Top Banner
49

1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

Jan 21, 2018

Download

Education

Lukas Pobocha
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu
Page 2: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 0

MINISTERSTWO EDUKACJI i NAUKI

Janina Rosiak

Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu 341[02].O1.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca: Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2006

Page 3: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1

Recenzenci: mgr inż. Aleksandra Grobelna mgr Andrzej Kobylec Opracowanie redakcyjne: mgr inż. Katarzyna Maćkowska

Konsultacja: mgr Andrzej Zych Korekta: mgr Joanna Fundowicz

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 341[02].O1.01. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu zawartego w programie nauczania dla zawodu technik ekonomista.

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

Page 4: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 2

SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 42. Wymagania wstępne 53. Cele kształcenia 64. Materiał nauczania 74.1. Prawo w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym. System prawa 4.1.1. Materiał nauczania 4.1.2. Pytania sprawdzające 4.1.3. Ćwiczenia 4.1.4. Sprawdzian postępów

7799

114.2. Normy prawne i przepisy prawne 4.2.1. Materiał nauczania 4.2.2. Pytania sprawdzające 4.2.3. Ćwiczenia 4.2.4. Sprawdzian postępów

1111121213

4.3. Stosunki i zdarzenia prawne 4.3.1. Materiał nauczania 4.3.2. Pytania sprawdzające 4.3.3. Ćwiczenia 4.3.4. Sprawdzian postępów

1313141516

4.4. Wykładnia prawa 4.4.1. Materiał nauczania 4.4.2. Pytania sprawdzające 4.4.3. Ćwiczenia 4.4.4. Sprawdzian postępów

1616171717

4.5. Źródła prawa. Obowiązywanie prawa w czasie i przestrzeni 4.5.1. Materiał nauczania 4.5.2. Pytania sprawdzające 4.5.3. Ćwiczenia 4.5.4. Sprawdzian postępów

1818202021

4.6. Podmioty stosunków cywilnoprawnych. Formy czynności prawnej 4.6.1. Materiał nauczania 4.6.2. Pytania sprawdzające 4.6.3. Ćwiczenia 4.6.4. Sprawdzian postępów

2222242425

4.7. Przedstawicielstwo i pełnomocnictwo 4.7.1. Materiał nauczania 4.7.2. Pytania sprawdzające 4.7.3. Ćwiczenia 4.7.4. Sprawdzian postępów

2626272829

4.8. Przedawnienie roszczeń 4.8.1. Materiał nauczania 4.8.2. Pytania sprawdzające 4.8.3. Ćwiczenia 4.8.4. Sprawdzian postępów

2929303031

4.9. Instytucje prawa rzeczowego. Atrybuty prawa własności 4.9.1. Materiał nauczania 4.9.2. Pytania sprawdzające

313134

Page 5: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 3

4.9.3. Ćwiczenia 4.9.4. Sprawdzian postępów

3436

4.10. Zobowiązania 4.10.1. Materiał nauczania 4.10.2. Pytania sprawdzające 4.10.3. Ćwiczenia 4.10.4. Sprawdzian postępów

3636383840

4.11. Administracja publiczna. Postępowanie administracyjne 4.11.1. Materiał nauczania 4.11.2. Pytania sprawdzające 4.11.3. Ćwiczenia 4.11.4. Sprawdzian postępów

4040414142

5. Sprawdzian osiągnięć 436. Literatura 47

Page 6: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 4

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy dotyczącej stosowania przepisów prawa w gospodarowaniu.

W poradniku zamieszczono: − wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś

bez problemów mógł korzystać z poradnika, − cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, − materiał nauczania, „pigułkę” wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania

treści jednostki modułowej, − zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści, − ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne, − sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu

potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej,

− literaturę uzupełniającą. Znajdziesz w tym poradniku podstawową wiedzę na temat stosowania przepisów prawa

w gospodarowaniu. Trudno wyobrazić sobie współczesnego człowieka, chcącego uruchomić działalność gospodarczą bądź zaistnieć w jakiejkolwiek formie życia gospodarczego i społecznego, bez znajomości podstawowych zasad prawa. Istotne jest, że współczesne ustawodawstwo przyjmuje zasadę pełnej odpowiedzialności za nasze postępowanie i jego skutki, bez względu na znajomość przepisów. W przyszłości z pewnością będziesz pracować na stanowiskach kierowniczych, zarządzać zasobami, pełnić odpowiedzialne funkcje, które będą miały wpływ na efekty ekonomiczne gospodarki. Dlatego też, możliwie pełna znajomość problematyki prawnej ma bardzo duże znaczenie w podejmowaniu racjonalnych decyzji gospodarczych. Jednocześnie znajomość prawa stanowi punkt wyjścia do kierowania się jego zasadami, aby zgodnie z nimi postępować w życiu gospodarczym i społecznym. Prawo wyznacza również reguły funkcjonowania przedsiębiorstw w warunkach gospodarki rynkowej. W poradniku poznasz podstawowe pojęcia prawne, rodzaje prawa i jego źródła. Będziesz potrafił określić rodzaje norm prawnych i przepisów prawnych. Nauczysz się korzystać z różnych źródeł prawa. Poznasz zasady procesu legislacyjnego ustawy. Będziesz potrafił ustalić stosunki i zdarzenia prawne, a także scharakteryzować podmioty stosunków cywilnoprawnych. Rozróżnisz osoby fizyczne i osoby prawne. Nauczysz się dobierać właściwą formę prawną do wskazanej czynności prawnej oraz wiele pojęć i znaczeń, które na razie są dla Ciebie z pewnością niezrozumiałe.

Nauczysz się także sporządzać umowy, co pozwoli Ci w przyszłości być świadomym swoich praw i obowiązków wynikających z ich zawarcia.

Przykładowe ćwiczenia pozwolą Ci zrozumieć i przyswoić wiedzę w praktyce. Na końcu każdego tematu znajdują się pytania sprawdzające. Pozwolą Ci one zweryfikować Twoją wiedzę. Jeżeli okaże się, że czegoś jeszcze nie pamiętasz lub nie rozumiesz, to zawsze możesz wrócić do rozdziału Materiał nauczania i tam znajdziesz odpowiedź na pytania, które sprawiły Ci kłopot.

Przykładowy sprawdzian osiągnięć może okazać się świetnym treningiem przed zaplanowanym przez nauczyciela sprawdzianem, a praktyczne zadania zawarte w testach pozwolą Ci łączyć wiedzę teoretyczną z umiejętnościami praktycznymi, które wykorzystasz w przyszłym życiu zawodowym. Stan prawny poradnika na dzień 23 listopada 2005 r.

Page 7: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu powinieneś umieć:

− interpretować dane statystyczne, − rozróżniać podstawowe pojęcia ekonomiczne, − korzystać z różnych źródeł informacji, − stosować technologię komputerową i informacyjną, − współpracować w grupie, − rozwiązywać problemy w sposób twórczy.

Page 8: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − posłużyć się podstawowymi pojęciami prawnymi, − rozróżnić prawo w znaczeniu podmiotowym i przedmiotowym, − rozróżnić podstawowe gałęzie prawa, − sklasyfikować rodzaje norm i przepisów, − rozróżnić rodzaje norm prawnych, − ustalić elementy stosunku prawnego, − sklasyfikować rodzaje zdarzeń prawnych, − zidentyfikować rodzaje wykładni prawa, − scharakteryzować źródła prawa, − przedstawić zakres obowiązywania prawa w czasie i przestrzeni, − ocenić sytuację prawną podmiotów stosunku cywilnoprawnego, − dostosować odpowiednią formę prawną do czynności prawnej, − ocenić skutki niezachowania właściwej formy prawnej, − ustalić warunki skutecznego działania pełnomocnika, − określić przyczyny wygaśnięcia pełnomocnictwa, − scharakteryzować instytucję przedawnienia roszczeń, − określić sposoby nabycia i utraty własności, − określić prawa i obowiązki współwłaścicieli, − scharakteryzować instytucje użytkowania wieczystego, − wyjaśnić znaczenie ksiąg wieczystych, − rozróżnić źródła zobowiązań, − scharakteryzować zasady wykonania zobowiązania, − ustalić skutki niewykonania zobowiązania, − przedstawić sposoby wygaśnięcia zobowiązania, − zaprezentować strukturę administracji publicznej, − sklasyfikować formy działania administracji publicznej, − zaprojektować przebieg postępowania administracyjnego.

Page 9: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Prawo w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym. System

prawa 4.1.1. Materiał nauczania

Prawo w znaczeniu przedmiotowym to ogół norm, ustanowionych lub uznawanych przez państwo, zabezpieczonych stosowaniem przymusu, regulujących organizację i zakres działania instytucji oraz postępowanie ludzi.

Normami stanowionymi przez państwo są normy prawne, które są rezultatem działalności właściwych organów władzy i administracji państwowej. Natomiast normami uznawanymi przez państwo są, dotychczas zwyczajowo uznawane za obowiązujące, reguły postępowania podniesione do rangi powszechnie obowiązującego prawa, zabezpieczonego właściwą mu sankcją w przypadku jego naruszenia.

Istotą i charakterystyczną cechą prawa jako ogółu norm obowiązujących w państwie jest jego powszechność, co znaczy, że normy prawne dotyczą w jednakowym stopniu wszystkich osób przebywających stale, a także czasowo, na terenie danego państwa bez względu na płeć, rasę, wyznanie czy przynależność do różnych ugrupowań społecznych i politycznych.

Rolą prawa jest, z jednej strony, umacnianie istniejących stosunków politycznych i społeczno-ekonomicznych państwa, a z drugiej – kształtowanie nowych, zgodnych z wolą ustawodawcy ujawnianą w różnych aktach normatywnych.

Określając działalność różnych instytucji społecznych, jak również postępowanie ludzi, prawo staje się ważnym czynnikiem regulacji życia politycznego i społeczno-gospodarczego. Ta ważna funkcja społeczna stanowi też uzasadnienie konieczności jego przestrzegania i zgodnego z przepisami prawnymi postępowania – nie tylko z obawy przed karą w przypadku jego naruszenia, lecz wypływającego ze świadomości, że bez prawa żadne państwo nie może istnieć.

Prawo w znaczeniu podmiotowym to pewne możliwości dowolnego zachowania się i uprawnienia (korzyści), jakie wynikają dla określonych osób z poszczególnych przepisów prawnych (prawa przedmiotowego). Treścią prawa podmiotowego może być również możliwość domagania się określonego zachowania się pewnych osób.

Różny bywa zakres praw podmiotowych. Jedne z nich są skuteczne tylko wobec konkretnych osób, inne natomiast są skuteczne wobec wszystkich, w szczególności prawa rzeczowe dotyczące własności posiadania, prawa osobiste, niektóre prawa rodzinne, dotyczące firmy, patentów, znaków towarowych. Pierwsze z nich noszą nazwę praw podmiotowych względnych, a drugie praw podmiotowych bezwzględnych. Istota praw podmiotowych względnych wyraża się w tym, że daje ona osobie uprawnionej możność żądania czegoś od początku ich powstania, natomiast prawa podmiotowe bezwzględne stają się aktualne dopiero z chwilą ich naruszenia przez osoby trzecie. Ponadto prawa podmiotowe bezwzględne są skuteczne wobec wszystkich, a prawa podmiotowe względne tylko wobec niektórych osób.

Istnieje ścisły związek między prawem w znaczeniu przedmiotowym a prawem w znaczeniu podmiotowym, np.: podmiotowe prawo pracownika do wynagrodzenia za pracę gwarantują normy prawne, czyli prawo w znaczeniu przedmiotowym, zawarte w różnych przepisach.

System prawa to ogół obowiązujących w państwie norm prawnych, uporządkowany według następujących zasad:

Page 10: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 8

− normy systemu prawa tworzą hierarchię, tzn. że jedne normy mają moc prawną wyższą od innych, w zależności od aktu normatywnego, w jakim są zawarte, i organu, który go wydał (zasada hierarchiczności),

− między normami systemu prawa nie ma sprzeczności, tzn. że postępowanie zgodne z określoną normą nie narusza innej normy (zasada spójności),

− normy systemu prawa są pozbawione luk, tzn. że istniejące normy wystarczają do zapewnienia ładu społecznego (zasada zupełności).

Dla celów naukowych, dydaktycznych, a także praktycznych ogół norm prawnych da się podzielić na poszczególne gałęzie.

Gałąź prawa to zespół norm prawnych wyróżnionych ze względu na przedmiot lub metodę regulacji. Gałęzie w systemie prawa polskiego przedstawia rys. 1.

