześc. jako pocałunek pokoju (lub braterski) był symbolem przynależności (por. wielkanocny pocałunek w Kościele bizant.); pocałunek braterski jako symbol przynależności do jakiejś społeczności jest zwyczajem także w kontekstach laickich (np. wśród komunistów), z osłabionym znaczeniem symbolicznym jako forma pozdrowienia także między krewnymi i przyjaciółmi. Ucałowanie ołtarza i krzyża, Biblii, relikwii świętych itd. rozumiany jest w chrześcijaństwie jako symbol, ale także jako duchowe zjednoczenie. W średniowieczu pocałunek był także symbolem zgody (pocałunek pojednania). Pocałunek może być zastąpiony przez ucałowanie ręki, które zapewne jako przesłanie pocałunku wywodzi się z wyobrażeń magicznych. Wspomnienie i nieszczerym pocałunku Judasza żyje jeszcze w naszym określeniu pocałunek Judasza.Pochodnia — jako jakby skoncentrowana, zreduko-wana do jednego zjawiska forma żywiołu /"ognia symbolicznie w dużym stopniu z nim utożsamiana. Jako symbol oczyszczenia i oświecenia używana w rytach inicjacyjnych. W starożytności pochodnia trzymana w ręku przez młodzieńca lub geniusza i zwrócona w dół jest plastycznym symbolem śmierci jako wygaszenia życia. W śrdw. symbolicznych przedstawieniach grzechów śmiertelnych pochodnia oznacza niekiedy gniew. W zwyczajach ludowych odgrywała pewną rolę przede wszystkim w zimie i na wiosnę jako symbol płodności.Poczwarka, poczwarka owadów — przede wszyst-kim poczwarka motyla, jest w różnych kulturach symbolem przemiany, potrzebującego ochrony i często osamotnionego człowieka na progu nowego stopnia dojrzałości. Poczwarka motyla / Poczwarka. Podbiał (kopytnik) — roślina koszyczkowa rosnąca w strefach środk. i ptn. Ze względu na jego moc leczniczą i układające się niby krąg świetlny, jasnożółte kwiaty jest rośliną maryjną.Podkowa — w wyobrażeniach wielu ludów uchodzi za chroniącą przed nieszczęściem i przynoszącą szczęście, być może w związku z pozytywnymi aspektami symboliki konia. yKoń.Podróż — jako zmierzające do jakiegoś celu prze-mierzanie drogi, na której poza tym często trzeba przezwyciężać różne trudności, jest symbolem drogi życia lub w szczególności symbolem poszukiwania duchowych i psychicznych celów, które często jawią się jako ziemia obiecana, Wyspy Błogosławionych, zamki i świątynie (często umieszczone na górach). Obrzędy inicjacyjne niejednokrotnie

Pochodnia: oko Morusa trzymające pochodnię;malowidło ścienne z egip. grobowca

Podbiał

Page 172: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

przybierają formę szeregu prób, przez które adept musi przejść (jest to więc swego rodzaju podróż) —tak jest np. w chin. stowarzyszeniach tajemnych, w gr. misteriach, u wolnomularzy. Wiele ludów zna wyobrażenie podróży, którą podejmować muszą zmarli po swej śmierci; szczegółowo informują o tym np. egip. i tybet. Księgi Zmarłych. Wyraźnie chodzi przy tym o symbol oczyszczenia i dalszego rozwoju duszy. Buddyzm porównuje do podróży krąg narodzin, następstwo wcieleń duchowej indywidualności aż do jej zbawienia w nirwanie. Z punktu widzenia psychoanalitycznego podróż można rozumieć jako symbol marzeń sennych i m.in. jako pragnienie przemiany. Podwójny topór /" Siekiera. Pokój, komora — wiele obrzędów inicjacyjnych znało zamknięcie incjowanego w tajemnym pokoju, komnacie, podziemnym pomieszczeniu (/"jaskinia) itd. — są to symbole macierzyńskiego tona lub grobu — gdzie często spędzał noc i gdzie jego udziałem stawały się duchowe doświadczenia i poznanie. Tajemny pokój, który skrywa zakazaną wiedzę i do którego nie wolno wchodzić pod groźbą kary, to także znany motyw baśniowy; spotykamy np. go jako pokój trzynasty (/"trzynaście), który w przeciwieństwie do dwunastu pozostałych, jest tabu.Polowanie — jako świadome ściganie zwierzyny jest symbolem namiętnego poszukiwania celów duchowych, np. w mistyce chrzęść, jest symbolem szukania Chrystusa przez duszę. Jako pokonywa-nie i niszczenie dzikich zwierząt jest również sym-bolem zwycięstwa nad dzikością, nieładem i nie-wiedzą (np. w Azji Zach. i w Egipcie).Południe, północ — podobnie jak przesilenie letnie i zimowe, czasowe punkty zwrotne, którym od dawien dawna przypisywano szczególne znaczenie; w Chinach uchodziły za szczytowe punkty wpływu jang względnie in ( y in i jang). W rozumieniu ezoterycznym północ jest często porą najwyższego stanu y słońca duchowego (w przeciwieństwie do fizycznego), toteż pozostaje w związku z kontemplacją, duchowym poznaniem i wtajemniczeniem. W wierzeniach ludowych północ uchodzi często za,,godzinę duchów", w której najłatwiej wejść w kontakt z duchami, duszami zmarłych itd. Godzina północy, podobnie jak południa, kiedy nie pada żaden cień, w bajkach jest często godziną tajemniczej decyzji. Letni upał południa uchodził w starożytności za godzinę Pana.Pomarańcza — podobnie jak większość owoców o wielu pestkach jest symbolem płodności. Pomidor—ze względu na swój słodki sok, ale także

ze względu na liczne ziarna jest u ludów Czarnej Afryki niekiedy symbolicznie łączony z krwią i płod-nością. W Europie dawniej niejednokrotnie był, podobnie jak czerwone /"jabłko, symbolem miłości.Popiół — symboliczne znaczenie popiołu łączy się z jego podobieństwem do pyłu i z faktem, że jest on zimną i niejako oczyszczoną pozostałością procesu spalania po wygaśnięciu ognia; toteż popiół uchodzi w wielu kulturach za symbol śmierci, przemijalności, skruchy i pokuty, ale także oczyszczenia i zmartwychwstania. Posypanie głowy popiołem lub tarzanie się w nim uchodziło u Greków, Egipcjan, Żydów, Arabów i — niekiedy jeszcze dzisiaj — u ludów pierwotnych za wyraz żałoby. Ind. jogini na znak rezygnacji ze świata pokrywają popiołem swe ciała. Święty popiół spalonych zwierząt ofiarnych uchodził m.in. u Żydów za oczyszczający. Chrześcijaństwo zna zastosowanie popiołu w odniesieniu do symboliki pokuty i oczyszczenia w różnych czynnościach kultowych, m.in. w Środę Popielcową i przy poświęceniu kościoła. Porcelanka /"Ślimak.Pory roku — w sztuce często uosabiane przede wszystkim przez kobiece postaci lub geniuszów z atrybutami takimi, jak kwiaty, baranki, koźlątka (wiosna), kłosy zbóż, sierp lub plujący ogniem smok (lato), kiście winogron, zając, róg obfitości, owoce (jesień), dziczyzna, salamandra, dzika kaczka, kominek (zima). W starożytności wiosna była poświęcona wysłannikowi bogów Hermesowi, lato — bogu słońca Apollinowi, jesień — bogu winob- ] ranią Dionizosowi, zima — bogu ognia Hefajstosowi. W sztuce chrzęść, spotykamy pory roku niejednokrotnie jako symbol wieku życia (np. dzieciństwa, młodości, dojrzałości, śmierci), ale także, ponieważ powracają one co roku, jako symbole nadziei na zmartwychwstanie.

Pot — w wierzeniach ludowych uchodził niejedno-krotnie za źródło sit wydzielającej go osoby, toteż stosowano go zarówno do czarów mających przy-nieść zdrowie, jak i szkodę. W kilku kulturach indiańskich wydzielanie potu przez ciało interp-retowano jako ofiarę dla boga słońca, a tym samym zarazem jako pokutę i oczyszczenie.Potwór, monstrum — często zapewne personifika-cja lękowych wyobrażeń (np. /"Cerbera), które mogą się odnosić zarówno do świata zewnętrznego, jak i do groźnych aspektów własnej duszy. W Biblii (/"Lewiatan) potwór jest ucieleśnieniem ładu przeciwstawiającego się Bogu. W legendach i baśniach często spotyka się go jako strażnika skarbu lub porywacza dziewicy, z którym trzeba

Pory roku: alegoria jesieni wg Francesco Cossi

Page 173: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

walczyć i którego trzeba pokonać, co z psycho-analitycznego punktu widzenia interpretować można jako symbol trudności i prób na drodze rozwoju osobowości.Powietrze—obok /• ziemi, y wody i y ognia w ko-smologicznych wyobrażeniach wielu ludów jeden z czterech /• żywiołów; podobnie jak ogień uchodzi za ruchliwe, aktywne i męskie, w przeciwieństwie do żeńskich i biernych żywiołów wody i ziemi. Powietrze pozostaje symbolicznie w ścisłym związku z ^oddechem i y wiatrem; często uchodziło za subtelnie materialne królestwo pośrednie między dziedziną ziemską a duchową, niejednokrotnie widziano w nim także symbol niewidzialnego, ale odczuwalnego w swych skutkach ducha. W astrologii powietrze powiązano ze znakami Zodiaku (/•Zodiak) — Bliźniętami, Wagą i Wodnikiem. W alchemii często oznaczano powietrze znakiemPowódź — symbolizuje gwałtowny, często wszystko pochłaniający lub obojętnie wszystko zatapiający aspekt y wody, o tyle też symbol niebezpiecznych namiętności. Rzucenie się w fale powodzi symbolizuje często także odważny wymarsz w nie-•znane; w Biblii symbol upadku i śmierci. ^Fale. Półksiężyc, sierp księżyca — często spotykana forma, w której przedstawiany jest ^księżyc jako znak symboliczny. Atrybut bóstw żeńskich, przede wszystkim dziewiczych (np. Artemidy). Być może ze względu na jego fazę przybywania jest on bliski także takim znaczeniom, jak ,,ciąża" i ,,rodzenie". Związek, jaki sztuka chrzęść, ustanowiła między księżycem a Najświętszą Marią Panną, często przedstawianą jako Immaculata na sierpie księżyca, łączy się zapewne także z tymi dwoma kompleksami znaczeń, jeśli nawet pierwszoplanowym odniesieniem jest obleczona w y słońce apokaliptyczna niewiasta, która symbolizuje zarazem otwarcie i koncentrację oraz wskazuje na pokonanie śmierci przez (wieczne) życie. Półksiężyc otaczający gwiazdę od czasu wypraw krzyżowych stał się powszechnym emblematem świata muzułm. (w krajach Bliskiego Wschodu Czerwony Półksiężyc odpowiada Czerwonemu Krzyżowi na Zachodzie). Prawy i lewy — w wierzeniach ludowych i w wielu religiach strona prawa uchodzi za lepszą i szczęśliwszą. Często, np. w starożytności, prawe ramię (które nosi broń) i tym samym w ogóle prawa strona były symbolem siły i sukcesu. Miejsce po prawicy Boga, władcy czy gospodarza uchodzi za uprzywilejowane miejsce honorowe. Na Sądzie Ostatecznym wybrani stoją po prawicy, potępieni zaś po lewicy Boga. Czarna magia świadomie odwraca te oceny i zakłada wyższość strony lewej nad prawą:

Półksiężyc: flaga Algerii

Półksiężyc: Maria na sierpie księżyca; wg Durera

Page 174: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

czynności rytualne spełniano lewą ręką, po lewej stronie itd. W Chinach lewą stronę — odbieraną w tradycji chrzęść. Zachodu jako bierna—łączono z niebem, zasadą aktywną, męską, a więc z jang (/'in i jang), prawą natomiast z ziemią, płodnością, żniwami, zasadą żeńską, a więc z in. l tak w Chi-nach np. daje się coś lewą ręką, przyjmuje zaś pra-wą. Zgodnie z tradycją kabalistyczną prawica Boga symbolizuje miłosierdzie, lewica zaś sprawiedli-wość; dlatego prawica jest ręką błogosławieństwa, ręką kapłaństwa, lewica zaś ręką królestwa.Proca — w kilku kulturach indiańskich atrybut boga burzy, zapewne ze względu na dźwięk, jaki po-wstaje przy strzelaniu z niej. Proso — pierwotnie szeroko rozpowszechniona potrawa ludu; w Chinach uchodziło za symbol żyznej ziemi i ładu naturalnego. Prostytucja y Prostytucja sakralna. Prostytucja sakralna — najczęściej uprawiana na obszarze światy ni; m.in. w Starożytnym Wschodzie, Grecji i Indiach; uchodziła za symbol zjednoczenia z bogami i jako rytuał płodności. Próg, próg drzwi — podobnie jak same odrzwi, symbol przejścia z jednego miejsca, stanu itd. do innego lub też rozdziału między nimi.,,Nie pozwolić komuś przekroczyć progu własnego domu" znaczy nie chcieć mieć z nim nic wspólnego, podczas gdy ,,zamieszkać na czyimś progu" znaczy oddać się pod czyjąś opiekę. Próg świątyni uchodzi w wielu kulturach za święty, toteż często trzeba poddać się pewnemu oczyszczeniu, zanim się go przekroczy (np. zdjęcie obuwia na progu meczetów); u niektórych ludów nie wolno wchodzić nawet do niej samej.Prudentia — personifikacja roztropności, jednej z czterech cnót kardynalnych; często przedstawiana z atrybutami y węża, --"zwierciadła, /"sita, /•pochodni.Prymula y Pierwiosnek. Przaśne chleby /• Ciasto zakwaszone. Przebiśnieg — jeden z pierwszych kwiatów wiosennych, stąd symbol nadziei; w śrdw. malarstwie tablicowym był atrybutem maryjnym, ponieważ Marii zawdzięczamy ,,narodziny nadziei". Pszenica — wysiew, wzrost i zbiór zbóż, zwłaszcza pszenicy, uchodzą za symbol narodzin i śmierci lub też śmierci i odrodzenia. W staroż. Grecji kłos jako owoc macierzyńskiego łona ziemi symbolizuje także owoc ludzkiego ciała; był on symbolem Demeter i odgrywał centralną rolę w misteriach eleuzyjs-kich. W Egipcie rosnąca pszenica uchodziła za symbol zmartwychwstającego Ozyrysa. W średniowieczu w ziarnie pszenicy widziano symbol Chrys-

Przebiśnieg

Pszenica: Madonna w stroju z kłosów;drzeworyt, XV w.

Pszenica: staroż. moneta ze snopkiem, który symbolizuje tu płodność i dobrobyt

Page 175: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Przepaska na oczy:Synagoga; rzeźba nakatedrzew Strassburgu, ok.1230 r.

Pszczoła: dwie pszczoły z plastrem miodu; ozdobny wisiorek minojski

tusa, który zstąpił do świata podziemnego i zmart-wychwstał. Na naczyniach kościelnych aż do dzisiaj Eucharystię przedstawia się symbolicznie jako k/os i winogrono. Poza tym k/os pszenicy jest symbolem Marii, albowiem zawiera ziarna, z których uzyskuje się mąkę na hostie. Marię porównuje się także z glebą, z której mógł wyrosnąć Chrystus jako pszenica (przedstawiana jako Madonna w stroju z kłosów zboża).Przepaska ^Przepaska na oczach, -•" Wstęgi. Przepaska na oczach — symbol ,, niewidzenia". Pozytywnie: przepaska na oczach /'Justitii, która sądzi nie bacząc na osobę. Negatywnie: przepaska na oczach y Fortuny, która rozdziela swe dary bez wyboru (niekiedy też zastąpiona przez wy-drapane oczy); przepaska na oczach Synagogi, która, w przeciwieństwie do Kościoła, pozostaje duchowo ślepa.Przepiórka — w Chinach symbol wiosny, ponieważ jest ptakiem wędrownym, który przylatuje na wiosnę. Bliska jest ogniowi, światłu i tym samym zasadzie jang. Jej coroczne przyloty i odloty czyniły z przepiórki także symbol zmiennego wpływu prze-ciwstawnych mocy /'in i jang. /"Żaba.Przesilenie dnia z nocą — w chrzęść, myśleniu symbolicznym niekiedy łączone z Janem Chrzcicie-lem i Chrystusem: letnie przesilenie dnia z nocą (malejąca długość .Jasnego" dnia) było symbolem Jana Chrzciciela („Ów musi rosnąć, ale ja muszę maleć"), zimowe zaś (rosnąca długość .Jasnego" dnia) symbolem Chrystusa lub Narodzin Chrystusa. Przełącznik, veronica — w większości rodzajów niebiesko kwitnący; tac. nazwa wywodzi się być może z gr. słowa „Berenike" (przynosząca zwycię-stwo); później stworzono stąd grę słów ,,vera unica medicina" i symbolicznie odniesiono tę roślinę do Chrystusa jako ,,prawdziwego, jedynego leku". Ponieważ przełącznik rzekomo przyciągał pioruny, unikano przynoszenia go do domu.Przylaszczka —jako roślina lecznicza w symbolice chrzęść, średniowiecza jest symbolem maryjnym;ze względu na jej trójlistność jest także symbolem Trójcy $w.Przywrotnik, s/nau — w języku ludowym często nazywany ,,nocnym płaszczem Najświętszej Marii Panny" ze względu na formę jego liści; roślina maryjna.Pszczoła — symboliczne zwierzę ze względu na różne właściwości, a przede wszystkim: pracowitość, organizację, czystość, gdyż unika nieczystości i żyje,,zapachem" kwiatów. WChaldei i Cesarstwie Francuskim symbol władców (królowę pszczół przez długi czas uważano za króla); przypuszczal

^

Przylaszczka

Page 176: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

nie lilia Burbonów rozwinęła się z symbolu pszczo-ły. W Egipcie pszczołę łączono ze słońcem i widzia-no w niej symbol duszy. W Grecji pszczoła uchodzi-ła za zwierzę kapłańskie (kapłanki z Eleusis i z Efe-zu nazywano pszczołami zapewne ze względu na ,,dziewiczość" pszczół-robotnic). Pszczołę, która zdaje się umierać zimą i odradzać z początkiem roku, niejednokrotnie spotykamy także jako symbol śmierci i zmartwychwstania (Demeter — Persefo-na, Chrystus). Jej niestrudzona praca uczyniła z niej w chrześcijaństwie symbol nadziei. Dla Bernarda z Clairvaux była ona symbolem Ducha Św. Związek /' miodu i żądła był dalszym punktem zaczepienia, który pozwolił jej stać się symbolem Chrystusa: miód reprezentuje przy tym łagodność i miłosierdzie Chrystusa, żądło zaś Chrystusa jako sędziego świata. Ponieważ pszczoły zgodnie z tra-dycją ant. same nie wydają potomstwa, lecz zbiera-ją je z kwiatów, przeto w średniowieczu uchodziły także za symbol Niepokalanego Poczęcia. Wresz-cie niejednokrotnie widziano w pszczole także symbol słodkiej jak miód wymowy, inteligencji i poezji.Ptaki — ze względu na ich lot uchodziły od dawien dawna za pokrewne /" niebu, za pośredników mię-dzy niebem a ziemią, za wcielenia tego, co niema-terialne, a zwłaszcza duszy. Np. w taoizmie nie-śmiertelnych wyobrażano sobie w postaci ptaków. Rozpowszechniony był pogląd, że po śmierci dusza opuszcza ciało fizyczne jako ptak. Bardzo wiele religii zna niebiańskie istoty ze skrzydłami lub w postaci ptaka, np. anioła ( y Cherubin, y Serafin) lub erosów. Koran mówi o ptakach w symbolicznym związku zarówno z losem, jak i nieśmiertelnością. Ptaki spotykamy w różnych mitologiach Zachodu, ale także Indii, jako duchowo-psychiczne hybrydy lub jako dusze zmarłych znajdujące się na drzewie kosmicznym {/" drzewo); np. Upaniszady mówią w tym kontekście o dwóch ptakach: jednym, który spożywa owoce tego drzewa — symbol aktywnej duszy indywidualnej, i drugim, który tylko patrzy —symbol ducha absolutnego i czystego poznania. Wyobrażenie ścisłego związku ptaków z boskimi mocami stanowi także podstawę znaczenia, które przypisywano wróżeniu z lotu ptaków, np. w Rzy-mie. W Afryce ptaki spotykamy często jako symbole siły życia, niejednokrotnie w walce z ^wężami, które wtedy symbolizują śmierć lub moce przynoszące nieszczęście. W sztuce wczesnego chrześcijaństwa ptaki pojawiają się jako symbole uratowanych dusz. Psychoanalityczna interpretacja marzń sennych widzi w ptaku często symbol osoby śniącej, y Orzeł, ^zimorodek, y sroka, tkaczka,

Pszczoła: hieroglifyz tytulatury królewskiej; sitowie i pszczoła. Król Górnego i Dolnego Egiptu.

Ptaki: dusza zmarłego opuszcza ciało w postaci ptaka z ludzką głową; wg egip. papirusu zmarłych

Ptaki: uskrzydlony Eros; Myrina, epoka hellenistyczna

Page 177: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

/"bażant, /"kogut, /"kura, skurczę, tkania,/•sło-wik, /'paw, /"pelikan, ^feniks, /"wilga, /•kruk, y jaskółka, y łabędź, /'dzęciot, ^krogulec, /'bocian, y gołąb, y przepiórka.Punkt — przede wszystkim w medytacji może być symbolem centrum ( /• środek), zbiegiem wszelkich rzeczywistości, wszelkich możliwości lub jednych i drugich. Najczęściej przedstawiany jako środkowy punkt koła (y koło).Purpura — w dużym stopniu partycypuje sym-bolicznie w barwach /"czerwieni lub /" fioletu. Prawdziwa purpura, otrzymywana z barwnika ślimaka szkarłatnego ze względu na swą kosztow-ność była dawniej zastrzeżona dla strojów władców i kapłanów, toteż stała się symbolem władzy i godności, później zaś, przede wszystkim u Rzymian, powszechnie uchodziła za oznakę luksusu i zamożności.Pustynia — ambiwalentny symbol o negatywnych i pozytywnych aspektach. W islamie pojawia się najczęściej w aspekcie negatywnym jako miejsce błądzenia. W Upaniszadach spotykamy pustynię niekiedy jako symbol niezróżnicowanej prajedno-ści poza pozornym światem wszelkich bytów. Biblia wspomina pustynię z jednej strony w związku z opuszczeniem i oddaleniem od Boga, jak również jako miejsce, w którym mieszkają demony, jednakże z drugiej strony jest ona także miejscem, w którym Bóg może się objawić ze szczególną intensywnością (np. ognisty słup, który poprzedza lud Izraela na pustyni). Również w związku z legendami o pustelnikach pustynia często występuje w podwójnym znaczeniu: raz jako miejsce kuszenia przez demony (np. św. Antoni), a z drugiej strony jako miejsce medytacji i bliskości Boga.Puszka, skrzyneczka — niejednokrotnie symbol opieki (ochrony), kobiecego łona lub symbol ukrytej tajemnicy. Zamknięte puszki lub skrzyneczki (często trzy), które zawierają rzeczy dobre i złe, pojawiają się niekiedy w bajkach w sytuacjach, w których trzeba podjąć decyzję, jako symbole prawd, które nie są oczywiste.Pył (proch) — niejednokrotnie, np. w Biblii i w literaturze chrzęść, jest symbolem przemijalności człowieka; w Genesis jest także symbolem niezliczonego potomstwa Adama.

