Dünya Küresel Dinleme ve Takip Krizi Edward SNOWDEN İncelemesi

TURGUT ÖZAL ÜNİVERSİTESİİktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi

Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü

Dünya Küresel Dinleme ve Takip Krizi Edward SNOWDEN Olayının İncelenmesi

Öğretim Görevlisi: Prof. Dr. Muhammet KÖSECİK

Hazırlayan: Ömer Faruk AKÇAKOYUN

1

Özet

Küresel terör faaliyetlerinin en büyük örneği olan 11Eylül saldırılarının ardından ABD’nin güvenlik politikalarınıönemli ölçüde etkilemiştir. Yapılan hukuku düzenlemeler veyeniden şekillenen istihbarat anlayışıyla yeniden böyle birdurumla karşılaşmak istemeyen ABD’nin dünya geneline yayılmışolan terörist faaliyetleri küresel bazda istihbarat engellemekadına hangi faaliyetlerde bulunduğu, nasıl bir süreç yaşadığı,güvenlik ve özgürlük dengesindeki uyuşmazlıkları çalışma konusuiçerisindedir. Ayrıca ülkenin en önemli istihbarat kurumundankaçan Edward SNOWDEN’nın, ABD istihbaratının çalışmametodlarını, deşifre edici ifşalarını, sızıntılarını ve budurumun dünya kamuoyundaki yansımalarını ABD’nin bu krize hangiaçıdan nasıl yaklaştığı hakkında bilgilendirmeyeçalışılacaktır.

1990-2001 Arası ABD’ye Yönelik Terör Faaliyetleri ve 11 Eylül Saldırısı

Soğuk savaş döneminin nükleer caydırıcılığı içindesüper güçler sıcak çatışmalardan uzak kalmaya çalışmışlar fakatterörizm gibi baş belası bir durumun ortaya çıkmasına engelol(a)mamışlar yada ses çıka(r)mamışlardır. Süper güçlerin buboşluğundan yararlanan terör grupları palazlanarak soğuk savaşsonrası dünya siyasetini etkileyen güç unsurlarınadönüşmüşlerdir.

1980’lerin sonu 1990’ların başı itibariyle dünyanınyeni düzenin çok kutupluluktan tek kutupluluğa kayması güçdengeleri açısından bir rahatlık oluşturmuş olup askeri,

2

ekonomik, jeopolitik vb. kararların tekrar alınmasına zeminhazırlamışlardır. Dolayısıyla ABD soğuk savaş sonrası yenidünya düzeninde çıkar politikalarını tekrar gözden geçirerek,Ortadoğu coğrafyasında egemen olma düşüncesini bir hayliarttırmıştır. Mamafih ABD’nin İsrail’in Filistin halkıüzerindeki baskıcı politikalarını desteklediğini, enerjikaynaklarını alarak Ortadoğu da yer alan Müslüman coğrafyasınıngelişmesine engel olduğunu düşünen, ABD’yi bu coğrafyada, kendiülkelerinde görmek istemeyen Ortadoğu kaynaklı terör gruplarıbaşta El Kaide olmak üzere ABD karşıtı söylemlerini arttırarakABD’yi hedef tahtasına 1oturtmuşlardır.

1991 Körfez savaşının ABD ve Batılı müttefiklerininlehine sonuçlanması ardından Ortadoğu coğrafyasında bulunan ABDaskeri üstleri terör grupları tarafından kolay hedefler olmuşbunun yanı sıra ABD ülke sınırlarının içerisinde yer alanstratejik yerlerin göz önünde bulunulduğu, ölü ve yaralısayısının çok olduğu terör saldırılarıyla da Amerikan halkıtanışmaya başlamıştır. İlk bombalı saldırı 26 Şubat 1993yılında New York'ta bulunan Dünya Ticaret Merkezi'ne düzenlendive saldırıda 6 kişi öldü, 1000 kadar kişi yaralandı. Saldırısırasında binada 55 bin kişinin olduğu söylenmekteydi2. İkincisaldırı 11 Eylül saldırısı öncesi ABD tarihinin en büyükbombalı saldırısı olarak kayda geçen 19 Nisan 1995 yılında 168-kişinin öldüğü ve bir çok kişinin de yaralandığı Oklahomasaldırısıydı. Bombalı eylemi gerçekleştiren eski bir Amerikanyedek askeri olan Timothy McVeigh3 saldırıyı neden yaptığınadair yaptığı açıklamada ABD’nin Körfez savaşı politikasınıeleştiriyordu.4 1998 yılında 12 Amerikan vatandaşının ölmesiylesonuçlanan ABD’nin Kenya ve Tanzanya Büyükelçiliklerisaldırıları da kayda geçmekteydi.5 1990’lı yalların ABD halkı

1 http://www.timeturk.com/tr/2012/09/10/ladin-in-el-cezire-de-yayimlanmayan-11-eylul-roportaji.html2 http://www.cnnturk.com/2011/dunya/05/02/el.kaideye.atfedilen.saldirilar/615197.0/3 http://tr.wikipedia.org/wiki/Oklahoma_City_sald%C4%B1r%C4%B1s%C4%B14 http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/87813.asp5 http://www.cnnturk.com/2011/dunya/05/02/el.kaideye.atfedilen.saldirilar/615197.0/

3

açısından hem ülke içinde hem ülke dışındaki terör saldırılarıciddi bir korku ve endişeye sevketmekteydi fakat hiçbiri 11Eylül saldırısı kadar etkilememişti. ABD hükümetleri bu terörsaldırıları karşısında gerekli önlemleri almaya çalıyorolmasına rağmen zaman zaman bombaların ülke sınırlarıiçerisinde veya diğer ülkelerdeki üst ve temsilciklerindepatlamasına engel olamıyordu.

Tarihler 11 Eylül 2001 yılı gösterdiğinde Yerel saatle08:46:30 da Amerikan Hava Yolları’na ait kaçırılan bir yolcuuçağı Dünya Ticaret Merkezi Kuzey Kulesi 94.-98. katlarıarasına kulenin kuzey tarafından çarptı ve bina çarpmadan 102dakika sonra yıkıldı.

