Top Banner
ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE Tom X, numer 2 2007 KATARZYNA KNOPP5 INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ POSTAWY RODZICIELSKIE ICH MATEK I OJCÓW 6 Punktem wyjcia w prezentowanym artykule jest załoenie, e inteligencja emocjonalna rozwija si w wyniku aktywnoci własnej jednostki. Aktywno ta jest wyznaczana m.in. poprzez cechy tempe- ramentu oraz oddziaływania rodowiska rodzinnego, którego wanym aspektem s postawy rodzi- cielskie. W badaniach wziło udział 201 studentów w wieku 20-26 lat. Wykorzystano w nich dwa testy autorstwa A. Matczak, J. Piekarskiej i E. Studniarek, kwestionariusz DOTS-R M. Windle’a i R. M. Lernera, w polskiej adaptacji M. liwiskiej, B. Zawadzkiego i J. Strelaua, oraz kwestiona- riusz PCR A. Roe i M. Siegelmana, w polskiej adaptacji W. S. Kowalskiego. Wyniki wykazały dodatni zaleno pomidzy inteligencj emocjonaln a pozytywnym nastrojem, elastycznoci oraz rytmicznoci w zakresie snu. Ponadto w grupie kobiet istotne zwizki dodatnie zanotowano w odniesieniu do zbliania si oraz rytmicznoci w zakresie codziennych nawyków. U mczyzn inteligencja emocjonalna ujemnie korelowała z ogólnym poziomem aktywnoci. Stwierdzono te korelacje midzy inteligencj emocjonaln osób badanych a niektórymi postawami rodzicielskimi ich matek i ojców (głównie postaw kochajc i odrzucajc). W grupie kobiet zaobserwowano ponadto ujemny zwizek inteligencji emocjonalnej z duym nasileniem postawy liberalnej matek, za w przypadku mczyzn – postawy ochraniajcej ojców. Słowa kluczowe: inteligencja emocjonalna, temperament, rodowisko rodzinne, postawy rodzi- cielskie. Termin „inteligencja emocjonalna” pojawił si w psychologii stosunkowo niedawno, lecz w krótkim czasie zyskał du popularno. W literaturze przed- DR KATARZYNA KNOPP, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyskiego, Instytut Psychologii, ul. Wóycickiego 1/3, budynek 14, 01-815 Warszawa; e-mail: [email protected] Badania były finansowane ze rodków Komitetu Bada Naukowych w ramach projektu ba- dawczego 2H01F06223.
21

INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

Feb 28, 2019

Download

Documents

truongdung
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE

Tom X, numer 2 – 2007

KATARZYNA KNOPP5

INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW

ORAZ POSTAWY RODZICIELSKIE ICH MATEK I OJCÓW6

Punktem wyj�cia w prezentowanym artykule jest zało�enie, �e inteligencja emocjonalna rozwija si�w wyniku aktywno�ci własnej jednostki. Aktywno�� ta jest wyznaczana m.in. poprzez cechy tempe-ramentu oraz oddziaływania �rodowiska rodzinnego, którego wa�nym aspektem s� postawy rodzi-cielskie. W badaniach wzi�ło udział 201 studentów w wieku 20-26 lat. Wykorzystano w nich dwa testy autorstwa A. Matczak, J. Piekarskiej i E. Studniarek, kwestionariusz DOTS-R M. Windle’a i R. M. Lernera, w polskiej adaptacji M. �liwi�skiej, B. Zawadzkiego i J. Strelaua, oraz kwestiona-riusz PCR A. Roe i M. Siegelmana, w polskiej adaptacji W. S. Kowalskiego. Wyniki wykazały dodatni� zale�no�� pomi�dzy inteligencj� emocjonaln� a pozytywnym nastrojem, elastyczno�ci�oraz rytmiczno�ci� w zakresie snu. Ponadto w grupie kobiet istotne zwi�zki dodatnie zanotowano w odniesieniu do zbli�ania si� oraz rytmiczno�ci w zakresie codziennych nawyków. U m��czyzn inteligencja emocjonalna ujemnie korelowała z ogólnym poziomem aktywno�ci. Stwierdzono te�korelacje mi�dzy inteligencj� emocjonaln� osób badanych a niektórymi postawami rodzicielskimi ich matek i ojców (głównie postaw� kochaj�c� i odrzucaj�c�). W grupie kobiet zaobserwowano ponadto ujemny zwi�zek inteligencji emocjonalnej z du�ym nasileniem postawy liberalnej matek, za� w przypadku m��czyzn – postawy ochraniaj�cej ojców.

Słowa kluczowe: inteligencja emocjonalna, temperament, �rodowisko rodzinne, postawy rodzi-cielskie.

Termin „inteligencja emocjonalna” pojawił si� w psychologii stosunkowo niedawno, lecz w krótkim czasie zyskał du�� popularno��. W literaturze przed-

DR KATARZYNA KNOPP, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszy�skiego, Instytut Psychologii,

ul. Wóycickiego 1/3, budynek 14, 01-815 Warszawa; e-mail: [email protected] Badania były finansowane ze �rodków Komitetu Bada� Naukowych w ramach projektu ba-

dawczego 2H01F06223.

Page 2: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

KATARZYNA KNOPP114

miotu znale�� mo�na kilka konkurencyjnych modeli inteligencji emocjonalnej, w�ród których najbardziej znane s� modele Golemana (1997) i Bar-Ona (1997) oraz model Saloveya i Mayera (1990; Mayer, Salovey, 1999). Dwa pierwsze okre�lane s� mianem modeli „mieszanych”, bowiem w zakres poj�cia inteligencji emocjonalnej wł�czaj� szereg cech nie b�d�cych zdolno�ciami umysłowymi. Dla odmiany koncepcja Saloveya i Mayera nazywana jest modelem zdolno�ciowym, poniewa� zakłada ona, �e inteligencja emocjonalna to zbiór zdolno�ci umysło-wych człowieka. W�ród nich wymieni� mo�na: zdolno�� do trafnej percepcji, oceny i ekspresji emocji, zdolno�� do asymilowania emocji w procesy poznaw-cze, zdolno�� do rozumienia i analizowania emocji oraz wykorzystywania wiedzy emocjonalnej, a tak�e zdolno�� do takiej regulacji i kontroli emocjonalnej, która zapewnia rozwój emocjonalny i intelektualny. Model zdolno�ciowy prawdopo-dobnie jako jedyny spełnia wymogi modelu naukowego (por. np. Mayer i in., 2001) – i na nim wła�nie opieraj� si� prezentowane tu rozwa�ania.

Niezale�nie od ró�nic w pojmowaniu inteligencji emocjonalnej, wi�kszo��badaczy przyjmuje, �e nie jest ona dyspozycj� wrodzon�, lecz – podobnie jak inne wła�ciwo�ci psychiczne – kształtuje si� podczas �ycia człowieka (por. np. Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999). Zasadne jest wi�c pytanie o czynniki warunkuj�ce rozwój zdolno�ci emocjonalnych. Niestety w literaturze przedmiotu trudno jest znale�� dane dotycz�ce tego zagadnienia. Prób� wyja�nienia uwarun-kowa� inteligencji emocjonalnej jako jedna z pierwszych podj�ła Matczak (2004; por. te� 2003). Zakłada ona, �e podobnie jak w przypadku innych sfer funkcjo-nowania człowieka, podstaw� rozwoju zdolno�ci emocjonalnych s� do�wiadcze-nia gromadzone w wyniku aktywno�ci własnej człowieka. Według badaczki istot�funkcjonowania inteligencji emocjonalnej jest ł�czenie emocji i poznania; wa�ne dla jej rozwoju s� wi�c takie do�wiadczenia, które sprzyjaj� powstawaniu emocji, a zarazem kierowaniu na nie procesów poznawczych. Z tego punktu widzenia szczególnie istotna wydaje si� aktywno�� zadaniowa i społeczna.

Id�c tropem rozwa�a� Matczak mo�na stwierdzi�, �e pytanie o czynniki wa-runkuj�ce rozwój inteligencji emocjonalnej jest to�same z pytaniem o czynniki determinuj�ce aktywno�� zadaniow� i społeczn�. Te za� mo�na podzieli� na dwie grupy: czynniki zwi�zane z wła�ciwo�ciami biologicznymi i psychologicznymi samego człowieka oraz czynniki zwi�zane ze �rodowiskiem, w którym on �yje (por. Matczak, 2003). Ich oddziaływanie na rozwój inteligencji emocjonalnej przedstawia schemat 1 (zob. s. 116).

