Page 1
ทฤษฎการสอสารคออะไร
ทฤษฎการสอสาร คอ การอธบายการสอสารในดานความหมาย กระบวนการ
องคประกอบ วธการ บทบาทหนาท ผล อทธพล การใช การควบคม แนวคดของศาสตรตาง ๆ
แนวโนมอนาคต และปรากฏการณเกยวกบการสอสาร แตการอธบายตองมการอางองอยางม
เหตผลทไดจากหลกฐาน เอกสาร หรอปากคาของมนษย
เราแปลคานมาจากภาษาองกฤษทวา communication theory ซงมความหมาย
ครอบคลมกวางขวาง รวมไปถง theory of communication (ทฤษฎของการสอสาร) theories
in communication (ทฤษฎในการสอสาร) theories for communication (ทฤษฎเพอการ
สอสาร) และ theories about communication (ทฤษฎเกยวกบการสอสาร)
1. ทฤษฎเพอการสอสาร เกดขนมานานกอนทจะมการศกษาในสาขาวชานเทศ
ศาสตร เรมดวยปรชญาพทธและปรชญากรก ทวาดวยการคดและการพด หลกวธการเผยแพร
ศรทธาของศาสนาครสต ทฤษฎเศรษฐกจการเมองตาง ๆ วาดวยเสรภาพของการแสดงออกตงแต
กอนการปฏวตฝรงเศส ทฤษฎทางการแพทยและสรรวทยาทวาดวยประสาทกบการรบสารและ
สมรรถภาพในการสงสารของมนษย ทฤษฎจตวเคราะหและจตบาบดของฟรอยด รวมไปถงหลก
และทฤษฎตาง ๆ วาดวยภาษา สงคม และวฒนธรรม ลวนแลวแตเปนทฤษฎของสาขาตาง ๆ ททา
หนาทเปนทฤษฎแนวปฏบต เพอการสอสารภายในบคคล ระหวางบคคล การสอสารในกลมหรอ
การสอสารในสงคมใหญ แมแตภายในสาขานเทศศาสตร กอนทจะมการสถาปนาเปนสาขา
การศกษาในยโรปและอเมรกาตอนตนศตวรรษท 20 ความรทไดมาจากการปฏบตงานวชาชพ
วารสารศาสตร กยงมบทบาทเปนทฤษฎหลกเพอการปฏบตเรอยมา จนกระทงกลายเปนหลกสตร
ระดบปรญญาตรทสหรฐอเมรกาขยายไปเจรญเตบโตทเอเชยตะวนออก เอเชยใต องกฤษ และ
ออสเตรเลย ในชวง 20 ป กอนศตวรรษท 21
การศกษาทางดานวารสารศาสตรทแยกเปนเอกเทศในระดบมหาวทยาลย เรมตนเปนครง
แรกทมหาวทยาลยมสซร และมหาวทยาลยโคลมเบยทนวยอรค จนในปจจบนมวทยาลยหรอ
ภาควชานเทศศาสตรในสหรฐอเมรกาประมาณ 1,500 แหง ในประเทศไทย เกดขนแลวประมาณ
50 แหง โดยเรมตนทมหาวทยาลยธรรมศาสตรและจฬาลงกรณมหาวทยาลย แลวขยายออกไปส
สถาบนการศกษาทงของรฐและเอกชน
ในตอนตน ๆ การศกษานเทศกศาสตรจะมงเนนในดานการใชทฤษฎเพอการสอสารมา
ประยกตเปนเทคนควธ และทกษะในการประกอบอาชพทางดานการสอสารมวลชนในระบบ
การเมองตาง ๆ โดยเฉพาะแบบเสรประชาธปไตย และระบบตลาดเสร บนพนฐานลทธทนนยม
Page 2
โดยสรปทฤษฎเพอการสอสารกคอ ทฤษฎแนวปฏบต (operational theory) หรอหลก
วชาทงมวลในการปฏบตงานดานการสอสาร โดยเฉพาะการสอสารมวลชนทอาศยหนงสอพมพ
วทยกระจายเสยง โทรทศน ภาพยนตร และการสอสารธรกจทมการโฆษณา และการ
ประชาสมพนธเปนหลกสาคญ
2. ทฤษฎของการสอสาร (Theory of communication) หลงสงครามโลกครงท 2
มหาวทยาลยในสหรฐไดพฒนาการศกษานเทศศาสตรทเนนสอนการปฏบตงานทางวชาชพ
(professional practice) ไปสการศกษาวจยเพอสรางทฤษฎแนวปรชญาวทยาศาสตร โดย
แรงผลกดนสวนหนงจากอทธพลทางปญญา (intellectual influence) ของนกวชาการทอพยพมา
จากยโรป อาท ลอน และลาซารสเฟลด
ทฤษฎของการสอสารจงเรมกอตงขน โดยคอย ๆ แยกจากทฤษฎทางสงคมวทยา
จตวทยา และภาษา กลายมาเปนศาสตรไหมในตวของมนเองทเรยกวา การสอสารมวลชน (mass
communication study) มงวจยผลของสอมวลชนทมตอการเมอง สงคม และวฒนธรรม เราเรยก
ทฤษฎแนวปรชญาวทยาศาสตรในระยะเรมแรกนวา ทฤษฎการสอสารมวลชน (Mass
Communication Theory) ซงจะเหนไดชดจากผลงานของวลเบอร ชรามม เมลวน เดอเฟอร และ
เดนส แมคเควล
แตกลมทฤษฎระบบ (Systems Theories) ของวเนอร แชนนอน และวเวอร (Wiener –
Shannon – Weaver) และในเชงการสอสารของมนษย (Human Communication) ของเบอรโล
(Berlo) รวมทงในเชงการสอสารระหวางบคคล (Interpersonal Communication) ของไฮเดอร
นวคอมบ เฟสตงเกอร และออสกด (Heider-Newcomb-Festiger-Osgood) สงผลใหการศกษา
ดานสอสารมวลชนขยายตวออกไปครอบคลมอาณาบรเวณของการสอสาร (communication
spheres) ทกวางขวางขน
วชาการสอสารมวลชนจงไดปรบปรงตนเอง และขยายตวจากความเปนเพยงนเทศ
ศลป (communication art) มาเปนนเทศศาสตร (Communication art and science หรอทเรยก
สน ๆ วา communication arts) สมบรณในสองทศวรรษสดทายของศตวรรษท 20 ทฤษฎของการ
สอสารมไดจากดอยเฉพาะทเกยวกบสอมวลชนเทานน แตจะครอบคลมการสอสารทกประเภทและ
ในทกปรบท (cintext) นบตงแตการสอสารภายในบคคล (intrapersonal communication) จนไป
ถงการสอสารของโลก (global communication) สรางเปนองคความรทอธบายการสอสารทวไป
ในแงขององคประกอบ โครงสราง กระบวนการ บทบาทหนาท จดประสงค (purposes)
ประสทธผล (effectiveness) ประสทธภาพ (efficiency) และคาประสทธภาพ (cost-efficiency)
Page 3
ทฤษฎของการสอสารดงกลาว อาจจาแนกแยกยอยออกเปนทฤษฎตาง ๆ ในการ
สอสาร (theories in communication) เมอองคความรเขาไปเกยวของกบการสอสารประเภทใด
ประเภทหนงโดยเฉพาะ เชน ทฤษฎตาง ๆ ในการสอสารระหวางบคคล หรอในการสอสารมวลชน
เปนตน
3. ทฤษฎเกยวกบการสอสาร (Theories about communication) ทฤษฎแนวปฏบต
ในนเทศศลป และทฤษฎแนวปรชญาวทยาศาสตรในนเทศศาสตร ไดรวมกนสรางความ
เจรญกาวหนาใหแกทฤษฎการสอสารเปนอยางยง สามารถผลตบณฑตออกไปทางานในวชาชพป
ละมาก ๆ เฉพาะในประเทศไทย ซงมนกศกษาในสาขานรวมทงสนไมตากวาหาหมนคน มบณฑต
ทจบออกไปปละหลายพนคน ปญหาทบณฑตสวนใหญในประเทศตาง ๆ ตองเผชญมความ
คลายคลงกน คอไมสามารถนาทฤษฎไปใชปฏบตไดในวงการวชาชพทสวนมากยงมลกษณะ
อนรกษนยม (conservatism)... อนรกษนยมในแงทนกวชาชพสวนใหญยงมไดศกษาเลาเรยนมา
โดยตรง และในแงทยงจะตองผกพนกบผลประโยชนของธรกจทเปนเจาของสอหรอเปนผอปถมภ
สอโดยการใหโฆษณาหรอประชาสมพนธ
ชองวางระหวางวชาการและการปฏบตในวชาชพยงขยายวงกวางออกไป การ
ศกษาวจยสวนใหญในมหาวทยาลยผลกดนใหทฤษฎโนมเอยงไปในทางผลประโยชนของ
ประชาชน และในทางการสรางสรรคประชาสงคม (civil society) มากขน ในขณะทการปฏบตใน
วชาชพสวนใหญยงเนนสงเสรมธรกจและอตสาหกรรมในระบบทนนยมเปนเสมอนหนงพาณชย
ศลปอนเปนกลไกของตลาดเสรทมทนเปนปจจยหลก
ชองวางทกวางใหญกลายเปนความขดแยงของอดมการณสองขว (bipolar ideoloty)
และนเองทเปนจดเรมตนความเตบโตของทฤษฎสอสารแนววพากษ
ทฤษฎเศรษฐกจการเมอง เศรษฐกจสงคม สงคมจตวทยา มานษยวทยา จรย
ศาสตร นเวศวทยา และสนทรยศาสตร ไดถกนามาเปนหลกและแนวในการมองการ
สอสารมวลชน สรางขนเปนกลมทฤษฎตาง ๆ ทเกยวกบการสอสาร จดวาเปนกลมทฤษฎท
พยายามอธบายเชงวพากษตอการสอสารทมผลกระทบตอชวตและสงคม
โดยสรป ทฤษฎการสอสารกคอการอธบายการสอสารในดานความหมาย
กระบวนการ องคประกอบ หลกการ วธการ บทบาทหนาท ผล อทธพล การใช การควบคม
ปรากฏการณทเกยวกบการสอสาร สภาพปญหา และแนวโนมในอนาคต รวมทงการอธบาย
แนวคดของศาสตรตาง ๆ ทเกยวกบการสอสาร
เราอาจจาแนกทฤษฎการสอสารออกไดเปน 3 ประเภทใหญ ๆ คอ (1) ทฤษฎการ
สอสารแนวปฏบต ทพฒนามาจากทฤษฎเพอการสอสาร (2) ทฤษฎการสอสารแนวปรชญา
Page 4
วทยาศาสตร ทพฒนามาจากทฤษฎของการสอสาร และ (3) ทฤษฎการสอสารแนววพากษ
ทพฒนามาจากทฤษฎเกยวกบการสอสาร
ความสาคญของทฤษฎการสอสาร
ทฤษฎการสอสารโดยรวมจดวาเปนแกนหรอองคความรในทางนเทศศาสตรทใชเปนหลก
ในการศกษาวจย และการปฏบตงานทางดานนเทศศาสตรโดยทางตรง หรอโดยทางออม... โดย
ทางตรง อาท การสอสารมวลชน การโฆษณา การประชาสมพนธ... โดยทางออม อาท การ
สอสารภายในบคคล (จตวทยา) การสอสารระหวางบคคล (จตวทยาและสงคมวทยา) การสอสาร
ภายในองคกร (การบรหารองคกร) การสอสารของประเทศ (รฐศาสตร)
เราอาจแยกแยะใหเหนความสาคญของทฤษฎการสอสารแนวตาง ๆ ไดดงน
1. ทฤษฎแนวปฏบต (Operational theory) ใชเปนหลกในการบรหารและปฏบตงาน
สอสารทกประเภทในสาขานเทศศาสตร และสาขาอนทเกยวของ สามารถนามาสรางเปนกลยทธ
เพอการเพมประสทธผลและประสทธภาพของการสอสารมวลชน การสอสารพฒนาการ การ
สอสารการเมองหรอการสอสารธรกจ
ทฤษฎการสอสารแนวปฏบตสามารถนามาใชในการพฒนาคณภาพชวต ทงในดาน
การศกษา การพฒนาอารมณ และจตใจ รวมทงการพฒนาพฤตกรรม อาท การใชสอเพอการ
เรยนร ความเพลดเพลน ความบนเทงหรอจตบาบด นอกจากนนยงจะเปนประโยชนตอการสอสาร
เพอการพฒนาการเมอง เศรษฐกจ สงคม วฒนธรรมและสงแวดลอม
วชาตาง ๆ ในหลกสตรปรญญาตร สาขานเทศศาสตร จดวาเปนการรวมทฤษฎแนว
ปฏบตไว เพอสะดวกแกการศกษาทงในเชงองครวมและเชงแยกสวน... เชงองครวมอยในวชาแกน
บงคบรวมเชงแยกสวนอยในวชาเอกบงคบสาขาตาง ๆ อาท สอสงพมพ วทยกระจายเสยง
โทรทศน ภาพยนตร การโฆษณา การประชาสมพนธ
2. ทฤษฎแนววพากษ (Critical theory) ใชเปนหลกในการศกษาวจย และ
วพากษวจารณการสอสารภายในองคกร การสอสารสาธารณะ การสอสารมวลชน การสอสาร
ระหวางประเทศ หรอการสอสารของโลก สามารถใชเปนพนฐานความคดของการสรางสมมตฐาน
Page 5
ในงานวจย และการแสวงหาแนวหรอประเดนในการวพากษวจารณสอหรอการสอสารโดย
นกวชาการ หรอนกวจารณสอ (media critics)
การศกษาทฤษฎแนววพากษ ควรอยในวชาปสงของระดบปรญญาตร หรอในวชาสวน
ใหญของระดบปรญญาโท
3. ทฤษฎแนวปรชญาวทยาศาสตร (Scientific-philosophical theory) ใชเปนหลกใน
การแสวงหา (searching) หรอพสจน (proving) ขอเทจจรง หรอสจจะ ในเชงวทยาศาสตร เพอ
นาไปเปนพนฐานหลกเพอการพฒนาการบรหารหรอการปฏบตงานการสอสารทกประเภท รวมทง
ใชเปนหลกในการปรบปรงวพากษวจารณสอ หรอการสอสารใหมคณคาในเชงสรางสรรค ปรชญา
ในทนมไดหมายถงวชาปรชญาทวไป (general philosophy) แตหมายถงแนวคดลกซงและ
กวางขวางบนพนฐานการวจยเชงวทยาศาสตร สามารถนามาใชเปนพนฐานในการสรางสมมตฐาน
ของการวจย และการอางองในการศกษาวจยทางนเทศศาสตร
ทฤษฎการสอสารแนวปรชญาวทยาศาสตรเปดโอกาสใหเพมขยายขอบเขตของนเทศ
ศาสตรออกไปทงในแนวดงและแนวราบ แนวดง ไดแก การศกษาคนควาลกซงในความหมาย