Rys. 1. Gałęzie prawa w systemie prawa polskiego

Prawo konstytucyjne normuje podstawy ustroju politycznego, gospodarczego

i społecznego państwa, strukturę i kompetencje jego organów, podstawowe wolności, prawa i obowiązki obywatelskie, system źródeł prawa oraz zasady prawa wyborczego.

Prawo cywilne normuje stosunki majątkowe, a także niektóre stosunki niemajątkowe między osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Cechą stosunków cywilnoprawnych jest to, że podmioty tych stosunków są równorzędnymi partnerami, to jest nie mają wobec siebie uprawnień władczych.

Prawo pracy normuje stosunki pracy oraz inne zagadnienia ściśle związane z pracą. Prawo rodzinne i opiekuńcze normuje osobiste i majątkowe stosunki wynikające

z małżeństwa, powinowactwa, pokrewieństwa, przysposobienia, opieki i kurateli. Prawo gospodarcze normuje stosunki gospodarcze, tj. stosunki, jakie powstają w związku

z działalnością gospodarczą. Prawo karne normuje stosowanie sankcji wobec osób, które popełniły przestępstwo.

Określa ono zasady odpowiedzialności karnej, czyny będące przestępstwami oraz sankcje stosowane w razie ich popełnienia. Cechą charakterystyczną prawa karnego jest sankcja karna.

Prawo administracyjne normuje organizację administracji oraz działalność administracyjną, czyli działalność organów państwowych, organów samorządu terytorialnego oraz współdziałających z nimi podmiotów w celu zorganizowania wykonania zadań państwa.

Prawo finansowe normuje publiczną gospodarkę finansową, tj. gromadzenie i wydatkowanie środków pieniężnych przez państwo i jednostki samorządu terytorialnego.

Gałęzie prawa w systemie prawa polskiego

prawo konstytucyjne

prawo cywilne

prawo finansowe

prawo karne

prawa procesowe

prawo rodzinne

i opiekuńcze

prawo gospodarcze prawo

administracyjne

prawo pracy

Page 11: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 9

Normuje ponadto organizację i działalność instytucji finansowych (np. banków), gospodarkę finansową przedsiębiorstw państwowych, ustrój pieniężny państwa oraz obrót dewizowy.

Wymienione gałęzie prawa są dziedzinami prawa materialnego, czyli regulują bezpośrednio stosunki społeczne. Normy te mają charakter pierwotny wobec norm prawa formalnego, które regulują tryb postępowania przed organami państwa (np. od wyroku sądu pierwszej instancji przysługuje apelacja do sądu drugiej instancji). Celem norm prawa formalnego jest realizacja norm prawa materialnego. Gałęzie prawa formalnego (procesowego):

− prawo postępowania cywilnego, − prawo postępowania karnego, − prawo postępowania administracyjnego. Prawo postępowania cywilnego normuje tryb postępowania w sprawach ze stosunków

z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego, pracy i ubezpieczeń społecznych. Prawo postępowania karnego normuje tryb postępowania w sprawach karnych. Prawo postępowania administracyjnego normuje tryb postępowania w sprawach ze

stosunków z zakresu prawa administracyjnego.

4.1.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest prawo w znaczeniu przedmiotowym i prawo w znaczeniu podmiotowym? 2. Co to jest prawo podmiotowe względne i bezwzględne? 3. Co to jest system prawa i jakie są jego zasady? 4. Jakie są gałęzie prawa w systemie prawa polskiego? 5. Jakie gałęzie prawa występują w systemie prawa polskiego? 6. Jakie znasz gałęzie prawa procesowego? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

W Kodeksie cywilnym (k.c.) zawarte są następujące przepisy: a. „Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego” (art. 58

§ 2 k.c.). b. „Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną”

(art. 119 k.c.). c. „Właściciel może żądać od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, ażeby rzecz została

mu wydana, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą” (art. 222 § 1 k.c.).

d. „Właściciel nie ma obowiązku czynić nakładów na rzecz obciążoną użytkowaniem. Jeżeli takie nakłady poczynił, może od użytkownika żądać ich zwrotu według przepisów o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia.” (art. 259 k.c.).

e. „Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom” (art. 354 § 1 k.c.).

Page 12: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 10

Scharakteryzuj zawarte w nich prawa podmiotowe. Przepis Wyrazy świadczące o prawie

podmiotowym Kogo i do czego one upoważniają

a. b. c. d. e.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać uważnie treść ćwiczenia, 2) scharakteryzować zawarte w przepisach prawa podmiotowe, 3) uzupełnić tabelę zgodnie z poleceniem.

Wyposażenie stanowiska pracy: – wybrane źródła prawa, – komputer z dostępem do Internetu, – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2

Którą gałąź prawa reprezentuje podany przepis? a. Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia,

a dłużnik powinien świadczenie spełnić ……………………………………………………………………………………………

b. Pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę w czasie urlopu pracownika, a także w czasie innej usprawiedliwionej nieobecności pracownika w pracy, jeżeli nie upłynął jeszcze okres uprawniający do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia …….........................................................................................................................................

c. Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie; występek można popełnić tylko nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi…………………………………………………………………….

d. Nie można unieważnić małżeństwa z powodu braku przepisanego wieku, jeżeli małżonek przed wytoczeniem powództwa ten wiek osiągnął …………………………………………

e. W toku postępowania organy administracji państwowej stoją na straży praworządności i podejmują wszelkie kroki niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy, mając na względzie interes społeczny i słuszny interes obywateli………………………………………………………………………………….....

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować treść pytania, 2) wpisać odpowiedź na zadane pytanie w miejsce zaznaczone w ćwiczeniu.

Wyposażenie stanowiska pracy: – wybrane źródła prawa, – komputer z dostępem do Internetu, – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Page 13: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 11

4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) rozróżnić prawo w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym? 2) rozróżnić prawo podmiotowe względne i bezwzględne? 3) zdefiniować pojęcie systemu prawa? 4) przedstawić zasady systemu prawa? 5) rozróżnić gałęzie prawa w systemie prawa polskiego? 6) wymienić gałęzie prawa procesowego?

4.2. Normy prawne i przepisy prawne 4.2.1. Materiał nauczania

Podstawowym elementem składowym prawa – w znaczeniu przedmiotowym – jest norma prawna. Pojęcie to oznacza regułę postępowania. Każda norma prawna wskazuje, w jaki sposób dany podmiot (człowiek lub też organizacja społeczna) powinien się zachować w określonej sytuacji. Norma prawna albo coś nakazuje (np. w ruchu na drogach publicznych – trzymać się prawej strony), albo czegoś zakazuje (np. popełniania czynów zagrożonych sankcją karną), albo na coś zezwala (np. można odwołać się od wyroku).

Rozróżniamy jeszcze normy moralne, obyczajowe, religijne, językowe i wiele innych. Normy prawne charakteryzują się dwiema cechami: 1) są to normy uznane przez państwo za obowiązujące, 2) ich przestrzeganie zapewnia przymus państwowy.

Normy prawne niedopuszczające zmian w ich treści nazywamy normami prawa bezwzględnie obowiązującego, a normy dopuszczające możliwość dokonania innych ustaleń niż w nich wyrażone, normami prawa względnie obowiązującego.

W budowie normy prawnej wyróżnia się trzy elementy (rys. 2). Rys. 2. Elementy normy prawnej

Hipoteza jest tą częścią normy prawnej, która określa stan faktyczny (sytuację) uzasadniający jej zastosowanie do konkretnego podmiotu (osoby).

Dyspozycja normy prawnej ustala, jak winien zachować się podmiot w sytuacji określonej w hipotezie.

Sankcja jest ujemnym skutkiem, jaki staje się udziałem osoby, której zachowanie się nie jest zgodne z dyspozycją normy.

Norma prawna

hipoteza dyspozycja sankcja

Page 14: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 12

Normy prawne wyrażane są w przepisach prawnych. Nie oznacza to, że oba te pojęcia są równoznaczne.

Przepis prawny jest to wypowiedź zapisana w akcie normatywnym, wyodrębniona jako artykuł, paragraf, ustęp, punkt lub litera, oznaczona kolejnym numerem (lub literą alfabetu). Przepis prawny jest elementarną jednostką aktu normatywnego.

Na podstawie treści przepisów prawnych konstruuje się normy prawne. Najczęściej poszczególne przepisy zawierają tylko pewne elementy normy prawnej. Tak więc jedna norma może być zawarta w kilku przepisach. Zdarza się też, że jeden przepis zawiera kilka norm prawnych. [poz. 1, s.10] 4.2.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest norma prawna? 2. Jakie są cechy charakterystyczne normy prawnej? 3. Jaka jest struktura normy prawnej? 4. Co to jest przepis prawny? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Określ istotne różnice między normami prawnymi a normami obyczajowymi i moralnymi. ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać polecenie zawarte w ćwiczeniu, 2) zdefiniować pojęcia: norma prawna, obyczajowa i moralna, 3) wskazać różnice między podanymi normami, 4) wpisać odpowiedź w wykropkowane miejsce w ćwiczeniu.

Wyposażenie stanowiska pracy: – wybrane akty prawne, – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2

Odszukaj w Kodeksie karnym, Kodeksie cywilnym, Kodeksie postępowania administracyjnego oraz Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym po jednym przepisie prawnym. 1. ………………………………………………………………………………………………. 2. ………………………………………………………………………………………………. 3. ………………………………………………………………………………………………. 4. ……………………………………………………………………………………………….

Page 15: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 13

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać uważnie polecenie zawarte w ćwiczeniu, 2) wyszukać w podanych źródłach prawa po jednym przepisie prawnym, 3) wpisać wybrane przepisy prawne w miejsce zaznaczone w ćwiczeniu.

Wyposażenie stanowiska: – wybrane źródła prawa, – komputer z dostępem do Internetu, – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów Tak Nie Czy potrafisz: 1) zdefiniować pojęcie normy prawnej? 2) rozróżnić cechy charakterystyczne normy prawnej? 3) wskazać hipotezę, dyspozycję i sankcję w normie prawnej? 4) rozróżnić normy prawne, obyczajowe, moralne, religijne i inne? 5) podać przykłady normy prawnej, moralnej, obyczajowej i innych? 6) przedstawić elementy składowe struktury normy prawnej? 7) zdefiniować pojęcie przepis prawny? 8) wyszukać w aktach prawnych wybrane przepisy prawne?

4.3. Stosunki i zdarzenia prawne 4.3.1. Materiał nauczania

Stosunek prawny jest to więź społeczna, jaka powstaje między dwiema lub więcej osobami w następstwie stworzonej przez nie – lub inne zdarzenia – sytuacji określonej w obowiązującej normie prawnej. Nie są stosunkami prawnymi takie stosunki społeczne, z których istnieniem i ustaniem prawo nie łączy żadnych skutków prawnych. Przykładem mogą być stosunki znajomości, koleżeństwa, przyjaźni.

W każdym stosunku prawnym wyróżnia się: − podmioty stosunku, − przedmiot stosunku, którym jest określone zachowanie podmiotów stosunku, − treść stosunku, czyli obowiązki i prawa podmiotów stosunku.

Istotę stosunków prawnych stanowią wzajemne prawa (podmiotowe) i odpowiadające im obowiązki stron. Treść tych praw i obowiązków nazywamy przedmiotem stosunków prawnych.

Zdarzenie prawne jest to zdarzenie, z którym prawo wiąże określone skutki prawne, tj. powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego (rys. 3).

Na przykład: 1) zawarcie umowy pożyczki – powstaje stosunek prawny między pożyczkodawcą

a pożyczkobiorcą.

Page 16: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 14

2) opóźnienie zwrotu pożyczki – zmienia się stosunek prawny między pożyczkodawcą a pożyczkobiorcą, gdyż pożyczkodawca nabywa prawo żądania od pożyczkobiorcy odsetek za opóźnienie.

3) zwolnienie dłużnika z długu- ustaje stosunek prawny między wierzycielem i dłużnikiem. [poz. 1, s. 11]

Rys. 3. Podział zdarzeń prawnych

Zdecydowana większość zdarzeń prawnych jest rezultatem bardziej czy mniej świadomej

działalności ludzi. Nie pomniejsza to prawnego znaczenia innych, naturalnych, niezależnych od działania ludzi (a nawet od ich woli) zdarzeń. Zaliczyć do nich należy np.: pożar, powódź, gradobicie, śmierć człowieka, upływ czasu.