Page 3: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW 115

Takie wła�ciwo�ci, jak stan zdrowia, wygl�d zewn�trzny czy cechy osobowo-�ci wyznaczaj� mo�liwo�ci i preferencje danej jednostki, a poprzez to determinuj�jej aktywno��. Bior�c pod uwag� aktywno�� zadaniow� i społeczn�, wydaje si�, �e szczególna rola przypada temperamentowi, rozumianemu tu jako zespół wzgl�dnie stałych cech osobowo�ci przejawiaj�cych si� w formalnych cechach zachowania – jego aspektach energetycznych oraz charakterystyce czasowej (por. Strelau, 2001).

Zale�no�ci pomi�dzy temperamentem a aktywno�ci społeczn� i zadaniow�mo�na doszukiwa� si� na kilku płaszczyznach. Po pierwsze, oba rodzaje aktyw-no�ci silnie stymuluj� człowieka, mo�na wi�c przypuszcza�, �e cz�stotliwo��i intensywno�� anga�owania si� w nie jest zale�na od temperamentalnie uwarun-kowanych mo�liwo�ci przetwarzania stymulacji i zapotrzebowania na ni� (Mat-czak, 2004). Przemawiaj� za tym wyniki dotychczasowych bada�, w których dowiedziono, �e osoby niskoreaktywne s� zorientowane na działanie (Marszał- -Wi�niewska, 1999) i odporne na stres (Szczepaniak, Strelau, Wrze�niewski, 1996), za� osoby wysokoreaktywne unikaj� stymulacji o charakterze społecznym (Oleszkiewicz-Zsurzs, 1986) i zawodów zwi�zanych ze społecznym zagro�eniem (Danielak, 1972 – za: Strelau, 1985). Po drugie, poznawcze opracowanie emocji towarzysz�cych aktywno�ci społecznej i zadaniowej �ci�le wi��e si� z takimi cechami temperamentalnymi, jak wra�liwo�� emocjonalna oraz intensywno��emocji towarzysz�cych aktywno�ci. Mo�na przypuszcza�, �e du�a wra�liwo��emocjonalna oraz optymalna intensywno�� emocji b�d� wpływały pozytywnie na poznanie emocji. Po trzecie, dla efektywnej „współpracy” działania, emocji i po-znania konieczna jest zdeterminowana temperamentalnie, efektywna regulacja pobudzenia. Niezb�dne jest bowiem utrzymywanie go na takim poziomie, który umo�liwi kontynuowanie działania i towarzysz�cych mu emocji, a jednocze�nie nie spowoduje osłabienia lub zaburzenia kontroli poznawczej (Matczak, 2004).

Niew�tpliwie aktywno�� własna jednostki jest cz��ciowo determinowana ce-chami temperamentu. Nie mo�na jednak zapomina�, �e w znacznym stopniu wpływaj� na ni� tak�e pewne czynniki zewn�trzne, maj�ce swe �ródło w �rodo-wisku. Badacze na ogół zgodnie przyznaj�, �e spo�ród wielu czynników �rodowi-skowych najwi�kszy wpływ na aktywno�� danej osoby, a tym samym na jej roz-wój, wywiera rodzina (por. np. Borecka-Biernat, 1995; Harwas-Napierała, 1995; Ry�, 2004; Zaczek, 2001). W �wietle danych empirycznych wydaje si�, �e jed-nym z aspektów funkcjonowania rodziny, które najsilniej oddziałuj� na aktyw-no�� ludzi, s� postawy rodzicielskie ich matek i ojców (por. np. Konarska, 1993;

Page 4: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

KATARZYNA KNOPP116

Król, 1989; Pachałko, 1987; Plopa, 1995; Ro�nowska, 1998; Ziemska, 1982), rozumiane tu jako nabyte struktury poznawczo-emocjonalno-wolicjonalna, ukie-runkowuj�ce zachowanie si� rodziców wobec dziecka (Ziemska, 1979). W zale�-no�ci od prezentowanych postaw rodzicielskich, rodzice stwarzaj� dziecku okre-�lone mo�liwo�ci funkcjonowania, dostarczaj� mu charakterystycznych wzorców aktywno�ci oraz definiuj� swe wymagania wobec jego aktywno�ci.

W �wietle przytoczonych powy�ej rozwa�a� uzasadnione wydaje si� poszu-kiwanie zale�no�ci mi�dzy inteligencj� emocjonaln� a temperamentem i posta-wami rodzicielskimi matek i ojców. Hipotetyczny zwi�zek pomi�dzy wspomnia-nymi zmiennymi przedstawiony został na schemacie 1.

Temperament Postawy rodzicielskie

Schemat 1. Zwi�zek pomi�dzy inteligencj� emocjonaln� a temperamentem i postawami rodzicielskimi (adapt. na podstawie: Matczak, 2003, s. 18)

Niestety obecnie dysponujemy znikom� ilo�ci� danych empirycznych doty-cz�cych tego typu zale�no�ci. Jako pierwsza problematyk� zwi�zków inteligencji emocjonalnej z temperamentem podj�ła cytowana ju� Matczak (2003; 2004). Prowadzone przez ni� badania dowiodły, �e zwi�zki cech temperamentu z inteligencj� emocjonaln� w du�ej mierze zale�� od tego, czy rozwa�amy aspekt poznawczy, czy te� działaniowy inteligencji emocjonalnej. Z aspektem poznaw-

Mo�liwo�ci Preferencje

Warunki Wymagania

Wzorce

Aktywno��

Rozwój inteligencji emocjonalnej

Page 5: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW 117

czym, czyli zdolno�ci� do spostrzegania, oceny i ekspresji emocji oraz zdolno�ci�do rozumienia emocji i wykorzystywania wiedzy emocjonalnej, dodatnio koreluj�cechy zwi�zane z małym zapotrzebowaniem na stymulacj�, to jest wra�liwo��sensoryczna, perseweratywno�� i reaktywno�� emocjonalna. Z aspektem działa-niowym, czyli zdolno�ci� do emocjonalnego wspomagania my�lenia oraz regula-cji emocjonalnej, dodatnio koreluj� �wawo��, aktywno�� i wra�liwo�� sensorycz-na, za� ujemnie – reaktywno�� emocjonalna.

Nieliczni badacze, którzy zajmowali si� zale�no�ci� pomi�dzy inteligencj�emocjonaln� a cechami �rodowiska rodzinnego, zgodnie przyznaj�, �e istnieje zwi�zek pomi�dzy poziomem zdolno�ci emocjonalnych badanych osób a ciepłem okazywanym im przez rodziców w dzieci�stwie (Ciarrochi, Chan, Caputi, 2000; Mayer, Caruso, Salovey, 2000; Piekarska, 2004) oraz wsparciem z ich strony (Ciarrochi, Chan, Bajgar, 2001; Lopes, Salovey, Straus, 2003). W badaniach wy-kazano tak�e, �e poziom inteligencji emocjonalnej matek pozytywnie koreluje z poziomem inteligencji emocjonalnej ich dorosłych synów i córek (Guastello, Guastello, 2003). Dowiedziono te�, �e wysoki stopie� ujawniania emocji przez rodziców i zach�canie do ekspresji emocjonalnej s� pozytywnie zwi�zane ze zdol-no�ciami emocjonalnymi dziecka (Cassidy i in., 1992; Denham, Grout, 1993; Roberts, Strayer, 1987; Zhou i in., 2002). Stwierdzono te� dodatni� zale�no��pomi�dzy j�zykiem emocjonalnym u�ywanym przez rodziców (głównie matki), a rozwojem emocjonalnym ich dzieci (Denham, Auerbach, 1995; Denham, Cook, Zoller, 1992; Dunn, Bretherton, Munn, 1987; Dunn, Brown, Beardsall, 1991; Dunn i in., 1991). Z drugiej strony, inteligencja emocjonalna mo�e korelowa�ujemnie z patologicznymi cechami �rodowiska rodzinnego. Udowodniono na przykład, �e dzieci b�d�ce �wiadkiem przemocy w rodzinie oraz patologicznych form wyra�ania i rozładowywania emocji cechuj� si� podwy�szonym poziomem agresji werbalnej i fizycznej (Cummings, Simpson, Wilson, 1993 – za: Eisenberg, Fabes, Losoya, 1999), a tak�e maj� problemy z ekspresj� emocjonaln� − ich przekazy emocjonalne s� niejasne i trudne do odczytania (Hodgins, Belch, 2000). Wielu badaczy podkre�la te� negatywny wpływ rodziców charaktery-zuj�cych si� niskimi zdolno�ciami emocjonalnymi lub cierpi�cych na zaburzenia psychiczne (Eisenberg i in., 1988; Hart i in., 1999; Jones, Field, Davalos, 2000; Jones i in., 1997).