ปรชญา วตถประสงคบทบาทหนาท สทธเสรภาพ และความรบผดชอบของการสอสารประเภท
ตาง ๆ
แนวราบ ไดแก การศกษาความสมพนธเกยวโยงระหวางนเทศศาสตรกบศาสตรอน
ๆ อาท จตวทยา สงคมวทยา สงคมศาสตรแขนงตาง ๆ รวมทงวทยาศาสตรกายภาพ
วทยาศาสตรชวภาพ (Life sciences) พภพศาสตร (Earth sciences)
นอกจากนน ยงอาจนาไปสการปฏรปหรอการปฏวตวชาการและวชาชพนเทศศาสตร
ใหมคณประโยชนยงขนตอชวตและโลก กอใหเกดความคมคาคมทนในการใชเทคโนโลยการ
สอสารในประเทศตาง ๆ และในโลกมนษยโดยรวม
ทฤษฎไซเบอรเนตกสของนอรเบรต วเนอร และทฤษฎสารเวลาขาองสมควร กวยะ
(เสนอทประชมราชบณฑตยสถาน เมอวนท 20 มนาคม 2545) เปนตวอยางของทฤษฎแนวปรชญา
วทยาศาสตรทขยายขอบเขตของนเทศศาสตรออกไปบรณาการกบศาสตรทกแขนงทงในทาง
มนษยศาสตร สงคมศาสตร และวทยาศาสตร
สวนทฤษฎปทสถานซงเรมตนโดยวลเบอรชรามมแสดงใหเหนถงการศกษาเจาะลกลง
ไปในบทบาทหนาทหรอภารกจของสอในปรบทของประเทศตาง ๆ ทมปทสถานทางการเมองและ
Page 6
เศรษฐกจแตกตางกน ไดแก เสรนยม อานาจนยม เบดเสรจนยม และทฤษฎความรบผดชอบทาง
สงคม
โดยสรป ทฤษฎการสอสารทกแนวและทกระดบมความสาคญอยางยงตอการศกษา
ทางนเทศศาสตรทจาเปนตอการทางานและการวจยทเกยวกบการสอสาร เชนเดยวกบทฤษฎใน
ศาสตรทกแขนง
ทฤษฎการสอสารมประโยชนตอชวต องคกร สงคม และโลก ทงโดยทางตรงและ
ทางออม การศกษาหรอการทางานทปราศจากหลกการหรอทฤษฎ ยอมเปรยบเสมอนการแลนเรอ
ออกไปสจดหมายปลายทางอกฝงหนงของมหาสมทร โดยปราศจากความรทางภมศาสตร อตนยม
ดาราศาสตร เศรษฐศาสตร นอกจากจะขาดประสทธผล (คอแลนเรอไปไมถงจดหมายปลายทาง)
หรอขาดประสทธภาพ (คอแลนเรอไปถงชากวากาหนด) แลวยงมความเสยงตอความเสยหาท
สาคญสองประการคอ ความเสยหายจากภยอนตราย (เชน เรอเกยหนโสโครกหรอเรอแตกเพราะ
พาย) และความเสยหายจากการพลาดโอกาส (เชน ทองเรอวาง ยงบรรทกสนคาบางประเภทไดอก
แตไมรไมสนใจความตองการ ของตลาด)
ในทางนเทศศาสตร ความเสยหายจากภยอนตราย (risk cost) เหนไดชดจากการ
สอสารโดยไมรกฎหมายหรอจรยธรรมและการสอสารโดยไมรหลกจตวทยา
ความเสยหายจากการพลาดโอกาส (opportunity cost) อาจไดแก การบรหารสถาน
วทยหรอโทรทศนโดยขาดความรหรอไมคานงถงศกยภาพของเครองสงหรอของบคลากร การไมถอ
โอกาสสอสารทาความเขาใจเมอเราไดพบบคคลทมปญหาขดแยงกบเรา ทงนเพราะเราไมรไม
เขาใจทฤษฎความโนมเอยงรวมของนวคอมบ ซงบอกวาการสอสารระหวางบคคลเปนโอกาส
สาคญของการประนประนอมความคดความเขาใจซงกนและกน
ความเสยหายอนเกดจากการพลาดโอกาสในทางนเทศศาสตร อาจมผลกระทบรนแรง
ตอชวตและทรพยสน อาท การมไดรายงานหรอเตอนภยเกยวกบสภาพอากาศใหชาวประมงทราบ
อาจทาใหเกดความเสยหายอยางมหาศาลตอชวตและเรอประมง ดงเชน กรณพายทขนฝงภาคใต
ของไทย หลายครง
การมไดสอสารสรางความอบอนในครอบครว อาจนาไปสการตดยาของลกหลาน หรอ
แมแตการฆาตวตายตามทฤษฏของเอมลดรแกง (Émile Durkheim) นกสงคมวทยาชาวฝรงเศส
ผเขยน “Le Suicide” (การฆาตวตาย) ในป ค.ศ. 1897 ซงไดเสนอวาสาเหตสาคญอยางหนง
ของการฆาตวตาย คอความวปรตผดปกต (anomaly) ทมไดมการระบายถายเทดวยการสอสาร
กบบคคลอน
ววฒนาการของทฤษฎการสอสาร
Page 7
ยคกอนทฤษฎการสอสาร
ยคกอนทฤษฎ (pre-theoritical period) อาจยอนหลงไปหลายลานป เมอสตวประเภท
หนงไดมววฒนาการมาสความเปนมนษยนบกลบมาจนถงครสตศตวรรษท 20
ววฒนาการสามพนหารอยลานปของสมองชวต (brain of life) ไดสรางเสรมใหสมองของ
มนษยมสมรรถนะหลายพนลานเทาของสมองแบคทเรย และนเองททาใหมนษยวานรได
ววฒนาการมาเปนมนษยผชานาญในการใชมอ (homo habills) มนษยผลกขนยนตวตรง (homo
erectus) มนษยผฉลาด (homo sapiens) และมนษยผฉลาดแสนฉลาด (homo sapiens
sapiens) อยางทเปนอยในปจจบน
ตลอดชวงระยะเวลาของววฒนาการสมองไดทาหนาทเปนศนยกลางของการสอสาร 2
ระบบ คอ (1) การสอสารภายในรางกาย และ (2) การสอสารระหวางรางกายกบภายนอก
ระหวางสงมชวตในสปชส (species) เดยวกน และกบสงภายนอกทรบรไดโดยอาศยชองทางหรอ
ประสาทการสอสาร
1. การสอสารภายในรางกายเปนไปทงโดยมจตสานก (conscious) จตใตสานก
(subconscious) และจตไรสานก (unconscious)
จตสานกและจตใตสานกอยเฉพาะภายในสมอง จตสานกอยในรปแบบของการสานก
รและการคด จตใตสานกสวนใหญ “ซอนเรน” อยในสวนเลก ๆ ของสมองททาหนาทเปนศนยเกบ
ความจา คอ ฮปโปแคมปส (hippocampus) สวนจตไรสานก หมายถง การสอสารระหวางสมอง
กบทกเซลลและทกอวยวะภายในรางกาย
2. การสอสารระหวางสงมชวตกบภายนอกรางกายของตนเอง หรอกบสงแวดลอม สวน
ใหญกระทาโดยจตสานกทเกดจากการสงสาร และรบสารผานประสาทการรบร แตกมการสอสาร
กบภายนอกอกสวนหนงทเกดขนในระดบจตใตสานก เพราะในบรรดารป รส กลน เสยง หรอ
สมผส ทผานตาม ลน จมก ห หรอผวหนงเขาสสมองของเรานน จะมเพยงสวนเดยวทเรารบรใน
ระบบจตสานกของเรา นอกจากนนอาจจะผานเขาทางระบบจตใตสานก เชน เสยงของทานอง
เพลง (melody) ทขบรองโดยนกรองเพยงคนเดยว มกจะผานเขาทางระบบจตสานกแตเสยง
ประสาน (harmony) ของเครองดนตรนบรอยชนมกจะผานเขาทางระบบจตใตสานก
กระบวนการสอสารทงภายในและภายนอกเกดขนมาพรอมกบสงมชวต แตเมอ
สงมชวตไดววฒนามาเปนมนษย กระบวนการสอสารกยงมความสลบซบซอนมากขน มพลง
สมรรถภาพและสมรรถนะเพมมากขน เฉพาะภายในรางกายกไดมพฒนาการของเนอเยอใหม
(neocortex) ของสมองสวนบน ททาใหมการเรยนร การคด เกดปญญา (intellignce) และภม
Page 8
ปญญา (wisdom) ทเหนอกวาสตวอน ๆ แมในหมสปชสทคลายคลงกบมนษย อาท ลงชมแปนซ
หรอลงโบโนโบ
สวนดานภายนอกรางกาย มนษยกไดอาศยสมองปญญาและมอซงเปนมรดกของ
มนษยผลกขนยนตวตรง (homo erectus) สรางเครองมอหรอสวนขยายของมอ (extension of
hands) นบตงแตกอนหนไปจนถงสถานอวกาศ
อยางไรกตาม กระบวนการสอสารของมนษยตงแตจดแรกเรมกาเนดมนษยจนถงเอ
ประมาณหาแสนป กยงเปนไปตามธรรมชาต เชนเดยวกบสตวทงหลาย นนคอ เปนสงทเกดมา
พรอมกบชวต และตองดาเนนไปเพอตอบสนองความตองการของชวต เปนสงทตองมเพอชวต
(communication for life) และเปนสงทตองทาโดยอตโนมต และไมสามารถหลกเลยงหรอละเลย
ได (compulsory communication)
การสอสารโดยธรรมชาตตอบสนองความตองการทางเพศและความตองการทาง
สงคม เพอทาใหอตตา (self) ชาตพนธ (race) และสปชส (species) ของตนอยรอดปลอดภย
นนคอ บทบาทหนาท (function) ทเปนเหตผลหลกของการทมนษยจะตองมการสอสาร สวน
บทบาทหนาทอนกเพมเสรมเขามาเปนสวนประกอบ เพอตอบสนองความตองการพนฐานทขยาย
ออกมาถงระดบชอเสยง ความภาคภมใจและอานาจเหนอผอน
กระนนกตาม บทบาทหนาทในการอยรอดปลอดภยของชวตและสงคมกยงม
ความสาคญเปนอนดบแรกเรอยมา ยงมอนตรายหรออปสรรคตอการอยรอดปลอดภยมาก มนษย
กยงมความจาเปนทจะตองพฒนาการสอสารใหมประสทธผลมากขน และนเองททาใหสมองของ
มนษยมพฒนาการขนในสวนหนาดานซายของเนอเยอใหม จนสามารถทาใหมนษยพดเปนคาได
เมอประมาณ 5 แสนปกอน
การสอสารเปนคา (verval communication) หรอการพดทาใหสอสารกนไดเรวจน
สามารถ ทจะลดหรอปองกนอนตรายจากสตวรายหรอมนษยกลมอน เพราะมนเปนความจาเปนท
จะตองตอสเพอความอยรอดปลอดภย และนเองทเปนจดเรมตนของภาษา. จากภาษาพดมาสภาษา
ภาพ และภาษาเขยน
หลกฐานภาษาภาพทไดพบทถาลาสโกสและถาโซเวตในฝรงเศส ถาอลตามราใน
สเปน รวมทงหลายแหงในออสเตรเลย สวนใหญมความหมายเกยวกบอานาจลกลบเหนอ
ธรรมชาต ทาใหเราตองสนนษฐานวา ภาษาพดอยางเดยวไมเพยงพอตอการลดหรอขจดอนตราย
ตอความอยรอดปลอดภยของมนษยเสยแลว ไมวาเขาจะอยในทองถนทวปใด
ภยอนตรายจากสตวหรอมนษยกลมอนอาจลดได ปองกนไดโดยการรวมตวกนอยาง
รวดเรว ดวยการใชภาษาพด แตยงมภยอนตรายอกมากมายหลายอยางทมนษยตองตกอยใน
Page 9
สภาพจนตรอกจนใจ จนทาอะไรไมได แมจะมการรวมตวรวมกลมชวยเหลอกนเขมแขงเพยงใดก
ตาม
ภยอนตรายจากพาย นาทวม แผนดนไหว ภเขาไฟ ฟาผา เชอโรค และความกลว
อนตรายทเกดจากอวชชา เมอไดเหนปรากฏการณธรรมชาต เชน สรยปราคา จนทรปราคา ดาว
หาง ดาวตก
ภยอนตรายและความกลวอนตรายนเองทอาจทาใหมนษยตองทาอะไรบางอยางเพอ
ระบายความรสกกลว หรอพยายามตดตอสอสารขอความเหนใจจากอานาจ “ลกลบ” ทอาจอย
เบองหลงอาจจะตองรอง เตน เขยนภาพ ฆาสตว หรอฆามนษยดวยกนเองเพอบชายนต
การพยายามสอสารกบ “อานาจลกลบ” กอใหเกดศาสนาโบราณและไสยศาสตรของ
ชนเผาตาง ๆ ในทกทวป แตเมอประมาณสามพนปศาสดาผเปรองปราชญและทรงปญญา ไดเสนอ
หลกศลธรรมเพอการอยรวมกนอยางสขสนตของเผาพนธมนษย ทาใหเกดศาสนาตาง ๆ
ตอเนองกนมาในประวตศาสตร ไดแก ฮนด ขงจอ พทธ ครสต อสลาม สกข (sikn) และบาไฮ
การสอสารกลายเปนองคประกอบสาคญของศาสนาและไสยศาสตร ทงในดานการ
สถาปนาและในดานการเผยแพรลทธความเชอหรอคาสอน
การสถาปนาลทธความเชอ ไดแก การสรางเรอง (story-making) การเลาเรอง
(story-telling) เกยวกบอานาจลกลบ เทพเจา พระเจาหรอภตผปศาจ
แมศาสนาพทธนกายมหายาน กยงมงใชจตวทยาการสรางเรอง สรางสมมตเทพ
และนทานชาดก เกยวกบการประสตในชาตและรปลกษณตาง ๆ ของพระพทธองค ทงนเพอชกจง
โนมนาวประชาชนใหตนเตน สนใจ และเลอมใสศรทธา อาท ลทธดนแดนบรสทธของจนเชอวาถาม
ศรทธาในอานาจของอมตาภา ซงเปนพระพทธเจาของเขตปจฉม จะไดไปเกดใหมในแดนสขาวด
ซงปราศจากความทกขโดยสนเชง มพระโพธสตวหลายองคทกลบมาเกดในหลายชาต เพอ
ชวยเหลอมนษยกอนทจะบรรลการตรสรสงสดและกลายเปนพระพทธเจาอกพระองคหนง
อวโลกตศวร กถอกนวาเปนพระโพธสตวแหงความเมตตา สงสาร ซงคนจนเชอวา
ปรากฏออกมาในรางเจาแมกวนอม ผทรงเมตตาและใหทานแกเดกคอยชวยเหลอผตกทกขไดยาก
และนกเดนทางในแดนกนดาร สวนในจกรวรรดเขมร พระเจาชยวรมนท 7 กไดสลกเปนจตรพกตร
ขนไวทง 54 ปรางค ในบรเวณปราสาทบายน (ไพชยนต)
ในดานการเผยแพรลทธความเชอหรอคาสอนไดมการใชปจจยกลยทธ ทงในการสราง
สอและในการสรางสาร ศาสนาพทธสอสารเผยแพรดวยภาษาบาล ซงเปนภาษาทชาวบานอนเดย