Rak, krab — jako zwierzę żyjące w zwodzie, pozostaje często w związku z symboliką wody lub pramorza (/' morze). Ze względu na jego skorupę, która chroni go przed światem zewnętrznym, rak pozostaje bliski znaczącego związku ,,emb-rion-macica"; odniesienie do kompleksów,, matka" i,,morze" symbolicznie łączy go także z nieświado-mością. W chrześcijaństwie rak i krab uchodzą za

symbole zmartwychwstania, ponieważ w swym rozwoju zmieniają skorupę; dlatego w węższym sensie niekiedy są także symbolem Chrystusa.

Poza tym krab od starożytności uchodzi za symbol

lun-arny (być może ze względu na wpływ księżyca na morze, jak również ze względu na jego kształt). W Afryce pojawia się on niekiedy również jako symbol zła. Rak jest 4 znakiem / Zodiaku, jego żywiołem jest y woda.Ramię—symbol siły, mocy; wyciągnięte ramię jest często symbolem władzy sędziowskiej. Różne bós-twa ind. posiadają więcej niż dwa ramiona, co ma wyrażać ich wszechmoc. W liturgii chrzęść, np. podniesione ramiona oznaczają otwarcie się duszy i prośbę o łaskę. Ramię (lub ^ręka), które sięga z nieba ku ziemi, jest w chrzęść, malarstwie śrdw. symbolem Boga. Podniesione ramiona jako gest słabszych oznaczają wyrzeczenie się wszelkiej obrony. Raut /• Romb. Rąbek y Rąbek szaty.Rąbek szaty, rąbek — w szczególności na Bliskim Wschodzie ma znaczenie symboliczne; całowanie lub dotykanie rąbka szaty uchodziło za gest szacunku lub poddaństwa. Natomiast u niektórych ludów obcięcie rąbka szaty było hańbiącą karą lub przynajmniej symbolicznym wyrazem władzy

Rak: znak Zodiaku

Rebli: rebis jako pogromca smoka

Ręka: ręka Boga z Barankiem (Chrystus) i Gołębicą (Duch św.); symbol Trójcy Sw., wg grafiki R, Seewalda

Page 178: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

rozporządzania czyjąś osobą (niekiedy w połączeniu z pokrewnym pod względem symbolicznym obcięciem y włosów).Rebis (od res bina = rzecz podwójna) — w alche-mii określenie /"Hermafrodyty.Renifer — spotykany już w /" malarstwie naskal-nym z okresu prehistorii, gdzie przypuszczalnie służył celom kultowym. Renifer odgrywa ważną rolę w płn. rejonach Eurazji jako symboliczne zwierzę lunarne, które jako przewodnik dusz bliski jest królestwa nocy i śmierci.Ręka—symbol aktywności i władzy. Znajdować się w ręku Boga lub władcy, znaczy być wydanym na jego łaskę, ale także pozostawać pod jego opieką. Uchwycenie względnie podanie ręki (lub obu rąk) jest oznaką przyjacielskiej otwartości, oddania się lub wybaczenia; dlatego od dawien dawna jest to istotny symbol zawarcia związku małżeńskiego

Page 179: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Ręka: Tańczący Siwa z czterema ramionami;brąz ok. 1400 r.

Dłoń: przykłady gestów dłoni z Indii:a) cinmddra lub wakhyanamudra, oznacza medytację lub naukę,b) abhaya, oznacza gwarancję opieki,c) sucT lub tardżant, oznacza groźbę.

ma znaczenie prawno-symboliczne. W buddyzmie zamknięta dłoń oznacza utrzymanie w milczeniu ezoterycznych tajemnic, toteż otwarta dłoń Buddy wskazuje na to, że nie przemilczał żadnych tajemnic. Buddyzm i hinduizm znają ponadto wiele gestów dłoni o ustalonym znaczeniu symbolicznym, które odgrywają ważną rolę w sztukach piast. i w tańcu; mogą one np. wyrażać groźbę, oddanie, medytację, podziw i modlitwę, argumentację, brak bojaźni itd. Mowa dłoni i palców (opałce) w większości kultur odgrywają rolę jako środki porozumienia się i ekspresji, i tak po części w Afryce za oznakę poddania się i szacunku uchodzi położenie lewej dłoni z zamkniętymi palcami w dłoń prawą;podobne znaczenie miał w staroż. Rzymie gest ukrycia dłoni w rękawach. W starożytności dłonie przykrywano lub przysłaniano, gdy zbliżano się do wysokich dostojników lub otrzymywano od nich dary. Gesty te później spotykamy niekiedy również w sztuce chrzęść, jako wyraz czci religijnej; w Kościele chrzęść, pojawiają się one w czynnościach liturgicznych, kiedy święte przedmioty niesione są przez niekaptanów . Bardzo szeroko rozpowszech-nione jest rozróżnienie między symbolicznymi zna-czeniami prawej i lewej ręki [y strona prawa i lewa). Odgrywa ono rolę np. w geście błogosławieństwa przez nałożenie rąk, co z reguły wykonywane jest prawą ręką i często rozumiane jako rzeczywiste przeniesienie sił. W sztuce chrzęść. ingerencja Boga symbolizowana jest często przez rękę wychylającą się z chmur; ogólnie rękę Boga interpretowano niejednokrotnie jako symbol wcielonego Logosu. Gestem modlitewnym jest od czasów średniowiecza złożenie dłoni. Za prawnie obowiązujące uchodzi jeszcze dziś podniesienie prawej ręki przy składaniu przysięgi. ^Rękawica. Rękawica — miała znaczenie przede wszystkim w rycerstwie śrdw. jako symbol prawa i władzy. Rzucenie rękawicy uchodziło za znak wyzwania na pojedynek (podjąć wyzwanie}; był to symbol uderzenia ręką, które jako nierycerskie było zakazane. Rycerze, a potem kawalerowie, nosili przy hełmie względnie kapeluszu rękawiczkę uwielbianej przez siebie damy. Noszenie rękawicy z palcami było przez długi czas przywilejem szlachty i tym samym symbolem stanowym. W wolnomularstwie rękawiczki stanowią część stroju rytualnego; najczęściej są białe (/'biel) i są zarówno symbolem pracy, której należy dokonać, jak i czystości. Również w Kościele kat. użycie rękawiczek symbolizuje czystość i godność.Robak — jako zwierzę żyjące w brudzie i często pod ziemią jest u wielu ludów symbolem życia

Page 180: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

budzącego się z ciemności i śmierci. W średnio-wieczu niekiedy także utożsamiany z /'wężem, a zatem z diabłem. Robinia /"Akacja.Rola, jako zaorana rola ( /" pług) — symbol kobiecego tona, jako rola niezaorana — niekiedy symbol dziewiczości Marii.Romb, raut — ze względu na jego formę przypominające genitalia kobiece jest żeńskim symbolem seksualnym; dlatego niekiedy ogólnie symbol mocy ziemskich i chtonicznych.Ropucha —jako zwierzę lubiące ciemność i wilgoć w Chinach pozostaje w związku z zasadą in ( /• in i jang), /"księżycem, płodnością i bogactwem. W wielu kulturach podobnie jak /"żaba łączona z ^deszczem i magią z nim związaną. Na zachodzie być może już wcześnie wiązała się z symboliką solarną; później często interpretowana am-biwalentnie: z jednej strony jako strażniczka skar-bów i dobry duch domu, przede wszystkim jako pomocniczka przy porodach (od starożytności czę-sto wyobrażano sobie macicę w postaci ropuchy), z drugiej zaś jako jadowite zwierzę czarownic, często w przeciwieństwie do raczej pozytywnego symbolicznego znaczenia żaby. W Egipcie ropucha (być może ze względu na jej predylekcję dp przebywania w ziemi) uchodziła za zwierzę zmarłych i zarazem — podobnie jak żaba — za symbol zmartwychwstania (zapewne ze względu na wyraźną zmianę postaci w rozwoju od kijanki do gotowego zwierzęcia). W sztuce śrdw. ropucha pojawia się zarówno w przedstawieniach śmierci, jak i w związku z grzechami pożądliwości i chciwości.Rosa, kropla rosy — bliska jest symbolicznego znaczenia deszczu ( / deszcz) jako wyraz oddziały-wania y nieba na /"ziemię; ponieważ jednak rosa pojawia się nocą i niesłyszalnie. a poza tym błysz-czy w porannym słońcu lub wygląda jak perły (^ perła), przeto jej symboliczne znaczenie jest bardziej tajemnicze i uduchowione. Niekiedy, np. w

kabale, pojawia się ona (rodzona przez y drzewo życia) jako symbol zbawienia i odnowy życia. W Chinach rosa uchodziła za pochodzącą z ^ księ-życa i użyczającą nieśmiertelności. Buddyzm wi-dział w rosie symbol przemijalności i marności naszego świata. Grecy interpretowali rosę jako symbol zapładniania i płodności.Rośliny — jako najniższy i tym samym zarazem podstawowy stopień świata organicznego są sym-bolem jedności wszelkiego życia; w mitologicznych opowieściach ludów znajdujemy wiele przykładów całkowitej lub częściowej przemiany roślin w ludzi i zwierzęta lub odwrotnie. Ciągłe przemiany roślin

Rośliny: maska w kształcie liścia

Page 181: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Rozstaje: Hekate o trzech postaciach, Grecja, IV w.

Róg: rogaty Mojżesz;studnia Mojżesza C.Slutera, klasztorkartuzóww Champmol, Dijon

między wzrostem, kwitnieniem, dojrzewaniem i śmiercią, między siewem i zbiorami czynią z całego królestwa roślin symbol cyklicznej odnowy. Rośliny w płodnej pełni są często kwintesencją pojęcia ,,matki ziemi". Rozdroże ^ Rozstaje. Rozeta okienna / Róża.Rozmaryn — aromatyczny mały krzew z krajów śródziemnomorskich, ze względu na jego zapach często spalany przez Rzymian w czasie składania ofiar. W zwyczajach ludowych rozmaryn uchodził za środek przeciwko chorobom i złym duchom i w tym znaczeniu stosowano go przede wszystkim przy porodzie, ślubie i śmierci. Jako silna, wiecznie zielona roślina rozmaryn jest poza tym starym symbolem miłości, wierności i płodności, jak również — jako roślina zmarłych — symbolem nie-śmiertelności; wcześniej, zanim używano na wieniec ślubny myrtu, splatano go z rozmarynu.Rozstaje, skrzyżowanie dróg — w większości kultur znaczące miejsce spotkania z mocami transcen-dentnymi (bogami, duchami, zmarłymi), często bliskie treści symbolicznej y drzwi, ponieważ również rozstaje mogą symbolizować konieczne przejście do nowego (od jednej fazy życia do drugiej, z życia do śmierci). Aby bogów lub duchy rozstajów nastroić życzliwie, na rozstajach często stawiano obeliski, ołtarze czy kamienie lub też umieszczano tam napisy. W Europie rozstaje niemal wszędzie uchodzą także za miejsce spotkań czarownic i złych demonów. Być może również dlatego w chrześ-cijaństwie na rozstajach stawiano chętnie krzyże, posągi Madonny i świętych oraz kaplice. W wielu plemionach afryk. symbolika rozstajów odgrywa ważną rolę w czynnościach rytualnych. W mit. gr. Edyp zabija swego ojca na rozstajach. Grecy składali ofiary bogini potrójnego rozdroża mającej trzy postaci lub trzy głowy: Hekate, pani zjaw i czarów, która poza tym stała blisko królestwa zmarłych. Również statua przewodnika dusz Hermesa czuwała na rozstajach i rozwidleniach dróg. Znana, wymyślona przez Prodikosa historia mówi o Herak-lesie, który na rozstaju dróg opowiada się za cnotą i przeciwko zniewieściałości. Rzymianie znali kult lar rozstajów, które chcieli życzliwie nastroić względem siebie. Zgodnie z prawem póżnogerm. na rozstajach dokonywano również czynności prawnych.Róg — w związku z jego znaczeniem w świecie zwierzęcym symbol siły i mocy, również w sensie duchowym. Dlatego też Dionizosa, jak również Aleksandra Wielkiego często przedstawiano z ro-gami; w tym kontekście trzeba też wspomnieć

Page 182: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

obdarzonego rogami Mojżesza (jakkolwiek jego wizerunki opierają się zapewne na błędzie w prze-kładzie: pomyleniu facies coronata z cornuta). Rogate zwierzęta często uchodziły za symbole płodności. U wielu ludów rogów używano jako ^amuletów przeciwko wrogim mocom. Izraeli-cki ołtarz ofiarny miał cztery rogi na czterech stronach świata jako znak wszechmocy Boga. Róg, którego kształt przypomina sierp księżyca, pozostaje również w związku z symboliką lunarną. Ze względu na jego kształt (a także ze względu na wspomnianą symbolikę płodności) róg jest również symbolem fallicznym. W sensie negatywnym symboliczne znaczenie rogu ujawnia się w wizerunkach diabła często przedstawianego z rogami. C.G. Jung wskazuje na ambiwalentne symboliczne znaczenie rogów: ze względu na ich kształt i siłę ucieleśniają one męską, aktywną zasadę, ze względu jednak na otwartą formę ich układu, przypominającą lirę, mogą zarazem symbolizować zasadę żeńską, przyjmującą, i dlatego też w sumie uchodzą za symbol psychicznej równowagi i dojrzałości. flóg obfitości, atrybut Fortuny lub personifikacji jesieni jest symbolem obfitości, szczęścia i bogatych zbiorów, pierwotnie uchodził za róg ^kozy Amaltei lub róg boga strumienia Acheloosa, który Herakles ułamał w walce. Róg obfitości ^ Róg.Róża — ze względu na jej zapach, piękno i wdzięk (mimio jej y kolców) jeden z najczęściej spotyka-nych symboli roślinnych. Na Zachodzie odgrywa ona podobnie znaczącą rolę, jak 7 lotos w Azji. W starożytności róża była poświęcona Afrodycie (Wenus). Czerwona róża miała zrodzić się z krwi Adonisa — była ona symbolem miłości i sympatii, płodności, a także czci dla zmarłych. Róże służyły jako uwieńczenie Dionizosa (Bachusa), jak również uczestników świąt przy libacjach, m.in. dlatego, że podobnie jak /• fiołkom, przypisywano im chłodzące oddziaływanie na mózg. Poza tym miały przypo-minać pijącym, żeby w upojeniu nie zdradzali swych tajemnic. Również we wczesnym chrzęść. róża, często w połączeniu z krzyżem, była jeszcze symbolem dyskrecji. Obok tego w symbolice chrzęść, miała jeszcze liczne inne znaczenia: czer-wona róża wskazuje na przelaną krew i rany Chrystusa, symbolizuje poza tym czarę, która przy-jęła świętą krew; ze względu na symboliczny zwią-zek z krwią Chrystusa jest ona także symbolem mistycznego odrodzenia. Ponieważ w średniowie-czu róża była atrybutem dziewic, przeto jest także symbolem maryjnym; czerwona róża jest poza tym ogólnie symbolem Bożej miłości. Rozety kościołów

Róg: diabeł z rogami;fragm. przedstawienia, w: Le grant kalendrier et compost des Bergiers, Troyes, 1496

Róża: róża jako różokrzyż, z: Robert Fludd, Summum Bonum

Page 183: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

śrdw. pozostają w ścisłym symbolicznym związku z okręgiem i y kołem, dlatego też zapewne ze /"słońcem jako symbolem Chrystusa. W alchemii najczęściej siedmiopłatkowa róża odgrywała pewną rolę jako symbol złożonych powiązań albo jako np. 7 planet z odpowiednimi metalami, albo jako różne fazy w alchemicznych operacjach, itd. Dziś czerwona róża jest niemal wyłącznie symbolem miłości.Różaniec — występujący w wielu religiach, ozdo-biony perłami lub zaopatrzony w węzełki sznur lub łańcuch, którego poszczególne elementy symboli-zują różne duchowe fakty, atrybuty, formy modlitwy lub imiona świętych, oświeconych i bogów. Różaniec używany w buddyzmie ma 108 pereł i odpowiada różnym stopniom rozwoju świata. Islam zna różaniec z 99 perłami, które symbolizują 99 imion Allana. W Kościele kat. różaniec jest symboliczną prezentacją uszeregowania modlitw; odmawia się na nim pięć razy po dziesięć ,,Zdrowaś Mario" (przeplatane jednym „Ojcze Nasz" i jednym ,,Chwała Ojcu") przy jednoczesnym odliczaniu pereł, któremu towarzyszy rozważanie określonych wydarzeń z życia Jezusa. Rtęć ^Mercurius.Rubin — z racji swej intensywnej barwy symbolicznie często odpowiada y czerwieni; od średniowiecza przypisywano mu działanie lecznicze.Rumianek — roślina z gatunku koszyczkowych o korzennej woni; od dawien dawna stosowano ją jako skuteczną roślinę leczniczą (w średniowieczu w szczególności przy cierpieniach kobiecych, stąd jego łacińska nazwa „matricaria") i z tej racji jest także symbolem maryjnym. Ta niepozorna, pożyteczna roślina uchodzi też za symbol skromności połączonej z siłą, tak że, zgodnie z przysłowiem, nie może jej minąć żadna dziewica, nie dygając przed nią.Ryba — symbolicznie jest bliska ywody, swemu żywiołowi życia; u wielu ludów jest zarazem sym-bolem płodności i symbolem śmierci. Jako symbol życia i płodności ryba jest szeroko rozpowszech-

nionym / talizmanem. W Egipcie większość gatun-ków ryb uchodziła w określonych okolicach lub w określonych epokach za święte, często jednak zarazem za groźne i niesamowite. Ryba jest jed-nym z najstarszych tajemnych symboli Chrystusa, zrazu zapewne przede wszystkim ze względu na chrzest z wody, później także grecką nazwę ryby (ichthys) interpretowano jako akrostych stów Je-sous Christos Theou (H)Yios Soter (Jezus Chrys-tus, Syn Boży, Zbawiciel). Także nowo ochrzczeni uważali się za ryby, które urodziły się na nowo

Rumianek

Ryba: dwie ryby z kotwicą, stela nagrobna Licinji

Page 184: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

w wodzie chrztu. Jako ucieleśnienie Chrystusa ryba może być poza tym symbolem duchowego pokarmu i, przede wszystkim w przedstawieniach z ^chlebem, symbolem Eucharystii. Ryby są 12 i ostatnim znakiem /"Zodiaku; ich żywiołem jest /"woda. Rybak /•Sieć.Ryś—w średniowieczu najczęściej symbol diabła. Ponieważ przypisywano mu zdolność przenikania wzrokiem murów i ścian, przeto w przedstawieniach pięciu zmysłów spotykamy go jako personifikację zmysłu wzroku.Ryż — jako najważniejszy w krajach azjat. pokarm odpowiada /• pszenicy w Europie, toteż dzieli z nią istotne znaczenia symboliczne. W Japonii poza tym ryż — a przede wszystkim wypełniony ryżem spichrz—jest symbolem obfitości i także duchowe-go bogactwa. W Chinach w szczególności czerwony ryż uchodził za symbol nieśmiertelności. Żmudna praca związana z uprawą ryżu była niejednokrotnie rozumiana jako skutek rozłamu między /"niebem a /"ziemią.Rzeka — ze względu na jej znaczenie dla płodności często czczona jako bóstwo, np. u Greków i Rzymian jako określony lokalny bóg. Powszechnie w ścisłym związku symbolicznym z /"wodą. Ze względu na jej potoczystość jest symbolem czasu i przemijalności, ale także ciągłej odnowy. Spływanie wszystkich rzek do morza uchodzi za symbol zjednoczenia indywidualności i absolutu, np. w buddyzmie i hinduizmie za symbol przejścia do nirwany. Rzekę spływającą z gór interpretowano np. w judaizmie jako symbol niebiańskiej łaski. Wyobrażenie czterech rzek rajskich spotykamy w judaizmie i chrześcijaństwie, ale także w Indiach;w sztuce chrzęść, wytryskują one często ze wzgó-rza, na którym stoi Chrystus lub Baranek Boży, i symbolizują cztery Ewangelie. Rzeki Raju /• Rzeka.Rzepik — roślina różowała z żółtymi prostymi gronami kwiatów; znana od dawna jako roślina lecznicza i magiczna. Wykopywana w Wielki Piątek nieżelaznym ( y żelazo) narzędziem, miała pozys-kiwać powolność i miłość kobiet. Niejednokrotnie spotyka się ją w śrdw. malarstwie tablicowym jako symbol zbawienia.

Strumień: cztery strumienie rajskie; wg starej alzackiej miniatury, XII w

Rzepik

Ryby: znak Zodiaku

Page 185: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Salamandra:salamandra w ogniu;wg przedstawienia Charlesa Pasnota, Lyon,1555

Formuła Salor-Arepo

Sal /•Sól.Salamandra — w wierzeniach ludowych średnio-wiecza żywiolak (duch elementarny), który może bezpiecznie żyć w ogniu; dlatego uchodził m.in. za symbol sprawiedliwego, który zachowuje spokój duszy mimo pokus.Sator-Arepo — pochodząca z czasów wczesno-chrześc., ale zapewne starsza formuła magiczna w formie ^kwadratu magicznego złożonego z 25 liter; pojawia się już w magicznych papirusach i przez dłuższy czas była szeroko rozpowszechniona, często jako y amulet (przede wszystkim przeciwko wściekliźnie i pożarom). Istnieją różne próby przekładu i interpretacji tej formuły (np. dosłownie znaczy ona: ,,Siewca Arepo z trudem trzyma koła", lub też — wychodząc tylko od liter uporządkowanych wokół jedynego N — stanowi podwójne PATERNOSTER, do tego A lub O lub podobnie); pewne jednak, jak się zdaje, jest to, że Sator-Arepo jako symbol pełni stosowano zmieniając jego zawartość znaczeniową. Saturn /• Ołów.Schody — w symbolicznym znaczeniu zasadniczo równoznaczne /• drabinie: symbol rozwoju psychi-cznego i duchowego, stopniowego przyrostu mąd-rości i wiedzy. W przeciwieństwie do drabiny, której szczeble z reguły wiodą z dołu na górę, a więc w kierunku nieba, spotykamy schody niekiedy także jako zstępujące w dół, pod ziemię, i prowadzące w ciemne sfery; o tyle też symbolizują one albo

Page 186: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Schody: stopnie prowadzące do niebiańskiego miasta;drzeworyt z:Raymundus Lullus, Liber de Ascensu, Yalencia, 1512 r.

Page 187: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 188: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

zstąpienie do królestwa zmarłych, albo dochodze-nie do wiedzy tajemnej lub podświadomości. Białe schody mogą symbolicznie wskazywać na jasność i mądrość, czarne zaś na czarną magię. Solarna religia Egipcjan rozumiała piramidę schodkową jako schody, po których dusza wstępuje do nieba;znajdujemy także przedstawienia barek, w których środku zbudowane są schody, po których dusze wstępują ku światłu. Również babiloński zigurrat musiał być zapewne rozumiany w podobny sposób. Kręte schody partycypują także w symbolice /' spi-rali.Serafin—wspomniana w Biblii istota o czterech lub sześciu skrzydłach, należąca do wyższej hierarchii, której imię znaczy ,,płonący"; spotykamy ją także jako ,,ognistego węża"; bliskie symbolicznego znaczenia ^światła, / ognia i ptaka (^ptaki) ucieleśnienie duchowej siły.Serce — jako ważny dla życia centralny organ człowieka łączy się z symbolicznym znaczeniem ośrodka. W Indiach uchodziło za miejsce kontaktu z Brahmanem, personifikacją Absolutu. W staroż. Grecji reprezentowało zrazu myślenie, uczucie i wolę człowieka, później jego znaczenie przesunęło się w kierunku duchowości. W judaizmie i chrześcijaństwie serce uchodzi przede wszystkim za siedzibę sit uczuciowych, w szczególności miłości, ale także intuicji i mądrości. Islam widzi w sercu miejsce kontemplacji i duchowości, uważa się, że ma ono różne warstwy, których barwy stają się widzialne w stanie pobudzenia. Serce odgrywa-ło istotną rolę w religii egip. jako centrum siły życia, woli i umysłu, w zabalsamowanej mumii pozos-tawiano je razem ze ^"skarabeuszem, ponieważ zważenie go na sądzie zmarłych określało po-śmiertny los człowieka. Sztuka chrzęść., przede wszystkim od czasów mistyki późnego średnio-wiecza, za szeroko rozpowszechnioną — nawiązu-jącą do symboliki miłosnej — symbolikę serca (płonące, przebite itd. serca Chrystusa, Marii, świę-tych). Dzisiaj serce powszechnie uchodzi za symbol miłości i przyjaźni.Sezam — rozpowszechniona od dawna roślina uprawna z przypominającymi naparstek kwiatami i torebkowatymi owocami, które zawierają oleiste nasiona. W Chinach i na Starożytnym Wschodzie nasiona te uchodziły za pokarm przedłużający życie i wzmacniający umysł. Zaklęcie z baśni 1001 nocy ,,Sezamie, otwórz się", które miało spowodo-wać otwarcie się jaskini ze skarbami, być może łączy się także z tą rośliną; analogię stanowi tu fakt, że dopiero po otwarciu torebki nasieniowej można dotrzeć do cennych nasion.