Celem podj�tych bada� było poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o uwarun-kowania inteligencji emocjonalnej. W �wietle przytoczonych powy�ej bada� uza-sadnione wydawało si� oczekiwanie, �e poziom zdolno�ci emocjonalnych zwi�-

Page 6: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

KATARZYNA KNOPP118

zany jest z temperamentalnymi wła�ciwo�ciami osoby i wła�ciwo�ciami jej �ro-dowiska rodzinnego.

Poniewa� w jednym badaniu nie sposób ogarn�� całokształtu funkcjonowania rodziny, skupiono si� na postawach rodzicielskich. Oczywi�cie takie sformuło-wanie problematyki bada� nie oznacza, �e nie zdawano sposobie sprawy z istnie-nia innych elementów �rodowiska rodzinnego, które potencjalnie mog� wi�za� si�z poziomem inteligencji emocjonalnej, takich jak np. liczba rodze�stwa, stopie�otwarto�ci rodziny, relacje mi�dzymał�e�skie itp. W badaniach skupiono si� na postawach rodzicielskich, jako �e w kontek�cie dost�pnej literatury wydaj� si�one jednym z najwa�niejszych czynników �rodowiskowych wpływaj�cych na rozwój i funkcjonowanie człowieka. Nale�y tak�e podkre�li�, �e wpływ postaw matek i ojców wobec dziecka ma charakter długofalowy i znacznie wykracza poza okres dzieci�stwa (por. np. Głaz, Grzeszek, Wi�niewska, 1996; Grochoci�-ska, 1992; Kopacz, 1990; Ry�, 2004), cho� oczywi�cie w toku rozwoju tak�e inne czynniki odgrywaj� znacz�c� rol� w kształtowaniu si� okre�lonych wła�ciwo�ci człowieka. Ponadto niektórzy badacze s�dz�, �e podstawy inteligencji emocjonal-nej kształtuj� si� w dzieci�stwie, za� pochodz�ce z tego okresu deficyty nie s�łatwe do nadrobienia (por. Maruszewski, �cigała, 1998; Mayer, Salovey, 1999).

Opieraj�c si� na przedstawionych wcze�niej danych, postawiono nast�puj�ce hipotezy badawcze:

1. Istnieje zwi�zek mi�dzy typami postaw rodzicielskich a poziomem inteli-gencji emocjonalnej dzieci*.7Osoby wychowywane w rodzinach, w których ro-dzice charakteryzowali si� du�ym nasileniem postawy kochaj�cej, cechuj� si�wy�szym poziomem inteligencji emocjonalnej ni� osoby, których rodzice wyka-zywali du�e nasilenie postaw niepo��danych wychowawczo-odrzucaj�cej, nad-miernie wymagaj�cej, nadmiernie ochraniaj�cej lub liberalnej.

2. Istnieje dodatni zwi�zek mi�dzy poziomem inteligencji emocjonalnej a ce-chami temperamentu sprzyjaj�cymi korzystnej rozwojowo aktywno�ci dziecka. W koncepcji Thomasa i Chess (1977) takimi cechami s�: wysoki poziom aktyw-no�ci, zbli�anie si�, elastyczno�� oraz pozytywny nastrój.

3. Istnieje ujemna zale�no�� mi�dzy poziomem inteligencji emocjonalnej a cechami temperamentu niekorzystnymi z punktu widzenia aktywno�ci, do któ-rych nale��: niski poziom aktywno�ci, wycofywanie si� z kontaktów, sztywno��oraz negatywny nastrój.

* Terminu „dziecko” u�ywa si� tu na okre�lenie pełnionej roli społecznej, a nie wieku rozwo-

jowego.

Page 7: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW 119

I. METODA

W badaniach wzi�ło udział 201 studentów kierunków humanistycznych w wieku 20-26 lat (�rednia wieku – 22,5 roku, odchylenie standardowe – 1,5 ro-ku). W grupie tej znalazło si� 139 kobiet, 61 m��czyzn, za� jedna osoba nie poda-ła informacji o swojej płci. Poniewa� na percepcj� postaw rodzicielskich przez dziecko istotny wpływ ma rodzaj i cz�stotliwo�� jego kontaktów z matk� i ojcem, w badaniach wzi�ły udział tylko te osoby, które do 12. roku �ycia mieszkały z obojgiem rodziców.

Inteligencja emocjonalna mierzona była przy u�yciu Testu Inteligencji Emo-cjonalnej (TIE) oraz Skali Inteligencji Emocjonalnej SIE-T (Matczak, Piekarska, Studniarek, 2005). Oba narz�dzia zostały skonstruowane przez Matczak, Piekar-sk� oraz Studniarek; pierwsze ma charakter eksperymentalny.

Test Inteligencji Emocjonalnej pozwala okre�li� ogólny poziom inteligencji emocjonalnej. Obejmuje on kilka pojedynczych testów zło�onych z zada� opera-cjonalizuj�cych zdolno�ci uwzgl�dnione w modelu Mayera i Saloveya (por. Ma-yer, Caruso, Salovey, 2000). Zadaniem osoby badanej jest tu m.in. rozpoznawanie emocji u narratorów opisanych w te�cie historii, wskazywanie emocji prostych składaj�cych si� na stany bardziej zło�one, przyporz�dkowanie emocji ró�nym doznaniom zmysłowym, okre�lanie uczu� prze�ywanych w sytuacjach konflikto-wych, a tak�e ocena skuteczno�ci radzenia sobie w sytuacjach wywołuj�cych silne emocje.

Drugie z zastosowanych narz�dzi, test SIE-T, mierzy jeden z komponentów inteligencji emocjonalnej, jakim jest zdolno�� do spostrzegania i rozpoznawania emocji innych ludzi na podstawie wyrazu twarzy. Test zawiera 20 kolorowych fotografii twarzy ludzkich, które wyra�aj� ró�ne stany emocjonalne. Zadaniem osoby badanej jest oceni� na pi�ciostopniowej skali stopie�, w jakim na pokaza-nych twarzach ujawnia si� okre�lona emocja, np. gniew, strach, odraza itp. Oba opisane testy maj� korzystne parametry psychometryczne (por. Piekarska, 2002; Studniarek, 2002).

Do pomiaru cech temperamentu stosowano Zmodyfikowany Kwestionariusz Wymiarów Temperamentu (The Revised Dimensions of Temperament Survey, DOTS-R) M. Windle’a i R. M. Lernera (1986), w polskiej adaptacji M. �liwi�-skiej, B. Zawadzkiego i J. Strelaua (1995). Wyrósł on z długoletnich bada� nad temperamentem prowadzonych w ramach koncepcji A. Thomasa i S. Chess (1977). Kwestionariusz DOTS-R zawiera nast�puj�ce skale: ogólny poziom ak-

Page 8: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

KATARZYNA KNOPP120

tywno�ci, aktywno�� – sen, zbli�anie – wycofywanie si�, elastyczno�� – sztyw-no��, jako�� nastroju, rytmiczno�� – sen, rytmiczno�� – jedzenie, rytmiczno�� – codzienne nawyki, skupienie, wytrwało��.

W badaniach wykorzystano tak�e kwestionariusz PCR (Parents-Child Re-lationship Questionnaire) autorstwa Siegelmana i A. Roe, w polskiej adaptacji W. S. Kowalskiego (1984). Słu�y on do pomiaru postaw rodzicielskich matek i ojców w percepcji ich dzieci i jest �ci�le zwi�zany z typologi� Roe (1957). Kwe-stionariusz zawiera po 50 twierdze�, osobno w wersji „Moja matka” i „Mój oj-ciec”, które opisuj� pi�� postaw rodzicielskich: kochaj�c�, wymagaj�c�, ochrania-j�c�, odrzucaj�c� i liberaln�.

