Page 1
Insurekcja kościuszkowska (geneza)
Po klęsce wojny polsko – rosyjskiej w 1792 r. terytorium
Rzeczypospolitej było okupowane przez wojska rosyjskie. Władze
konfederacji targowickiej pod dyktando posła rosyjskiego Osipa
Igelströma przeprowadziły likwidację dzieła Konstytucji 3 Maja.
Wojska rosyjskie dokonywały wielu grabieży, połączonych
z represjami politycznymi. Nastąpiło załamanie gospodarcze
i finansowe państwa.
Page 2
Polska po II rozbiorze – 1793 r.
Page 3
Przyspieszenie terminu wybuchu powstania kościuszkowskiego
Sprawcą przyspieszenia terminu wybuchu powstania
kościuszkowskiego był brygadier Antoni Madaliński
(1739 – 1804), dowódca I Brygady Wielkopolskiej Kawalerii
Narodowej. Pochodził z Porowa w Wielkopolsce. Służbę rozpoczął
w 1768 r., jako towarzysz w brygadzie, którą później dowodził.
Brał udział w konfederacji barskiej. W 1788 r. został posłem na Sejm
Czteroletni. Związał się ze stronnictwem patriotycznym i był
członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji 3 Maja.
Page 4
Antoni Madaliński (1739 – 1804)
Page 5
Herb rodziny Madalińskich - Larysza
Page 6
Początki powstania Od 1793, gdy dowodzona przez niego brygada została na skutek rozbiorów
przymusowo przekwaterowana z rodzinnej Wielkopolski na Mazowsze, był aktywny w konspiracji przedpowstańczej.
Osobę Madalińskiego rozważano wówczas jako "rezerwową" kandydaturę na Naczelnika powstania. Wobec groźby redukcji wojska, nakazanej przez władze rosyjskie, na naradzie w siedzibie dowództwa brygady w Ostrołęce, prawdopodobnie 8 marca 1794, zdecydowano o rozpoczęciu powstania. Madaliński odmówił redukcji brygady i 12 lub 13 marca 1794 rozpoczął marsz swojej brygady spod Ostrołęki przez tereny zagarnięte przez Prusy (Mławę, Wyszogród, Sochaczew) w kierunku Krakowa, co zdeterminowało rozpoczęcie powstania zbrojnego.
Po drodze brygada stoczyła dwie drobne potyczki z oddziałami pruskimi, a 24 marca, w dniu proklamacji powstania przez Naczelnika Tadeusza Kościuszkę, dotarła do Końskich, stanowiąc ubezpieczenie ogniska insurekcji od północy. 3 kwietnia, maszerując przez Kielce, Pińczów i Skalbmierz, brygada połączyła się z grupą Kościuszki koło Proszowic.
Page 7
Skład I Brygady Wielkopolskiej Kawalerii Narodowej i jej rozmieszczenie
Na początku 1794 r. I brygada wielkopolska liczyła 44 oficerów pełniących służbę,
53 namiestników, 225 towarzyszy, 1017 szeregowych i 1308 koni, sztab brygady
i 10 szwadron zajmowały kwatery w Ostrołęce, pozostałe zaś szwadrony stały
w Makowie, Przasnyszu, Różanie, Pułtusku, Andrzejewie, Kolnie, Łomży, Broku
Szczepankowie, Nowogrodzie i we Wiźnie.
Zarządzona przez Komisję Wojskową redukcja objąć miała w I Brygadzie Wielkopolskiej
20 oficerów, 44 namiestników, 105 towarzyszy i 764 szeregowców. Madalińskiego
wezwano w tej sprawie 11 marca do Warszawy. Brygadier postanowił jednak
zdecydowanie przeciwstawić się decyzji komisji. Ściągnął wszystkie szwadrony do
Ostrołęki, odebrał od oficerów przysięgę „na wierność Madalińskiemu i obronę wolności”
i 12 marca zarządził marsz przez Przasnysz w kierunku Mławy.
Page 8
Sprzysiężenie przedpowstańcze
Spisek zawiązał się w grudniu 1792 roku na emigracji
i na przełomie 1792/1793 roku w kraju.
Ośrodkiem emigracji przedpowstańczej była Saksonia,
gdzie Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj i Tadeusz Kościuszko
zawiązali sprzysiężenie.
Uznano konieczność ustanowienia dyktatury wojskowej
i powierzenie jej Kościuszce.
Page 9
Wybuch powstania
Za oficjalną datę rozpoczęcia insurekcji uznaje się 24 marca.
Po odprawie oficerów garnizonu krakowskiego, Tadeusz Kościuszko
wraz z Józefem Wodzickim udali się na mszę do kościoła kapucynów, po
wysłuchaniu której w domku loretańskim złożyli u stóp ołtarza
szable, które zostały poświęcone przez gwardiana. Następnie ująwszy
szable w dłonie ślubowali, że gotowi są oddać swoje życie dla obrony
ojczyzny.