Serafin: serafin z katedry w Reims:1 pół. XIII w.

Serce: popularny symbol miłości

Serce: serce Jezusa;Mistrz E.S.; miedzioryt, 1467

Sezam

Page 189: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Sęp — w wielu kulturach indiańskich symboliczne zwierzę, które łączy się z potęgą / ognia i ^słońca użyczającą siły oczyszczenia i życia; u Majów również symbol śmierci. Ponieważ sęp żywi się padliną i tym samym przemienia ją w siłę życia, w Afryce uchodzi często za istotę, która zna tajemnicę prawdziwej przemiany bezwartościowej materii w y złoto. W Egipcie sęp był obrońcą faraona;królowe egipskie często noszą chroniący sępi cze-pek, przybranie głowy w formie sępa, którego skrzydła obejmują po bokach głowę, podczas gdy jego głowa wystaje ponad czołem. Antyk widział w sępie ptaka swym lotem przepowiadającego los;byt on poświęcony Apollinowi. Ponieważ zgodnie z dawnym pojmowaniem natury jaja składane przez samicę sępa są zaptadniane przez wiatr wschodni, przeto w symbolice chrzęść, sęp jest symbolem dziewiczości Marii.

Page 190: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Sęp: sęp jako strażnik egip. królów

Page 191: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Sfinks — zwierzęco-ludzka hybryda z ciałem lwa i głową króla lub (rzadko) królowej; prastary symbol władcy. U Egipcjan najczęściej przedstawienie faraona lub niekiedy boga słońca jako niewzruszo-nej, potężnej siły opiekuńczej. U Fenicjan, Hetytów i Assyryjczyków przedstawiany jako uskrzydlony lew lub byk z głową człowieka. U Greków sfinks jest najczęściej istotą rodzaju żeńskiego, uskrzydloną, pierwotnie zagadkową, często okrutną, o której jeszcze dziś mówi znany zwrot. W nowszych czasach, np. w symbolizmie przełomu XIX i XX w., w sfinksie widziano często symbol zagadkowości kobiety lub symbol femme latało.Siano — jako wysuszona, tj. jakby ,,martwa" trawa w Biblii symbol przemijalności świata i życia ludzkiego.Siarka — w alchemii (najczęściej łac. sulphur lub sulfur) obok /"soli i rtęci (^Mercurius) jeden z filo-zoficznych elementów i zasad kosmicznych; re-prezentuje „to, co płonie", czyli energię i duszę natury (anima); niejednokrotnie jest porównywana też ze y słońcem. Ludowe wierzenia średniowie

Sfinks: sfinks z gr. amfory

Page 192: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 193: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

cza przeniosły symboliczne znaczenie siarki w sferę infernalną i widziały w niej, jej płomieniu i zapachu atrybut diabła. Sieć — symbol daleko posuniętego powiązania;przede wszystkim jednak symbol chwytania i zbie-rania. Orientalne bóstwa niejednokrotnie przed-stawiano z sieciami, które zarzucają na ludzi lub w których przyciągają ich do siebie. W Iranie natomiast człowiek, a przede wszystkim mistyk, pojawia się wyposażony w sieć, którą szuka Boga. W Nowym Testamencie spotykamy sieć jako sym-bol działań Boga; obok tego, w formie aluzji do zawodu rybaka, łączy się ją z apostołami jako ,,rybakami ludzi". W tym sensie sieć pełna ryb (/•ryba) może być również symbolem Kościoła. W psychologii głębi łowienie ryb za pomocą sieci może być interpretowane także jako wyraz aktywnej rozprawy z psychiką nieświadomą.Siedem — od dawien dawna uchodzi za liczbę świętą, co m.in. można zapewne tłumaczyć wy-stępowaniem czterech różnych faz księżyca, z któ-rych każda trwa siedem dni. 7 jest liczbą spełnienia, pełni i kompletności. Adytywnie łączy ona w sobie niebiańską symbolikę /'trzech z terranicznym symbolicznym znaczeniem /• czterech. Buddyzm zna 7 różnych niebios. Chińczycy widzieli 7 gwiazd Wielkiej Niedźwiedzicy w związku z siedmioma otworami ciała i siedmioma otworami serca czło-wieka. W starożytności znano 7 planet (wraz ze /•słońcem i /• księżycem), które pojmowano jako boskie i jako naoczny wyraz kosmicznego ładu. U Babilończyków spotykamy też „złą siódemkę", grupę 7 najczęściej razem występujących demo-nów. W Grecji 7, poświęcona m.in. Apollinowi, odgrywała ważną rolę; znanych jest 7 (lub 3) Hesperyd, 7 bram Teb, 7 synów Heliosa, 7 synów i 7 córek Niobe, Siedmiu Mędrców, siedmiu prze-ciwko Tebom itd. Słynnych jest „siedem cudów", grupa najwspanialszych dzieł architektury i sztuki starożytności. W judaizmie 7 jest szczególnie wyró-żnioną liczbą, na co wskazuje np. siedmioramien-ny y świecznik. W Biblii spotykamy 7 wielokrotnie, zarówno w znaczeniu pozytywnym, jak i negatyw-nym, jednakże zawsze jako wyraz pełni: 7 gmin, księgę o 7 pieczęciach, 7 niebios zamieszkanych przez anielskie hierarchie, 7 lat, w których Salomon zbudował świątynię, itd., ale także 7 głów apokalip-tycznej bestii, 7 czar boskiego gniewu itd.; zło zresztą pojawia się w Apokalipsie także symbolicz-nie jako połowa 7, a więc jako trzy i pół (na znak złamanej mocy Szatana). Ważną rolę 7 odgrywa jako liczba pełni także w baśniach i zwyczajach ludowych: spotykamy tam 7 braci, 7 kruków, 7 ko

siarka: fragm. z przedstawienia w:MusaeumHermeticum, Frankfurt, 1677

Sieć: apostołowie jako rybacy; fragm. z kasetonu w Zillis

Siedem: siedmiolistny kwiat; z: Boschius, Symbolographia, 1702

Page 194: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Sierp: Chrystus z sierpem; wg miniatury w Apokalipsie Bamberskiej

Skały: Syzyf ze skalą:gr. malowidło wazowe

zek, 7 różnych potraw w różne dni tygodnia itd. Siekiera y Topór.Sierp — ze względu na swój kształt często łączony z sierpem księżyca ( /" półksiężyc). Symbol dorocznych żniw, o tyle zarazem symbol czasu i śmierci (jako żniwiarza), jak również nadziei na odnowę i odrodzenie. /" Kosa.Sito—symbol przesiewania, krytycznego rozdzielania i rozróżniania, w szczególności symbol oddzielenia dobrego od złego; w tym sensie wspominany często w symbolicznym związku z boską sprawiedliwością lub sądem ostatecznym, przede wszystkim w połączeniu z metaforami, które odnoszą się do przesiewania zbóż. W związku z czterema cnotami kardynalnymi sito symbolizuje roztropność.Sitowie — trawiasta, zimotrwała roślina; w chrześ-cijaństwie symbol niestrudzonej miłości Boga.Skalnica — niska bylina, najczęściej rosnąca na kamieniach; przenika także szczeliny i szpary w ka-mieniach, dlatego dawniej przypisywano jej zdolność rozsadzania skat. Ze względu na to pojawia się jako symbol Zmartwychwstałego Chrystusa, przed którym „pękają skały".Skata — symbol trwałości i niezmienności. W Biblii symbol siły i wierności chroniącego Boga. Dająca wodę skata na pustyni uchodzi za prefiguracyjny obraz Chrystusa jako dawcy wody życia. Również Piotra (przydomek Szymona, z greckiego petros = skata) jako kamień węgielny Kościoła porównuje się ze skałą. W chin. malarstwie krajobrazowym skata pojawia się jako coś trwałego, odpowiadającego zasadzie jang (yin i jang), często jako przeciwstawienie nietrwałego, pozostającego w ciągłym ruchu wodospadu, który ucieleśnia zasadę in. Skata, którą zgodnie z mit. gr.SyzyYw świecie podziemnym musiał nieustannie wtaczać na górę, z której w ostatniej chwili znowu osuwała się na dół, jest symbolem daremnego trudu, ale także po-wszechnie nie dających się ostatecznie zaspokoić pragnień człowieka.Skarabeusz, gnojnik, święty żuk — formuje z gnoju ,,pigułki", które zagrzebuje w ziemi i w których jego samiczka składa jajka. Pozorne powstawanie skarabeuszy z tych kuleczek uczyniło go w Egipcie świętym, solarnym zwierzęciem (zbieżność jego imienia ze słowem określającym ,,wschodzące słońce") oraz symbolem zmartwychwstania, roz-powszechnionym w postaci pieczątek lub amuletów. Większe egzemplarze kładziono mumiom na sercu; nosiły one tekst Księgi Zmarłych, w którym serce wzywano, ,by nie przemawiało przeciwko zmarłemu na sądzie zmarłych.

Page 195: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Skarabeusz:skarabeusz ze stsatytu(przedstawionyz trzech stron), Egipt,ok. 1000 r. p.n.e.

Page 196: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Skarb — spotykany w mitycznych wyobrażeniach wielu ludów, przede wszystkim jako ukryty, często strzeżony przez /"potwory. Niejednokrotnie rozu-miany jako symbol wiedzy ezoterycznej, z punktu widzenia psychoanalitycznego także jako symbol celów, do których dążymy w rozwoju indywidual-nym.Sklepienie /"Kopuła.Skorpion — w Egipcie był zwierzęciem niebez-piecznym i budzącym lęk, ale zarazem świętym, któremu oddawano cześć boską: egipską boginię płodności i opiekunkę zmarłych przedstawiano ze skorpionem na głowie; również niejednokrotnie spotykamy przedstawienia skorpionów z głową Izydy. W Afryce często bano się tak bardzo skor-piona, że nie ważono się wypowiadać jego imienia. W Biblii skorpiony pojawiają się jako kary Boże, jako symbol odszczepieńczych Izraelitów lub jako symbol diabła. W sztuce śrdw. skorpion symbolizuje Szatana, heretyka, śmierć lub zawiść. Skorpion jest 8 znakiem /"Zodiaku, jego żywiołem jest y woda.Skowronek — ptak, który pionowo wzbija się w nie-bo i buduje swe gniazda na ziemi; jest więc symbolem związku /"nieba i /"ziemi. Skrzydła ^ Ptaki.Skrzyżowanie dróg /• Rozstaje. Słonecznik — ze względu na promieniście ułożone płatki swych kwiatów oraz ztotożółtą barwę, jak również ze względu na swą właściwość zwracania się zawsze ku słońcu jest w różnych kulturach symbolem słońca i panowania. W chrześcijaństwie słonecznik jest symbolem miłości do Boga, symbolem duszy, która swe myśli i uczucia nieustannie zwraca ku Bogu, i w tym rozumieniu też jest symbolem modlitwy.

Skorpion: skorpion z głową bogini Izydy:ozdoba z brązu na lasce, Egipt: późna epoka

Skorpion: znak Zodiaku

Page 197: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 198: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Słoń: ind. bóg Genesis, rzeźba z XII w.

Słońce: symbol słońca i Boga. kościół Sw. Jakuba, Tybinga

Słońce: Helios wizerunek na monecie, III w.

Słońce: król składa ofiarę słońcu;przedstawienie egip.;XVIII dynastia

Słoń — w Azji zwierzę władców, symbol władzy, mądrości, pokoju i szczęścia. Zwierzę, na którym jeździ indyjski bóg Indra; Ganesia, popularny syn boga Siwy, usuwający wszelkie przeszkody, jest przedstawiany z głową słonia. W Indiach i w Tybecie spotykamy słonia dźwigającego cały wszechświat, dlatego w architekturze często pojawia się jako kariatyda. W białym słoniu symboliczne znaczenie słonia łączy się z symbolicznym znaczeniem barwy /• bieli. Wg wyobrażeń budd. bodhisat-twa przed swoim narodzeniem jako Budda wszedł jako biały słoń w łono swej matki, księżniczki Maji, dlatego biały słoń stal się popularnym symbolem buddyzmu. Również w Afryce czci się słonia jako symbol siły, szczęścia i długiego życia; niejednokrotnie spotykamy np. kult słonia, który sprowadza się do przeprosin myśliwego złożonych zabitemu słoniowi. W śrdw. słoń uchodził szczególnie za zwierzę czyste i niewinne, ponieważ wg Arystotelesa słoń-samiec w czasie dwuletniej ciąży swej samicy rzekomo zachowuje wstrzemięźliwość seksualną; dlatego też łączono go z cnotą roztropności i umiarkowania (temperantia).Słońce — u wszystkich ludów jeden z najważniej-szych symboli, wiele ludów pierwotnych i we wcze-snych wielkich kulturach czczono je jako boga;często przedstawia się je jako wizualną personifi-kację światła (^światło) i zarazem najwyższej kosmicznej inteligencji, ciepła, /• ognia, życiodajnej zasady; jego codzienny powtarzany od nowa wschód i zachód pozwala mu także stać się symboliczną prefiguracją zmartwychwstania, jak również ogólnie każdego nowego początku. Ponieważ słońce wszystkie rzeczy oświetla tym samym światłem i przez to dopiero czyni poznawalnymi, jest także symbolem sprawiedliwości. Szczególną czcią cieszyło się słońce w Egipcie, widziano w nim ucieleśnienie boga słońca Re (niekiedy w związku lub w ramach identyfikacji z innymi bogami, np. Amunem, Chnumem itd.); Re miał dwie słoneczne barki, w których przemierzał niebo. Bardzo częstymi przedstawieniami słońca są /"skarabeusz z kulą słońca lub (często uskrzydlona) tarcza słoneczna (starcza) z wężem ureuszem (/•wąż). Dalszymi bogami słońca są np. babil. Szamasz, gr. Helios (z /"końmi i słonecznym rydwanem), rz. Soi względnie późnorz. Soi invictus (,,słońce niezwy-ciężone"). Często, jak np. u Inków, w Egipcie i Japonii, kult słońca był ściśle związany z kultem władcy. Również inni bogowie, nie będący właś-ciwymi bogami solarnymi, często pozostają bardzo bliscy słońca, tak jak np. Ozyrys czy Apollo. Ind. Wedy porównują Brahmę, absolut, z duchowym

Page 199: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

słońcem. W Chinach słońce (w przeciwieństwie do /"księżyca) uchodziło za wyraz zasady jang (/' in i jang). Platon widział w słońcu widzialną reprezentację dobra. W chrześcijaństwie Chrystusa porównywano ze słońcem (np. jako słońce sprawiedliwości, w czasach wczesnochrześc. także wiązano go z późnorz. Soi invictus). Przeciwieństwo słońca — księżyc odpowiada u większości ludów przeciwieństwu męski — żeński, istnieją jednak liczne przykłady (np. w Azji Środk. lub w niem. obszarze językowym) przeciwnego podziału znaczeń (słońce jako zasada ciepła, karmiąca, macierzyńska). W alchemii słońce odpowia-da /"złotu, które także nazywane jest ,,słońcem ziemi". Jednakże słońce może, w szczególności w gorącym krajach, pojawiać się także negatywnie jako zasada suszy i tym samym jako antyteza przynoszącego płodność deszczu (/" deszcz). Kilka kultur indiańskich zna także wyobrażenie czarnego słońca, tj. słońca, które w nocy opuszcza ten świat, aby świecić w innym; jest ono symbolem śmierci i nieszczęścia, i w przedstawieniach pojawia się np. na plecach boga śmierci lub w postaci /"jaguara. W alchemii czarne słońce jest symbolem materia prima. Również w nowoż. sztukach piast. i literaturze spotykamy niekiedy czarne słońce, najczęściej jako symbol lęku lub melancholii.Słowik — ze względu na jego słodki i zarazem żałosny śpiew jest symbolem miłości (przede wszy-stkim w Persji), ale także tęsknoty i bólu. W staro-żytności jego śpiew uchodził za szczęśliwy znak. Wierzenia ludowe widzą w nim często potępioną duszę, ale również zwiastuna łagodnej śmierci. W symbolice chrzęść, symbol tęsknoty za niebem. Słowo /"Język (mowa).Smok — w mit. wyobrażeniach wjelu ludów żywe istoty mieszane, złożone z części ciał y węża, jaszczurki, ptaka, /"lwa itd., często o kilku głowach. W wielu religiach smok ucieleśnia (często bliski wężowi) wrogie Bogu pramoce, które trzeba pokonać. W tym kontekście powstało wiele mitów o smokach (Indra, Zeus, Apollo, Zygfryd, św. Jerzy). W Starym Testamencie smok (bliski /"Lewiatano-wi) ucieleśnia dalsze działanie poprzedzającego świat chaosu, który zagraża Stworzeniu i który trzeba pokonać. W Apokalipsie smok jako zasada szatańska prześladuje niewiastę w słońce odzianą, która rodzi dziecko (Chrystusa); zostaje on strącony przez archaniła Michała. W legendach i baśniach smok pojawia się często jako strażnik /" skarbu lub porwanej /" królewskiej córki i tym samym ucieleśnia trudności, które trzeba pokonać przed osiągnięciem jakiegoś wielkiego celu. C.G. Jung

Słońce: słońce jako symbol siły i płodności:Val Camonica

Słońce: Re-Harachte z głowa sokoła i wschodzącym słońcem, z grobowca Sennudjema; XX dynastia

Smok: smok ze,,smoczej kamizelki",Chiny, XVII w.

Page 200: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Smok: apokaliptycznaniewiastaz siedmiogłowymsmokiem: wgmalowidłaksiążkowego Konradavon Scheyern

Smok: Michał w alce zesmokiem; wgmalowidłaksiążkowego(Apokalipsaz Bambergu, ok.

1000 r.)

widzi w mitach o walczących ze smokami wyraz walki między ego a regresywnymi siłami psychiki nieświadomej. W hinduizmie i taoizmie smok uchodzi za potężne jestestwo duchowe, które może ofiarować napój nieśmiertelności. W Chinach i w Japonii czczono go jako przynoszącego szczęście i jako broniącego przed demonami. Użycza on płodności, ponieważ pozostaje w ścisłym związku z sitami wody i tym samym z zasadą in (/• in i jang);zarazem jednak reprezentuje przede wszystkim męskie aktywne siły nieba i tym samym zasadę jang; jako demiurg wydaje z siebie wody prapocząt-ku lub jajo świata; jego przeciwnikiem jest ^tygrys. Ulubionym motywem dekoracyjnym jest smok grający o upragnioną perłę (^ perła) lub para smoków. Jako potężna istota łącząca przeciwstawne zasady smok stał się także symbolem cesarskim. Smok jest 5 znakiem chin. /'Zodiaku; od-powiada /"Lwu.Snop, snopek—symbol żniw i pełni. W czasie rytów żniwnych pierwszemu i ostatniemu związanemu snopowi często przypisywano szczególne siły, które mogły przynieść złe skutki, jeśli nie zachowało się pewnych reguł, np. jeśli snopu nie ofiarowało się komuś lub nie rzuciło na ziemię sąsiada. Jako złożenie wielu poszczególnych elementów snop odpowiada symbolicznie ^bukietowi.Sodoma i Gomora — miasta biblijne, które Jahwe zniszczył ze względu na ich bezbożność i upadek moralny; już w Starym Testamencie i aż do dzisiaj przysłowiowy symbol grzeszności i upadku. /"O-gień.Sokół—ogólnie symbol solarny, męski, niebiański;w Egipcie ze względu na jego siłę, piękno i wysokie loty — boskie zwierzę symboliczne; m.in. święte zwierzę boga Ra; bóg Horus z reguły przyjmuje postać sokoła lub człowieka z głową sokoła, ale również inne bóstwa pojawiają się w postaci sokoła. Sokół w kapturze symbolizuje, przede wszystkim w Renesansie, nadzieję na światło rozjaśniające ciemność, np. w związku z dewizą: Post tenebras spero lucern. Soi inwictus ^Słońce.Soma — upajający sok rośliny o tej samej nazwie, z którego w Indiach przygotowywano rytualny napój ofiarny; często symbolicznie identyfikowany z / księżycem.Sosna — gatunek drzew iglastych ze strefy północ-nej i umiarkowanej. Jako drzewo wiecznie zielone i ze względu na jego niepsującą się żywicę jest w Chinach i w Jap-.,N symbolem nieśmiertelności. Poza tym w Japonii, jako drzewo, które opiera się wiatrom i złym pogodom, jest symbolem siły życia

Page 201: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

i osobowości, która przezwycięża życiowe trudności nie ponosząc szkody. Dwie sosny są symbolem miłości i wierności małżeńskiej, opinia.Sowa, puszczyk —jako ptak nocny, który nie może znieść światła słonecznego, często przeciwstawia-na yortu. W Egipcie i Indiach sowa była ptakiem zmarłych; od starożytności po dzień dzisiejszy uchodzi sama (i jej wołanie) za niesamowitą i za omen nieszczęścia i śmierci. W Chinach odgrywała ważną rolę jako zwierzę wzbudzające lęk, które wiąże się z błyskawicą (rozjaśniającą noc), z bęb-nem (przenikającym noc) i ogólnie z wzrastającą aż do zniszczenia dominancją zasady jang (yin i jang). Ponieważ sowa widzi w ciemności oraz uchodzi za ptaka poważnego i refleksyjnego, jest także symbolem mądrości przenikającej ciemności niewiedzy i wskutek tego stała się atrybutem grec-kiej bogini nauk Ateny. Biblia zalicza sowę do zwierząt nieczystych. W chrzęść, języku symbolicz-nym sowa pojawia się negatywnie jako symbol duchowej ciemności, ale także pozytywnie jako symbol relig. poznania lub też Chrystusa jako Światłości, która rozjaśnia ciemność.Sól — ze względu na jej istotne znaczenie dla życia i ze względu na jej rzadkość w dawniejszych czasach miała wielką wartość. Często uchodziła za symbol siły życia i za środek chroniący przed nieszczęściem. Ponieważ często uzyskiwano ją z y wody przez wyparowanie, przeto widziano w niej niekiedy też symbol związku wody z ^ogniem. Z drugiej strony roztapiające się w oceanie ziarnko soli jest symbolem roztopienia się jednostki w absolucie. Ze względu na jej niezbędność dla życia, właściwości przyprawowe i siłę oczyszczania, jej niepsucie się i zdolność konserwowania, jak również ze względu na jej jasny przezroczysty wygląd jest też rozpowszechnionym symbolem sit moralnych i duchowych. W kazaniu na Górze Chry-stus porównuje uczniów do soli ziemi. W innym miejscu Biblii mowa jest o soli cierpienia, poprzez które apostołowie i chrześcijanie muszą osiągnąć wieczne życie. W Japonii często posługiwano się solą w celach rytualnych jako symbolem wewnętrz-nego oczyszczenia i bycia chronionym; w tym sensie posypywano nią np. progi drzwi, krawędzie studni, ziemię po ceremoniach pogrzebowych, itd. Jeszcze dziś wielu Japończyków posypuje cały dom solą po wyjściu jakiejś niemiłej osoby. Ze szczególnym uwzględnieniem właściwości przy-prawowych soli uchodzi ona także za symbol dow-cipnej rozmowy i żartu. U ludów semickich i u Gre-ków sól, często w powiązaniu z ^chlebem, jest symbolem przyjaźni i gościnności. Sól i chleb są też

Sokół: Horus w postaci sokoła; malowidło ścienne egip. grobowca

Sowa: sowa na starej monecie ateńskiej

Sosna

Page 202: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

ogólnym określeniem prostego, niezbędnego po-karmu. W sensie negatywnym sól, np. w Biblii lub u mistyków, pojawia się jako symbol siły nisz-czycielskiej; przede wszystkim s/ona pustynia jest symbolem jafowości i potępienia. W alchemii (gdzie najczęściej nosi łac. nazwę są/) sól, obok /"siarki i rtęci (/"Mercurius) jest jednym z filozof, elementów i zasad świata; reprezentuje ona to, co trwałe, cielesność (corpus).Spalanie — symbol doskonałego oczyszczenia, przemiany materii w wyższą (/"wyżyna, /"dym) duchową substancję; odgrywa rolę np. w ceremo-niach pogrzebowych (np. jako spalanie zwłok) i w alchemii. /"Ogień.