Zdecydowano si� wykorzysta� narz�dzie do pomiaru postaw rodzicielskich w percepcji dzieci, poniewa� niektórzy badacze s� skłonni uznawa� relacje dzieci o postawach swoich rodziców za bardziej wiarygodne, dokładne i wnikliwe ni�własne sprawozdania matek i ojców na ten temat (por. Helper, 1958; Ochma�ski, 1995). Ponadto w literaturze przedmiotu odnale�� mo�na poparte danymi empi-rycznymi dowody na to, �e na rozwój dziecka wi�kszy wpływ maj� spostrzegane, a nie rzeczywiste zachowania rodziców (por. Ausubel i in., 1954; Brzozowski, 1988; Itkin, 1955; Kagan, 1956; Kowalski, 1982).

II. WYNIKI

W analizach zastosowano korelacj� liniow� Pearsona oraz analiz� regresji. Jako �e w zakresie inteligencji emocjonalnej wyst�puj� ró�nice mi�dzypłciowe, obliczenia przeprowadzono oddzielnie w grupach kobiet i m��czyzn.

W tabelach 1 i 2 zamieszczono współczynniki korelacji r Pearsona mi�dzy in-teligencj� emocjonaln� mierzon� testami TIE i SIE-T a poszczególnymi skalami kwestionariusza DOTS-R oraz PCR w grupie kobiet. Jak wida�, nie s� one wyso-kie – mieszcz� si� w granicach od 0,15 do 0,24.

U kobiet wska�niki inteligencji emocjonalnej koreluj� dodatnio z pozytyw-nym nastrojem, zbli�aniem si�, elastyczno�ci�, rytmiczno�ci� w zakresie codzien-nych nawyków, snu i jedzenia, a tak�e z postawami kochaj�cymi matek i ojców.

Istotne statystycznie korelacje ujemne wyst�piły pomi�dzy ogólnym wska�-nikiem inteligencji emocjonalnej a wynikami w skali „postawa liberalna matek” oraz „postawa odrzucaj�ca ojca”. Z kolei wyniki SIE-T koreluj� ujemnie ze skal�„postawa odrzucaj�ca matek”.

Page 9: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW 121

Tab. 1. Współczynniki korelacji r Pearsona pomi�dzy miarami inteligencji emocjonalnej a skalami kwestionariusza DOTS-R

w grupie kobiet (N = 139)

DOTS-R

Skala AG AS AW FR MQ RS RE RH DIS PERS

TIE – – 0,17*

*

0,15* 0,21* – 0,16* 0,21* – –

SIE-T – – – – – 0,20* – 0,17* – –

*p≤0,05; TIE – Test Inteligencji Emocjonalnej; SIE-T – Skala Inteligencji Emocjonalnej – Twarze; AG – ogólny poziom aktywno�ci; AS – aktywno��-sen; AW – zbli�anie si�; FR – elastyczno��; MQ – pozytywny nastrój; RS – rytmiczno��-sen; RE – rytmiczno��-jedzenie; RH – rytmiczno��-codzienne nawyki; DIST – skupienie; PERS – wytrwało��

Tab. 2. Współczynniki korelacji r Pearsona pomi�dzy miarami inteligencji emocjonalnej a skalami kwestionariusza PCR

w grupie kobiet (N = 139)

PCR

Wersja „Moja matka” Wersja „Mój ojciec” Skala

L D A R C L D A R C

TIE 0,15* – – – -0,24** – – – -0,14* –

SIE-T 0,19* – – -0,21* – 0,18 – – – –

*p≤0,05; **p≤0,01; TIE – Test Inteligencji Emocjonalnej; SIE-T – Skala Inteligencji Emocjonalnej – Twarze; L – postawa kochaj�ca; D – postawa wymagaj�ca; A – postawa ochraniaj�ca; R – postawa odrzucaj�ca; C – postawa liberalna

Oprócz obliczenia współczynników korelacji przeprowadzono tak�e analiz�regresji liniowej. W tworzeniu modeli zastosowano krokow� metod� wyboru zmiennych, wykorzystuj�c przy tym test F Fishera, za pomoc� którego weryfiko-wano hipotez� o niezmienno�ci współczynnika korelacji przy uwzgl�dnianiu ko-lejnych wprowadzanych do modeli zmiennych. W ka�dym kroku analizy do mo-delu doł�czano zmienn� o najmniejszym prawdopodobie�stwie odpowiadaj�cym F – o ile to prawdopodobie�stwo było dostatecznie małe (p≤0,05). Z kolei zmien-ne uwzgl�dnione ju� w równaniu regresji były z niego usuwane, je�li zwi�zane z nimi prawdopodobie�stwo F stawało si� dostatecznie du�e (p≥0,1).

Page 10: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

KATARZYNA KNOPP122

Tab. 3. Współczynnik korelacji wielokrotnej R pomi�dzy wynikami testu TIE a postaw� liberaln� matek oraz elastyczno�ci� i rytmiczno�ci�w zakresie codziennych nawyków w grupie kobiet (N = 139)

Model Beta R R2 F

Postawa liberalna matek -0,23 0,23 0,05 7,85**

Postawa liberalna matek -0,21

Rytmiczno�� w zakresie codziennych nawyków -0,18 0,29 0,09 4,67**

Postawa liberalna matek -0,23

Rytmiczno�� w zakresie codziennych nawyków -0,23

Elastyczno�� -0,23

0,37 0,13 7,50**

*p≤0,05; **p≤0,01; R – współczynnik korelacji wielokrotnej; R2 – współczynnik korelacji wielokrotnej podnie-siony do kwadratu; F – wynik testu F Fishera

W ten sposób do modelu, w którym kryterium stanowiły wyniki uzyskiwane w te�cie TIE, mo�na było zakwalifikowa� tylko trzy predyktory: postaw� liberal-n� matek, elastyczno�� oraz rytmiczno�� w zakresie codziennych nawyków. Wy-niki zaprezentowane zostały w tabeli 3, z której wynika, �e ostateczny współ-czynnik korelacji wielokrotnej R wyniósł 0,37. Uwzgl�dnione w modelu predyk-tory wyja�niaj� wi�c 13% zmienno�ci wyników TIE.

Opisan� procedur� zastosowano tak�e w odniesieniu do wska�nika SIE-T.

Tab. 4. Współczynnik korelacji wielokrotnej R pomi�dzy wynikami testu SIE-T a postaw� odrzucaj�c� matek, rytmiczno�ci� w zakresie snu

i postaw� kochaj�c� ojców w grupie kobiet (N = 139)

Model Beta R R2 F

Postawa odrzucaj�ca matek -0,21 0,21 0,04 6,38*

Postawa odrzucaj�ca matek -0,20

Rytmiczno�� w zakresie snu -0,18 0,28 0,08 4,94*

Postawa odrzucaj�ca matek -0,19

Rytmiczno�� w zakresie snu -0,18

Postawa kochaj�ca ojców -0,17

0,33 0,11 4,13*

*p≤0,05; wyja�nienie symboli zob. tab. 3.

Page 11: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW 123

Jak wynika z tabeli 4, w tym przypadku kryteria doboru do modelu spełniły trzy predyktory: postawa kochaj�ca ojców, postawa odrzucaj�ca matek oraz ryt-miczno�� w zakresie snu. Współczynnik korelacji wielokrotnej R wyniósł tu 0,33, co oznacza, �e wymienione wcze�niej zmienne wyja�niaj� około 11% wariancji wyników SIE-T.

W grupie m��czyzn wska�niki inteligencji emocjonalnej wykazały zwi�zek tylko z jedn� cech� temperamentu – ogólnym poziomem aktywno�ci. Uzyskane współczynniki korelacji wyniosły odpowiednio: w przypadku testu TIE – 0,29 (p≤0,05), za� w odniesieniu do SIE-T -0,21 (p≤0,05).

Podobnie jak w grupie kobiet, tak�e tutaj analizowano zwi�zki inteligencji emocjonalnej studentów z postawami rodzicielskimi ich matek i ojców. Stwier-dzono, �e oba wska�niki inteligencji emocjonalnej koreluj� ujemnie z postaw�nadmiernie ochraniaj�c� ojców (TIE -0,24, SIE-T -0,27; p≤0,05). Dodatkowo stwierdzono zwi�zek o charakterze ujemnym pomi�dzy wynikami uzyskiwanymi w te�cie TIE a postaw� odrzucaj�c� matek (-0,24; p≤0,05).

Tab. 5. Współczynnik korelacji wielokrotnej R pomi�dzy wynikami testu TIE a ogólnym poziomem aktywno�ci w grupie m��czyzn (N = 61)

Model Beta R R2 F

Ogólny poziom aktywno�ci -0,25 0,25 0,06 4,01*

*p≤0,05; wyja�nienie symboli zob. tab. 3.

