JOCHEN BÖHLER - Znak

J O C H E N B Ö H L E RR O B E R T G E R W A R T HJ A C E K M ŁY N A R C Z Y K

SS

PrzełożyłGRZEGORZ SIWEK

Znak HORYZONTKraków 2019

WAFFEN-SS

Tytuł oryginałuThe Waffen-SS: A European History

© Oxford University Press 2017Waffen-SS was originally published in English in 2017 This translation is published

by arrangement with Oxford University Press. SIW Znak is solely responsible for this translation from the original work and Oxford University Press shall have no liability for any errors, omissions or inaccuracies or ambiguities in such translation or for any losses

caused by reliance thereon.Copyright © for this edition by SIW Znak sp. z o.o.

Projekt okładki Witold Siemaszkiewicz

Fotografia na pierwszej stronie okładki© Galerie Bilderwelt/Getty Images

Opieka redakcyjnaNatalia Gawron-Hońca

AdiustacjaAleksandra Ptasznik

KorektaAneta Iwan

Marta Hamera

IndeksRafał Kuzak

ŁamanieEdycja

© Copyright for the translation by Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 2019

ISBN 978-83-240-5494-7

Znak Horyzontwww.znakhoryzont.pl

Książki z dobrej strony: www.znak.com.plWięcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl

Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569, e-mail: [email protected]

Wydanie I, Kraków 2019. Printed in EU

Spis treści

Waffen-SS 7

1. Nie-Niemcy w Waffen-SS. Wprowadzenie 9 2. Teorie rasowe a realia okupacji na podbitych obszarach wschodnich.

Nazistowskie przywództwo a nie-Niemcy w SS i policji 33 3. Germańscy ochotnicy z północnej Europy 75 4. Zachodnia i południowa Europa. Hiszpania, Francja, Włochy i Grecja 127 5. Kraje bałtyckie. Żołnierze formacji pomocniczych i Waffen-SS z Estonii, Łotwy i Litwy 195 6. Europa Wschodnia. Białoruskie formacje pomocnicze, ukraińscy żołnierze Waffen-SS

i specjalny przypadek polskiej policji granatowej 263 7. Folksdojcze. Studium przypadków południowo- i wschodnioeuropejskich 329 8. Muzułmańskie jednostki SS na Bałkanach i obszarach Związku Sowieckiego 393 9. Prześladowania byłych żołnierzy SS i inne wydarzenia po 1945 roku 44510. Weterani Waffen-SS i ich dzisiejsze miejsca pamięci 521

Podziękowania 563Współautorzy 565Indeks 579

R O Z D Z I A Ł 1

Nie-Niemcy w Waffen-SS Wprowadzenie

Jochen Böhler i Robert Gerwarth

esienią 1945 roku urodzony na Litwie francuski pisarz Romain Gary opublikował swoją docenioną niedługo później przez krytyków powieść wojenną Edukacja europejska; opisał w niej życie czternastoletniego Polaka, Janka Twardowskiego, który po tym, jak esesmani zabili mu rodziców, przystąpił w Wilnie do międzynarodowej grupy ruchu oporu, złożonej z Białorusinów, Ukraińców i Polaków. Zmuszony do akceptacji różnic kulturowych i współdziałania z przedstawicielami nacji wcześniej wrogo usposobionych do Polaków, Twardowski zaczyna się zastanawiać nad sensem narodowościowych stereotypów i w skrajnie trudnych wa-runkach wojny zyskuje poczucie ponadnarodowej tożsamości – przy-należności do świata.

Zaledwie pół roku przed wydaniem Edukacji europejskiej, pod ko-niec drugiej wojny światowej, podobne ponadnarodowe związki zostały wystawione na ekstremalną próbę: pośród gruzów tego, co pozostało ze stolicy nazistowskich Niemiec, w dzielnicy Berlina, w której znajdowały się gmachy rządowe, niedobitki jednej z wielonarodowych, ochotniczych dywizji SS przegrywały walkę w obronie siedziby ośrodka kierowniczego Holokaustu, RSHA (Reichssicherheitshauptamt; Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy), szturmowanego przez oddziały Armii Czerwo-nej1. Ostateczna batalia o Berlin znamionowała kres międzynarodowej

1 A. Beevor, The Fall of Berlin, 1945, Viking, London 2002; wyd. polskie, Berlin 1945: Upadek, tłum. J. Kozłowski, SIW Znak, Kraków 2010, s. 375–421.

J

10 WAFFEN-SS

współpracy z Niemcami w prowadzonej przez Rzeszę ludobójczej wojnie, podczas której do 1945 roku pół miliona przedstawicieli nieniemieckich nacji służyło – albo ochotniczo, albo pod mniejszych bądź większym przymusem – pod sztandarami SS.

