Burczak / Dębiński / Jońca ŁACIŃSKIE SENTENCJE · dem tej praktyki jest pochodząca z XIII wieku praca kano-nisty Damazego, zatytułowana Regulae canonicae („Reguły kanoniczne”)12.

ŁACIŃSKIESENTENCJEI POWIEDZENIAP R A W N I C Z E

2. wydanie

Burczak / Dębiński / Jońca

C. H. Beck

ŁACIŃSKIE

SENTENCJE

I POWIEDZENIA

P R A W N I C Z E


Wydawnictwo C. H. BeckWarszawa 2013

ŁACIŃSKIE

SENTENCJE

I POWIEDZENIA

P R A W N I C Z E


2. wydanie

Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o.ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

Skład i łamanie: IGAWADruk i oprawa: Totem, Inowrocław

ISBN 978-83-255-5181-0

ISBN e-book 978-83-255-5182-7

Łacińskie sentencje i powiedzenia prawnicze, 2. wyd.

Na okładce wykorzystano zdjęcie miniatury pochodzącej z lubelskiegorękopisu Dekretu Gracjana (Concordia discordantium canonum,

Biblioteka Uniwersytecka KUL, ms. 1, f. 1).

Wydawca: Anna Wieczorek

Korekta: Dominika Baczyńska

Projekt okładki: Robert Rogiński

© Wydawnictwo C. H. Beck 2013

V

Spis treści

Przedmowa do wydania drugiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVII

Hasła (A–Z) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

Wykaz cytowanych autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333

Indeks terminów łacińskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

Indeks współczesnych aktów prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389

A. Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389

B . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402

VII

Przedmowa do wydania drugiego

Życzliwe przyjęcie pierwszego wydania zbioru Łacińskie sentencje i powiedzenia prawnicze1 przez szerokie grono odbior-ców skłoniło jego autorów do podjęcia kolejnej edycji tej książki. Uwzględniono w niej konieczność poprawienia dostrzeżonych błędów oraz merytorycznie uzasadnionych zmian, formułowa-nych w recenzjach naukowych przez badaczy przedmiotu2.

Godzi się w tym miejscu powtórzyć kilka sformułowań, po-święconych przy okazji poprzedniego wydania roli, jaką ode-grało w historii kultury europejskiej prawo rzymskie, o którego niezwykłej żywotności świadczy choćby fakt, że przetrwało ono załamanie się formacji społeczno-politycznej, która je wy-tworzyła. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego najpierw na Za-chodzie, a później na Wschodzie, prawo rzymskie nie zanikło, ale w swoim „pośmiertnym życiu”3 znalazło zastosowanie jako prawo obowiązujące (recypowane) oraz jako „źródło in-spiracji wiecznie żywej”4.

Do bogatego dorobku i tradycji prawa stworzonego w an-tycznym Rzymie należą paremie – krótkie sentencje praw-

1 Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2007.2 Por. zwłaszcza recenzje J. Wojtczaka-Szyszkowskiego z „Ius Novum”

1 (2008), s. 148–149, P.K. Grabowskiego z „Palestry” 53.3–4 (2008), s. 194–199) oraz M. Skřejpka z Právnéhistorické studie 41 (2012), s. 396–397.

3 S. Grzybowski, Dzieje prawa, Wrocław 1981, s. 82; T. Giaro, Kilka żywo-tów prawa rzymskiego zakończonych jego kodyfikacją, w: Prawo rzymskie a kultura prawna Europy, red. A. Dębiński, M. Jońca, Lublin 2008, s. 16–27.

4 H. Kupiszewski, Prawo rzymskie. Historia i współczesność, Warszawa 1988, s. 215.

VIII


nicze, określające podstawowe zasady lub rozwiązania prawne. Zostały one sformułowane po części przez jurystów rzymskich, po części zaś przez prawników średniowiecz-nych, znawców prawa kanonicznego i rzymskiego, a także przez nowożytną naukę prawa na podstawie rzymskich teks-tów źródłowych5 .