ในยคนนเขาใจงายจนสามารถเขาถงหลกการสอสารภายในบคคล ระหวางบคคลและการสอสาร
สงคมเปนอยางด ทกศาสนามการใชคาอปมาอปไมย (metaphor) ททาใหเขาใจคาสอนไดอยาง
ลกซง
Page 10
ศาสนาครสต นกายโปรเตสแตนต ใชสอสงพมพเผยแพรลทธลเธอรอยางจรงจงมา
ตงแตป ค.ศ. 1536 โดยนกปฏรปศาสนา ฌอง กลแวง (Jean Calvin) เรมตนดวยหนงสอ เรอง
สถาบนศาสนาครสต (“L’ Institution de la Religion Chrétianne”)
ศาสนาครสตนกายคาทอลก ตงวทยาลยเผยแพรศรทธา (propaganda fide) ในป
ค.ศ. 1622 เพอผลตมชชนนารเปนสอบคคลออกไปสอนศาสนาในตางประเทศ นบวาเปน
สถาบนการศกษาแหงแรกทสอนวชานเทศศาสตร แตกยงไมมองคความรทพอจะนบเปนหลก
ทฤษฎได
ในยคกอนทฤษฎนในชวงครสตศตวรรษท 19 ทางดานวทยาศาสตรกไดมการศกษา
เรองการสอสาร โดยมหลกฐานแนชดวา ชารล ดารวน (Charle Darwin) เจาของทฤษฎ
ววฒนาการ ไดเขยนหนงสอรายงานการศกษาเลมใหญ เรอง “The Expression of Emotions in
Man And Animals” (การแสดงอารมณของมนษยและสตว) ในป ค.3ศ. 1872
โดยสรป ในชวงกอนทฤษฎน ยงมไดมการศกษาการสอสารอยางจรงจง ทงในระดบ
วชาชพและวชาการ ทเหนไดชดคอยงไมมการเปดสอนหลกสตรการสอสารหรอนเทศศาสตรเปน
สาขา (discipline) ในมหาวทยาลย แมวาไดมความพยายามทจะเรยนรเพอพฒนาการปฏบตงาน
สอสารบางแลวกตาม
ทฤษฎการสอสารยคตน
อาจเรยกไดวาเปนยคทไดมการพฒนาวชาการทางดานการสอสาร สรางเปนทฤษฎแนว
ปฏบตสาหรบสถานศกษาในสถาบนชนสง เปนการนาวชาการสอสารเขาสยคทฤษฎชวงแรก
กอนทจะววฒนาการไปสยคสมยนยม จงอาจเรยกยคนอกอยางหนงวา ยคกอนสมยนยม (pre-
modern age) มแนวโนมพฒนาหลกการรายงานขาวสารในชวตประจาวนใหเปนศลปะศาสตร
แขนงใหมทเรยกวา วารสารศาสตร (journalism)
ยคนอาจแบงไดเปน 2 ชวงคอ ชวงแรกประมาณทศวรรษ 1890 ถงประมาณทศวรรษ
1920 และชวงทสองทศวรรษท 1920 ถงประมาณทศวรรษท 1940
1. มการพฒนาวชาการสอสาร ใน 6 ดาน คอ
1.1 วารสารศาสตรทางสอสงพมพ (print journalism) มการกอตงโรงเรยน หรอ
สถาบนวารสารศาสตรในสหรฐอเมรกา โดยเรมตนทมหาวทยาลยมสซร และมหาวทยาลย
โคลมเบย (นครนวยอรค)
Page 11
วชาการวารสารศาสตรคอย ๆ ขยายออกไปครอบคลมการโฆษณา
(advertising) และการประชาสมพนธ (public relations) โดยเฉพาะเมอนกหนงสอพมพตองม
สวนรวมหรอสมผสกบงานการสอสารทงสองแขนง
เอดเวรด แบรเนส (Edward Bernays) หลานของซกมนดฟรอยด (Sigmund
Freud) เรมสรางทฤษฎการประชาสมพนธเปนกาวแรก หลงจากทไอวลตงสานกงาน
ประชาสมพนธแหงแรก ทนวยอรก ในป 1903
1.2 วชาการภาพยนตร คอย ๆ เรมเจรญเตบโตในสหรฐอเมรกา ฝรงเศส และ
เยอรมน โดยเฉพาะเมอมการสถาปนาระบบดารา (star system) ขนในฮอลลวด ในป 1910 และ
ภาพยนตรอเมรกนประสบความสาเรจในการขยายอทธพลของฮอลลวดออกไปทวโลกตงแตป
1919
1.3 การปฏวตทางโทรคมนาคม กอใหเกดการพฒนาวารสารศาสตรทางวทยและ
โทรทศน (Broadcast journalism) การประดษฐเครองสงสญญาดวยคลนวทยของไฮนรค เฮรตส
(Heinrich Hertz) นามาสการกาเนดสอใหม คอวทยกระจายเสยงสาหรบนกวารสารศาสตร
สมยใหม จะไดใชในการรายงานขาวสารเปนประจาวน เรมตงแตป 1920 ทสถานเชลมฟอรดใน
ประเทศองกฤษและป 1921 ทสถานหอไอเฟล ประเทศฝรงเศส
1.4 ทางดานหนงสอ เรมเกดมวรรณกรรมมวลชน (Mass Literature) โดยการ
บกเบกของนกเขยนอเมรกน ชอ เอช จ เวลส (H.G. Wells) นกเขยนองกฤษชอ ด เอช ลอเรนซ
(D.H. Lawrence) และนกเขยนฝรงเศส ชอ จลส เวรน (Jules Verne) มการเขยนเรองแนว
วทยาศาสตรเพอปอนสถานวทยกระจายเสยงและภาพยนตร หนงสอกลายเปนสอมวลชนประเภท
ชา (slower media) ทเปนพนฐานสาคญของการพฒนาสอมวลชนประเภทเรว (faster media) ท
ใชระบบอเลกทรอนกส
1.5 ทางดานสงคมวทยาการสอสาร (Sociology of Communication) เอมล ด
รแกง (Émile Durkheim) นกสงคมวทยาชาวฝรงเศสทาการวจยเกยวกบความสมพนธระหวาง
การสอสารกบการฆาตวตาย สรางเปนทฤษฎอตวนบาตกรรม (Théorie de Suicide 1897) ท
เสนอวาสงคมทมระดบการสอสารระหวางบคคลตาจะมอตราการฆาตวตายสง ทฤษฎนยาใหเหน
บทบาทและความสาคญของการสอสารทมตอการแกปญหาสงคม
1.6 ทางดานจตวทยาการสอสาร (Psychology of Communication) ซกมนด
ฟรอยด (Sigmund Freud) เขยนหนงสอเกยวกบการตความหมายหรอการทานายฝน (1900)
และเรยงความสามเรองเกยวกบเรองเพศ (1905) อาจถอไดวาเปนบคคลแรกทไดศกษาเกยวกบ
การสอสารภายในบคคล (intrapersonal communication) อยางลกซงจรงจง ทงในดานทฤษฎ
Page 12
และการปฏบต ซงรจกกนทวไปในนามของจตวเคราะห (psychoanalysis) และจตบาบด
(psychotherapy)
2. ในชวงทสอง (ทศวรรษ 1920 ถงทศวรรษ 1940) เปนชวงทโลกโดยเฉพาะ
สหรฐอเมรกาเผชญกบวกฤตการณรายแรง คอภาวะเศรษฐกจตกตา (Depression) ในป 1929
ผนวกกบความเตบโตของลทธนาซในเยอรมน และลทธฟาสชสตในอตาล ทนาไปสสงครามโลก
ครงทสอง (1939 – 1945)
ในชวงทสองน อาณาเขตของทฤษฎการสอสารไดขยายออกไปครอบคลมรฐศาสตร
ของการสอสาร (Politics of Communication) เกดปรากฏการณทอาจวเคราะหเชงทฤษฎออกได
เปน 3 ปทสถาน คอ ทฤษฎเสรนยมแบบตะวนตก (Western Libertarianism) ทฤษฎอานาจนยม
นาซและฟาสชสต (Nazi-Fascist Authoritarianism) และทฤษฎเบดเสรจนยมมารกซสต-เลนนสต
(Marxist-Leninist Totalitarianism)
2.1 ทฤษฎอานาจนยมนาซและฟาสชสต หลกการและกลยทธการสอสารไดถก
นามาใชทงเชงรกและเชงรบ เยอรมนยคฮตเลอรและอตาลยคมสโสลน พฒนากลไกการโฆษณา
ชวนเชอ (propaganda machine) ตงแตระดบแผนกขนไปสระดบกระทรวง ใชสอสงพมพ
วทยกระจายเสยง ละครและภาพยนตร ในการปฏบตการทางจตวทยา (psychological actions)
โนมนาวจงใจใหหลงเชอในลทธถอเชอชาตผวพรรณ (racism) และการกาจดศตรของสงคม
โจเซฟ เกบเบลส (Joseph Goebbels) ประสบความสาเรจสงในการแปรกล
ยทธจตวทยาการสอสาร ออกมาเปนโครงสรางของรฐทมประสทธภาพในการปลกระดมคน
เยอรมนใหทาตามความคดของผนา (Führer) อยางมวเมา จนถงกบรวมกนสงหารยวหลายลาน
คนดวยวธการโหดรายทารณ
แซรจ ชาโกตน (Serge Tchakhotine) ศาสตราจารยจตวทยาสงคมแหง
มหาวทยาลยปารส ศกษายทธการการโฆษณาชวนเชอของเยอรมน เขยนเปนหนงสอเลมสาคญ
ประกอบการบรรยายเรอง “Le Viol des Foules par la Propagande Politique” (การขมขนฝง
ชนดวยการโฆษณาชวนเชอทางการเมอง) ตพมพในป 1940 กอนสงครามโลกครงทสองเพยงสอง
เดอน
อกเรองหนงคอ “ปรชญาและโครงสรางของฟาสซสตเยอรมน” โดยโรเบรต เอ
แบรด (Robert A. Brady) ศาสตราจารยวชาเศรษฐศาสตรแหงมหาวทยาลยแคลฟอรเนย ตพมพ
ในองกฤษป 1937
ยทธการการโฆษณาชวนเชอของเยอรมน เปนปรากฏการณทางการเมองและ
สงคมทผลกดนใหเหนความสาคญของการศกษาวชาการรณรงคทางการเมองและสาธารณมต
Page 13
(Political Campaign and Public Opinion) ในสาขาจตวทยาสงคม รฐศาสตร และนเทศศาสตร
ยคหลงสงครามโลกครงทสอง
วอลเตอร ลปมนน (Walter Lipmann) นกวารสารศาสตรอเมรกนเขยนเรอง “สา
ธารณมต” (1922) แฮโรลด ด ลาสเวลล (Harold D. Lasswell) ศาสตราจารยรฐศาสตรอเมรกน
เขยนเรอง “เทคนคการโฆษณาชวนเชอในสงครามโลก” (1927) และ “การโฆษณาชวนเชอ
และเผดจการ” (1936) ทงสองนบวาเปนผบกเบกคนสาคญใหสาขาวชาการสอสารการเมอง
ขนมาเคยงขางสาขาวชาการสอสารองคกรทมการประชาสมพนธเปนแกนหลก
ในชวงทสองของยคตนน นกวชาการหลายคนไดรบมอบหมายจากรฐบาลใหทา
หนาทวจยเกยวกบการโฆษณาชวนเชอและขาวสารสรงคราม เพอใชเปนกลยทธการสอสาร
ตอตานการโฆษณาชวนเชอของฝายอกษะในชวงกอนและระหวางสงครามโลกครงทสอง นก
คณตศาสตร พอล เอฟ ลาซารสเฟลด (Paul F. Lazarsfeld) เปนคนหนงทไดรบการแตงตงเปน
หวหนาสานกงานวจยวทยของมลนธรอคกเฟลเลอร และตอมาเปนนกวจยทปรกษาของสานกงาน
สารนเทศสงคราม เขาไดผลตผลงานวจยทสาคญหลายชน รวมทงการสรางสมมตฐานการไหล
สองทอดของขาวสาร (Two-step flow hypothesis) หลายเปนคนหนงทรวมวางรากฐานการวจย
เพอสรางทฤษฎการสอสารในสหรฐอเมรกา ทง ๆ ทเขาเคยเปนเพยงผไดรบทนรอกกเฟลเลอรผาน
ทางมหาวทยาลยเวยนนาทเขาไดรบปรญญาเอกทางคณตศาสตร
2.2 ทฤษฎเสรนยมแบบตะวนตก จากการทจะตองเขารวมรบกบฝายพนธมตรทง
ในแนวหนาและแนวหลง รวมทงการแกปญหาเศรษฐกจตกตาภายในประเทศ ทาให
ประธานาธบด แฟรงคลน ดโรสเวลต เองกตองหนมาพงพากลยทธการประชาสมพนธ ทงใน
ระดบประเทศและระหวางประเทศ
เขาไดสรางลทธนวดล (New Deal) เพอแกปญหาความสมพนธระหวาง
นายจางกบลกจาง และระหวางเศรษฐนายทนกบคนจน ไดใชบคลกเฉพาะตนทเตมเปยมไปดวย
ความมมนษยสมพนธ รวมทงสอสงพมพและวทยกระจายเสยงในการจงใจคนอเมรกนใหเหน
ความจาเปนทจะตองเขารวมรบกบฝายพนธมตร นบวาเปนการนาหลกการและทฤษฎการ
ประชาสมพนธของภาคเอกชนไปใชในภาครฐไดอยางผล หลงสงครามจงไดมการเปดสอนวชาการ
สอสารสาธารณะ (Public Communication) และบรการขาวสารสาธารณะ (Public information
Service) ทงในอเมรกาและยโรปกลายเปนแขนงวชาหนงของการประชาสมพนธในประเทศไทยท
เรยกวา “การประชาสมพนธภาครฐ” หรอ “การประชาสมพนธของรฐบาล” ถอไดวาเปน
ทฤษฎการสอสารภายในกรอบปทสถานการเมองแบบเสรประชาธปไตย
2.3. ทฤษฎเบดเสรจนยมแบบมารกซสต-เลนนสต สาหรบในสหภาพโซเวยต
ตงแตการปฏวตรสเซย ในป 1920 เลนนเขยนทฤษฎการเมองแนวสงคมนยมหลายเลม ในสวนท
Page 14
เกยวกบการสอสารมวลชน เขาไดเสนอแนวคดสาคญทวา สอมวลชนจะตองเปนของรฐโดยการ
ควบคมของพรรค มหนาทในการใหการศกษาแกชนชนกรรมาชพ มใชทาธรกจขายขาวเชนใน
ประเทศเสรนยม ซงสอมวลชนมกจะกลายเปนเพยงเครองมอของนายทน
ทฤษฎพนฐานอดมทศนมาจากทฤษฎมารกซสตผสมผสานกนออกมาเปน
ทฤษฎมารกซสต-เลนนสต (Marxism-Leninism) ซงจะมอทธพลอยางมากตอประเทศ
คอมมวนสตหลงสงครามโลกครงทสอง โดยเฉพาะอยางยงในจนและเวยตนาม
มองในแงทฤษฎปทสถาน (normative theory) ทฤษฎมารกซสต-เลนนสต