Działania dzielimy na: – czyny, czyli działania podejmowane bez zamiaru wywołania skutków prawnych np.

znalezienie i podjęcie porzuconej przez kogoś rzeczy, – akty prawne, takie jak czynności prawne (umowy i jednostronne oświadczenia woli

ludzkiej), akty administracyjne (decyzje organów administracji rządowej i samorządowej), orzeczenia sądowe.

4.3.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest stosunek prawny? 2. Jakie są elementy składowe stosunku prawnego? 3. Co to jest zdarzenie prawne? 4. Jak dzielimy zdarzenia prawne?

Zdarzenia prawne

Fakty Działania ludzi

Czyny Akty prawne

Dozwolone Niedozwolone Akty cywilnoprawne

Akty organów państwa

Działania Zaniechania Jednostronne Dwustronne

Page 17: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 15

4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Wymień 5 czynów niedozwolonych i określ ich możliwe następstwa prawne: Lp. Czyny niedozwolone Następstwa prawne czynów 1

2

3

4

5

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować treść polecenia, 2) zaproponować 5 czynów niedozwolonych, 3) wyszukać w odpowiednim źródle prawa następstwa prawne wybranych czynów

niedozwolonych, 4) uzupełnić tabelę zgodnie z podanymi w kategoriami.

Wyposażenie stanowiska pracy: – źródła prawa, – komputer z dostępem do Internetu, – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2

W podanym przykładzie stosunku prawnego wyodrębnij: 1) podmioty stosunku, 2) przedmiot stosunku, 3) treść stosunku. „Z chwilą wydania rzeczy sprzedanej przechodzą na kupującego korzyści i ciężary związane z rzeczą oraz niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy” (art. 548 § 1 k.c.) 1. ………………………………………………………………………………………………. 2. ………………………………………………………………………………………………. 3. ……………………………………………………………………………………………….

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać uważnie polecenie zawarte w ćwiczeniu, 2) przeanalizować treść przepisu prawnego, 3) wyodrębnić elementy składowe stosunku prawnego, 4) wpisać odpowiedzi w miejsca do tego wyznaczone.

Wyposażenie stanowiska pracy: – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Page 18: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 16

4.3.4. Sprawdzian postępów Tak Nie Czy potrafisz: 1) zdefiniować pojęcie stosunku prawnego? 2) rozróżnić elementy składowe stosunku prawnego? 3) zdefiniować pojęcie zdarzenia prawnego? 4) dokonać podziału zdarzeń prawnych? 4.4. Wykładnia prawa 4.4.1. Materiał nauczania

Aby można było przestrzegać prawa i aby organa państwa mogły je odpowiednio stosować, przepisy prawne muszą być jasne. Niekiedy pozornie jasny i czytelny tekst ustawy czy innego aktu normatywnego stwarza trudności w praktycznym jego zastosowaniu do konkretnych sytuacji codziennego życia. Zachodzi wówczas potrzeba ustalenia jego znaczenia. Czynność polegająca na ustalaniu właściwego znaczenia przepisów prawnych nazywa się wykładnią prawa.

Wykładnia prawa jest procesem poznawczym, którego celem jest ustalenie rzeczywistego znaczenia obowiązujących przepisów.

Z uwagi na podmiot dokonujący wykładni prawa, czyli ze względu na osobę interpretatora, rozróżnić należy: − wykładnię autentyczną, − wykładnię praktyczną, − wykładnię naukową (doktrynalną).

O wykładni autentycznej mówi się wówczas, gdy dokonał jej organ państwowy, który dany przepis ustanowił. Chodzi tutaj o określony organ państwowy, a nie o konkretnego człowieka. Wykładnia autentyczna ma znaczenie powszechnie obowiązujące.

Przez wykładnię praktyczną rozumie się interpretację dokonywaną w toku stosowania prawa przez organ państwowy do tego upoważniony. Interpretacja praktyczna nie ma charakteru powszechnie obowiązującego, lecz jest wiążąca jedynie w stosunku do stron oraz innych osób zainteresowanych w konkretnej sprawie. Jeżeli strona nie zgadza się z interpretacją przyjętą w toku stosowania prawa, to przysługuje jej prawo do odwołania się do wyższej instancji.

Wykładnia naukowa (doktrynalna) jest to interpretacja przyjęta w wypowiedziach naukowych, np. w podręcznikach, monografiach, artykułach na łamach czasopism naukowych i fachowych, w komentarzach do orzeczeń sądowych, jak również w wystąpieniach publicznych. Wykładnia naukowa może być głoszona zarówno przez etatowych pracowników naukowych, jak i przez prawników praktyków, a nawet przez inne osoby, jeżeli przyjęta przez nie interpretacja oparta jest na metodach naukowych. Formalnie jednak nie ma w ogóle mocy obowiązującej dla nikogo. Mimo to wywiera poważny wpływ na kształtowanie się interpretacji praktycznej, a także autentycznej.

Z uwagi na wynik można rozróżnić wykładnię: − stwierdzającą, czyli zgodną z dosłownym brzmieniem przepisów, − rozszerzającą, czyli przyjmującą znaczenie normy prawnej w szerszym rozumieniu, niżby

to wynikało z dosłownego brzmienia przepisów, − zawężającą, tzn. przyjmującą węższy zakres znaczeniowy danego przepisu.

Page 19: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 17

Ten, kto dokonuje wykładni, powinien zastosować odpowiednią w danej sytuacji metodę wykładni. Może kierować się znaczeniem słów użytych w przepisie (wykładnia słowna), celem przepisu zawierającego niejasne pojęcie (wykładnia celowościowa), treścią innych przepisów (wykładnia systemowa), wreszcie okolicznościami towarzyszącymi powstaniu przepisu (wykładnia historyczna). 4.4.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest wykładnia prawa? 2. Jakie znasz rodzaje wykładni prawa? 3. Jak sklasyfikujesz wykładnię prawa według różnych kryteriów? 4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Dokonaj wykładni prawa i rozstrzygnij sprawę. Pracownik rozwiązał umowę o pracę bez wypowiedzenia, ponieważ pracodawca nie płacił mu wynagrodzenia za pracę przez 3 miesiące. Żąda od pracodawcy odszkodowania w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia, powołując się na art. 55 § 11 Kodeksu pracy (k.p.). Sprawę rozpatruje sąd pracy. Wyjaśnij, jakie pojęcie jest potrzebne do rozstrzygnięcia tej sprawy. Jaka wątpliwość powstaje w tym wypadku? ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać dokładnie treść ćwiczenia, 2) określić, która część podanego przepisu wymaga stosowania wykładni, 3) wyjaśnić, dlaczego podana część przepisu wymaga wyjaśnienia, 4) dokonać wykładni prawa, 5) rozstrzygnąć podany przypadek, 6) wpisać odpowiedzi w wyznaczone miejsce.

Wyposażenie stanowiska pracy: – Kodeks pracy, – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. 4.4.4. Sprawdzian postępów Tak Nie Czy potrafisz: 1) zdefiniować pojęcie wykładni prawa? 2) wymienić rodzaje wykładni prawa? 3) rozróżnić wykładnię prawa według różnych kryteriów?

Page 20: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 18

4.5. Źródła prawa. Obowiązywanie prawa w czasie i przestrzeni 4.5.1. Materiał nauczania

Źródła prawa są to akty normatywne stanowione przez upoważnione organy władzy i administracji państwowej, a także organy samorządów terytorialnych, zawierające normy prawne lub stanowiące istotny składnik właściwego uchwycenia treści normy prawnej. Źródłami prawa są także umowy międzynarodowe, jeżeli zawierają normy prawne.

Powyższe źródła prawa tworzą prawo stanowione (pisane). Uzupełniającym źródłem prawa jest zwyczaj. Normy zwyczajowe stają się źródłami prawa, jeżeli stosownie do postanowień prawa stanowionego, zostały uznane za obowiązujące. Normy zwyczajowe są nazywane prawem zwyczajowym.

Organy państwowe upoważnione do stanowienia norm prawnych nie wydają pojedynczych przepisów, lecz w formie pewnych zestawów, odnoszących się do określonej dziedziny życia społecznego. Tego rodzaju zbiór przepisów prawnych, razem wydanych i razem opublikowanych, zwany jest aktem normatywnym. W aktach normatywnych – oprócz przepisów prawnych – ujęty jest niekiedy wstęp, wskazujący na cele i zadania, jakie ustawodawca ma zamiar osiągnąć. Tego rodzaju wstęp nazywany jest preambułą.

Warunkiem obowiązywania aktu normatywnego jest to, aby: − został prawidłowo ustanowiony, tj. przez upoważniony do tego organ

i w przewidzianym trybie, − został prawidłowo ogłoszony (np. ustawy i rozporządzenia podlegają ogłoszeniu

w Dzienniku Ustaw). Źródła prawa w Polsce: A. Akty normatywne powszechnie obowiązujące:

– Konstytucja RP, – ustawy – rozporządzenia z mocą ustawy Prezydenta zatwierdzone przez Sejm, – ratyfikowane umowy międzynarodowe za zgodą Sejmu, – ratyfikowane umowy międzynarodowe bez zgody Sejmu, – rozporządzenia stanowione przez Prezydenta RP, Radę Ministrów, Prezesa Rady

Ministrów, Ministra kierującego działem administracji rządowej, Przewodniczącego Komitetu w składzie Rady Ministrów, Krajową Radę Radiofonii i Telewizji.

B. Akty normatywne wewnętrznie obowiązujące: – Regulamin Zgromadzenia Narodowego, – uchwały Sejmu (niektóre), – uchwały Senatu (niektóre), – uchwały Rady Ministrów (niektóre), – zarządzenia Prezydenta RP, – zarządzenia Prezesa Rady Ministrów (niektóre), – zarządzenia Ministrów (niektóre), – niektóre akty innych centralnych organów państwowych.

C. Akty prawa miejscowego: – uchwały rad samorządu terytorialnego (niektóre), – akty normatywne terenowych organów administracji rządowej (niektóre). Konstytucja (ustawa zasadnicza) zajmuje najwyższą pozycję w hierarchii aktów

normatywnych. Konstytucja określa podstawy ustroju państwa, podstawowe wolności, prawa i obowiązki obywatelskie, system źródeł prawa, strukturę i kompetencje naczelnych organów

Page 21: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 19

państwa. W Polsce obowiązuje Konstytucja uchwalona dnia 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe (czyli Sejm i Senat). [poz. 1, s. 13]

Wydane z upoważnienia Konstytucji inne akty normatywne nie mogą być w swojej treści z nią sprzeczne.

Ustawy zajmują drugi szczebel w hierarchii aktów normatywnych po Konstytucji. Wydawane są przez Sejm i zatwierdzane przez Senat. Wymagają też podpisu Prezydenta. Brak zatwierdzenia ze strony Senatu, względnie zgłaszane przez niego poprawki powodują powrót ustawy do Sejmu i ponowne głosowanie. Poprawki Senatu są odrzucane przez Sejm bezwzględną większością głosów, natomiast poprawki nie odrzucone bezwzględną większością głosów są poprawkami przez Sejm przyjętymi. Podobnie przedstawia się sprawa w przypadku całkowitego odrzucenia ustawy przez Senat. Ustawy muszą być zgodne z Konstytucją. Zgodność ustaw z Konstytucją bada Trybunał Konstytucyjny.

Z inicjatywą ustawodawczą może wystąpić Prezydent, Senat, Rada Ministrów lub co najmniej 15 posłów i obywatele posiadający prawo do wybierania Sejmu i Senatu w liczbie co najmniej 100 tys. Ustawa, jak każdy akt normatywny, jest aktem ogólnym. Może ona zmieniać lub uchylać wszystkie inne akty normatywne.

Ustawy zawierają podstawowe uregulowania dotyczące poszczególnych dziedzin życia. Niektóre zagadnienia muszą być uregulowane ustawami. Są to: wolności, prawa i obowiązki obywatelskie, budżet państwa oraz zasady działania aparatu państwowego. Zagadnienia te nazywa się materią ustawową. Wszystkie inne akty normatywne muszą być zgodne z ustawami.

Rozporządzenia są aktami wykonawczymi do ustaw. Wydawane są na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia, zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści rozporządzenia. Rozporządzenie musi powoływać się na przepis upoważniający. Treść i zakres rozporządzenia nie mogą przekraczać granic upoważnienia. [poz. 1, s. 13]

Rozporządzenia są aktami normatywnymi Prezydenta, naczelnych i centralnych organów administracji państwowej, a mianowicie: Rady Ministrów, Prezesa Rady Ministrów, poszczególnych (lub kilku) ministrów i równorzędnych kierowników urzędów centralnych.