Wielką zaletą łacińskich paremii prawniczych jest ich uni-wersalność. Większość z nich jest zrozumiała dla prawników różnych narodowości, niezależnie od języka ojczystego czy systemu prawnego, którym się posługują. Wyrażają one naj-częściej idee ponadczasowe, przez co niezmiennie uważa się je za istotny element aksjologii prawa. „Tajemnica niezwy-kłej żywotności – już ponaddwutysiącletniej – owych popu-larnych, często głębokich treści, a krótko ujętych łacińskich wypowiedzeń kryje się w ich konstrukcji i sposobie prze-kazywania: są zwięzłe, trafne i zrozumiałe a przez to łatwe do zapamiętania”6. Prawnicy chętnie się nimi posługują, po-nieważ w kilku słowach są one w stanie uchwycić istotę rze-czy. Niemiecki jurysta Georg von Beseler trafnie zauważył: „Filozofia prawnika jest prosta: honeste vivere, alterum non lae-

5 Obszernie na temat łacińskich reguł prawnych zob. m.in.: F. Calas-so, Medio evo del diritto, Milano 1954, s. 302 nn.; B. Schmidlin, Die Römischen Rechtsregeln, Köln 1970, s. 19 nn.; H. Kupiszewski, op. cit., s. 113 nn., 131 nn.; M. Kuryłowicz, Rzymskie sentencje prawnicze o człowieku, sprawiedliwości i pra-wie, „Palestra” 32.7 (1988), s. 71 nn.; A. Kacprzak, Reguły prawne w twórczo-ści jurysprudencji wczesnego pryncypatu, „Meander” 55.4 (2000), s. 313 nn.; P. Pogonowski, Znaczenie rzymskich paremii procesowych dla współczesnej procedury cywilnej, [w:] Starożytne kodyfikacje prawa, red. A. Dębiński, Lublin 2000, s. 187 nn.; W. Litewski, Jurysprudencja rzymska, Kraków 2000, s. 68 nn.; tenże, Podstawowe wartości prawa rzymskiego, Kraków 2001, s. 42 nn.; Łacińskie paremie w europejskiej kulturze prawnej i orzecznictwie sądów polskich, red. W. Wołodkiewicz, J. Krzynó-wek, Warszawa 2001; W. Wołodkiewicz, Czy prawo rzymskie przestało istnieć, Kra-ków 2003, s. 170 nn.; W. Dajczak, Łacińskie terminy i paremie w polskim orzecznictwie do prawa rzeczowego BGB z lat 1920–1939, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 55.2 (2003), s. 265 nn.; K. Burczak, Łacina trwałym nośnikiem myśli prawniczej, „Mo-nitor Prawniczy” 4 (2009), s. 186 nn.; A. Dębiński, Łacińskie reguły prawne. Źródła i znaczenie, „Monitor Prawniczy” 4 (2009), s. 182 nn.; M. Jońca, Krótka historia ka-riery łacińskich paremii w prawie, Monitor Prawniczy 4 (2009), s. 190 nn.; Tenże, O prawniczej łacinie, „Edukacja Prawnicza” 5 (2011), s. 46 nn.

6 Z. Lewandowski, K. Woś, Słownik cytatów łacińskich. Wyrażenia. Senten-cje. Przysłowia, Kraków 2002, s. 6.

IX


dere, suum cuique tribuere [żyć uczciwie, nikomu nie szkodzić, każdemu oddawać to, co się mu należy]. My, mądrzy miesz-kańcy XX wieku możemy wyrazić tę myśl, używając o wiele więcej słów i bardzo naukowych terminów, lepiej jednak nie potrafimy jej ująć”7 .

O znaczeniu łacińskich złotych myśli prawniczych świad-czy fakt, że przez stulecia jako motta przyświecające dzia-łaniom różnych podmiotów i instytucji obierano właśnie frazy łacińskie, zaczerpnięte najczęściej z dorobku staro-żytnych autorów lub formułowane dla doraźnych potrzeb. Także dzisiaj szkoły wyższe i wydziały prawa w całej Eu-ropie, nawet te nowo powstałe, posługują się dewizami ła-cińskimi, świadomie i programowo nawiązując do dawnej tradycji. Wyrazem tej tendencji stało się ozdobienie w 1999 r. nowego gmachu Sądu Najwyższego w Warszawie wyborem 86 inskrypcji z łacińskimi sentencjami, wyrażającymi ponad-czasowe idee i wartości8. Zgodnie z tradycją akademicką nie-rzadko łacińskie sentencje stanowią element tytułów ksiąg pamiątkowych i jubileuszowych dedykowanych profesorom lub wydawanych z okazji rocznicy utworzenia danej instytu-cji. W tym wymiarze łacina jest ciągle żywa.