สรางรฐเบดเสรจนยม (totalitarian state) ทรฐมอานาจเตมในการดาเนนงานการสอสารมวลชน
เพอใหเปนกลไกการโฆษณาชวนเชอ (propaganda machine) ทจะปลกระดมมวลชนและผลกดน
ประเทศไปสความเปนสงคมนยมทสมบรณ
การศกษาวารสารศาสตรสงคมนยม (socialist journalism) ในประเทศ
คอมมวนสตจงไดมงเนนไปทเปาหมายอดมการณนนบตงแตทศวรรษ 1920 เรอยมาจนถงครงหลง
ของศตวรรษ 20 คขนานมากบวารสารศาสตรนยม (liberal journalism) ในประเทศตะวนตกและท
นยมตะวนตก
ทฤษฎการสอสารยคกลาง
ยคนเรมตงแตประมาณป 1945 หลงสงครามโลกครงทสองจนมาถงทศวรรษ 1970 อาจ
เรยกไดวาเปนยคโมเดรนนสต (modernism) มแนวโนมสาคญสามประการคอ (1) การวพากษ
ทฤษฎการสอสารของกลมอานาจนยม และเบดเสรจนยม (2) การกอเกดทฤษฎสอสารเพอการ
พฒนา หรอนเทศศาสตรพฒนาการ (Development Communication Theory (3) การวพากษ
ลทธสมยนยม (modernism) ทเปนจดเรมตนของลทธหลงสมยนยม (postmodernism) (4) การ
พฒนาเทคนคและเทคโนโลยอนเปนทมาของศาสตรแหงการสอสารมวลชน
1. ในภาพรวม การวพากษทฤษฎของกลมอานาจนยมและเบดเสรจนยม กคอ การ
วเคราะหเชงมานษยวทยาวาเปนแนวคดทขดตอหลกสทธมนษยชน ปดกนเสรภาพทางการเมอง
ของปจเจกชน ใชสอมวลชนปฏบตการทางจตวทยาอยางเขมขนเพอผลทางการเมองของฝาย
เผดจการ สอมวลชนมประสทธผลสงในเชงการเมอง แตขาดคณคาในเชงมนษยธรรม
การวพากษไดกอใหเกดทฤษฎหลากหลายทเกยวกบผลและอทธพลของสอในเชงลบ
อาท
กลมทฤษฎผลอนไมจากดของสอ (unlimited effects) ไดแก ทฤษฎกระสนปน
(magic bullet theory) และทฤษฎกระสนเงน (silver bullet theory) ซงเชอวาการโฆษณาชวนเชอ
Page 15
ของสอมวลชนมอทธพลตอความเชอและพฤตกรรมของมวลชนอยางมหาศาล เชน ในกรณทฮต
เลอรกระทาตอประชาชนชาวเยอรมนกอนสงครามโลกครงท 2 ทฤษฎเขมฉดยา (hypodermic
needle theory) ทพยายามแสดงใหเหนวาสอมวลชนสามารถอดฉด “สารอยางเดยวกน” แก
สมาชกทงหมดของสงคมมวลชนอยางไดผล
กลมทฤษฎนตอมาถก “ลบลาง” ดวยกลมทฤษฎผลทจากดของสอ (limited
effects) ทอางปจจยตวแปรตาง ๆ ทางดานจตวทยา สงคมวทยา หรอรฐศาสตรทสามารถจากด
ผลของสอได
ทางดานจตวทยา เชน กระบวนการเลอกสรร (selective process) ความนาเชอถอ
ของแหลงสาร (source credibility) กระบวนการยอมรบนวตกรรม (innovation adoption
process) ทฤษฎแรงเสรม (reinforcement theory)
ทางดานสงคมวทยา เชน แบบจาลองการเกยวโยงพงพากนของผลจากสอมวลชน
(dependency model of media effects) สมมตฐานการไหลสองทอดของการสอสาร (two-step
flow of communication) แบบจาลองสงคมวฒนธรรมและกลมประเภททางสงคมในกระบวนการ
โนมนาวใจ (sociocultural and social categories models of the persuasion process)
ทางดานรฐศาสตร เชน ทฤษฎปทสถานของการปฏบตงานสอสารมวลชน (normative
theories of media performance)
อยางไรกตาม การวพากษผลและอทธพลของสอมไดจากดอยเฉพาะผลทางตรง
เทานน หากมงมองไปทผลทางออมดวย ทฤษฎสาคญทยงศกษากนจนถงปจจบน ไดแก ทฤษฎ
คนเฝาประต (gatekeeper theory) ซงเครท ลอน (Kurt Lewin) เปนผเรมเสนอในป 1947 วา
สอมวลชนเปนผกลนกรองคดเลอกขาวใหเหลอนอยลงเพอการเสนอตอประชาชน แสดงใหเหน
อานาจเดดขาดของสอมวลชนทไมมใครเขาไปเกยวของได ทฤษฎบทบาทหนาทในการกาหนด
วาระ (agend-setting function) โดยลาซารสเฟลด (Lazarsfeld) เรมชใหเหนตงแตป 1944 วา
นกการเมองพยายามโนมนาประชามตใหสนใจแตวาระเรองราวทสอดคลองสนบสนนจดยนของ
พรรคตน ซงตอมาแมคคอมบและชอว (McCombs and Shaws) ในป 1972 ไดเสนอเปนทฤษฎท
แสดงอทธพลทางออมของสอในการชนาวาระทางสงคม หรอเรองราวทตองใหความสนใจ
แบบจาลองการขยายวงของความเงยบ (spiral of silence) ซงโนแอล-นอยมนน
(Noelle-Neumann) เรมเสนอตงแตป 1974 วาสอมวลชนเปนผสรางบรรยากาศของความคดเหน
(climate of opinion) ททาใหปจเจกชนรแนวโนมของประชามต และมกจะปดปากเงยบเมอรสกวา
ประชามตไมตรงกบความคดเหนของตน จานวนปจเจกชนทปดปากเงยบจะเพมขนเรอยๆ ตาม
สดสวนความเขมขนของประชามตนน
Page 16
2. นอกจากแนวโนมในการวพากษผลและอทธพลของสอแลว ยคกลางของทฤษฎการ
สอสารยงมแนวโนมในการเสนอแนวคดและแนวทางใหมเกยวกบบทบาทหนาทของสอมวลชน
เพราะมแรงผลกดนจากผลของสงคราม สงครามทาใหเหนความสาคญของการบรณะฟนฟพฒนา
ยโรปตะวนตก การขยายขอบเขตการพฒนาออกไปสประเทศทยงดอยพฒนาในโลกทสาม รวมทง
ความสาคญทจะตองปรบเปลยนบทบาทของสอมวลชนใหหนมาเนนสนบสนนการพฒนา
เศรษฐกจและสงคมในประเทศ ตาง ๆ ทกทวป
ไดเกดมกลมทฤษฎทรวมเรยกวา ทฤษฎการสอสารเพอการพฒนา หรอนเทศศาสตร
พฒนาการ ซงสวนใหญมาจากนกวชาการอเมรกนทตระหนกในอานาจอทธพลของสอ และ
ประสงคจะใชสอในแนวทางใหมทจะชวยแกไขปญหาของโลก โดยเฉพาะในสวนทยงยากจนและ
มองเหนวาลาสมย
แดเนยล เลอรเนอร (Daniel Lerner) เขยนหนงสอเรอง :”The Passing of Traditional
Society, Modernization of the Middle East” (การผานไปของสงคมประเพณดงเดม การทาให
ตะวนออกกลางทนสมย) ในป 1958 เสนอความคดใหเปลยนตะวนออกกลางจากสภาพสงคม
ประเพณดงเดมไปสความทนสมย เปนหนงสอเลมสาคญทชธงทฤษฎการสอสารเพอการพฒนา
อยางกลาหาญ
ทฤษฎของเขาไดรบการสนบสนนโดยทฤษฎทางเศรษฐศาสตรของรอสตอฟ (Rostow)
ทเสนอในป 1960 วา ประเทศทดอยพฒนาจะเจรญเตบโตไดกดวยการทาใหเปนประเทศ
อตสาหกรรม (industrialization) มฉะนนกไมสามารถทจะบนเหน (take-off) ขนไปสความ
ทนสมยได
หลงจากนนอกสองป เอเวอเรตต รอเจอรส (Everett Rogers) ทมเทงานวจยและเปด
ฉากเสนอทฤษฎสอสารนวตกรรม (communication of innovation) ไปทวโลก แนวความคดของ
เขามอทธพลเปนอนมากตอนกนเทศศาสตรในประเทศทกาลงพฒนา โดยเฉพาะแบบจาลองการ
ยอมรบของชาวบาน (adoption process model of the peasants) ทยงนามาประยกตใชกนอย
ในปจจบน
ลเซยนพาย (Ludien Pye) ในปเดยวกนเขยนเรอง “บทบาทของทหารในประเทศกาลงพฒนา” แตทตอกยาความสาคญของสอมวลชนในการพฒนามากเปนพเศษจนพดไดวาเปน
จดเรมตนของนเทศศาสตรพฒนาการทแทจรงกคอหนงสอเรอง “สอมวลชนกบการพฒนา
ประเทศ” (1964) ของวลเบอรชรามบ (Wilbur Schramm) นกสงคมวทยาทตอมาไดรบการยก
ยองวาเปนนกวชาการสอสารมวลชนทสาคญทสดคนหนงของโลก
Page 17
ทฤษฎเหลานมงเสนอใหสอชวยสงเสรมสนบสนนการพฒนาเศรษฐกจและสงคมของ
ประเทศตาง ๆ โดยเฉพาะทยงลาหลง โดยมองเหนวา “การพฒนากคอการทาใหทนสมย”
(เลอรเนอร) “การพฒนาคอความมนคง” (แมคนามารา) “การพฒนาคอเสรภาพ” (ฌองมา
เออ ผอานวยการยเนสโก) “การพฒนาคอการปฏวตดวยเสรภาพ” (เฮอรเบรต มารแชล
รฐมนตรตางประเทศของสหรฐ)
แตกถกยอนวพากษ (reverse criticism) วาการทาใหทนสมย (modernization) กคอ
การทาใหเปนตะวนตก (westernization) ทาใหเปนอเมรกน (Americanization) เปนการหลอ
หลอมโนมนาวใหเชอในลทธนยม (modernism) เปนเสรภาพทนาไปสความเปนทาสความคดและ
วฒนธรรมตะวนตก
3. การวพากษลทธสมยนยม (modernism) เปนจดเรมตนของลทธหลงสมยนยม
(postmodernism) นกทฤษฎแนววพากษจานวนมใชนอยไดทมเทศกษาวจยเพอโตแยงหรอ
ตกเตอนใหประเทศกาลงพฒนายงคดไตรตรองกอนทจะทมตวยอมรบลทธสมยนยมจาก
นกวชาการชาวอเมรกน
เฮอรเบอรต มาคคเซ (Herbert Marcuse) ไดวางรากฐานการวพากษสงคมไวใน
หนงสอเรอง มนษยมตเดยว (One-dimensional Man) ซงเสนอในป 1964 วา วทยาศาสตรและ
เทคโนโลยไดถกนามาเปนบรรทดฐานความคดและเครองมอสรางความทนสมย ทายทสดกไดลด
ระดบการพดและการคดของมนษยใหเหลอเพยงมตเดยว อาท การรวบความจรงกบการปรากฏ
ความจรงไวดวยกน การรวบสงของกบบทบาทหนาทของมนไวดวยกน การรวบธนบตรกบความสข
ไวดวยกน
ทฤษฎของเขาสรางขนตงแตสอนอยทสาขาปรชญาในมหาวทยาลยฟรงเฟรต ซงรจก
กนในนามของสานกแฟรงเฟรต (Frankfurt School) มสวนเปนชนวนใหนกศกษาลกฮอตอตาน
สถาบนทนนยม (capitalist establishment) และสงคมบรโภค (society of consumption) ทงใน
ปารส และแคลฟอรเนย ในป 1968 ชอของเขาถกกลาอางวาอยในกลมสามเอม (3 M’s) ผปฏวต
สงคม คอ Marx, Mao และ Marcuse
เฮอรเบรต ชลเลอร (Herbert Schillet) แหงมหาวทยาลยซานดเอโก มลรฐ
แคลฟอรเนย เปนผผลกดนทฤษฎวพากษออกไปสทฤษฎใหมทอาจเรยกวาลทธจกรวรรดนยม
ทางการสอสาร (communication imperialism) โดยการเขยนเรอง จกรวรรดอเมรกนกบการ
สอสาร “American Empire and Communicaiton” (1969) ตามมาดวยหนงสออกหลายเลมท
เปนศนยรวมความคดตอตาน “การรกรานทางวฒนธรรม” ของสหรฐอเมรกา ตดตามสนบสนน
ดวยงานวจยของ คารล นอรเดนสเตรง (Karl Nordenstreng) ตาปโอ วารส (Tapio Varis) จาก
Page 18
ประเทศฟนแลนด สมควร กวยะ, บญรกษ บญญะเขตมาลา จากประเทศไทยและนกคด
นกวชาการอกหลายคนจากตะวนออกกลางและอเมรกาใตในชวงทศวรรษ 1970
ในบทความเรอง “La Morale des Objects” (วตถธรรม) ตพมพในวารสารนทเทศ
ศาสตรของฝรงเศส (1969) ฌอง โบดรยารด (Jean Baudrillard) มสวนรเรมอยางสาคญในการ
สถาปนาทฤษฎการบรโภคสญญะ (consumption of signs) ทประสมประสานแนวคดลทธนยม
บรโภคของมารคเซและลทธจกรวรรดนยมทางการสอสารของชลเลอรทฤษฎบรโภคสญญะอธบาย
วา ในประเทศทมงคงฟมเฟอย (Pays de Cocagne) ดวยลทธบรโภค มนษยมความสขความหวง
ของชวตอยทความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจทจะทาใหเขาไดบรโภควตถอยางฟมเฟอย แตใน
ความเปนจรงเขาตองบรโภค “สญญะของวตถ” ทมาจากสอมวลชนดวยและโดยทวไป “สญญะ”
กมกจะไมตรงกบ “วตถ” หรอผลตภณฑ
ทฤษฎทวพากษการบรโภคสญญะ วเคราะหลทธบรโภคและวจารณลทธจกรวรรด
นยมทางการสอสาร ไดรวมกนกระตนเตอนอยางรนแรงใหโลกของนเทศศาสตรผานจากยคสมย
นยม (modernism) มาสยคหลงสมยนยม (postmodernism) ในทศวรรษ 1980
4. การพฒนาเทคนคและเทคโนโลยกลายเปนทมาของวชาการสอสารมวลชน
