KETIANI, Muhammed b. Ca'fer - islamansiklopedisi.info · 226; Michaux-Bellaire. Essai sur l'histoire des confreries marocaines, Rabat 1921,\, 141-159; Muhammed Bakır ei-Kettani.

tan Mevlay Abdülailz el-Alevi ile arası açıldıysa da bir süre sonra ilişkileri tekrar düzeldi. Yabancılara ve onlarla iş birliği yapanlara. gayri İslami düzenlemelere karşı mücadele başlatan Kettani. 1907'­de Darülbeyza (Kazablanka) ve Vücde'yi ele geçiren Fransızlar'a karşı gerçekleş­tirilen ayaklanmalara öncülük etti. Mev­lay Abdülaziz bu olaylar karşısında hare­ketsiz kalınca güneydeki kabileler tarafın­dan aziedilip Merakeş'teki kardeşi Mevlay Abdülhafiz tahta geçirildi. Abdülhafiz'in kendisinden de biat istemesi üzerine Kettan i. Fas u teması ile yaptığı uzun mü­zakerelerden sonra Fransızlar'a karşı mü­cadele etmek, İslami ölçülere uygun ve özellikle şuraya dayalı bir yönetim gerçek­leştirmek hususunda öne sürdüğü bazı şartlar kabul edilince Abdülhafiz'e biat etti ve ona biat etmeleri için kabHelere ve bağlıianna mektuplar yazdı.

Sultanın biat sırasında ileri sürülen şartlarta yetkilerinin kısıtlandığını düşün­mesi, kardeşi Mevlay Abdülaziz'in taraf­tariarına şiddet uygulaması, Abdülaziz'e karşı birlikte savaşmayı teklif etmesi ve bu teklifi n Kettani tarafından reddedil­mesi üzerine bir süre sonra Kettani ile arası açıldı. Fransızlar da bu ayrılığı kö­rüklediler. 1909'dan itibaren Abdülha­fiz'in Fransızlar'la ilişkileri düzeldiği ölçü­de Kettani ile kötüleşti. Çeşitli baskılara maruz kalan Kettani taşrada münzevi bir hayat yaşamak üzere babası, kardeşi Ab­dülhay ve ailesiyle birlikte Fas'tan ayrıldı (ı 7 Mart 1909) Ancak yeniden harekete geçmek üzere hazırlıkyapacağı düşünce­siyle yolda tutuklanarak geri getirildi ve yanındakilerle birlikte hapsedildi; biattan geri dönmekle ve sultanı azle çalışmakta suçlandı; Kettaniyye zaviyeleri kapatıldı. Kettani yapılan işkenceler sonucunda 4 Mayıs 1909'da hapiste öldü. Babası, kar­deşi ve oğlu bir süre sonra serbest bıra­kıldı.

Kettani'nin ölümünden sonra tarikat faaliyetleri babası Abd ülkebir'in liderliğin­de gizli olarak sürdürüldü. Abdülhafız'den sonra kardeşi Mevlay Yusuf tahta geçince Kettaniyye zaviyeleri tekrar açıldı. Abdül­kebir 191 S'te vefat edince yerine diğer oğlu Abdülhay el-Kettani geçti. Bu tarih­ten itibaren kral ailesine karşı Fransız­lar'la iş birliği yapan Abdülhay ile kral aile­sine bağlı kalan ağabeyinin çocukları ara­sında tarikat liderliği konusunda görüş ayrılığı belirdi ve mücadeleler oldu.