W grupie m��czyzn model regresji udało si� stworzy� tylko w przypadku jednego kryterium – wyników uzyskiwanych w te�cie TIE, przy czym do modelu mo�na było zakwalifikowa� tylko jeden predyktor, a mianowicie wła�ciwo��temperamentu okre�lan� ogólnym poziomem aktywno�ci. Współczynnik korelacji R wyniósł w tym przypadku 0,25. Uwzgl�dniony w modelu predyktor wyja�nia około 6% zmienno�ci wyników TIE. Dane te zostały uj�te w tabeli 5.

III. PODSUMOWANIE WYNIKÓW I DYSKUSJA

Celem podj�tych bada� była odpowied� na dwa pytania: czy poziom inteli-gencji emocjonalnej jest zwi�zany z cechami temperamentu oraz czy zdolno�ci

Page 12: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

KATARZYNA KNOPP124

emocjonalne osób badanych wi��� si� z okre�lonymi postawami rodzicielskimi ich matek i ojców. Analiza zebranych danych potwierdziła wyst�powanie zwi�z-ków pomi�dzy wymienionymi zmiennymi, niemniej jednak kierunek zale�no�ci nie zawsze zgadzał si� z wcze�niej sformułowanymi hipotezami. Ponadto stwier-dzone zwi�zki okazały si� mniej liczne i znacznie słabsze ni� oczekiwano. Nale�y tak�e doda�, �e u kobiet wyst�puje nieco wi�cej zale�no�ci pomi�dzy inteligencj�emocjonaln� a cechami temperamentu i postawami ich rodziców. Wyniki bada�wskazały, co nast�puje.

Inteligencja emocjonalna kobiet koreluje dodatnio z elastyczno�ci�, zbli�a-niem si�, pozytywnym nastrojem, rytmiczno�ci� w zakresie snu, jedzenia i co-dziennych nawyków, a tak�e z du�ym nasileniem postaw kochaj�cych matek i ojców. Ujemne zale�no�ci stwierdzono w przypadku postaw odrzucaj�cych u obojga rodziców oraz nasilonych, liberalnych postaw matek.

Nale�y doda�, �e analiza regresji dowiodła, i� dla kryterium, jakie stanowił ogólny wska�nik inteligencji emocjonalnej (wynik TIE), istotnymi predyktorami s� postawy liberalne matek, rytmiczno�� w zakresie codziennych nawyków oraz elastyczno��, które ł�cznie wyja�niaj� 13% jego zmienno�ci. Z kolei dla zdolno-�ci spostrzegania i rozpoznawania emocji innych ludzi istotne okazały si�: posta-wa kochaj�ca ojców, postawa odrzucaj�ca matek oraz rytmiczno�� w zakresie snu, które wyja�niaj� około 11% zmienno�ci tego wska�nika.

Zdolno�ci emocjonalne m��czyzn wykazuj� ujemny zwi�zek z postawami od-rzucaj�cymi matek, postawami nadmiernie ochraniaj�cymi ojców oraz ogólnym poziomem aktywno�ci, który wyja�nia około 6% zmienno�ci wyników uzyskiwa-nych przez m��czyzn w te�cie TIE.

Korelacyjna procedura bada� nie uprawnia wprawdzie do mówienia o deter-minantach, jednak�e w �wietle dost�pnej literatury usprawiedliwione wydaje si�traktowanie temperamentu i postaw rodzicielskich jako czynników wpływaj�cych na rozwój inteligencji emocjonalnej.

Jak ju� wspomniano, bezpo�redni� przyczyn� rozwoju, w tym rozwoju emo-cjonalnego, stanowi aktywno�� własna jednostki. Aktywno�� ta jest w znacznym stopniu warunkowana czynnikami wewn�trznymi, do których nale�y tempera-ment, oraz czynnikami zewn�trznymi, takimi jak warunki, wymagania i wzorce, które s� zwi�zane mi�dzy innymi z przejawianymi przez rodziców postawami wobec dziecka (por. schemat 1).

Wyniki przeprowadzonych bada� dowiodły, �e inteligencja emocjonalna ko-biet wi��e si� z tymi wymiarami temperamentu, które znamionuj� dobre przysto-

Page 13: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW 125

sowanie, a tak�e sprzyjaj� aktywno�ci własnej. Cechami takimi s� niew�tpliwie zbli�anie si�, czyli tendencja do poszukiwania nowych sytuacji i poznawania nowych ludzi, elastyczno��, która warunkuje łatwo�� przystosowywania si� do zmian otoczenia, a tak�e ogólnie pozytywny nastrój. Wszystkie one powoduj�, �e człowiek styka si� z wi�ksz� liczb� sytuacji społecznych, spotyka wi�cej ludzi, łatwiej wchodzi w ró�norodne interakcje.

Niejasny jest natomiast charakter zale�no�ci pomi�dzy inteligencj� emocjo-naln� a rytmiczno�ci� w zakresie snu i codziennych nawyków. Te temperamen-talnie zdeterminowane wła�ciwo�ci nie s� jednoznacznie powi�zane ze sfer�emocjonaln�, prawdopodobnie mog� by� jednak czynnikiem po�rednio wpływa-j�cym na zachowania emocjonalne. W niektórych badaniach dowiedziono na przykład, �e osoby maj�ce problemy z regulacj� snu (cierpi�ce na bezsenno��, wykazuj�ce zmniejszone zapotrzebowanie na sen lub zaburzenia cyklu dobowe-go) maj� tak�e problemy zwi�zane z regulacj� afektywn� (por. Rosenham, Selig-man, 1994; ICD-10, 2000).

W tym kontek�cie zastanawiaj�cy jest stwierdzony w wyniku przeprowadzo-nych bada� brak korelacji pomi�dzy inteligencj� emocjonaln� a aktywno�ci�w całej badanej próbie i w grupie kobiet oraz korelacja ujemna w grupie m��-czyzn. Wyja�nienie tego zagadnienia mo�e tkwi� w wynikaj�cej z koncepcji Thomasa i Chess (1977) definicji aktywno�ci oraz sposobie jej operacjonalizacji w kwestionariuszu DOTS-R. Wymiar ten jest tu bowiem definiowany jako po-ziom energii, wigoru i aktywno�ci motorycznej ujawnianej w działaniu. Wydaje si� wi�c, �e przy u�yciu DOTS-R mo�na okre�li� jedynie intensywno�� ogólnie rozumianej aktywno�ci. Narz�dzie nie uwzgl�dnia takich jej aspektów, jak po-ziom i kierunek. Tymczasem dla rozwoju zdolno�ci emocjonalnych niezmiernie wa�ny jest stopie� rozwojowego zaawansowania aktywno�ci, oceniany w stosun-ku do aktualnych mo�liwo�ci człowieka. Tylko funkcjonowanie na granicy posia-danych mo�liwo�ci uruchamia bowiem zmiany rozwojowe (por. Matczak, 2003, 2004). Istotny jest te� kierunek aktywno�ci, jak bowiem wspomniano wcze�niej, dla rozwoju inteligencji emocjonalnej najwa�niejsza jest aktywno�� społeczna i zadaniowa.

Inne mo�liwe wytłumaczenie odnajdujemy w pracach Matczak (2001, 2004). U�yte w badaniach testy mierz� głównie poznawcze aspekty inteligencji emocjo-nalnej, a te – zdaniem badaczki – wi��� si� raczej z cechami temperamentu sta-nowi�cymi o małych mo�liwo�ciach przetwarzania stymulacji. W takim uj�ciu

Page 14: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

KATARZYNA KNOPP126

aktywno��, która jest zwi�zana z du�ymi mo�liwo�ciami, b�dzie korelowała ujemnie ze zdolno�ciami emocjonalnymi.

Przeprowadzone badania ujawniły zwi�zek inteligencji emocjonalnej bada-nych osób z niektórymi postawami rodzicielskimi ich matek i ojców. Podobnie jak w przypadku temperamentu, tu tak�e mo�na rozpatrywa� stwierdzone zale�-no�ci w kontek�cie czynników warunkuj�cych aktywno�� własn� jednostki, która z kolei jest mechanizmem determinuj�cym rozwój (por. schemat 1).