ยอนกลบมาทสหรฐอเมรกาหลงสงครามโลกครงท 2 นกคดนกวชาการไมเพยงแตจะไดเสนอ
แนวคดทฤษฎการสอสารเพอการพฒนาโลกทสาม (ประเทศดอยพฒนาและกาลงพฒนา) เทานน
หากยงไดพยายามศกษาวจยเพอพฒนาเทคนคและเทคโนโลยการสอสารของตนเองใหเพมพน
คณคาและประสทธภาพอยโดยตลอด อาจเรยกรวมแนวคดทฤษฎเหลานอยในกลมพฒนาการ
สอสาร (communication development) ซงตอมายเนสโกกไดนาไปเปนพนฐานในการตง
โครงการนานาชาต เพอการพฒนาการสอสาร (International Program for Communication
Development) และญปนกไดนาแนวคดไปสรางแผนพฒนาระบบเครอขายสารสนเทศ
(Information Network System) ทเรมตนตงแตป 1985-2000 ทาใหญปนกาวเขามาสสภาพสงคม
สอสาร (cybersociety) ในตนศตวรรษท 21
ทฤษฎทสาคญและเปนรากฐานของการพฒนาสงคมสอสารเรอยมาจนถงปจจบนก
คอ ไซเบอรเนตกส (Cybernetics) ซงหมายถงศาสตรทวาดวยการสอสารและการควบคม
ภายในสตวและในเครองจกร ซงนาเสนอโดยนอรเบรต วเนอร (Norber Wiener) เมอป 1948
แสดงใหเหนบทบาทสาคญของสารสนเทศในการเสรมสรางและดารงสงคมมนษย โดยอาศยกลไก
การปอนไปและปอนกลบ (feedforward-feedback mechanism) ภายในระบบชวตและระบบ
สงคม ซงถอวามชวตเชนเดยวกน ชวตและสงคมจะเจรญพฒนาไปไดกโดยการพฒนาระบบการ
สอสารทสามารถถายทอดแลกเปลยนสารสนเทศกนไดอยางมประสทธภาพ
Page 19
ในปเดยวกน ฮาโรลด ลาสเวลล (Harold Lasswell) เสนอทฤษฎบทบาทหนาทของ
สอมวลชน (functionalism) เสนอใหเหนชดเจนเปนครงแรกวาบทบาทหนาทของสอมวลชน คอ
การดารงรกษาและบรณาการสงคม (social integration) จงจะตองมการปรบปรงพฒนา
สอมวลชนมใหเกดความลมเหลว (dysfunction) ในการปฏบตหนาทของตนคอ การเฝาระวง
สภาพแวดลอม การประสานสวนตาง ๆ ของสงคมใหตอบสนองตอสภาพแวดลอม และการ
ถายทอดมรดกทางวฒนธรรม
อกทฤษฎหนงแมในตอนเรมตนมไดเกยวกบการสอสารมวลชนโดยตรง แตกถกนามา
ประยกตใชในการพฒนาสอมวลชน นนคอ ทฤษฎสารสนเทศ (information theory) ของ แชนนอน
และวเวอร (Shannon and Weaver) ซงพฒนาขนในป 1949 เสนอเปนแบบจาลองทวเคราะหการ
ถายทอดสารนเทศ และแสดงใหเหนการสอสารเปนกระบวนการทเรมตนจากแหลงสาร (source)
เลอกสาร (message) ถายทอดไป (transmitted) ในรปแบบของสญญาณ (signal) ผานชอง
ทางการสอสาร (channel) ไปยงเครองรบ (receive) ซงแปลงสญญาณเปนสารสาหรบจดหมาย
ปลายทาง (destination) ในกระบวนการนอาจมสงรบกวนหรอแทรกแซง (noise or interference)
ซงทาใหสารทสงกบสารทรบแตกตางกนได
แบบจาลองของทฤษฎสารสนเทศน มสวนเปนแรงบนดาลใจให เดวด เค เบอรโล
(David K. Berlo) พฒนาไปเปนแบบจาลองทางจตวทยาวาดวยองคประกอบของการสอสาร
ระหวางบคคลทรจกกนดในนามของ S M C R (Source, Message, Channel, Receiver) พมพใน
หนงสอ ชอ “The Process of Communication” (กระบวนการสอสาร” ในป 1960
แตองคประกอบของกระบวนการการสอสารทเสนอเพมเตมอยางมความสาคญจาก
ทฤษฎสารสนเทศของแชนนอน-วเวอร กคอการเขารหสและการถอดรหส (encoding-decoding)
ของผสงสารและผรบสารในแบบจาลองเชงวงกลมของ วลเบอร ชรามม และ ชารลส ออสกด
(Wilbur Schramm and Charles osgood) ทาใหเหนวาการสอสารของมนษยและของสอมวลชน
จะมประสทธผลสงกตอเมอการเขารหสถอดรหสทด ผสอสารทงสองฝายจะตองมความร
ความสามารถในการแปลสารสนเทศ (information) เปนสาร (messgae) และแปลงสารเปน
สารสนเทศไดทงสองทศทาง
ทฤษฎอกกลมหนงทนามาประยกตใชบอยครงในการเพมประสทธภาพของการ
สอสารมวลชนกคอแนวคดของแบบจาลองการใชประโยชนและการไดรบความพงพอใจ (uses
and gratifications) โดยเฉพาะของเอลฮคทซ (Elihu Katz) และคณะ (1974) ซงเสนอวา “การใชประโยชนและการไดรบความพงพอใจของผรบสารมาจากการเปดรบสารจากสอมวลชนทเขาคาดหวงวาจะใหสารสนเทศตามความตองการ อนเกดจากสภาวะทางจตใจและทางสงคม”
Page 20
จากทฤษฎนทาใหเรมตระหนกวาสอมวลชนทประสบความสาเรจจะตองมการ
วเคราะหวจยใหรความตองการสารสนเทศของประชาชน รวมทงสภาวะทางจตใจและสงคมอน
เปนทมาของความตองการนนอยตลอดเวลา
ทฤษฎทกลาวขางตนมประโยชนอยางยงตอการสอสารมวลชน ซงถอวาเปนการ
สอสารทสาคญทสดของสงคมสมยใหม (modern society) ในทสดกกอใหเกดศาสตรใหมท
ขยายตวมาจากวารสารศาสตร เรยกวา วชาการสอสารมวลชน
สถาบนการศกษาหลายแหลงในสหรฐอเมรกาไดตอเตมชอคณะหรอสถาบนวารสาร
ศาสตร เรยกเปน “วารสารศาสตรและสอสารมวชชน” (Journalism and Mass Communication)
ซงในประเทศไทยกจะเหนไดชดเจนจากกรณของมหาวทยาลยธรรมศาสตร ทกอตงขนเปนคณะ
วารสารศาสตรและสอสารมวลชนในชวงทศวรรษ 1970 เชนเดยวกน
แตสถาบนการศกษาอกสวนหนงกขยายขอบเขตหลกสตรการศกษาออกไปครอบคลม
วาทะวทยา และศลปะการแสดง แลวเรยกรวมวานเทศศาสตร (Communication Arts) ซงตองการ
ใหหมายถงทงศลปะและศาสตรของการสอสาร (Art and Science of Communication) ดงเชนใน
กรณของคณะนเทศศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ในปจจบนสถาบนการศกษาสวนใหญใน
ประเทศไทยนยมใชคาวา “นเทศศาสตร” ยกเวน มหาวทยาลยธรรมศาสตร มหาวทยาลย
รามคาแหง และมหาวทยาลยเชยงใหม ซงตองเนนความสาคญของวชาการทเกยวกบ
สอมวลชน ซงถอวาเปนสอหลกของสงคมมวลชน
ทฤษฎการสอสารยคปจจบน
ยคนอาจแบงไดเปน 2 ชวง คอ ชวงแรกตงแตประมาณป 1980 ถงประมาณป 1995
และชวงทสองประมาณป 1990 จนถงปจจบน คอป 2002
1. ในชวงแรก มแนวโนมการพฒนาแนวคดทฤษฎการสอสารมาใน 2 ทศทาง คอ (1)
การวพากษเชงองครวม (holistic approach criticism) ทนาโลกการสอสารเขาสยคหลงสมยนยม
และ (2) การปฏรปแนวคดและแนวทางการพฒนาการสอสารในสงคมใหม
1.1 การวพากษเชงองครวม หมายถง การทนกคด นกวจย จากสาขาวชาตาง ๆ หน
มาใชความคดเชงองครวม วเคราะหและวพากษการสอสารในระบบทนนยมเสรของสงคม
เศรษฐกจการตลาด (liberal capitalism in market economy)
ในเชงเศรษฐกจการเมอง เกดกลมทฤษฎการครอบงากาหนด (determinism)
ทวพากษวาเทคโนโลยลทธสมยนยม และลทธการแพรกระจายของรอเจอรส (Rogers’s
Diffusionism) มอานาจในการกาหนดชะตากรรมของประเทศ (fatalism) เทคโนโลยสรางสอให
Page 21
เปนพระเจา (dei ex machina) และ “เปดโอกาสใหชนชนนามอานาจเหนอความรและการ
ตดสนใจของประชาชน” ตามทศนะของ ฌอง ฟรองซวส ลโอตารด (Jean Francois Lyotard) ใน
หนงสอเรอง “La Condition Postmoderne” (1979)
มองลกและกวางไปในปรชญาเชงองครวม ฌาคสแดรดา (Jacques Derrida)
และมแชล ฟโกลต (Michel Foucault) สนบสนนแนวคดเชงวพากษของลโอตารด และเสรมตอวา
ในยคสอหลากหลาย รฐบาลและชนชนนายงไดใชเทคโนโลยการสอสารควบคมพฤตกรรมสงคม
แบบตามจาลอง “กวาดดโดยรอบ” (panopticon) ซงถอวาเปนการละเมดสทธและคณคาความ
เปนมนษยของประชาชน ทงสามนกวชาการจงไดเสนอแนวคดใหมทเรยกวา ลทธหลงสมยนยม
(postmodernism) ถอวาในสงคมใหม เอกชนตองเขามามบทบาทในการสรางระบบสารสนเทศ
เสร (free flow of information) ทงในองคกรและในสงคม
สมควร กวยะ เสนอแนวคดไวเมอป 1986 วา มองในแงอานาจอทธพลของ
เทคโนโลย เราอาจแบงประเทศในโลกออกไดเปน 2 กลม คอ กลมประเทศทกาหนดเทคโนโลย
และกลมประเทศทถกกาหนดโดยเทคโนโลย กลมแรกสรางเทคโนโลยเพอตอบสนองความตองการ
ของสงคม กลมทสองถกเทคโนโลยจากกลมแรกเขามากาหนดวถชวต และระบบเศรษฐกจสงคม
ของประเทศ กอใหเกดความเสยเปรยบทงดานเศรษฐกจ การเมอง และสงคมวฒนธรรม ประเทศ
จะตองใชเงนมหาศาล เปนตนทนของการทาเผอทาเกนอยางฟมเฟอยโดยไมจาเปน (redundancy
cost) รวมทงตนทนของการสญเสยโอกาสในการผลตเทคโนโลยของตนเอง (opportunities cost)
วสาหกจหรอการประกอบการ (entreprise) ในทศวรรษ 1980 มลกษณะเปน
นามธรรม และหลากหลายรปแบบเตมไปดวยภาษาสญลกษณ และกระแสการสอสารทเปนบอ
เกดของการปรบโครงสราง และลาดบชนของการพงพาอาศยกนในระดบโลก แตการตอสแขงขนท
ขยายขอบเขตและเพมความเขมขนไดบบบงคบใหเจาของกจการและผบรหารตองนาความรนแรง
และความวจตรวตถาร (violence and hardcore fantasy) ของศลปะประยกตมาใชในการสอสาร
และวทยายทธการบรหารองคกร
วฒนธรรมการโฆษณาและการโฆษณาชวนเชอแอบแฝงตามแบบฮอลลวด
(Hollywoodian hidden propaganda) แทรกซมเขาไปสวถและวธการสอสารของมนษยในสงคม
หลงสมยใหม จนถงขนาดทอาจมสวนในการสรางวฒนธรรมสงครามเยนหรอแมสงครามยง
1.2 แนวโนมทสองในชวงแรกของทฤษฎการสอสารยคปจจบน คอการปฏรปแนวคด
และแนวทางของการพฒนาการสอสารในสงคมใหม
สงคมใหมตองอาศยสารสนเทศเปนปจจยหลกของการสรางและธารงพฒนา
สงคม จงตองสรางและพฒนาระบบสารสนเทศ ทงในองคกรและในสงคม
Page 22
บนพนฐานแนวคดจากรายงานเรอง L’ Informatisation de la Societe (การ
สรางสงคมใหเปนระบบสารสนเทศ) ของซมองโนรา และอะแลงแมงก (Simon Nora และ Alain
Minc) ทเสนอตอรฐบาลฝรงเศส ในป 1978 องคกรกลายเปนองคกรสารสนเทศ (Information
Organization) สงคมกลายเปนสงคมสารสนเทศ (Information Society) ตองอาศยการสนบสนน
ทางเทคโนโลยจากระบบคอมพวเตอร ซงเปนปจจยหลกของการสรางระบบสารสนเทศ
(Informationization)
สหรฐอเมรกา ยโรปตะวนตก และญปน จงเรมวางแผนพฒนานทศทางนมา
ตงแตตนทศวรรษ 1980 แผนของญปนดาเนนงานโดยบรรษทโทรเลขและโทรศพทแหงชาต (NTT)
ภายใตโครงการ 15 ป เพอพฒนาระบบเครอขายสารสนเทศ (Information Network System)
กลายเปนแมแบบสาคญสาหรบสาธารณรฐเกาหล มาเลเซย และประเทศกาลงพฒนาอกหลาย
ประเทศ จดมงหมายกเพอนาเทคโนโลยของชาตมาสรางสงคมสารสนเทศทพงตนเองได
ตอมาภายหลงความหมายของคา “สงคมสารสนเทศ” ไดขยายครอบคลม
มาถงคา “สงคมความร” (Knowledge Society) และ “สงคมสอสาร” (Cyber หรอ
Communication Soiety)
สงคมความร หมายถง สงคมสารสนเทศทเนนสารสนเทศประเภทความร
สาคญกวาประเภทอน เพราะเชอวาความรคอสารสนเทศทพสจนสรปแลววาเปนความจรง และม