Rzymskie paremie prawnicze są też nadal wykorzystywa-ne w orzecznictwie sądów i trybunałów, w uzasadnieniach wniosków, podań i opinii prawnych, stanowią także istotny element retoryki prawniczej. Od średniowiecza do czasów współczesnych znajdują zastosowanie jako gotowe instru-mentarium przy tworzeniu prawa. Nawiązuje się do nich, powołując do życia różnorodne instytucje związane z wy-miarem sprawiedliwości i dokonując kodyfikacji prawnych.

W prawie rzymskim reguły prawne powstawały na pod-stawie wykładni całego prawa lub stanowiły część wypowie-dzi danego prawnika odnośnie do konkretnego, rozważanego przypadku. Począwszy od czasów późnego cesarstwa poja-wiła się tendencja do wyodrębniania krótkich fragmentów

7 Por. H. Otte, Gustav Radbruchs kieler Jahre 1919-1926, Frankfurt am Main – Bern 1981, s. 47.

8 Por . Regulae iuris. Łacińskie inskrypcje na kolumnach Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej, red. W. Wołodkiewicz, Warszawa 2006.

X


z dzieł poszczególnych jurystów, które następnie zaczyna-ły funkcjonować autonomicznie, niejednokrotnie w oderwa-niu od całości tekstu. Wyrazem tego nastawienia stało się zamieszczenie w Digestach justyniańskich odrębnego tytu-łu opatrzonego nagłówkiem De diversis regulis iuris antiqui („O różnych regułach dawnego prawa”)9 . Praktyka ta utrzy-mała się również w średniowieczu. W urzędowym zbiorze prawa kanonicznego, ogłoszonym przez papieża Grzegorza IX w 1234 r., został zamieszczony tytuł De regulis iuris „O re-gułach prawa”, obejmujący 11 reguł prawa kanonicznego10 . Podobnie w Liber sextus, zbiorze wydanym przez papieża Bonifacego VIII w 1298 r., znalazł się rozdział De regulis iu-ris („O regułach prawa”), w którym zawarto 88 zwięzłych sentencji prawniczych, w znakomitej większości opartych na źródłach prawa rzymskiego11. W wiekach średnich poja-wiło się też pewne novum. Reguły prawne zaczęto zestawiać w odrębnych zbiorach, zamiast, jak dotąd, przeznaczać im rozdziały w dziełach o ogólniejszym charakterze. Przykła-dem tej praktyki jest pochodząca z XIII wieku praca kano-nisty Damazego, zatytułowana Regulae canonicae („Reguły kanoniczne”)12. Podobnie jak w innych kompilacjach średnio-wiecznych, dostrzega się w niej dominującą obecność rozwią-zań opartych na dorobku antycznej jurysprudencji rzymskiej.

Ważnym elementem kulturowego dziedzictwa starożytne-go Rzymu jest sam język przedstawionych w niniejszym zbio-rze paremii prawniczych – łacina. Używana już w pierwszym tysiącleciu przed Chrystusem w Lacjum, niewielkiej krainie w środkowej Italii, zamieszkiwanej przez indoeuropejskie plemię Latynów, konkurowała początkowo z występujący-

9 D. 50.17.10 Decretales 5, 41; szerzej zob. A. Dębiński, Kościół i prawo rzymskie,

wyd. II, Lublin 2008. 11 Liber sextus 5,6; zob. szerzej A. Dębiński, Reguły prawne Bonifacego VIII.

Źródła i znaczenie, [w:] O prawie i jego dziejach księgi dwie. Studia ofiarowane Profesorowi Adamowi Lityńskiemu w czterdziestolecia pracy naukowej i siedemdzie-sięciolecie urodzin, Księga I, red. M. Mikołajczyk [i. in.], Białystok – Katowice 2010, ss. 157–164.

12 Damasus, Regulae canonicae, [w:] Azo, Brocadica sive generalia iuris, Basileae 1567.

XI


mi na tych terenach dialektami italskimi, m.in. sabińskim, oskijskim i umbryjskim. Ostatecznie, w wyniku kulturowej i militarnej ekspansji państwa rzymskiego od III w. przed Chrystusem, to właśnie język łaciński stopniowo zyskiwał status dominującego w całej Italii, aby następnie stać się istot-nym narzędziem procesu romanizacji większości obszarów zachodniej Europy i części basenu Morza Śródziemnego.