Uchwały mają zróżnicowany charakter. Wydają je organy kolegialne: Sejm, Senat, Rada Ministrów, sejmik województwa, rada powiatu i rada gminy. Uchwały Sejmu i Senatu dotyczą m.in. wewnętrznych spraw tych organów oraz obsadzania ważnych stanowisk w państwie. Uchwały Rady Ministrów mają charakter wewnętrzny i obowiązują jednostki podległe Radzie Ministrów. Uchwały sejmiku województwa, rady powiatu i rady gminy są podejmowane w sprawach należących do właściwości tych organów i obowiązują na obszarze ich działania. [poz. 1, s. 14]

Zarządzenie jest aktem normatywnym, wydawanym przez Prezydenta i Prezesa Rady Ministrów oraz urzędy centralne na podstawie i w celu ich wykonania. Zarządzenia mogą być wydawane tylko na podstawie ustawy. Mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty. Nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów. Zarządzenia podlegają kontroli, co do ich zgodności z powszechnie obowiązującym prawem.

Instrukcja, regulamin, statut są aktami normatywnymi, źródłami o wyraźnie mniejszym zasięgu i znaczeniu niż akty omówione wcześniej. Ich rolą jest wyjaśnianie i uściślanie przepisów zawartych w aktach wyższego rzędu. W żadnym przypadku nie mogą być z nimi sprzeczne. Ich głównym celem jest usprawnienie i uściślenie działalności organów niższego szczebla i jednostek organizacyjnych.

Specyficznymi źródłami prawa są umowy międzynarodowe. Umowa międzynarodowa jest to zgodne oświadczenie woli państw mające na celu wywołanie określonych skutków

Page 22: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 20

prawnych. Przedmiotem umowy międzynarodowej mogą być zagadnienia natury politycznej, ekonomicznej, ludnościowej, kulturalnej itp.

Akty normatywne mają specyficzną budowę. Ich składowymi elementami są: − tytuł aktu normatywnego, − kolejna pozycja od początku roku kalendarzowego, − zasadnicza treść podzielona na: artykuły, ustępy (lub paragrafy) i punkty, − podpis właściwego organu. Prawo obowiązuje na terenie całego (lub jego części) państwa, którego organy je

ustanowiły lub sankcjonują. Terytorium określane jest za pomocą umów wewnątrzkrajowych lub międzynarodowych. Prawo międzynarodowe ratyfikowane przez uprawniony organ staje się elementem prawa wewnątrzkrajowego.

Akt normatywny wchodzi w życie stosownie do przepisu określającego datę jego wejścia w życie (zazwyczaj jest to przepis ostatni). Przy określaniu daty wejścia w życie aktu normatywnego należy przestrzegać następujących zasad:

− prawo nie powinno działać wstecz, − prawo powinno wchodzić w życie po pewnym okresie od ogłoszenia, aby umożliwić

adresatom aktu przygotowanie się do jego przestrzegania. Powyższe zasady są często wyrażane w języku łacińskim, mianowicie: lex retro non agit (prawo nie działa wstecz) oraz vacatio legis (okres zawieszenia prawa).

4.5.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to są źródła prawa? 2. Jakie są rodzaje aktów normatywnych? 3. Czy rozróżnisz akty normatywne: Konstytucję, ustawy, rozporządzenia, uchwały

i zarządzenia? 4. Jaka jest budowa aktu normatywnego? 5. Co to jest umowa międzynarodowa? 4.5.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj akty prawne w Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim. 1. DzU z 1994 r. Nr 1, poz. 2 ……………………………………………………………...... 2. MP z 2005 r. Nr 46, poz. 631 ……………………………………………………………. 3. MP z 1997 r. Nr 86, poz. 874 …………………………………………………………….. 4. DzU z 2001 r. Nr 157, poz. 1837 ………………………………………………………… 5. DzU z 1990 r. Nr 92, poz. 544 …………………………………………………………..

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) odszukać w Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim podane w ćwiczeniu akty normatywne, 2) zidentyfikować nazwę aktu normatywnego, 3) wyszukać informacje, czego one dotyczą, 4) odpowiedzieć na pytania w miejscach do tego wyznaczonych.

Page 23: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 21

Wyposażenie stanowiska pracy: – Dziennik Ustaw, – Monitor Polski, – komputer z dostępem do Internetu, – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2

W miejsce przy numerze zdania wpisz P, – jeśli stwierdzenie jest prawdziwe – lub F – jeśli jest fałszywe. ….1. W dziennikach urzędowych nie ogłasza się ustaw, które zmieniają treść ustaw wcześniej

obowiązujących ….2. Rozporządzenie nie jest aktem normatywnym ….3. Zarządzenie różni się tym od rozporządzenia, że posiada mniejszy zakres treści niż

rozporządzenie (nie rozwija przepisów ustawy) ….4. Do ważności uchwały niezbędna jest delegacja ustawowa na którą uchwała w chwili jej

podejmowania i ogłaszania winna się powoływać ….5. Preambuła konieczna jest we wszystkich aktach normatywnych ….6. Akt normatywny obowiązuje od momentu jego ogłoszenia

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać uważnie stwierdzenia zawarte w zadaniu, 2) wpisać w zaznaczone miejsca P lub F w zależności od prawdziwości stwierdzenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. 4.5.4. Sprawdzian postępów Tak Nie Czy potrafisz: 1) zdefiniować pojecie źródło prawa? 2) wymienić obowiązujące akty normatywne? 3) rozróżnić akty normatywne? 4) przedstawić budowę aktu normatywnego? 5) zdefiniować pojęcie umowa międzynarodowa? 6) wyszukiwać w Monitorze Polskim i Dzienniku Ustaw wybrane akty

normatywne? 7) określać zasady obowiązywania prawa w czasie i przestrzeni?

Page 24: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 22

4.6. Podmioty stosunków cywilnoprawnych. Formy czynności prawnej

4.6.1. Materiał nauczania

Przez stosunek cywilnoprawny należy rozumieć stosunek prawny unormowany przepisami prawa cywilnego. W każdym stosunku cywilnoprawnym można wyróżnić następujące elementy:

− podmioty stosunku prawnego, − przedmiot stosunku prawnego, − uprawnienia wynikające z tego stosunku, − obowiązki wynikające z tego stosunku. W stosunku cywilnoprawnym muszą występować co najmniej dwa podmioty. I to jest regułą.

Jednemu z tych podmiotów przysługują jakieś uprawnienia wobec drugiego, który z kolei ma wobec tego pierwszego określone obowiązki. Stosunki cywilnoprawne wynikają np. z tytułu pożyczki, z umowy najmu, z umowy ubezpieczenia, czy też umowy sprzedaży na raty.

Podmiotami stosunku prawnego są zazwyczaj ludzie, czyli tzw. osoby fizyczne. Oprócz tego podmiotami mogą być także różnorakie organizacje społeczne i gospodarcze, mające przyznaną tzw. osobowość prawną, czyli po prostu osoby prawne.

Osobą fizyczną jest każdy człowiek. Pozostaje nią od urodzenia aż do śmierci. Każdy człowiek jako osoba fizyczna posiada zdolność prawną, tj. zdolność do posiadania określonych praw i obowiązków w zakresie prawa cywilnego. Zdolność tę nabywa z chwilą urodzenia, a traci z chwilą śmierci. Aktem stwierdzającym śmierć człowieka jest akt zgonu wydawany przez urząd stanu cywilnego lub w przypadkach szczególnych orzeczenie sądu o uznaniu osoby za zmarłą.

Od zdolności prawnej należy odróżnić pojecie zdolności do czynności prawnych. Przez zdolność do czynności prawnych należy rozumieć zdolność do nabywania praw i zaciągania obowiązków w dziedzinie prawa cywilnego za pomocą czynności prawnych – poprzez własne działanie danej osoby. Prawo cywilne wyróżnia trzy rodzaje zdolności do czynności prawnych:

− pełną zdolność do czynności prawnych, − brak zdolności do czynności prawnych, − ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie oraz małoletni, którzy

zawarli związek małżeński (to odnosi się tylko do kobiet, którym sąd zezwolił na zawarcie małżeństwa z ukończeniem 16 roku życia). Osoby te mogą samodzielnie dokonywać czynności prawnych bez ograniczeń.

Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły 13 lat oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Czynność prawna dokonana przez tę osobę jest nieważna. Wyjątek stanowią umowy zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (np. drobne zakupy żywności). Umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych.

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli 13 lat oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Do ważności czynności prawnej, przez którą ta osoba zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela zawierać umowy w drobnych bieżących sprawach życia codziennego oraz rozporządzać swoim zarobkiem. [poz. 1, s. 44]

Page 25: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 23

Obok osób fizycznych, tzn. ludzi, którzy są niejako naturalnymi podmiotami prawa cywilnego, współczesne ustawodawstwo zna również inny rodzaj podmiotów, a mianowicie tzw. osoby prawne. Osoby prawne to nie są ludzie. Osoba prawna jest to trwałe, dokonane na podstawie właściwych przepisów prawnych, zespolenie pewnej grupy osób fizycznych i środków majątkowych w celu osiągnięcia określonych celów społecznych lub ekonomicznych. Jest to organizacja lub instytucja, która w dziedzinie stosunków majątkowych może występować jako podmiot praw i obowiązków.

Osoba prawna ma zdolność prawną, to znaczy zdolność do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków z dziedziny prawa cywilnego. Zakres tej zdolności jest jednak ograniczony w porównaniu z osobami fizycznymi. Np. osoba prawna nie może zawrzeć małżeństwa, podlegać adopcji, nie może być opiekunem czy kuratorem, nie może sporządzić testamentu itp. z drugiej jednak strony, osoba prawna ma zdolność do czynności prawnych od samego początku, od chwili powstania, co się zazwyczaj wiąże z wpisem do rejestru. I nie może być w odniesieniu do zakresu tej zdolności ograniczona czy pozbawiona przez sąd.

Posiadająca osobowość prawną jednostka organizacyjna, jako samodzielny podmiot: − ma swoje organy, które działają w jej imieniu (podejmują decyzje, zwierają umowy,

występują przed sądem itd.), − ma swoje własne mienie, które jest oddzielone od mienia innych podmiotów (np.

wspólników spółki, członków spółdzielni, Skarbu Państwa), − odpowiada własnym majątkiem za zaciągnięte zobowiązania.

Spośród osób prawnych w szczególności wyróżnić należy: − Skarb Państwa − przedsiębiorstwa państwowe, − spółdzielnie, − spółki kapitałowe, − fundacje, − stowarzyszenia. Czynnością prawną jest czynność dokonywana przez podmioty prawa cywilnego: osoby

fizyczne i osoby prawne. Podstawowym jej elementem są oświadczenia woli jednej, dwóch lub więcej osób. Do dokonania niektórych czynności prawnych konieczne jest dodatkowe działanie, najczęściej w postaci wydania rzeczy (tzw. czynności realne). Czynność prawna wywołuje skutki zamierzone przez osoby dokonujące czynności prawnej, które są wyrażone w ich oświadczeniach woli. Obok tego czynność prawna wywołuje skutki wynikające z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów.

Dorosły człowiek codziennie dokonuje wielu czynności prawnych. Większość z nich to umowy zawierane przy codziennych zakupach, przejazdach tramwajem, zlecaniu drobnych usług. Zazwyczaj czynności tych dokonujemy w formie ustnej, lub przez fakty dokonane (np. wchodząc do tramwaju oświadczamy wolę zawarcia umowy przewozu). Czynności te są prawnie skuteczne. Prawo bowiem, jako regułę przyjmuje dowolną formę czynności prawnej. Są jednak czynności prawne, dla których przepisy zastrzegają formy szczególne.

Najczęściej przepisy zastrzegają zwykłą formę pisemną. Skutki niezachowania tej formy zależą od tego, czy forma ta jest zastrzeżona pod rygorem nieważności, czy bez takiego rygoru. Niezachowanie tej formy pod rygorem nieważności powoduje, że czynność prawna jest nieważna. Niezachowanie formy pisemnej bez rygoru nieważności nie powoduje nieważności czynności, lecz utrudnia dochodzenie wynikających z niej praw. [poz. 1, s. 51-52]

Pozostałe formy szczególne to: forma pisemna z urzędowym poświadczeniem daty, forma pisemna z urzędowym poświadczeniem podpisu oraz forma aktu notarialnego. Niezachowanie tych form zawsze powoduje nieważność czynności.