Kontekst: aspekt ponadnarodowy i kulturowy

Nasza wiedza na temat udziału przedstawicieli nieniemieckich nacji w zbrodniach wojennych, popełnionych przez Waffen-SS i formacje pomocnicze, nadal jest cokolwiek skromna, choć kwestia ta bywa poru-szana w bogatej literaturze poświęconej drugiej wojnie światowej. O ile w ciągu ostatnich dziesięciu czy kilkunastu lat poczyniono spore postępy w badaniach naukowych nad zagadnieniem zachodnioeuropejskich ko-laborantów i ochotników w SS2, o tyle historycy dopiero od niedawna zaczęli się przyczyniać do lepszego poznawania sytuacji w tym względzie we wschodniej Europie (skąd wywodziła się zdecydowana większość nieniemieckich esesmanów). W najnowszych czasach powstały świetne opracowania poświęcone rozmaitym formom kolaboracji na Białorusi, Litwie i w Bośni (poza studiami badawczymi o Brygadzie Dirlewan-gera), jednakże ponadnarodowe, porównawcze rozprawy na ten temat pozostają wyjątkami3.

2 Por. np. T. Emberland, B. Rougthvedt, Det ariske idol: forfatteren, eventyreren og nazisten Per Imerslund, Aschehoug, Oslo 2004; C. Bundgård Christensen, N. Bo Poulsen, P. Scharff Smith, Under hagekors og Dannebrog, Aschehoug, København 1998; M. Kirkebaek, Schalburg, Gyldendal, København 2008. Poniższe opublikowane stenogramy konferencji naukowych także zawierają kil-ka opisów ważnych przypadków kolaboracji w różnych krajach: B. Wegner, J.E. Schulte i P. Lieb (ed.), Neue Forschungen zur Geschichte der Waffen-SS, Schöningh, Paderborn 2014; J. Tauber (ed.), „Kollaboration” in Nordosteuropa: Erscheinungsformen und Deutungen im 20. Jahrhundert, Wiesbaden 2006.

3 M. Dean, Collaboration in the Holocaust: Crimes of the Local Police in Belorussia and Ukraine, 1941–44, St. Martin’s Press, New York 2000; A.J. Munoz, O.V. Ro- man’ko, Hitler’s White Russians: Collaboration, Extermination and Anti-Partisan Warfare in Byelorussia, 1941–1944, Europa Books, Bayside 2003; L. Rein, The Kings and the Pawns: Collaboration in Byelorussia during World War II, Berghahn Books, New York 2011; Ch. Gerlach, Kalkulierte Morde: Die deutsche Wirt-schafts- und Vernichtungspolitik in Weißrußland 1941–1944, Hamburger Edition, Hamburg 1999; A. Rochas, La Handschar: Histoire d’une division de Waffen-SS

11ROZDZIAŁ 1. NIe-NIemc y W WAffeN-SS

Nieprzypadkowo rozbudzenie na nowo zainteresowania wojenną kolaboracją nastąpiło po 1990 roku. Można stwierdzić, że zarówno w krajach zachodnio-, jak i wschodnioeuropejskich dopiero kres zimnej wojny oznaczał prawdziwy początek „okresu powojennego”. Do tego czasu trudne, drażliwe zagadnienia historyczne roztrząsano i objaśniano w kontekście zimnowojennego konfliktu: oficjalnej, antyfaszystowskiej ideologii komunistycznej Europy Wschodniej oraz zaangażowania w od-budowę (i przemilczanie kwestii masowej kolaboracji z nazistami) na Zachodzie4. Jak to ujął Martin Gutmann, „nie-Niemcy, którzy walczyli z własnej woli po stronie nazistowskiego reżimu, byli przedstawiani jako zbrodniczy zdrajcy albo osobnicy zaburzeni umysłowo”5, co od-zwierciedlało ton debat toczonych w Republice Federalnej Niemiec Adenauera, w której zbrodnie wojenne przypisywano wyłącznie SS, jako rzekomo ekstremistycznej organizacji, funkcjonującej na marginesie „normalnego” niemieckiego społeczeństwa. W krajach zachodnioeuro-pejskich, w latach wojny zajętych przez Niemcy, półoficjalna doktryna résistancialisme (głosząca, że wszyscy, poza garstką szaleńców i zdrajców, stawiali nazistom opór na okupowanych obszarach) wiązała się z nie-uchronną marginalizacją tych, którzy ochotniczo walczyli za Hitlera. Ten „mit zbiorowego oporu” spełniał, jak to wykazali Henry Rousso i Tony Judt, jasną funkcję polityczną6. W celu „odejścia” od złożonych realiów kolaboracji i współudziału w zbrodniach wojennych łatwiej było skazać nielicznych znanych kolaborantów i utrzymywać, że masy zasadniczo

bosniaque, L’Harmattan, Paris 2007; C. Ingrao, Les Chasseurs noirs: la brigade Dirlewanger, Édition Perrin, Paris 2006; Ch. Dieckmann, Deutsche Besatzungs-politik in Litauen 1941–1944, w dwóch tomach, Wallstein, Göttingen, 2011. Brygada Dirlewangera składała się głównie z kryminalistów wykorzystywanych w walkach z partyzantami i do służby na najbardziej zagrożonych odcinkach frontu (gdzie mogli „odkupić” swoje przewinienia). Ludzie ci zasłynęli z popeł-nianych okrucieństw.

