233 ปี ชีวประวัติ สุนทรภู รัตนกวีศรีสยาม สุนทรภู คน ... ปี ชีวประวัติ...233

233 ป ชวประวต สนทรภ รตนกวศรสยาม

สนทรภ คน..กรงเทพฯ ! เสยชวตทใด...ไมมหลกฐาน ! ผเรยบเรยง นายประสาร ธาราพรรค

สนทรภ รตนกว ศรสยาม เลองลอนาม กวนพนธ ชนรทว อายยน สแผนดน เดนเกนตว มดชว ธรรมดา ภาษาคน เกด ร.1 เฟอง ร.2 รงเรองมาก ยากล าบาก ยค ร.3 ดวงรวงหลน รงเรองอก ยค ร.4 ความดตน อนสงผล ทายชวต กลบไดด ผลงานทาน ชนชาวไทย ลวนประจกษ สรางเอกลกษณ ความเปนไทย สมศกดศร ยสบหก มถนา ของทกป วนเกดกว สนทรภ คชาตไทย ผประพนธ นายประสาร ธาราพรรค

2

26 มถนายน 2562 วนคลายวนเกดบรรจบครบ 233 ป ของสนทรภรตนกวเอกสแผนดนของชาตไทย กวทอยในหวใจของคนไทยทงชาต ผลงานค าประพนธ อนหลากหลายของทาน ยงคงตราตรงอยใน ความทรงจ าของคนทวไป ในป พ.ศ.2529 ซงครบรอบ 200 ปสนทรภทานไดรบการยกยองจากองคการศกษาวทยาศาสตร และวฒนธรรมแหงสหประชาชาต (UNESCO) ใหเปนบคคลส าคญของโลก ชวประวตของสนทรภหากเราพจารณาจะมสงตาง ๆ ทนาศกษาและสมควรเรยนรเปนอยางยงในฐานะททานเปนรตนกวเอกของไทยและคนส าคญของโลก ทานจะพบกบค าตอบทนาสนใจเกยวกบชวประวตของสนทรภ - สนทรภคนจงหวดใดกนแน ระยอง เพชรบร ฉะเชงเทรา หรอกรงเทพฯ - บดา มาดา ของสนทรภคนจงหวดใด - สนทรภเขารบการศกษาทใด - ชวตครอบครวสนทภ มภรรยา และบตร จ านวนเทาใด - เหตใดสนทรภตองบวช บวชและศกกครงกนแน - แปลก สนทรภ ถงแกกรรมทไหน เมอไร ไมมหลกฐาน

พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก มหาราช สนทรภเกดในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก รชกาลท 1 แหงกรงรตนโกสนทรเมอวนท 26 มถนายน 2329 ตรงกบวนจนทร เดอน 8 ขน 1 ค า ปมะเมย จลศกราช 1148 เวลา 8.00 น. ซงเขยนเปน

ดวงชะตาไดดงน

3

ณ เวลาแหงสนทรภเกดนน พระพฤหสบด (๕) อยราศเมษ อาทตย(๑) จนทร(๒) พธ(๔)ทง ๓ พระเคราะหนรวมอยในราศเมถน องคาร (๓) และศกร (๖) ตางอยในราศกรกฎ ทง ๒ พระเคราะห เสาร(๗) และราห(๘) อยในราศมงกรดวยกน จากดวงชะตาของสนทรภ เทพ สนทรศารทล กลาวไวดงน ลคนาอยราศกรกฎ องคารศกรกมลคน เสารราหเลงลคน พฤหสบดอยราศเมษ จนทรกดมภะเปนวนาศแกลคนา และจนทร มดาวพธเปนมตร ซงท านายไดดงน องคารกมลคน ทานวาเปนผมอายยน ดาวศกร กมลคน ทานวาเปนผมอารมณแรงทางดานกามารมณ มเสนหแกเพศตรงขาม เสารเลงลคนาอยในราศมงกรเปนดาวเกษตร ทานวาจะมทกขโศกเพราะคครองหาความสขไมได ดาวราหคมตรรวมกบดาวเสารเชนนยงมพลงแรงมากใน ทางใหทกขใหโทษ ดวงชะตาอยางนทานเรยกวาดวงแตก ขนแลวตกไมรงโรจนอยนานดแลวตองไดชว ชวแลวตองไดด ดาวพฤหสอยราศเมษแสดงวาเปนผมสตปญญาสง ดาวพฤหสบดเปนดาวทเดนมากในดวงชะตา ท าใหเปนบคคลทมคนเคารพนบถอโดยทวไป เปนนกปราชญอาทตย เปนดาวกาลกณเปนวนาศแกลคนา ตองพลดพรากจากพอหรอ แมเมอเยาว จนทรกดมภะเปนวนาศกบลคนา แสดงวาเปนผใชเงนเตบเกบไมอยจนทรมพธ เปนมตร แสดงวาผนนเปนผมความรในทางการพด และการเขยน แตจนทรกบพธวนาศกบลคนาท าใหความรความสามารถพเศษท าลายตนเองได นอกจากนน นายระวง ชวนเชย ไดกลาวถงชะตาของสนทรภดงน เจาชะตามดวงจนทร (๒) เปนเจาเรอนและจนทรเอง ไปอยภพวนาศเรอนพธ (๔) ไดคมตร (๒,๔) เทากบตน วนาศ ดาว (๒,๔) แปลไดความวาต าแหนงหนาทของเจาชะตา (ตน) มขนอยางไมคาดฝนหรอมขนอยางงาย ๆ คราวนมาพจารณาดภพกมมะ กมมะ หมายถง การงานอาชพ ภาระหนาท ขณะททาน ภเกดดาวพฤหสบด (๕) รออยเหนอศรษะพอด ดาวดวงนได ต าแหนงราชาโชค หมายถง ความโออาเจาส าราญ ความเดนดงมหนาตาเปนทนยมของคนทวไป เมอพฤหสบดอยเรอนองคาร (๓) และองคารเองไปอย ตน (ล) จบคกบดาวศกร (๖) ไดคมตรศกรเองไดต าแหนงราชาโชคอกดวง เมอดาวสองดวงใหคณแกลคนา ทานภกเลยดงระเบด หลดจากภพกมมะมาดภพปตน ปตนแปลวาคครอง ความรกเพศตรงขาม ฝายตรงขาม ในดวงชะตาเสาร (๗) ราห (๘) ครองอยในราศเดยวกน ดวงชะตา ของผใดกตาม ถามดาวคมตร (๗,๘) อยในภพปตนชาตนทงชาตไมตองกลววาจะหาเมยไมได มเปนเขงกโลมนนอยไป ราหมาจากภพมรณะ แปลวาความตายความสญเสย ความพลดพรากเมอมาอยในภพปตนเทากบมรณะ ปตน ดาว ๗,๘ หมายความวา ความตาย ความสญเสย ความพลดพราก เมยของทานภไมมใครคนไหนอยดวยกนยดเยอจนแกเฒา ตายจากกนไปสกคน สนทรภ..คนจงหวดใดกนแน !

โรงพยาบาลศรราช

4

ส าหรบสถานททสนทรภเกดนน ก.ศ.ร.กหลาบไดกลาวไวใน หนงสอสยามประเภท "ขนสนทรโวหาร(ภ) เปนบตรขนศรสงหาร (พลบ) บานมอยหลงปอมวงหลง เปนสะเตชนรถไฟสายเพชรบร ปจจบนคอบรเวณโรงพยาบาล ศรราช หรอวงหลงเดมและสถานรถไฟบางกอกนอยสายใตนนเอง สนทรภสมควรเปนคนจงหวดใด จะขอยกบทสรปของค าตอบทสรป “สนทรภ คนกรงเทพฯ ไมใชคนระยอง” ของนกวชาการ 3ทานดงน

สจตต วงษเทศ

1. สจตต วงษเทศ ใหขอคดดงน “ผอานหลายทานสอบถามผมวา สนทรภ นาจะเปนคนทไหนมากทสด

ผมกตอบงาย ๆ วา สนทรภเกดทวงหลง และ สนทรภกเปนคนฝงธนบร แถว ๆ โรงพยาบาลศรราช หรอ แถวๆ ซอยวงหลงหรอซอยบานชางหลอนแหละครบ” (สจตต วงษเทศ , หมายเหตบรรณาธการ, ศลปวฒนธรรม ปท 7 ฉบบ ท 7 : พฤษภาคม 2529, หนา 20)

เนาวรตน พงษไพบลย

2. เนาวรตน พงษไพบลย ใหขอคดดงน “บดาเปนชาวระยอง มารดาเปนชาวเมองเพชร สวนสนทรภก

เปนชาวฝงธนฯ ตามทางสนนษฐานวาทานเกดทวงหลง อนเปนละแวกโรงพยาบาลศรราชปจจบนน” (เนาวรตน พงษไพบลย , ศลปวฒนธรรมปท 7 ฉบบท 8 : มถนายน 2529, หนา 58.)