Przykłady czynności, dla których te formy są zastrzeżone:

Page 26: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 24

− ustanowienie zastawu na prawie (forma pisemna z urzędowym poświadczeniem daty), − zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo ustanowienie na nim użytkowania

(forma pisemna z urzędowym poświadczeniem podpisu), − przeniesienie własności nieruchomości, np. sprzedaż, darowizna, zamiana (forma aktu

notarialnego). [poz. 1, s. 52] 4.6.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie są elementy stosunku cywilnoprawnego? 2. Czym charakteryzują się poszczególne elementy stosunku cywilnoprawnego? 3. Kto to jest osoba fizyczna w świetle prawa? 4. Czym różni się zdolność prawna od zdolności do czynności prawnych? 5. Czym charakteryzuje się zdolność do czynności prawnych osób fizycznych? 6. Na czym polega pełna zdolność do czynności prawnych osób fizycznych? 7. Na czym polega ograniczona zdolność do czynności prawnych osób fizycznych? 8. Na czym polega brak zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej? 9. Kto to jest osoba prawna? 10. Czym charakteryzuje się osoba prawna? 11. Jakie wyróżnisz osoby prawne? 12. Co to jest czynność prawna? 13. Jakie są formy czynności prawnej? 4.6.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Uzupełnij poniższe zdania. Niezbędne informacje wyszukaj w Kodeksie cywilnym. 1. Pod pojęciem zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej rozumie się …………….

………………………………………………………………………………………………. 2. Pełną zdolność do czynności prawnych posiada człowiek, który ………………………….

………………………………………………………………………………………………. 3. Ubezwłasnowolnienie całkowite jest to …………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………. 4. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych posiada osoba, która ………………………

………………………………………………………………………………………………. 5. Ubezwłasnowolnić częściowo można osobę, która ………………………………………...

………………………………………………………………………………………………. 6. Osoba prawna jest to ………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………. 7. Warunkiem nieodzownym powstania osoby prawnej jest ………………………………….

………………………………………………………………………………………………. 8. Do osób prawnych zaliczamy: ……………………………………………………………...

……………………………………………………………………………………………….

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać uważnie podane w ćwiczeniu części stwierdzeń, 2) przeanalizować materiał nauczania, 3) uzupełnić zdania w miejscach do tego wyznaczonych.

Page 27: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 25

Wyposażenie stanowiska pracy: – Kodeks cywilny – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia Ćwiczenie 2

Podaj 5 przykładów czynności prawnych znanych z życia codziennego. Lp. Czynności prawne 1 2 3 4 5

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować materiał nauczania, 2) podać 5 przykładów czynności prawnych z życia codziennego, 3) uzupełnić tabelę, wpisując wybrane czynności prawne, 4) uzasadnić wybór czynności.

Wyposażenie stanowiska pracy: – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. 4.6.4 Sprawdzian postępów Tak Nie Czy potrafisz: 1) rozróżnić elementy stosunku cywilnoprawnego? 2) określić, czym charakteryzują się poszczególne elementy stosunku

cywilnoprawnego? 3) zdefiniować pojęcie osoby fizycznej w świetle prawa? 4) przedstawić różnice między zdolnością prawną a zdolnością do czynności prawnych? 5) scharakteryzować zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej? 6) scharakteryzować ograniczoną zdolność do czynności prawnych osoby

fizycznej? 7) przedstawić, na czym polega brak zdolności do czynności prawnych osoby

fizycznej? 8) zdefiniować pojęcie osoba prawna? 9) scharakteryzować osobę prawną w świetle prawa? 10) rozróżnić osoby prawne? 11) wyjaśnić na czym polega czynność prawna? 12) przedstawić jakie są formy czynności prawnej?

Page 28: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 26

4.7. Przedstawicielstwo i pełnomocnictwo

4.7.1. Materiał nauczania

Zdarza się, że dany podmiot prawa cywilnego – osoba fizyczna lub prawna – nie może lub nie chce dokonać czynności prawnej osobiście. W takich przypadkach przewidziana jest możliwość dokonywania czynności prawnych przez inną osobę, tzw. przedstawiciela. Czynność prawna dokonana przez przedstawiciela pociąga za sobą skutki prawne bezpośrednio dla osoby reprezentowanej. Jeśli więc np. osoba A, jako przedstawiciel, nabywa w imieniu osoby B jakieś prawo, np. własność nieruchomości, to właścicielem tej nieruchomości staje się bezpośrednio osoba B. Upoważnienie przedstawiciela do działania na rzecz osoby, którą on reprezentuje, nazywamy umocowaniem.

Wyróżniamy dwa rodzaje przedstawicielstwa: − przedstawicielstwo ustawowe, − pełnomocnictwo. Zarówno umocowanie przedstawiciela ustawowego, jak i granice tego umocowania

wynikają bezpośrednio z przepisów ustawy. Przedstawicielami ustawowymi są przede wszystkim rodzice (każde z osobna) w stosunku do dzieci podlegających ich władzy rodzicielskiej, a także opiekun lub kurator w stosunku do osób podlegających ich opiece lub kurateli.

Przy pełnomocnictwie umocowanie do działania wynika z woli mocodawcy i opiera się na oświadczeniu osoby reprezentowanej, czyli na jej upoważnieniu. Przedstawicielstwo jest formą zastępstwa prawnego i można o nim mówić jedynie w odniesieniu do dokonywania czynności prawnych. Tylko takie czynności mogą być dokonywane w imieniu innej osoby.

Skuteczność działania przedstawiciela uzależniona jest od warunków, jakie powinny być spełnione – łącznie – a mianowicie: 1) przedstawiciel musi mieć zdolność do dokonywania czynności prawnych, 2) musi mieć umocowanie i działać w jego granicach, 3) musi występować w imieniu osoby reprezentowanej. Ad. 1. Nie może być przedstawicielem ustawowym osoba fizyczna, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, a pełnomocnikiem osoba, która nie ma przynajmniej ograniczonej zdolności do czynności prawnych. Ad. 2. Umocowanie oraz jego zakres określa ustawa albo – przy pełnomocnictwie – oświadczenie woli mocodawcy. Ad. 3. Skutki dokonanej przez przedstawiciela czynności prawnej odnoszą się bezpośrednio do osoby reprezentowanej tylko wówczas, gdy przedstawiciel występuje wyraźnie lub w sposób dorozumiany w imieniu osoby reprezentowanej.

Pełnomocnictwo oznacza umocowanie upoważniające określoną osobę (pełnomocnika) do występowania w imieniu innej osoby (mocodawcy). Pełnomocnictwo opiera się na oświadczeniu woli mocodawcy. Mocodawca i pełnomocnik mogą być zarówno osobami fizycznymi, jak i osobami prawnymi.

Osoba niemająca zdolności do czynności prawnych nie może być reprezentowana przez pełnomocnika. Osoby mające ograniczoną zdolność do czynności prawnych mogą udzielić pełnomocnictwa tylko do dokonywania takich czynności, które mogą dokonywać się same.

Udzielenie pełnomocnictwa jest jednostronną czynnością prawną, a nie umową. Pełnomocnictwo stanowi bowiem jedynie upoważnienie do składania oświadczeń woli w imieniu mocodawcy. Do ważności takiego oświadczenia nie jest potrzebna zgoda pełnomocnika. Pełnomocnik może skorzystać z udzielonego mu upoważnienia albo nie.

Page 29: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 27

Rozróżnia się pełnomocnictwo ogólne, rodzajowe i szczególne (rys. 5). Rys. 5. Rodzaje pełnomocnictw

Pełnomocnictwo ogólne obejmuje czynności zwykłego zarządu (np. dokonywanie

bieżących remontów domu), nie obejmuje natomiast czynności przekraczających ten zakres (np. sprzedaży domu). [poz. 1, s.56]

Pełnomocnictwo rodzajowe obejmuje czynności określonego rodzaju, np. reprezentowanie mocodawcy przed sądem przez adwokata.

Pełnomocnictwo szczególne obejmuje jedną, ściśle określoną czynność, np. sprzedaż domu.

Szczególnym rodzajem pełnomocnictwa jest prokura. Jest to pełnomocnictwo udzielone przez spółkę prawa handlowego. Upoważnia ono do wszystkich czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa spółki.

W zasadzie pełnomocnictwo może być udzielone w dowolnej formie. Jeżeli jednak do ważności czynności prawnej potrzebna jest szczególna forma, pełnomocnictwo do dokonania tej czynności powinno być udzielone w tej samej formie. Na przykład pełnomocnictwo do sprzedaży domu powinno być udzielone w formie aktu notarialnego. Ponadto pełnomocnictwo ogólne powinno być pod rygorem nieważności udzielone na piśmie. [poz. 1, s. 56]

Pełnomocnictwo wygasa w wyniku jego odwołania. Odwołanie może nastąpić w każdej chwili bez potrzeby zachowania jakiegokolwiek terminu wypowiedzenia. Wygasa ono z upływem czasu, na który było udzielone lub z chwilą dokonania czynności, do której było udzielone. Pełnomocnictwo wygasa także wraz ze śmiercią mocodawcy lub pełnomocnika. [poz. 1, s. 51] 4.7.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest przedstawicielstwo w świetle prawa? 2. Jakie są rodzaje przedstawicielstwa? 3. Czym uzależniona jest skuteczność działania przedstawicielstwa? 4. Co to jest pełnomocnictwo? 5. Jakie są rodzaje pełnomocnictw? 6. Co to jest prokura? 7. Kiedy wygasa pełnomocnictwo?

Rodzaje pełnomocnictw

ogólne rodzajowe szczególne

Page 30: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 28

4.7.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Podaj po 3 przykłady przedstawicieli: 1) ustawowych: a) …………………… b) …………………… c) …………………… 2) posiadających pełnomocnictwo: a) …………………… b) …………………… c) ……………………

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować materiał nauczania, 2) zaproponować przykłady przedstawicieli zgodnie z poleceniem, 3) wpisać przykłady w miejsca do tego wyznaczone odpowiednio do rodzajów

przedstawicielstwa.

Wyposażenie stanowiska pracy: – komputer z dostępem do Internetu, – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2 [poz. 1, s. 57] Uzupełnij tabelę, odpowiadając na następujące pytania: Czy wymieniona osoba jest przedstawicielem w rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego o przedstawicielstwie? Jaki to rodzaj przedstawicielstwa? Jaki to rodzaj pełnomocnictwa? 1. Notariusz spisujący umowę sprzedaży między stronami. 2. Osoba poręczająca cudzy dług. 3. Pracownik sprzedający towary w sklepie. 4. Stacja telewizyjna reklamująca towary producenta. 5. Dziecko wysyłane przez rodziców po gazetę. 6. Osoba upoważniona do dokonywania inwestycji w gospodarstwie rolnym. Lp. Przedstawiciel w rozumieniu

przepisów kodeksu cywilnego Rodzaj

przedstawicielstwa Rodzaj

pełnomocnictwa 1 2 3 4 5 6 Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przeczytać uważnie pytania podane w ćwiczeniu, 2) scharakteryzować przedstawicielstwo według różnych kryteriów, 3) uzupełnić tabelę zgodnie z podanymi kategoriami.

Page 31: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 29

Wyposażenie stanowiska pracy: – Kodeks cywilny, – komputer z dostępem do Internetu, – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. 4.7.4 Sprawdzian postępów Tak Nie Czy potrafisz: 1) zdefiniować pojęcie przedstawicielstwa? 2) rozróżnić rodzaje przedstawicielstwa? 3) scharakteryzować warunki skutecznego przedstawicielstwa? 4) zdefiniować pojęcie pełnomocnictwa? 5) rozróżnić rodzaje pełnomocnictw? 6) przedstawić formę pełnomocnictwa, jaką jest prokura? 7) przedstawić przyczyny wygaśnięcia pełnomocnictwa? 4.8. Przedawnienie roszczeń 4.8.1. Materiał nauczania

Z upływem czasu prawo łączy rozmaite skutki prawne. Jedną z instytucji, w której upływ czasu odgrywa istotną rolę, jest przedawnienie.

Przedawnienie w prawie cywilnym prowadzi do ograniczenia możności dochodzenia roszczeń, jeżeli nie zostały one wysunięte w terminie określonym przez ustawę. Ma to na celu zapewnienie bezpieczeństwa prawnego i ochronę poszczególnych podmiotów przed nieuzasadnionymi częstokroć roszczeniami.