4 D. Stone, Goodbye To All That? The Story of Europe since 1945, Oxford University Press, Oxford 2014, s. VIII.

5 M. Gutmann, Debunking the Myth of the Volunteers: Transnational Volunteering in the Nazi Waffen-SS Officer Corps during the Second World War, „Contemporary European History”, 22, 4/2013, s. 585–607.

6 H. Rousso, The Vichy Syndrome: History and Memory in France since 1944, Harvard University Press, Cambridge 1994; T. Judt, Postwar: A History of Europe since 1945, Penguin Press, New York 2005, s. 41. Por. także: M. Gutmann, Debunking the Myth, op. cit. i D. Stone, Goodbye To All That, op. cit.

12 WAFFEN-SS

przeciwstawiały się nazizmowi i hitlerowskiemu „nowemu porządkowi”7. Po drugiej stronie żelaznej kurtyny również przedstawiano kolaboran-tów jako część drobnej, nieistotnej mniejszości. Organizowano procesy pokazowe znanych osób z jasnym zamiarem publicznego oskarżenia i późniejszego stracenia tych wrogów społecznych i klasowych.

Obraz, który się wyłania z niedawnej fali rozpraw naukowych na temat zachodnioeuropejskich ochotników w SS, okazuje się jednak dość odmienny od tego utrwalanego bezpośrednio po wojnie. Ludzie ci wstępowali do Waffen-SS z różnych pobudek – od szukania przygód po oportunizm – lecz jasne jest również, że większość ochotników z Europy Zachodniej popierała ideologię nowego porządku europej-skiego, wolnego od bolszewizmu i zachodniej demokracji8. Ogłoszona przez Hitlera krucjata przeciwko „żydobolszewizmowi” znalazła posłuch wśród wielu konserwatywnych i prawicowych Europejczyków, których jednoczyła idea walki z Sowietami, plany stworzenia pangermańskiej Europy, nadzieja uzyskania bądź odzyskania narodowej niezawisło-ści; do głosu dochodziły też chciwość, oportunizm, karierowiczostwo, antysemityzm – a najczęściej motywem była kombinacja niektórych z powyższych czynników.

Korzystając z odkryć dokonanych przez historyków – a eseje wie-lu z nich znalazły się w niniejszym tomie – postawiliśmy sobie za cel odmalowanie pełniejszego wizerunku tych nie-Niemców (z krajów wschodnio- i zachodnioeuropejskich), którzy służyli w SS: czy to w Waffen-SS, czy też w jednej z pomocniczych formacji policyjnych, realizujących podwójną misję „strzeżenia porządku” oraz „germaniza-cji”. Skąd ci nie-Niemcy w Waffen-SS się wywodzili? Jakie pobudki nimi kierowały? Co wiadomo o realiach międzynarodowej współpracy pod egidą Rzeszy w prowadzeniu działań wojennych i ludobójczych akcji, jeśli chodzi o aspekt codzienny, kwestie językowe czy sprawy ideologiczne? Czy pod wpływem wspólnych ideologicznych przeko-nań albo współodpowiedzialności za popełniane okrucieństwa zrodzi-ło się ponadnarodowe poczucie wspólnoty? Najnowsze badania nad

7 Por. np. M. Gutmann, Debunking the Myth, op. cit.8 M. Gutmann, ibid., i książka tegoż autora Building a Nazi Europe: The Germanic

Project of the SS, Cambridge University Press, Cambridge 2016.


ludobójstwem wskazują, że uczestnictwo w zbrodniach wojennych zacieśniało więzi łączące grupy sprawców, więzi silniejsze nawet od różnic i podziałów na tle narodowym9.

Starając się odpowiedzieć na te (i inne) pytania, zdecydowaliśmy się na przyjęcie formatu publikacji optymalnie dopasowanego do stop-nia skomplikowania całego zagadnienia. Dążyliśmy do przedstawienia subtelniejszego i bardziej wyważonego, bliższego prawdy obrazu kola-boracji w Europie podczas drugiej wojny światowej, próbując również przełamać metodologiczne granice historiografii danego okresu dziejów poprzez prezentację rozpraw autorstwa badaczy z różnych krajów. Okre-ślenie „ponadnarodowa historia” stało się obecnie modnym (i zapewne nadużywanym) terminem w badaniach historycznych10. Jednak, przy-najmniej w odniesieniu do europejskiej historii XX wieku, ponadnaro-dowe podejście stosowano dotąd cokolwiek jednostronnie, do analizy zasadniczo pozytywnych i pokojowych procesów współpracy dwóch lub więcej państw, bądź instytucji z założenia internacjonalistycznych, takich jak Liga Narodów. Wyjątki od tej reguły dotyczą dziejów euge-niki bądź też historii różnych ideologii, takich jak faszyzm11. Istnieje niebezpieczeństwo, że podobne, selektywne zastosowanie nowych metod badawczych doprowadzi do stworzenia „radosnej historii” europejskiej integracji i konwergencji, w której obie wojny światowe będą ledwie przejściowymi zakłóceniami. Jednakże nie traci na znaczeniu pytanie, dlaczego ponadnarodowa historia powinna się ograniczać do studio-wania kojarzących się dobrze międzykulturowych interakcji i swobody w przekraczaniu państwowych granic. Ostatecznie przecież w latach 1914–1945 konflikty etniczne oraz wojny były najostrzejszą formą

9 T. Kühne, Belonging and Genocide. Hitler’s Community, 1918–1945, Yale Uni-versity Press, New Haven–London 2010.

10 P. Clavin, Defining Transnationalism, „Contemporary European History”, 14, 2005, s. 421–439; M. Werner i B. Zimmermann, Vergleich, Transfer, Verflech-tung: Der Ansatz der „Histoire croisée” und die Herausforderung des Transnationalen, w: „Geschichte und Gesellschaft”, nr 28, 2002, s. 607–636.