Mimo upadku cesarstwa rzymskiego w V w. po Chrystusie i podniesienia lokalnych dialektów do rangi pełnoprawnych języków łacina nadal pozostawała językiem międzynarodo-wym oraz językiem Kościoła zachodniego, zwanego także ła-cińskim. Fakt, że ponadnarodowy ze swojej natury Kościół uznał język łaciński za własny i uczynił go narzędziem jed-ności i ewangelizacji narodów, przyczynił się do jego dalsze-go upowszechnienia. Cywilizacja zachodnia, promieniująca w średniowieczu na całą Europę za pośrednictwem chrześ-cijaństwa, przesiąknięta była kulturą języka łacińskiego13 . Obecnie, mimo dopuszczenia języków narodowych do litur-gii łacina pozostaje nadal językiem oficjalnym Państwa Wa-tykańskiego oraz liturgii Kościoła rzymskokatolickiego14, zachowując status oficjalnego języka dokumentów wydawa-nych przez Stolicę Apostolską i jej urzędy. W języku łaciń-skim zostały ogłoszone obie kodyfikacje Kościoła łacińskiego – kodeksy prawa kanonicznego z 1917 i 1983 r.

W Polsce nigdy wprawdzie nie doszło do bezpośredniej recepcji prawa rzymskiego, jednak oddziaływanie kultury ła-cińskiej było bardzo szerokie. Decydujące znaczenie w tym

13 J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 1997, s. IX.

14 Por. wypowiedź Jana Pawła II z 26 XI 1979 r.: „Quamvis Ecclesia, quae Latina vocatur, propter utilitates pastorales in Liturgiam etiam sermones vul-gares induxerit, etiamnunc Ecclesia, ex quo lingua eius propria est Latina, non discedit” [w:] Allocutio ad victores XXII Certaminis Vaticani et ad Moderatores et So-cios Operis Fundati „Latinitas”, „Acta Apostolicae Sedis” 71 (1979), s. 1522–1524. Warto dodać, że 11 listopada 2012 r. Benedykt XVI ustanowił Papieską Aka-demię Języka Łacińskiego, której zadaniem jest krzewienie używania i znajo-mości tego języka zarówno w środowisku kościelnym, jak i świeckim. Przy tej okazji papież podkreślił, że Kościół przejmując ten uniwersalny język stał się czymś w rodzaju opiekuna i promotora języka łacińskiego.

XII


zakresie miało przyjęcie chrztu w obrządku łacińskim przez Mieszka I w drugiej połowie X w. Spowodowało ono napływ do Polski duchownych, którzy posługiwali się językiem łaciń-skim. Dzięki swym funkcjom w administracji kościelnej, od-grywającej dużą rolę kulturotwórczą, a także w kancelariach królewskich i książęcych, duchowieństwo przeszczepiało na grunt publiczny zasady i terminologię prawną15. Wiązał się z tym napływ literatury naukowej, wyjazdy na studia za-graniczne oraz rozwój lokalnego szkolnictwa. Język łaciński funkcjonował na naszych ziemiach jako urzędowy nieprze-rwanie przez wiele stuleci16 i aż do rozbiorów był dla wy-kształconych Polaków drugim językiem ojczystym, zarówno w mowie, jak i w piśmie, w literaturze pięknej i dziełach na-ukowych17. Słowem, był językiem elit18 .

W drugim wydaniu zbioru paremii prawniczych, któ-re oddajemy obecnie do rąk Czytelników, zebrane zostały najczęściej spotykane i powszechnie używane łacińskie sen-tencje i reguły prawne. Uwzględniono tu także krótkie po-wiedzenia (dicta), którym trudno niekiedy przypisać ściśle prawniczy charakter, mimo to jednak, uświęcone wielowie-kową tradycją, odnoszą się one przecież do tak istotnych spo-łecznie i cenionych w państwie prawa wartości i postaw jak: sprawiedliwość, słuszność, poszanowanie zasad, równość wobec prawa, męstwo, uczciwość, roztropność, honor czy miłość do ojczyzny.

Poszczególne hasła są ułożone w porządku alfabetycz-nym. Przy ich doborze (z natury rzeczy naznaczonym pew-nym subiektywizmem) podstawowym kryterium było ich użycie w tekstach źródłowych, przede wszystkim prawni-czych, oraz zastosowanie w retoryce i współczesnej literatu-rze prawniczej.