Roszczenie jest to uprawnienie polegające na możności domagania się od oznaczonej osoby, aby zachowała się w określony sposób. Jeżeli roszczenie już wymagalne nie zostanie zaspokojone, to uprawniony może zwrócić się do sądu o zastosowanie środków przymusu w celu zaspokojenia roszczenia. [poz. 1, s. 58]

Roszczenia nie mogą przysługiwać danemu podmiotowi w nieskończoność. W miarę bowiem upływu czasu rosną trudności dowodowe, giną i niszczeją dokumenty, a w świadomości ludzkiej zaciera się pamięć o pewnych zdarzeniach. W tej sytuacji brak instytucji przedawnienia mógłby niejednokrotnie prowadzić do krzywdzących rozstrzygnięć. Jeżeli ktoś nie dochodzi swoich roszczeń w określonym terminie, to należy przypuszczać, że albo roszczenia te zostały już zaspokojone albo uprawniony nie chciał czynić ze swego uprawnienia użytku. Instytucja przedawnienia ma więc zachęcić osoby uprawnione do występowania ze swymi roszczeniami w określonym terminie.

Przedawnieniu ulegają jedynie roszczenia majątkowe. Nie ulegają przedawnieniu roszczenia niemajątkowe, wynikające np. z praw osobistych czy rodzinnych.

Roszczenia majątkowe przedawniają się po upływie określonego czasu. Czas ten wynika z przepisów prawnych i to bezwzględnie obowiązujących. Zasada ta, ustalona w tak rygorystyczny sposób, ma na celu ochronę słabszego partnera stosunku prawnego, który musiałby się ewentualnie zgodzić na inny termin, jaki byłby mu narzucony przez silniejszego

Page 32: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 30

partnera. Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, to termin przedawnienia wynosi 10 lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej – 3 lata. Są to terminy najogólniejsze, a termin dziesięcioletni należy uznać za maksymalny.

Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, kiedy dłużnik ma obowiązek spełnienia świadczenia. Przepisy mogą jeszcze w inny sposób wyznaczać początek biegu przedawnienia. Niekiedy bieg przedawnienia ulega zawieszeniu. Na przykład bieg przedawnienia roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom, ulega zawieszeniu przez czas trwania władzy rodzicielskiej.

Bieg przedawnienia przerywa się przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia. Bieg przedawnienia przerywa się także przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje. Po każdym przerwaniu przedawnienia biegnie ono na nowo. [poz. 1, s. 60] 4.8.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Na czym polega przedawnienie? 2. Co to jest roszczenie? 3. Jakie są warunki dochodzenia roszczeń? 4. Jakie rodzaje roszczeń ulegają przedawnieniu? 5. Kiedy rozpoczyna się bieg przedawnienia? 6. Kiedy przerywa się bieg przedawnienia? 4.8.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Określ kiedy upływa termin przedawnienia roszczeń, przyjmując, że nie nastąpiło zawieszenie ani przerwanie biegu przedawnienia? Uwzględnij przepisy Kodeksu cywilnego o terminie (art. 110-116). 1. Koleżanka pożyczyła koledze 2 000 zł. Pożyczka miała być zwrócona 30 września 2001 r. 2. Firma „Aida” nie zapłaciła firmie „Oskar” należności za remont. Termin zapłaty upłynął

17 czerwca 1994 r. 3. Termin zapłaty czynszu za ostatni miesiąc najmu upłynął 10 listopada 1999 r. 4. W pisemnej umowie Jacek Z. zobowiązał się udzielić pożyczki swemu znajomemu

Wacławowi F. w wysokości 1 500 zł. Pożyczka miała być wydana 13 maja 1997 r. Jacek Z. odmawia wydania pożyczki.

Lp. Termin przedawnienia roszczeń 1 2 3 4

Page 33: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 31

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować podane w ćwiczeniu sytuacje, 2) ustalić na podstawie Kodeksu cywilnego termin przedawnienia roszczeń, 3) uzupełnić tabelę, wpisując terminy przedawnienia roszczeń do podanych w ćwiczeniu

sytuacji.

Wyposażenie stanowiska pracy: – Kodeks cywilny, – komputer z dostępem do Internetu, – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. 4.8.4. Sprawdzian postępów Tak Nie Czy potrafisz: 1) zdefiniować pojęcie przedawnienia? 2) zdefiniować pojęcie roszczenia? 3) określić warunki przedawnienia roszczeń? 4) przedstawić rodzaje roszczeń ulegające przedawnieniu? 5) określić warunki rozpoczęcia biegu przedawnienia? 6) przedstawić warunki przerwania biegu przedawnienia?

4.9. Instytucje prawa rzeczowego. Atrybuty prawa własności 4.9.1. Materiał nauczania

Prawo rzeczowe w znaczeniu przedmiotowym to część prawa cywilnego, która reguluje problematykę własności oraz innych praw (w znaczeniu podmiotowym) dotyczących rzeczy, mających bezwzględny charakter.

Głównym źródłem prawa rzeczowego jest Kodeks cywilny. Ponadto problematyka prawa rzeczowego unormowana została w szeregu innych ustaw.

Prawo rzeczowe w znaczeniu podmiotowym to taka prawna forma korzystania z rzeczy, która przybiera postać prawa podmiotowego bezwzględnego, tj. skutecznego wobec całego otoczenia (wobec wszystkich).

Przedmiotem praw rzeczowych są rzeczy. Rzeczy są to przedmioty materialne, wyodrębnione na tyle, że mogą stanowić samoistne dobra i być przedmiotem obrotu. W świetle tej definicji rzeczami w rozumieniu prawa cywilnego nie są: − utwory literackie, muzyczne, naukowe itp., a także energia (brak im cechy materialności), − złoża mineralne, woda w rzece (brak im cechy wyodrębnienia).

Rzeczy dzielą się na nieruchomości i ruchomości (rzeczy ruchome). Nieruchomości są to części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot

własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. Wynika zatem, że istnieją trzy rodzaje nieruchomości:

Page 34: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 32

− nieruchomości gruntowe (grunty), − budynki, − części budynków (lokale). [poz.1, 62] Należy jednak pamiętać, że budynki i ich części (lokale) są nieruchomościami (odrębnymi

rzeczami) tylko wtedy, gdy przepis szczególny stanowi, iż mogą być odrębnym od gruntu przedmiotem własności. W przypadku braku takiego przepisu, budynki stanowią część składową gruntu. Grunt i budynek tworzą wówczas jedną nieruchomość (jedną rzecz).

Rzeczy, które nie są nieruchomościami, są rzeczami ruchomymi. Rzeczą oznaczoną co do tożsamości (indywidualnie oznaczoną) jest rzecz wykazująca indywidualne, często niepowtarzalne cechy. Z kolei rzeczami oznaczonymi co do gatunku (rodzajowo oznaczonymi) są rzeczy wykazujące jedynie cechy rodzajowe (np. cukier, zboże).

Od rzeczy należy odróżnić części składowe rzeczy. Częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego (np. sznur od żelazka).

Od części składowych należy odróżnić tzw. przynależności. Przynależnościami są rzeczy ruchome potrzebne do korzystania z innej rzeczy (rzeczy głównej) zgodnie z jej przeznaczeniem, jeżeli pozostają z nią w faktycznym związku i należą do jej właściciela (np. zapasowe koło w samochodzie).

Do praw rzeczowych Kodeks cywilny zalicza: własność, użytkowanie wieczyste, użytkowanie, służebność, zastaw, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej oraz hipotekę.

Własność w rozumieniu Kodeksu cywilnego oznacza prawo właściciela do korzystania z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa oraz pobierania z niej pożytków i innych dochodów, z wyłączeniem innych osób. Oznacza też możliwość swobodnego nią rozporządzania.

Prawo korzystania z rzeczy to nie tylko jej używanie i pobieranie z niej pożytków, ale to także prawo do jej przekształcania, a także zniszczenia.

Związana z prawem własności możność rozporządzania rzeczą oznacza, że właściciel może wyzbyć się swojego prawa, np. przez przeniesienie na inną osobę, przez zrzeczenie się własności lub ograniczyć swoje prawo przez ustanowienie hipoteki, służebności czy oddanie jej w użytkowanie.

Własność ma też swoje ograniczenia, ponieważ nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego.

Własność – jak wszystkie prawa rzeczowe – jest prawem podmiotowym bezwzględnym. Wynika z tego, że nikt nie może naruszać prawa właściciela do posiadania, korzystania z rzeczy i swobodnego nią rozporządzania. W przypadku pozbawienia właściciela jego rzeczy, przysługuje mu prawo żądania jej zwrotu zwane roszczeniem windykacyjnym. Jeżeli dla odmiany, ktoś narusza cudzą rzecz, np. przez systematyczne przechodzenie przez cudzy grunt, to właścicielowi gruntu przysługuje prawo żądania zaniechania tego postępowania zwane roszczeniem negatoryjnym.

Rozróżnia się własność publiczną, która stanowi własność państwową i komunalną oraz własność prywatną, która stanowi własność osób fizycznych lub prywatnych osób prawnych krajowych i zagranicznych.

Własność można nabyć w różny sposób. Najczęstszym sposobem jest kupno rzeczy, czyli zawarcie umowy sprzedaży. Kilka innych umów także prowadzi do nabycia własności, np. umowa darowizny, umowa zamiany. Kolejnymi sposobami nabycia własności są dziedziczenie oraz zasiedzenie.

Page 35: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 33

Rozróżnia się pierwotny i pochodny sposób nabycia własności. Nabycie własności w sposób pierwotny następuje niezależnie od prawa poprzednika (np. przy zasiedzeniu rzeczy). Nabycie w sposób pochodny zależy od istnienia prawa u poprzednika (np. przy sprzedaży rzeczy oraz przy dziedziczeniu).

Nabycie własności drogą umowy nazywa się przeniesieniem własności. Kodeks cywilny rozstrzyga, w której chwili następuje przeniesienie własności. Zależy to od tego, jak rzecz jest oznaczona w umowie. Przeniesienie własności rzeczy oznaczonej co do tożsamości (np. samochód „Audi” o określonym numerze rejestracyjnym) następuje w chwili zawarcia umowy. Do przeniesienia własności rzeczy oznaczonej co do gatunku (np. 100 kg cementu) potrzebne jest przeniesienie posiadania rzeczy.

Nabycie własności przez zasiedzenie następuje w wyniku długotrwałego posiadania rzeczy. Muszą przy tym być spełnione określone warunki – inne dla nieruchomości, inne dla rzeczy ruchomej. Zasiedzenie nieruchomości wymaga 20 lat nieprzerwanego posiadania samoistnego uzyskanego w dobrej wierze lub 30 lat nieprzerwanego posiadania samoistnego uzyskanego w złej wierze. Zasiedzenie rzeczy ruchomej wymaga 3 lat nieprzerwanego posiadania samoistnego w dobrej wierze. [poz. 1, s. 67]

Własność tej samej rzeczy może przysługiwać niepodzielnie kilku osobom. W takiej sytuacji zachodzi jej współwłasność, która charakteryzuje się jednością przedmiotu, wielością podmiotów oraz niepodzielnością wspólnego prawa. Współwłasność może być:

− współwłasnością w częściach ułamkowych, − współwłasnością łączną. Współwłasność w częściach ułamkowych powstaje m.in. w wyniku dziedziczenia

własności przez kilka osób, a także w wyniku wytworzenia rzeczy z materiałów należących do różnych właścicieli. [poz. 1, s. 71] Zasadniczą cechą tej współwłasności jest to, że ma ona charakter samoistny. Udziały we współwłasności w częściach ułamkowych są określone. Ich wysokość określa się ułamkami. Wysokość udziałów może wynikać z czynności prawnej, orzeczenia sądu lub ustawy.

Każdy ze współwłaścicieli jest uprawniony do współposiadania rzeczy wspólnej oraz do korzystania z niej w takim zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez pozostałych współwłaścicieli. Każdy ze współwłaścicieli może natomiast rozporządzać swoim udziałem bez zgody pozostałych współwłaścicieli. Może więc np. sprzedać lub darować swój udział. Nabywca udziału staje się współwłaścicielem rzeczy, w której nabył udział.

Każdy ze współwłaścicieli jest zobowiązany do współdziałania w zarządzie rzeczą wspólną. Do czynności zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda większości współwłaścicieli, którą oblicza się według wielkości udziałów. Do czynności, które przekraczają zakres zwykłego zarządu, potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli. [poz. 1, s. 72] Każdy ze współwłaścicieli może żądać zniesienia współwłasności. Zniesienie współwłasności może nastąpić przez podział rzeczy wspólnej (o ile jest to możliwe), przyznanie rzeczy jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty pozostałych albo sprzedaż rzeczy i podział uzyskanej sumy.