11 A. Bashford i P. Levine (ed.), The Oxford Handbook of the History of Eugenics, Ox-ford University Press, Oxford 2010, zwł. cz. I: Transnational Themes; F. Finchel-stein, Transatlantic Fascism. Ideology, Violence, and the Sacred in Argentina and Italy, 1919–1945, Duke University Press, Durham 2010; A. Mammone, Italian Neo-Fascism from 1943 to the Present Day, Routledge, London 2010.

14 WAFFEN-SS

„przekraczania granic” i stykania się różnych kultur w Europie, przyczy-niając się ponadto do bardzo wielu kontaktów i transferu idei i ludności. Naruszanie granic państwowych przez wojska najeźdźców oraz złożone relacje między władzami okupacyjnymi a uciskaną ludnością – do której należeli także więźniowie obozów koncentracyjnych, członkowie ruchu oporu oraz kolaboranci – tworzyło bardzo specyficzne formy stykania się odmiennych kultur w czasie wojen. Niewątpliwie – jeśli chodzi o skalę, wpływ i spuściznę – okazało się to równie ważne dla zawikła-nej historii Europy jak wymiana studentów, międzynarodowe ruchy na rzecz pokoju czy zjazdy europejskich przywódców po 1945 roku12. Jak podkreśla się z naciskiem w nowszych publikacjach, drugiej wojny światowej nie da się w pełni zrozumieć z narodowo-centrycznej per-spektywy, zazwyczaj stosowanej w studiach badawczych nad sprawcami wojennych przestępstw13. O ile losy głównych ofiar tej wojny – robot-ników przymusowych, Żydów, jeńców, przeciwników politycznych nazistowskich Niemiec, ludności słowiańskiej – bywają niekiedy przed-stawiane w ujęciu porównawczym i/lub ponadnarodowym14, o tyle sprawców bada się zasadniczo z perspektywy narodowej (jeśli w ogóle

12 P. Clavin, Defining Transnationalism, op. cit., s. 422.13 K. Patel, In Search of a Transnational Historicization: National Socialism and its

Place in History, w: K. Jarausch, T. Lindenberger, A. Ramsbrock (ed.), Conflict-ed Memories: Europeanizing Contemporary Histories, Berghahn Books, Oxford 2007, s. 96–116. Por. także: A. Bauerkämper, Ambiguities of Transnationalism: Fascism in Europe between Pan-Europeanism and Ultra-Nationalism, 1919–1939, „Bulletin of the German Historical Institute London”, nr 29, 2007, s. 43–67; J. Prévotaux, W. von Rheinbaben, Un européisme nazi. Le Groupe Collaboration et l’idéologie européenne dans la Seconde Guerre mondiale, De Guibert, Paris 2010; R. Stauber (ed.), Collaboration with the Nazis: Public Discourse after the Holocaust, Routledge, London–New York 2011; C. Iordachi (ed.), Comparative Fascist Studies: New Perspectives, Routledge, London–New York 2010; L. Klinkhammer, A.O. Guerrazzi, T. Schlemmer (ed.), Die „Achse” im Krieg: Politik, Ideologie und Kriegführung 1939–1945, Schöningh, Paderborn 2010.

14 U. Herbert (ed.), Europa und der „Reichseinsatz”: Ausländische Zivilarbeiter, Kriegs-gefangene und KZ-Häftlinge in Deutschland 1938–1945, Klartext, Essen 1991; S. Friedländer, Nazi Germany and the Jews, t. 2: The Years of Extermination, Harper Collins, New York 2007, wyd. polskie: Czas eksterminacji: nazistowskie Niemcy i Żydzi, 1939–1945, tłum. S. Kupisz, A.M. Nowak, K. Masłowski, Prószyński Media, Warszawa 2010; G. Bischof, S. Karner, B. Stelzl-Marx (ed.), Kriegsgefangene des Zweiten Weltkrieges: Gefangennahme–Lagerleben–Rückkehr, Oldenbourg, München 2005; G.D. Cohen, In War’s Wake: Europe’s Displaced Persons in the Postwar Order, Oxford University Press, Oxford 2012.