สาระพรอมจะนาไปใชเปนประโยชนตอชวตและสงคม
สงคมสอสาร คอ สงคมสารสนเทศทประชากรสวนใหญมเครองมอสอสารหรอ
เทคโนโลยสารสนเทศ (Information Technology) พรอมทจะสอสารกนไดอยางรวดเรวและ
กวางขวาง อาณาบรเวณของการสอสาร ครอบคลมทกทองถนของสงคม และสามารถขยาย
ออกไปไดทวโลกในยคโลกาภวตน (globalisation)
ทฤษฎโลกาภวตนถอกาเนดขนในบทความเรอง Globalization ท
ศาสตราจารยธโอดอร เววตต (Theoder Levitt) เสนอในวารสาร “Harvard Business Review”
เมอป 1983 แมวากอนหนานนในชวงหลงสงครามโลกครงทสอง มการใชคานกนแลวในทางดาน
การเงน (financial globalization) มความหมายถงการคาขามพรมแดนในระบบการเงนระหวาง
ประเทศ
2. ในชวงทสองของทฤษฎการสอสารยคปจจบน ซงเรมตงแตประมาณกลางทศวรรษ
1990 มาถงป 2002 นบวาเปนชวงวกฤตทางทฤษฎ (Theoritical Crisis) ทสาคญมากอกครงหนง
ในประวตศาสตรทฤษฎการสอสาร ทงนเพราะถงแมโลกจะมเทคโนโลยสารสนเทศ โดยเฉพาะ
ระบบอนเตอรเนตทสามารถทาใหทกองคกรและทกสงคมตดตอเชอมโยงกนไดในอาณาจกรไซ
Page 23
เบอร (Cyberspace) หรอโลกไซเบอร (Cyberworld) แตโลกภายใตการบรหารจดการขององคกร
โลก หรอสหประชาชาตกยงอยในสภาพไรระเบยบและแตกแยกจลาจลกนจนถงขนทาศกสงคราม
รายงานการศกษาปญหาการสอสารของโลก โดยคณะกรรมาธการ “แมคไบรด” ของ
ยเนสโก ไดพบมาตงแตป 1978 วา ในโลกหนงเดยวนมหลายความคด หลายความเชอ หลาย
ความเหน (“Many Voices, One World” ชอของรายงานทพมพเปนหนงสอในป 1979) แตทโลก
มปญหากเพราะวาประเทศตาง ๆ และสงคมวฒนธรรมตาง ๆ ไมพยายามสอสารทาความเขาใจ
และประนประนอมยอมรบกน ทงนเพราะมทฐในลทธความเชอของตน หรอมผลประโยชนขดแยง
กนในทางเศรษฐกจการเมอง
จนกระทงทศวรรษสดทายของศตวรรษท 20 ทฐหรอความขดแยงเหลานนกยงไม
บรรเทาเบาบาง แตกลบยงรนแรงจนกลายเปนความตงเครยดระหวางภมรฐศาสตร (geopolitics)
ภมเศรษฐศาสตร (geoeconomics) และภมสงคมวฒนธรรม (geosocio-culture) อาณาจกร
ทางเศรษฐกจของโลกขยายเขาไปกาวกายแทรกซอนกบอาณาจกรทางการเมอง การปกครอง ซงม
ความเหลอมลากนอยแลวกบอาณาจกรทางสงคมวฒนธรรม ความตงเครยด (tension) กลายเปน
ความเครยดของโลก (world stress) ทบนทอนทงสขภาพกายและจตของประชากร
การทาศกสงคราม การกอการราย การตอสเชงกลยทธเศรษฐกจ หรอแมแตการ
แขงขนกนในเชงอตสาหกรรม กลายเปนสงทบอนทาลายคณภาพชวต คณภาพของสงแวดลอม
หรอระบบนเวศ โดยเฉพาะอยางยง ขวญ กาลงใจ และศกดศรเกยรตภมของมนษยชาต
ทายทสดความขดแยงในความเปนจรงกนามาสความรสกขดแยงในเชงทฤษฎ เขา
ทานอง “สอยงมาก การสอสารยงนอย” (The more the media, the less the communication)
ซงอาจจะเปนเพราะวาสอสวนใหญมกถกใชเพอสรางสงคมบรโภคทมนษยแขงขนกนดวยการ
โฆษณาสนคาฟมเฟอย หรอโฆษณาชวนเชอลทธเศรษฐกจการเมองทไมคานงถงสทธเสรภาพและ
คณคาของความเปนมนษย สอสวนนอยเทานนทถกใชเพอสรางสงคมสารสนเทศหรอสงคม
ความรทแทจรง ซงมนษยอยรวมกนดวยสตปญญาและคณธรรมความรบผดชอบรวมกน
แตเหตผลทแนนอนกคอ ทฤษฎการสอสารตงแตกอนยคทฤษฎ ยคสมยนยม ยคหลง
สมยนยม แมมการวพากษวจารณ และปรบปรงพฒนามาแลวเพยงใด ทฤษฎการสอสารกยงอย
ในกรอบของปรชญาตะวนตกทเนนเทคนคนยม (technism) มากกวามนษยนยม (humanism)
และเปนการสอสารทางเดยวมากกวาการสอสารสองทาง ทงนเพราะปรชญาตะวนตกมรากฐาน
มาจากลทธเทวนยมแนวศาสนาครสต (Christian theism) ซงถอวาพระเจาองคเดยวมอานาจ
เหนอมนษย ถายทอดมาเปนกระบวนทศนการสอสารเบองบนสเบองลาง (top-down
communication) จากผนาถงประชาชน จากคนรวยถงคนจน จากคนมถงคนไมม (have to
have-not) จากนายทนผผลตถงประชาชนผบรโภค จากผมอานาจทางเศรษฐกจหรอการเมองถง
Page 24
ผบรโภคสญญะ ซงหมายถงผจายเงนสวนหนงซอความเปนนามธรรมทไมมตวตนของสนคาหรอ
อดมการณ
การแสวงหากระบวนทศนใหมจงคอย ๆ เรมขนในตอนตนทศวรรณ 1990 และคอยทว
ความเขมขนจรงจงในครงหลงของทศวรรษน
รฐธรรมนณฉบบ 2540 ของประเทศไทยไดรบทฤษฎสอมวลชนประชาธปไตยมาเปน
แนวทางของรฐ ในการปฏรปการสอสารมวลชนใหมหลกประกนเสรภาพ อสรภาพ ความเสมอ
ภาค ความรบผดชอบ และประสทธภาพเพอสาธารณประโยชน และเพอสงคมตามทบญญตใน
มาตรา 39, 40 และ 41
อมาตยา เสน (Amatya sen) นกเศรษฐศาสตรผไดรบรางวลโนเบล ในป 1996 เสนอ
ทฤษฎกระแสเสรของขาวสารเพอพฒนาเศรษฐกจ (free flow of information for economic
development) ชใหเหนวาความเปดกวางของขาวสาร (informational openness) จะสงเสรม
ระบอบประชาธปไตยและระบอบประชาธปไตยจะสงเสรมการพฒนาเศรษฐกจทแทจรงและยงยน
เพราะผนาในระบอบนจะรบรขอมลขาวสารทถกตองเพอการรเรมและดาเนนโครงการพฒนาอยาง
มประสทธภาพ
โจเซฟ สตกลทซ (Joseph Stiglitz) นกเศรษฐศาสตรอกคนหนงทไดรบรางวลโนเบล
ในป 2000 เสนอทฤษฎสารสนเทศอสมมาตร (Asymetric Information) แสดงเปนสมการวาความ
แตกตางทางสารสนเทศทาใหเกดความแตกตางระหวางกลมคนรวยกบคนจน เชน การรบรขาวสาร
เรองสมปทานของรฐเรวกวาหรอดกวายอมไดเปรยบในการยนซองประกวดราคา ทาใหมโอกาส
ดกวาในการไดมาซงสมปทาน ทาใหมโอกาสทจะเพมความรารวยยงกวาคนทมไดรบรขาวสาร
เกยวกบสมปทาน
ทฤษฎนยนยนถงบทบาทสาคญของการเผยแพรสารสนเทศเพอการพฒนาเศรษฐกจ
และสงคม ทวาการเผยแพรสารสนเทศนนจะตองยดหลกความโปรงใส ความเสมอภาค และความ
รบผดชอบตอสงคมโดยรวม ไมวาจะเปนการเผยแพรสารสนเทศของสอประเภทใด การทางานบน
พนฐานอดมการณดงกลาว จงตองมอสรภาพในทางวชาชพ (professional independence) ซง
ถอวาเปนจรยธรรมทสาคญ
ในชวงเวลาเดยวกน สมควร กวยะ ไดนาเอาทฤษฎความรบผดชอบตอสงคมมา
ปฏรปการประชาสมพนธแบบดงเดม สรางเปนทฤษฎการประชาสมพนธใหมทเรยกวา การสอสาร
องคกรเชงบรณาการ (Integrated Oraganizational Communication) ทฤษฎนเสนอวาองคกร
จะตองปรบเปลยนปรชญา (1) จากการสอสารมตเดยวมาเปนการสอสารหลายมต (multi-
dimensional communication) ใชหลายสอ หลายทศทาง และมวตถประสงคเพอสงเสรมทง
องคกรและสงคมอยางเปนธรรม (2) จากการสอสารถงสาธารณชนหรอมวลชนมาเปนการสอสาร
Page 25
กบสมาชกของสงคม เนนสงคมภายในองคกรและชมชนรอบองคกร กอนขยายขอบเขตออกไปส
องคกรอน และสงคมมวลชน (3) จากการสอสารโนมนาวใจใหคลอยตามมาเปนการสอสารเพอ
สรางความเปนหนงเดยวบนพนฐานความแตกตาง (oneness of differences) ของความร
ความคด และบทบาทหนาท (4) จากการสอสารเพอสรางเสรมภาพลกษณ (mind image) ของ
องคกรเพยงดานเดยวมาเปนการสอสารเพอสงเสรมภาพจรง (real image) ทแสดงความ
รบผดชอบขององคกรตอสงคมตอโลกและตอชวตของเพอนมนษย ไมวาจะเปนลกคาหรอ
กลมเปาหมายขององคกรหรอไม
แตการเปลยนกระบวนทศน (paradingm shift) ทมความหมายความสาคญมาก
เรมตนโดย ฟรตจอฟ คาปรา (Fritjof Capra) นกวจยสาขาฟสกส จากมหาวทยาลยเวยนนา ซง
ตอมาไดเปนผอานวยการศนยนเวศศกษา (Ecoliteracy) ทมหาวทยาลยเบรกเลย แคลฟอรเนย ใน
ป 1975 เขาจดประกายกระบวนทศนใหมเชงปรชญาฟสกสในหนงสอเรอง The Tao of Physics
(เตาแหงฟสกส) โดยการประยกตทฤษฎแนวปรชญาตะวนออกโดยเฉพาะฮนด พทธ และเตา
เขาบรณาการกบสจธรรมทางวทยาศาสตรทคนพบใหมในศตวรรษท 20 อาท ทฤษฎควอนตม
(Quantum Theory) และทฤษฎจกรวาลวทยาตาง ๆ (Cosmological Theories) เสนอใหเหน
คณคาเชงวทยาศาสตรของปรชญาตะวนออกทสมควรจะนามาปฏรปสงคมทไดถกกระทาใหเปน
ทาสความคดของตะวนตกตลอดมา
ป 1982 เขาเสนอปรชญาสงคมแนวใหมเชงองครวมในหนงสอเรอง “The Turning
Point” (จดเปลยนแปลงแหงศตวรรษ) เสนอใหใชการคดเชงองครวม (holistic thinking) ในการ
แกปญหาของสงคมและของโลก โดยเฉพาะอยางยงใหสอมวลชนคานงถงสงแวดลอม มจตสานกท
จะทาความรจก เขาใจ ชวยอนรกษระบบนเวศ และสงเสรมการพฒนาทยงยน
ในป 1996 หนงสอเรอง “The Web of Life” (ใยแหงชวต) ของเขา ปฏรปปรชญา
วทยาศาสตรบนพนฐานทฤษฎระบบ (Systems Theories) ทฤษฎไซเบอรเนตกส และทฤษฎเกยา
(Gaia Theory) ของเจมส เลฟลอก (James Lovelock) ทเสนอวา โลกกเปนสงมชวตเปนอภชวต
(Superbeing) ทชวตทงหลายอยรวมกนเปนสหชวต (symbiosis) เชนเดยวกบทแบคทเรยนบแสน
ลานมชวตรวมกนกบรางกายมนษย สรปใหเหนวาการสอสารหรอสนนธานกรรม
(communication) คอความเชอมโยงระหวางกน (interconnectedness) ของทกระบบ ระบบชวต
ระบสงคม ระบบโลก เปนกระบวนการเชอมโยงดวยสารสนเทศในรปแบบของปฏสมพนธระหวาง
การปอนไปและการปอนกลบ (feed forward – feedback interacfion) ทาใหทกสวนของระบบ
ตดตอเชอมโยงกนตามหลกปรชญาของนเวศวทยาแนวลก (deep ecology)
Page 26
จากพนฐานแนวคดหนงสอสามเลมของฟรตจอฟ คาปรา สมควร กวยะ พยายาม
นามาสรางเปนกระบวนทศนใหมของการสอสารมวลชน ในหนงสอเรองนเวศนเทศ (Eco-
communication) ในป 1997
นเวศวทยาเปนแนวคดการสอสารเชงนเวศวทยา (Ecological Communication) ท
เสนอใหสอมวลชนเปลยนมโนทศนของการทางาน จากการเสนอขาวสารตามกระแสในรปแบบ
ดงเดมของวารสารศาสตรอเมรกน (American journalism) ซงวางรากฐานหยงลกมาตงแตตน
ศตวรรษมาเปนการเฝาตดตามสบสวนสอบสวนพฤตกรรมและผลกระทบของอตสาหกรรมเชงลบ
(negative industry) ทมตอระบบนเวศ ดน นา อากาศ อาหาร ชวต และโลก สอมวลชนใหม
จะตองมจตสานกรบผดชอบอยางลกซงตอความเสอมโทรมของชวตโลก และหลกเลยงการ
โฆษณาสนบสนนผลตภณฑทกาลงกอใหเกดผลกระทบเชงลบระยะยาวตอพภพ (The Earth) ซง
เปนทอยแหงเดยวและอาจจะเปนแหลงสดทายของมนษยชาต
สาหรบกระบวนทศนใหมทเกยวของกบการสอสารภายในบคคล และการสอสาร
ระหวางบคคล มความเคลอนไหวทนาสนใจในการเสนอทฤษฎปญญาแหงจตวญญาณ (Spiritual
Intelligence Quotient หรอ SQ) ในสหรฐอเมรกา โดยไมเคล เพอรซงเกอร (Micheal Persinger)
นกจตประสาทวทยา เรมตนในป 1990 แตมการขยายความคดโดย วเอส รามจนทรน (V.S.