5

3. รองศาสตราจารยกมล การกศล ใหขอคดดงน “เกดทไหนกเรยกวาคนทนน สวนจะไปมญาตโยมอยท ใดนนเปนอกเรองหนง ไมจ าเปนตองมภมล าเนาตามญาต จงอยากเสนอเลน ๆ วา สนทรภ เปนคนฝงธนบร” (รองศาสตราจารยกมล การกศล “หลานเมองระยอง นองเมองเพชร , ศลปวฒนธรรม ปท 7 ฉบบท 9 : กรกฎาคม 2529, หนา 23.) สนทรภ เกดฝงธนบร กรงเทพฯ เตบโต เลาเรยนหนงสอ รบราชการ มครอบครว ด าเนนชวตเกอบทงชวตทกรงเทพฯ เดนทางมาหาบดาทบานกร า ระยอง เพยงไมกวน และไมมความซาบซงใจในการมาอยระยองแมแตนอย และเมอเดนทางกลบกรงเทพฯ หลงจากมาพบบดาแลว กไมไดมาบานกร า ระยองอกเลย ดงนนสนทรภสมควรเปนคนระยอง หรอ คนกรงเทพฯ ยอมมบทสรปอยในตวแลวนนเอง บดาของสนทรภเปนคนจงหวดใด

บรเวณอนสาวรยสนทรภเดมปนทตงของวดปาชลธาร

บดาของสนทรภนนมชอวา ขนศรสงหาร(พลบ) บดาของสนทรภเปนชาวบานกร า เขตอ าเภอเมองแกลง แขวงจงหวดระยอง รบราชการฝายทหารอยในสงกดกรมทหารลอมวงในกรมพระราชวงสถานพมข ต าแหนงเปนปลดกรมขวา กรมอาสาวเศษซายเมอมสนทรภบดาไดลาออกจากราชการกลบไปบวชทบานเดมของตนทบานกร าเมองแกลง นายเปลอง ณ นคร ไดกลาวถงการออกบวชของบดาสนทรภไวดงน"ทออกบวชแลวไปอยเมองแกลงนน คงมญาตอย ทนนบางแลว แตไมใชเหตผล ทางการเมอง เพราะคนระดบขนศรสงหารคงไมมผลกระทบ กระเทอนเหมอนขนนางระดบสง เปนเรองบาดหมางกบคนรก คอแมของสนทรภมากกวา เลยตดสนใจจากไป " แต พ.ณ. ประมวญมารค หรอหมอมเจาจนทรจราย รชน ใหขอคดทแตกตางออกไปคอ "พอของสนทรภเปนทหารอยในวงแลวเกดไปท านางก านลในวงคอแมของสนทรภทอง จงตองหลบหนออกไปบวชดวยเกรงพระราชอาญาจากกฎมณเฑยรบาลมากกวา"

6

บดาของสนทรภไดออกบวชจ าพรรษาอยทวดปาชลธาร ต าแหนงเจาอาวาสมฐานานศกด เปนทพระครธรรมรงส วดปาชลธารน ตงอยทบรเวณอนสาวรยสนทรภในปจจบนนแตเนองจากแตเดมนนบรเวณนเปนทลม เมอมฝนตกน าจะทวมบรเวณวด จงไดท าการยายทตงวดเสยใหม และเรยกชอวดทยายไปตงอยทแหงใหมวา วดปากร า มารดาสนทรภคนจงหวดใด มารดาสนทรภ ชอ ชอย เทพ สนทรสารทลกลาวไวในหนงสอชวประวตพระสนทรภ (ภ ภเรอหงส)หนงสอของทานวาเปนชาวแปดรว แตหมอมเจาจนทรจรายรชน (พ.ณ.ประมวลมารค) สนนษฐานวามารดาของสนทร เปนชาวเมองเพชร นอกจากนนนายเปลอง ณ นคร ไดกลาวถงมารดาของสนทรภดงน "แมของสนทรภเปนคนเพชรบรแตไมทราบแนชดวาเขามาอยในวงทกรงเทพฯ ตงแตเมอไหร สมยนนเจานายเชอพระวงศคนเคยกบทางเพชรบรด ทนกประหลาดใจอยประการหนงกคอในเรองพระอภยมณนน สนทรภกลาวถงพราหมณไว หลายแหงรวมทงงานเรองอนของทานดวย แสดงวาตองเคยรจกกบเชอสายขางแมทเปนพราหมณอยเมองเพชรมาบางแลว ชวตจรงของทานคง เคยเรยนรจากเรองไสยศาสตรจากพราหมณผใหญมาบางเพราะเขยนเก ยวกบเวทมนตคาถาอยเสมอ" มารดาของสนทรภเปนแมนมพระองคเจาจงกล พระธดาในกรมพระราชวง สมเดจเจาฟากรมหลวงอนรกษเทเวศรกบเจาครอกทอง อยตอมา บดามารดาของสนทรภแยกทางกนเมอสนทรภยงเยาว มารดาสนทรภคงอยในวงหลงตอไป สวนบดาของสนทรภไดกลบบานเดมทแกลง และไดบวชในเวลาตอมา การศกษาของสนทรภ

อนสาวรยสนทรภทวดชปะขาว หรอวดศรสดาราม

7

สนทรภไดศกษาเลาเรยนทวดศรสดารามหรอวดชปะขาวฝงธนบร ซงสนทรภไดกลาวไวในนราศ สพรรณ บทท 24 ดงน

วดปขาวคราวเรมร เรยนเขยน ท าสรทสอนเสมยน สมทนอย เดนรวางรวงเวยน หวางวด ปขาวเอย

เคยชนกลนกลนสรอย สวาดหางกลางสวน ฯ นอกจากสนทรภจะไดศกษาหาวชาความรทวดชปะขาวแลว ยงมสถานทอนททานไดเขารบการศกษาดวยซง หมอมเจาจนทรจรายรชน ไดทรงสนนษฐานวา สนทรภไดไปร าเรยน ภาษาบาลกบพระครวมงคลาจารย วดระฆงโฆษตาราม เรยนอานหนงสอไทยกบพระพทธโฆษาจารย(ศร) วดทายตลาดหรอวดโมลโลกย สนทรภเรมรบราชการครงแรก เมอสนทรภอายได 18 ป ไดรบราชการเปนเสมยนนายระวางกรมพระคลงสวนเรยกสามญวา เสมยนเดนสวน มหนาทตรวจรงวดทดนและท าโฉนดใหแกเจาของสวน เจาพนกงานพระคลงสวนกจะเกบเงนอากรตามโฉนด ป 2348 ซง สนทรภอายเพยง18 ปน สนทรภไดแตงเรองโคบตร ถวายพระองคเจาปฐมวงศพระโอรสในกรมพระราชวงหลง ชวตครอบครวสนทรภ ในป พ.ศ.2349 ขณะอายได 19 ป สนทรภไดลาออกจากราชการกรมพระคลงสวน มาอาศยอยวงหลงกบมารดา และไดลอบรกใครกบนางขาหลวงในวงหลงชอจน ซงเปนชาวบานบ ตอมากรมพระราชวงหลงทรงทราบเรอง มรบสงใหน าตวสนทรภ และนางจนมาลงโทษโบยและใหจองจ าทงสองไว สนทรภถกจ าอยเกอบปกพนโทษ เนองจากกรมพระราชวงหลง เสดจทวงคต ซงพระองคเสดจทวงคตเมอวนท 20 ธนวาคม 2349

เมอสนทรภพนโทษแลว ตอมาไดออกเดนทางมายงเมองแกลง จงหวดระยอง เพอมาหาบดาทมาบวชอยทบานกร าเมองแกลง และหวงทจะบวชเพอลบลางสงอปมงคลเคราะหรายทถกจองจ า การเดนทางไปแกลงครงนเดนทาง

8

ไปกบศษยรนนองสองคนคอ นอยกบพม และมนายแสงเปนคนน าทาออกจากกรงเทพฯ เดอนมถนายน 2350 เดนทาง 13 วน ถงแกลงไดพบบดา คอพระครอรญธรรมรงสสนทรภ ในตอนแรกคดวาจะบวชอยกบบดาแตไมไดบวช เพราะ

เจบปวย และรบประทานอาหารพนบานไมได ดงค าประพนธของสนทรภทกลาวไวในนราศเมองแกลง ดงน เวลาเชากชวนกนออกปา มนโมหมาไลเนอไปเหลอหลาย พอเวลาสายณหตะวนชาย ไดกระตายตะกวดกวางมายางแกง ทงแยบงองอางเนอคางคว เขาท าครวครนไปปะขยะแขยง ตองอดสนกนแตขาวกบเตาแตง จนเรยวแรงโรยไปไมใครม สนทรไดเดนทางจากแกลงกลบมาอยกรงเทพฯ อกครง และไมเคยกลบไปแกลง ระยองอกเลย ตอมาพระองคเจาปฐมวงศ ไดทลขอใหเจาครอกทองอย พระชายา ในกรมพระราชวงหลง ทรงเปนธระสขอนางจนใหกบสนทรภ ในป 2350 บดาของนางจนเกรงใจเจาครอกทองอยจงยอมยกนางจนใหกบสนทรภ สนทรภอยกนกบนางจนไมนานกเกดการทะเลาะววาทกบนางจน