się to czyni), pomimo faktu, że jedną z cech charakterystycznych ich wojennych „karier” była działalność w różnych krajach i wśród różnych kultur. Dobrze znane (choć bynajmniej nie wyjątkowe) przypadki takich kolaborantów jak Iwan „John” Demianiuk czy Jakob „Jack” Rei- mer ilustrują, że druga wojna światowa „ułatwiała” zmiany narodowej przynależności: Reimer, wywodzący się z etnicznych Niemców chłop z sowieckiej Rosji, został najpierw porucznikiem w Armii Czerwonej, potem trafił do niemieckiej niewoli i do pomocniczych jednostek SS w Polsce, nim w końcu zbiegł do Stanów Zjednoczonych, gdzie podjął pracę jako kierownik restauracji w Brooklynie. Także były ukraiński czerwonoarmista Demianiuk służył w obozowej straży, nim wyjechał do USA, gdzie został mechanikiem samochodowym. W podeszłym wieku stanął przed sądem – najpierw w Izraelu, potem w Niemczech – i zmarł w marcu 2012 roku w Bawarii, a wykonanie wydanego nań wyroku zawieszono ze względu na zły stan zdrowia skazanego15. Tyl-ko ponadnarodowe podejście ze strony historyków może uchwycić taki rodzaj biograficznych rekonfiguracji uwarunkowanych przez woj-nę. Poza tym za sprawą równorzędnego potraktowania ochotników w SS z różnych krajów uda się w sposób bardziej usystematyzowany, aniżeli czyniono to do tej pory, przebadać podobieństwa i różnice między ich „typami”, wywodzącymi się z całej Europy.

Oprócz wspomnianej ponadnarodowej perspektywy ważne wy-daje się też zastosowanie metod znanych z badań nad historią kultury. W drugiej dekadzie XXI wieku tzw. nowa historia militarna, wzbogacona analizami społeczno-kulturowymi, nie jest już niczym nowym. Pisząc na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, Peter Paret określił ją jako „częściowe odwrócenie się od sławnych dowódców, od uzbrojenia, taktyki i operacji [militarnych] jako głównej tematyki historycznych stu-diów nad wojną. Zamiast tego dążymy do zwrócenia większej uwagi na

15 E.C. Steinhart, The Chameleon of Trawniki: Jack Reimer, Soviet Volksdeutsche, and the Holocaust, „Holocaust and Genocide Studies”, nr 23, 2009, s. 239–262; A. Benz, Der Prozess gegen John (Iwan) Demjanjuk in München, Metropol, Berlin 2011; H. Wefing, Der Fall Demjanjuk: Der letzte große NS-Prozess, C.H. Beck, München 2011; inne przypadki tego rodzaju, por.: J. Böhler, Totentanz. Die Ermittlungen zur „Aktion Erntefest”, w: K.-M. Mallmann, A. Angrick (ed.), Die Gestapo nach 1945: Karrieren–Konflikte–Konstruktionen, WBG, Darm- stadt 2009, s. 235–254.

16 WAFFEN-SS

wpływ wojny na społeczeństwo, gospodarkę, politykę i kulturę”16. Argu-ment, iż analiza działań wojennych i przestępstw z perspektywy społecz-nej i kulturowej wzbogaca naszą wiedzę o przyczynach, doświadczeniach i skutkach wojen, jest dziś powszechnie akceptowany17. Poszerzona definicja historii militarnej stwarza okazję do postawienia nowych py-tań na temat społeczeństw i narodów w czasach wojny. Młodsi uczeni skupili się także na fenomenologii, psychologii i logice przemocy18, zagadnieniach na ogół nieobecnych w tradycyjnej historii wojskowo-ści. W ostatnich dwóch dziesięcioleciach nowe historyczne badania kulturowe przeobraziły historię militarną, podważając utarte polityczne i narodowo-centryczne interpretacje globalnego konfliktu zbrojnego. Wywołały spory wokół kwestii kulturowej mobilizacji (i demobilizacji) i doprowadziły do zrewidowania dawniejszych (zachodnio-centrycz-nych) wniosków o czasoprzestrzennym zakresie wielkich konfliktów militarnych19. Umożliwiło to bardziej kompleksowe i subtelniejsze zrozumienie pierwszej wojny światowej wraz z jej następstwami dla świata w latach międzywojennych. Jednak takie podejście nie doczekało się jeszcze większego zastosowania w odniesieniu do dziejów drugiej wojny światowej. W związku z tym ważne jest, by książka taka jak ta obejmowała też tematycznie zakorzenioną już w historiografii dziedzinę kultury pamięci, a przede wszystkim polityczne, intelektualne i pub-liczne debaty o okupacji i kolaboracji podczas drugiej wojny światowej. Kwestia ta była przedmiotem badań głównie w kontekście narodowym (choć, przyznać trzeba, dogłębnych) od czasu publikacji Vichy Syndro-me Henry’ego Rousso20. Publiczne i historiograficzne spory dotyczące doświadczeń drugiej wojny światowej znajdują swoje odzwierciedlenie

16 P. Paret, The New Military History, „Parameters”, nr 31, 1991, s. 10–11.17 M. Moyar, The Current State of Military History, „The Historical Journal”, nr 50,

2007, s. 225–240.18 Por. np. D. Grossman, On Killing: The Psychological Cost of Learning to Kill in War

and Society, Little, Brown, Boston 1995, oraz S. Kalyvas, The Logic of Violence in Civil War, Cambridge University Press, Cambridge 2006.