15 M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie. Historia, tradycja, współczesność, Lublin 2003, s. 127; A. Dębiński, Prawo rzymskie. Kompendium, wyd. V, Warszawa 2011, s. 84 n.

16 Por. A. W. Mikołajczyk, Łacina w kulturze polskiej, Wrocław 2005.17 J. Pieńkoś, Słownik łacińsko-polski, Warszawa 1993, s. 7.18 J. Axer, Łacina jako język elit. Uwagi wstępne, [w:] Łacina jako język elit,

Warszawa, 2004, s. 7.

XIII


Przytaczając poszczególne reguły i powiedzenia, starano się, na ile było to możliwe, określić ich autorstwo, ewentu-alnie podstawę w tekstach źródłowych, cytowanych według ich krytycznych edycji. Niestety nie we wszystkich przy-padkach zabieg ten był możliwy. Wiele z prezentowanych tu zasad od wieków funkcjonuje jako swego rodzaju anoni-mowe przysłowia, stanowiące zarazem nośnik głębokich tre-ści, co przesądziło o ich włączeniu do zbioru. Wydawało się to tym bardziej uzasadnione, że właściwą im precyzją i traf-nością śmiało mogą się one mierzyć z opiniami rzymskich koryfeuszy prawa takich jak Ulpian, Paulus czy Papinian. W wypadku dawnych tekstów prawnych, w których dana reguła nie występuje jeszcze w ostatecznie uformowanej po-staci, przedstawionej w niniejszej publikacji, wskazanie au-tora i zbioru prawnego zostało poprzedzone określeniem wg (= według).

W pisowni terminów łacińskich używano form łaciny kla-sycznej. Przy poszczególnych hasłach podano ich tłumacze-nie na język polski. Dbając o dokładność przekładu, starano się pogodzić znane sformułowania łacińskie ze współczes-nym sposobem prawniczego myślenia, o ile nie zmieniało to zbyt radykalnie wymowy tekstu źródłowego. Niekiedy obok tłumaczenia zamieszczano również zwięzłe objaśnienia (będące czasem w istocie parafrazami sentencji), bez głębsze-go wnikania w ich prawną treść. W miarę możliwości po-szczególne sentencje zawierają także odesłania do przepisów współczesnego prawa polskiego, prawa europejskiego oraz (co warte podkreślenia) prawa kanonicznego. Należy wszak-że podkreślić, że katalog przywołanych przepisów współ-czesnych nie jest zamknięty. Wybrane tu dla ilustracji normy mogą być częstokroć jednymi z wielu możliwych przykładów na zastosowanie klasycznych zasad łacińskich we współcześ-nie obowiązującym prawie. Odesłanie do niego poprzedzone jest zazwyczaj wyrazem „obecnie”.

W publikacji zastosowany został system wzajemnych odesłań; w objaśnieniach do niektórych tekstów odsyła-no (zaznaczając to każdorazowo skrótem por. = porównaj) do podobnych znaczeniowo reguł lub powiedzeń.

XIV


Zawarty w publikacji zbiór reguł i powiedzeń został opar-ty na słownikach, encyklopediach, zbiorach sentencji, reguł, terminów i powiedzeń prawniczych. W zakresie senten-cji prawniczych podstawowym źródłem było kompendium D. Liebsa, Lateinische Rechtsregeln und Rechtssprichwörter (wyd. VII, München 1998). Pomocne okazały się również opracowania: W. Binder, Medulla proverbiorum latinorum, Stuttgart 1856; H. Broom, A Selection of Legal Maximes, Lon-don 1911; A. Jouanneau, Recueil de maximes et citations lati-nes à l’usage du monde judiciaire: texte latin, traduction française et index alphabetique français, Paris 1924; V. Bartoccetti, De re-gulis iuris canonici: regularum in libro VI Decretalium earumque praesertim cum Codice J.C. relationum brevis explanatio, Romae 1955; H. Walther, Proverbia sententiaeque medii aevi, t. I–IV, Göttingen 1963–1969; A. Carcaterra, Le definizioni dei giuristi romani, Napoli 1966; R. Martini, Le definizioni dei giuristi roma-ni, Milano 1966; A. Romac, Latin Legal Proverbs, Zagreb 1982; K. Rebro, Právnicke výrazy a výroki, Bratislava 1984; M. Pa-rziale, Aforismos jurídicos, Uberlândia 1985; J. Kincl, Dicta et regulae iuris. Právnicke mudrosloví latinske, Praha 1990; S. Ka-linkowski, Aurea dicta. Złote słowa, słynne sentencje, przysłowia i powiedzenia, t. I–II, Warszawa 1993–1994; A. Gauthier, Roman Law and its Contribution to the Development of Canon Law, Otta-wa 1996; M. Kuryłowicz, Słownik terminów, zwrotów i senten-cji prawniczych łacińskich oraz pochodzenia łacińskiego, Kraków 2002; Z. Landowski, K. Woś, Słownik cytatów łacińskich. Wy-rażenia. Sentencje. Przysłowia, Warszawa 2002; W. Bojarski, W. Dajczak, A. Sokala, Verba iuris. Reguły i kazusy prawa rzym-skiego, wyd. III, Toruń 2007; Łacińska terminologia prawnicza, red . J. Zajadło, Warszawa 2009.