Ramachandran) แหงมหาวทยาลยแคลฟอรเนย ในป 1997 และเปนทยอมรบกวางขวางในป
2000 เมอมเชล เลวน (Michel Levin) เขยนหนงสอเรอง “Spiritual Intelligence Awakening the
Power of Your Spirituality and Intuition”
เสนทางเดนของปญญาแหงจตวญญาณ (Paths of SQ) ม 6 ประการคอ การรจก
หนาท (Duty) การรจกทะนถนอม (Nurturing) การแสวงหาความร (Knowledge) การ
ปรบเปลยนลกษณะตน (Personal Transformation) การสรางภราดรภาพ (Brotherhood) และ
การเปนผนาแบบบรการ (Servant Leadership)
ทฤษฎปญญาแหงจตวญญาณ เปนแนวคดใหมในการพฒนาการสอสารของมนษย
คลายทฤษฎเสนทางทปราศจากกาลเวลา (The Timeless Way) ของดปกโชปรา (Deepak
Chopra) ในหนงสอ “Ageless Body, Timeless mind” (1993) ทเสนอวามนษยจะตองรจกใช
ธรรมะหรอพลงแหงววฒนาการ (power of evolution) มาเปนพลงสรางสรรครางกายและจตใจ
โดยปฏบตตนในเสนทางทปราศจากกาลเวลาหรอความเสอมโทรมตามอายขยทเรวเกนควร คอ
(1) รจกชนชมกบความเงยบ (silence) (2) รจกความสมพนธเชงบวกของตนกบธรรมชาต (nature)
(3) ไววางใจในความรสกของตนเอง (trust in own feeling) (4) มความมนคงในทามกลางความ
สบสนวนวาย (self – centered amid chaos) (5) รจกเลนสนกสนานเหมอนเดก (childlike
fantasy and play) (6) มนใจในสตสมปชญญะของตน (trust in own conscionsness) และ (7)
Page 27
ไมยดตดความคดดงเดมแตสรางเสรมความคดสรางสรรคตลอดเวลา (non – attachment but
openness to won creativity)
ทงทฤษฎปญญาแหงจตวญญาณ (SQ) และทฤษฎเสนทางทปราศจากกาลเวลา
(Timeless Way) นบวาเปนพฒนาการมาสกระบวนทศนใหมของทฤษฎการสอสารภายในบคคล
ทเรมตนโดยซกมนดฟรอยด และทฤษฎการสอสารระหวางบคคลทเรมตนโดยฟรตซไฮเดอร เปน
การนาเอาจรยศาสตรมาผสมผสานเปนจรยธรรมการสอสารของมนษย (Ethics of Human
Communication) ทถกทาใหเสอมโทรมมาหลายทศวรรษ โดยลทธบรโภค และกระแสโลกาภวตน
ของระบอบทนนยมเสร
โดยเฉพาะอยางยงทฤษฎเสนทางทปราศจากการเวลา มสวนชวยสนบสนนใหเกด
กระบวนทศนลาสมยและแนวอนาคต (ultramodernist and futuristic paradigm) ทมเวลาเขามา
เปนปจจยสาคญของสารสนเทศและการสอสารทกประเภท นนคอ ทฤษฎสารเวลา (The Infotime
Theory) ซง สมควร กวยะ ไดนาเสนอตอทประชมราชบณฑตสานกธรรมศาสตรและการเมอง
เมอเดอนมนาคม 2002 หลงจากทไดวจยและพฒนามาตงแตป 1997
ทฤษฎสารเวลามาจากการวจยเชงทดลองทางความคด (thought experiment) บน
พนฐานความคดเชงองครวม และความรทางนเทศศาสตร มนษศาสตร สงคมศาสตร และ
วทยาศาสตรทกแขนง ไดรบแรงบนดาลใจจากแนวคดทฤษฎของพระพทธองค ไอนสไตน ดารวน
ฟรอยด ชรามม วเนอร คาปรา โชปรา และโดยเฉพาะอยางยงสตเฟน ฮอวคง (Stephen
Hawking) ในหนงสอเรอง “A Brief History of Time” (1990)
ตามทฤษฎสารเวลาสาร (Information) หมายถงทกสรรพสงในเอกภพ คอสารทาง
กายภาพ (Physical Information) สารทางชวภาพ (Biological Information) สารทางสมอง
(Brain Information) และสารนอกรางกาย (Extrasomatic Information) หรอสารสงคม (Social
Information)
การสอสาร คอการสรางสภาพรวมระหวางผสอสาร (commonness-making) หรอ
การสรางความเปนหนงเดยว (oneness-making) ของทกสาร นบตงแตอะตอม โมเลกล ดาวฤกษ
กาแลกซ หรอดาราจกร ดาวเคราะห ชวต สงคม มาจนถงองคกร
การสอสารเปนกระบวนการพลวตของความเชอมโยงตดตอระหวางกน (dynamic
process of intyerconnectedness) ทกอใหเกดสารหรอระบบ (information or system)
แตจากทฤษฎเวลาทงในทางวทยาศาสตร มนษยศาสตร และสงคมศาสตร พบวา
การสอสารอยางเดยวไมพอทจะเกดใหเกดระบบได ระบบตองมกระบวนการเปลยนแปลงโดย
ตลอด (perpetual change) นบตงแตการเกดไปจนถงการตาย
Page 28
ทกระบบหรอทกสารจงตองมเวลาเปนองคประกอบทจะขาดเสยมได เรยกรวมเสย
ใหมวา สารเวลา หรอ Infotime... สารคอโครงสรางและกระบวนการกคอ เวลา ซงจะตอง
รวมกนเปนหนงเดยว
โดยสรป ทฤษฎสารเวลากคอ สมมตฐานหลกของทฤษฎการสอสารหรอสนนธาน
กรรมทวไป (The General Communication Theory) ซงคาดวาจะเปนปฐมบทสาคญ (major
postulate) สาหรบทฤษฎของทกสงทกอยาง (The Theory of Everything and Every Non-
Thing)
ทฤษฎการสอสารและการเรยนการสอน
เพอใหการเรยนการสอนบรรลผลตามจดมงหมายทตงไวและผเรยนเกดการเรยนรไดด
ทสด นอกจากจะใชเทคโนโลยการศกษาทงในเรองของกระบวนการและทรพยากรตาง ๆ แลว
จาเปนตองอาศยทฤษฏการสอสารในการนาเสนอเนอหาจากผสงไปยงผรบ สอหรอชองทางในการ
ถายทอด และวธการในการตดตอเพอเปนแนวทางสาหรบการจดการเรยนการสอนอยางไดผลด
ทสดดวย ทงนเพราะสงสาคญทสดอยางหนงในกระบวนการสอสาร คอ การทจะสอความหมาย
อยางไรเพอใหผรบสารนนเขาใจไดอยางถกตองวาผสงหมายความวาอะไรในขาวสารนนม
นกวชาการหลายทานไดนาเสนอทฤษฏการสอสารทนามาใชเปนหลกในการศกษาถงวธการ
สงผานขอมลสารสนเทศการใชสอและชองทางการสอสาร ทฤษฏการสอสารเหลานไดนามาใชใน
ขอบขายของเทคโนโลยการศกษาตงแตทศวรรษ 1980s เปนตนมาเพอเออประโยชนสาหรบใช
เปนแนวทางในสอสารระหวางผสอนและผเรยน รวมถงการเลอกใชสอเพอประสทธภาพและ
ประสทธผลในการเรยนรไดอยางด
สตรการสอสารของลาสแวลล (Lesswell)
ฮาโรลด ลาสแวลล (Harold Lasswell) ไดทาการวจยในเรองการ
สอสารมวลชนไวในป พ.ศ. 2491 และไดคดสตรการสอสารทถงพรอมดวยกระบวนการสอสารท
สอดคลองกน โดยในการสอสารนนจะตองตอบคาถามตอไปนใหไดคอ
ใคร พดอะไร โดยวธการและชองทางใด ไปยงใคร ดวยผลอะไร
Page 29
สตรการสอสารของลาสแวลลเปนทรจกกนอยางแรหลายและเปนทนยมใชกน
ทวไปโดยสามารถนามาเขยนเปนรปแบบจาลองและเปรยบเทยบกบองคประกอบของการสอสาร
ไดดงน
ในการทจะจดใหการเรยนการสอนเกดขนอยางมประสทธภาพดนน เราสามารถนาสตร
ของลาสแวลลมาใชไดเชนเดยวกบการสอสารธรรมดา คอ
• ใคร (Who) เปนผสงหรอทาการสอสาร เชน ในการอานขาว ผอานขาวเปนผสงขา
วารไปยงผฟงทางบาน ในสถานการณในหองเรยนธรรมดากเชนเดยวกนยอมเปนการพดระหวาง
ผสอนกบผเรยน หรอการทผเรยนกลายเปนผสงโดยการตอบสนองกลบไปยงผสอน แตถาเปนการ
สอนโดยใชภาพยนตรหรอโทรทศน ตวผสงกคอภาพยนตรหรอโทรทศนนน
• พดอะไร ดวยวตถประสงคอะไร (Says what, with what purpose) เปนสงท
เกยวกบ เนอหาขาวสารทสงไป ผสงจะสงเนอหาอะไรโดยจะเปนขาวสารธรรมดาเพอใหผรบ
ทราบความเคลอนไหวของเหตการณตาง ๆ ในแตละวน หรอเปนการใหความรโดยทผสอนจะตอง
ทราบวาจะสอนเรองอะไร ทาไมจงจะสอนเรองนน สอนเพอวตถประสงคอะไร และคาดวาจะ
ไดรบการตอบสนองจากผเรยนอยางไรบาง
• โดยใชวธการและชองทางใด (By what means, in what channel) ผสงทาการสง
ขาวสารโดยการพด การแสดงกรยาทาทาง ใชภาพ ฯลฯ หรออาจจะใชอปกรณระบบไฟฟา เชน
ไมโครโฟน หรอเครองเลนวซดเพอถายทอดเนอหาขาวสารใหผรบรบไดโดยสะดวก ถาเปนในการ
เรยนการสอน ผสอนอาจจะสอนโดยการบรรยายหรอใชสอสารสอนตาง ๆ เพอชวยในการสง
เนอหาบทเรยนไปให ผเรยนรบและเขาใจไดอยางถกตองทาใหเกดการเรยนรขน
• สงไปยงใคร ในสถานการณอะไร (To whom, in what situation) ผสงจะสงขาวสาร
ไปยง ผรบเปนใครบาง เนองในโอกาสอะไร เชน การอานขาวเพอใหผฟงทางบานทราบถง
เหตการณ ประจาวน หรอแสดงการทากบขาวใหกลมแมบานชม ผสงยอมตองทราบวาผรบเปน
กลมใดบางเพอสามารถเลอกสรรเนอหาและวธการสงใหเหมาะสมกบผรบ การเรยนการสอนก
เชนเดยวกน การสอน ผเรยนอาย 8 ปกบอาย 15 ปตองมวธการสอนและการใชสอการสอน
ตางกน ผสอนตองทราบถงระดบสตปญญาความสามารถและภมหลงของผเรยนแตละคนวาม
ความแตกตางกนอยางไรบางตลอดจน สงอานวยความสะดวกตาง ๆ และสงแวดลอมทาง
กายภาพของการเรยน เชน มสอการสอนอะไร ทจะนามาใชสอนไดบาง สภาพแวดลอม
หองเรยนทจะสอนเปนอยางไร ฯลฯ
• ไดผลอยางไรในปจจบน และอนาคต (With what effect, immediate and long term
?) การสงขาวสารนนเพอใหผรบฟงผานไปเฉย ๆ หรอจดจาดวยซงตองอาศยเทคนควธการท
Page 30
แตกตางกน และเชนเดยวกนกบในการเรยนการสอนทจะไดผลนน ผสอนจะตองตระหนกอย
เสมอวาเมอสอนแลว ผเรยนจะไดรบความรเกดการเรยนรมากนอยเทาใด และสามารถจดจา
ความรทไดรบนนไดนานเพยงใด โดยทผเรยนอาจไดรบความรเพยงบางสวนหรอไมเขาใจเลยกได
การวดผลของการถายทอดความรนนอาจทาไดยากเพราะบางครงผเรยนอาจจะไมแสดงการ
ตอบสนองออกมา และบางครงการตอบสนองนนกอาจจะวดผลไมไดเชนกน
ทฤษฏ SMCR ของเบอรโล (Berio)
เดวด เค. เบอรโล (David K.Berlo) (รปท 3.2๗ ไดพฒนาทฤษฎทผสงจะสงสาร
อยางไร และผรบจะรบ แปลคววามหมาย และมการโตตอบกบสารนนอยางไร ทฤษฏ S M C
R ประกอบดวย
• ผสง (source) ตองเปนผทมทกษะความชานาญในการสอสารโดยมความสามารถใน
“การเขารหส” (encode) เนอหาขาวสาร มทศนคตทดตอผรบเพอผลในการสอสารมความรอยาง
ดเกยวกบขอมลขาวสารทจะสง และควรจะมความสามารถในการปรบระดบของขอมลนนให
เหมาะสมและงายตอระดบความรของผรบ ตลอดจนพนฐานทางสงคมและวฒนธรรมทสอดคลอง
กบผรบดวย
• ขอมลขาวสาร (message) เกยวของดานเนอหา สญลกษณ และวธการสงขาวสาร
• ชองทางในการสง (channel) หมายถง การทจะสงขาวสารโดยการใหผรบไดรบ
ขาวสาร ขอมลโดยผานประสานทสมผสทง 5 หรอเพยงสวนใดสวนหนง คอ การไดยน การด
การสมผส การลมรส หรอการไดกลน
• ผรบ (receiver) ตองเปนผมทกษะความชานาญในการสอสารโดยมความสามารถใน
“การถอดรหส” (decode) สาร เปนผทมทศนคต ระดบความ และพนฐานทางสงคมวฒนธรรม
เชนเดยวหรอคลายคลงกนกบผสงจงจะทาใหการสอสารความหมายหรอการสอสารนนไดผล
ตามลกษณะของทฤษฏ S M C R น มปจจยทมความสาคญตอขดความสามารถของผ
สงและรบทจะทาการสอสารความหมายนนไดผลสาเรจหรอไมเพยงใด ไดแก
• ทกษะในการสอสาร (communication skills) หมายถง ทกษะซงทงผสงและผรบควร
จะมความชานาญในการสงและการรบการเพอใหเกดความเขาใจกนไดอยางถกตอง เชน ผสง
ตองมความสามารถในการเขารหสสาร มการพดโดยการใชภาษาพดทถกตอง ใชคาพดทชดเจน
ฟงงาย มการแสดงสหนาหรอทาทางทเขากบการพด ทวงทานองลลาในการพดเปนจงหวะ นาฟง
หรอการเขยนดวยถอยคาสานวนทถกตองสละสลวยนาอาน เหลานเปนตน สวนผรบตองม