Yerel saatle 09:02:59 da ikinci bir uçak Dünya TicaretMerkezi güney Kulesi 77.-85. katları arasına kulenin güneytarafından çarptı ve bina çarpmadan 56 dakika sonra yıkıldı.ABD hükümetinin açıklamalarına göre olaylar şöyle gelişti: 11Eylül 2001 Salı günü ABD’de dört yolcu uçağının ikisi NewYork’taki Dünya Ticaret Merkezi gökdelenlerine, bir diğeriWashington D.C.'de Pentagon’a(ABD Savunma Bakanlığı Binası)çarptı. Sonuncu uçak ise yolcular ve uçağı kaçıranlararasındaki mücadeleden sonra 150 mil uzakta, Pensilvanyakırsalında düştü.6

Sakin başlayan bir gün aniden kaosa ve bir bilinmezliğedoğru gidiyordu. Dünya çapındaki haberleşme ağlarının gelişmişolması, teknolojinin ve internetin sayesinde 11 Eylül tarihindeyaşanan bu saldırı kısa süre içinde hem ABD’nin diğereyaletlerinde hem de dünyanın diğer ülkelerince yakından takipedebilme fırsatını oluşturmuştu. Şimdi tüm dünyanın gözü kulağıikiz kuleler olarak atfedilen Dünya Ticaret Merkezindekisaldırıdaydı. 4 tane uçağın kaçırılması sonucu oluşan teröreylemler nedeniyle benzer yeni saldırılarının gerçekleşebilmesiihtimallerine karşılık Pentogan, Beyaz Saray, Adalet Bakanlığı,CIA Merkezi, ve Washington daki tüm hükümet binalarıboşaltılıyor ve ABD tarihinde ilk defa hava trafiği ülke

6 http://tr.wikipedia.org/wiki/11_Eyl%C3%BCl_sald%C4%B1r%C4%B1lar%C4%B14

çapında durduruluyordu. Başkan Bush’un içinde bulunduğu uçakherhangi bir saldırı olasılığına karşılık uzun süre havadakalmış ve olayın terörist bir saldırı olduğu Başkan’ınSarasota’da yaptığı açıklamayla halka duyurulmuştur. Önce ikizkulelerin tamamen çökmesi sonra Pentogan binasının birbölümünün yıkılmasıyla sonuçlanan binlerce ölü ve yaralınınolmasına sebebiyet veren bu saldırılar oldukça gelişmiş savunmasistemlerine sahip bir ülke olan ABD’nin bile ulusalgüvenliğini sağlamak konusunda ciddi eksikliklerinin olduğugöstermekte ve küresel terörizmin ulaştığı boyutlara dikkatçekmektedir.7

Dünya Ticaret Merkezi kulelerine çarpan uçaktaki teröristlerdenbirinin pasaportu uçağın kuleye çarpmasından sonra aşağıyafırlamış ve bölgedeki bir polis tarafından bulunmuş, Amerikanistihbarat birimlerinin araştırmaları sonucu söz konususaldırının terörist bir saldırı olduğu kanaati oluşmuş,havaalanına gelirken kullandıkları ve havaalanının otoparkınabıraktıkları araçta uçak kullanım kılavuzu ve Kur'an bulunmuşve yolcu uçaklarını Usame Bin Ladin'in lideri olduğu El Kaideörgütünün 19 üyesi tarafından kaçırıldığı ve eylemleringerçekleştirildiği düşüncesi kamuoyuyla paylaşılmayabaşlanılmıştı. 11 Eylül saldırılarına kadar terörizm küreselbir sorun olarak dünya devletlerinin gündeminde yer almadıysada bu tarihten itibaren terörün ilk defa bu kadar sert veetkileyici olduğu, tüm dünya tarafından önemsenmeyecek birrealite olduğu ABD üzerinde görülme fırsatı oluşmuştur.

11 Eylül Saldırısı Sonrası Güvenlik Değişimi

11 Eylül saldırısı ve önceki saldırıları göz önündebulunduran ABD hükümetleri Ulusal Güvenlik açısından aldıklarıkararlarla, değiştirilen kanunlarla ve yeni yasaldüzenlemelerle bir daha bu tür saldırıların yaşanmamasınayönelik bir dizi önlemler almaya zorlamaktaydı. O tarihe kadarözgürlüğü, insan haklarını ve demokrasiyi diğer devletlere7 Didem YAMAN “11 Eylül Sonrasında ABD:Algılamalar,Psikolojik Yansımalar,Yasal Düzenlemeler” Uluslararası Hukuk ve Politika Dergisi Cilt 1 Sayı 1-2 Sayfa 117-142

5

karşı oldukça iyi savunun ABD, kendi topraklarındakisaldırılar sonrasında kamu düzeni, güvenliği ve ulus bütünlüğüaçısından ciddi kararlar almaya başlamıştır. Yeni bir terörlemücadele yasasıyla Amerikan halkının tekrar böyle bir dehşetsaldırıyla karşılaşmamasını engellemek istemektedirler.Dolayısıyla 11 Eylül saldırısı sonrası ABD’de üç büyük hukukireform dikkatimizi çekmektedir. PATRIOT Kanunu’nunyasallaşması, İç Güvenlik Bakanlığının kurulması (Department ofHomeland Security) ve 2004 İstihbarat Reformu ve TerörizmEngellenmesi Kanunu’nun kabul edilmesidir.

A) PATRIOT Kanunu

PATRIOT Yasası (Terörü Engellemek İçin Gerekli ŞartlarKanunu) 2001 yılında 15’den fazla yasal düzenlemeyigerçekleştirilerek çıkartılmıştır.8 Saldırıdan 45 gün sonra(24 Ekim 2001) yasallaşması üstüne taslak üzerinde çokdüşünülmeden ivedi bir şekilde meclise geldiği ve üyelercekanun içeriği etkili bir şekilde tartışılmadan bir gecedegeçtiği eleştirilerini de barındırmaktadır.9 Bu tasarı ayrıca,insan hakları ihlali ve özel yaşamın dokunulmazlığı ilkesiyleçelişebilicek uygulamaların önünü açma potansiyelinden dolayıda çokça eleştiri almıştır. Bazılarına göre, e-mail iletişiminide kontrol yetkisi altına alan hükümetin, insanların okuduğukitapların bile listesine izin almadan ulaşabilicek olması,devletin daha fazla alanda kendisini hissettireceği anlamınagelebilmektedir.10