Kettani'nin dini ilimler yanında geniş bir tasavvuf kültürüne sahip olduğu, İ b-

nü'l-Arabi, Abdülkerim el-Cili, İbn Seb'in ve İbnü'l-Farız gibimutasawıfları takip ettiği. özellikle İbnü'l-Arabi'nin görüşleri­ni anlama ve izahta benzersiz olduğu kay­dedilir (Abbas b. İbrahim, VII, 162-163)

Tarikatını Derkaviyye'nin genel prensip­leriyle kendi tecrübelerine dayandıran Kettani gerçek mürşidinin bizzat Hz. Peygamber olduğunu, müridierine telkin ettiği evrad ve salavatı (es-salatü'l-ünmQ­zeciyye) bizzat Resulullah'tan aldığını ve kendisinin hatm-i vetayet olduğunu ileri sürmüş, Seyyid Ahmed et-Ticani'nin aynı konudaki iddiası sebebiyle Kettani ile TI­can1ler arasında sert tartışmalar olmuş­tur. Muhammed Kennun ed-Dürrü'1-man:p1m fi'~-~eb 'ani'1-]futbi'l-mek­tılm'da Kettani'yi tenkit etmiş. Kettani de e1-Kema1ü '1-müte1a1i ve '1-istid1a1a­tü '1- 'ava1i fi'r-red 'ald ehli't-tefrit ve't­tegiili adlı eseriyle buna cevap vermiştir.

Eserleri. Kettani'nin basılmış eserleri şunlardır: La]ftatü 'ac1an: ŞerJ:ıu'ş-Şa-1ati'1-ünmilzeciyye (Fas 1314); e1-Ke­ma1ü '1-müte1a1i ve '1-istidlfı1atü '1-'avfıli (Fas 1318); Lisanü'1-J:ıücceti'1-burhaniy­

ye (Fas 13 ı 9); İrtişafatü'ş-şedyi'1-Mu­J:ıammedi (Fas 1321 ); e1-lfikemü'1-]fud­siyye (Fas 1321); e1-Keşfve't-tibyan

'amma ]]ufiye 'a1e'1-a'yan (Fas 1332);

ed-Dürerü's-seniyye fi'l-icazat ve'l-va­şıyyeti'1-Kettaniyye (Fas 1333). Muham­med Hamza el-Kettani tarafından Min resa'ili'l-İmam MuJ:ıammed b. 'Abdil­kebir e1-Kettani fi'l-adab ve's-sülilk adıyla yayımı~·nan (Beyrut 1419) on bir kü­çük risalesi ve yine matbu olan birçok dua, hizb ve evradından başka (Fevzi Ab­dürrezzak, s. 171-172) RilJ:ıu'l-Fuşilş, el­Meva]fıfü'l-ilahiyye fi't-taşavvurati'1-

MuJ:ıammediyye, ed-Dürretü'1-beyza fi ma'na'ş-şa1aJ:ıi'lle~i tatlübühü'l-en­biya', If aya tü '1-enbiya', es-Sırru 'ş-Şa­m e d ani, el-Ba]:ırü'1-]]içiam fi şurilti 'l­

ictima' bi'n-nebiyyi'l-a'?am, ed-Diva­niyye fi va]fti şübilti'1-fetJ:ı 1i'~-~ati'1-MuJ:ıammediyye, Tefsiru sureti'çi-çiu­J:ıfı, el-İstibfı]fati1a J:ıuzilri'1-J:ıa]f 1i'1-mevcildat, Teva1i'u's-su'Cıd gibi çalış­maları da vardır.

Kettaniyye tarikatıyla ilgili başlıca eser­ler olarak Kettani'nin yukarıda anılan ed­Dürerü's-seniyye'si ile Muhammed b. Ca'fer el-Kettani'nin yayımlanmamış en­Neb~etü'1-yesiretü'n-nafi'ati'lleti hiye li -e st ari a]:ıva1i' ş-ş u' beti'1-K e ttaniyye rafi'a, Hasan el-Kettani'nin el-Feyzü 'r­raJ:ımani fi sülilki'Hari]fi'l-Kettani, M. Bakır el-Kettani'nin Tercemetü'ş-Şey]]

KETIANI, Muhammed b. Ca'fer

MuJ:ıammed el-Kettani (Ra bat 1962) ve Georges Pujol'un La confrerie des Kitta­niyyin (Ra bat ı 930) adlı çalışması anıla­

bilir.