Przykładem współwłasności łącznej jest współwłasność, jaka wynika ze współwłasności majątkowej między małżonkami, a także współwłasność między wspólnikami spółki cywilnej. Zasadniczą cechą tej współwłasności jest to, że zawsze występuje łącznie ze stosunkiem podstawowym, który wiąże współwłaścicieli (np. stosunek małżeństwa, stosunek spółki). Charakteryzuje ją to, że współwłaściciele nie mają określonych udziałów i nie mogą rozporządzać samodzielnie swoją częścią.

Użytkowanie wieczyste jest prawem rzeczowym pośrednim między prawem własności a prawami rzeczowymi ograniczonymi. Od użytkowania (zwykłego), jako ograniczonego

Page 36: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 34

prawa rzeczowego, użytkowanie wieczyste różni się tym, że użytkownik wieczysty może korzystać i rozporządzać swoim prawem jak właściciel.

Przedmiotem użytkowania wieczystego mogą być grunty państwowe lub stanowiące własność gmin i ich związków oddawane pod zabudowę osobom fizycznym, spółdzielniom budownictwa mieszkaniowego lub innym osobom prawnym.

Użytkowanie wieczyste ustanawia się na okres 99 lat; wyjątkowo na okres krótszy, jednak nie krótszy niż 40 lat. Budynki i inne urządzenia wzniesione na terenie państwowym lub gminnym są własnością wieczystego użytkownika.

Umowa użytkowania wieczystego winna być zawarta w formie aktu notarialnego i obowiązkowo uwidoczniona w księdze wieczystej.

Użytkowanie wieczyste może być ustanowione zarówno na rzecz osoby fizycznej, jak osoby prawnej. Użytkownik wieczysty może, w granicach określonych przez prawo i zasady współżycia społecznego oraz przez warunki zawartej umowy o oddanie terenu państwowego w użytkowanie wieczyste, korzystać z gruntu z wyłączeniem innych osób. Może swoje prawo użytkowania sprzedać innej osobie, a także rozporządzać nim w inny sposób, np. przekazać testamentem.

W ciągu ostatnich pięciu lat przed upływem określonego w umowie o użytkowanie terminu, użytkownik wieczysty może żądać dalszego jego przedłużenia (40–99 lat).

Księgi wieczyste to rodzaj urzędowego dokumentu, w którym ujawnia się właściciela nieruchomości, ograniczone prawa rzeczowe i inne prawa obciążające nieruchomość, prawa przysługujące każdorazowemu właścicielowi nieruchomości, umowy sprzedaży i inne czynności prawne, których przedmiotem była dana nieruchomość. Księgi wieczyste prowadzone są przez sądy. Każda nieruchomość – nieruchomość wyjątkami przewidzianymi w ustawie – ma odrębną księgę wieczystą. Wpis do księgi wieczystej jest obowiązkowy, ale nie tamuje przejścia prawa własności. Księgi wieczyste są jawne i każdy może zapoznać się z ich treścią. 4.9.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest prawo rzeczowe w znaczeniu przedmiotowym? 2. Jakie jest źródło prawa rzeczowego? 3. Co to są rzeczy w ujęciu prawa rzeczowego? 4. Co to są części składowe rzeczy? 5. Jakie są prawa rzeczowe w ujęciu Kodeksu cywilnego? 6. Co to jest własność w ujęciu Kodeksu cywilnego? 7. Co to jest własność publiczna? 8. W jaki sposób nabywa się prawa własności? 9. Co to jest współwłasność i jak ją dzielimy? 10. Co to jest użytkowanie wieczyste? 11. Do czego służy księga wieczysta? 12. Jaką formę powinna mieć umowa użytkowania wieczystego? 4.9.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Podaj 6 przykładów rzeczy, zaliczając je odpowiednio do: nieruchomości, ruchomości, części składowych rzeczy, przynależności.

Page 37: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 35

Lp. Wyszczególnione rzeczy Rodzaj rzeczy 1 2 3 4 5 6

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować treść ćwiczenia, 2) wskazać 6 przykładów rzeczy w rozumieniu prawa, 3) przyporządkować każdej rzeczy odpowiedni jej rodzaj, 4) uzupełnić tabelę zgodnie z podanymi kategoriami.

Wyposażenie stanowiska pracy: – Kodeks cywilny, – komputer z dostępem do Internetu, – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia Ćwiczenie 2

Uzupełnij poniższe zdania: 1. Do praw rzeczowych Kodeks cywilny zalicza:……………………………………………..

………………………………………………………………………………………………. 2. Sposobami nabywania własności są: ……………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………. 3. Do przeniesienia własności samochodu marki Fiat Punto o numerze rejestracyjnym ZS

98765 potrzebne jest ……………………………………………………………………….. ……………………………………………………………………………………………….

4. Dwie osoby zakupiły rower. W odniesieniu do nabytej rzeczy są …………………………. ……………………………………………………………………………………………….

5. Umowa sprzedaży lokalu i oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste musi być sporządzone w formie ……………………………...……………………………………….

6. Jawność ksiąg wieczystych polega na ……………………………………………………... ……………………………………………………………………………………………….

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać uważnie podane w ćwiczeniu części stwierdzeń, 2) przeanalizować materiał nauczania, 3) uzupełnić zdania w miejscach do tego wyznaczonych.

Wyposażenie stanowiska pracy: – Kodeks cywilny, – komputer z dostępem do Internetu, – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Page 38: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 36

4.9.4 Sprawdzian postępów Tak Nie Czy potrafisz: 1) przedstawić pojęcie prawa rzeczowego w znaczeniu przedmiotowym? 2) zidentyfikować źródło prawa rzeczowego? 3) rozróżnić rzeczy w ujęciu prawa rzeczowego? 4) określić co jest częścią składową rzeczy? 5) przedstawić prawa rzeczowe w ujęciu Kodeksu cywilnego? 6) przedstawić pojęcie własności w ujęciu Kodeksu cywilnego? 7) rozróżnić formy własności? 8) przedstawić sposób nabywania praw własności? 9) wyjaśnić, co to jest własność i jak się ją dzieli? 10) scharakteryzować użytkowanie wieczyste? 11) wyjaśnić, do czego służy księga wieczysta? 12) scharakteryzować umowę użytkowania wieczystego? 4.10. Zobowiązania 4.10.1 Materiał nauczania

Zobowiązanie to rodzaj stosunku cywilnoprawnego zachodzącego pomiędzy wierzycielem (osobą, która ma prawo żądać od drugiej świadczenia) a dłużnikiem (osobą, która ma obowiązek świadczenia na rzecz wierzyciela), na którego treść składa się prawo podmiotowe o względnym charakterze, zwane wierzytelnością (prawo wierzyciela żądania od dłużnika świadczenia), oraz odpowiadający temu prawu obowiązek zwany długiem.

Źródła zobowiązań są to zdarzenia powodujące powstanie zobowiązań. Źródłami zobowiązań są:

− umowa, − przyrzeczenie publiczne, − czyn niedozwolony, − bezpodstawne wzbogacenie, − prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, − akt administracyjny. Umowa jest to wielostronna – najczęściej dwustronna – czynność prawna. Umowa

powoduje powstanie zobowiązania, którego stronami są osoby zawierające umowę. Przyrzeczenie publiczne jest to złożone publicznie oświadczenie woli, w którym ktoś

przyrzeka nagrodę za wykonanie oznaczonej czynności. Czyn niedozwolony jest to zdarzenie powodujące powstanie szkody, za którą prawo czyni

kogoś odpowiedzialnym, np. zawinione spowodowanie wypadku, w którym ktoś doznał szkody.

Bezpodstawne wzbogacenie jest to uzyskanie korzyści majątkowej bez podstawy prawnej kosztem innej osoby, np. odebranie paczki przeznaczonej dla innego adresata.

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia jest to działanie w cudzym interesie podjęte z inicjatywy działającego.

Page 39: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 37

Akt administracyjny powoduje zazwyczaj powstanie obowiązków administracyjnych (np. obowiązek zwrotu unieważnionego paszportu). Może jednak niekiedy powodować powstanie zobowiązania. [poz. 1, s. 80-81]

O wykonaniu zobowiązania mówimy wtedy, kiedy dłużnik spełni świadczenie zgodnie z treścią zobowiązania. Z tą chwilą stosunek prawny łączący dłużnika z wierzycielem wygasa. W wykonaniu zobowiązań obowiązują następujące zasady:

− zasada realnego wykonania zobowiązania – dłużnik winien świadczyć to, do czego jest zobowiązany. Bez zgody wierzyciela nie może zmienić przedmiotu świadczenia,

− zasada należytej staranności, − zasada odpowiedniej jakości świadczenia – w odniesieniu do zobowiązań

określających przedmiot świadczeń tylko co do gatunku a nie indywidualnie, rzeczy świadczone winny być średniej jakości,

− zasada osobistego, przez samego dłużnika, wykonania zobowiązania (nie ma ona charakteru bezwzględnego),

− zasada niedopuszczalności odmowy przyjęcia świadczenia częściowego, np. częściowej spłaty długu.

Generalną zasadą jest, że miejscem wykonania zobowiązania jest miejsce zamieszkania lub siedziba dłużnika. Wyjątkiem są zobowiązania pieniężne, w których dłużnik jest zobowiązany przesłać pieniądze wierzycielowi na swój koszt i ryzyko.

Z braku odpowiednich uregulowań umownych, zobowiązanie powinno być wykonane przez dłużnika niezwłocznie po wezwaniu go przez wierzyciela. W pewnych rodzajach zobowiązań, np. pożyczki, termin wykonania zobowiązania zależy od uprzedniego wypowiedzenia jednej ze stron.

Świadczenia wynikające z umów wzajemnych (wzajemnych określonymi wyjątkami) powinny być spełnione przez strony jednocześnie.

Dowodem wykonania przez dłużnika zobowiązania jest pokwitowanie, którego wystawienie i wydanie dłużnikowi jest obowiązkiem wierzyciela.

Prawo przewiduje szereg skutków niewykonania (lub nienależytego wykonania) zobowiązań. Zależą one m.in. od rodzaju zobowiązania, przyczyny niewykonania, poniesienia przez wierzyciela szkody oraz postanowień umowy.

Podstawowym skutkiem niewykonania zobowiązania jest prawo domagania się jego wykonania na drodze sądowej, co wiąże się z zastosowaniem wobec dłużnika środków przymusu.

Skutki niewykonania zobowiązań: − obowiązek naprawienia szkody, − prawo żądania odsetek, − prawo żądania kary umownej i inne. Wygaśnięcie zobowiązania oznacza, że zobowiązanie przestaje istnieć, tzn. ustają

wynikające z niego prawa i obowiązki. Zobowiązania wygasają z różnych przyczyn: − zobowiązanie najczęściej wygasa wraz z jego wykonaniem, − strony umowy mogą podjąć wspólną decyzję o rozwiązaniu umowy. Ponadto umowa

ulega rozwiązaniu wraz z upływem czasu, na który była zawarta, − zobowiązanie wygasa, jeżeli dłużnik za zgodą wierzyciela spełnia inne świadczenie, − zobowiązanie może wygasnąć przez potrącenie. Ten sposób wygaśnięcia jest

możliwy, jeżeli obie strony mają wzajemne wierzytelności. Wtedy każda ze stron może potrącić swą wierzytelność z wierzytelności drugiej strony,

− zobowiązanie wygasa, jeżeli dłużnik, za zgodą wierzyciela, zobowiązuje się spełnić inne świadczenie albo nawet to samo świadczenie, ale z innej podstawy prawnej,

Page 40: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 38

− w pewnych przypadkach Kodeks cywilny upoważnia dłużnika do złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, np. gdy wierzyciel odmawia pokwitowania,

− wierzyciel może zwolnić dłużnika z długu za jego zgodą, − śmierć dłużnika (wygasają zobowiązania osobiste).

4.10.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń. 1. Co to są źródła zobowiązań? 2. Jakie są źródła zobowiązań? 3. Jakie skutki w świetle prawa wywołuje niewykonanie zobowiązań? 4. Jakie są przyczyny wygaśnięcia zobowiązań? 4.10.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

W podanych przykładach ustal źródła zobowiązań. 1. Michał namalował graffiti na odnowionym domu sąsiada. 2. Iza kupiła dla Edyty poszukiwaną przez nią broszkę. 3. Jarek pożyczył Darkowi 200 zł. 4. Spalił się dom sąsiada Michała. Sąsiad był ubezpieczony w PZU od pożarów. 5. W sieci sklepów „U Teresy” pojawiły się ogłoszenia informujące, że każdy, kto wykaże

się paragonem za zakup towarów na kwotę 100 zł w tych sklepach, otrzyma firmowy kubek.