พระพทธบาท จงหวดสระบร ตอมาในวนท 8 กมภาพนธ 2350 สนทรภไดเดนทางตามเสดจพระองคเจาปฐมวงศ พระโอรสพระองคเลกในสมเดจกรมพระราชวงหลง (สมเดจเจาฟากรมหลวงอนรกษเทเวศร) ไปนมสการพระพทธบาทจงหวดสระบร และไดแตงนราศพระบาทในคราวนดวยการไปนมสการพระพทธบาททจงหวดสระบร ยงเปนระยะทไมไดคนดกน สนทรภไดเขยนคร าครวญถงแมจนเอาไวในนราศพระบาทหลายตอน

9

เหนจนทนสกลกเหลองตลบกง แมงภบนรอนรองประคองหวง พฤกษาพองตองนามกานดาดวง พยลพวงผลจนทนใหหวนใจ แมงภเชยเหมอนพเคยประคองชด นงพนจนกนาน าตาไหล เหนรกรวงผลผลดสลดใบ เหมอนรกใจขวญเมองพเคองเรา

อกตอนหนงในนราศพระบาท สนทรภยงกลาวถงแมจนในท านองวาเกรงความสมพนธทมตอกนจะขาดสะบนลง

พพดพดเขาขาดแลวหวาดจต พขาดมตรมาไกลถงไพรสณฑ นกเฉลยวเสยวทรวงถงดวงจนทร จะขาดกนเสยเหมอนเขาพเศราใจ

สนทรภหลงกลบจากพระบาทสระบรไดกลบมาคนดกบนางจนอกครงมลกดวยกนคนหนงชอพด สนทรภ อยกบนางจนไมนานกเลกลางกนไปคงดวยเหตผลการเปนนกเลงสราของสนทรภนนเอง สนทรภไดน าพดบตรชายไปฝากตวไวกบเจาครอกทองอยเปนผอปการะ ถงแมจะเลกรางกนไปแลว แตสนทรภกยงคร าครวญถงแมจนอยเสมอ โดยกลาวแทรกเอาไวในนราศเรองตางๆ ทแตงขน เชน ในโคลงนราศสพรรณ สนทรภไดกลาวถงแมจนวา

ยนยานบานบตง ตขน ขกคดเคยชมจรร แจมฟา

ในนราศพระประธมกไดกลาวถงแมจนวา

เหนตนรกหกโคนตนสนด เปนรอยตดรกขาดใหหวาดไหว เหมอนตดรกหกสวาทขาดอาลย ดวยเหนใจเจาเสยแลวเจาแกวตา

หลงจากสนทรภอยารางกบนางจนไมนานกไดภรรยาใหมอกคนหนงชอนมเปนชาวสวนบางกรวย สนทรภมความสมพนธกบแมนมตงแตยงครองคอยกบแมจน คอไดแมนมเปนภรรยา เมอสนทรภถกจ าคกเนองจากท ารายญาตผใหญ แมนมกเปนผสงเสยสนทรภ แมนมคลอดบตรชายชอตาบ และคลอดในระยะทสนทรภจวนจะพนโทษหรอพนโทษออกมาแลว นางนมเมอมบตรแลวกเรมเจบกระเสาะกระแสะมาตลอด และถงแกกรรมในเวลาตอมา และเชนเดยวกน สนทรภไดน าตาบลกชายไปฝากไวกบเจาครอกทองอยใหอปการะเลยงดเชน เดยวกบพดบตรชายคนโต และสนทรภยงมความรกความอาลยนางนมเปนอยางมาก เมอคราวสนทรภไปนมสการพระปฐมเจดย จงหวดนครปฐม สนทรภไดกลาวถงแมนมไวในนราศพระประธมดงน

ถงคลองขวางบางกรวยระรวยจต ไมลมคดนมนอยละหอยหา เคยรวมสขทกขรอนแตกอนมา โอสนอายเจา ไดเกาป แตกอนกรรมน าสตวใหพลดพราก จงจ าจากนมนองใหหมองศร เคยไปมาหานองในคลองน เหนแตททองคลองนองน าตา สงสารบตรสดเศราทกเชาเยน ดวยเปนก าพราแมชะแงหา เขมนมองคลองบานดมารดา เชดน าตาโทรมซาบลงกราบกราน

10

หลงจากนางนมตายไดไมนาน สนทรภกมภรรยาใหมชอมวง นบวาแมมวงเปนคทกขคยากของสนทรภ เพราะอยดวยกนในชวงทสนทรภตกอบยากจนถงขนาดไมมบานเรอนอาศย จนมบตรชายดวยกนกบนางมวงคนหนงชอนล เมอสนทรภถวายตวแดสมเดจฯเจาฟา กรมขนอศเรศรงสรรคกไดพาแมมวงมาอยทพระราชวงเดมดวย สนทรภตอมากเลกรางกบแมมวง

สนทรภเบอหนายชวตครอบครวและกรงเทพฯ ไดเดนทางไป เมองเพชรบร เพอไปท าโดยพงบารมหมอมบนนาค ดงขอความทกลาวไวในนราศเมองเพชร ดงน

ถงตนตาลบานคณหมอมบญนาค เมอยามยากจนมาไดอาศย มารดาเจาคราวพระวงหลงครรไล มาท าไรท านาทานการญ เมอเจบปวยชวยรกษาจะหาค จะขอสใหเปนเนอชวยเกอหนน ยงยากไรไมมของสนองคณ ขอแบงบญใหทานทวทกตวตน

สนทรภไดกลบจากเพชรบรมาอยกรงเทพฯอกครง เมอเดอน 4 ประกา พ.ศ.2356 อายได 27 ป ไดกลบมาพงบารมพระองคเจาปฐมวงศอกครง และสนทรภไดแตงนทานค ากลอน เรอง โคบตร ถวายพระองคเจาปฐมวงศ จากการทสนทรภไดแตงเรองโคบตรขน ตอมานายบญยง เจาคณะละครนอกบานขมน ไดอานเรองโคบตร ซงคนในสมยกอน หากตองการจะอานเรองของใครแตง กตองไปลอกเอามาอานเองแตตองเสยเงนใหเจาของบทประพนธนนดวย นายบญยงประทบใจ ในลลากลอนและการเดนเรองของสนทรภเปนอยางมาก จงไดวาจางใหสนทรภมารวมคณะละครของตน โดยเปนผเขยนบท และบอกบทละครใหกบคณะซงเราจะพบประวตชวงนของสนทรภ จากนราศสพรรณ โคลงบทท 27 เนอหาดงน บางมาดมงมดครง คราวงาน บอกบทบญยงพยาน พยกหนา ประทนประดษฐสถาน แทวฮอง หอเอย แหวนประดบกบผา พอางรางวล

11

สนทรภแตงพระอภยมณ ในป พ.ศ.2358 สนทรภไดแตงนทานค ากลอน เรอง พระอภยมณ ถวายพระภกษเจาฟาชายมงกฏ พระวชรญาณภกข (พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว) และเจาฟาชายจฑามณกรมขนอศเรศรงสรรค (พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว) ในป พ.ศ.2359 เกดการทงบตรสนเทหกนชกชม จนกรมหมนศรส เรนทร พระโอรสองคท 20 ในพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก ถกกลาวหาเปนผทงบตรสนเทห ถกลงพระอาญาเฆยนตถงสนพระชนม ซงขอความในบตรสนเทหมดงน ไกรสรพระเสดจได สกช กรมเจษฏาบด เรงไม พเรนทรแมนอเวจ ไปคลาด อาจพลกแผนดนได แมนแมนเมองทมฬ นอกจากกรมหมนศรสเรนทรจะสนพระชนม เนองดวยบตรสนเทหแลว ยงมผถกช าระโทษถงชวตดวยเหตน อกหลายราย สนทรภเปนผหนงทถกสงสยวาจะมสวนในการทงบตรสนเทห สนทรภเกดความกลวราชภยไดหนออกไปอยเมองเพชรบรอกครงหนง ตอมาพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยฯ รชกาลท 2 คงจะไดทอดพระเนตรบตร สนเทหทสนทรภเขยนขน จงใดสบเสาะหาตวผเขยน เมอทรงทราบวาเปนสนทรภกไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหน า ตวสนทรภมารบราชการสนทรภเขารบราชการมความดความชอบในความสามารถตอกลอนของตน ในคราวท พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ทรงพระราชนพนธบทละคร เรองรามเกยรต ตอนนางสดาผกคอตาย ซง บทละครเดมนน ด าเนนเรองไมกระชบเหมาะแกการทจะน าเปนละคร ซงมขอความดงน

เอาภษาผกศอใหมน แลวพนกบกงโศกใหญ หลบเนตรจ านงปลงใจ อรไทกโจนลงมา

12

บทพระราชนพนธตอนหนมานเขาแกไขนางสดา ตอนเดมมดงน

บดนน วายบตรวฒไกรใจกลา ตวสนเพยงสนชวต รอนจตดงหนงเพลงไหม โลดโผนโจนตรงลงไป ดวยก าลงวองไวทนท ครนถงจงแกภษาทรง ทผกศอองคพระลกษม หยอนลงยงพนปถพ ขนกระบกโจนลงมา

พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยฯ

พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยฯ ทรงตองการแกไขบทของหนมานใหม ซงสนทรภไดแกไขบทละครตอนนใหมดงน บดนน วายบตรแกไดดงใจหมาย บททสนทรภแกนเปนทพอพระทยของรชกาลท 2 อยางยง

13

และอกครงหนง ในคราวทรชกาลท 2 ทรงพระราชนพนธรามเกยรต ตอนศกสบขนเปนบทชมรถของทศกณฑ ดงน

รถทนง บษบกบลลงกตงตระหงาน กวางยาวใหญเทาเขาจกรวาล ยอดเยยมเทยมวมานเมองแมน ดมวงกงหนเปนควนควาง เทยมสงหวงวางขางละแสน สารถขขบเขาดงแดน พนแผนดนกระเดนไปเปนจณ ฯ

รชกาลท 2 จะทรงพระราชนพนธใหมเนอหาตอไป ใหสมกบความยงใหญของราชรถทศกณฑ ทรงตดขด จงโปรดใหสนทรภแตงตอ ซงสนทรภไดแตงตอบทพระราชนพนธของรชกาลท 2 ดงน

นทตฟองนองระลอก เคลอนกระฉอกกระฉอนชลขนขน เขาพระเมรเอนเอยงออนละมน อนนตหนนดนดานสะทานสะเทอน ทวยหาญโหรองกองกมปนาท สธาวาสไหวหวนลนเลอน บดบงสรยนตะวนเดอน คลาดเคลอนจตรงคตรงมาฯ

กลอนทสนทรภแตงขนถวายนนรชกาลท 2 ทรงพอพระทยอยางยง ตอมาทรงแตงตงสนทรภใหด ารงต าแหนง ขนสนทรโวหาร ในกรมพระอาลกษณ ส าหรบต าแหนงขนสนทรโวหารนน เทพ สนทรศารทล แยงวา นาจะเปน หลวงสนทรภ มากกวาเพราะต าแหนงขาราชการในกรมอาลกษณนน ต าแหนง ขนสนทรโวหารไมม มแตต าแหนงหลวงสนทรโวหารเทานน

พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ทรงพระราชทานสถานทใหสนทรภอยททาชาง ใกล วงหลวง ซงสนทรภไดกลาวถงบาน ของตนททาชางในนราศสพรรณ บทท 15 ขอความดงน ทาชางหวางคายลอม แหลงสถาน ครงพระโกฏโปรดประทาน ทให เคยอยคส าราน รวมเยา เจาเอย เหนแตทหมได ภบนองครองสงวน

14

สนทรภรบราชการใกลชดเบองพระยคลบาทในพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยเปนอยางยง เมอ พระองคเสดจไปทใดจะใหสนทรภตามเสดจไปดวยเสมอ ดงค าประพนธทสนทรภไดกลาวไวในนราศภเขาทอง ขอความดงน เคยหมอบใกลไดกลนสคนธตลบ ละอองอบรสรนชนนาสา สนแผนดนสนรสสคนธา วาสนาเรากสนเหมอนกลนสคนธ สนทรภรบราชการมาจนถงป พ.ศ.2367 กเกดเหตมอนตองถกโทษทณฑถงจ าคก ดวยเหตทสนทรภดมสราเมามายจนมเรองทะเลาะววาทกบญาตผใหญของตน ถงขนาดสนทรภลงมอท ารายรางกายญาตผใหญถงบาดเจบสาหส ตอมากมฎกากลาวโทษสนทรภในเรองดงกลาวขางตน พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ทรงทราบ รบสงใหจ าคกสนทรภไว จากการทสนทรภถกจองจ าในคราวน สนทรภไดแตงกลอนนทานเรองขนชางขนแผนตอนก าเนดพลายงาม ซงจะพบเคาเงอนปรากฏในเนอเรองน พรรณนาถงลกษณะการจองจ ากลาวไวในตอนพลายงามมาหาขนแผนทตดคกและจะขอยดแลขนแผน แตขนแผนปฏเสธและไดกลาวถงความล าบากของคกตารางดงน ขนแผนวาจะอยดไมได ในคกใหญยากแคนมนแสนเขญ เหมอนกบอยในนรกตกทงเปน ไมวางเวนโทษทณฑสกวนเลย แตพอนทานเจากรมยมราช อนญาตใหอยทบในหบเผย คนทงหลายนายมลกคนเคย เขาละเลยพอไมตองถกจองจ า

15

สมเดจพระเจาบรมวงศเธอกรมพระยาด ารงราชานภาพ

จากการทสนทรภถกจองจ าในครงน สมเดจพระเจาบรมวงศเธอกรมพระยาด ารงราชานภาพ ไดสนนษฐานวาสนทรภคงไดแตง นทานค ากลอนเรองพระอภยมณ โดยทรงอางองหลกฐานจากเนอหาค าประพนธทสนทรภแตงไวตอนก าเนดพลายงาม ขนแผนตดคกและหาเลยงชพโดยการสานกระทายขาย ซงทรงตความวาสนทรภแตงพระอภยมณนนเอง ซงค าประพนธดงน อยเปลาเปลากจนพนก าลง อตสาหนงท าการสานกระทาย ใหนางแกวกรยาชวยทารก ขนแผนถกขอบรดกระหวดหวาย ใบละบาทคาดไดโดยงายดาย แขวนไวขายทงเรอนออกเกลอนไป สนทรภถกจองจ านานเทาใดไมมหลกฐาน ปรากฏและเหตทสนทรภพนจองจ ากดวยความสามารถทางดานค าประพนธของตนนนเองทงนเนองมาจากพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยฯ ทรงพระราชนพนธเรองสงขทอง ตอนเจาเงาะก าลงเลาโลมนางรจนา ทกระทอมปลายนา ทรงแตงถงบทกลอนทวา

มนกจรงกระนนนนแหละ เจาเยาะเยยวาเงาะไมงามแงะ

16

ทรงตดกลอนพระราชนพนธตอไมได จงรบสงใหเสนาบดมาถามกลอนสนทรภ ถาหากสนทรภแตงกลอนไดพอพระทยจะทรงอภยโทษให สนทรภไดแตงกลอนตอของรชกาลท 2 ขอความดงน "แฮะ แฮะ วาเลนหรอวาจรง"

เมอเสนาบดน ากลอนทสนทรภตอใหทรงทราบพระองคกพอพระทย และอภยโทษใหกบสนทรภเมอสนทรภไดกลบรบราชการอกครง ไดโปรดเกลาฯใหสนทรภท าการสอนหนงสอพระเจาลกยาเธอเจาฟาอาภรณ พระโอรสในเจาฟากณฑลทพยวด และตอมาสนทรภไดแตงเรอง สวสดรกษาถวายเจาฟาอาภรณในเวลาตอมาในป พ.ศ.2367 ตรงกบวนพธท 21 กรกฎาคม แรม 11 ค า เดอน 8 ปวอก พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยเสดจสวรรคต หลงจากทรงพระประชวรได 8 วน สรพระชนมายได 58 พรรษา เสดจด ารงราชสมบตอย 16พรรษา พระองคทรงพระประชวรและเสดจสวรรคตอยางกะทนหนมไดทรงมอบราชสมบตแกผใดพระราชวงศและขาราชการจงปรกษากนถวายราชสมบตแกพระเจาลกยาเธอกรมหมนเจษฎาบดนทรพระราชโอรสพระองคใหญในเจาจอมมารดาเรยมภายหลงสถาปนาเจาจอมมารดาเรยมเปนสมเดจพระศรสลาลยเมอพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวเสดจขนครองราชย ในป พ.ศ. 2367 ในปเดยวกนน สนทรภกไดออกบวช ขณะททานมอายได 38 ป ซงทานไดกลาวถงการบวชของทานไวใน ร าพนพลาปตอนตนเรองมเนอหาดงน

แตปวอกออกขาดราชกจ บรรพชตพศวาสพระศาสนา เหมอนลอยลองทองชะเลอยเอกา เหนแตฟาฟากเปลยวสดเหลยวแล

สนทรภหนราชภยออกบวช

พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว

17

การขนครองราชยของรชกาลท 3 พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวนนเอง ซงในสมยทพระองคยงมพระอสรยยศเปนพระเจาลกยาเธอกรมหมนเจษฎาบดนทร ไมพอพระทยเนองจากทรงขดเคองสนทรภ วาแกลงปรามาสดถกพระองคหนาพระทนงพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ส าหรบเรองราวกคอในคราวทพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยทรงพระราชนพนธบทละครเรองอเหนาเพอน าไปใชในการเลนละคร และไดทรงแบงตอนนางบษบาเลนธาร เมอคราวทาวดาหาไปใชบนไดพระราชทานใหพระเจาลกยาเธอกรมหมนเจษฎาบดนทรทรงนพนธ เมอพระองคทรงนพนธแลว กอนจะถงวนจะอานถวายตอหนาพระทนงรชกาลท 2 ไดวานใหสนทรภอานตรวจสอบเสยกอน สนทรภตรวจสอบแลวเหนดในส านวนเนอหาททรงนพนธหามทใดสมควรแกไขไม เมอถงเวลาทกรมหมนเจษฎาฯ ตองอานถวายหนาพระทนงรชกาลท 2 และตอหนากวในราชส านกเมอถงตอนหนงมขอความวา น าใสไหลเยนแลเหนตว ปลาแหวกกอบวอยไหวไหวฯ สนทรภไดขอทวงตงขอความดงกลาววาไมเหมาะสมแลเหนตวนนแลเหนตวอะไร และขอแกขอความใหมดงน น าใสไหลเยนเหนตวปลา วายแหวกปทมาอยไหวไหวฯ พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ตรสสงใหแกตามทสนทรภกราบบงคมทล และอกคราวหนง กรมหมนเจษฎาบดนทร ทรงนพนธบทละครเรองสงขทอง ตอนทาวสามลจะใหลกสาวเลอกค เปนค าปรารภของทาวสามลในการจดการเลอกคครงน กรมหมนเจษฎาบดนทร ทรงอานถวายหนาพระทนงขอความดงน จ าจะปลกฝงเสยยงแลว ใหลกแกวสมมาดปรารถนาฯ