Dla wyjaśnienia rzymskich pojęć i zwrotów prawnych przydatne były także encyklopedie i słowniki: Ch. Darem-berg, E. Saglio, Dictionnaire des antiquites grecques et romaines, t . I–X, Paris 1879–1918; T. Dydyński, Słownik łacińsko-polski do źródeł prawa rzymskiego, Warszawa 1883; H. Heumann, E. Seckel, Handlexikon zu den Quellen des römischen Rechts, 9 wyd., Jena 1907; R. Monier, Petit vocabulaire de droit roma-in, wyd. IV, Paris 1949; A. Berger, Encyclopedic Dictionary of

XV


Roman Law, Philadelphia 1953; K. M. Klein, Podręczny słow-nik łacińsko-polski dla prawników, Warszawa 1956; M. Bartošek, Encyklopedie rimskeho práva, Praha 1981; Prawo rzymskie. Słow-nik encyklopedyczny, red. W. Wołodkiewicz, Warszawa 1986; J. Pieńkoś, Słownik łacińsko-polski, Warszawa 1993; J. Wecker-meister, Petit dictionnaire de droit canonique, Paris 1993; W. Li-tewski, Słownik encyklopedyczny prawa rzymskiego, Kraków 1998; Black’s Law Dictionary, ed. B. A. Garner, 8th ed., Saint Paul (Minnesota) 2004; M. Sitarz, Słownik prawa kanoniczne-go, Warszawa 2004; J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla praw-ników i historyków, Kraków 2006; M. Skřejpek, Latinsko-český slovníček římskeho práva, Plzeň 2012.

Pragnę w tym miejscu jeszcze raz serdecznie podziękować Bibliotece Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk w Kórniku za udostępnienie zbioru reguł Damazego oraz Bibliotece Uni-wersyteckiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego za moż-liwość wykorzystania rękopisów i starodruków niezbędnych do opracowania tej książki. Chciałbym także wyrazić swoją wdzięczność Bibliotece Instytutu Filologii Klasycznej KUL za życzliwą pomoc i udostępnienie tekstów źródłowych.

Oddając do rąk Czytelnika drugie wydanie tej książki, żywię nadzieję, że umożliwi ona zapoznanie się z dziedzic- twem i mądrością starożytnych Rzymian i spadkobierców ich kulturowego dziedzictwa. Ufam, że lektura sentencji, powie-dzeń i paremii stworzy także okazję do kontaktu z łaciną, ję-zykiem, który wyraża osiągnięcia i wartości duchowe kultury europejskiej.

Antoni Dębiński

XVII

Wykaz skrótów

1. Akty prawne

XII Tabl. – Lex duodecim tabularumAktStCywU – ustawa z 29.9.1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnegoBrońAmunU – ustawa z 21.5.1999 r. o broni i amunicji C. – Codex IustinianusConstitutum Silvestri – Constitutum Silvestri C.Th. – Codex TheodosianusCIC – Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II pro-

mulgatusD. – DigestaDecr. Grat. – Decretum GratianiiDecretales – Decretales Domini pape Gregorii Ed. Theod. – Edictum Theodorici EKPC – Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wol-

ności sporządzona w Rzymie 4.11.1950 r., podpisana przez Polskę 26.11.1991 r., ratyfikowana 19.1.1993 r.