Herhangi bir soruşturmada makul şüphenin bulunmasızorunluluğu ABD Anayasasının değiştirilmiş dördüncü maddesindebelirtilen en temel insan hakları arasındadır11. Bu haklaranayasal bir güvence altına alınmış olmasına rağmen ABDhükümetleri yeni yasa ile eğer soruşturmada kullanılacağınainanılıyorsa kolluk kuvvetlerini; kişilerin bağlandıkları8 EPIC. (2002). PATRIOT Act. http://epic.org/privacy/terrorism/hr3162.html9 Surveillance Under the USA PATRIOT Act. http://www.aclu.org/national-security/surveillance-under-usa-patriot-act1010,14 ABD’nin Afganistan ve Irak’ta Terörle Mücadele Politikası UTSAM raporlar serisi 1411 http://www.usconstitution.net/xconst_Am4.html

6

internet adreslerini, bağlanılan zaman dilimini, süreyi ve e-mail adreslerini alması konusunda yetkilendirmiştir.12Teröristleri soruşturmakla ilgili olarak, örneğin, kanun suçsoruşturması yapan insanlara depolanmış her türden elektronikmesajları ve e-mailleri bir arama izniyle kontrol etme yetkisivermektedir. Ancak, eğer bu e-mailler uzak bir yerdedepolanmışsa ve 180 günden daha öncesine ait ise herhangi birarama izni almadan kolluk güçleri direkt ve sahibinibilgilendirmeden bu mesajların içeriğinebakabilmektedirler.13Ancak destekleyicilerine göre ise bu kanungüvenlik alanında mevcut boşlukları dolduracak nitelikte biryasa olarak görülmektedir. Bu yasanın en temel amacı, toplumazarar verme potansiyelinde olan kişi ve grupları çok kısa birsürede teşhis etmek ve bunları mahkemelerin önüneçıkarabilmektir.14

Bu kanun aslında terör ve terörle ilgili konularla mücadelemaksatlı çıkartılmış olmasına rağmen, kara para aklama, dinlemeyapma, arama izinlerinin yetki alanlarının arttırılması,Uluslararası İstihbarat Takip Kanunu (FISA), çeşitli bilgisayarteknolojilerini kullanarak soruşturmaların yürütülmesi gibialanlarda da bağlayıcı hükümler içermektedir. Kanunla gelen enönemli farklılık ise federal ve yerel kolluk güçlerine herhangibir terör örgütü üyesi olmasından şüphelenilen kişilerindinlenmesi ve takip edilmesinde sıra dışı yetkileritanımasıdır. Fakat yetkileri bu kadar genişletilmiş kurumlarıninsan hakları konusunda gösterebilecekleri zafiyetler de doğalolarak dikkatlerden kaçmamıştır.15

B) İç Güvenlik Bakanlığı (Department of Homeland Security)

1212,13 18 U.S.C. § 2702 : US Code - Section 2702: Voluntary disclosure of customer communications or records. http://codes.lp.findlaw.com/uscode/18/I/121/270213

14

15 ABD’nin Afganistan ve Irak’ta Terörle Mücadele Politikası UTSAM raporlar serisi 14

7

11 Eylül saldırıları sonrası FBI ve CIA’nin saldırıyıengelleme faaliyetlerinde yetersiz kaldığı tartışmalarınınyoğunlaştığı dönemde ABD hükümeti Beyaz Saray’a bağlı olarakyaşanan felaket sonrası yapılacak her türlü çalışmanın tek biryerde toplanmasını amaçlayan bir İç güvenlik ofisi kurmuştu.

2002 yılında ABD Başkanı Bush’un ABD televizyonlarındayaptığı halka sesleniş konuşmasında “İç Güvenlik Bakanlığı”ndanbahsetmesi İç güvenlik ofisinin artık ulusal bir kurumolacağının belirtisini vermişti.16 Aynı yıl içerisinde ABDsenatosından bir uyum içinde yasalaşan bu yeni bakanlık 9federal bakanlık, CIA, FBI ve diğer kurumlardan gelenistihbarat bilgilerini analiz edildiği, nükleer santrallerin,hava, kara ve demir yolları ulaşımlarının korunmasınınsorumluluğu, Nükleer, kimyasal, biyolojik vb.saldırılara karşıönlemlerin alındığı, acil durumlarda koordinasyonun sağlandığı,240.000 çalışanı olmasıyla birlikte bir merkez olmaözelliğinide taşıyacak olması ayrıca ABD hükümeti nezninde enprestijli bakanlık olduğu göstermekteydi.17

C) İstihbarat Koordinasyonu

ABD’de bulunan 17 farklı istihbarat kurumlarının 11 Eylülsaldırısından sonra yoğun bir eleştiri yağmuruna tutulmalarınınardından ABD hükümeti bünyesindeki istihbarat kurumlarınınkoordinasyonunun gerçekleştirebilmek adına 2005 yılında Ulusalİstihbarat Direktörlüğü ( Director of National Intelligence)kurmuş oldu.18 The Washington Post gazetesinde yayımlanmış olan2010 tarihli bir çalışmaya göre: ABD içinde karşı terörizm,anayurt güvenliği ve istihbarat konularında çalışan 1,271devlet organizasyonu, 1,931 özel şirket 10,000 ayrı lokasyondaçalışmaktadır. Bu kurumlarda Çok gizli gizlilik kleransına sahip

16 http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/156918.asp17 http://www.dhs.gov/about-dhs18 http://www.dni.gov/index.php#

8

toplam 854,000 kişi varlığı 19oldukça dikkat çektiğinisöyleyebiliriz.

Ulusal İstihbarat Direktörlüğünün altında diğer istihbaratkurumları tarafından toplanan ulusal ve uluslararası istihbaratbilgilerinin analiz edildiği, ABD hükümetlerine politikalargeliştirmek adına öneri ve stratejiler oluşturan bir düşüncekuruluşu gibi çalışan içinde devlet yetkilileri,akademisyenler, özel sektörden gelen bölgesel ve yerelkonularda derin uzmanlığı olan kişiler bulunmaktadır. Ulusalİstihbarat Konseyi (National Intelligence Council) varlığı dasöz konusu kurumun ABD için ne kadar hayati bir koordinasyonolduğu anlaşılmaktadır.

Güvenlik/Özgürlük Dengesi

11 Eylül vahim saldırıdan sonra istihbarat kurumlarınınyoğun eleştiri alması ve bunun sonucunda Bush yönetiminintekrar böyle bir saldırının gerçekleşmemesi adına kurumlarıyeniden dizayn etme ihtiyacının yanında güvenlik ihtiyacınıngiderilmesi adına da ciddi kanunsal düzenlemeler yapıldığınıaçıklamaya çalıştık.