เจาฟามงกฎ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 4

18

ครนเมอกรมหมนเจษฎาบดนทรอานถวาย สนทรภแยงถามขนตอหนาพระทนงรชกาลท 2 วา ลกปรารถนา นน ปรารถนาอะไร กรมหมนเจษฎาบดนทรฯ ตองทรงแกใหมวา จ าจะปลกฝงเสยยงแลวใหลกแกวมคเสนหาฯ สนทรภไดท าการอนมบงควรตอพระเจาลกยาเธอกรมหมนเจษฎาบดนทรถงสองครงสองคราหนาพระทนง ท าใหพระองคไมพอพระทยในตวของสนทรภอยางยง และสาเหตส าคญทสนทรภกลาแสดงอาการดหมนพระเจาลกยาเธอกรมหมนเจษฎา บดนทรนนสนทรภคงคดวาพระองคทานจะขนครองราชยและผทสนทรภคดวาจะตองขนครองราชยแทนพระบาทสมเดจ พระพทธเลศหลานภาลยฯ คอ เจาฟามงกฎพระราชโอรสองคใหญ ซงทรงมสทธในราชบลลงกโดยฐานะ และถาหาก จะพจารณาบทนพนธของพระยาตรง เรองโคลงดนเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจฯพระพทธเลศหลานภาลย ซงได นพนธขน ในปพ.ศ.2351 ตอนทพรรณนาวาดวยพระราชพธโสกนตเจาฟามงกฎซงมขอความดงน ปางองคอศรราชเจา จอมกษตรย หวงหนอนฤบดนทร ธเรศทาว ใหสบสรพฒน พรราช เรองพระยศอคราว ครอบครอง เมอเหตการณเปลยนแปลงอยางกะทนหนโดยการทรชกาลท 2 เสดจสวรรคตโดยปจจบนและยงมไดทรงสถาปนาผใดขนเปนรชทายาท ขณะนนพอดกบเจาฟามงกฎผนวชอย ซงผนวชได เพยง 15 วน ในชวงขณะนนกรมหมนเจษฎาบดนทรทรงมอ านาจเปนอนมากทางฝายพระบรมวงศานวงศและขาราชบรพารประชมรวมกนอนเชญกรมหมนเจษฎาบดนทรขนครองราชย เมอกรมหมนเจษฎาบดนทรไดขนครองราชย สนทรภกลวราชภยจะมมาถงตน ซงหนทางทจะปลอดภยทสดมเพยงหนทางเดยว กคอการออกบวช เพราะคนในสมยกอนจะอโหสกรรมใหอภยแกกนเมอบคคลผนนบวชเรยน และอกประการกกคอ พระบาทสมเดจฯพระนงเกลาเจาอยหว ทรงเคารพพระสงฆมาก ถาบวชเปนพระใครจะอปถมภกเหนจะไมทรงตเตยน สนทรภบวชกครงเคยสกแลวกลบมาบวชอกหรอไม

วดระฆงโฆษตาราม

19

เปนเรองทแปลกอกประการหนงเกยวกบชวประวตของสนทรภ คอ มการกลาวถงวาสนทรภไมไดบวชเพยงครงเดยว แตไดบวชถง 2 ครง โดยครงแรกสนทรภไดออกบวชในป พ.ศ. 2367 คงบวชท วดระฆงโฆษตาราม โดยพระองคเจาประถมวงศเจานายเกาของสนทรภเปนผอปถมภ เมอบวชแลวไดจ าพรรษาทวดราชบรณะ หรอวดเลยบ สนทรภจ าใจตองออกบวช ทงๆ ททานเปนผทยงเกาะตดอยกบสราและนารอยางเหนยวแนน ตอมาทานไดออกธดงคไปตามหวเมองตาง ๆ เปนระยะเวลา ประมาณ 3 ปไดกลบมาอยวดราชบรณะอกครง ป พ.ศ. 2371 ขณะทสนทรภอยทวดราชบรณะหรอวดเลยบนนทานเกดอธกรณกระท าการอนไมเหมาะสมแกสมณะเพศ ถกบพพาชนยกรรมขบไลใหไปเสยจากวด มลเหตทเกดอธกรณนน กรมพระยาด ารงราชานภาพ ทรง สนนษฐานวาสนทรภคงตองหาเสพสราเพราะวสยสนทรภนนเวลาจะแตงกลอนถามฤทธสราเปนเชออยแลวแตงคลองนก นายธนต อยโพธ อดตอธบดกรมศลปกรไดท าเชงอรรถอธบายเพมเตมพระนพนธของ สมเดจกรมพระยาด ารงราชานภาพ ตอนนวา "เหนจะไมใชเรองสราเขาใจวาเปนเรองรกผหญง" เมอสนทรภเกดอธกรณอยวดราชบรณะ (วดเลยบ) ไมได จงคดจะออกไปอย เสยตามหวเมองจงแตงเพลงยาว ทลลาเจาฟากลาง เจาฟาปว ในเพลงยาวนนมค าคร าครวญและถวายโอวาทแตงเพราะดหลายแหง แหงหนงวา "นจจาเอยเคยรองละอองบาท โปรดประภาษไพเราะเสนาะเสยง แสนละมอมนอมพระองคด ารงเรยง ดงเดอนเคยงแขงคกบสรยา จงอยดศรสวสดพพฒนผล ใหพระชนมยงยนหมนพรรษา ไดสบวงศพงศมกฎอยธยา บ ารงราษฎรศาสนาถงหาพน เหมอนสององคทรงนามพระรามลกษณ เปนปนปกปกเกศทกเขตขณฑ ประจามตรคดรายวายชวน เสวยชนฉตรเฉลมเปนเจมจอม จะไปจากฝากสมเดจพระเชษฐา จงรกพระอนชาอตสาหถนอม"

วดภเขาทอง อยธยา

20

สนทรภออกจากวดราชบรณะไปคราวน กลบแตงนราศอกคอ นราศภเขาทอง เหนจะแตงเมอปขาล พ.ศ.2371 เมอออกเรอไป กลาวความถงเรองทตองไปจากวดราชบรณะวา "โออาวาสราชบรณะพระวหาร แตนนานนบทวาจะมาเหน หวนร าลกนกนาน าตากระเดน เพราะขกเขญคนพาลท ารานทาง ะยกหยบบดเปนทตง กใชถงแทนสดเหนขดขวาง จงอ าลาอาวาสนราศราง มาอางวางวญญาณในสาคร"

วดอรณราชวราราม(วดแจง)

สนทรภไปกรงเกาอยธยา พรอมดวยหนพดลกชายคนโตและคนแจวเรออก 1 คน เมอพระสนทรภ กลบจากกรงเกาแลว ในป พ.ศ.2372 ทานไดไปจ าพรรษา อย ณ "วดอรณราชวราราม"(วดแจง) ทวดอรณฯ เจาฟากณฑลทพยวด ในพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยฯ ทรงฝากพระโอรสองคกลาง "เจาฟากลาง" พระชนษาได 10 พรรษา (สมเดจเจาฟากรมพระยาบ าราบปรปกษ) กบโอรสนอย "เจาฟาปว" พระชนษา 7 พรรษา ใหพระสนทรภท าการสอนหนงสอให และสนทรภไดแตงสภาษตค ากลอนขนถวายเจาฟาทง 2 พระองค คอ เพลงยาวถวายโอวาท"

21

วดพระเชตพนวมลมงคลาราม (วดโพธ)