Około godziny 10 na rynku krakowskim pojawił się Tadeusz Kościuszko,
po czym odczytano akt powstania oraz Kościuszko złożył przysięgę:
Page 10
Przysięga naczelnika powstania
Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga
całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy
na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla
obrony całości granic, odzyskania samowładności
Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać
będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna
męka Syna Jego.
Page 11
Przysięga Kościuszki na rynku krakowskim 24 marca 1794
Page 12
Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej
Akt powstania nadawał Kościuszce tytuł Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej i składał w jego ręce całkowitą władzę.
Poważnym problemem stało się rozbudowanie szczupłych dotychczas wojsk powstańczych. Oprócz poboru zaciągali się także ochotnicy, którzy byli kierowani do artylerii, wojsk inżynieryjnych i formacji strzelców pieszych.
Trudności sprawiało również uzbrojenie, dlatego też rozpoczęto formowanie oddziałów kosynierów, uzbrojonych w piki i osadzone na sztorc kosy.
Page 13
Tadeusz Kościuszko (1746 – 1817)
Page 14
Herb Kościuszki – Roch III
Page 15
Kosynierzy chłopskiego pospolitego ruszenia z 1794 r.
Page 16
Siły powstańcze W momencie rozpoczęcia wojny o niepodległość Kościuszko rozporządzał
jednym batalionem regimentu II (Wodzickiego) i jednym III (Czapskiego),
w łącznej sile 800 ludzi i brygadą Manżeta (10 szwadronów), bataliony III i
IV regimentu oraz brygada Madalińskiego licząca 1000 koni. Razem oddziały
liczyły do 4000 ludzi. Ogólna liczba wojska pozostałego po zaborach
moskiewskich i częściowej redukcji sięgała 26 000 ludzi. Do tego przybyło
ok. 4000 żołnierzy, zagarniętych w służbę imperatorowej rosyjskiej.
Siły Rosjan i Prusaków:
• 23 000 w Koronie• 6 000 na Litwie• 30 000 w ziemiach nowo zabranych• 8 000 wojsk pruskich rozproszonych w całym nowym zaborze
Page 17
Niektóre wydarzenia powstania
4 kwietnia 1794 pod Racławicami wojska powstańcze pod wodzą samego
Kościuszki stoczyły zwycięską bitwę z wojskami rosyjskimi dowodzonymi przez
generała majora Aleksandra Tormasowa. Z militarnego punktu
widzenia zwycięstwo pod Racławicami było jedynie epizodem wojny polsko-
rosyjskiej i nie zostało w pełni wykorzystane. Kościuszko nie zdołał rozbić
korpusu Fiodora Denisowa i oczyścić Małopolski z wojsk rosyjskich.
O wiele ważniejsze było natomiast znaczenie moralne bitwy – Polacy
nabrali wiary w możliwość zwycięstwa, a powstanie rozszerzyło się na inne
rejony kraju. W bitwie odznaczył się Bartosz Głowacki.
Page 18
Bitwa pod Racławicami, rys. Aleksandra Orłowskiego
Page 19
Bitwa pod Racławicami, obraz Jana Matejki
Page 20
Chorągiew grenadierów krakowskich
Page 21
Insurekcja warszawska
17 kwietnia 1794 wybuchła insurekcja warszawska.
Pospólstwo warszawskie pod wodzą Jana Kilińskiego
wypędziło garnizon rosyjski ze stolicy. Dokonano
szturmu ambasady rosyjskiej, gdzie przejęto materiały
potwierdzające pobieranie rosyjskiej pensji przez
czołowe postacie polityki. Ignacy Wyssogota Zakrzewski
został prezydentem stolicy.
Page 23
Insurekcja w Wilnie
23 kwietnia 1794 r. wybuchła insurekcja w Wilnie,
którą dowodził Jakub Jasiński. Ogłoszono
Akt Powstania Narodu Litewskiego. Powstanie
odniosło sukces. W czasie wydarzeń wileńskich zginęło
3 Polaków i 20 Rosjan. Pojmano wielu rosyjskich
jeńców, których zgromadzono w kościele św.
Kazimierza w Wilnie.
Page 24
Uniwersał połaniecki
7 maja 1794 r. Kościuszko wydał w Połańcu uniwersał
regulujący powinności gruntowe włościan i zapewniający dla
nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i
sprawiedliwość w komisjach porządkowych. Akt ten,
zwany uniwersałem połanieckim, stanowił uwieńczenie
wielu rozporządzeń i proklamacji wydanych przez Kościuszkę
w sprawie chłopskiej od chwili rozpoczęcia powstania.
Page 25
Uniwersał połaniecki
Page 26
Bitwa pod Szczekocinami
6 czerwca pod Szczekocinami doszło do kolejnej bitwy
wojsk polskich z połączonymi siłami rosyjsko-pruskimi Fiodora
Denisowa i Fryderyka Wilhelma II. Po zaciętych walkach
Polacy zmuszeni zostali do odwrotu ku Warszawie, a
Kościuszko został lekko ranny. Straty polskie były dotkliwe.