Yapılan kurumsal ve kanunsal düzenlemeler ABD’nin öncekendi kamuoyunda daha sonrada dünya kamuoyunda zor durumdabırakabilecek hadiseleri içermekteydi. Bunun nedenini güvenlikve özgürlük dengesinin tam manasıyla oluşturulamamış olmasınıya da tüm dünyayı hegamonyası altına alma düşüncelerinin birtezahürü olabiliceğini anımsatmaktadır.

5 Haziran 2013 tarihinde İngiliz The Guardian gazetesi FBIve NSA’nın istekleriyle Yabancı İstihbarat Gözetleme Mahkemesi(FISC) kararıyla 20ABD’nin en büyük telekom şirketlerinden biriolan verizon şirketine ait milyonlarca Amerikalının telefon

19 http://projects.washingtonpost.com/top-secret-america/articles/a-hidden-world-growing-beyond-control/20 FISC mahkeme kararı 25.01.2013 http://www.theguardian.com/world/interactive/2013/jun/06/verizon-telephone-data-court-order

9

görüşmelerin sızdırıldığı belgeleri ortayı çıkardı.21 Yapılanhaberde Verizon firması ilgili mahkeme kararıyla abonelerininiletişim bilgilerini arama yer ve zaman bilgilerini istihbaratkurumlarıyla paylaştığını iddia ediliyordu. Adli bir süreçolmadan her hangi bir suç işlemeden sadece bir istihbaratgözetleme mahkemesinin vermiş olduğu kararla hedef olarak bellibir şahıs veya bir grup olmaksızın tüm Amerikalıların iletişimbilgilerinin takibinin yapılacak olması ABD’de kişisel verilerve mahremiyet konularında çok tartışılacak bir durum ortayaçıkarıyordu.

Daha sonra The Washıngton Post ve The Guardian gazeteleriNSA’nın ABD nin en büyük teknoloji şirketleri olan Google,Microsoft, Yahoo, Facebook, PaiTalk, AOL, Skype, You Tube,Apple’a ait sunuculara doğrudan PRISM olarak adlandırılanprogram vasıtasıyla internette ki bilgilere ulaştığı iddiaedilen sunumları ortaya çıkarmasıyla birlikte 22 telefondansonra internet alanında da ABD hükümetlerinin vatandaşlarıüzerinde kontrol mekanizmasını arttırdığını göstermekteydi.PRISM isimli istihbarat gözetleme programıyla hükümet adli birmahkeme kararı olmadan istediği her canlı bilgiye, fotoğrafa,arşive, video sohbetlerine ulaşabilme imkanı sunuyordu. İsmigeçen teknoloji şirketleri iddia edilen haberleri yalanladılar.Konu hakkında açıklama yapan Apple’ın sözcüsü Steve Dowling ise“PRISM programı hakkında bilgimiz var. Ancak hiçbir kurum içinsunucularıma doğrudan erişim sağlamadığımız gibi, sunuculardanbilgi alınması için mahkeme kararı gerekmektedir” WashingtonPost haberinde, “Apple’ın 2007’den bu yana PRISM’a dahilolmamaya çalıştığını’ belirtti.

PRSIM programında yer alıp almadığı iddialarına cevap verenbir diğer şirket dünyanın en büyük sosyal ağı Facebook oldu.Facebook’un güvenlik şefi Joe Sullivan, “hiçbir devlet kurumunasunucularımıza doğrudan erişim imkanı vermiyoruz. Facebook’tanspesifik bireyler hakkında bilgi talep edildiğinde, bu talebin

21 http://www.theguardian.com/world/2013/jun/06/nsa-phone-records-verizon-court-order22 http://www.theguardian.com/world/2013/jun/06/us-tech-giants-nsa-data

10

yasalarla uyumluluğunu dikkatle inceliyor ve sadece yasalarcabelirtildiği ölçüde bilgi paylaşıyoruz” dedi. İddialara cevapveren arama motoru devi Yahoo!’da, ‘kullanıcılarınmahremiyetinin çok ciddiye aldıkları bir husus olduğunu vesistemlerine, ağlarına veya sunucularına doğrudan erişim iznivermediklerini’ söyleyerek kullanıcılarını rahatlatmayaçalıştılar.23

Vatanseverlik yasasının uygulamaları olarak ortaya çıkan buhadiseler her ne kadar Bush döneminde yapılmış olsa da 2005 ve2011 yıllarında yapılan uzatma kararları ile birlikte, Obamadönemine yani günümüze kadar geldiği görülüyor. Yasa,hâlihazırda 1 Haziran 2015’e kadar uzatılmış durumda. 2006tarihli düzenlemede mahkeme yetkisi yerine başkanınyetkilendirmesine izin vererek uluslararası teröristlerlebağlantısı olan Amerikalıları takip etme imkânı sunacak şekildeçok güçle bir düzenleme gerçekleştirilmiş oldu.24 Bu durumözgürlükler noktasında olumlu olarak ciddi beklentileriçerisinde olunan Başkan Obama’yı çok zor durumda bırakacağıgörülmektedir. Birkaç gün içerisinde art arda gelen buhaberlerin karşısında Başkan Obama yaptığı ilk açıklamalardaAmerikalıların telefon kayıtları ve uluslararası internettrafiğinin takip edildiği programları savunarak, bu tipuygulamaların ulusal güvenlik için gerekli ve yasalara uygunolduğunu, terörist faaliyetlerin bu şekilde engellendiğini,yönetim olarak, mahremiyet ve sivil özgürlükler ile ulusalgüvenlik arasında "doğru dengeyi" kurduklarına inandığınısavunmuştur.25 Akabinde bu açıklamaları Ulusal Güvenlik Kurumu(NSA) Başkanı Keith Alexander’da (Obamayı destekleyici olarak )telefon dinleme ve internetteki faaliyetleri izlemenin onlarcaterör komplosunu engellediğini söyleyerek ifşa edilen PRISMadlı programı savunan bir açıklama yaptı.

23 http://www.btnet.com.tr/82799-sunucular-hukumete-acildi-mi.html (erişim 01.01.2014)24 http://www.usakanalist.com/detail.php?id=677 (erişim 01.01.2014)25 http://www.cnnturk.com/2013/dunya/06/07/obama.telefon.ve.internetin.takip.edilmesini.savundu/710998.0/index.html (erişim 01.01.2014)

11

İhbarcının Kimliği ve Ortaya Çıkışı

‘Bu tür şeylerin yaşandığı bir toplumda yaşamak İstemiyorum. Yaptığım ve söylediğim her şeyin kayıt altına alındığı bir dünyada yaşamak da istemiyorum’26

Edward SNOWDEN

Amerikan halkı ve dünyada bu haberleri takip eden insanlarABD istihbarat kurumlarının bilgi toplama yöntemlerinin açığaçıkmasını endişe ve hayal kırıklığı içerisinde başka bir açıdanda hayretle ve merakla gazetelerin bu bilgilere nasılulaştığını öğrenmek istiyordu.