ป พ.ศ.2374 สมเดจพพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส ประทบจ าพรรษาอย ณ วดพระเชตพนวมลมงคลาราม (วดโพธ) ไดทรงชวนพระสนทรภขามฝากจากวดอรณฯ มาจ าพรรษา ณ วดพระเชตพนฯ และพระสนทรภกไดมาจ าพรรษาทวดพระเชตพนฯ ตามค าชวนของกรมพระปรมานชตชโนรสฯ ป พ.ศ.2375 พระสนทรภไดลายแทงยาอายวฒนะ ไดเดนทางไปตามลายแทงไปวดเจาฟาอากาศนารถนรนทร เพอหายาอายวฒนะ โดยไปกบหนตาบพรอมกบศษย อก 3 คน คอนายจน นายมาก และนายบนนาค แตไมไดยาอายวฒนะตามตองการ และสนทรภไดแตงนราศวดเจาฟาขน ป พ.ศ.2375 พระองคเจาลกขณานคณ พระโอรสในพระบาทสมเดจพระนงเกลา ฯ ไดผนวชและประทบจ าพรรษา ณ วดพระเชตพน ฯ พระองคทรงคนเคยกบพระสนทรภเปนอยางด เมอทรงสกลาเพศแลวไดมาประทบอยวงทาพระ หรอมหาวทยาลยศลปากรในปจจบน ไดชวนพระสนทรภมาจ าพรรษา ณ วดมหาธาตยวราชรงสฤษด เพอสะดวกแกการทจะทรงอปถมภ ณ วดมหาธาตฯ สนทรภไดแตงกลอนเฉลมพระเกยรตพระองคเจาลกขณานคณ กบ นราศอเหนา ตอน บษบาถกลมหอบ ถวายพระองคเจาลกขณานคณ ตอมา พ.ศ.2376 พระสนทรภไดเดนทางไปนมสการพระแทนดงรง ซงปจจบนอยในต าบลทาเรอ อ าเภอทามวง จงหวดกาญจนบร ป พ.ศ.2378 พระองคเจาลกขณานคณกสนพระชนมลง เหนจะไมมใครกลารบ อปการะสนทรภ สนทรภขอยายจากวดมหาธาต ฯ มาจ าพรรษาอย ณ "วดสระเกศ" เพอจะไดอยใกลกบมารดา (ชอย) ซงถงแกกรรมเมอ พ.ศ.2377 และเกบศพไหวบ าเพญกศล โดยยงมไดฌาปนกจ ตอมาสนทรภไดสกออกมาเปนฆราวาสตองตกยากอกครงหนง จากหนงสอ ชวตและงานของสนทรภ พระนพนธกรมพระยาด ารงราชานภาพ หนา 39 ไดกลาวถงดงน สนทรภพงพระบารมพระองคเจาลกขณานคณอยไดไมชานาน พอถง พ.ศ.2378 พระองคทานสนพระชนม สนทรภกลบอนาถายงกวาคราวกอน นยวาถงไมมบานเรอนจะอาศย ลอยเรอเทยวจอดตามสวน หาเลยงชพดวยรบจางเขาแตงบทกลอนกบท าการคาขายตองตกทกขไดยากครงส าคญทสดในชวต หมดทพง ยากจนเปนทสด แมแตบานจะอยกไมม ตองวาเหวเกอบจะกลายเปนคนหลกลอย ตองอยเรอท าการคาเลก ๆ นอย ๆ พายเรอเขาไปขายในเลอกในสวนตามคลองในแมน าเจาพระยา มความเปนอยอยางพอคาเรอเร ขายสนคาเบดเตรดเลก ๆ นอย ๆ และในเวลาเดยวกนไดขายฝปากในการแตงบทกลอนใครนยมชมชนศลปะของทานกมาขอคดลอกเรองของทานไปอานคดคาจางใหตามสมควร วรรณกรรมของทานในยคตกอบนคอ ลกษณวงศ สภาษตสอนหญง และราชนต"

22

ป พ.ศ.2379 สนทรภ ออกเดนทางไปพระแทนดงรง เมองสพรรณบร เพราะขาวลอทวาเมองสพรรณ มแรชนดหนงทสามารถเอามาแปรเปนทองค าได สนทรภไปโดยอาศยผอนไป สนทรภกลบมาบวชอกครง

พพธภณฑสนทรภทวดเทพธดาราม

ปทสนทรภสกมขอโตแยงกนมากกวาสนทรภสกปใด อาท ชมนาด เสวกล กลาวไวในหนงสอประวตชวตและผลงานของสนทรภ เกยวกบปทสนทรภสก หนา 180 ดงน "เปนเวลา 9 ป ทสนทรภไปพงพระบารมสมเดจพระเจานองยาเธอเจาฟากรมขนอศเรศรงสรรค ณ พระราชวงเดมนบแตไดสกในพ.ศ.2385 และไดตามเสดจมาอย ณ วงหนา และตอมาพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว ทรงพระมหากรณาโปรดเกลาฯ แตงตงเปน "เจากรมอาลกษณ" ฝายพระราชวงบวรสถานมงคล มบรรดาศกดเปน "พระสนทรโวหาร" นอกจากนนายธนต อยโพธ ไดกลาวไวในเชงอรรถ ทายหนา 38 จากหนงสอ ชวตและงานของสนทรภ พระนพนธสมเดจกรมพระยาด ารงราชานภาพ ขอความดงน "เขาใจวาสนทรภบวชอยราว 18-20 พรรษา หรอมฉะนนตองบวชสองหน รวมทง นายเจอ สตะเวทน ไดกลาวไวในหนงสอเรอง "สนทรภ" ขอความดงน "อนชวตของสนทรภนนยอมเปนททราบกนดอยวาเคยตกอบจนถงกบตองไปพายเรอขายของอยตอนหนงเมอพจารณาดศกราชตาง ๆ ประกอบแลวท าใหนาเชอวาจะบวชสองหนดงผลการวจยของกรมศลปากรคงไมใชบวชคราวเดยวตลอด ปพ.ศ.2367-2385 เปนแน เพราะถาบวชคราวเดยวตลอดเราจะขาดชวตสนทรภตอนตกยากไป นอกจากนนยงมขอมลกลาวถงการบวชและการสกของสนทรภทานหากสกคงสกไปไมนานและกลบมาบวชอกครงโดยมหลกฐาน จากหนงสอชวตและงานของสนทรภ พระนพนธกรมพระยาด ารงราชานภาพ บนทกเรองผแตงนราศพระแทนดงรง ของธนต อยโพธ กลาวไววา ปวอกอฐศก ตรงกบ พ.ศ.2379 ซงเปนปเรมสรางวดเทพธดาราม ปรากฏตามจดหมายเหตโหร ฉบบพระยาประมลธนรกษ (หนา 51) วา "ปวอก จ.ศ. 1179 (พ.ศ. 2379) เดอน 7 พระองควลาศ (กรมหมนอปสรสดาเทพ) สรางวดบานพระยาไกร สวนหลวง (คอวดเทพธดา)" เขาใจวาการสรางวดเทพธดา

23

เสรจลงเมอ พ.ศ. 2382 เพราะปรากฏวา พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวไดเสดจพระราชด าเนนผกพทธสมาใน พ.ศ. นน สนทรภอยในสมณเพศ และคงจะไดมาอยจ าพรรษา ณ วดเทพธดาในปผกพทธสมา หรอถดมาอกปหนง เพราะกลาวไวในเรอง "ร าพนพลาป" วา "โอยามนปขาลสงสารวด เคยโสมนสในอารามสามเวสา" ปขาลทวานตรงกบ พ.ศ. 2385 แสดงวาสนทรภบวชมาจนถง พ.ศ. น ถาลาเพศกอน พ.ศ. 2379 กตองไมไดไปอยวดเทพธดา แตมหลกฐานวา ทานสนทรภไดไปอยวดนดวยและอาจลาเพศ หรอด ารจะลาเพศในปขาลนเอง เพราะกลาวตอไปวา

"สนกศลผลบญกรณา จะจ าลาเลยลบไปนบนาน"

วดสระเกศราชวรมหาวหาร(วดภเขาทอง) พระสนทรภเมอกลบจากเมองสพรรณบร ทานไดมาจ าพรรษาอย ณ วดสระเกศ ครนตอมา พ.ศ. 2383 กรมหมนอปสรสดาเทพพระราชธดาในพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงมพระเมตตาอปถมป พระสนทรภไดยายจากวดสระเกศมาจ าพรรษาอย ณ วดเทพธดาราม ซงวดนมนามเดมวา วดบานพระยาไกรสวนหลวง สนทรภเมออยวดเทพธดารามไดแตงนทานค ากลอน เรองพระอภยมณ แตงถวายกรมหมนอปสรสดาเทพเดอนละ 1 เลมสมดไทย ตามรบสง

24

สมเดจพระนองยาเธอกรมขนอสเรศรงสรรค (พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว)

ป พ.ศ. 2385 พระสนทรภไดแตงร าพนพลาป อนเนองจากความฝนของทาน และสนทรภไดรบการอปถมภจากกรมหมนอปสรสดาเทพและสมเดจพระนองยาเธอกรมขนอสเรศรงสรรคอกดวย ป พ.ศ. 2385 สนทรภเดนทางไปนมสการพระปฐมเจดย

กรมหมนอปสรสดาเทพ

ป พ.ศ. 2388 กรมหมนอปสรสดาเทพกสนพระชนม ท าใหสนทรภขาดเจานายทรงมพระเมตตาตอตนอกพระองคหนง ป พ.ศ. 2392 สนทรภเดนทางไปเมองเพชรบรโดยไปท าธระสวนพระองคใหกบสมเดจเจาฟากรมขนอสเรศรงสรรค