BİBLİYOGRAFYA :

Nebhiini, Keramatü'l-evliya', Beyrut 1329, 1, 226; Michaux-Bellaire. Essa i sur l 'histoire des confreries marocaines, Rabat 1921, \, 141-159; Muhammed Bakır ei-Kettani. Tercemetü'ş-Şeyl] Muf:ıammed el-Kettanf, Ra bat 1962; R. Landa u, Tfirfl]u'l-Magrib fi'l-~ami'l-'işrfn (tre. N. Ziyade), Beyrut 1963, s. 143-145, 380-386;J. M. Abun­Nasr, The Tijaniyya, London 1965, s. 13,24-25, 29, 94-95; J. S. Trimingham, The Sufi. Orders in Islam, Oxford 1971, s. 112, 217; Abbas b. İbra­him. el-İ'lam, VII, 155-168;Abdullah Laroui, Les origines sociales et culturelles du nationalisme marocaine (1830-1912), Paris 1977, s. 102, 108, 375-376, 397, 399, 405; İbrahim Harekat, el-Magrib 'abre't-tarfl], Darülbeyza 1405/1985, lll, 569-571; Fevzi Abdürrezzak, el-Matbu 'atü '1-f:ıaceriyye fi.'l-Magrib, Rabat 1406/1986, s. 171-172; J. Cagne, /'lation et nationalisme au Ma­roc, Rabat 1988, s. 422-435; Abdüsselam b. Ab­dülkadir İbn Süde, İt/:ıil.fü'l-mütali' bi-vefeyati a'lami'l-~ami'ş-şaliş 'aşer ve'r-rabi' (Mevsü'atü a'lami'l-Magrib içinde. nşr. Muhammed Hacci), Beyrut 1417/1996, VIII, 2856-2857.

Iii AHMET ÖZEL

~ A A ~ KETTAM, Muhammed b. Ca'fer

L

(~Us:!! F...:,.! ~ı

Ebu Abdiilah Muhammed b. Ca'fer b. İdris el-Kettani el-Haseni

(1857-1927)

Hadis alimi. _j

Fas'ta doğdu. Ebu Abdullah Muham­med b. Abdurrahman el-Alevi, Ebu Ab­dullah İbn Sude (Muhammed b. Abdülva­hid), Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed es-Sicilmasi. Ebu Abdullah İbn Cellun, Ebü'l-Abbas Ahmed b. Ahmed el-Bennani ve Ebü'l-Hasan Ali b. Zahir el-Veteri gibi alimlerden ders aldı. Babasından yaklaşık yirmi defa ŞaJ:ıiJ:ı-i Bu]]fıri'yi dinledi. Bu hocalarından ve diğer bazı hocalardan birçok hadis kitabı dinleyerek icazet aldı, bu alanda derinleşti. 1904'te Hicaz'a se­yahat etti. Habibürrahman el-Hindi el­Medeni, Ahmed b . İ smail el-Berzend; Şam'da Muhammed Emin el-Baytar, Ce­maleddin el-Kasımi, Yusuf b. İsmail en­Nebhani; Mısır'da Selim el-Bişri, Abdur­rahman eş-Şirbinlve Şemseddin Muham­med b. Muhammed el-Mirgani gibi alim­lerden faydalandı. 1907'de tekrar hacca gitti ve ertesi yıl memleketine döndü. 1910'da ailesini de alarak Medine'ye göç etti; burada on yıl kaldıktan sonra Şam'a yerleşti. 1926 sonlarında Fas'a döndü ve 21 Mart 1927'de vefat etti.