Hong Kong’da bir otel odasında Glenn Greenwald, EwenMacAskill and Laura Poitras isimli İngiliz The Guardiangazetesi muhabirlerine bilgi veren 29 yaşındaki NSA çalışanıEdward SNOWDEN’dan başkası değildir27. Özel KuvvetlerKomutanlığı’na girmek isteyen bir subay adayıyken, birantrenman sırasında bacaklarını kırdığı için bunugerçekleştirememiş daha sonra NSA’da görev almıştır. Bilgisayarkonusundaki yeteneği ve uzmanlığı sonrası NSA’dan ayrılarakCIA’da görev yapmaya başlayan Snowden, CIA’nın sağladığıdiplomatik kimlik ile Cenevre’ye gönderilmiş ve burada da birmüddet çalışmıştır. Cenevre’de diplomatik kimlik altında görevyapan bir CIA ajanıyken, gördüklerini ve yaşadıklarını halkaanlatmaya ve ABD’nin izlediği istihbarat yöntemlerinikamuoyunun gözleri önüne sermeye karar veren Snowden, 2008yılında göreve gelen Obama’nın da izlenen istihbari metodlarnoktasında herhangi bir değişime gitmediğini görünce bukararını uygulamaya geçirmiş ve gecikmeli de olsa 2013 yılıitibarıyla medyaya bilgi sızdırmaya başlamıştır. 2009 yılındaCIA’dan ayrılarak NSA’ya bağlı olarak iş yapan özel firmalardaçalışmaya başlayan Edward Snowden, en son Booz Allen 28adlı bir26 http://www.theguardian.com/world/video/2013/jun/09/nsa-whistleblower-edward-snowden-interview-video (erişim 01.01.2014)27 http://www.theguardian.com/world/2013/jun/09/edward-snowden-nsa-whistleblower-surveillance (erişim 01.01.2014)28 http://www.boozallen.com/ (strateji ve danışmanlık şirketi ABD istihbaratkurumlarına destek oluyor) (erişim 01.01.2014)

12

şirketin Hawaii ofisinde görev yaparken Mayıs 2013 de, HongKong’a giderek ABD’yi terk etmiştir.29

Sorunun Küresel Bir Boyut Kazanması

Snowden Güney Çin’de Sabah gazetesine NSA , ailesi ve hongkong a gelme sürecini anlatır. NSA nın küresel gözetimprogramlarından bahsederek 2009 yılında Hong Kong’da faaliyetgösteren Asya Pasifik bölgesinde en büyük fiber-optik ağoperatörlerinden biri olan Pacnet isimli şirkete karşı NSA’ninsiber saldırılar gerçekleştirdiğini ve ayrıca Çin’nin iletişimaltyapısını sağlayan Telekom şirketlerine karşıda sızmafaaliyetlerinde bulunduğunu iddia eder.30 İnternetteknolojisinin merkezi konumunda olan ABD kıtalar arasıinternet bağlantısını okyanus altında geçen fiber optikkablolar vasıtasıyla gerçekleştirmektedir. Dolayısıyla AsyaPasifikteki ülkelerin internet bağlantılarını sızabilmek içinbu bağlantıları gerçekleştiren Pacnet isimli şirkete ve benzerifirmalara hedef alması kaçınılmazdır. Bu durumun öğrenilmesiyleAsya Pasifik ülkelerin tepkisini çekerek ABD’ye olan güveninbir kez daha sarsıldığını göstermiştir. Çünkü ABD daha çokhacker saldırılarının Çin tarafından gerçekleştiğirahatsızlığını dünya kamuoyuna paylaşıyordu. Snowden’nın ABDhalkını birebir ilgilendiren mahremiyeti ortadan kaldıran veridepolama programlarının ifşasının ardından bu şekilde NSA’inyaklaşık 4 yıl önce yaptığı Çin’e karşı siber saldırılar vesızmalar meseleyi süper güçler etrafında döneceğininsinyallerini veriyordu.

Snowden başka bir ifşasında ise 2009 yılında Londra dagerçekleştirilen ülkemizin Maliye Bakanı Mehmet ŞİMŞEK’indebulunduğu G-20 zirvesinde İngiliz istihbarat teşkilatlarıGovernment Communications Headquarters (GCHQ) ve MI6 ilebirlikte NSA’in katılımcıların bilgisayarları ve telefonkonuşmalarının gizlice izlendiği, önceden hazırlanan paravan

29 http://blog.milliyet.com.tr/post-modern-bir-casusluk-hikayesinin-kahramani--edward-snowden/Blog/?BlogNo=422385 (erişim 01.01.2014)30 http://www.scmp.com/news/china/article/1266892/exclusive-nsa-targeted-chinas-tsinghua-university-extensive-hacking (erişim 01.01.2014)

13

internet kafelere yönlendirilerek bu sayede e mail hesaplarınınizlenmesi ve şifrelerin ele geçirilmesinin sağlandığıyönündeydi.31 Başta Rusya olmak üzere zirveye katılandevletlerin söz konusu dinleme olayına tepkileri gecikmedi.İngiltere ve ABD bu haberler karşısında bir kez daha zordurumda kaldıklarını hep birlikti görmüş olduk. 2010 yılındaKanada Toronto şehrinde de gerçekleştirilen G-20 ve G-8zirvelerinde de Kanada istihbarat teşkilatı olan CSEC ilebirlikte NSA’ın ortak çalışmasıyla katılımcı ülkelerin devletbaşkanları ve diplomatlarının dinlendiği ve takip edildiği yinesnowden tarafından ifşa edildi. Bu durumlar NSA’de başkanlıkgörevini sürdüren Stephen Joseph Harper tarafından kabuledildi. “Top Secret” damgası ve güvenlik seviyesiyle hükümeteiletilen ve onaylanan talep doğrultusunda, ABD’nin Ottawa’dakielçiliğinde 6 gün boyunca aralarında Başbakan Recep TayyipErdoğan’ın da bulunduğu G-8 ve G-20 üyesi 25 ülke lideri ileönde gelen isimler dinlendi. CBC’nin haberine göre NSA, 6 günboyunca yürüttüğü operasyonu Kanada makamlarından gizlemegereği de duymadı. NSA’nın brifing notunu hazırlayan görevlilerraporlarında, “operasyonun Kanadalı partnerler ile yakınişbirliği içinde tamamlandığı” ifadesini kullandılar.32MevcutNSA başkanının yaptığı bu açıklamalar aynı zamanda BaşkanObamanında gelişmelerden haberdar olduğunu ve hatta talepdoğrultusunda diyerek istihbarat kurumunun bu doğrultuda birgörev verildiği algısını oluşturuyordu.