Mo�na przypuszcza�, �e postawy kochaj�ce, które w badaniach koreluj� do-datnio z inteligencj� emocjonaln� kobiet, wi��� si� nie tylko z zapewnieniem dziecku odpowiednich warunków rozwoju, lecz tak�e z dostarczaniem mu prawi-dłowych wzorców emocjonalnych. Do�wiadczenia zwi�zane z ekspresj� emocji i obserwacj� wyra�ania emocji przez innych s� za� korzystne dla kształtowania si� wielu zdolno�ci emocjonalnych (por. np. Denham, 1989 – za: Eisenberg, Fa-bes, Losoya, 1999; Denham, Grout, 1993; Eisenberg i in., 1991; Halberstadt, 1986; Saarni, 1999). Ponadto mo�na oczekiwa�, �e kochaj�cy rodzice ułatwiaj�dziecku nabywanie zdolno�ci tolerowania emocji negatywnych i ich regulacji poprzez odpowiednio formułowane wymagania, dzi�ki czemu takie prze�ycia, jak gniew lub strach nie ł�cz� si� z karaniem dziecka, lecz z czuło�ci�, miło�ci� i za-ch�t� do ich akceptowanego społecznie wyra�ania (por. Eisenberg i in., 1991; Roberts, Strayer, 1987; Stern, 1985).

Z kolei postawy odrzucaj�ce – jak sugeruj� wyniki – maj� negatywne impli-kacje dla zdolno�ci emocjonalnych. Prawdopodobnie sprawiaj� one, �e warunki aktywno�ci dziecka s� szczególnie niekorzystne. Je�li chodzi o dostarczane wzor-ce, mo�na przypuszcza�, �e dotycz� one głównie negatywnych emocji, które dziecko przyjmuje za norm�. Jednocze�nie ma ono mały kontakt z emocjami po-zytywnymi. Jest to istotny problem, tym bardziej �e badacze na ogół podkre�laj�, �e wrogo�� w relacjach rodzic–dziecko mo�e by� uogólniana na innych ludzi (por. Eisenberg, Fabes, Losoya, 1999).

Odr�bnym problemem zwi�zanym z postawami odrzucaj�cymi s� ustalane przez takich rodziców rygorystyczne wymagania wobec dziecka oraz stosowanie ostrych kar. Prawdopodobnie dotyczy to tak�e funkcjonowania emocjonalnego. Rodzice mog� uczy� dzieci nie tyle adekwatnego i zgodnego z normami społecz-nymi wyra�ania emocji, ile tłumienia lub minimalizowania ich ekspresji. Jak do-wodz� liczne badania, mo�e to powodowa� mi�dzy innymi nieumiej�tno�� wł�-czania emocji w poznawanie otaczaj�cego �wiata i kierowania zachowaniem, obni�enie wra�liwo�ci na sygnały emocjonalne oraz problemy z ich rozpoznawa-

Page 15: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW 127

niem, nazywaniem i regulacj� (por. Eisenberg, Fabes, Losoya, 1999; Goleman, 1997; Saarni, 1999).

W grupie kobiet ujawnił si� ujemny zwi�zek pomi�dzy poziomem inteligencji emocjonalnej a postawami liberalnymi matek. Odpowiedzi na pytanie, dlaczego postawa liberalna matek ma negatywny wpływ na inteligencj� emocjonaln� có-rek, a nie ma istotnego znaczenia w przypadku synów, mo�na doszukiwa� si� na kilku płaszczyznach.

Przede wszystkim istotn� rol� odgrywa tu mechanizm identyfikacji, który ma miejsce głównie w przypadku osób tej samej płci (por. Cole, Hall, 1964; Gartup, 1962; Lynn, 1962). Proces identyfikacji z matk� zostaje zaburzony, je�li wchodzi ona w bliskie relacje z dzieckiem tylko okazjonalnie i niekonsekwentnie, co ma miejsce w przypadku postawy liberalnej. W takiej sytuacji utrudnione jest nawi�-zanie gł�bokiej wi�zi emocjonalnej. Ponadto w przypadku postawy liberalnej wysiłkom wychowawczym nie towarzyszy konsekwencja i ci�gło��. To wszystko sprawia, �e dziecko nie ma nie tylko optymalnych warunków zdobywania do-�wiadcze�, ale i odpowiednich wzorców emocjonalnych.

Problemem jest tak�e brak konsekwentnie formułowanych i egzekwowanych wymaga�. Jak wskazuj� niektórzy badacze, lepsze funkcjonowanie emocjonalne w pewnych sferach u kobiet mog� warunkowa� nie tylko same predyspozycje psychiczne, lecz tak�e silniejszy ni� w przypadku m��czyzn nacisk ze strony oto-czenia na wykształcenie si� u nich okre�lonych zdolno�ci (por. Eder, 1995; Thor-ne, 1993). St�d te� zbytni liberalizm matki, brak jasnych wymaga� co do sposobu wyra�ania i kontroli emocji, mo�e mie� znacznie silniejszy negatywny wpływ na poziom inteligencji emocjonalnej córek ni� synów, u których sfera emocjonalna nie jest a� tak mocno zwi�zana z normami i wymaganiami społecznymi. Nale�y tu doda�, �e u dziewcz�t najwi�kszy nacisk kładzie si� na takie aspekty funkcjo-nowania, jak zdolno�ci komunikacyjne, umiej�tno�� wchodzenia w relacje emo-cjonalne z innymi lud�mi, wra�liwo�� interpersonalna. Jak wskazuj� wyniki ba-da�, umiej�tno�ci te s� warunkowane głównie postawami matek (por. Plopa, 1995).

Kolejnym zagadnieniem wymagaj�cym omówienia jest stwierdzony zwi�zek inteligencji emocjonalnej m��czyzn z postawami nadmiernie ochraniaj�cymi ich ojców. Ojcowie przejawiaj�cy postawy ochraniaj�ce s� pobła�liwi, wylewni w oka-zywaniu uczu�, pełni ci�głego l�ku o dziecko. Przekazywane przez nich wzorce zachowa� emocjonalnych s� nie tylko zniekształcone, ale tak�e odbiegaj� od ogólnie przyj�tych w naszej kulturze norm społecznych, według których m��-czy�ni powinni by� opanowani i pow�ci�gliwi w okazywaniu uczu�. Skutkiem

Page 16: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

KATARZYNA KNOPP128

tego mog� by� problemy z identyfikacj� z ojcem i dysonans pomi�dzy wzorcami dostarczanymi w domu rodzinnym a wzorcami czerpanymi z dalszego otoczenia, np. z obserwacji innych m��czyzn, ksi��ek, filmów. Problemem jest tak�e bez-krytyczne akceptowanie zachowa� dziecka oraz nadmierne pobła�anie. Z brakiem wymaga� współwyst�puje tu izolowanie dziecka od kontaktów z rówie�nikami oraz od sytuacji, które mog� przynie�� mu rozczarowania, złe samopoczucie, niepokój lub krzywd�. Wspomniane czynniki utrudniaj� nabywanie samo�wia-domo�ci i dojrzałych mechanizmów kontroli emocjonalnej. Sprzyjaj� tak�e kształtowaniu si� nadmiernego egocentryzmu, który z kolei hamuje empati� i wra�liwo�� na sygnały emocjonalne płyn�ce od innych ludzi.

Wydaje si�, �e postawy ochraniaj�ce ojców nie wykazuj� zwi�zku z inteli-gencj� emocjonaln� kobiet, poniewa� w ich przypadku identyfikacja z ojcem nie ma a� takiego znaczenia. Ponadto postawy nadopieku�cze wobec córek s� cz�st-sze i bardziej akceptowane społecznie, nie ma tu wi�c tak du�ej rozbie�no�ci po-mi�dzy wzorcami z domu rodzinnego i dalszego otoczenia. Wydaje si� te�, �e potrzeby autonomii i samorealizacji s� nieco słabsze u kobiet, st�d te� nadmierna kontrola czy ograniczenie kontaktów z innymi lud�mi nie zaburzaj� u nich a� tak silnie rozwoju zdolno�ci emocjonalnych.

Podsumowuj�c cało�� bada� nale�y stwierdzi�, �e uzyskane wyniki nie s�jednoznaczne, a stwierdzone zwi�zki okazały si� znacznie słabsze ni� oczekiwa-no. Logicznym tego wyja�nieniem mo�e by� fakt, �e w badaniach nie sposób było uwzgl�dni� wszystkich czynników wpływaj�cych na poziom inteligencji emocjo-nalnej. Ograniczenie zmiennych do postaw rodzicielskich i cech temperamentu sprawiło, �e tym samym pomini�to wiele innych czynników nale��cych do wła�-ciwo�ci samego podmiotu, jego rodziny oraz dalszego �rodowiska społecznego, które mog� potencjalnie oddziaływa� na kształtowanie si� i poziom zdolno�ci emocjonalnych. By� mo�e z tego wła�nie powodu uzyskane w wyniku bada�dane nieznacznie tylko przybli�yły odpowied� na pytania o �ródła inteligencji emocjonalnej.