Poległo 2000 żołnierzy. Zginęli w walce dwaj generałowie:
Józef Wodzicki i Jan Grochowski. Śmiertelnie ranny został
Bartosz Głowacki.
Page 27
Klęska pod Chełmnem i zajęcie Krakowa
8 czerwca 1794 r. rosyjski korpus gen. Wilhelma Derfeldena
zwyciężył Polaków dowodzonych przez gen. Józefa Zajączka
w bitwie pod Chełmnem. Zajączek, ścigany przez korpus
Derfeldena, wycofał się do Lublina, a stamtąd do Warszawy.
15 czerwca 1794 r. wojska pruskie zajęły Kraków, poddany
przez dowodzącego obroną miasta Ignacego Wieniawskiego.
Page 28
• 2 sierpnia 1794 r. Dywizja Karola Sierakowskiego odniosła zwycięstwo
nad Rosjanami w bitwie pod Słoniem.
• 12 sierpnia 1794 r. Wilno skapitulowało.
• 21 sierpnia 1794 r. do insurekcji przystąpiła Wielkopolska.
• 6 września 1794 r. Rosjanie i Prusacy zrezygnowali z oblegania Warszawy.
• 17 września 179 4 r. klęska dywizji Karola Sierakowskiego w bitwie pod
Krupczycami z korpusem gen. Aleksandra Suworowa. Korpus rosyjski
uzyskał wolną drogę na Brześć.
• 30 września 1794 r. gen. Henryk Dąbrowski pokonał Prusaków
w bitwie pod Łabiszynem.
Page 29
Bitwa pod Maciejowicami
10 października 1794 odbyła się bitwa pod
Maciejowicami, w wyniku której ranny Tadeusz
Kościuszko dostał się do niewoli rosyjskiej, po czym został
uwięziony w twierdzy pietropawłowskiej w Petersburgu.
Page 30
Nowy naczelnik powstania
12 października Rada Najwyższa Narodowa
ogłosiła naczelnikiem powstania Tomasza
Wawrzeckiego.
16 października 1794 r. został zaprzysiężony
jako Najwyższy Naczelnik Powstania.
Page 32
Zdobycie Warszawy przez Rosjan
4 listopada wojska gen. Aleksandra Suworowa i gen. Iwana
Fersena ruszyły na Warszawę. Po zdobyciu szturmem Pragi Rosjanie
dokonali rzezi ludności.
W wyniku kilkugodzinnej fali mordów życie straciło około
20 tysięcy ludzi. Ten akt sterroryzował lewobrzeżną stronę
Warszawy i skłonił stolicę do kapitulacji. Wojska powstańcze
wycofały się na południe i 5 listopada całe miasto zostało zajęte
przez Rosjan. Ówczesny ambasador brytyjski w Warszawie określił
mord na cywilach jako ohydne, niepotrzebne barbarzyństwo.
Page 33
Rzeź Pragi, Aleksander Orłowski
Page 34
Zakończenie powstania
• 4 listopada 1794 r. wojska pruskie zajęły Ostrołękę.
• 5 listopada skapitulowały wojska powstańcze broniące Warszawy.
• 8 listopada 1794 r. naczelnik Tomasz Wawrzecki opuścił Warszawę.
Wojska austriackie zajęły Radom.
• 9 listopada 1794 r. wojska rosyjskie uroczyście wkroczyły
do Warszawy.
• 16 listopada pod Radoszycami nastąpiło ostateczne rozwiązanie
oddziałów powstańczych przez naczelnika Tomasza Wawrzeckiego i
kapitulacja przed gen. Aleksandrem Suworowem.
Page 35
Powstanie kościuszkowskie
Page 36
Skutki powstania
Powstanie zakończyło się całkowitą klęską, po której nastąpił III rozbiór Polski. Już
22 lipca 1794 Katarzyna II oznajmiała Prusom i Austrii, że „nadszedł czas aby trzy
dwory podjęły kroki nie tylko dla ugaszenia ostatniej iskry pożaru, który wybuchł
w sąsiednim kraju, lecz także dla zapobieżenia, aby kiedykolwiek jeszcze z
popiołów powstał nowy płomień”.
W ciągu 8 miesięcy powstania strona polska zmobilizowała do walki około 150
000 ludzi, z tego blisko 100 000 do służby w oddziałach regularnych, 50 000 służyło
w milicji i pospolitym ruszeniu. W obozach i w powstańczych oddziałach liniowych
przebywało 70 000 ludzi. Na Syberię zesłano około 20 000 powstańców. Generałowie
rosyjscy w nagrodę za stłumienie powstania obdarzeni zostali dobrami w polskich
ekonomiach lub zostały im nadane ziemie skonfiskowane uczestnikom powstania.
Page 37
III rozbiór Polski
Page 38
Bibliografia
M. Kukiel, Zarys historii wojskowości w Polsce
B. Szyndler, Powstanie kościuszkowskie 1794
Mapy i ilustracje – Wikipedia
Prezentację wykonał:
Remigiusz Trembowski
Page 39
Dziękuję za uwagę