Page 203: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Spalanie:upersonifikowany duch w procesie spalania wyzwala się z prima materia;przedstawienie z:Tractatus qui dicitur Thomas Aqujnatis de alchimia, 1520 r.

Page 204: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Spirala: spirala, przypuszczalnie jako symbol życia i płodności; Bacha, Szwecja; młodsza epoka kamienna

Spirala — już w czasach prehist. ulubiony motyw zdobniczy o spornej treści symbolicznej, który jednak przypuszczalnie łączy się z kompleksem ,,cyklicznego rozwoju", ,,fazami księżyca i ich wpływem na wodę, płodnością itd.", ogólnie (zwłaszcza podwójna spirala) z „ruchem inwolucji i ewolucji w całym kosmosie", z ,,powrotem i odnową", ewentualnie także z /"labiryntem. Srebrne drzewo /"Arbor philosophica. Srebrny Wiek /"Wiek.Srebro —jako świecący biało metal jest symbolem czystości; u Sumerów, w starożytności i aż do późnego średniowiecza alchemii łączony z /" księ-życem, a tym samym też z zasadą żeńską (w przeciwieństwie do męskiego, solarnego /"złota). W mit. egip. kości bogów były ze srebra, jak ich ciało ze złota. W chrzęść, języku symbolicznym srebro zdobyte przez oczyszczenie symbolizuje oczyszczanie duszy. W Psalmach słowo Boże poró-wnuje się ze srebrem. Również Marię jako czystą Dziewicę łączy się ze srebrem.Sroka — w sztuce śrdw. często oznacza zło, prześladowanie lub wczesną śmierć.Statek — symbol podróży i przeprawy, tym samym też symbol życia jako podróży. W chrześcijaństwie statek, często z dodatkowym odniesieniem do y arki Noego, jest symbolem Kościoła pewnie sterującego poprzez fale niebezpieczeństw świata. Również architektoniczny kształt budowli kościelnych (na co wskazują już określenia nawy środkowej, bocznej i poprzecznej) porównywano ze statkiem,

Page 205: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

często ze szczegółami; niekiedy również ołtarze znajduje się w formie statku, /"Łódź. Staw y Jezioro.Sto — w myśleniu zależnym od systemu dziesiąt-kowego kwintesencja zamkniętej wielości w ob-rębie większej całości. W literaturze chrzęść, nieje-dnokrotnie spotykamy 100 jako symbol niebiańskiej szczęśliwości; podobne znaczenie ma liczba tysiąc.Stokrotka, bellis — roślina koszyczkowa strefy umiarkowanej. Pierwotnie poświęcona germ. Bogi-ni-Matce Friji, w sztuce śrdw. częsty atrybut maryj-ny: symbolizuje życie wieczne i zbawienie, ale także, podobnie jak ^ margarytka (złocieć polny), łzy i krople krwi.Stopa — najbardziej związana z /"ziemią część ciała zwierzęcia i człowieka; jako organ poruszania się do przodu,,,kroczenia", pozostaje w symbolicz-nym związku z wolą: tak np. w zwyczajach ludo-wych i prawie postawienie na czymś stopy rozu-miano jako znak wzięcia tego w posiadanie. W szczególności w starożytności było zwyczajem stawianie stopy na pokonanym wrogu na znak całkowitego poddania go sobie. Już u Rzymian wstawanie lub stąpanie prawą stopą uchodziło za przynoszące szczęście, lewą natomiast— za zapowiadające nieszczęście. Obnażone stopy są często oznaką pokory (np. przy wchodzeniu do meczetu lub innej świątyni); w zakonach są wyrazem świadomego ubóstwa. Istoty demoniczne często przedstawiano ze stopami zwierzęcymi, i tak diabła— z kopytami kozła lub konia, /" karły lub demony żeńskie — z łapami gęsi lub kaczek. Pocałunek stopy (kogoś wyżej postawionego) był — przede wszystkim ze względu na „niskość" stopy — sym-bolem najgłębszej uniżoności. Umywanie stóp— na Wschodzie akt gościnności — dokonane przez kogoś stojącego od nas wyżej — jest sym-bolem pokory i miłości; jako zwyczaj wielkoczwart-kowy jest w Kościele kat. naśladowaniem obmycia stóp uczniów przez Jezusa. W rozumieniu psycho-analitycznym stopie często przypisuje się znacze-nie falliczne. Storczyk /"Orchidee.Stołek—partycypuje w symbolice /"koła i /"trój-kąta. Jako symbol przypuszczalnie pozostawał w związku z boginiami płodności (Astarte względnie Isztar i Afrodyta). W innym kontekście forma stożka, kończąca się ostrym szpicem, pojawia się niekiedy jako praobraz (wzór) rozwoju duchowego:symbolizuje on przejście od rozproszonego od-dania się wielości zjawisk materialnych do koncen-tracji, tożsamości i znalezienia siebie.

Stokrotka

Page 206: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Stół — jako centrum, wokół którego można się zebrać, jest symbolem wspólnego posiłku, ale także wybranej społeczności (np. Okrągły Stół króla Artura). Islam zna wyobrażenie wielkiego stołu, na którym Bóg zapisuje losy ludzi.

Stół: Chrystus po swym Zmartwychwstaniu ukazuje się apostołom po raz ostatni;miniatura w: Hortus deliciarum Herrada von Landsberg, koń. XII w.

Struś: wgprzedstawienia egip., XX dynastia

Struś: słońce ogrzewajaja strusia: wg ołtarzamaryjnegoz Ottobeuren (fragm.),ok. 1450-1460

Strzała l łuk: śmierć na koniu ze strzałą i łukiem jako myśliwy polujący na ludzi;fragm. drzeworytu w:Dar Akkerman aus Bólmen J. von Tępią, 1461

Struś — dla Egipcjan pióra strusia uchodziły za symbole sprawiedliwości i prawdy (wcielenie bogini Maat, ładu kosmicznego). Zgodnie ze śrdw. poglądem na naturę ( y Fizjologus) struś sam nie wysiaduje swych jaj, lecz jedynie bez przerwy patrzy na nie tak długo, aż wyklują się z nich młode. Dlatego jajo strusia uchodziło za symbol medytacji. Wg innych wyobrażeń struś pozwala swym małym wykluć się z jaj pod działanie y słońca; dlatego też jest symbolem Chrystusa, którego powołał Bóg. Jajo strusia uchodzi też za symbol dziewiczego macierzyństwa Marii. Struś, który porzuca swe jaja, jest w negatywnym sensie symbolem człowieka zapomnianego przez Boga. Poza tym niekiedy Synagoga, która pozostaje duchowo ślepa, pojawia się w obrazie strusia, który rzekomo wkłada swą głowę w piasek (niekiedy też jest to symbol śmier-telnego grzechu gnuśności). To symboliczne zna-czenie zachowało się do dzisiaj w odniesieniu do ludzi, którzy przymykają oczy na przykre fakty. Strzała y Strzała i łuk.Strzała i luk — symbol wojny i władzy. Łuk wskazuje często na prężność i siłę życia; strzała jest symbolem szybkości, także szybko pojawiającej się śmierci (np. niekiedy symbolem zarazy!): często symbolizuję ruch. który wychodzi poza dane granice; niejednokrotnie symbolizuje także promień słońca (np. strzały Apollina); jako symbol świetlny jest zarazem symbolem poznania: poza tym może mieć także znaczenie falliczne; toteż tucznik w sztuce śrdw., przede wszystkim romańskiej, często łączy się ze zmysłowością i żądzą (rzadko z karzącym Bogiem); podobne znaczenie ma on najczęściej jako strzelający strzałami centaur (/• centaur). Amora (Kupidyna) często przedstawiano ze strzałami i tukiem oraz kołczanem, miotającego strzały miłości. W hinduizmie i buddyzmie sylaba /•Om oznacza strzałę, która wychodzi od człowieka, rozumianego jako łuk, i poprzez niewiedzę osiąga

Page 207: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Strzała l luk: Eros ze strzałą i łukiem, wg obrazuFranceschiniego (fragm.)

Strzelec: znak Zodiaku

prawdziwy i najwyższy byt; z drugiej strony Om może oznaczać także łuk, z którego wylatuje „ja" w kierunku Absolutu (Brahmy), by się z nim połączyć. Nieumyślne celowanie strzałą z łuku do tarczy jest znaną japońską techniką medytacyjną (kiudo), która ma na celu uwolnienie się od własnej, ego-centrycznej woli.Strzelec — 9 znak y Zodiaku; jego żywiołem jest /•ogień. ^Strzała i łuk.Studnia — pozostaje w symbolicznym związku z /• wodą, zarazem jednak z głębią tajemnicy i do-stępem do ukrytych źródeł. Zstąpienie do studni (np. w bajkach) często symbolizuje dostęp do ezoterycznego poznania lub do dziedziny nieświa-domości. Zanurzenie się w wodzie studni często odpowiada symbolicznie wypiciu jakiegoś szcze-gólnego eliksiru ( y napój): udziela ono nieśmiertel-ności, młodości i zdrowia (źródło młodości) W Biblii spotykamy studnię w symbolicznym związku z oczyszczeniem, błogosławieństwem i wodą życia. Otoczone kwadratowym murem studnie w krajach arab. uchodzą niejednokrotnie za symbole Raju. Sulfur /• Siarka. Sulphur ^Siarka.Superbia (pycha) — żeńska personifikacja jednego z 7 grzechów głównych, dosiada lwa lub konia;symbole m.in.: orzeł, paw, centaur. Swastyka, krzyż łamany / krzyż o czterech równie długich ramionach, których zakończenia są przedłużone pod kątem prostym lub w formie łuku, tak że powstaje wrażenie ruchu okrężnego; nazywa się ją także crux gammata, ponieważ składa się z czte-rech (najczęściej odwróconych) greckich liter gam-ma (7). Swastykę spotykamy jako szeroko rozpow-szechniony symbol w Azji i Europie, rzadziej w Af-ryce i Ameryce Srodk. Najczęściej interpretuje się ją jako koło słoneczne, jako krzyżujące się błyskawice lub (w krajach płn.) jako y młot Thora, często pojmowano ją jako symbol szczęścia i zbawienia: u buddystów symbolizuje ona ,,klucz do raju", w sztuce romańskiej średniowiecza ma zapewne często znaczenie apotropaiczne.Sykomora — określenie różnych drzew, w Egipcie szczególnie morwy lub oś/e/ ligi, które uważano za symbol spokoju w życiu pośmiertnym; dusze zmar-łych wyobrażano sobie niekiedy jako y ptaki, które żyją w gałęziach sykomory.Symbole Ewangelistów — w sztuce chrzęść, at-rybuty przyporządkowane przedstawieniom Ewan-gelistów; atrybuty te mogą również zastępować samych Ewangelistów. Mateuszowi przypisano anioła lub / człowieka, Markowi — y Lwa, t-uka-

Swastyka: relief w kamieniu z symbolami obiecującymi szczęście (fragm.); płn. Indie, przełom l i II w. n.e.

Sykomora: egip. bogini nieba Nutw sykomorze; poi. II tyś. p.n.e,

Page 208: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Symbol* Ewangeltotów: wgminiatury (fragm.);pontyfikat z Chartres, pocz. XIII w.

Syreny: Odyseusz i syreny; Malarz Syren, ok. 475 r. p.n.e.

szowi — ^byka, Janowi — ^orła. Przyporząd-kowanie to wywodzi się z jednej z wizji z Ob-jawienia św. Jana (/"tetramorf). Symbole Ewan-gelistów pierwotnie interpretowano najczęściej w związku z Chrystusem: Chrystus przez swe narodziny stał się człowiekiem, umarł jak ofiarny byk, powstał z grobu jak lew i wstępił do nieba jak orzeł. Później pojawiła się inna interpretacja, która (często uskrzydlonego) człowieka u Mateusza odnosiła do genealogii Jezusa i do jego narodzin (opowieścią o nich zaczyna się Ew. św. Mateusza);lwa Marka rozumiano jako aluzję do początku Ew. św. Marka, który opowiada o kazaniu Jana Chrzci-ciela na pustyni; byk Łukasza (jako zwierzę ofiarne) uchodził za oznakę początku Ew. św. Łukasza, która rozpoczyna się od opisu ofiary Zachariasza;a orła Jana rozumiano jako symbol duchowego wzlotu Ew. św. Jana.Symbolika budowli — symboliczne znaczenie ja-kiejś budowli lub jej części, wielokrotnie nadawane dopiero wtórnie (np. przez zwyczaje kultowe, ale również przez interpretację teoretyczną); odgrywała poważną rolę już w budownictwie staroorient. (świątynia schodkowa jako przedstawienie sfer planetarnych, kopuła grobowca jako pokrywa ziemi, itd.), jednakże istotnie określała również śrdw. budownictwo kościołów chrzęść, (np. kopułowe kościoły bizant. jako odbicie kosmosu, forma bazy-likalnajako -/"okręt, itd.). Synagoga ^ Przepaska na oczy. Syreny — w mit. gr. demony o ciele ptaka i głowie kobiety, często także z piersiami; zamieszkują nadmorskie skały i są obdarzone nadnaturalną wiedzą oraz zdolnością śpiewu sprowadzającego pomieszanie, zmysłów; śpiewem tym zwabiają żeg-larzy, których następnie zabijają i pożerają. Często interpretowane jako symbol niebezpieczeństw po-dróży morskich lub ogólnie zwodniczych i przyno-szących śmierć niebezpieczeństw. Psychoanality-cznie można je rozumieć także jako symbol kom-pulsywnych tendencji samoniszczycielskich. Póź-niejsze interpretacje widziały syreny w korzystniej-szym świetle jako śpiewaczki Elizjum, związane z harmonią sfer. Ze względu na ten związek ze światem duchowym często też przedstawiano je na sarkofagach. Średniowiecze, które syreny przed-stawiało często także jako istoty o rybich ogonach, widziało w nich symbol pokus doczesnych i diabels-kich. Mieszkająca nad Renem Lorelei była zapewne niemiecką syreną rzeczną. Syzyf /• Skaty, /"Tantal. Szafir — w starożytności i w średniowieczu uchodził za leczniczy kamień (zresztą często porów

Page 209: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

nywano go z / lapis lazuli); ze względu na jego błękitną barwę jest symbolem nieba, opieki nie-biańskiej lub — u alchemików — powietrza. W Apo-kalipsie szafir należy do fundamentów Jerozolimy niebiańskiej. Podobnie jak wszystkie niebieskie kamienie, na Wschodzie szafir uchodzi za środek przeciwko złemu spojrzeniu. Szafran / Krokus.Szakal — często uchodził za zwierzę, które włóczy się wokół cmentarzy i żywi się trupami, toteż w jego pojawieniu się widziano zły znak. Niekiedy uważano go także za symbol chciwości i gniewu. Zwierzęcą głowę egip. boga zmarłych Anubisa często inter-pretowano jako głowę szakala; w tym przypadku chodzi zresztą o przypominającego szakala charta. Szałwia—roślina z gatunku wargowych o aromaty-cznych liściach; wszechstronna roślina lecznicza i dlatego też atrybut maryjny w chrzęść, sztuce śrdw.Szarańcza — przede wszystkim szarańcza wędrowna, która w wielkich rojach pustoszy całe połacie krajów, jest symbolem żarłoczności i znisz-czenia. W Starym Testamencie plaga szarańczy, która spada na Egipt, jest karą Bożą. Wizja szarań-czy w Apokalipsie jest interpretowana albo jako symbol heretyków, albo jako wizja mocy demonicz-nych. W Chinach występujące okresami nagłe roz-mnożenie się szarańczy uważano z jednej strony za wyraz zaburzenia w ładzie kosmicznym, jednakże we wcześniejszych czasach także za symbol ob-fitego potomstwa, a tym samym szczęścia i dob-robytu.Szarość — składa się w takim stopniu z oczerni. co obieli, jest więc barwą pośrednią, wyrównującą różnice sprawiedliwości; również barwa królestw pośrednich, np. w wierzeniach ludowych barwa straszących zmarłych i duchów. W chrześcijaństwie barwa typowa dla wyobrażeń zmartwychwstania, kolor płaszcza, który nosi Chrystus jako Sędzia Świata. Szata / Strój.Szata mnisza, habit — wg tradycji zakonnej naj-częściej symbol ubóstwa, wyrzeczenia się świata i przynależności do jakiejś społeczności religijnej;w chrześcijaństwie interpretowana w symbolicznym związku z szatą do chrztu. Szczepienie (drzew owocowych) — owoce zaszczepionych drzew uchodziły u Żydów za produkt działania sprzecznego z naturą j gwałcącego boski porządek i dlatego nie wolno było ich spożywać. W śrdw. sztuce chrzęść, zaszczepiony ryż oznacza niekiedy nawrócenie się, uczlachetnienie, odrodzenie duchowe spowodowane przez łaskę.

Szakal: egip. bóg Anubis; fragm. z malowidła ściennego w grobowcu Ramzesa l, Dolina Królów, XIX dynastia

Szałwia

Szarańcza:apokaliptyczna wizjaszarańczy (fragm.): wgprzedstawieniaw Apokalipsiez Saint-Sever. Satan etles sauterelles, XI w.

Page 210: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Szczudła — w Chinach używanie szczudeł (np. w rytualnych tańcach) służyło identyfikacji z /" żu-rawiem, symbolem nieśmiertelności.Szczur — w Azji zwierzę-symbol przynoszący szczęście; w Japonii towarzysz boga bogactwa, w Chinach, podobnie jak na Syberii, brak szczurów w domu i w zagrodzie uchodził za znak niepokojący. W mit. ind. szczur jest zwierzęciem, którego dosiada bóg Ganesia o głowie słonia (/"słoń). Natomiast w Europie szczur w wierzeniach ludo-wych uchodzi za personifikację chorób, czarownic, demonów i chochlików. Kiedy szczury opuszczają wszakże dom lub statek, ocenia się to jako zapo-wiedź nieszczęścia (najczęściej zresztą całkiem racjonalnie jako wskazówkę wyczerpujących się zapasów lub zapowiedź nieporządku). Szczur jest 1 znakiem chin. /"Zodiaku i odpowiada /"Baranowi.Szczygle! — wierzono, że żywi się ścierniami;ponieważ jednak bardzo pięknie śpiewa, był w śre-dniowieczu symbolem Chrystusa (przede wszyst-kim Dzieciątka Jezus) i symbolem wierzącej duszy oczyszczonej przez cierpienia.Sześcian, kostka — jako ciało ograniczone 6

kwadratami sześcian partycypuje w symbolicznym znaczeniu /"kwadratu, w większym jednak stopniu jest symbolem solidności, stałości i niezmienności, jak również niekiedy wieczności. Wśród pięciu ciał

platońskich reprezentuje ziemię.Sześć — u pitagorejczyków — jako środek między /"dwoma a /"dziesięcioma (/"jedynki nie uznawano przy tym za właściwą liczbę) — uchodziła za liczbę doskonałą. W chrzęść, myśleniu symbolicznym 6 ma charakter ambiwalentny: jest święta jako liczba 6 dni stworzenia; ma również znaczenie jako liczba dzieł miłosierdzia; jednakże w Apokalipsie pojawia się jako liczba zła; 666 jest liczbą apokaliptycznej bestii. /"Heksagram.Szkielet — personifikacja śmierci, często przed-stawia w postawie zadumy lub z /" kosą i klepsydrą (/"klepsydra); spotykamy go już w późnej starożytności (Grecy przedstawiali śmierć jeszcze jako młodzieńczego brata snu lub jako geniusza ze zgaszoną i opuszczoną pochodnią). W późnym średniowieczu motyw tańca szkieletów pokazuje ludzi każdego wieku, płci i stanu w korowodzie ze szkieletem, który porwał ich do tańca; w później-szych przedstawieniach szkielet pojawia się także jako niespodziewane zagrożenie jeszcze za życia ludzi.Szkło — ze względu na jego przezroczystość, podobnie jak /" kryształ, jest symbolem /"światła.

Na obrazach śrdw. szkło, które pozwala prześwie

Szkielet „Śmierć i kramarz" z Tańca śmierci H. Holbeina Młodszego

Szkielet drzeworyt z:La danse macabre des femmes, Paryż, 1406;fragm.

Page 211: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

cać wszystkim rzeczom, samo zaś nie ponosi szkody, jest symbolem Niepokalanego Poczęcia. Szmaragd — partycypuje powszechnie w sym-bolicznym znaczeniu barwy /"zielonej. Indianie Ameryki Srodk. wiązali go z /" krwią (barwy zielona i /"czerwona często uchodziły u Indian w takim samym stopniu za wyraz siły życia), /"deszczem i /"księżycem. Również w Europie szmaragd, ze względu na swą zieloną barwę, pozostaje w związ-ku z płodnością, a stąd z wilgocią, księżycem i wiosną. W Rzymie szmaragd byt atrybutem We-nus. Wg Objawienia św. Jana szmaragd należy do kamieni Jerozolimy niebiańskiej. Symboliczna treść szmaragdu w średniowieczu miała wiele warstw: uchodził on w bardzo dużym stopniu za skuteczny talizman, ponieważ, choć pierwotnie rzekomo sam miał pochodzić z piekła, dawał się dobrze zastosować przeciwko sitom piekielnym. Zarazem jednak sądzono, że ze szmaragdem na języku można przywoływać złe duchy i z nimi rozmawiać. Poświęconemu, tj. pozbawionemu złych sił, szmaragdowi przypisywano zdolność uwalniania uwięzionych. W symbolicznym myśle-niu Kościoła chrzęść, szmaragd oznacza czystość, wiarę i nieśmiertelność.Szmaty—symbol ubóstwa materialnego; pod nimi, przede wszystkim w bajkach, może się ukrywać wewnętrzne bogactwo; symbol wyższości tego, co istotne nad zwykłym pozorem. Sznur — podobnie jak /"łańcuch jest symbolem powiązania, często w szczególności między niebem a ziemią, również rozumianym w sensie zapładniania ziemi przez niebo, dlatego niekiedy jest symbolem /"deszczu. W wyobrażeniach bud-dyzmu i hinduizmu, neoplatoników i innych światopoglądów duch człowieka jest połączony z duszą lub ciałem astralnym złotym sznurem. Dla wolno-mularzy sznur z węzłami symbolizuje społeczność wszystkich wolnomularzy. Sznur modlitewny /"Różaniec. Sztandar — symbol władzy, jak również przynależności narodowej lub grupowej; w czasie wojny symbol wojskowego honoru i wierności, której w potrzebie należało bronić składając w ofierze własne życie. Powiewający sztandar jest ponadto często odczuwany jako symboliczny wyraz przełomu, wskazującej przyszłość siły przemiany. W sym-bolice sztuki chrzęść. Chrystus lub Baranek nosi sztandar na znak zmartwychwstania i zwycięstwa nad potęgami ciemności. Sztorm /"Wiatr, /"Niepogoda. Szyszki pinii /"Pinia.