19 Por. np. liczne publikacje autorstwa naukowców związanych z tzw. szkołą Peronne, a także R. Gerwarth, J. Horne (ed.), War in Peace: Paramilitary Violence after the Great War, Oxford University Press, Oxford 2012.

20 H. Rousso, Vichy Syndrome, op. cit.; jeśli chodzi o Niemcy, por.: N. Frei, Ver-gangenheitspolitik: die Anfänge der Bundesrepublik und die NS-Vergangenheit, C.H. Beck, München 2012.


w zmieniającej się kulturze politycznej Europy i zasługują na skrupulat-niejszą analizę z prawdziwie paneuropejskiej perspektywy. Wyznaczają kierunki dla dalszych badań, dając wgląd w ewolucję kultur politycznych i kultury pamięci, sprzeczne wspomnienia oraz „dynamikę popadania w niepamięć”, odnoszącą się nie tylko do historiografii, ale także kultury masowej, muzeów i pomników. We wczesnych latach dziewięćdzie-siątych naukowcy z całej Europy podchwycili apel Benjamina Story (zgłoszony w kontekście francuskich debat o zbrodniach popełnianych w erze kolonializmu), aby ujawniać „sekrety”, „przemilczenia”, sprawy „niewypowiedziane” oraz świadome „zapominanie”21. W odniesieniu do wojennej kolaboracji na obszarach wschodnioeuropejskich proces ten bynajmniej się jeszcze nie zakończył, a publiczne spory na temat drugiej wojny światowej pozostają ściśle powiązane z aktualnymi problemami w poszczególnych krajach i politycznymi przetasowaniami.

Dotyczy to również drażliwej kwestii zbrodni wojennych po- pełnionych przez kolaborantów. Bez wątpienia odpowiedzialność za Holokaust i masowe mordowanie nieżydowskiej ludności w krajach wschodniej i południowo-wschodniej Europy spada przede wszystkim na Niemców, gdyż zostało to zaplanowane w Berlinie i przeprowa-dzone albo nadzorowane przez jednostki niemieckiej armii i policji na okupowanych terytoriach. Nawet bez miejscowych pomocników z ziem wschodnioeuropejskich niemieckie plutony egzekucyjne popeł-niały ludobójcze akty na skalę bezprecedensową w historii; a jednak prawdopodobnie bez lokalnej pomocy nie wykazałyby się w owych zbrodniach taką „wydajnością”. Członkowie społeczności etnicznych Niemców i inni lokalni kolaboranci wydawali Żydów nazistowskim władzom, zdradzali ich kryjówki, wskazywali „odpowiednie” miejsca na egzekucje, a czasami nawet uczestniczyli czynnie w samym zabijaniu. W ostatnich dziesięcioleciach kwestię takich zadawnionych, wstydli-wych sekretów otwarcie poruszono w kilku rozprawach historycznych, zwłaszcza w krajach bałtyckich, byłej Jugosławii, Rumunii i Polsce, a żadna współczesna monografia na temat drugiej wojny światowej nie może zignorować problematyki skomplikowanych interakcji między

21 B. Stora, La Gangrène et l’oubli: la mémoire de la guerre d’Algérie, La Découverte, Paris 1991.

18 WAFFEN-SS

niemieckimi władzami a lokalnymi instytucjami działającymi na oku-powanych terenach i ich pracownikami22. Niniejsza publikacja korzysta z tych odkryć, równocześnie starając się wykraczać tematycznie poza ograniczone do pojedynczych krajów badania historyczne, by wykazać podobieństwa i różnice w tym, jak Europejczycy z różnych społeczności angażowali się w zbrodnie wojenne Waffen-SS i jaki wzięli w nich udział.

„Prehistoria”: lata międzywojenne

Kiedy w czasie drugiej wojny światowej kierownictwo SS po raz pierwszy dyskutowało kwestię zaciągu obcokrajowców, Himmler i jego najbliżsi współpracownicy mogli odwołać się do licznych precedensów z przeszło-ści. W istocie idea sformowania zagranicznych oddziałów wojskowych w krajach okupowanych, sojuszniczych lub innych w celu wsparcia wysiłku wojennego Niemiec zrodziła się na długo przed powstaniem Trzeciej Rzeszy. W latach pierwszej wojny światowej wykorzystanie nieniemieckich wojsk (zwłaszcza Polaków w Europie i „askarysów” na afrykańskiej scenie działań wojennych) stało się integralnym elementem polityki mobilizacyjnej kajzerowskich Niemiec, podobnie jak innych uczestniczących w tym konflikcie zbrojnym państw, mających znacznie dłuższe tradycje zaciągu ludności z posiadłości imperialnych do wojska (wystarczy wspomnieć o brytyjskim batalionie King’s African Rifles, Tirailleurs sénégalais czy francuskiej Legii Cudzoziemskiej)23. Polacy, któ-rych kraj uległ pod koniec XVIII wieku rozbiorom, podzielony między Austro-Węgry, Rosję i Prusy, faktycznie walczyli we wszystkich trzech armiach wspomnianych mocarstw – często przeciwko sobie – i utworzyli owiane legendą Legiony Polskie, z których Pierwsza Brygada stała po