337

KETTANI. Muhammed b. Ca'fer

Özellikle hadis sahasında zamanın en önde gelen alimlerinden biri olan Ketta­nl, diğer birçok eser yanında Kütüb-i Sit­te'nin büyük kısmını sema yoluyla almış ve aynı şekilde rivayet etmiştir. Tasawuf alanında da bilgi ve tecrübe sahibi olup Batı ve Doğu İslam dünyasında birçok şeyh ile tanışmış. onlar vasıtasıyla çeşitli tarikatiara intisap etmiştir. et-Terô.tibü'1-idô.riyye ve Fihrisü'1-iehô.ris adlı eserle­riyle tanınan halasının oğlu Abdülhay ei­Kettan'i'nin dedesi Şeyh .Muhammed b. Abdülvahid. babası Abdülkebir b. Mu­hammed ei-Kettan'i. Maülayneyn, EbQ Bekir ei-Haddad, Şemseddin ei-Mirganl ve Abdülhadl ei-Awad bunlardan bazıla­rıdır. Kendisinden ders veya icazet alan­lar arasında Abdülhayei-Kettanl, Yusuf b. İsmail en-Nebhanl, Muhammed Zahid Kevserl, Said Thyyib ei-Cezairl ve Muham­med b. Muhammed MahiQf gibi alimler yer almıştır. Selef akldesine bağlı olan Kettani müteşabihatı te'vil etmez, bun­larla ne kastettiğini ancak Allah 'ın bilece­ğini söylerdi. Fıkıhta Maliki mezhebini ta­kip etmekle birlikte müctehid bir alimdi ve zaman zaman mezhep fıkhına aykırı da olsa kendi ictihadına göre amel eder­di. Taklit düşüncesinin özellikle son yüz­yıllarda fıkhın donuklaşmasına yol açarak müslümanların problemlerinin çözümü­nü zorlaştırdığını, bunu aşmak için temel kaynaklara dönmek gerektiğini belirtmiş­tir (Kettanl, neşredenin girişi, s. dad-g). Başta hadis olmak üzere islami ilimierin çeşitli dallarındaki vukufu ve eserleriyle şöhret bulan Kettani'ye dair irili ufaklı muhtelif çalışmalar yapılmış. birçok kaynakta biyografisine yer verilmiştir (bir listesi için bk. a.g.e., neşredenin giri­ş i, s. v-y).

Eserleri. Kettani hadis, tarih, fıkıh, ta­sawuf. ahlak ve tefsir konularında bir kıs­mı risale mahiyetinde altınışı aşkın eser kaleme almış olup (bir listesi için b k. a.g.e., neşredenin girişi, s. g-v) bunlardan ba­sılı olanların belli başlıları şunlardır: 1.

e1-Ezhô.rü '1-'ô.tıreti'1-eniô.s bi-gikri ba'­tı mel;ô.sini Kutbi'1-Magrib ve tô.ci me­din eti Fô.s (Fas ı 307, ı 314 ). idrisiler Hü­kümdarı ll. İdrls'in biyografisine dairdir. Z. Selvetü'1-eniô.s ve mul;addeşetü'l­ekyô.s bi-men u]} bire mine '1- 'ulemô.' ve'ş-şu1el;ô.' bi-Fô.s (I-lli, Fas 1316 ). On altı yılda telif edilen eser, aslen Faslı olan veya dışarıdan Fas'a gelip orada medfun bulunan ulema ve meşayihin biyografi­siyle ilgili olup şehrin mahallelerine göre düzenlenmiştir. Fas'ın dini ve tarihi geli-