Page 212: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Ślepota: wyleczenie niewidomego przez Chrystusa; kolumna Bernwarda, Hildasheim, ok. 1020 r.

Ślimak: bóg wiatru Majów podnoszący się ze ślimaka

Śledziona — w Europie i w świecie arab. uchodziła za siedlisko humoru i śmiechu, do czego robiły aluzję różne zwroty językowe. Ślepota — ślepi starcy symbolizują często mądrość, wewnętrzne światło, wizjonerską intuicję;dlatego wieszczowie (np. Tejrezjasz) są często ślepi. Ślepota może być zarazem (także u jasnowidzów) karą Bożą za niedozwolone poznanie jakichś rzeczy boskich; w Biblii również (obok szaleństwa) kara za nieposłuszeństwo wobec Boga. Uzdrowienie ślepych przez Chrystusa niekiedy rozumiano jako czynności, które symbolizują oświecenie w duchowej ciemności, tym samym zarazem uchodzą za symbol oświecenia przez chrzest. Synagogę najczęściej przedstawiano z zawiązanymi oczami jako symbol jej duchowej ślepo-ty lub zaślepienia, y Przepaska na oczy.Ślimak — w licznych kulturach symbol lunarny, ponieważ na przemian wystawia i chowa swe czółki, o tyle też jest obrazem ciągle rosnącego i malejącego księżyca; pod tym względem też powszechnie symbol ciągłej odnowy. Indiańskich bogów wiatru przedstawiano w postaci ślimaków, często aby dać wyraz ich zdolności przenikania każdego kąta (jak ślimak chowa się w swym domku). Podobnie jak /"muszlę, niejednokrotnie także ślimaka porównywano do kobiecego organu płciowego; dlatego i ze względu na jego ochronną skorupę był on w kilku kulturach indiańskich znanym symbolem poczęcia, ciąży i narodzin. W chrzęść. — ponieważ z początkiem roku rozsadza przykrycie swego domku — uchodzi za symbol zmartwychwstania. Ze względu na formę swojej skorupy pozostaje także w symbolicznym związku ze y spiralą. Ślimaki kauri i ślimaki porce-lanki były u różnych ludów pierwotnych używane nie tylko jako ozdoba i pieniądze, lecz także jako amulety i symbole płodności.Ślina — u ludów Czarnej Afryki często pozostaje w ścisłym związku symbolicznym ze słowem i ze spermą, a więc siłami twórczymi. Śliwa — na Dalekim Wschodzie ze względu na jej wczesne kwitnienie (jej okwiat pojawia się na drzewie jeszcze bezlistnym) jest symbolem wiosny, młodości, czystości. W psychoanalitycznej interpretacji snów śliwkę uważa się niekiedy za kobiecy symbol seksualny.Śnieg — ze względu na jego barwę ( /" biel), czys-tość i chłód jest symbolem czystości i dziewiczej niewinności; dlatego w symbolicznym myśleniu chrzęść, jest symbolem maryjnym. Środek — jako centrum, z którego wszystko wychodzi symbol Boga (niejednokrotnie także pozycja

Page 213: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

centralna w kompozycji obrazu). Środkowy punkt świata (y" oś świata) często wyobrażano jako świę-tą /"górę, /"drzewo lub y pępek.Światło — wszechobecne zjawisko, które znane jest nam w swych skutkach, w swej istocie nato-miast w dużym stopniu niepojęte. Stąd wyróżniony symbol niemalerialności, ducha, Boga, ale także życia lub szczęścia. Niejednokrotnie znajdujemy jeszcze węższe rozróżnienie między światłem /"słońca, które symbolizuje inspirację i ogląd duchowy, światłem /"księżyca, które jako światło odbite symbolizuje pośrednią formę poznania przez myślenie racjonalne, dyskursywne. Światło spotykamy często w odróżnieniu od /"ciemności, która wtedy najczęściej pojawia się jako symbol niewiedzy i duchowej tępoty, dziedzin i stanów moralnie nierozwiniętych lub mniej wartościowych, śmierci, nieszczęścia lub też „tajemnicy".. Przestrzenne wyobrażenie „góry" i „dołu" (/"wyżyna i /"głębia) odpowiada w myśleniu symbolicznych stosunkowi między światłem a ciemnością. Niemal wszystkie podstawowe zasady opierające się na dwudzielności świata odnoszą się do rozróżnienia między światłem a ciemnością, jak np. Ormuzd i Aryman, /" in i jang, anioły i demony, duch i materia, męskość i żeńskość, itd. Wyobrażenie wznoszenia się z ciemności do światła u wielu ludów odgrywa ważną rolę zarówno w odniesieniu do rozwoju ludzkości, jak i rozwoju jednostki; dlatego także liczne ryty inicjacyjne zbudowane są na tej dualności. Rozdzielenie światła l ciemności na początku świata jako ustanowienie pierwszego ładu spotykamy w kosmogonicznych wyobrażeniach wielu ludów. Mistycy mówią niekiedy o ciemności, która leży „poza" (w przeciwieństwie do ,,poniżej") światła poznania i symbolizuje zasadniczą niepoznawalność Boga. W sztukach piast. duchowe oświecenie jakiejś osoby często jest przedstawiane obrazowo przez /"aureolę, /"nimb lub /"glorię. /"Ogień, /"Zaćmienie słońca. Świątynia /"Dom.Świeca — symbol światła, duszy, symbol stosunku między duchem a materią (/"płomień trawiący wosk); w baśniach upersonifikowana śmierć ma władzę nad płonącymi świecami, z których każda reprezentuje jedno życie ludzkie. Już Rzymianie stosowali świece w czasie czynności kultowych. W chrześcijaństwie przede wszystkim w liturgii kat., świece odgrywają wielką rolę podczas nabo-żeństwa, przy pogrzebach, szczególnych świętach i w procesjach jako symbole światła i wiary. /" Po-chodnia, /"Lampa.Świecznik — symbol (duchowego) światła i zbawie-

Światlo: personifikacja światła, wg alzackiej miniatury z XII w. (fragm.)

Świeczniksiedmioramienny świecznik jako symbol Starego Testamentu;wg pewnej alzackiej miniatury. XII w.

Page 214: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Świnia: ofiarowanie świni bogini płodności Demeter: wg przedstawienia na naczyniu attyckim

nią. Sporządzony z czystego y złota siedmiora-mienny świecznik (/"siedem) w judaizmie odpowiada zapewne częściowo świetlistemu drzewu Babilończyków; pozostaje on również w związku z symboliką kosmiczną (siedem planet, siedem niebios). W chrzęść, sztuce śrdw. siedmioramienny świecznik symbolizuje często Żydów.Świerszcz—u Chińczyków symbol śmierci i zmart-wychwstania, ponieważ swe jajeczka składa w ziemi, a z nich po fazie larwalnej gotowe owady wychodzą na powierzchnię. W Chinach, podobnie jak np. w kulturach śródziemnomorskich, świerszcz, który chętnie żyje w domach i przy /"ogniskach, uchodził poza tym za zwierzątko przynoszące szczęście.Świetlik — ze względu na jego właściwość świece-nia własnym światłem w ciemności niekiedy pojmo-wany jest jako symbol dusz żyjących po śmierci. W Chinach tradycyjny atrybut biednych studentów, ponieważ jego blask służy im w nocy jako jedyne źródło światła przy czytaniu ksiąg.Świnia — zwierzę-symbol o różnych znaczeniach;ze względu na jej liczne potomstwo przede wszyst-kim symbol płodności jako maciora, np. u Egipcjan, Greków i Celtów; dlatego też jej wizerunki służyły jako y amulet przynoszący szczęście i płodność;W starożytności świnia należała do ulubionych zwierząt ofiarnych. Poza tym jednak u wielu ludów była zwierzęciem pogardzanym; u Żydów, maho-metan i innych uchodziła za zwierzę nieczyste. Ze względu na jej żarłoczność i nurzanie się w nie-czystościach jest również rozpowszechnionym symbolem nikczemności i zdziczenia, w sztuce śrdw. przede wszystkim braku umiaru — w szczególności obżarstwa i nieczystości — lub też niewiedzy. Szczególną rolę odgrywa niekiedy dzika świnia; przede wszystkim dzika, np. u Greków i w Japonii, czczono jako symbol siły i odwagi. U Celtów dzika świnia była zwierzęciem-symbolem wojowników i kapłanów, i spożywano ją podczas świętych uczt. W sztuce śrdw. była symbolem demoniczności. Fałszywa interpretacja nazwy niemieckiej „Eber" (z hebr. Ebri, praojciec Hebrajczyków) była przyczyną zdumiewającego faktu, że w chrzęść, sztuce śrdw. dzik pojawia się niekiedy jako symbol Chrystusa. Świnia jest 12 i ostatnim znakiem chin. ^Zodiaku; odpowiada Rybom (/•Ryba).

Page 215: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Talizman — potocznie w dużym stopniu identyczny z /• amuletem; niekiedy jako aktywnie przynoszący szczęście jest od niego odróżniany, amuletowi bowiem raczej przypisuje się cechy apotropaiczne. Astrologicznie talizman interpretuje się jako łącznik z siłami astralnego promieniowania, które ma w sobie gromadzić.Tamaryszek — drzewo lub krzew z łuskowatymi liśćmi i często przypominającymi kłosy kwiatos-tanami. W Chinach uchodził za symbol nieśmiertel-ności, jego żywica zatem za surowiec przedłużają-cy życie.Taniec—jako ruch rytmiczny i zarazem ekstatyczny taniec w wielu kulturach łączono z sitami twórczymi i porządkującymi. Dlatego w wielu mitach pojawiają się bogowie i herosi, którzy w tańcu dają światu początek i zarazem go porządkują (często z odniesieniem do cyklicznych przemian planet, pór roku i dnia itd.). Tańce rytualne uchodziły w wielu kulturach za środek ustanowienia związku między niebem a ziemią, a więc wybłagania deszczu, płodności, łaski itd., lub (przede wszystkim w tańcach szamanów i czarowników) uzyskania możliwości poznania przyszłości. Rozpowszech-nione są również symboliczne gesty w czasie tańca, wykonywane przede wszystkim za pomocą rąk (^ ręka), których sens jest najczęściej zro-zumiały tylko wtajemniczonym. W Chinach sztuka taneczna jako wyraz kosmicznej harmonii pozos-tawała w ścisłym związku z symboliką i rytmiką liczb. U ludów Czarnej Afryki taniec był pierwotnie związany z niemal wszystkimi czynnościami co-dziennego życia i rytuału jako składnik transcen-dentny. Egipcjanie znali wiele różnych tańców kultowych, w których — podobnie jak to się działo w wielu innych kulturach — często brały udział personifikacje bóstw. Stary Testament opisuje sce-ny taneczne jako wyraz radości duchowej (uroczys-ty taniec kobiet po zwycięstwie Dawida nad Golia-tem, taniec Dawida przed Arką Przymierza), jak również uwodzicielski i śmiercionośny taniec Salo-me.Taniec umarłych ^Szkielet. Tantal — w mit. gr. król, który aby wypróbować wszechwiedzę bogów, podał im jako potrawę swego zabitego syna Pelopsa. Za karę został strącony do świata podziemnego i cierpi tam wieczny głód i pragnienie: nad nim wiszą gałęzie, które cofają się, kiedy do nich sięga, on sam zaś stoi w jeziorze, które znika, kiedy chce się zeń napić. Obok Syzyfa (/"skały) Tantal uchodzi m.in. za personifikację niemożliwości spełnienia wszystkich ludzkich pra-gnień.

Tamaryszek

Taniec: tańcząca Bajadera, wg ind. miniatury z XVIII w.

Taniec: tancerka akrobatyczna: rysunek na glinianej skorupie z Nowego Państwa, Egipt

Page 216: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Tańce astralne — rozpowszechnione wielu kulturach tańce kultowe, które naśladują ruchy gwiazd; najczęściej wyrażają zaklinanie mocy kosmicznych. Tarcza — podobnie jak /" krąg częsty symbol słońca (np. w Indiach i w Egipcie); przedstawienie uskrzydlonej tarczy reprezentuje obieg /"słońca i w przenośnym sensie ogólnie wzlot w wyższe sfery. W Chinach symbol niebiańskiej doskonałości; tarcza z nefrytu z /"otworem w środku (pi) symbolizuje niebo.

Tircza: uskrzydlonatarcza słoneczna, wgprzedstawieniaw grobowcu syna królaegip.. Ramzesa III

Tchnienie:Bóg-Stwórca obdarza Adama tchnieniem życia; mozaika z katedry w Monreale, XII w.

Tetrakty*:geometryczne przedstawienie jako figury liczbowej przez doskonały trójkąt

Tarok, taro! — istniejąca od średniowiecza, zrazu we Francji gra w karty (78 kart), która raz po raz dawała asumpt do spekulacji na temat ich symbolicznych znaczeń; przede wszystkim sekwencję 22 atutowych kart taroka często interpretowano jako symbol drogi inicjacyjnej.Tatarak — roślina z rodziny obrazkowatych w Azji i Europie rosnąca nad brzegami wód: była składnikiem krzyżma i środków leczniczych; dlatego w średniowieczu spotykana niekiedy jako roślina maryjna.Taw — ostatnia litera w alafabecie hebr., podobnie jak gr. /"omega, uchodziła za symbol końca lub spełnienia. Tchnienie /"Wiatr.TemperanHa — personifikacja umiarkowania względnie roztropności, jednej z czterech cnót kardynalnych; często przedstawiana z /"lwem, /" wielbłądem, /" gołębiem, /" czaszką, y klepsydrą, /"cyrklem lub mocno osadzonym w pochwie /" mieczem.Tetrakty — suma liczb 1, 2, 3, 4 = 10, u pitagorej-czyków liczba święta, pełnia doskonałości: per-sonifikowano ją jako boga harmonii.Tetramorf (czterokształt) — aż do późnego średnio-wiecza zbiorcze określenie cherubinów (/"cherubin) oraz symboli Ewangelistów w jednej postaci o 4 obliczach i 4 lub 6 skrzydłach; wyobrażenie to wywodzi się z opisanej w Objawieniu św. Jana i u Ezechiela wizji czterech skrzydlatych istot, które przypominały /"człowieka, /"lwa, /"byka i /"orła (u Ezechiela poszczególne istoty miały oblicze lwa, człowieka, byka i orła). Pierwotnie chodziło przy tym zapewne o symbol duchowej wszechobecności Boga.Tęcza — często symbol łączenia /"nieba i /"ziemi. Wg tradycji talmudycznej została stworzona wieczorem szóstego dnia Stworzenia. W mit. gr.

Page 217: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

tęcza jest ucieleśnieniem wysłanniczki bogów Iris. Po potopie Bóg położył tęczę na niebie jako znak swego Przymierza z ludźmi; w śrdw. przedstawie-niach Sądu Ostatecznego Chrystus tronuje na tę-czy, którą należy pojmować w tym znaczeniu. Tęcza stała się również symbolem Marii, pośredni-czki w pojednaniu. Symboliczna interpretacja barw tęczy zależy od tego, ile rozróżnia się barw; np. w Chinach znanych jest pięć barw tęczy (/"pięć), których synteza symbolizuje zjednoczenie /"in i jang. W chrześcijaństwie na gruncie tradycji trójpodziału, zgodnie z Arystotelesem, często roz-różniano tylko trzy barwy podstawowe (symbol Trójcy Św.) lub też barwy: niebieską (woda potopu lub niebiańskie pochodzenie Chrystusa), czerwoną (przyszły pożar świata lub Męka Chrystusa) i zielo-ną (nowy świat lub działanie Chrystusa na zie-mi). /"Most.Tkanie — często symbol działania losu: w islamie np. strukturę i dynamikę całego wszechświata porównuje się do tkaniny. W tym kontekście niejed-nokrotnie widzi się także /"pająka ,, tkającego" pajęczynę. Tkanina /"Tkanie.Tłuszcze — w różnych kulturach uchodziły za oznakę dobrobytu (dlatego też składane były bo-gom jako cenne ofiary) lub jako obdarzone szcze-gólnymi siłami określonych zwierząt, z których pochodziły. /"Oleje, /"Masło.Topola, topola—osika — ze względu na jej liście drżące przy najlżejszym podmuchu wiatru jest symbolem bólu i skargi, u Greków uchodziła za drzewo rosnące w świecie podziemnym i w związku z tym w szczególności za symbol skargi zmarłych. Topór, siekiera — symbol wojny, zniszczenia (przede wszystkim u Indian). Jako narzędzie uboju zwierząt ofiarnych również symbol kultowy, poza tym symbol władzy i oznaka godności (jako (opór podwójny w szczególności na Bliskim Wschodzie, w kulturze minojskiej i w Europie Płn.). Niejedno-krotnie interpretowany w symbolicznym związku z ^"piorunem. W Biblii topór, który jest już przyłożony do korzeni drzewa, spotykamy jako symbol Sądu Ostatecznego. Topór na szczycie piramidy lub postawionego na czubku sześcianu pojawia się w wolnomularstwie niejednokrotnie w starszych dokumentach; przypuszczalnie chodzi tu o symbol inicjacyjny, który wskazuje na odważny akt od-słonięcia ukrytej tajemnicy. Transmutacja /•V.I.T.R.I.O.L. Trawa /"Siano.Tron — symbol władzy i stawy w sferze świeckiej i sakralnej, często znajdujący się na podwyższeniu

Tłtramorf: tetramorf na dwóch kołach (symbole Starego i Nowego Testamentu);przedstawieniez klasztoru Watopadlna Athos; 1213 r.

Tocz*: Chrystus na tęczy, fragm. z obrazu przedstawiającego Sąd Ostateczny, 1543

Topór starokreteński podwójny topór z pętlą kultową

Page 218: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Tron; tron władcy;z Biblii z Viviano, 840 r.

Trójkąt: oko w trójkącie jako symbol Boga:zwieńczenie ołtarza

i zaopatrzony w y baldachim. Forma i materiał tronu często mają dodatkowe znaczenie symboliczne, i tak np. buddyzm zna wyobrażenie diamentowego {/' diament) tronu Buddy, który ma stać u stóp drzewa bodhi ( /• figowiec). Egip. bogini Izyda być może pierwotnie była pojmowana jako wcielenie tronu władcy, który wyobrażano sobie jako istotę boską; często nosi ona na głowie hieroglif określający tron. Tron Boga lub poszczególnych bóstw, jest w różnych religiach noszony przez anioły lub święte zwierzęta-symbole. Koran często mówi o Allanu nazywając go ,,Panem Tronu" lub „Mistrzem Tronu"; tron symbolizuje tu sumę boskiej mądrości, opisuje się go jako zrobiony z niepo-jęcie jasno świecącego zielonego materiału i jako wyposażony w 70000 języków, które chwalą Boga we wszystkich mowach świata; ma on zmieniać barwę 70000 razy dziennie i zawierać w sobie praobrazy wszelkich rzeczy istniejących; odległość między podpierającymi go filarami jest tak duża, że szybko lecący ptak mógłby ją pokonać w 80000 lat. W judaizmie tron króla lub też całe miasto Jerozolima reprezentowały symbolicznie tron i władzę Jahwe nad swym ludem. W Starym Testamencie tron pojawia się przede wszystkim jako symbol sędziowskiej władzy Boga. Kościół wczesno-chrześc. przejął od Rzymian katedrę, fotel ze sklepionym oparciem, na którym zasiadały wysoko postawione osobistości, podczas gdy inni stali. Kościół uczynił z niego symbol duchownego urzędu nauczycielskiego i nadał mu liturgiczne znaczenie miejsca zasiadania założyciela Kościoła lub biskupa. Sztuka wczesnochrześc. rozwinęła motyw symbolicznego przygotowania tronu na powrót Chrystusa w dniu Sądu Ostatecznego (/" Etimasia). Trójkąt — w dużym stopniu partycypuje w symbolicznym znaczeniu liczby /• trzy. W starożytności niejednokrotnie rozumiano go jako symbol światła. Z ostrzem zwróconym ku górze jest u wielu ludów symbolem ognia i męskiej siły płodności, w dół zaś — symbolem wody i płci żeńskiej. Trójkąt równoboczny często wykorzystywano jako oznaczenie Boga lub harmonii. W chrześciajństwie jest on symbolem Trójcy Św. (przede wszystkim od XVII w. w połączeniu z ręką, głową, okiem lub hebr. imieniem Boga, Jahwe). W zwyczajach ludowych, u magów i czarowników trójkąt jest starym znakiem apotropaicznym. U wolnomularzy trójkąt odgrywa ważną rolę, m.in. jako symbol siły, piękna i mądrości Boga, kamienia węgielnego wolnomularskiej świątyni, królestwa minerałów, roślin i zwierząt, trzech stopni duchowego rozwoju człowieka (sepa-ratio, fermentatio, putrefactio), słusznej mowy, my

Page 219: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

ślenia i działania, narodzin, dojrzałości i śmierci, itd.Trójlistek ^Liść.Trójząb — pręt z trzema ostrymi zakończeniami (zębami), w rybołówstwie używany jako narzędzie. Atrybut bóstw morskich, w szczególności Posej-dona; pojmowano go także jako symbol zębów potworów morskich, promieni słońca lub błyskawicy. W Indiach trójząb jest atrybutem boga Siwy i symbolizuje troisty czas (przeszłość, teraźniejszość i przyszłość) lub trzy podstawowe stopnie względnie jakości świata empirycznego (stawanie się, byt, przemijanie).Truskawka — w średniowieczu znana tylko w swej formie drobnoowocowej; ze względu na jej trój-dzielne listki jest symbolem Trójcy Sw., a ze względu na jej, przy wszystkich zaletach, niski wzrost jest symbolem szlachetnej pokory i skrom-ności. Jej krwistoczerwony, pochylony owoc był niekiedy także symbolem przelanej krwi Chrystusa lub męczenników, a pięciolistne kwiaty interpreto-wano jako symbol pięciu ran Chrystusa. Dojrzały owoc mógł też wskazywać na dojrzałość młodej kobiety do małżeństwa lub macierzyństwa; poza tym truskawkę spotykamy niekiedy jako symbol rozkoszy ziemskiej.Trzcina — ponieważ tatwo chwieje się na wietrze, jest symbolem niestałości i słabości; jednakże ze względu na jej elastyczność jest także niekiedy symbolem giętkości. Zgodnie z mitologicznymi wy-obrażeniami sintoizmu stworzenie świata zaczęło się od tego, że trzcina wszędzie wyrosła z prawód. Ponieważ żołnierze rzymscy szydzili z Jezusa wkładając mu do ręki trzcinę jako berło, niejedno-krotnie pojawia się ona w przedstawieniach Ecce homo.Trzecie oko /"Oko.Trzy — jako synteza z ^jednego i y dwóch jest u wielu ludów rozumiane jako szczególnie wyborna liczba, jako symbol zasady obejmującej wszystko, jako symbol pośredniczenia; w przeciwieństwie do ,,ziemskiej" liczby / cztery jest interpretowana ja-ko liczby nieba. Powszechnie symboliczne znacze-nie 3 wywodzi się poza tym z elementarnie dającej się doświadczyć trójcy twórczego spełnienia się mężczyzny i kobiety w dziecku. Liczba 3 tworzy także podstawę licznych systemów i idei porządku-jących; i tak np. chrześcijaństwo zna 3 cnoty wiary, miłości, nadziei, alchemia — 3 podstawowe zasady y siarki,^ soli i rtęci (.-"Mercurius), itd. Boskie trójce znane są w wielu religiach, i tak np. w Egipcie (Izyda, Ozyrys, Horus), w hinduizmie (Brahma, Wisznu, Siwa), itd.; często takie boskie