Page 31
ความสามารถในการถอดรหสและมทกษะทเหมอนกนกบผสงโดยมทกษะการฟงทด ฟงภาษาทผ
สงพดมารเรอง หรอสามารถอานขอความทสงมานนได เปนตน
• ทศนคต (attitudes) เปนทศนคตของผสงและผรบซงมผลตอการสอสาร ถาผสงและ
ผรบ มทศนคตทดตอกนจะทาใหการสอสารไดผลด ทงนเพราะทศนคตยอมเกยวโยงไปถงการ
ยอมรบซงกนและกนระหวางผสงและผรบดวย เชน ถาผฟงมความนยมชมชอมในตวผพดกมกจะ
มความเหนคลอยตามไปไดงาย แตในทางตรงขาม ถาผฟงมทศนคตไมดตอผพดกจะฟงแลวไม
เหนชอบดวยและมความเหนขดแยงในสงทพดมานน หรอถาทงสองฝายมทศนคตไมดตอกน
ทวงทานองหรอนาเสยงในการพดกอาจจะหวนหาวไมนาฟง แตถามทศนคตทดตอกนแลวมกจะ
พดกนดวยความไพเราะอานหวานนาฟง เหลานเปนตน
• ระดบความร (knowledge levels) ถาผสงและผรบมระดบความรเทาเทยมกนกจะทา
ใหการสอสารนนลลวงไปดวยด แตถาหากความรของผสงและผรบมระดบทแตกตางกนยอม
จะตองมการปรบปรงความยากงายของขอมลทจะสงในเรองความยากงายของภาษาและถอยคา
สานวนทใช เชน ไมใชคาศพททางวชาการ ภาษาตางประเทศ หรอถอยคายาว ๆ สานวน
สลบซบซอน ทงนเพอใหสะดวกและงายตอความเขาใจ ตวอยางเชน การทหมอรกษาคนไขแลว
พดแตคาศพทการแพทยเกยวกบโรคตาง ๆ ยอมทาใหคนไขไมเขาใจวาตนเองเปนโรคอะไรแนหรอ
พฒนากรจากสวนกลางออกไปพฒนาหมบานตาง ๆ ในชนบทเพอใหคาแนะนาทางดาน
การเกษตรและเลยงสตวแกชาวบาน ถาพดแตศพททางวชาการโดยไมอธบายดายถอยคาภาษา
งาย ๆ หรอไมใชภาษาทองถนกจะทาใหชาวบานไมเขาใจหรอเขาใจผดได หรอในกรณของการใช
ภาษามอของผพการทางโสต ถาผรบไมเคยไดเรยนภาษามอ มากอนทาใหไมเขาใจและไม
สามารถสอสารกนได เหลานเปนตน
• ระบบสงคมและวฒนธรรม (socio - culture systems) ระบบสงคมและวฒนธรรมใน
แตละชาตเปนสงทมสวนกาหนดพฤตกรรมของประชาชนในประเทศนน ๆ ซงเกยวของไปถง
ขนบธรรมเนยมประเพณทยดถอปฏบต สงคมและวฒนธรรมในแตละชาตยอมมความแตกตางกน
เชน การใหความเคารพตอผอาวโส หรอวฒนธรรมการกนอย ฯลฯ ดงนน ในการตดตอสอสาร
ของบคคลตางชาตตางภาษา จะตองมการศกษาถงกฎขอบงคบทางศาสนาของแตละศาสนาดวย
การสอสารทางเดยวเชงเสนตรงของแชนนนและวเวอร
Page 32
คลอด อ. แชนนน (Claude E.Shannon) และวอรเรนวเวอร (Warren Weaver) ไดคด
ทฤษฏการสอสารทางเดยวเชงเสนตรง การสอสารเรมดวยผสงซงเปนแหลงขอมลทาหนาทสง
เนอหาขาวสารเพอสงไปยงผรบ โดยผานทางเครองสงหรอตวถายทอดในลกษณะของสญญาณท
ถกสงไปในชองทางตาง ๆ กนแลวแตลกษณะของการสงสญญาณแตละประเภท เมอทางฝายผ
ไดรบสญญาณแลว สญญาณทไดรบจะถกปรบใหเหมาะสมกบเครองรบหรอการรบเพอทาการ
แปลสญญาณใหเปนเนอหาขาวสารนนอกครงหนงใหตรงกบทผสงสงมาก ในขนนเนอหาทรบจะ
ไปถงจดหมายปลายทางคอผรบตามทตองการ แตในบางครงสญญาณทสงไปอาจถกรบกวนหรอ
อาจมบางสงบางอยางมาขดขวางสญญาณนน ทาใหสญญาณทสงไปกบสญญาณทไดรบมความ
แตกตางกนเปนเหตใหเนอหาขาวสารทสงจากแหลงขอมลไปยงจดหมายปลายทางอาจผดเพยนไป
นบเปนความลมเหลวของการสอสารเนองจากทสงไปกบขอมลทไดรบไมตรงกน อนจะทาใหเกด
การแปลความหมายผดหรอความเขาใจผดในการสอสารกนได
จากทฤษฏการสอสารนพจารณาไดวา แชนนนและวเวอรสนใจวาเมอมการสอสารกนจะ
มอะไรเกดขนกบขอมลขาวสารทสงไปนน ไมวาจะเปนการสงโดยผานอปกรณระบบไฟฟา หรอ
การสงโดยใชสญญาณตาง ๆ เชน เมอมการเปดเพลงออกอากาศทางสถานวทย เสยงเพลงนน
จะถกแปลงเปนสญญาณและสงดวยการกลาสญญาณ (modulation) จากสถานวทยไปยง
เครองรบวทย โดยเครองรบจะแปลงสญญาณคลนนนเปนเพลงใหผรบไดยน ในขณะทสญญาณ
ถกสงไปจะมสงตาง ๆ “สงรบกวน” (noise source) เชน ในการสงวทยระบบ AM สญญาณจะ
ถกรบกวนโดยไฟฟาในบรรยากาศ หรอในขณะทครฉายวดทศนในหองเรยน การรบภาพและเสยง
ของผเรยนถกระกวนโดยสงรบกวนหลายอยาง เชน แสงทตกลงบนจอโทรทศน และเสยงพดคย
จากภายนอก เปนตน หรออกตวอยางหนงเชนการพดโทรศพท ผทเรมตอโทรศพทจะเปนผสงเพอ
สงขาวสารโดยอาศยโทรศพทเปนเครองสง เมอผสงพดไปเครองโทรศพทจะแปลงคาพดเปน
สญญาณไฟฟาสงไปตามสายโทรศพท เมอสญญาณไฟฟานนสงไปยงเครองรบโทรทศนของ
หมายเลขทตดตอกจะมเสยงดงขน และเมอมผรบ โทรศพทเครองนนกจะแปลงสญญาณไฟฟาให
กลบเปนคาพดสงถงผรบหรอผฟงซงเปนจดหมายปลายทางของการสอสาร แตถาระหวางทสง
สญญาณไปมสงรบกวนสญญาณ เชน ฝนตกฟาคะนอง กจะทาใหสญญาณทไดรบถกรบกวน
สนสะเทอนอาจรบไมไดเตมทเปนเหตใหการฟงไมชดเจน ดงนเปนตน จงสรปไดวา “สงรบกวน”
คอ สงททาใหสญญาณเสยไปภายหลงไปภายหลงทถกสงจากผสงและกอนทจะถงผรบทาให
สญญาณทสงไปกบสญญาณทไดรบมลกษณะแตกตางกน และอาจกลาวไดวาเปนอปสรรคของ
การสอสารเนองจากทาใหการสอสารไมไดผลเตมทถกตองตามทควรจะเปน
การสอสารเชงวงกลมของออสกดและชแรมม
Page 33
ตามปกตแลวในการสอสารระหวางบคคลและแบบกลมบคคลนน ผสงและผรบจะมการ
เปลยนบทบาทกนไปมาในลกษณะการสอสารสองทาง โดยเมอผสงไดสงขอมลขาวสารไปแลว
ทางฝายผรบทาการแปลความหมายขอมลทรบมา และจะเปลยนบทบาทจากผรบกลบเปนผสง
เดมเพอตอบสนองตอ สงทรบมา ในขณะเดยวกนผสงเดมจะเปลยนบทบาทเปนผรบเพอรบขอมล
ทสงกลบมาและทาการแปลความหมายสงนน ถามขอมลทจะตองสงตอบกลบไปกจะเปลยน
บทบาทเปนผสงอกครงหนงเพอสง ขอมลกลบไปยงผรบเดมการสอสารในลกษณะททงผสงและ
ผรบจะวนเวยนเปลยนบทบาทกนไปมาในลกษณะเชงวงกลมดวยลกษณะดงกลาวทาใหชารลส
อ. ออสกด (Charles E. Osgood) และ วลเบอร แอล. ชแรมม (Wibur L. Schramm) ได
สรางแบบจาลองการสอสารเชงวงกลมขน โดยเนนถงไมเพยงแตองคประกอบของการสอสาร
เทานน แตรวมถงพฤตกรรมของทงผสงและผรบดวยโดยทแบบจาลองการสอสารเชงวงกลมนจะม
ลกษณะของการสอสารสองทางซงตรงกนขางอยางเหนไดขดกบการสอสารทางเดยวเชงเสนตรง
ของแชนนนและวเวอร ขอแตกตางอกประการคอในขณะทความสนใจของแชนนนและววเรออยท
ชองทางการตดตอระหวางผสงและผรบ แตออสกดและชแรมมไดมงพจารณาและเฉพาะ
พฤตกรรมของผสงและผรบซงเปนผทมสวนสาคญในกระบวนการสอสาร
ในแบบจาลองนจะเหนไดวาออสกดและชแรมมมไดกลาวถงตวถายทอดการสอสารเลยแต
ไดเนนถงการกระทาของผสงและผรบซงทาใหทอยางเดยวกนและเปลยนบทบาทกนไปมาในการ
เขา รหสสาร การแปลความหมาย และการถอดรหสสาร อยางไรกตามอาจกลาวไดวาหนาท
ในการเขา รหสนน มสวนคลายคลงกบตวถายทอด และการถอดรหสกคลายคลงกบการบของ
เครองรบนนเอง
ขอบขายประสบการณในทฤษฏการสอสารของชแรมม
ชแรมมไดนาทฤษฏการสอสารทางเดยวเชงเสนตรงของเชนนนและวเวอรมาใชเพอเปน
แนวทางในการอธบายการสอสารทเกดขนในการเรยนการสอน โดยเนนถงวตถประสงคของการ
สอน ความหมายของเนอหาขอมล และการทขอมลไดรบการแปลความหมายอยางไร
นอกจากนชแรมมยงใหความสาคญของการสอความหมาย การรบร และการแปลความหมาย
ของสญลกษณวาเปนหวใจสาคญของการเรยนการสอน ตามลกษณะการสอสารของชแรรมมน
การสอสารจะเกดขนไดอยางดมประสทธภาพเฉพาะในสวนทผสงและผรบทงสองฝายตางม
วฒนธรรม ประเพณความเชอ ความร ฯลฯ ทสอดคลองกลายคลงและมประสงการณรวมกน
จงจะทาใหสามารถเขาใจความหมายทสอกนนนได ทงนเพราะผสงสามารถเขารหสและผรบ
สามารถถอดรหสเนอหาขาวสารในขอบขาวประสบการณทแตละคนมอย เชน ถาไมเคยเรยน
Page 34
ภาษารสเซย เราคงไมสามารถพดหรอแปลความหมายของภาษารสเซยได ดงนเปนตน ถาสวน
ของประสบการณของทงผสงและผรบซอนกนเปนวงกวางมากเทาใด จะทาใหการสอสารนน
เปนไปไดโดยสะดวกและงายมากยงขนเพราะตางฝายจะเขาใจสงทกลาวถงนนไดเปนอยางด แต
เมอใดทวงของขอบขายประสบการณซอนกนนอยมากหรอไมซอนกนเลย แสดงวาทงผสงและผรบ
แทบจะไมมประสบการณรวมกนเลย การสอสารนนจะทาไดยากลาบากหรอแทบจะสอสารกน
ไมไดอยางสนเชง ซงสามารถทราบไดจากผลปอนกลบทผสงกลบไปยงผสงนนเอง
จากทฤษฏการสอสารของชแรมมเนองจากในการสอสารเราไมสามารถสง “ความหมาย”
(meaning) ของขอมลไปยงผรบได สงทสงไปจะเปนเพยง “สญลกษณ” (symbol) ของ
ความหมายนน เชน คาพด รปภาพ เสยงเพลง ทาทาง ฯลฯ ดงนน เมอมการสอสารเกดขน ผ
สงตองพยายามเขารหสสารซงเปนสญลกษณเพอใหผรบเขาใจไดโดยงาย ซงสารแตละสารจะ
ประกอบดวยสญลกษณตาง ๆ มากมาย โดยทสญลกษณแตละตวจะบงบอกถง “สญญาณ”
(signal) ของบางสงบางอยางซงจะทราบไดโดยประสบการณของคนเรา เชน เมอยกมอขนเปน
สญญาณของการหอมหรอเมอตะโกนเสยงดงเปนสญญาณของความโกรธ ฯลฯ ดงนน ผสงจง
ตองสงสญญาณเปนคาพด ภาษาเขยน ภาษามอ ฯลฯ เพอถายทอดความหมายของสารท
ตองการจะสง โดยพยายามเชอมโยงเนอหาสารเขากบประสบการณทสอดคลองกนทงสองฝาย
เพอใหผรบสามารถแปลและเขาใจความหมายของสญลกษณเหลานนไดโดยงายในขอบขาย
ประสบการณของตน ตวอยางเชน ถาผสงตองการสงสารคาวา “ดจทล” ใหผรบทยงไมเคยรจก
คานมากอน ผสงตองพยายามใชสญลกษณตาง ๆ ไมวาจะเปนการอธบายดวยคาพด
ภาพกราฟกอปกรระดบดจทล เชน กลองถายภาพ หรอลญลกษณอนใดกตามเพอใหผรบ
สามารถเขาใจและมประสบการณรวมกบผสงไดมากทสดเพอเขาใจความหมายของ “ดจทล”
ตามทผสงตองการ
อยางไรกตาม เนองจากการเรยนการสอนเปนการทผสอนตองใหความรและขยายขาย
ขายประสบการณของผเรยนใหกวางขวางยงขน หากมสงใดทผเรยนยงไมมประสบการณหรอยง
ไมมความรในเรองนนอยางเพยงพอ ผสอนจาเปนตองพยายามเพมพนความรและประสบการณ
ในเรองนน ๆ ใหแกผเรยนโดยการอภปราลยรวมกน ใหผเรยนตอบคาถาม หรอทาการบาน
เพมเตมยอมจะเปนการทราบขอมลปอนกลบวาผเรยนเกดเการเรยนรและไดรบประสบการณใน
เรองทเรยนนนอยางเพยงพอหรอยงและถกตองหรอไม ถาผเรยนยบไมสามารถเขาใจหรอยงไม
เกดการเรยนรทถกตองขน แสดงวาเกด “สงรบกวน” ของสญญาณในการสอนนน ผสอนตอง
พยายามแกไขวธการสอนโดยอาจใชสอประเภทตาง ๆ เขาชวย หรอการอภปลายยกตวอยางให
งายขน รวมถงการใชสญลกษณอน ๆ ทเหมาะกบระดบของผเรยนมาชวยการสอนนนจนกวา
ผเรยนจะมประสบการณรวมกบผสอนและเกดการเรยนรท ถกตองในทสด
Page 35
จากทฤษฏการสอสารทกลาวมาแลวอาจสรปไดวา ในการสอสารนนการทผสงและผรบ
จะสามารถเขาใจกนไดดเพยงใดยอมขนอยกบทกษะ ทศนคต ความร ระบบสงคมและ
วฒนธรรมของทงสองฝาย ถาทงผสงและผรบมสงตาง ๆ เหลานสอดคลองกนมากจะทาใหการ
สอสารนนไดผลดยงขน เพาะตางฝายจะมความเขาใจซงกนและกน และสามารถขจดอปสรรคใน
การสอสารระหวางผสงและ ผรบออกไปได