25

ครน ณ วนพธ เดอน 5 ขน 1 ค า ตรงกบ (วนท 2 เมษายน พ.ศ. 2394) พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว กเสดจสวรรคต รวมพระชนมายได 63 พรรษากบอก 11 วน ทรงอยในราชสมบต 27 ป ขณะนน สมเดจเจาฟาชายมงกฎ สมมตเทวาวงศพงศาอศวรกษตรย ขตตยราชกมาร (ทานฟาใหญ) ยงทรงผนวชอย ณ "วดบวรนเวศ" นานถง 27 ป จงตองทรงลาผนวชออกมารบราชสมบต เสดจขนครองราชยทรงพระนามวา "พระบาทสมเดจพระจอมเกลาอยหว รชกาลท 4 และทนททพระองคเสดจขนครองราชยกโปรดเกลาฯ สถาปนา สมเดจพระเจานองยาเธอเจาฟากรมขนอศเรศรงสรรคเปน "พระเจาแผนดน" อกพระองคหนง ทรงพระนามวา "พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว" โปรดฯ ใหเสดจมาประทบ ณ พระราชวงบวรสถานมงคล (วงหนา) สนทรภกลบเขารบราชการ สนทรภเมอสนรชกาลท 3 หลงในป พ.ศ.2394 พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว โปรดเกลาใหสนทรภไดเขารบราชการ ในต าแหนงพระสนทรโวหารจางวางกรมพระยารกษในสงกดวงหนาทรภ ทเขาเพงไดมาใหมสงมาใหหมอมฉนฉบบนทรภกบวช (คงเปนดวยกลวจะตดคก) บวชแลวหนไปเทยวเตรดเตรซอนตวอยทางเมองเพชรบร เมองกาแปลก..สนทรภตายทไหน..เมอไร..ไมมหลกฐาน จากประวตของสนทรภ จะมรายละเอยดการเกดของทานดงน ทานเกดเมอวนท 26 มถนายน 2329 ตรงกบวนจนทร เดอน 8 ขน จะเหนไดวาวนเกดของทานมการแสดงรายละเอยดครบถวนสมบรณอยางยง ซงหนงสอทเขยนถงประวตของสนทรภจะยกมาอางองเสมอ แตหากเราตองการทราบเกยวกบวนตายหรอสถานททสนทรภเสยชวต เราจะรสกแปลกใจทนท เหตใด วน เดอน ป และสถานททสนทรภเสยชวต จงไมปรากฏหลกฐานอางองแนนอนอกทงหนงสอทมการเขยนถงชวประวตของทานหลายเลมมการกลาวถงทงปพทธศกราชและสถานทททานเสยชวตอยางเลอนลอยขาดหลกฐานเทาทควร และบางเลมยงเสนอเนอหาขดแยงกนอกดวย เพอประโยชนในการศกษาประวตสนทรภ จะขอยกขอความทกลาวถงการตายของสนทรภจากหนงสอ ตาง ๆ ดงน

26

1. กรมพระยาด ารงราชานภาพ ทรงนพนธไวในหนงสอ"ชวตและงานสนทรภ" ไดกลาวถงการตายของสนทรภดงน "สนทรภถงแกกรรมในรชกาลท 4 เมอปเถาะ พ.ศ.2398 อาย 70 ป" จะเหนไดวา ชวประวตเกยวกบเรองปพทธศกราชทสนทรภเสยชวต กรมพระยาด ารงฯทรงเขยนไวอยางสนทสด วน เดอน และสถานทไมทรงกลาวถงเลย แตอยางไรกตาม ปพทธศกราชทสนทรภเสยชวตพระองคทรงเขยนไว มอทธพลความเชอถออยางสงตอนกเขยนชวประวตสนทรภอยางมาก อาท งานของเจอ สตะวาทน งานของมานต หลอพานช งาน ของชมนาด เสวกล งานของกตญญ ชชน 2. พระยาปรยตธรรมธาดา (แพ ตาละลกษณ) จากหนงสอ "200 ป สนทรภ ประวตสนทรภ" ไดกลาวถงบนปลายชวตของสนทรภ เมอออกจากราชการไปซอทสวนปลกบานอยทต าบลบางละมาด รมวดเรไร เยองวดเชงเลน อยทบานสวนจนตลอดชวตเมอถงแกกรรมมอาย 80 ปเศษ 3. อาจารยเปลอง ณ นคร ไดกลาวถงการตายของสนทรภไวในบทความเรอง "ใครแตงนราศวดเจาฟา สนทรภ หรอ เณรหนฟด"ในหนงสอศลปวฒนธรรม ปท 10 ฉบบท 4 กมภาพนธ 2572 ซงเขยนไววา "ทานจนทร (หมอมเจาจนทรจราย) บอกวา น.ม.ส. (กรมหมนพทยาลงกรณ) พดใหทานฟงวา สนทรภตายทพระราชวงเดมทหองใกล ๆ กบพระยามณเฑยร (บว) ซงเปนพอเลยงของสมเดจพระปนเกลา ฯ แตบางรายกบอกวาไปตายทคลองบางหลวงโดยบอกวาสนทรภไปท าสวนอยทนน" 4. เทพ สนทรศารทล เรยบเรยงหนงสอเรอง "ชวประวต พระสนทรภ (ภ ภเรอหงส)" กลาวถงการตายของสนทรภ ดงน "พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวสวรรคต เมอวนท 7 มกราคม พ.ศ.2408 สนทรภกหมดทพงตองออกไปอยบานแถวฝงธนบร(ตามทบางทานวา) แตบางทกอยในวงหนาตอไป โดยอาศยใบบญอยกบกรมพระราชวงบวรวไชยชาญ พระราชโอรสของพระปนเกลาฯ จนกระทงถงแกกรรมตามเจานายไปเมอ พ.ศ.2410 อาย 81 ป ทวาสนทรภถงแกอนจกรรมใน พ.ศ.2410 อาย 81 ปนน ไมมหลกฐานอยางอนยนยนนอกจากอาศยหลกวชาโหราศาสตรทวา•ดวงชะตาสนทรภทมดาวพฤหสบดอยราศเมษ เปนราชาโชคเปนปทมเกณฑ พระราชาอปถมภแลว ดาวองคารเปนอายกมลคนากบดาวศกร คมตรในราศกรกฎเชนน จะตองพยากรณวาอายยนเกน 80 ป จงวาสนทรภอาย 81 ป ถงแกอนจกรรมกอนพระจอมเกลาเจาอยหวเพยง 1 ป เมอไมมหลกฐาน อยางอน จงตองมอายเลย 80 ปแนนอน ขาพเจาจงตงทฤษฎใหมวาสนทรภอาย 81 ป ทวานกวาอยางเกรงใจโหราจารยทงหลายเตมทแลว

27

หากจะสรปการตายของสนทรภจากหนงสอตาง ๆ ทมการเขยนถง สรปไดดงน 1. สนทรภตายเมอไร ปรากฏวาวนกบเดอนไมมการกลาวอางถงมแตปพทธศกราช•เทานน ซงแยกป พทธศกราชทสนทรภเสยชวต เปน 2 ฝาย คอ ป พ.ศ.2398 กบ ป พ.ศ.2410•หรอสนทรภเสยชวตเมออาย 70 ป กบ สนทรภเสยชวตอาย 80 ปขนไป 2. สนทรภตายทไหน ความคดเหนแยกเปน 2 ฝาย คอ เสยชวตในเขตประราชฐานกบเสยชวตทบานสวน 3. สนทรภตายเมอไร ทไหน ยงไมมบทสรปจนกระทงทกวนน สนทรภตายเพราะเหตใดสนทรภจะปวยตายหรอแกเฒาตายไปตามวยไมมหลกฐานอางอง หรอมการกลาวถงเลย วรรณกรรมสนทรภ นราศ 9 เรอง (นราศพระแทนดงรง เขาใจวาไมใชส านวนสนทรภ) มดงน

28

1. นราศเมองแกลง แตงเมอคราวพนโทษเวนจ า ครงท 1 เรองแมจน บนทกการเดนทางไปเยยมบดาทเมอง แกลง จงหวดระยอง (ตน พ.ศ. 2350) 2. นราศพระบาท บนทกการเดนทางไปเทยวพระบาท สระบร คราวตามเสดจพระองคเจาปฐมวงศพระโอรส ของกรมพระราชวง และหลงจากแยกกบแมจนแลว (ปลาย พ.ศ.2350) 3. นราศภเขาทอง แตงในสมยรชการท 3 ตอนออกบวช หลงจากถกกลนแกลงใหออกจากวดราชบรณะ (พ.ศ.2371) 4. นราศสพรรณบร แตงคราวเดนทางไปแสวงโชคเรองเลนแรแปรธาต นราศเรองนแตงเปนโคลงสสภาพ (พ.ศ.2374) 5. นราศวดเจาฟา แตงเมอคราวเดนทางไปคนหายาอายวฒนะ ทวดเจาฟาอากาศนาถนรนทร จงหวด พระนครศรอยธยา (พ.ศ.2375) 6. ร าพนพลาป แตงเมอคราวจ าพรรษาอยวดเทพธดา 7. นราศอเหนา แตงตอนพงพระบารมพระองคเจาลกขณานคณ 8. นราศพระประธม แตงคราวไปนมสการพระปฐมเจดย จงหวดนครปฐม เมอไดพงพระบารมพระปนเกลาฯ และกรมหมนอปสรสดาเทพแลว (พ.ศ.2375) 9. นราศเมองเพชร แตงคราวรบอาสาเจานายไปท ากจธระทเมองเพชรบร (พงศ.2388-92) นทานกลอน 5 เรอง มดงน