Trójząb: trójząb jako atrybut Neptuna

Trzy: wgprzedstawienia Trójcy św.; z: Hrabanus Maurus. De origine rerum

Page 220: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

trójce pozostają także w związku z /"niebem, /"ziemią i z łączącym je /"powietrzem. Natomiast chrześcijaństwo zna Boga Trójjedynego, który pla-stycznie często przedstawiany jest jako jedność trzech Osób (Tró/ca Św.). Jako liczbę spełnienia zamkniętej w sobie całości spotykamy 3 często

Trzy: przedstawienie Trójcy Św. jako jedności trzech osób:drzeworyt, Paryż 1524

Tray: okno z trzema połączonymi zającami;katedra w Paderborn

Trzy: trójca jako jedność, czwórca spoczywająca na dwójcy: Yalentinus, Duodecim ciares, 1678

w bajkach jako liczbę prób, którym należy sprostać, zagadek, które trzeba rozwiązać, itd. W filozofii trójnia odgrywa ważną rolę, np. jako zasada pośrednia między myśleniem a bytem lub —jak u Heg-la — jako zasada dialektycznego postępu (teza, antyteza, synteza). /" Trójkąt, /"Trójząb.Trzydzieści •zeić — jako dzielnik zawiera często związaną z /"ziemią liczbę symboliczną /"cztery i /" dziewięć, która z kolei trzykrotnie zawiera świętą liczbę /"trzy, toteż ona sama i jej wielokrotności odgrywają niejednokrotnie pewną rolę jako symbol kosmicznych związków między niebem, ziemią i człowiekiem (np. 36 jako liczba nieba, 72 jako liczba ziemi, 108 jako liczba człowieka). Co więcej, 36 jest symbolem całości, ponieważ stanowi sumę pierwszych czterech parzystych i pierwszych czterech nieparzystych liczb (przy czym 1 uważa się za pierwszą liczbę nieparzystą): 20 plus 16. Pod tym względem miała ona szczególne znaczenie u pita-gorejczyków.Trzynadka — od czasów staroż. często uchodziła za liczbę wróżącą, przede wszystkim dlatego, że w systemie dwunastkowym następuje po przynoszącej szczęście /" dwunastce; dlatego u Babiloń-czyków była liczbą zniszczenia tego, co doskonałe i liczbą świata podziemnego. Kabała zna 13 złych duchów. 13 rozdział /"Apokalipsy dotyczy Antychrysta i Bestii. Jednakże w określonych kontekstach 13 była, np. w starożytności, symbolem siły i wzniosłości, i tak np. Zeusa opisywano niekiedy jako trzynastego w kręgu dwunastu głównych bogów. Również w Starym Testamencie spotykamy

Page 221: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

niejednokrotnie 13 jako liczbę zbawienia. W nie-których kulturach indiańskich 13 jest liczbą świętą. Turban — nakrycie głowy Hindusów i muzułmanów; spotykane w różnych, także nader wspaniałych formach, jest zarazem symbolem godności i władzy. Muzułmanie odróżniają się turbanem od niewiernych.Turkus — klejnot, w wielu kulturach indiańskich symbolicznie łączony ze /"słońcem i /"ogniem. Na Wschodzie stosowany jako /"amulet.Twierdza — jako umocnione, często położone na wyżynie lub otoczone lasem miejsce zamieszkania symbol ochrony, bezpieczeństwa. W Biblii i w chrzęść, myśleniu symbolicznym jest symbolem ucieczki w Bogu lub wierze, która chroni przed demonami. Niekiedy również piekło przedstawiano jako ponurą, często podziemną twierdzę o licznych lochach i pomieszczeniach. Tyche — gr. bogini losu, odpowiada /"Fortunie. Tygrys — symbol siły i dzikości zarówno w znaczeniu negatywnym, jak i pozytywnym. W Chinach zrazu był opiekuńczym duchem polowania, później uprawy roli. Tygrysa żyjącego w ciemnych gęstwinach, ukształtowanego przede wszystkim przez zasadę in (/"in i jang) niejednokrotnie spotykamy jako dobrego i złego przeciwnika /"smoka. Biały tygrys jest symbolem cnót królewskich. W buddyz-mie tygrys, który znajduje swą drogę poprzez dżunglę, jest symbolem duchowego wysiłku. Ponieważ potrafi także orientować się w ciemności i przy nowiu księżyca, tygrys jest ponadto symbolem wewnętrznego światła lub też nowego światła i życia po ciemnych i trudnych czasach. Jako drapieżnik tygrys symbolizuje często niebezpieczną przemoc niekontrolowanych sił popędowych. Tygrys jest 3 znakiem chin. /"Zodiaku, odpowiada on ^•Bliźniętom.Tyrs — używana przede wszystkim w staroż. laska z gałązkami pinii (/»pinia), ukoronowana szyszkami pinii i opleciona /• bluszczem i liśćmi winorośli (/" wino, y krzew winny); symbol płodności i nie-śmiertelności; używano go podczas kultowych świąt bogiń-matek lub ku czci Hermesa (Merkurego) oraz w misteriach dionizyjskich w Eleusis. Również atrybut Dionizosa i menad. W sztuce chrzęść, spotykamy tyrs jako symbol wegetatywnej siły życia lub też pogaństwa. Tysiąc /"Sto.

Turban: wizerunek sułtana Selima III

Tygrys: chin. przedstawienie z epoki Ming

Page 222: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Wawrzyn: wieńce z wawrzynu na monetach starożytnych

Wątroba: orzeł pożera wątrobę, a więc siłę życiową Prometeusza;czara z Caere

Wąż: wąż oplatający drzewo poznania;fragm. przedstawienia w Codex Vigilanus seu Albeldensis

jako roślina lecznicza. Z ind. waleriany nardowej sporządzano słynny olejek nardowy, którym np. namaszczono Jezusa w Betanii. W tym kontekście roślina ta niejednokrotnie pojawia się w śrdw. malarstwie tablicowym. W średniowiczu, zgodnie z wierzeniami ludowymi, stosowano walerianę do „wykurzania" diabła lub przeganiania czarownic. Walka — u różnych ludów znano walki rytualne, które np. symbolizowały walkę między ładem a chaosem i w końcu zwycięstwo pierwszego nad drugim. Na wiosnę w wielu miejscach przeprowadzano wg określonych reguł walkę między przedstawicielami obu płci, które symbolizują zwycięstwo płodności i życia nad śmiercią i mrozem zimy, a zarazem miały je magicznie sprowadzić.Wawrzyn — jak wszystkie wiecznie zielone rośliny symbol nieśmiertelności. W starożytności uważano, że oczyszcza fizycznie i moralnie; przypisywano mu także zdolność dawania poetyckiego natchnienia i siły przepowiadania; poza tym sądzono, że chroni przed piorunami. Był poświęcony przede wszystkim Apollinowi. W związku z triumfalnymi pochodami zrazu pojawił się ze względu na przypisywaną mu zdolność oczyszczania: chciano się oczyścić z krwi przelanej w czasie wojny; później uchodził poprostu za symbol zwycięstwa i triumfu, i — w odniesieniu do jego związku z nieśmiertelnością — za symbol uzyskanej przez to nieśmiertelności; w tym znaczeniu znalazł zastosowanie także przy wyróżnieniach szczególnych osiągnięć w nauce i sztuce (przede wszystkim poezji), najczęściej jako wieniec wawrzynu.Wątroba — u różnych ludów uchodziła za siedlisko siły życia, żądzy, gniewu, ale także miłości. Wierzono, że z wątroby zwierzęcej można przepowiedzieć przyszłość (hepatomancja), z czym przede wszystkim w Babilonii, ale także np. u Etrusków, wiązało się istnienie wypracowanego systemu interpretacyjnego. Spożywaniu wątroby przypisywano moc likwidacji zaczarowania.Wąż — u większości ludów odgrywa niezwykle ważną i bardzo różnorodną rolę jako zwie-rzę-symbol; jego symboliczne znaczenie zostało ukształtowane przede wszystkim przez szczególną pozycję, jaką zajmuje on w świecie zwierząt (porusza się po ziemi bez nóg, żyje w otworach ziemnych, ale wykluwa się z jaj podobnie jak ptaki), jego zimna, gładka i mieniąca się skóra, jego jad, który da się zastosować do celów leczniczych, jak również jego okresowe Inienie. Często spotykamy go jako istotę chtoniczną, jako przeciwnika człowieka (ale także jako zwierzę apotropaiczne), jako strażnika świętych rejonów lub świata podziemnego,

Waga: znak Zodiaku

Page 223: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

jako zwierzę duszy, jako symbol seksualny (męski ze względu na falliczną formę, żeński ze względu na jego pochłaniający wszystko brzuch), jak rów-nież (ze względu na Inienie) jako symbol siły ciągłej odnowy. W Afryce węża niejednokrotnie czczono w formie kultowej jako ducha lub boga. W starych kulturach środkowo-ameryk. dużą rolę odgrywał w szczególności skrzydlaty wąż; był on pierwotnie symbolem deszczu i wegetacji, później stał się ,,wężem nocnego nieba pokrytym zielonymi piórami quetzal", wężem, który przeciwstawiał się ,,wężowi turkusowemu" lub,,wężowi nieba dziennego" i w połączeniu z nim był symbolem kosmosu. W Chinach wąż był, jak sądzono, związany z ziemią i wodą, i dlatego uchodził za symbol in (y in i jang). Mit. ind. zna nagas, węże, które działają jako dobroczynni lub przynoszący nieszczęście pośrednicy między bogami a ludźmi i niejednokrotnie (podobnie jak inne węże w innych kulturach) wiązane były z /• tęczą. Wąż kundalini, który przedstawiany jest jako zwinięty u dolnego krańca kręgosłupa człowieka, uchodzi za źródło kosmicznej energii i jest symbolem życia i (w sformułowaniu psychoanalitycznym) symbolem libido. Z Mezopotamii pochodzi najstarszy (koń. III tyś. p.n.e.) wizerunek y laski Eskulapa. W symbolicznym myśleniu Egipcjan wąż odgrywał istotną i wieloraką rolę; i tak np. znano liczne boginie-węże, m.in. boginię-kob-rę, która czuwała nad wzrostem roślin. Również czczono (dobry lub zły) los — np. jako ,,ducha domu" — niejednokrotnie w postaci węża. Ponadto spotykamy tam liczne mitologiczne węże (uskrzyd-lone, z nogami, wieloma głowami itd.). Wąż ureusz uchodził za reprezentanta bogini o wielu imionach;widziano w niej ucieleśnienie oka boga słońca;zgodnie z wyobrażeniami mitologicznymi wspina się ona na słońce lub czoło boga słońca i niszczy wrogów swym ognistym tchnieniem; jako symbol ochrony i władzy jej wizerunek pojawia się na czole królów egip. Ale również główny przeciwnik boga słońca i ładu świata, Apophis, ma postać węża. W Egipcie poza tym znajdujemy po raz pierwszy symbol /• ouroborosa, węża gryzącego się we wła-sny ogon. Dla Żydów wąż byt przede wszystkim istotą niebezpieczną, Stary Testament zalicza go do zwierząt nieczystych; pojawia się on jako praob-raz grzchu i Szatana, i jest kusicielem pierwszej pary ludzi w Raju; z drugiej strony jednak spotykamy go także jako symbol roztropności. Kiedy Bóg ukarał nieposłuszeństwo Izraelitów plagą jadowitych uskrzydlonych węży, rozkazał Mojżeszowi, na jego prośbę, sporządzić spiżowego węża; kto został ukąszony przez jadowitego węża i spojrzał na

Wąż: spiżowy wąż Mojżesza na krzyżu, przez alchemików interpretowany jako „serpens mercurialis"; z:Eleazar, Uraltes chymischesWerk, 1760

Wąż: wąż kundalini z głównymi kanałami systemu nadi jako wężowa laska

Wąż: wąż z Raju na drzewie poznania: wg drzeworytu (fragm.) H. von Baldunga, zw.Gnen.1505

Page 224: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Wał: wąż jako kusiciel na drzewie rajskim:drzeworyt Steffena Arndesa, z: Hortus sanitatis, Lubeka, 1492

Wąż: wąż ureusz z tarczą słoneczną, brąz

Welon: „Zasłona spada z oblicza Odwiecznego", wg miniatury w Biblii z Tours

węża spiżowego, miał zostać przy życiu. Dlatego spiżowy wąż tego rodzaju był przez długi czas kultowym przedmiotem Żydów, w chrześcijaństwie — ze względu na jego zbawczy charakter — ucho-dził za symboliczną prefigurację Chrystusa; wize-runki węża, na biskupich pastorałach odnoszą się m.in. do owego spiżowego węże, jak również do węża jako symbolu roztopności. Również antyk znał liczne mitologiczne i symboliczne postaci węży, często w formie potwornych hybryd (^Chi-mera, /"Echidna, y Hydra). W kulcie boga zdrowia Asklepiosa (Eskulapa) wąż (ze względu na swe linienie) odgrywał ważną rolę jako symbol ciągłej samoodnowy życia (klaska Eskulapa). W domach rzymskich często trzymano węże jako symbole duchów domu i rodziny. Wąż Midgardu z mit. staronordyckiej byt ogromnym przynoszącym zni-szczenie wężem, który otacza ziemię (Midgard) pojmowaną jako tarcza: jest on symbolem ciągłego zagrożenia ładu świata; we wczesnym chrześcijań-stwie przyrównano go do /" Lewiatana. Chrzęść. sztuka śrdw. często podkreśla kusicielski aspekt węża z Raju wiążąc go ściśle z kobietą (np. przedstawienia węże z głową kobiety i piersiami), w czym zawiera się aluzja jego wewnętrznego pokrewieństwa z kuszoną Ewą. Wąż jest 6 znakiem chin. y Zodiaku i odpowiada /"Pannie. /"Aspis. Wąż lernejski /• Hydra. Wąż Midgardu y Wąż. Wąż ureusz /-Wąż.Welon ślubny /-Welon. Wenus (planeta) y Miedź. Weronika y Przełącznik.Wesele, małżeństwo — w wielu religiach symbol zjednoczenia boskich (najczęściej upersonifikowa nych) sił, ludzi z Bogiem czy bogami, duszy z cia-łem lub też, szczególnie w alchemii, zjednoczenia przeciwieństw. Np. starożytność znała m.in. boską parę Zeusa (Jowisza) i Herę (Junonę), ale także liczne związki ojca bogów z kobietami śmiertelnymi. Stary Testament mówi o zaślubinach między Jahwe a ludem Izraela; w Nowym Testamencie znajdują się różne aluzje do Kościoła chrzęść, jako Oblubienicy Chrystusa. Zakonnice w Kościele kat. przy przyjęciu do klasztoru otrzymują welon, wie-niec i pierścień jako symboliczny wyraz zaślubin z Chrystusem. /"Prostytucja sakralna. Węgiel — symbol ukrytej, tajemnej siły: zimny, czarny węgiel potrzebuje zapalającej iskry, by móc rozwinąć drzemiące w nim energie. Płonący węgiel symbolizuje alchemiczną przemianę /"czerni w /"czerwień. Węgiel drzewny jako drewno oczy-szczone jest alegorią czystości.

Page 225: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Wesele: symboliczneprzedstawienie uniiprzeciwieństww alchemii, Rosariumphilosophorum, 1550

Page 226: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Węgielnica — przedmiot, który stosuje się do rysowania kwadratów ( y kwadrat), często symbol ziemi (ze względu na liczbę /• cztery); ponieważ przy pomocy węgielnicy można rysować tylko kąty proste, jest ona także symbolem prostoty, szczero-ści, uczciwości, legalności. W symbolicznym myś-leniu wolnomularzy odgrywa szczególną rolę. Po-zostaje w symbolicznym związku z /• cyrklem.Węzeł — często symbol powiązania, połączenia, także związku z mocami chroniącymi, ale także symbol komplikacji i przeszkody. U Egipcjan węzeł był symbolem życia i nieśmiertelności; węzeł Izydy, rodzaj /• ankh z zamkniętymi w dół ramionami, byt popularnym /"amuletem. Jako symbol miłości i małżeństwa spotykamy węzeł niejednokrotnie w obrzędach weselnych. Świat islamski uważa węzeł za symbol ochrony; Arabowie niejednokrotnie zawiązywali brodę, co miało być środkiem przeciwko złemu spojrzeniu. Szeroko rozpowsze-chniona jest symboliczna interpretacja rozwiązy-wania węzła. Buddyzm porównuje odłączanie się mędrca od świata zwykłego pozoru z rozwiązywa-niem węzła. Również śmierć niekiedy porównywa-no z rozwiązaniem węzła. Rozwiązywanie węzła było symbolem otwierania się np. w Maroku, gdzie małżonek miał prawo obcować ze swą żoną dopie-ro wtedy, kiedy rozwiązał siedem węzłów w swym ubraniu. Dla psychoanalitycznej interpretacji ma-rzeń sennych węzeł może wskazywać na komplek-sy i bloki psychiczne, rozwiązanie węzła zaś na rozwiązanie problemu. Przecięcie węzła gordyjs-kiego przez Aleksandra Wielkiego jest potocznie używane w sensie pozytywnym jako symbol zdecy-dowania i energii, w negatywnym niekiedy także jako symbol brutalności i niecierpliwości. Węzeł gordyjski ^ Węzeł. Węzeł Izydy /• Węzeł.

Węzeł: węzeł Izydy

Page 227: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 228: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Wiatr — ze względu na jego nieuchwytność i często szybką zmianę kierunku jest symbolem szybkości, niestałości i marności; jako burza także symbol boskich mocy i ludzkich namiętności; jako tchnienie symbol oddziaływania lub wyrazu Ducha Bożego; dlatego wiatry, podobnie jak aniołowie, można rozumieć jako wysłanników Bożych. W Persji odgrywało rolę wyobrażenie wiatru jako podpory świata i jako gwaranta równowagi kosmicznej i moralnej. W islamie wiatr dźwiga prawody, które z kolei dźwigają y tron Boga.Wiek, epoka — obejmująca duże okresy czasu kategoria we wczesnej historii ludzkości, często pomyślana jako element kolejności pewnych sta-nów. Wyobrażenie najczęściej czterech lub pięciu następujących po sobie wieków, w szczególności pierwotnego złotego wieku, znajdujemy w wielu kulturach, np. w starożytności już od czasów Hez-joda: w złotym wieku ludzie żyli bardzo długo. beztrosko, nie znali nędzy, pracy i praw. Ludzie wieku srebrnego byli bezbożni i zostali zniszczeni przez Zeusa, w następnym wieku brązowym ludzie zabijali się nawzajem i nie znali życia po śmierci;wiek bohaterski, w którym doszło do wojen o Troję i Teby, przyniósł nowy rozkwit ludzkich cnót, jed-nakże pociągnął za sobą wiek żelazny, który miat trwać aż do ówczesnych czasów (antyk) i doprowadził do całkowitego upadku. Wiek heroiczny yWiek. Wielbłąd—w Afryce Płn.symboś trzeźwości, uporu i pychy. W Starym Testamencie niekiedy uznawany za zwierzę nieczyste. W sztuce i literaturze chrzęść, jako zwierzę juczne symbol pokory i posłuszeństwa, jednakże z drugiej strony także symbol gniewu, gnuśności i ograniczenia.Wieloryb — niekiedy symbol otchłani, wieloznacz-nej ciemności; spotykamy go np. w biblijnej historii proroka Jonasza, który uchyla się od boskiego polecenia, by wezwał mieszkańców Niniwy do pokuty, i wrzucony do morza, zostaje połknięty przez wielką rybę, najczęściej przedstawianą jako wieloryb, i zostaje wypluty przez nią na ląd (co jest symbolicznie interpretowane m.in. w odniesieniu do śmierci, złożenia do grobu i zmartwychwstania Chrystusa). Podobnie jak inne zwierzęta (^słoń, y krokodyl, ^ żółw), również wieloryb znalazł miejsce w mitycznych wyobrażeniach wielu ludów jako dźwiagający kosmos.Wieniec — różniący się od /"korony przede wszys-tkim swym materiałem (najczęściej liście i kwiaty) służył w starożytności jako ozdoba, wyróżnienie i oznaka poświęconych bogu przy zawodach, świę-tach i ofiarach (wieńczone były także zwierzęta

Wieloryb: Jonasz opuszcza gardziel wieloryba; wg przedstawienia w:Speculum humane salvationis, XV w.

Page 229: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

ofiarne). Wierzono, że od upicia się można uchronić nosząc wieniec (początkowo z bluszczu, później często z warzyw do przypraw). Biblia mówi o wieńcach czci, radości i zwycięstwa (które w dużym stopniu były równoznaczne z pojęciem korony. antyczny wieniec zwycięstwa otrzymał w chrześcijaństwie znaczenie osiągniętego zbawienia;w tym sensie pojawia się on także na płytach nagrobkowych itd., niekiedy w związku z ^mono-gramem Chrystusa lub z /• gołębicą i /• barankiem. Władców i zwycięzców przedstawiano często w starożytności, średniowieczu i czasach nowożyt-nych z wieńcami wawrzynu (/•wawrzyn}. Od cza-sów humanizmu wieniec wawrzynu (w nawiązaniu do antyku) stał się też ulubionym wyróżnieniem w szczególności wybitnych artystów, poetów i uczo-nych. Wieniec adwentowy z gałęzi jodły z czterema świecami jako symbol przygotowania i nadziei, będący osobliwością niemieckiego obszaru języko-wego, pojawił się dopiero po pierwszej wojnie światowej.Wieniec adwentowy y Wieniec. Wierzba — drzewo lub krzew; w starożytności uchodziła za bezpłodną i z tej racji jeszcze w średniowieczu spotykamy ją niejednokrotnie jako symbol czystości. Ponieważ ciągle można jej obcinać ! coraz to nowe gałęzie, przeto w Biblii porów- i nywano ją do niewyczerpanego źródła mądrości. Wg wierzeń ludowych wierzba dzięki czarom może

przejmować na siebie choroby; ma ona być ulubio-nym miejscem pobytu duchów i czarownic; po-święcone w niedzielę palmową gałązki wierzby uchodziły za środek chroniący przed błyskawicą, niepogodą i złymi wpływami. Wierzba plącząca, ze względu na jej pochyloną ku ziemi postać przypo-minającą płynące strumienie łez, jest często sym-bolem pogrzebowej skargi. Wierzba plącząca ^Wierzba. Wiewiórka — w mit. germ. poświęcona bogu ognia i pioruna, żyta w jesionie kosmicznym Yggdrasil (^drzewo). W średniowieczu ze względu na jej szybkość i zwinność i ze względu na ognistoczer-woną barwę była symbolem diabła.Wieża — symbol mocy lub wychodzenia poza przeciętny poziom. Ze względu na jej kształt także symbol fallusa, zarazem jednak — jako najczęściej pozbawione okien, zamknięte pomieszczenie — także symbol dziewiczości (i tak np. Marię porównuje się z wieżą z kości słoniowej). Jako pomieszczenie umocnione, odcięte od świata wieża może być symbolem także filozoficznego myślenia i medytacji (negatywnie świeża z kości słoniowej). W przedstawieniach sztuki śrdw. wieża

Wierzba: wierzba płacząca

Page 230: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Wieża: biblijne obrazy Pieśni nad Pieśniami (inwokacje z litanii loretańskiej), m.in. wieża Dawidowa, otaczają jako symbole maryjne Najświętszą Dziewicę;przedstawienie w: P. Canisius, De Maria Virgine, Ingolstadt, 1577 r.