338

şimi, topografyası bakımından önemli bir kaynak olmakla birlikte hurafe mahiyetin­de bazı kıssalar ihtiva etmesi sebebiyle eleştirilmiştir (Abdüsse lam b. Abdülkadir İbn SOde, ı. 68). Abdülhay ei-Kettan'i'nin İ'1ô.mü'1-l;ô.tır ve'1-ô.t bi-mô. ii's-Se1ve mine'1-henô.t adıyla bu esereyazdığı zey­lin Merakeş'te özel bir kütüphanede oldu­ğu (Muhammed ei-MenGnl, ll , 2 ı6) , Ket­tani'nin ayrıca matbu bir nüshanın üzeri­ne notlar düştüğü (Rabat, ei-Hizanetü'l­amme, Matbuat, nr. ı67ı K) kaydedilmek­tedir (bu ça lı şma ve eser üzerine yapılan diğer bazı çalışmalar için bk. Abdüsselam b. Abdülkadir İbn SGde, l , 68; Muhammed ei-MenGnl, ll, 209-2 ı 0). Ren e BassetSe1-vetü'1-eniô.s'ın kaynaklarıyla ilgili bir ça­lışma yapmış ( Recherches sur fes sources bibliographiques de La Salwat el An{tis, Alger ı 908). Rabat el-Hizanetü'ı-amme de eserin şahıs indeksini hazırlatmıştır (Rabat ı 966). 3. BüJO.gu'1-merô.m bi-be­yani mô. teniiru minhü'1-me1ô.'iketü'l­kirô.m (Fas ı 32 ı; Kah i re ı 325; Medine ı 329 ) 4. Şitô.'ü'1-esl}iim ve'l-ô.1ô.m bi­mô. yükeiiiru mô. tel}addeme ve mô. te'a{J.{J.are mine'ı-ıünubi ve'1-ô.şô.m (Fas ı 32 ı; Kah i re ı 325). S. Naşil;atü ehli'1-İs-1ô.m. islam devletinin çöküşünün ve yeni­den yükselmesinin sebepleri üzerine ilmi bir araştırmadır (Fas ı 326/J 908; nş r. id­rls ei-Kettan'i, Rabat ı409/ ı 989). 6. Na?­mü '1-mütenô.şir mine '1-f;adişi'l-müte­vô.tir (Fas ı328; Beyrut ı400 , ı403/ ı983;

Kah i re ı 983). Lafız veya mana bakımın­dan mütevatir kabul edilen 31 O hadisin yer aldığı eser, SüyQt'i'nin aynı konudaki e1-Ezhô.rü '1-mütenô.şire'sinin tekmile­si mahiyetinde olup onda bulunmayan 200'den fazla hadis ihtiva etmektedir. 7. ed-Di'ô.me ii al;kô.mi sünneti'1-imô.me (Kah i re ı 328; Şam 1342). 8. e1-El}iivilü'1-muiaşşale li-beyô.ni l;ô.li J;adişi'1-ibti­dô.' bi'1-besmele ( Medine 1329) . 9. er­Risô.1etü '1-müstetrafe 1i-beyô.ni meşhu­ri kütübi's-sünneti'l-müşerreie. Klasik hadis literatürüne dair en geniş çalışma olup eserde, II-XIV. (VIII-XX.) yüzyıllar ara­sında yaşayan 600 kadar müellif ve bun­lara ait 1400 civarında eser hakkında bilgi verilmiştir. Telifinden dört yıl sonra yayım­lanan er-Risô.1etü'1-müstetrafe (Beyrut ı 332) daha sonra da basılmış (Karaçi 1379/ ı 959) ve müellifin tarunu Muham­med Muntasır ei-Kettanl tarafından da bir neşri gerçekleştirilmiştir (Beyrut ı 383/ ı 964, ı 400, ı406) . Eseri Türkçe'ye çeviren Yusuf Özbek (Hadis Literatürü: er-Risale­tü'L-Mustatra{e, istanbul ı 994) kitapların baskıları , kütüphane numaraları veya