W �wietle uzyskanych wyników uzasadnione wydaj� si� dalsze badania doty-cz�ce zarysowanej problematyki. Celowe byłoby uwzgl�dnienie w nich innych ni� w prezentowanej pracy aspektów �rodowiska rodzinnego, np. wła�ciwo�ci psychicznych osób znacz�cych czy te� charakteru relacji mał�e�skich matek i oj-ców. W przyszłych badaniach mo�na byłoby te� wykorzysta� inne – bardziej doskonałe – narz�dzia pomiaru zdolno�ci emocjonalnych.

Page 17: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW 129

BIBLIOGRAFIA

Ausubel, D. P., Balthazar, E. E., Rosenthal, J., Blackman, L. S., Schpoont, S. H., Welkowitz, J. (1954). Perceived parent attitudes as determinants of children’s ego structure. Child Development, 25, 173-183.

Bar-On, R. (1997). EQ-i. BarOn Emotional Quotient Inventory. A measure of emotional intelli-

gence. User’s manual. Toronto: Multi-Health Systems. Borecka-Biernat, D. (1995). Nie�miało�� i agresja nastolatków a styl wychowania w rodzinie. Prob-

lemy Rodziny, 5, 45-46. Brzozowski, P. (1988). CRPBI – Kwestionariusz do badania zachowania si� rodziców w percepcji

dzieci. W: K. Pospiszyl (red.), Z bada� nad postawami rodzicielskimi (s. 9-20). Lublin: UMCS. Cassidy, J., Parke, R. D., Butkovsky, L., Braungart, J. M. (1992). Family-peer connections: The

roles of emotional expressivenes within the family and children’s understanding of emotions. Child Development, 63, 603-618.

Ciarrochi, J. V., Chan, A. Y. C., Bajgar, J. (2001). Measuring emotional inelligence in adolescents. Personality and Individual Differences, 31, 1105-1119.

Ciarrochi, J. V., Chan, A. Y. C., Caputi, P. (2000). A critical evaluation of the emotional intelli-gence construct. Personality and Individual Differences, 28, 539-561.

Cole, L., Hall, S. (1964). Psychology of adolescense. New York: Holt, Reinehart and Winston. Denham, S. A., Aauerbach, S. (1995). Mother-child dialogue about preschooler’s emotions and

preschooler’s emotional competence. Genetic, Social and General Psychology Monographs, 121, 313-337.

Denham, S. A., Cook, M., Zoller, D. (1992). “Baby looks very sad”: Implications of conversations about feelings between mother and preschooler. British Journal of Developmental Psychology, 10, 301-315.

Denham, S. A., Grout, P. (1993). Socialization of emotions: Pathway to preschoolers emotional and social competence. Journal of Nonverbal Behavior, 17, 205-227.

Dunn, J., Bretherton, I., Munn, P. (1987). Conversations about feelings between mothers and their young children. Developmental Psychology, 23, 132-139.

Dunn, J., Brown, J., Beardsall, L. (1991). Family talk about feeling states and children’s later under-standing of others’ emotions. Developmental Psychology, 27, 448-455.

Dunn, J., Brown, J., Slomkowski, C., Tesla, C., Youngblade, L. (1991). Young children’s under-standing of other people’s feelings and beliefs: Individual differences and their antecedents. Child Development, 62, 1352-1366.

Eder, D. (1995). School talk: Gender and adolescent culture. New Brunswick: Rutgers University Press.

Eisenberg, N., Fabes, R. A., Losoya, S. (1999). Reakcje emocjonalne: ich regulacja, korelaty spo-łeczne i socjalizacja. W: P. Salovey, D. J. Sluyter (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja

emocjonalna: problemy edukacyjne (s. 223-280). Pozna�: Dom Wydawniczy Rebis. Eisenberg, N., Fabes, R. A., Schaller, M., Carlo, G., Miller, P. A. (1991). The relations of parental

charakteristics and practises to children’s vicarious emotional responding. Child Development, 62, 1393-1408.

Page 18: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

KATARZYNA KNOPP130

Eisenberg, N., Schaller, M., Fabes, R., Bustamante, D., Mathy, R. A., Schell, R., Rhodes, K. (1988). Differentation of personal distress and sympathy in children and adults. Development Psychia-

try, 24, 766-775. Gartup, W. W. (1962). Some correlates of parental imitation in young children. Child Development,

1, 85-96. Głaz, K., Grzeszek, K., Wi�niewska, I. (1996). Rodzina: biologiczne i psychiczne podstawy jej

funkcjonowania. Kraków: Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego. Goleman, D. (1997). Inteligencja emocjonalna. Pozna�: Media Rodzina of Pozna�. Grochoci�ska, R. (1992). Psychospołeczna sytuacja dzieci w rodzinach rozbitych. Gda�sk: Uniwer-

sytet Gda�ski. Guastello, D. D., Guastello, S. J. (2003). Androgyny, gender role behavior and emotional intelli-

gence among college students and their parents. Sex Roles: A Journal of Research, 23, 217-227. Halberstadt, A. G. (1986). Family socialization of emotional expression and nonverbal communica-

tion skills. Journal of Personality & Social Psychology, 51, 827-836. Hart, S., Jones, N. A., Field, T., Lundy, B. (1999). One-year-old infants of intrusive and withdrawn

depressed mothers. Child Psychiatry and Human Development, 30, 111-122. Harwas-Napierała, B. (1995). Rodzina jako kontekst rozwojowy jednostki. W: J. Trempała (red.),

Rozwijaj�cy si� człowiek w zmieniaj�cym si� �wiecie. Materiały z IV Ogólnopolskiej Konfe-

rencji Psychologów Rozwojowych (s. 303-316). Bydgoszcz: Wydawnictwo WSP. Helper, M. (1958). Parental evaluation of children and children’s self-evaluation. Journal of Ab-

normal Social Psychology, 56, 190-194. Hodgins, H. S., Belch, C. (2000). Interparental violence and nonverbal abilities. Journal of Nonver-

bal Behavior, 24, 3-24. ICD-10 (2000). Kraków: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”. Itkin, W. (1955). Relationships between attitudes toward parents and parents’ attitudes toward chil-

dren. Journal of Genetic Psychology, 86, 339-352. Jones, N. A., Field, T., Davalos, M. (2000). Right Frontal EEG Asymmetry and lack of empathy in

preschool children of depressed mothers. Child Psychiatry and Human Development, 30, 189-205.

Jones, N. A., Field, T., Davalos, M., Pickens, J. (1997). Stability of EEG in infants /children of depressed mothers. Child Psychiatry and Human Development, 28, 59-70.

Kagan, J. (1956). Children’s perception of parents. Journal of Abnormal Social Psychology, 53, 257-259.

Konarska, J. (1993). Rodzina a rozwój emocjonalny dziecka z inwalidztwem wzroku. Warszawa: Polski Zwi�zek Niewidomych.

Kopacz, M. (1990). Niedojrzało�� emocjonalno-społeczna dzieci a poziom dojrzało�ci ich rodziców.

Białystok: Dział Wydawnictw Filii UW w Białymstoku. Kowalski, W. S. (1982). Percepcja postaw rodziców przez ich dzieci jako metoda diagnozy �rodo-

wiska rodzinnego. W: M. Ziemska, A. Kwak (red.), Funkcjonowanie rodziny a problemy profi-

laktyki społecznej i resocjalizacji (s. 59-68). Warszawa: Wydawnictwa UW. Kowalski, W. S. (1984). Kwestionariusz Stosunków mi�dzy Rodzicami i Dzie�mi A. Roe i M. Sie-

gelmana. Warszawa: Wydawnictwa Radia i Telewizji. Król, J. (1989). Postawy rodzicielskie, poziom samoakceptacji a poj�cie Boga: studium psy-

chologiczne (rozprawa habilitacyjna). Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.

Page 19: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW 131

Lopes, P. N., Salovey, P., Straus, R. (2003). Emotional intelligence, personality and the perceived quality of social relationship. Personality and Individual Differences, 35, 641-658.