Wilk: wilczyca kapitolińska

jest często symbolem czujności; w czasach wczes-nochrześc. często symbolizowała również całe „święte miasto". Latarnia morska była, przede wszystkim w czasach wczesnego chrześciajństwa, symbolem wiecznego celu, ku któremu zmierza statek życia ( y statek) na falach doczesnego ist-nienia. Schodkowa wieża babilońska (zigurrat) była przypuszczalnie symbolem góry świata (y* góra);poszczególne jej piętra symbolizują stopniowe wstępowanie człowieka do nieba. Wieża y Babel była zigurratem.Wlezą z kości słoniowej — symbol dumnej, es-kapistycznej lub estetyzującej izolacji od świata. W chrześcijaństwie — w całkiem innym znaczeniu — niekiedy Marię porównuje się z wieżą z kości słoniowej; symbolizuje ona tutaj wieżę Dawida, tzn. Marię jako czyste /• naczynie, które nosiło w sobie potomka rodu Dawidowego. / Kość słoniowa, y Wieża.Wilga — w Chinach symbol wiosny, wesela i rado-ści.Wilk — spotykamy go jako ambiwalentne zwierzę symboliczne zarówno w aspekcie negatywnym, dzikim i diabelskim, jak i pozytywnym, pokrewnym duchowi. Ponieważ dobrze widzi w ciemności, mógł, szczególnie w Europie Ptn. i w Grecji, pojawiać się jako symbol świetlany, i tak np. niekiedy jako towarzysz Apollina (Apollo Lykios). W Chinach i Mongolii znano także niebiańskiego wilka, który u Mongołów uchodził za przodka Dżyngis-chana, u Chińczyków za strażnika niebiańskiego pałacu. W aspekcie pozytywnym jawi się także legendarna wilczyca, która karmiła porzucone bliźnięta Romu-lusa i Remusa, i stała się godłem Rzymu: symbolem pomocnych sił zwierzęcych czy chtonicz-nych. Podobnie jak ^psa, także wilka spotykamy niekiedy jako przewodnika dusz. Drapieżny, wszystko pożerający wilk pojawia się w mit. germ. jako niebezpieczny demon, który m.in. swym wyciem zapowiada upadek świata. W hinduizmie wilk jest towarzyszem przerażających bóstw. U wielu ludów spotykamy go jako symbol wojny lub agresji. Staro-żytność połączyła wilka także ze światem podziem-nym, i tak np. Hades nosi płaszcz ze skóry wilka. Symbolika chrzęść, odnosi się przede wszystkim do relacji wilk — baranek, przy czym y baranek symbolizuje wiernych, wilk zaś siły zagrażające wierze. Wilk przegryzający gardło barankowi może też być symbolem śmierci Chrystusa. Wśród siedmiu grzechów głównych wilk symbolizuje obżarstwo, jak również chciwość. Śrdw. wierzenia ludowe widziały w wilku groźne, demoniczne zwierzę;czarownicy, czarownice lub diabeł pojawiali się

Page 231: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

w postaci wilka; również w wielu legendach i baś-niach spotykamy wilka w podobnie negatywnym aspekcie. Przysłowiowy wilk w owczej skórze jest symbolem udawanej niewinności. Winna macica /• Krzew winny. Winnica ^ Krzew winny. Wino — ze względu na jego barwę i fakt, że wytwarza się je z „soku życia" krzewu winnego, często jest symbolem krwi (dla Greków było ono krwią Dionizosa); często uchodziło za eliksir życia i napój nieśmiertelności (taka np. u ludów semic-kich, u Greków, w taoizmie). W Grecji zakazane było składanie ofiary z wina bogom podziemnym, ponieważ wino było napojem żywych. Ze względu na jego upajające działanie widziano w nim też niejednokrotnie środek do zdobycia wiedzy ezote-rycznej. W islamie wino jest m.in. napojem boskiej miłości, symbolem duchowego poznania i pełni bytu w wieczności; i tak w sufizmie duszę przed stworzeniem świata wyobrażano sobie jako otoczo-ną winem nieśmiertelności. Wg tradycji biblijnej wino jest symbolem radości i obfitości darów zsyła-nych przez Boga. W chrześcijaństwie w eucharys-tycznej przemianie wino otrzymuje swe najświętsze i najgłębsze znaczenie jako Krew Chrystusa. Winogrono /"Krzew winny.Wiśnie — w Japonii symbol samoodnalezienia i ofiary składanej z siebie, przede wszystkim ofiary z krwi i życia samuraja na wojnie (jak usuwa się czerwony miąższ wiśni, by dostać się do jej twardej pestki). Na przedstawieniach w sztuce śrdw. wiś-nia, podobnie jak /' jabłko, może niekiedy oznaczać zakazany owoc. Witraż ^Okno.Włosy — w wielu kulturach uważane są za rzeczy-

wisty nośnik lub symbol siły (np. włosy Samsona w Starym Testamencie). Ta wysoka ocena włosów tłumaczy również sens ofiary z włosów (np. u Gre-ków przy nadaniu obywatelstwa, w uroczystościach ślubnych i pogrzebowych; w chrześcijaństwie od średniowiecza u określonych świętych) jako oznaki oddania i przywiązania lub pokuty. Tonsurę mni-chów i kleryków trzeba zapewne widzieć m.in. także w tym kontekście. U Germanów i w średnio-wieczu obcięcie włosów posiadało prawną wartość symboliczną i uchodziło za pozbawienie przestęp-cy czci. W różnych kulturach, przede wszystkim obcięte włosy mogą oznaczać osobę, której je obcięto i odpowiednio też wykorzystywane są" w określonych praktykach. Symboliczną wartość może mieć również fryzura', włosy niesforne, roz-czochrane, niekiedy z wplecionymi /"wężami wskazują na bóstwa przerażające, Furie itd. (np.

Włosy: Morus jako dziecko z puklem włosów po jednej stronie głowy

Page 232: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Wntebowt^plente:Wniebowstąpienie Chrystusa; H.L. Schaeufelein;drzeworyt (fragm., widoczne ślady stóp)

Wniebowtqplenle:Zmartwychwstanie Chrystusaprzedstawione jako Wniebowstąpienie; wg obrazu Matthiasa Grunewalda w ołtarzu w Isenheim

Wodnik: znak Zodiaku

w hinduizmie i w mit. gr.). Różne fryzury uchodziły także za oznaki zawodów, kast i klas, wieku lub płci. Np. w staroż. Egipcie dzieci nosiły długie, utrefione pasmo włosów po prawej stronie głowy. Długie, rozplecione wtosy uchodziły niejednokrotnie, przede wszystkim u mężczyzn, za oznakę wolności lub szlachetnego pochodzenia, u kobiet w średnoiwie-czu za oznakę dziewic (ale także prostytutek). Długie, nieobcinane włosy mogą być również oznaką świadomej wrogości wobec cywilizacji, jak np. u joginów, pustelników lub także w nowoczesnych subkulturach. Niejednokrotnie obcięcia włosów za-niedbywano również w czasie wojny, w podróży lub dla wyrażenia żałoby (natomiast Grecy w epoce archaicznej dla wyrażenia żałoby obcinali sobie włosy). Również *o/or włosów posiada) niekiedy wartość symboliczną: i tak włosy blond łączono często ze /"światłem, podczas gdy /"czerwień od późnego średniowiecza uchodziła za znak złego. Włócznia, /anca — podobnie jak wszelka broń, symbol wojny i władzy; ponadto symbol promienia słonecznego, symbol (alliczny, niekiedy też bliski symbolicznemu znaczeniu ^osi świata. W sztuce chrzęść, zwierzęta przebite włócznią często wskazują na grzechy, które trzeba pokonać; z tej racji personifikacje cnót często są przedstawiane z włó-czniami jako atrybutami. W węższym znaczeniu włócznia jest strybutem kardynalnej cnoty odwagi. Eucharystyczne zastosowanie małej włóczni w Ko-ściele prawosławnym wskazuje symbolicznie na włócznię Longina, który śmierć Chrystusa skon-statował przez przebicie jego boku włócznią (włócznia Longina odgrywała dużą rolę w średniowieczu, np. w legendzie o Graalu).Wnętrzności — w wierzeniach ludowych różnych kultur mają znaczenia odnoszące się w szczególności do przyszłości. Rozpowszechnione było przede wszystkim wróżenie z wnętrzności zwierząt ofiarnych. /^Wątroba.Wniebowstąpienie — przedstawienie wznoszącej się do nieba postaci; często z rozpostartymi lub wzniesionymi rękami. Symbolizuje albo duszę po śmierci (/"orzeł), albo wtajemniczenie, duchowe powołanie, zjednoczenie z Bogiem.Woda — symbol o nader złożonym horyzoncie znaczeniowym. Jako bezkształtna, niezróżnicowa-na masa woda symbolizuje pełnię wszelkich możliwości lub prapoczątek wszelkiej egzystencji, materia prima. W tym sensie pojawia się w licznych mitach kreacyjnych: np. w mit. ind. na wodzie unosi się jajo kosmiczne (/"jajo). Genesis mówi o Duchu Bożym, który na początku unosił się nad wodami. U wielu ludów z wyobrażeniem tym łączy się

Page 233: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

jeszcze symboliczny czyn jakiegoś zwierzęcia, które zstępuje w głębiny i nieskończonym wodom wyrywa kawałek lądu. Woda jest także symbolem cielesnej, psychicznej i duchowej siły oczyszczenia i odnowy zarówno w islamie, w hinduizmie i bud-dyzmie, jak i w chrześcijaństwie (/"kąpiel, /"obmycie rąk i nóg, ^chrzest). W tym kontekście mieszczą się także wyobrażenia wody jako źródła młodości (/" studnia). W Chinach woda jest przyporządkowana zasadzie in (/"in i jang), również w innych kulturach woda łączona jest najczęściej z pierwiastkiem żeńskim, ciemną głębią i z y księżycem. Szeroko rozpowszechniona jest związana z płodnością i życiem symbolika wody (/'mo-'rze, /" deszcz), która w tym aspekcie niekiedy przeciwstawiana jest pustyni. Również duchowa płodność i życie duchowe często symbolizowane są przez wodę (/"źródło), np. Biblia mówi o wodzie życia w duchowym sensie: wodę nie dającą się niczym ogarnąć spotykamy w różnych kontekstach również jako symbol wieczności (woda wiecznego życia). Jednakże woda może mieć również negatywny charakter symboliczny jako siła niszczycielska, np. jako potop. Psychoanalityka widzi wodę przede wszystkim jako symbol pierwiastka żeńskiego i sił podświadomości. W alchemii wodę symbolizuje znak V • Astrologia łączy wodę ze znakami Zodiaku ( /• Zodiak) Raka, Skorpiona i Ryb. Woda ognista /-Alkohol.Wodnik — 11 znak /• Zodiaku, jego żywiołem jest /" powietrze.Wodospad—ważny motyw chin. malarstwa krajob-razowego. Jego spadek widzi się jako przeciwieńs-two wznoszących się ^skał, jego dynamikę jako przeciwieństwo ich spokoju, i łączy się je z parą przeciwieństw /"in i jang. Jego pozornie trwała forma przy w rzeczywistości ciągle zmieniających się kroplach wody uchodzi w buddyzmie za symbol przemijalności i pozornego charakteru rzeczy ziemskich.Wolnomularstwo — powstały w okresie Oświece-nia tajemny związek mężczyzn, który nie reprezen-tuje własnej religii, lecz w swej wnikliwej symbolice budowli, dzieł i światła rozwinął formy kultopodob-ne; jako ,,światowy związek światła" dąży do prak-tykowania ,,sztuki królewskiej", tj. rzeczowej,.pracy kamieniarskiej" nad własnym ,,ja" oraz budowa-nia ,,świątyni ludzkości". Nader bogata symbolika została rozwinięta w dużej mierze w nawiązaniu do dawnych rzemieślniczych zwyczajów kamieniarzy. Woźnica — w starożytności symbol opanowania namiętności i popędów, a tym samym symbol rozumu. /"Wóz. Rys. na str. 180.

Woda: woda jako żywioł zjednoczenia przeciwieństw; wg przedstawienia w:T resor des tresors, XVII w.

Woda: Wodnik z Zodiaku w Dendera

Wolnomularelwo:oznaka loży św. Jana pod wytrwałością

Page 234: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Wół, bawół — inaczej niż dziki y byk jest symbolem ustępliwości i dobrodusznej sity. Wół i bawół były w Azji Wsch. i Grecji zwierzętami świętymi i popularnymi zwierzętami ofiarnymi. W Azji Wsch. bawół uchodzi za zwierzę, którego dosiadają mędr-cy, np. Lao-Tse w swej drodze na Zachód. Podobnie jak /"osła niemal nigdy nie brakuje wołu w przedstawieniach stajenki Jezusowej. Wół jest 2 znakiem chin. ^Zodiaku, odpowiada Bykowi.

Woźnica rydwanu: gr.wóz wyścigowy z woźnicą rydwanu i apobate: relief wotywny dla zwycięstwa olimpijskiego: koń V w. p.n.e.

Page 235: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Wól:wniebowstąpienie Eliasza na wozie ognistym;wczesnochrzeic. malowidto ścienne na cmentarzu Lucina w Rzymie

Wól:pieczęć zesteatytuz przedstawieniemzebu: z MohendżoDaro

Wd: wól i osiołu Kołyski Jezusa: reliefz chrzcielnicyKolegiatyw Freckenhorst,

1 polowa XII w.

Wrotycz

Wóz — łączy się ściśle z symbolicznym znaczeniem koła (/• koło) i dlatego także ze /-słońcem;z tej samej racji pozostaje w związku z kultem bóstw solarnych i bóstw roślinności (Mitra, Kybele, Attis, Apollo). Wóz przelatujący z hukiem po niebie jest symbolem Zeusa, ,,miłującego błyskawice" i „grzmiącego na wyżynach". Dobre i złe bóstwa w wielu religiach przedstawia się jako przybywające na ziemię na wozach. Zwierzęta pociągowe wozów różnych bogów modyfikują symboliczną treść wozu, jak np. /"orzeł — wozu Zeusa, łabędzie (/• łabędź) lub gołębie (/• gołąb) — wozu Afrodyty itd. Ognisty wóz wznoszący się do nieba symbolizuje niekiedy duchowe wywyższenie jakiegoś człowieka (Eliasz, Franciszek z Asyżu). Wóz może również reprezentować różne formy osobowości ludzkiej, którymi włada y woźnica.Wrotycz — roślina koszyczkowa z eterycznym

Page 236: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 237: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

olejkiem o korzennym zapachu; znana od dawna roślina magiczna i lecznicza. W sztuce śrdw. spoty-kamy ją niekiedy jako atrybut maryjny. Wrotycz poświęcony w dniu Wniebowstąpienia Marii miał chronić przed czarownikami, czarownicami i diab-łem.Wrzeciono — ze względu na jego równomiernie obrotowy ruch jest symbolem niezmiennej prawid-łowości, bezlitosnego losu lub też wieczystego powrotu; niejednokrotnie także jest symbolem sek-sualnym.Wstęga /• Wstęgi.Wstęgi — często symbol władzy panujących lub władzy sędziowskiej; określają moc wiązania, łą-czenia, lub rozwiązywania, dzielenia. Jednakże w innych kontekstach mogą również być symbolem związków przyjętych dobrowolnie.Wydra — lunarne zwierzę symboliczne. W kilku kulturach indiańskich i w Afryce jej skóra odgrywa dużą rolę w zwyczajach inicjacyjnych. W Europie spotyka się ją niekiedy jako przewodniczkę dusz. Wyka — w staroż. Egipcie była symbolem delikat-ności młodej dziewczyny. W chrzęść, sztuce śred-niowiecza — symbol maryjny.Wyspa — jako obszar zamknięty i trudno dostępny jest często symbolem czegoś szczególnego lub doskonałego; niejednokrotnie pojawia się — np. w marzeniach sennych — jako osiągalne dopiero w przyszłości miejsce urzeczywistnienia utopijnych pragnień. Często także wyobrażana jest jako beztroskie miejsce pobytu po śmierci: i tak Wyspy Szczęśliwych w mit. gr.. na których ulubieńcy bogów żyli po śmierci. W sensie negatywnym także symbol ucieczki od świata, unikania trudów życia. Wyłyna — symboliczno-oglądowe wyobrażenie sfery ducha, sfery boskości; cel rozwoju duchowego i moralnego.

Wyka

Wyżyna: zjednoczenie wyżyny i głębi; fragm. przedstawienia Marii Prorokini, w: M. Maier, Symbola aureae mansae,1617

Page 238: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Zaćmienie księżyca ^Zaćmienie słońca. Zaćmienie słońca — w szczególności całkowite zaćmienie słońca — jako zjawisko rzadko wy-stępujące i paraliżujące całe życie zawsze przera-żało ludzi i dawało powód do złych przeczuć i proroctw zapowiadających nadejście katastrof. W islamie i buddyzmie, ale także w innych kręgach kulturowych, zaćmienie słońca (i zaćmienie księżyca) często łączy się ze śmiercią tej gwiazdy, którą wyobraża się jako pochłonięcie jej przez jakiegoś potwora; język chin. stosuje to samo słowo na określenie zaćmienia jakiejś gwiazdy i na określenie ,,jedzenia, pożerania". Zaćmienie słońca lub

Page 239: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 240: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Zając: sierp księżyca jako czara z wodą życia, w której siedzi królik: przedstawienie meksyk.; Godex Borgia 55

księżyca interpretowano w Chinach jako zakłócenie ładu makrokosmicznego, które wynika z zakłócenia ładu mikrokosmicznego zwałaszcza przez władcę lub jego małżonki. Ponowne pojawienie się gwiazdy po zaćmieniu często rozumiano jako początek nowego cyklu, nowej ery.Zając — często utożsamiany z królikiem, lunarne zwierzę symboliczne, ponieważ w dzień śpi, a w nocy czuwa, i ponieważ jest bardzo płodny (/"księżyc). Toteż w Jaaśniach i podaniach wielu ludów księżyc albo sam jest zającem, albo też znajdujące się na nim jasne i ciemne płaszczyzny są obrazowo interpretowane jako zające. Ze względu na jego płodność (ewentualnie także dlatego, że chętnie chowa się w bruzdach ziemi) zając pozostaje także w bliskim związku z ziemią rozumianą jako matka i dlatego jest ponadto symbolem ciągłej odnowy życia. Żartobliwe wyobrażenie wielkanocnego zajączka, który składa jajka, wzmacnia tę symbolikę płodności przez powiązanie jej z innym symbolem płodności (/"jajo). Ponieważ liczne potomstwo zająca tłumaczono jego wielką zmysłowością, spotykamy go niekiedy jako zwierzę z odniesieniami do symboliki seksualnej. Ze względu na jego lękliwość uchodzi niejednokrotnie za symbol lęku i tchórzostwa; jego rzekoma zdolność spania z otwartymi oczami pozwala mu być symbolem czujności; ze względu na jego prędkość pojawia się również jako symbol szybko przemijającego życia. W Biblii zając wspomniany jest jako zwierzę nieczyste. Zajączek wielkanocny /• Zając. Zamek—popularny motyw baśniowy; zamki często stoją w środku zaczarowanych lasów lub na zaklętych górych; najczęściej zamek symbolizuje (przede wszystkim wtedy, kiedy ukazany jest jako jasny i oświetlony) sumę i spełnienie wszystkich pragnień zwróconych ku rzeczom pozytywnym. Czarny i pusty zamek może być też symbolem straty, beznadziejności.Zasłona — symbol zasłonięcia, tajemnicy;odsłonięcie natomiast jest symbolem objawienia, poznania, inicjacji. Dostępowi do tajemnic duchowych niejednokrotnie dawano wyraz przez odsłonięcie ciała ludzkiego. Rytualne odsłonięcie egip. bogini Izydy np. było symbolem pojawienia się boskiego światła. Nagość Chrystusa na krzyżu niekiedy interpretowano z tego punktu widzenia jako znak objawienia ezoterycznej tajemnicy. W filozofii ind. ma/ę, warunek możliwości istnienia wszelkich zjawisk przemijających, porównuje się z zasłoną; podobnie jak ona, ma/a także zasłania i odsłania: ukrywa ona prawdziwą podstawę wszel

Page 241: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

kiego bytu i dopiero przez to pełni świata zjawisk nadaje charakter pozornie obiektywny. W islamie uważa się, że oblicze Boga przysłonięte jest 70 tysiącami zasłon światła i cienia; tłumią one boski blask, aby człowiek mógł znieść widok oblicza Boga; właściwie jednak, jak wyjaśniają liczni inter-pretatorzy, zasłony te otaczają nie Boga, lecz jego stworzenia; tylko święci są w stanie częściowo podnieść te zasłony. Koran m.in. mówi także o za-słonie, która oddziela potępionych od wybranych. W kulcie i w zwyczajach ludowych zasłona często służy obronie przed wrogimi demonami. Składający ofiarę często zasłaniają twarz na znak czci lub lęku przed tym, co święte. Welon żałobny symbolizuje odsunięcie się od świata przez tego, kto go nosi, welon narzeczonej lub mahometanki jest symbolem wstydliwości, a welon ślubny zarazem znakiem zaślubin. Podobne znaczenie ma welon zakonnic, które uważają się za oblubienice Chrystusa.Zegar piaskowy, klepsydra — symbol przemijają-cego czasu i śmierci. Ponieważ po opadnięciu piasku trzeba go znowu odwrócić, jest on niekiedy też symbolem końca i nowego początku cykli czy epok lub też zmiennych wpływów nieba na ziemię i odwrotnie. Wśród czterech cnót kardynalnych zegar piaskowy symbolizuje umiarkowanie.Zero — symbol nicości i bezwartościowości; w od-niesieniu do wychodzącego od zera i rozwijającego się szeregu liczb także symbol początku.Zęby—symbol siły i witalności, również agresyw-ności. Utratę zębów (np. we śnie) rozumie się przede wszystkim w związku z męskim organem seksualnym i interpretuje jako znak frustracji, sła-bości lub jako lęk przed kastracją. Wyobrażenie yagina dentata (waginy zaopatrzonej w zęby) opie-ra się na pomieszaniu sfery genitalnej ze sferą oralną i najczęściej jest rozumiane jako projekcja męskiego lęku przed kastracją. Ziarno yNasiono.Zieleń — barwa królestwa roślin, przede wszystkim roślin wschodzących na wiosnę, barwa wody, życia, świeżości, barwa pośrednia między ^"czerwienią piekielnego ognia i /• błękitem nieba. Zieleń jest często przeciwieństwem czerwieni, niekiedy jednak (jako barwa życia) także ją zastępuje. Jako barwa dorocznej odnowy natury zieleń jest poza tym barwą nadziei, długiego życia i nieśmiertelności. W Chinach zieleń pozostaje w symbolicznym związku z y błyskawicą i / piorunem, z /' drewnem i zasadą in ( / in i jang). W islamie zieleń jest barwą materialnego i duchowego zdrowia, barwą mądrości i proroków. Mitologiczne wyobrażenia

Zegar piaskowy:przedstawienie w dziele Joosta Hartgera, Amsterdam. 1651

Page 242: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Ziemia; ziemia jako materia prima karmiąca syna filozofów, z: Mylius, Philosophia reformata, 1622

wielu ludów znają ścisłe związki oraz przemiany czerwieni i zieleni. Np. w Afryce zieleń, która reprezentuje pierwiastek żeński, jak się często sądzi, ma wywodzić się z męskiej czerwieni. Alchemicy procesy przemiany widzieli często jako interakcje między dziedzinami, które byty symbolizowane przez męską czerwień i żeńską zieleń. U alchemików i okultystów odgrywa rolę zielone światło; spotyka się je w naturze zarówno przy spalaniu różnych substancji chemicznych, jak i np. niezwykle jako rzadko dające się zaobserwować zjawisko świetlne przy wschodzie lub zachodzie słońca (zielony promień), i jest symbolem zarówno oświecenia, jak i zarazem śmierci i życia. Alchemicy widzieli też tzw. tajemny ogień, żywego ducha, w obrazie zielonego, przezroczystego i dającego się topić /"kryształu. Zieleń w takich zestawieniach, jak Zielony Lew, Zielony Smok itd., w alchemii określa najczęściej rozpuszczalniki, które są w stanie rozpuścić nawet y złoto. Chrzęść. artyści średniowiecza malowali krzyż Chrystusa niejednokrotnie w kolorze zielonym na znak dokonanego przez Chrystusa odnowienia i jako wyraz nadziei na powrót ludzkości do Raju. Zieleń zresztą w sztuce śrdw. może mieć także znaczenie negatywne jako barwa trucizny i groźnego blasku (np. zielone oczy istot demonicznych).Ziemia — w przeciwieństwie do y nieba interp-retowana jest najczęściej jako żeńska, bierna i cie-mna; często pojawia siew mit. jako bóstwo kobiece. Mity o powstaniu świata niejednokrotnie widzą jego początek jako akt zapłodnienia, w którym niebo zaptadnia ziemię, stąd też symbolicznie porównuje się ją z y macicą. Jednakże ziemia jest nie tylko łonem, z którego wyłania się wszelkie życie, lecz także grobem, do którego ono powraca, toteż jej znaczenie symboliczne odpowiada często ambiwa-lentnej postaci ..Wielkiej Matki", której doświadcza się zarazem jako dającą życie i jako groźną. Do związku łączącego aspekt śmierci z aspektem macicy, które posiada ziemia, czynią niekiedy aluzję także ryty inicjacyjne ( y inicjacja) z ich rytualnymi pochówkami i następującym po nich ,,zmartwychwstaniem". W alchemii ziemię często symbolizuje znak ^ . W astrologii łączy się ona ze znakami Zodiaku (/"Zodiak) Byka. Panny, a także Koziorożca.Zigurrat /"Schody, /"Wieża. Zimorodek — często lata parami, dlatego przede wszystkim w Chinach symbol szczęścia małżeńskiego. W chrześcijaństwie symbol zmartwychwstania, ponieważ zgodnie z poglądem śrdw. zimorodek co roku odnawia swe całe upierzenie.