22 Por. np.: A. Weiss-Wendt, Murder without Hatred: Estonians and the Holocaust, Syracuse University Press, Syracuse 2009; A. Korb: Im Schatten des Weltkriegs: Massengewalt der Ustaša gegen Serben, Juden und Roma in Kroatien 1941–1945, Hamburger Edition, Hamburg 2013; W. Benz (ed.), Holocaust an der Periphe-rie: Judenpolitik und Judenmord in Rumänien und Transnistrien 1940–1944, Metropol, Berlin 2009; J. Grabowski, Hunt for the Jews: Betrayal and Murder in German-Occupied Poland, Indiana University Press, Bloomington 2013.

23 Opis różnych podobnych przypadków, por.: N. Arielli, B. Collins (ed.), Trans-national Soldiers: Foreign Enlistment in the Modern Era, Palgrave, London 2012.


stronie Austro-Węgier, a potem Niemiec pod dowództwem przyszłego naczelnika państwa Józefa Piłsudskiego. Białorusini i Ukraińcy także wal-czyli w szeregach austriackich i rosyjskich armii cesarskich, podobnie jak żołnierze Legionu (Korpusu) Czechosłowackiego. Analogie z wykorzy-staniem obcych wojsk przez nazistowskie Niemcy podczas drugiej wojny światowej rzucają się w oczy, choć można argumentować, że to Wehr- macht (w większym stopniu niż znacznie bardziej zideologizowane SS) kontynuował tę tradycję werbunku obcokrajowców po 1939 roku. Himmler odnosił się początkowo z dużą rezerwą do pomysłów otwar-cia „Czarnego Zakonu” (SS) na ochotników spoza krajów nordyckich, gdyż tylko tych ostatnich uważał za przedstawicieli rasy germańskiej24.

Za inny projekt, prekursorski w stosunku do zaciągu obcokrajow-ców do SS, możemy uznać plan niemieckiego MSZ-etu z 1914 roku, przewidujący mobilizację ruchów niepodległościowych w granicach nieprzyjacielskich mocarstw, aby uciskane narody wystąpiły zbrojnie przeciwko swoim ciemiężcom. Jak wykazał historyk Fritz Fischer ponad pół wieku temu, tę politykę wzniecenia światowej insurekcji zamierza-no wprowadzić poprzez zastosowanie dwojakiej strategii: po pierwsze za sprawą wywołania dżihadu, religijnej rewolty muzułmańskiej ludności imperiów Ententy, po wtóre zaś przez zachęcanie ruchów narodowoś-ciowych do wykorzystania okazji, jaką było uwikłanie rządów wrogich Niemcom mocarstw w wojnę, do przeprowadzenia secesjonistycznego powstania25. Naturalnie plan taki nie przewidywał wcale eksterminacji mniejszości etnicznych, żyjących pod niemieckim panowaniem – jak to było w latach 1939–1941 – a tylko element strategii doprowadzenia do zwycięstwa w wojnie z wykorzystaniem racjonalnych, a nie irra-cjonalnych czynników26. W ostatecznym rozrachunku wspomniana

24 R.-D. Müller, An der Seite der Wehrmacht: Hitlers ausländische Helfer beim „Kreuz-zug gegen den Bolschewismus”, 1941–1945, Links, Berlin 2007.

25 F. Fischer, Germany’s Aims in the First World War,W.W. Norton, New York 1967. Książka ta ukazała się najpierw po niemiecku, pt. Deutschlands Griff nach der Weltmacht, Droste, Düsseldorf 1961, lecz niektóre z najważniejszych przedstawio-nych w niej tez znalazły się już w eseju tegoż autora, Deutsche Kriegsziele, Revo-lutionierung und Separatfrieden im Osten 1914–1918, „Historische Zeitschrift”, nr 188, 1959, s. 249–310.

26 Por. J. Böhler, Die Vertreter des Auswärtigen Amtes bei der Wehrmacht, w: E. Conze et al. (ed.), Das Amt und die Vergangenheit: Deutsche Diplomaten im Dritten Reich und in der Bundesrepublik, Blessing, München 2010, s. 208–214.

20 WAFFEN-SS

strategia przyniosła fiasko niemal wszędzie. Wyjątek stanowiła Rosja: jak na ironię, właśnie niemieckie MSZ wsparło logistycznie bolszewicki przewrót z października 1917 roku, usiłując w taki sposób zakończyć działania wojenne na froncie wschodnim, ćwierć stulecia przed tym, jak wojska niemieckie wkroczyły do Związku Sowieckiego, by zniszczyć bolszewizm.