Snowden bu tür belgeler ifşa edip dünya bu şoklarda meşgulolurken, Hong Kong’tan ayrılmanın planlarını yapıyordu. ABDhükümeti snowden’nın bu açıklamalarından ciddi rahatsızlıkduyuyor ve kontrol edilmesini son derece önemli buluyordu.Snowden’a ilk ciddi destek benzer hadiselerle gündeme gelenWikileaks olayının baş kahramanı julian assange’den gelmiş

31 http://www.theguardian.com/uk/2013/jun/16/gchq-intercepted-communications-g20-summits(erişim 02.01.2014)32 http://www.ankarastrateji.org/haber/kanada-daki-dinleme-skandalinin-bas-aktoru-nsa-957/ (erişim 04.01.2014)

14

oldu.33Her türlü hukuki ve maddi desteğin Wikileaks tarafındankarşılanacağı sözünü verdi.

ABD hükümeti Hong Kong’dan iki devlet arasında yapılananlaşma gereği snowde’nın iadesini isteyerek kendisini zorbırakan ifşaların bitmesini istiyordu fakat snowden ülkesinegeri dönmek gibi düşüncesi yoktu. Ekvator’a sığınmayaçalışırken Moskova’ya yönelmek durumunda kaldı ve MoskovaŞeremetyevo Havaalanı transit yolcu bölümünde mahsur kalarakRusya’dan politik sığınma talebinde bulundu. Rusya’nın butalebe karşı verdiği cevap ise Snowden’ın Rusya’nın stratejikortağı Amekrika’nın zararına olan etkinliklere son vermesidurumunda sığınma talebinin olumlu karşılanacağıydı. RusyaDevlet Başkanı Vladimir Putin’in yaptığı açıklamalara göre ise,Snowden bu teklifi kendisini insan hakları savunucusu olduğunuvurgulayarak reddettiği yönünde oldu. Vladimir Putin,Snowden’ın Moskova Şeremetyevo Havalanında bulunmasına ilişkinolarak ise şu değerlendirmelerde bulundu: “”Bize davetsizgeldi. Aslında Rusya’yı transit ülke seçerek başka ülkeyeuçuyordu. Ancak durumundan haberdar olan Amerikalı ortaklarımızonun sonraki uçuşlarını bloke etti.”34 Daha sonraki günlerdeRus Hükümeti Snowden’a 1 yıllık geçici sığınma vererek Rusya’dayaşamasına izin verdi bu durum iki ülke arasındaki gerilimiarttırmış oldu ve ABD’li yetkililer Snowden'a sığınma hakkıverilmesini tepkiyle karşıladı. Beyaz Saray,Rusya'yı uyararakObama'nın Saint Petersburg'daki G20 Zirvesi öncesi Moskova'yıziyaret ederek Vladimir Putin ile yapmayı planladığı görüşmeyiiptal ederek yanıt verebileceğini bildirdi. Beyaz Saray SözcüsüJay Carney, “Büyük hayal kırıklığına uğradık. Bu olaylarışığında bir zirvenin ne kadar yararlı olacağınıdeğerlendiriyoruz” şeklinde konuştu. ABD Senatosu Dış İlişkilerKomitesi Başkanı Robert Menendez de sığınma kararının ABD-Rusyailişkileri açısından bir hezimet olduğu değerlendirmesindebulundu. Ancak Putin'in politika danışmanı Yuri Ushakov,

33 http://wikileaks.org/Statement-from-Edward-Snowden-in.html?snow (erişim 01.01.2014)34 http://www.btnet.com.tr/84417-edward-snowden-ile-prism-nedir.html (erişim12.01.2014)

15

yaptığı açıklamayla diplomatik gerginliği azaltmaya çalıştı.Ushakov, “Bu durum çok önemsiz ve ABD-Rusya arasındaki siyasiilişkileri etkilememeli” 35şeklinde yapılan karşılıklıaçıklamalarla ABD’nin bu durumdan son derece rahatsızlıkduyduğunu ve bundan sonraki ilişkilerede yansıyabileceğinivurgulamış oldular.

İfşalarına devam eden snowden, ABD li gazeteci ve Belgeselyapımcısı Laura Poitras ile yaptığı söyleşinden sonra Alman DERSpiegel de yayınlanan bir makalesinde Amerikanın elektronikgözetim programı sayesinde Avrupa birliğinin Newyork Washingtonve Bürüksel ofislerinin dinlendiğini söyledi.36Belgeselyapımcısı Laura poitras yine der spiegel de yayınlananmakalesinde Alman vatandaşlarına ait her ay 500 milyon datanın( telefon e mail metin mesajlarını içeriyor) NSA casusulukfaaliyetleri içerisinde Amerikaya aktarıldığını37 ve AlmanyaBaşbakanı Angela Merkel’inde telefonlarının dinlendiği iddiasısonrası Alman basını durumu detaylandırarak haberleştirmeyebaşladı ve yılların müttefiki olan iki devlet arasında ciddibir kriz çıkmış oldu. Berlin’in gündemine bomba gibi düşen buhaberler akabinde Almanya Başbakanı Angela Merkel AB zirvesinekatılmak için gittiği Brüksel'de "Dostlar arasında casuslukkabul edilemez" diye konuştu. İki dost ülke arasında güveningerekli olduğunu vurgulayan Merkel, "Şimdi ABD ile yenidengüven ortamı oluşturulması gerekiyor" dedi.Washington’un yanıtıise Beyaz Saray Sözcüsü Jay Carney’in "Başkan ve ben, size şugüvenceyi verebilirim: ABD, Almanya Başbakanı’nı dinlemiyor vedinlemeyecek de. Almanya ile olan sıkı işbirliğimize büyükdeğer veriyoruz" şeklindeki açıklaması 38Alman siyasetçileriyatıştırmaya yetmedi. Zira açıklama, Başbakan Angela Merkel’ingeçmişte dinlenip dinlenmediğine açıklık getirmiyordu.