Page 243: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Zioła — jako rośliny lecznicze, niepozorne, sym-bole ukrytej siły i skromności.Złoto — od dawien dawna uchodzi za najszlachet-niejszy z metali; jest rozciągliwe, da się polerować, jest błyszczące, w dużym stopniu wytrzymuje dzia-łanie temperatur i kwasu, i dlatego jest symbolem niezmienności, wieczności, doskonałości. M.in. ze względu na swoją barwę niemal wszędzie iden-tyfikowane jest ze /"słońcem lub z /"ogniem. Dla-tego często jest także symbolem — przede wszyst-kim ezoterycznego — poznania. W symbolice chrzęść, złoto jest symbolem najwyższej z cnót, miłości. Z/ofe tło na śrdw. obrazach tablicowych jest zawsze symbolem niebiańskiego światła. Roz-powszechnione jest wyobrażenie złota jako najbar-dziej intymnej i najświętszej tajemnicy ziemi. Wy-twarzanie złota przez alchemików, które wiązało się z szukaniem /" kamienia mądrości, trzeba pier-wotnie widzieć w ścisłym związku z dążeniem do oczyszczenia duszy symbolizowanej przez złoto. Oceniane negatywnie złoto niejednokrotnie odczu-wano z moralnego punktu widzenia jako kwintesen-cję wszelkich dóbr ziemskich (synonim ^pieniądza), a tym samym jako symbol przywiązania do świata lub skąpstwa. /"Ekskrementy. Zloty bażant ^ Bażant.Zloty cielec— zgodnie z podaniem sporządzony przez Aarona na Synaju bałwan przedstawiający cielę (lub byka), wokół którego Izraelici tańczyli, gdy Mojżesz otrzymywał tablice z Dziesięciorgiem Przykazań: symbol ciągłej pokusy popadnjęcia w kult Baala. która groziła ludowi Izraela. Taniec wokół złotego cielca jest dziś symbolem przesad-nego uganiania się za dobrami materialnymi.Złote Runo — w mit. gr. strzeżona przez /"smoka i po pokonaniu wielu trudności zrabowana przez Jazona i innych Argonautów złota skóra barania. C.G. Jung widzi w Złotym Runie symbol celów, które — wbrew sądowi samego myślenia — osią-gane są w rozwoju jednostki. Złoty Wiek / Wiek.Zodiak — strefa po obu stronach ekliptyki (ca 18° szerokości, wewnątrz niej poruszają się także planety i księżyc), w której (pozornie) przebiega raz w roku słońce, podzielona na 12 gwiazdozbiorów względnie odpowiednich znaków Zodiaku, ze wszystkich miejsc na ziemi widziana jest tak samo, jednakże różne ludy albo widzą w niej różne obrazy (choć niemal zawsze — 12) lub różnie je nazywają, i tak np. znanemu nam Koziorożcowi w Babilonii odpowiadała Kozioryba. naszemu Rakowi u Chiń-czyków — Kot itd. Ze względu na zjawisko precesji (przesuwania się w przód zrównania dnia i nocy)

Zloty cielec: taniec wokół złotego cielca:relief z katedry w Regensburgu. XIV w

Page 244: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

zwano daną konstelację. Powiązanie astrologii z alchemią dokonało się w wielu szczegółach za pośrednictwem znaków Zodiaku: w medycynie śrdw. aż po XVIII w. Zodiak jako system znaków makrokosmicznych znajdował odbicie w mikrokos-mosie, tak że kosmiczne znaki Zodiaku znalazły swoje odpowiedniki i przyporządkowania w or-ganizmie człowieka (obrazowo określanym mia-nem ,,puszczającego krew"). W wyobrażeniu kosmicznego /'kola Zodiak łączy się z symbolem / kręgu. W chrzęść, sztuce śrdw. przedstawienia Zodiaku (nierzadko związane z pracami miesię-cznymi) często spotykamy jako symbole upływają-cego czasu, zarazem jednak jako symbole boskiej niezmienności, a ponadto jako symbole sfer nie-biańskich. Pojedyncze znaki Zodiaku odnoszono niejednokrotnie do 12 apostołów lub też do różnych treści chrzęść., często zresztą zmieniając ich przy-porządkowanie znaczeniowe; np. interpretowano Barana jako symbol Chrystusa jako Baranka, Bliź-nięta jako Stary i Nowy Testament, Lwa jako symbol zmartwychwstania (Lew pokonuje Skorpiona jako

Gwiazdozbiory Zodiakui przyporządkowane im planety:Znaki wiosenne:Baran (Mars) Byk (Wenus) Bliźnięta (Merkury) znaki letnie:Rak (Księżyc) Lew" (Słońce) Panna' (Merkury) Znaki jesienne:Waga • (Wenus) Skorpion" (Mars) Strzelec' (Jowisz) Znaki zimowe:Koziorożec" (Saturn) Wodnik (Saturn względnie Uran) Ryby (Jowisz względnie Neptun) "„Dzienne domy" planet, pozostałe to „domy nocne"

przesuwa się też ciągle wyjściowy punkt liczenia znaków, tak że trzeba rozróżniać między znakiem Zodiaku a gwiazdozbiorem (np. 15 lutego 1978 r. słońce wchodzi w gwiazdozbiór Wodnika, a 19 lutego 1978 r. w znak Ryb!) W astrologii poszczególne znaki Zodiaku odpowiadają różnym formom życia. Na temat motywów przyporządkowania poszczególnych znaków Zodiaku określonym charakterom i typom (jak np. typ Panny czy typ Wodnika) istnieją liczne spekulacje, i tak np. przyjmuje się, że charakter jakiejś pory roku uformowanej przez określony znak Zodiaku w odniesieniu do przeżyć ludzkich łączy się symbolicznie z charakterem zwierzęcia lub czegoś (kogoś) innego, wg czego (kogo) na-

Zodiak:przedstawienie relacji między człowiekim a Zodiakiem:drzeworytz niemieckiegokalendarza, Augsburg1490

Page 245: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

symbol węża), Ryby jako Żydów i pogan, których ratuje woda chrztu wylana przez Chrystusa jako Wodnika, itd.Związywanie i rozwiązywanie — w praktykach magicznych bardzo częsta czynność symboliczna która ma na celu albo powstrzymywanie pewnych sil przez związywanie, albo ich uwalnianie przez rozwiązywanie. /• Wstęgi, ^ Węzeł.Zwierciadło — ze względu na odtwórczą i „reflek-syjną" funkcję myślenia jest ono symbolem po-znania, samopoznania, świadomości, jak również prawdy i jasności. Również symbol stworzenia, które ,,odbija" boską inteligencję; symbol czystego serca ludzkiego, które bierze w siebie np. Boga (w mistyce chrzęść.) lub istotę Buddy. W formie zwrotu spotykamy często porównanie: oko lub wzrok jako zwierciadło duszy. Ze względu na jego jasność zwierciadło jest symbolem słońca jako bezpośred-niego źródła światła, ale także symbolem księżyca;ze względu na swą bierność jest symbolem kobie-cości. w Chinach także symbolem kontemplujące-go, biernego mędrca. W Japonii, gdzie zwierciadło jest symbolem doskonałej czystości duszy, jak również bogini słońca, w licznych sintoistycznych świątyniach znajdują się święte zwierciadła. Ze względu na jego optyczne pokrewieństwo z powie-rzchnią wody, w kilku plemionach Czarnej Afryki stosuje się je jako symbol wody przy czarach ma-jących sprowadzić deszcz. W sztuce plastycznej średniowiecza i Renesansu spotykamy zwierciadło zarówno jako symbol próżności i rozpusty, jak i roztropności i prawdy. W sztuce śrdw. spotykamy je poza tym jako symbol dziewiczości Marii, w której Bóg ..odzwierciedlił" swe podobieństwo w postaci swego Syna. W wierzeniach różnych ludów zwier-ciadłu przypisywano działanie apotropaiczne.Zwierzęta — często symbolicznie reprezentują przemożne siły boskie i kosmiczne, -jak również moce podświadomości i instynktu. Przedstawienia zwierząt na /' malowidłach naskalnych pozostają przypuszczalnie w ścisłym związku z mitologicz-nymi wyobrażeniami i ceremoniam i relig. U wielu ludów bogów przedstawiano w postaci zwierzęcej lub z głowami zwierząt (np. w Egipcie i w Indiach), nawet w chrześcijaństwie Duch Sw. reprezentowa-ny jest przez zwierzę— ^gołębia. U ludów pierwo-tnych zwierzę często odgrywało pewną rolę jako „altęr ego" człowieka. W symbolicznym języku wielu kultur zwierzęta, również zwierzęta z bajek, noszą cechy ludzkie. Hybrydy zwierzęco-ludzkie często symbolizują duchowo-cielesną podwójną naturę człowieka. -^Symbole Ewangelistów, yMi-notaur, ^ofiara, ^Zodiak, ^centaur.

Zwierciadło:przedstawienie próżności w Statku Głupców Sebastiana Brania. Bazylea, 1494

Zwierzęta: egip. bóg Horus z głową sokoła

Page 246: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Zwyczaje związane z życiem roślin — rytualne symboliczne czynności, które miały wywrzeć wpływ na wzrost roślin. Np. upragnioną wysokość zbóż symbolizowano przez odpowiednio wysokie skoki, żyzność względnie zapłodnienie ziemi przez rytualne oblanie jakiejś dziewicy wodą, itd.

Page 247: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Źródło — ogólnie czczone jako początek życiodaj-nych sił, jako symbol czystości i płodnej obfitości;u wielu ludów, np. u Greków, personifikowane jako

bósto kobiece. W Biblii niejednokrotnie symbol niewyczerpalnej energii duchowej i psychicznej. Źródło młodości / Źródło.

Page 248: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Źródło: źródło życia jako tons mercurialis, z: Rosarium philosophorum, 1550

Żaba: dwie żaby tańczące ku czci Szatana: wg przedstawienia w:Colin de Flancy, Dictionnaire infernal, 1845

Żaba — najczęściej interpretowana w ścisłym związku z /" wodą, przede wszystkim zaś z ^"desz-czem; uchodzi często za zwierzę lunarne i w Chinach wiąże się z zasadą in (/• in i jang). Analogicznie do przemiany ^bażant— /'wąż istniało w Chinach także wyobrażenie zmieniającej się z porami roku dominacji żaby lub /"przepiórki. W Japonii żaba uchodziła za przynoszącą szczęście. W Indiach znano wyobrażenie wielkiej żaby, na której wspiera się świat, zarazem widziano w niej symbol ciemnego życia związanego z materią lub — w sensie pozytywnym — żyznej matki-ziemi. W Biblii żaba jest uważana za zwierzę nieczyste. W Egipcie znano boginię o głowie żaby, która pomagała przy narodzinach oraz użyczała długiego życia i nie-śmiertelności; jednakże żaba była przede wszystkim symbolem zmartwychwstania, co przypuszczalnie łączy się zarówno ze zmianą postaci, jakiej ulegała w swym rozwoju, jak i z przypuszczeniem, że żaba co roku na wiosnę rodzi się ze szlamu nilowego. Dla Ojców Kościoła żaba była symbolem diabła lub (ze względu na nieustanny hałas, który robi) symbolem heretyka. Śrdw. wierzenia ludowe widziały w żabie zwierzę czarownic; kostki żaby stosowano wówczas w czarach miłosnych.Żelazo — szeroko rozpowszechniony symbol siły, trwałości, nieugiętości. Niejednokrotnie także— np. w Chinach — przeciwstawiane /" miedzi lub brązowi jako metal nieszlachetny — szlachetnym. Żelazo i miedź niekiedy partycypują w przeciw-stawieństwie symboli /"woda — y ogień, północ— południe, /"czerń — /"czerwień, in — jang (/'in i jang). Jednakże nie we wszystkich kręgach kulturowych i nie pod każdym względem uważano żelazo za mniej wartościowe: i tak przede wszyst

Page 249: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

kim żelazo ze spadłych z nieba meteorów od-bierane jest często jako niebiańskie i boskie. Żela-zo i żelazne sprzęty uchodzą z jednej strony za ochronę przeciw złym duchom, z drugiej jednak za ich narzędzie. Z podobnymi wyobrażeniami łączy się również takt, że w Starym Testamencie przy budowie świątyni Salomona zakazano posługiwa-nia się żelaznymi narzędziami: obawiano się, że żelazo może wypędzić siły numinotyczne obecne w kamiennym ołtarzu. Z takich samych racji w róż-nych kulturach unikano posługiwania się żelaznymi narzędziami przy zabijaniu zwierząt ofiarnych. W alchemii żelazu odpowiada Mars, którego opisy-wano jako planetę męską, planetę wojny i sporu, gorącą i suchą, sprowadzającą pioruny i burze, pobudzającą do dzikości i okrucieństwa. /" Metale. Żeń-szeń — ze względu na przypominający czło-wieka kształt jego korzeni, podobnie jak /" airauna i in., uchodził w Chinach za roślinę obdarzoną szczególnymi siłami przedłużającymi życie. Ponie-waż przypisuje się jej także zdolność wzmacniania siły męskiej, łączy się ją z zasadą jang (/" in i jang). Żniwo — symbol spełnienia; w sztuce chrzęść. często symbol Sądu Ostatecznego.Żółć — bardzo jasna barwa, bliska symbolicznemu znaczeniu /" złota, /• światła i /"słońca; podobnie jak złoto, często symbol wieczności i przemienie-nia. Jako barwę jesieni spotykamy żółć często także jako kolor dojrzałości. W Chinach przeciw-stawiano ją /"czerni, zarazem jednak, kompleme-ntarnie, ściśle z nią wiązano, odpowiednio do różnorakich relacji między obu zasadami jang (żółć) i in (czerń); /" in i jang. Tak np. żółć powstaje z czerni, jak ziemia z prawód. Ponieważ żółć oznacza ośrodek wszechświata, jest także barwą cesarza. Niejednokrotnie wyraźnie rozróżniano wszelkie niuanse żółci, jak np. kolor złotożółty = dobry, jasny; kolor żółty jak siarka = zły, diabelski. W islamie złotożółty kolor oznacza mądrość i dobrą radę, blada żółć — zdradę i oszustwo. W średniowieczu dominowały negatywne znaczenia żółci: jako barwy zawiści (podobnie jak w sta-roż. Egipcie) lub jako haniebnej barwy na ubraniach Żydów, heretyków i prostytutek. W sensie pozytywnym spotykamy żółć w śrdw. malarstwie tablicowym przede wszystkim jako zastępującą złoto.Żółw — odgrywał dużą rolę przede wszystkim w mit. Indii, Chin i Japonii. Rysunki na jego pancerzu pod wieloma względami interpretowano jako wzór struktur kosmicznych. Często spotykamy go lub tylko jego nogi jako podporę wszechświata,

2ó<w: wg hinduistycznego przedstawienia stworzenia świata (fragm.), w którym pramorze mleka wskutek periodycznych obrotów osi świata zmienione zostaje w masło; oś świata opiera się na żółwiu

Page 250: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

niebiańskiego tronu, prawód lub np. Wysp Nie-

Page 251: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

Żywioły

Page 252: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

śmiertelnych. W mitach mongolskich pojawia się złoty żółw, który nosi na sobie centralną s górę wszechświata. W sklepionym pancerzu żółwia nie-jednokrotnie widziano odbicie nieba, które — zgod-nie z wcześniejszymi wyobrażeniami — wznosi się nad płaską tarczą ziemi w postaci pancerza brzucha. Sam żółw pojawia się w ten sposób jako pośrednik między niebem a ziemią lub też jako symbol wszechświata. Ponieważ żółw żyje bardzo długo, przeto często spotyka się go także — np. na chińskich nagrobkach — jako symbol nieśmiertel-ności; dlatego z jego pancerza i mózgu przygotowywano eliksiry rzekomo przedłużające życie. W Japonii (gdzie przypisywano mu życie trwające 12000 lat) przedstawiano go często razem z y sosną i ^"żurawiem, dwoma innymi symbolami nieśmier-telności. Jego długowieczność, jak również tajemnicze, interpretowane jako pismo znaki na jego grzbiecie, czyniły zeń poza tym symbol mądrości. Również w Afryce, gdzie niejednokrotnie przedstawiano go z grzbietem w formie szachownicy, jest on symbolem mądrości, zręczności i siły, także tu jego pancerz uchodzi za symbol sklepienia nieba. Ponieważ może on wycofać się do swej skorupy jak do innego świata, przeto, w szczególności w In-diach, jest symbolem koncentracji i medytacji. W Chinach żółw ucieleśnia poza tym zimę, północ i wodę.

W starożytności ze względu na swoje liczne potomstwo był symbolem płodności i jako taki poświęcony był Afrodycie (Wenus), a poza tym ze względu na falliczną formę głowy poświęcony był także Panowi. Z uwagi na jego wycofywanie się do skorupy pojmowano go także jako symbol domowych cnót. Żółw jednak uchodził również — przede wszystkim na Wschodzie i na Zachodzie o ile uległ wpływom wschodnim — za zwierzę demoniczne. pozostające w przymierzu z ciemnymi siłami: na to wskazują np. wyobrażenia, które żółwia (ciemność) pokazują w walce z y kogutem (światło). Dla Ojców Kościoła chętnie żyjący w błocie żółw (błotny) często jest symbolem niekczemności samych pożądań zmysłowych. Ponieważ jednak w starożytności z jego skorupy (deka rezonansowa) wytwarzano liry, przeto w literaturze chrzęść, był on zarazem symbolem moralnej przemiany grzesznego ciała przez ducha. Żuk gnojnik y Skarabeusz. Żuraw — w Chinach i Japonii symbol długiego życia i nieśmiertelności (schodzenie na szczudłach), ponieważ wierzono, że może on żyć tysiąc lat. Biała barwa jego upierzenia stała się symbolem czystości, czerwone pióra na głowie uchodziły za oznakę siły życia i związku z ogniem. W Indiach

Żywioły: człowiek jako mikrokosmos pod wpływem planet i czterech żywiołów;wg rysunku piórkiem z Glossarium Salomonis, Priifening, ok 1160 r.

Page 253: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

żuraw był symbolem złośliwości i zdrady. U kilku afryk. ludów ukoronowany żuraw pojawia się jako symbol mowy i myślenia, m.in. ze względu na jego pozornie kontemplatywną postawę. Ponieważ żuraw jako ptak wędrowny powraca regularnie z po-czątkiem roku, przeto uchodził także za symbol wiosny. Z tego względu oraz ze względu na jego rzucające się w oczy tokowanie (taniec żurawi) był on, przede wszystkim u Greków i Rzymian, również symbolem miłości i radości życia.Żywica — ze względu na jej trwałość i dlatego, że często uzyskuje się ją z wiecznie zielonych

drzew, .jest symbolem nieśmiertelności. /"Myrra, s Kadzidło.Żywioły — podstawowe zasady nadające strukturę światu; często przyporządkowywano im różne podstawowe zjawiska z innych dziedzin bytu. Chińska nauka o żywiołach powstała już w II tyś. p.n.e.;należały do nich: woda, ogień, drewno, metal i ziemia. Wodzie odpowiadała liczba 1, głębia, zima i północ; odpowiednio też przyporządkowywano:ogniowi — 2, wyż, lato, południe; drewnu — 3, wiosnę, wschód; metalowi — 4, jesień, zachód;ziemia, której odpowiada liczba 5, jest elementem

Page 254: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]
Page 255: Leksykon Symboli   1000 Haseĺ‚[1]

pośredniczącym. Większość innych kultur rozróż-nia, podobnie jak Grecy (najpierw Empedokles), 4 żywioły: /• ogień, y powietrze, y wodę i uziemię. Eter — od czasów Arystotelesa pojmowany niejednokrotnie jako ,,piąty żywioł" — jako element jasny i promienny znajdujący się nad bliską ziemi warstwą powietrza odpowiada zarazem ogniowi

i powietrzu. Nauka o temperamentach powiązała 4 żywioły z 4 temperamentami: ogień z cholerycz-nością, powietrze z sangwinicznością, wodę z fleg-matycznością, ziemię z melancholią. Z czterema żywiołami łączy się także 4 fazy życia człowieka, soki cielesne, organy ciała, 4 pory dnia i (jak już uprzednio w Chinach) 4 pory roku. C.G. Jung mówi niekiedy o dawnym rozróżnieniu między męskimi aktywnymi zasadami, ogniem i powietrzem a zasa-dami żeńskimi biernymi, wodą i ziemią. Wolno-mularze powiązali cztery żywioły symbolicznie ze stopniami rozwoju duchowego: człowiek rodzi się z ziemi i stopniowo jest oczyszczany przechodząc przez wodę. powietrze i ogień. Renesans chętnie ukazywał żywioły pod postaciami antycznych bo-gów: ziemię przez Kybele, wodę przez Neptuna. powietrze przez Junonę, a ogień przez Wulkana. Alchemicy obok 4 żywiołów gr. filozofów przyrody znali jeszcze tzw. żywioły (elementy) ,,filozoficzne" ^sól, / siarkę i rtęć (/•Mercurius).

^ patrz (przy odsyła niderl, = niderlandzki

czach) np. = na przykład

D ilustracja ok. = okołoarab. = arabski piast. = plastyczny

archit. architektoniczny płd. = południowybizant. = bizantyński ptn. = północnycelt. celtycki p.n.e. = przed naszą erą

chin. chiński pocz. = początek

chrzęść. = chrześcijański r. = rokegip. egipski relig. = religijny

europ. = europejski rz. = rzymskifiloz. filozoficzny skand. == skandynawski

fr. francuski słów. = słowiańskifrag. fragment sta róż. = starożytny

germ. = germański śrdw. = średniowiecznygr. grecki św. = święty

hebr. hebrajski tzn. = to znaczyhist. historyczny tzw. = tak zwany

ind. - indyjski w. = wiek

iran. = irański wg = według

jap. japoński wt. = włoskikat. katolicki wsch. = wschodnitac. = łaciński zach. = zachodni

m.in. = między innymi zw. = zwany

muzutm. = muzułmański żyd. = żydowski

niem. = niemiecki

Żywioły: człowiek między czterema żywiołami: wg drzeworytu H. Weiditza w: Historia Naturalis Pliniusza, Frankfurt. IM?

Wykaz skrótów