1. โคบตร เขาใจวาแตงกอนนราศเมองแกลง 2. พระอภยมณ เขาใจวาตอนตนแตงในสมยรชกาลท 2 ตอนถกเวนจ า และแตงตอตอนตกยากในสมยรชกาลท 3 และตอนจบสมบรณ เมอไดพงพระบารมกรมหมนอปสรสดาเทพ 3. สงหไตรภพ แตงถวายกรมหมนอปสรสดาเทพ (ตอนตนแตงในสมยรชกาลท 2) 4. พระไชยสรยา แตงเปนกาพยคราวจ าพรรษาอยทวดเทพธดา 5. ลกษณวงศ แตงตอนตกยาก

29

สภาษต 3 เรอง มดงน

1. สวสดรกษา แตงถวายเจาฟาอาภรณ คราวเปนพระอาจารยสอนหนงสอ 2. เพลงยาวถวายโอวาท แตงถวายเจาฟากลาง 3. สภาษตสอนหญง แตงคราวตกยาก บทเสภา 2 เรอง มดงน

1. เรองขนชางขนแผน ตอนก าเนดพลายงาม แตงในสมยรชกาลท 2 2. พระราชพงศาวดาร แตงในรชกาลท 4

30

บทเหกลอม 4 เรอง คอ 1. เหกลอมเรองจบระบ า 2. เหกลอมเรองโคบตร 3. เหกลอมเรองพระอภยมณ 4. เหกลอมเรองกาก บทละคร 1 เรอง มดงน

1. อภยณราช แตงถวายพระองคเจาดวงประภาพระราชธดาพระบาทสมเดจพระปนเกลาฯ ในสมยรชกาลท 4

......................................................................................

31

เอกสารประกอบการคนควา กตญญ ชชน. พอภ ครกว ศรสยาม, กรงเทพฯ : ส านกพมพโอเดยนสโตร. 2529. กนกรตน สงหพงษ. “สนทรภขเมาจรงหรอ” ศลปวฒนธรรม ปท 1 ฉบบท 8 มถนายน 2523. กมล การกศล (รองศาสตราจารย). “หลาน เมองระยอง นองเมองเพชร” ศลปวฒนธรรม ปท 7 ฉบบท 9 กรกฎาคม 2529. กาญจนาคพนธ. ภมศาสตรสนทรภ. กรงเทพฯ : รวมสาสน, 2515. . “ขอรวมสมมนา ช าระตนฉบบนราศเมองเพชรฉบบใหม” ศลปวฒนธรรม ปท 7 ฉบบท 11 กนยายน 2529. จนทรจราย รชณ (หมอมเจา). “พอแมสนทรภอยไหน, ศลปวฒนธรรม ปท 7 ฉบบท 10 สงหาคม 2529. เจอ สตะเวทน. สนทรภ. กรงเทพฯ. โรงพมพครสภาลาดพราว. 2530. ชมนาด เสรกล. ประวตชวตและผลงานของสนทรภ. กรงเทพฯ : อ านวยสาสน, 2533. ชะลอ ชวยบ ารง “จากขนศรสงหารพอของสนทรภถงอานามสยายยทธ” ศลปวฒนธรรม ปท 10 ฉบบท 8 สงหาคม 2532. ด ารง เฉลมวงศ “ขนศรสงหารพอของสนทรภ” ศลปวฒนธรรม ปท 9 ฉบบท 7 พฤษภาคม 2531. ด ารง เฉลมวงศ “ใครแตง ? นราศวดเจาฟาสนทรภ หรอ เณรพด” ศลปวฒนธรรม ปท 10 ฉบบท 8 มถนายน 2532. ด ารงราชานภาพ. สมเดจเจาพระยา. ชวตและงานของสนทรภ. กรงเทพฯ : คลงวทยา, 2506. ธวช ปณโฌทก. “ถามใจสนทรภวาทานยอมรบญาตฝายเมองเพชร หรอเมองแกลง” ศลปวฒนธรรม ฉบบท 7 พฤษภาคม 2529. ทองแถม นาคจ านง. “สนทรภรอรไปรอบโลก : ศกจากพระอภยมณ” ปท 10 ฉบบท 9 กรกฎาคม -2532. เทพ สนทรศาลทล. “สนทรภ จากถอยค าของเณรพด ลกชายสนทรภ” ศลปวฒนธรรม ปท 8 ฉบบท 8 มถนายน 2530. เทพ สนทรภศารทล. ชวประวตสนทรโวหาร (ภ ภเรอหงส) กรงเทพฯ : พระนารายณ, 2533. เนาวรตน พงศไพบลย. “ถงลบตวกแตชอเขาลอฉาว” ศลปวฒนธรรม ปท 7 ฉบบท 10 สงหาคม 2529. ประพนธ พลเสวก. “ตามเสนทางนราศเมองแกลงของ “สนทรภ” หลงเหตการณจรง 180 ป” ศลปวฒนธรรม ปท 7 ฉบบท 10 สงหาคม 2529. เปลอง ณ นคร. “ใครแตง ? นราศวดเจาฟา สนทรภ หรอเณรหนพด” ศลปวฒนธรรม ปท 10 ฉบบท 4 กมภาพนธ 2532. พ.ณ. ประมวลมารค. “โอบาปกรรมน านรกเจยวอกเรา” ศลปวฒนธรรม ปท 1 ฉบบท 8 มถนายน 2523. พระคร ไพบลวรยคณ. “พงษเผาเหลากอมหากว สนทรภ” ศลปวฒนธรรม ปท 7 ฉบบท 10 สงหาคม 2529. มานต หลอพนจ. ประวตชวตและผลงานสนทรภ กรงเทพฯ : โรงพมพทพยวสทธ. ม.ป.ป. “แมของสนทรภอยเพชรบร แตพอเปนคนกรงเกา” ศลปวฒนธรรม ปท 7 ฉบบท 10 สงหาคม 2529. ระวง ชวนชม “ดวงชะตาสนทรภ” ศลปวฒนธรรม ปท 7 ฉบบท 11 กนยายน 2529. ลอม เพงแกว. “สนทรภอยในสกลพราหมณเมองเพชรบร” ศลปวฒนธรรม ปท 7 ฉบบท 6 เมษายน 2529. วนย ภระหงษ. “พระอภยมณพระเอกศลปน” ศลปวฒนธรรม ปท 6 ฉบบท 2 ธนวาคม 2529. วระศกด บญหลง. “ตามรอยสนทรภไปบานกร าเมองแกลง” ศลปวฒนธรรม ปท 10 ฉบบท 8 มถนายน 2532. ส. พลายนอย. “บดาสนทรภ ขนศรสงหาร อาสาวเศษซายไมมในท าเนยบ” ศลปวฒนธรรม ปท 10 ฉบบท 2 ธนวาคม 2531. เสนย วลาวรรณ. ประวตวรรณคดและการประพนธ. กรงเทพฯ : ส านกพมพวฒนาพาณชย.

32

www.bangkokideaeasy.com/informations/attt/files. www.finearts.go.th https://th.wikipedia.org/wiki/พระสนทรโวหาร(ภ) https://www.facebook.com www.silpathai.net/ชวตรกสนทรภ https://sites .google.com/site ขอขอบคณภาพจากเวบไซตตางๆ

-------------------------------------------------

หมายเหต ผลงาน 233 ป ชวประวต สนทรภ รตนกวศรสยาม สนทรภ คน..กรงเทพฯ ! เสยชวตทใด...ไมมหลกฐาน ! เปนผลงานทขาพเจาไดพฒนาปรบเปลยนจากผลงานเดมทเคยน าเสนอมาในอดต เดมชวประวตสนทรภเรองนเปนบทภาพยนตรทขาพเจาใชประกวดสอการสอน โดยใชชอวา “ชวประวตสนทรภ นราศพระบาท ภาพสดทายของถาชาลวน”ไดรบรางวลสอการสอน รองชนะเลศระดบชาต 26 มถนายน เปนวนระลกถงสนทรภ กวซงเปนทรจกและชนชมของชาวไทยมาอยางยาวนาน ทานไดสรางสรรคผลงานทจะหาผเปรยบเทยบความสามารถไดยากยง ในปน 26 มถนายน 2562 บรรจบครบ 233 ป วนเกดของสนทรภ ขาพเจาจงไดน าผลงานเดมของตวเองผสมผสานกบเทคโนโลยสมยใหมและเพมเนอหาบางสวนน าเสนอเพอหวงวาคนรนใหมหรอใครทสนใจไดศกษาชวประวตของทานสนทรภคงไดรบความรทงยงตระหนกถงเอกลกษณและรกษาความเปนไทยตลอดไป ทายนขอขอบคณเนอหาจากหนงสอ บทความจากเวบไซต และภาพจากเวบไซต ตางๆ ทขาพเจาน ามารวบรวมเรยบเรยงน าเสนอในครงน ขอขอบคณครบ

ประสาร ธาราพรรค