35 http://www.dw.de/rusyaya-snowden-tepkisi/a-16993262 (erişim 12.01.2014)36 http://www.spiegel.de/international/europe/nsa-spied-on-european-union-offices-a-908590.html (erişim 12.01.2014)37 http://www.spiegel.de/international/germany/nsa-spies-on-500-million-german-data-connections-a-908648.html38 http://www.abhaber.com/index.php?option=com_content&view=article&id=53053:abd-nin-yan%C4%B1t%C4%B1-almanya%E2%80%99y%C4%B1-tatmin-etmedi&catid=214&Itemid=915 (erişim 12.01.2014)

16

Merkel’inde çok ciddi bir tepki ve yaptırım gösterememesideAlman muhalefet parti sözcülerinin bu durum karşısında oldukçasert tepki vermelerine neden oluyordu.

Yine 2010 yıllarına ait başka bir sızan belgelerde Fransa,İtalya, Yunanistan, Japonya Meksika, Güney Kore, Hindistan veTürkiye’nin de yer aldığı ülkelerin Amerikada kı elçiliklerininABD hükümeti tarafından gerçekleştirilen küresel dinleme vetakip programlarına dahil oldukları iddia edildi. 39DolayısıylaABD hükümeti hedef olarak gördüğü ülkelerin elinden geldiğincehem ABD topraklarında hemde ülkelerin kendi sınırları içeriidebir yolunu bularak kontrolde tutmaya çalıştıklarını görmekteyizbu durumu örneklendiren başka bir olayda Fransız Le Mondegazetesinden geldi yine kaynağını snowden olarak veren gazetedeNSA’in 10 Aralık 2012-8 Ocak 2013 tarihleri arasında Fransızhalkının iletişim bilgilerini küresel dinleme programlarısayesinde elde ettiğini, yalnızca terör bağlantısı olabilecekFransız vatandaşlarını değil, ekonomik, siyasi ve idarigörevlerdeki önemli isimleri de dinlediğini yazdı.FransaDışişleri Bakanı Laurent Fabius, “Haziran ayında gerekentepkiyi göstermiştik. Ama öyle görünüyor ki, ciddiyetimizivurgulamamız gerekiyor” dedi. Fabius, casusluk faaliyetlerinintekrarlanmayacağına dair güvence verilmesini istediklerinisöyledi.

Başka bir küresel dinleme ve takip programına mağruz kalandevlet ise Meksika oldu İddialara göre NSA Meksika üst düzeyyöneticilerini izlediği ve Eski Devlet Başkanı FelipeCalderon'ın e-posta hesabınlarını, Calderon'dan sonra görevegelen Enrique Pena Nieto'nun cep telefonu görüşmelerinindinlenmesi olmasıydı. İddialar karşısında Meksika DışişleriBakanlığı’ndan bir açıklama yapıldı. ABD Başkanı BarackObama’dan konunun aydınlatılmasının istendiği açıklamadadinleme faaliyetleri kabul edilemez ve gayrı meşru olaraknitelendi. NSA'den konuyla ilgili yapılan açıklamada ise “ABD,her ülke gibi istihbarat toplamaktadır” ifadesine yer verildi.

39 http://www.theguardian.com/world/2013/jun/30/nsa-leaks-us-bugging-european-allies (erişim 12.01.2014)

17

Açıklamada, “NSA somut gizli servis faaliyetlerine ilişkinbilgi vermemektedir” denildi.Fransa Cumhurbaşkanı FrancoisHollande, ABD Başkanı Obama'ya Ulusal Güvenlik Kurumu'nun (NSA)Fransa'da yapılan milyonlarca telefon konuşmasını kaydettiğiyolundaki iddiaları hiçbir şekilde tasvip etmediklerinibildirdi. ABD Başkanı Obama, Hollande'ı arayarak kaygılarıgidermeye çalışırken Fransa Cumhurbaşkanı, iddiaların Fransızvatandaşların gizlilik hakkının ihlali olduğunu, dost vemüttefikler arasında bu türden uygulamaların kabul edilemezolduğunu 40ileterek yapılan açıklamaların kendilerini tatminetmediğini vurgulamış oldu.

NSA’in küresel dinleme ve takip faaliyetleri Avrupakıtasının ardından Güney Amerika ülkelerinde vurdu. Snowdenınifşalarını haberleştiren The Guardian gazetesinden GlennGreenwald’ın Brezilyanın GLOBO gazetesinde yer alanhaberlerinde Latin Amerika ülkeleri olan Meksika, Venezuella,Kolombiya, Ekvator, Arjantin, Panama, Kosta Rika, Nikaragua,Honduras, Paraguay, Şili, Peru, ve el Salvador ülkeleriningözetim programına dahil olduğu açıklamalarında bulundu.Güvenlik açısından Venezuellanın Perudakı gerillalara silahsatısının yanı sıra Latın Amerika ülkelerinin petrol enerji veticaretleri hakkında bilgi depoladığı haber edildi ve ayrıcaMeksika Kolombiya Venezuella Panama gibi 4 Latın ülkesinde deNSA ve CIA merkezlerinin olduğuda yapılan habere yansıdı.41ABD- Latin Amerika ülkeleri arasındaki bu son durumdayıllardır olumlu yönde pekte ilerlemeyen ilişkileri tekrarsorgulayıcı bir niteliğe taşınmasına vesile olmuş oldu. ABD’yegüvenmeyen bu yönde şüpheleri olan Latin Amerika halkı buifşalar karşısında daha çok bir güven bunalımına gireceğidüşünülmektedir.