Gai. – Gai institutionum commentarii quattuorGospNierU – ustawa z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami Inst. – Institutiones Iustiniani KC – ustawa z 23.4.1964 r. – Kodeks cywilnyKK – ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks karnyKKK – Catechismus Catholicae Ecclesiae, Libreria Editrice Vaticana,

Citta del Vaticano 1992KKW – ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks karny wykonawczyKM – ustawa z 4.12.2001 r. – Kodeks morskiKomEgzU – ustawa z 29.8.1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji

XVIII

Wykaz skrótów

Konkordat – Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospo-litą Polską

Konwencja wiedeńska – konwencja wiedeńska o stosunkach dyplo-matycznych z 18.4.1961 r.

Konwencje haskie – konwencja z 18.10.1907 r. dotycząca rozpoczęcia kroków nieprzyjacielskich; konwencja z 18.10.1907 r. dotycząca praw i obowiązków mocarstw i osób neutralnych w razie wojny lądowej; konwencja z 18.10.1907 r. dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej

Konst. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. KP – ustawa z 26.6.1974 r. – Kodeks pracyKPA – ustawa z 13.6.1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnegoKPC – ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego KPK – ustawa z 6.6.1997 r. – Kodeks postępowania karnegoKRKU – ustawa z 24.5.2000 r. o Krajowym Rejestrze KarnymKRO – ustawa z 25.2.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczyKrRejSU – ustawa z 20.8.1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym KSCU – ustawa z 28.7.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cy-

wilnychKSH – ustawa z 15.9.2000 r. – Kodeks spółek handlowychKWU – ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipoteceLekU – ustawa z 5.12.1996 r. o zawodzie lekarza Lex Rib. – Lex Ribuaria Liber Sextus – Liber sextus decretalium Bonifatii VIIINielU – ustawa z 15.9.2000 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich NIKU – ustawa z 24.12.1994 r. o Najwyższej Izbie KontroliNov. – Novellae IustinianiObPolU – ustawa z 15.2.1962 r. o obywatelstwie polskimOchrKonkurU – ustawa z 15.12.2000 r. o ochronie konkurencji i kon-

sumentówOchrZabU – ustawa z 23.7.2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad

zabytkami OgrDzGospU – ustawa z 21.8.1997 r. o ograniczeniu prowadzenia

działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczneOrdPodU – ustawa z 29.8.1997 r. – Ordynacja podatkowaPobKomU – ustawa z 1.7.2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu

i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządówPodFizU – ustawa z 26.7.1991 r. o podatku dochodowym od osób fi-

zycznych

XIX

Wykaz skrótów

PodPrU – ustawa z 15.2.1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych

PolU – ustawa z 6.4.1990 r. o Policji PostAdmU – ustawa z 30.8.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed są-

dami administracyjnymiPrBud – ustawa z 7.7.1994 r. – Prawo budowlanePrCzek – ustawa z 28.4.1936 r. – Prawo czekowePrNot – ustawa z 14.2.1991 r. – Prawo o notariacieProkU – ustawa z 20.6.1985 r. o prokuraturze PrPrywM – ustawa z 12.11.1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowePrStow – ustawa z 7.4.1989 r. – Prawo o stowarzyszeniachPrUpadNapr – ustawa z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawczePrUSP – ustawa z 27.7.2001 r. o ustroju sądów powszechnychPrWeksl – ustawa z 28.4.1936 r. – Prawo wekslowePrWod – ustawa z 18.7.2001 r. – Prawo wodnePS – Pauli SententiaePWKC – ustawa z 23.4.1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cy-

wilnyReg. Can. – Damasus, Regulae cannonicae RPDU – ustawa z 6.1.2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka SłCywU – ustawa z 24.6.2006 r. o Służbie CywilnejSprzedKonsU – ustawa z 27.7.2002 r. o szczególnych warunkach

sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie kodeksu cywilnego StPKU – ustawa z 17.5.1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ka-

tolickiego SwDzGospU – ustawa z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospo-

darczej ŚwKorU – ustawa z 25.6.1997 r. o świadku koronnym Ulp.Reg. – Ulpiani Regulae

2. Inne skróty

Anh. – Anhang (załącznik, dodatek)art. – artykułb.r.w. – bez roku wydaniaDz.U. – Dziennik Ustawed. – edidit/wydał ew. – ewentualnie

Burczak / Dębiński / Jońca ŁACIŃSKIE SENTENCJE · dem tej praktyki jest pochodząca z XIII wieku praca kano-nisty Damazego, zatytułowana Regulae canonicae („Reguły kanoniczne”)12.

Documents