SS zaczęło przejawiać zainteresowanie werbunkiem obcokrajowców, poczynając od 1939 roku, a potem, w latach wojny, akcja rekrutacyjna miała więcej wspólnego z opisanym planem dawnego MSZ-etu, ani-żeli samo kierownictwo SS było skłonne przyznać. Niespodziewanie niemiecki „program rewolucyjny” z lat 1914–1918 został zupełnie pominięty w kontrowersyjnej „tezie Fischera” o trwałych, niezmiennych elementach niemieckiej polityki zagranicznej27. Oba te programy miały bowiem na celu narzucenie niemieckich rządów na wielkich obszarach kontynentu europejskiego przy wsparciu miejscowej ludności. Jednak, rzecz jasna, były i radykalne różnice: w odróżnieniu od roku 1914, w la-tach 1939–1941 nie chodziło o utworzenie uzależnionych gospodarczo i politycznie od Niemiec państw w środkowowschodniej Europie, tylko o radykalne przeobrażenie Starego Kontynentu, powiązane z całko-witym podporządkowaniem i częściowym wyniszczeniem wszystkich nie-Niemców pod nazistowskimi rządami.

Najważniejszym z przyszłych rezerwuarów zasobów ludzkich do wykorzystania przez SS był ponadnarodowy ruch antybolszewicki, który powstał z końcem pierwszej wojny światowej w odpowiedzi na konsoli-dację władzy Lenina w Rosji. Zaprawiony w ulicznych i pogranicznych starciach z komunistami i różnymi wrogimi grupami etnicznymi ten niejednorodny ruch w różnych europejskich społecznościach skupiał w swoich szeregach prawicowych intelektualistów, najemników, byłych żołnierzy, wreszcie nastolatków, zbyt młodych, by walczyć w czasie Wielkiej Wojny. Ludzie ci rozwinęli elitarystyczną, antyliberalną i an-tybolszewicką ideologię, nierzadko ocierającą się o radykalny, świecki antysemityzm. Zarówno osoby należące do tego ruchu, jak i idee, któ-re wyłoniły się po rosyjskiej rewolucji i zakończeniu pierwszej wojny

27 J. Jenkins, Fritz Fischer’s „Programme for Revolution”. Implications for a Global History of Germany in the First World War, „Journal of Contemporary History”, nr 48, 2013, s. 397–417.


światowej, okazały się nader ważne dla działań werbunkowych SS poza Niemcami po 1939 roku28.

Do połowy lat trzydziestych we wszystkich demokratycznych po-czątkowo państwach powstałych w centralnej i wschodniej Europie w rezultacie pierwszej wojny światowej (z wyjątkiem Czechosłowacji i Finlandii) zapanowały autorytarne reżimy w różnych wcieleniach. W większości tychże krajów Wielki Kryzys doprowadził do wzmocnie-nia skrajnie prawicowych ugrupowań29. Pomimo głoszonego przez nie ultranacjonalizmu, wiele z tych ruchów współdziałało ściśle ze swoimi odpowiednikami w innych państwach europejskich, zwłaszcza w zakre-sie „strzeżenia porządku, nadzoru i ucisku”30. Jednakże wewnątrzkrajowe wpływy prawicowych ruchów autorytarnych były bardzo różne na całym kontynencie. W Niemczech i we Włoszech partie faszystowskie doszły do władzy, natomiast w zachodnioeuropejskich demokracjach – we Francji, w Belgii i Holandii – pozostały reprezentacją zradykalizowanej mniejszości. Z kolei na Węgrzech i w Rumunii strzałokrzyżowcy i Że-lazna Gwardia nie uczestniczyły czynnie w administrowaniu państwem, jednak w znacznym stopniu radykalizowały tamtejsze życie polityczne pod koniec lat trzydziestych. Głosząc podobną ideologię, wspomniane ugrupowania miały się stać naturalnymi sprzymierzeńcami nazistow-skich Niemiec podczas wojny31. Nie sposób przecenić znaczenia lokal-nych autorytarnych, prawicowych i faszystowskich ruchów w środkowej,

28 R. Gerwarth, The Central European Counter-Revolution. Paramilitary Violence in Germany, Austria and Hungary after the Great War, „Past and Present”, 2008, s. 175–209.

29 E. Oberländer et al. (ed.), Autoritäre Regime in Ostmittel- und Südosteuropa, 1919–1944, Schöningh, Paderborn 2001; D. Ursprung, Faschismus in Ostmittel- und Südosteuropa. Theorien, Ansätze, Fragestellungen, w: M. Hausleitner (ed.), Der Einfluss von Faschismus und Nationalsozialismus auf Minderheiten in Ostmittel- und Südosteuropa, IKGS, München 2006, s. 9–52.

30 A. Bauerkämper, Transnational Fascism: Cross-Border Relations between Regimes and Movements in Europe, 1922–1939, „East Central Europe”, nr 37, 2010, s. 214–246.

31 Por. np.: A. Heinen, Die Legion „Erzengel Michael” in Rumänien: Soziale Bewe-gung und politische Organisation; ein Beitrag zum Problem des internationalen Faschismus, Oldenbourg, München 1986; R. Carstocea, Breaking the Teeth of Time: Mythical Time and the „Terror of History” in the Rhetoric of the Legionary Move-ment in Interwar Romania, „Journal of Modern European History”, nr 13, 2015, s. 79–97.

JOCHEN BÖHLER - Znak

Documents