Lynn, D. (1962). Sex-role and parental identification. Child Development, 3, 555-564. Marszał-Wi�niewska, M. (1999). Siła woli a temperament. Warszawa: PAN. Maruszewski, T., �cigała, E. (1998). Emocje – aleksytymia – poznanie. Pozna�: Wydawnictwo

Fundacji Humaniora. Matczak, A. (2001). Temperament a kompetencje społeczne. W: A. Ciarkowska, A. Matczak (red.),

Ró�nice indywidualne: wybrane badania inspirowane Regulacyjn� Teori� Temperamentu Pro-

fesora Jana Strelaua (s. 53-70). Warszawa: UW. Matczak, A. (2003). Zarys psychologii rozwoju: podr�cznik dla nauczycieli. Warszawa: Wy-

dawnictwo „ak”. Matczak, A. (2004). Temperament a inteligencja emocjonalna. Psychologia-Etologia-Genetyka, 10,

59-82. Matczak, A., Piekarska, J., Studniarek, E. (2005). Skala Inteligencji Emocjonalnej – Twarze (SIE-T):

podr�cznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP. Mayer, J. D., Caruso, D., Salovey, P. (2000). Emotional intelligence meets traditional standards for

an intelligence. Intelligence, 27, 267-298. Mayer, J. D., Salovey, P. (1999). Czym jest inteligencja emocjonalna? W: P. Salovey, D. J. Sluyter

(red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna: problemy edukacyjne (s. 21-69). Poz-na�: Dom Wydawniczy Rebis.

Mayer, J. D., Salovey, P., Caruso, D. (2000). Models of emotional intelligence. W: R. Sternberg (red.), Handbook of intelligence (s. 396-420). Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Mayer, J. D., Salovey, P., Caruso, D., Sitarenios, G. (2001). Emotional intelligence as a standard intelligence. Emotion, 1, 232-242.

Ochma�ski, M. (1995). Wybrane poznawcze i �rodowiskowe uwarunkowania osi�gni�� szkolnych

dzieci rozpoczynaj�cych nauk�. Lublin: Wydawnictwo UMCS. Oleszkiewicz-Zsurzs, Z. (1986). Zapotrzebowanie na stymulacj� a preferencje do wyboru zawodu.

Przegl�d Psychologiczny, 29, 509-526. Pachałko, J. (1987). Postawy rodzicielskie a ich wpływ na rozwój dziecka. W: E. Łapi�ski (red.),

Rodzina a rozwój dziecka: odczyty pedagogiczne (s. 94-100). Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Powszechnej.

Piekarska, J. (2002). MEIS: raport z przeprowadzonych bada� pilota�owych (pilota� 3); materiały niepublikowane.

Piekarska, J. (2004). Inteligencja emocjonalna młodzie�y a sposoby reagowania rodziców w sytu-acjach problemowych. Psychologia Rozwojowa, 9, 23-33.

Plopa, M. (1993). Funkcjonowanie społeczno-emocjonalne młodzie�y a percepcja postaw matek i ojców. Psychologia Wychowawcza, 26, 2, 129-141.

Plopa, M. (1995). Rola ojca w kształtowaniu osobowo�ci córek i synów. W: J. Trempała (red.), Rozwijaj�cy si� człowiek w zmieniaj�cym si� �wiecie. Materiały z IV Ogólnopolskiej Konfe-

rencji Psychologów Rozwojowych (s. 329-338). Bydgoszcz: Wydawnictwo WSP. Roberts, W., Strayer, J. (1987). Parents responses to the emotional distress of their children: Rela-

tions with childrens competence. Developmental Psychology, 23, 415-422. Roe, A. (1957). Early determinants of vocational choice. Journal of Counseling Psychology, 4,

212-217.

Page 20: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

KATARZYNA KNOPP132

Rosenhan, D. L., Seligman, M. E. P. (1994). Psychopatologia (t. 1). Warszawa: Polskie Towarzys-two Psychologiczne.

Ro�nowska, A. (1998). Wybrane aspekty wychowania w rodzinie. Słupsk: Wydawnictwo WSP. Ry�, M. (1992). Wpływ dzieci�stwa na pó�niejsze �ycie w mał�e�stwie i rodzinie: studium psy-

chologiczne (cz. 1, 2). Warszawa: Wydawnictwo Fundacji Akademii Teologii Katolickiej. Ry�, M. (2004). Systemy rodzinne. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-

-Pedagogicznej. Saarni, C. (1999). Kompetencja emocjonalna i samoregulacja w dzieci�stwie. W: P. Salovey,

D. J. Sluyter (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna: problemy edukacyjne

(s. 75-125). Pozna�: Dom Wydawniczy Rebis. Salovey, P., Mayer, J. D. (1990). Emotional intelligence. Imagination, Cognition, and Personality,

9, 185-211. Stern, D. (1985). The interpersonal world of the infant. New York: Basic Books. Strelau, J. (1985). Temperament, osobowo��, działanie. Warszawa: PWN. Strelau, J. (2001). Psychologia temperamentu. Warszawa: PWN. Studniarek, E. (2002). Raport z bada� pilota�owych. Skala Inteligencji Emocjonalnej – Twarze

(SIE-T-3); tekst niepublikowany. Szczepaniak, P., Strelau, J., Wrze�niewski, K. (1996). Diagnoza stylów radzenia sobie ze stresem za

pomoc� polskiej wersji kwestionariusza CISS Endlera i Parkera. Przegl�d Psychologiczny, 39, 187-210.

�liwi�ska, M., Zawadzki, B., Strelau, J. (1995). Adaptacja „Zmodyfikowanego Kwestionariusza Wymiarów Temperamentu” Windle’a i Lernera do warunków polskich: zastosowanie do diag-nozy temperamentu młodzie�y i osób dorosłych. Studia Psychologiczne, 33, 113-145.

Thomas, A., Chess, S. (1977). Temperament and development. New York: Brunner & Mazel. Thorne, B. (1993). Gender play: Girls and boys at school. New Brunswick: Rutgers University Press. Windle, M., Lerner, R. M. (1986). Reassessing the dimensions of temperament survey (DOTS-R).

Journal of Adolescent Research, 1, 213-230. Zaczek, T. (2001). Wpływ �rodowiska na rozwój osobowy człowieka. Ostroł�ka: Wydawnictwo Delta. Zhou, Q., Eisenberg, N., Losoya, S. H., Fabes, R. A., Reiser, M., Guthrie, I. K., Murphy, B. C.,

Cumberland, A. J., Shepard, S. A. (2002). The relationship of parental warmth and positive expressiveness to children’s emphaty-related responding and social functioning: A longitudinal study. Child Development, 73, 893-915.

Ziemska, M. (1979). Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowo�� dziecka. W: M. Ziemska (red.), Rodzina i dziecko (s. 155-197). Warszawa: PWN.

Ziemska, M. (1982). Rola postaw rodzicielskich w zaspokajaniu potrzeb psychicznych dzieci. W: M. Ziemska, A. Kwak (red.), Funkcjonowanie rodziny a problemy profilaktyki społecznej i re-

socjalizacji (s. 7-15). Warszawa: Wydawnictwo UW.

Page 21: INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT … · INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW ORAZ ... Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999).

INTELIGENCJA EMOCJONALNA A TEMPERAMENT STUDENTÓW 133

TEMPERAMENTAL AND FAMILIAL FACTORS

IN EMOTIONAL INTELLIGENCE

S u m m a r y

The starting point for this study was an assumption that emotional intelligence develops as a result of the individual’s own activity. This activity, however, is determined to a considerable degree by temperament as well as by influence of family environment – mainly by parental attitudes. Windle’s and Lerner’s DOTS-R inventory in the Polish adaptation (by Strelau, Zawadzki and �liwi�ska), Roe and Siegelman’s PCR inventory in the Polish adaptation (by Kowalski) and two tests by Matczak, Piekarska and Studniarek were utilized in this study. The results showed that a positive correlation existed between emotional intelligence and positive mood, flexibility and rhythmic of sleep. Fur-thermore, in the group of women, significant positive correlations were observed of emotional intelligence and approaching and rhythmic of everyday habits. In the group of men, emotional intel-ligence correlated negatively with general level of activity. Emotional intelligence was also found to correlate with certain parental attitudes (mainly with love and reject). In this respect, different corre-lation patterns were observed for men and women. In women, a negative correlation was observed between emotional intelligence and intensity of the liberal attitude of mothers, whereas in men emotional intelligence correlated negatively with the protecting attitude of fathers.

Key words: emotional intelligence, temperament, family environment, parental attitudes.