Sonuç niteliğinde;

40 http://www.abhaber.com/index.php?option=com_content&view=article&id=52972:amerikan%E2%80%99%C4%B1n-fransa%E2%80%99y%C4%B1-izlemesi-tart%C4%B1%C5%9F%C4%B1l%C4%B1yor&catid=218&Itemid=836 (erişim 12.01.2014)41 http://oglobo.globo.com/mundo/espionagem-dos-eua-se-espalhou-pela-america-latina-8966619 ( erişim 12.01.2014)

18

Küresel terörist faaliyetlerinin 11 Eylül saldırısı gibi birfelaketi gerçekleştirmesi sonucu ABD, vatandaşlarının tekrarböyle bir saldırıyla karşı karşıya bırakmamak için hem kendiülkesi içerisinde hem de ülke sınırlarının dışındaolabildiğince güvenlik eksenli bir politika izlemiştir.Dolayısıyla kurumlarını tekrar dizayn etmiş, yeni kurumlaroluşturmuş, yeni kanunlar ve hukuki düzenlemeler çıkartmış,teknolojinin olabildiğince istihbarat teşkilatlarıyla uyumiçerisinde olmasına önem vermiştir. Bu durum zaman içerisindegüvenlik özgürlük dengesinde bir karmaşıklığı ortaya çıkartaraközgürlüklerin ülkesi diye nitelendirilen ABD, yapılan yenidüzenlemeler ve uygulamalarla güvenlik ülkesi şeklini almıştır.Bush döneminin güvenlikçi katı uygulamaları karşısında Obamanınseçim döneminde özgürlükçü yaklaşımları Amerikan vatandaşlarıüzerinde olumlu etkiler oluşturmuş ve bir beklenti içerisindeolmaları yönünde algı ortaya çıkmıştır. Mamafih Edward SNOWDENisimli NSA çalışanı değişmeyen hatta her geçen gün artarakdevam eden güvenlik amaçlı olduğu hükümetçe sürekli iddiaedilen küresel dinleme ve takip programları vasıtasıyla özelyaşamın, mahremiyetin ve özgürlüklerin kısıtlandığınıdüşünerek, Obamanında verdiği sözlerde durmadığını söyleyerekABD’yi hem iç hem de dış siyasette zor durumda bırakacak,itibarını zedeleyecek ifşalarının ardından gelinen noktada ABDgüvenlik politikalarını bahane ederek hegamonyasınıolabildiğince genişletme isteği içerisinde olduğu, internetinmerkezi niteliğinde olması sebebiyle de tüm dünyanın iletişimtrafiğini denetmeyebildiğini, müttefik ülkeler katagorisindeartık bilinen ülkelerin olmadığı sadece Anglo- Sakson ülkelerihariç hiçbir ülkeye güvenmediğini göstermektedir. Hedef olarakbelirlenen ülkelerin iletişimlerini dinleyerek ve bilgilertoplayarak sadece terörist faaliyetleri değil ticari, ekonomikve siyasal faaliyetleri de öğrenme fırsatı yakalamışdolayısıyla da hiper güç olma yolunda rakiplerin her türlüfaaliyetlerini kontrol altında tutmayı amaçladığı gözdenkaçmamaktadır. Dünya toplumunun ve siyasetinin sağlıklı,adilane, ideal bir zeminde ilerleyebilmesi için mutlak surette

19

bu tür uygulamaların, faaliyetlerin ve çalışmaların karşısındaolmak insani bir görev olduğu düşünmekteyim.

KAYNAKÇA

(1) http://www.timeturk.com/tr/2012/09/10/ladin-in-el-cezire-de-yayimlanmayan-11-eylul-roportaji.html

(2) http://www.atin.org/detail.asp?cmd=articledetail&articleid=367

(3) http://tr.wikipedia.org/wiki/Oklahoma_City_sald%C4%B1r%C4%B1s%C4%B1

(4) http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/87813.asp

(5)

http://www.cnnturk.com/2011/dunya/05/02/el.kaideye.atfedilen.saldirilar/615197.0/

(6) http://tr.wikipedia.org/wiki/11_Eyl%C3%BCl_sald%C4%B1r%C4%B1lar%C4%B1

(7) Didem YAMAN “11 Eylül Sonrasında ABD:Algılamalar,Psikolojik Yansımalar,Yasal Düzenlemeler” Uluslararası Hukuk ve Politika Dergisi Cilt 1 Sayı 1-2 Sayfa 117-142

(8) Surveillance Under the USA PATRIOT Act. http://www.aclu.org/national-security/surveillance-under-usa-patriot-act

(9) EPIC. (2002). PATRIOT Act. http://epic.org/privacy/terrorism/hr3162.html

20

(10) ABD’nin Afganistan ve Irak’ta Terörle Mücadele Politikası UTSAM raporlar serisi 14

(11) http://www.theguardian.com/world/2013/jun/06/nsa-phone-records-verizon-court-order (erişim 01.01.2014)

(12) http://www.theguardian.com/world/interactive/2013/jun/06/verizon-telephone-data-court-order(erişim 01.01.2014)

(13) http://www.theguardian.com/world/2013/jun/06/us-tech-giants-nsa-data

(14) http://www.btnet.com.tr/82799-sunucular-hukumete-acildi-mi.html

(15) http://www.usakanalist.com/detail.php?id=677 (erişim 01.01.2014)

(16) http://www.cnnturk.com/2013/dunya/06/07/obama.telefon.ve.internetin.takip.edilmesini.savundu/710998.0/index.html

(17) http://www.theguardian.com/world/video/2013/jun/09/nsa-whistleblower-edward-snowden-interview-video (erişim 01.01.2014)

(18) http://www.theguardian.com/world/2013/jun/09/edward-snowden-nsa-whistleblower-surveillance

(19) http://www.boozallen.com/ (strateji ve danışmanlık şirketi ABD istihbarat kurumlarına destek oluyor)

(20) http://blog.milliyet.com.tr/post-modern-bir-casusluk-hikayesinin-kahramani--edward-snowden/Blog/?BlogNo=422385

(21) http://www.scmp.com/news/china/article/1266892/exclusive-nsa-targeted-chinas-tsinghua-university-extensive-hacking

(22) http://www.theguardian.com/uk/2013/jun/16/gchq-intercepted-communications-g20-summits(erişim 02.01.2014)

21

(23) http://www.ankarastrateji.org/haber/kanada-daki-dinleme-skandalinin-bas-aktoru-nsa-957/ (erişim 04.01.2014)

(24) http://wikileaks.org/Statement-from-Edward-Snowden-in.html?snow

(25) http://www.btnet.com.tr/84417-edward-snowden-ile-prism-nedir.html (erişim 12.01.2014)

(26) http://www.dw.de/rusyaya-snowden-tepkisi/a-16993262 (erişim 12.01.2014)

(27) http://www.spiegel.de/international/europe/nsa-spied-on-european-union-offices-a-908590.html (erişim 12.01.2014)

(28) http://www.spiegel.de/international/germany/nsa-spies-on-500-million-german-data-connections-a-908648.html

(29) http://www.abhaber.com/index.php?option=com_content&view=article&id=53053:abd-nin-yan%C4%B1t%C4%B1-almanya%E2%80%99y%C4%B1-tatmin-etmedi&catid=214&Itemid=915 (erişim 12.01.2014)

22