anıldıkları kaynakları dipnot halinde be­lirtmek, yanlış bilgileri tashih etmek ve müellifin söz etmediği birÇok kitap hak­kında bilgi vermek suretiyle eserin hac­mini oldukça genişletmiştir. 10. İ'lô.nü'1-J;ücce ve ii}iimetü '1-burhô.n 'alô. men'i mô. 'amme ve teşô. min isti'mô.li 'uşbe­ti'd-du{J.ô.n (Dımaşk ı4ı llı990). Sigara içmenin haramlığının ileri sürüldüğü bir eserdir. 11. en-Nebıetü'l-yesfretü 'n­nô.ii'a elleti hiye li-estô.ri af;vô.1i'ş-şu'­beti'l-Kettô.niyye rô.ti'a. Müellifin men­sup olduğu Kettani ailesine dair olup so­nunda kendi hayatıyla ilgili bilgilere de yer verilmişti r. 1900 yılında kaleme alınan eserin müellif hattı nüshası ei-Mektebe­tü'I-Ahmediyye'de bulunmaktadır (Ab­düsselam b. Abdülkadir İbn SGde, ı. ıo9) . 1 z. e1-Mevlidü 'n-nebevi. Fas ve Ra bat'­ta birçok defa basılmıştır. 13. e1-Yümn ve'1-is'ô.d bi-mev1idi {J.ayri'l-'ibô.d (Ra­bat ı926).

BİBLİYOGRAFYA :

Kettani. er-Risaletü '1-müstetra{e, neşrede­nin girişi, s. e-y; Mahlüf, Şeceretü 'n-n ür, s. 436-437, 468; Serkis, Mu'cem,ll, 1545-1546; Brockelmann. GAL Suppl., ll , 890-891; Abdüs­selam b. Abdülkadir İbn Süde, Delflü mü'erri­l)i 'I-Magribi 'l-a~şa, Darülbeyza 1960-65, ı, 68, 109, 123-124; ll, 356; ayrıca bk. İndeks; a.mlf. ; İtl).afü '1-mütfili' bi-ve{eyati a'lami'l-~arni'ş-şa­liş 'aşer ve'r-rabi' (Mevsiı'atü a'lami'l-Magrib içinde, nşr. Muhammed Hacci). Beyrut 1417/ 1996, VIII, 2961-2964; Abdülhay ei-Kettani. Fih­risü'l-feharis, ı, 515-518; a.mlf., et-Teratfbü'l­idariyye (Özel), tercüme edenin önsözü, 1, s. XV; Fevzi Abdürrezzak, ei-Matbü'atü'l-l).aceriy­ye {i'l-Magrib, Rabat 1406/1986, s. 171; M. Ab­düllatif Salih ei-Ferfür, A'Lamü Dımaş~. Dımaşk 1408/1987, s. 286-287; Muhammed el-Menü­ni, el-Meşadirü '1-'Arabiyye li-tarf/)i'l-Magrib, Muhammediye 1410/1989, ll, 209-210, 216, 221, 223, 226, 265; M. Zahid ei-Kevseri, et-Ta/:ı­rfrü 'l-vecfz {f ma yebtegihi'l-müstecfz (nşr. Ab­dülfettah EbQ Gudde). Halep 1413/1993, s. 78-79; Zeki M. Mücahid , ei-A'Iamü'ş-Şar~ıyye, Beyrut 1994,1, 367-368; Muhammed b. Abdul­lah et-Telidi. Türaşü'l-Megaribe fi'l-l).adfşi'n-ne­bevf, Beyrut 1416/1995, s, 73, 83 , 143, 150, 197, 289; ayrıca bk. İndeks ; Muhyiddin Atıyye v.dğr., Delflü mü'elle{ati 'l-l).adfş, Beyrut 1416/ 1995, ı , 320; ll, 578, 643; F. J . Harahap. "The Fatwa of Muhammad Bin Ja'far al-Kattani Concerning with the Wearing of the Turban", /Q,XLII/3 (1998), s. 188-199; A. Faure, "al ­Kattani", Ef2 (İng.), IV, 774. ~

J!!J AHMET ÖZEL

KEITANİYYE (~liOf)

Muhammed b. Abdülkebir ei-Kettani'ye (ö. 1327/ 1 909)

nisbet edilen bir tarikat (bk. KETIANl, Muhammed b. Abdülkebir)-

L ~