6. Według ogłoszonych przez Fundację TPP warunków konkursu na najlepszy biznes plan, opracowany przez uczniów szkół ponadgimnazjalnych, autor najlepszego pomysłu otrzyma nagrodę w wysokości 3 000 zł.

Lp. Źródła zobowiązań 1 2 3 4 5 6

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać uważnie przykłady podane w ćwiczeniu, 2) dokonać ich analizy, 3) ustalić źródła zobowiązań wynikające z przedstawionych w ćwiczeniu przykładów, 4) wpisać źródła zobowiązań dla każdego przykładu w wyznaczone miejsca w tabelce.

Wyposażenie stanowiska pracy: – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Page 41: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 39

Ćwiczenie 2 Podaj 3 konkretne przypadki zdarzeń, kwalifikowanych jako czyny niedozwolone,

powodujących powstanie stosunku zobowiązaniowego. Określ, jakie spowodowały one szkody i jaki jest obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody.

Lp. Czyn niedozwolony Szkody Zadośćuczynienie 1 2 3

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować materiał nauczania, 2) zidentyfikować 3 czyny niedozwolone znane z życia codziennego, 3) określić szkody wynikłe z popełnienia wybranych przez Ciebie czynów niedozwolonych, 4) przedstawić sposoby naprawienia szkody, jakie wynikają z popełnienia czynów

niedozwolonych, 5) uzupełnić tabelę zgodnie z podanymi kryteriami.

Wyposażenie stanowiska pracy: − Kodeks cywilny, − komputer z dostępem do Internetu, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 3

Sporządź umowę sprzedaży samochodu marki Ford Mondeo, rocznik 1994, o numerze rejestracyjnym ZS 65765. Pozostałe informacje, niezbędne do zawarcia umowy sprzedaży zaproponuj sam.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować materiał nauczania, 2) określić elementy umowy sprzedaży, 3) zaproponować informacje dotyczące przedmiotu sprzedaży oraz warunków sprzedaży, 4) sporządzić umowę zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa.

Wyposażenie stanowiska pracy: − Kodeks cywilny, − wzory umów, − komputer z dostępem do Internetu, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Page 42: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 40

4.10.4 Sprawdzian postępów Tak Nie Czy potrafisz: 1) wyjaśnić pojęcie źródła zobowiązań? 2) określić źródła zobowiązań? 3) przedstawić skutki w przypadku niewykonania zobowiązań? 4) podać przyczyny wygaśnięcia zobowiązań? 5) opracować umowę np. sprzedaży jako źródło zobowiązań zgodnie

z obowiązującymi przepisami prawa?

4.11. Administracja publiczna. Postępowanie administracyjne 4.11.1. Materiał nauczania

Pod pojęciem administracji publicznej rozumiemy część działalności państwa, wykonywanej przez jego organy, która polega na organizowaniu bezpośredniej praktycznej realizacji jego zadań. Nie należy do niej działalność ustawodawcza i sądownicza.

Organy administracji państwowej dzielą się na: naczelne i centralne oraz terenowe organy rządowej administracji i samorządu terytorialnego.

Naczelnymi organami administracji państwowej są: Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, ministrowie oraz kierownicy komitetów wchodzących w skład Rady Ministrów (np. Przewodniczący Komitetu Badań Naukowych). Ich cechą jest to, że ponoszą odpowiedzialność bezpośrednio przed Sejmem oraz obejmują swym zasięgiem całe państwo.

Do centralnych organów administracji państwowej należą organy o zasięgu ogólnopaństwowym, które nie wchodzą w skład Rady Ministrów i są podległe bądź Radzie Ministrów, bądź Prezesowi Rady Ministrów, bądź poszczególnym ministrom. Przykładami centralnych organów są:

− Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (podlega Radzie Ministrów), − Prezes Głównego Urzędu Statystycznego (podlega Prezesowi Rady Ministrów), − Prezes Głównego Urzędu Ceł (podlega Ministrowi Finansów), − Główny Inspektor Sanitarny (podlega Ministrowi Zdrowia i Opieki Społecznej). Organami terenowej administracji rządowej są: − wojewoda, − działający pod zwierzchnictwem wojewody, kierownicy zespolonych służb, inspekcji

i straży (np. wojewódzki inspektor sanitarny, wojewódzki inspektor nadzoru budowlanego, wojewódzki konserwator zabytków),

− organy administracji niezespolonej (np. dyrektor urzędu celnego, dyrektor urzędu statystycznego, dyrektor izby skarbowej).

Organami samorządu terytorialnego są: − sejmik województwa i zarząd województwa z marszałkiem województwa na czele, − rada powiatu i zarząd powiatu ze starostą na czele, − rada gminy i zarząd gminy (wójt, burmistrz, prezydent miasta). [poz. 1, s. 227-228] Wyróżnia się 5 form działania administracji publicznej:

1) wydawanie aktów normatywnych, 2) wydawanie aktów administracyjnych,

Page 43: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 41

3) zawieranie porozumień administracyjnych, 4) zawieranie umów, 5) czynności faktyczne.

Pod pojęciem postępowania administracyjnego rozumiemy ogół przepisów regulujących władcze działanie organów administracji w rozstrzyganiu indywidualnych spraw osób fizycznych i prawnych.

Rozróżniamy następujące rodzaje postępowania administracyjnego: − postępowanie ogólne, − postępowanie w sprawach wydawania zaświadczeń, − postępowanie w sprawach skarg i wniosków, − postępowanie w sprawach rozstrzygania sporów o właściwość pomiędzy organami

administracji państwowej i organami samorządu terytorialnego. Podstawami prawnymi ogólnego postępowania administracyjnego jest prawo

postępowania administracyjnego. Normy tego prawa zawarte są w takich aktach normatywnych jak: Kodeks postępowania administracyjnego, Ordynacja podatkowa, ustawa o Naczelnym Sądzie Administracyjnym, ustawa o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

Przedmiotem postępowania administracyjnego ogólnego są sprawy indywidualne rozstrzygane w drodze decyzji administracyjnych. Decyzjami administracyjnymi są także koncesje, nakazy, pozwolenia i zezwolenia, jeżeli ich wydanie następuje w wyniku postępowania administracyjnego.

Postępowania pozostałe, tzw. szczególne są regulowane odrębnymi – poza Kodeksem postępowania administracyjnego – przepisami.

W postępowaniu administracyjnym wyróżniamy dwie fazy: − pierwszą, od chwili wszczęcia postępowania do wydania decyzji przez organ

pierwszej instancji, − drugą, w której jest dokonywane sprawdzenie prawidłowości decyzji wydanej przez

organ pierwszej instancji. Postępowanie administracyjne wszczyna się przez upoważniony do tego organ

administracyjny, a podstawą do tego może być żądanie strony lub własna inicjatywa organu, wszczęcie z urzędu. 4.11.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń. 1. Co rozumie się pod pojęciem administracja państwowa? 2. Jakie rodzaje działalności pełni administracja państwowa? 3. Jaka jest struktura organów administracji państwowej? 4. Jakie są formy działania administracji publicznej? 5. Na czym polega postępowanie administracyjne? 6. Jakie są rodzaje postępowania administracyjnego? 4.11.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Przedstaw graficznie strukturę administracji publicznej.

Page 44: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 42

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować materiał nauczania, 2) ustalić hierarchię organów administracji publicznej, 3) opracować graficznie strukturę administracji publicznej.

Wyposażenie stanowiska pracy: – Kodeks postępowania administracyjnego, – komputer z programem PowerPoint, – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2

Określ formy działania administracji publicznej w podanych przykładach: 1. Rada gminy uchwaliła budżet gminy ……………………………………………………… 2. Wojewoda powołał komisję egzaminacyjną dla pilotów wycieczek zagranicznych……….

……………………………………………………………………………………………… 3. Prezes Rady Ministrów wydał rozporządzenie w sprawie nadania statutu Głównemu

Urzędowi Statystycznemu………………………………………………………………….. 4. Zakład Ubezpieczeń Społecznych przekazał składki na ubezpieczenia społeczne

funduszowi emerytalnemu………………………………………………………………….. 5. Minister Edukacji i Nauki wziął udział w konferencji na temat „Mierzenie jakości pracy

szkół”…………………………………………………………………………………. 6. Burmistrz Łobza ustalił program działań umożliwiających zorganizowanie zawodów

sportowych „Sportowa Interdydakta”……………………………………………………….

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeanalizować formy działania administracji publicznej, 2) przeczytać uważnie podane przykłady działań administracji publicznej, 3) określić formy działania administracji publicznej w podanych w ćwiczeniu przykładach, 4) wpisać określoną formę w miejsce do tego wyznaczone.

Wyposażenie stanowiska pracy: – Kodeks postępowania administracyjnego, – komputer z dostępem do Internetu, – literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. 4.11.4. Sprawdzian postępów Tak Nie Czy potrafisz: 1) zdefiniować pojęcie administracji państwowej? 2) rozróżnić rodzaje działalności administracji państwowej? 3) przedstawić strukturę organów administracji państwowej? 4) określić formy działania administracji publicznej? 5) wyjaśnić, na czym polega postępowanie administracyjne? 6) określić rodzaje postępowania administracyjnego? 7) przedstawić fazy postępowania administracyjnego?

Page 45: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 43

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ TEST PISEMNY – TEST WYBORU INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test pisemny zawiera 20 zadań i sprawdza Twoje wiadomości z zakresu stosowania

przepisów prawa w gospodarowaniu. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Wskaż tylko jedną odpowiedź prawidłową. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem i zakreślić odpowiedź poprawną.

5. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 6. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie

zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 7. Na rozwiązanie testu pisemnego masz 40 minut. Zestaw pytań testowych 1. Prawo cywilne normuje stosunki:

a. gospodarcze, b. tylko stosunki majątkowe, c. majątkowe i niektóre osobiste, d. gospodarcze i majątkowe.

2. „Pracownik młodociany jest obowiązany dokształcać się do ukończenia 18 lat, chyba że uzyskał on kwalifikacje zawodowe przez naukę w szkole” Art. 197 (k.c.). Podana norma to: a. nakazująca, b. zakazująca, c. zezwalająca, d. moralna.

3. Stosunkiem prawnym nie jest: a. zawarcie małżeństwa, b. stosunek koleżeństwa, c. zawarcie umowy najmu, d. urodzenie dziecka.

4. Które z podanych zdarzeń to czynności prawne: a. wydanie wyroku, b. wyrządzenie szkody, c. śmierć człowieka, d. sporządzenie umowy dzierżawy.

5. Które z poniższych stwierdzeń dotyczy wykładni autentycznej: a. obowiązuje ona organ dokonujący wykładni oraz podmioty, wobec których dany

przepis jest stosowany, b. dokonuje jej sam ustawodawca zamieszczając w osobnym przepisie wyjaśnienie

niejasnego pojęcia, c. dokonują jej przedstawiciele nauki prawa, d. dokonują jej sądy w procesie stosowania prawa do konkretnych przypadków.

Page 46: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 44

6. Które z poniższych stwierdzeń nie jest prawdziwe: a. rozporządzenia mogą być wydawane wyłącznie na podstawie upoważnienia

wynikającego z przepisów ustawy, b. zarządzenia mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjne

podległe organowi wydającemu te akty, c. ustawy są wydawane przez sejm bez udziału prezydenta, d. konstytucja wymaga dla jej ważności i obowiązywania przyjęcia jej przez naród w

drodze ogólnonarodowego referendum. 7. Która z poniższych jednostek organizacyjnych nie jest osobą prawną:

a. przedsiębiorstwo państwowe, b. województwo, c. spółdzielnia, d. fundacja.

8. Osoba mająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych nie może bez zgody przedstawiciela ustawowego: a. rozporządzać swoim zarobkiem, b. udzielać pełnomocnictwa do zawarcia umowy o pracę, c. zawierać umów, należących do umów powszechnie zawieranych w drobnych

bieżących sprawach życia codziennego, d. rozporządzać swobodnie przedmiotami, które uzyskała od rodziców, czy kuratora do

osobistego użytku. 9. Umowa darowizny wymaga czynności prawnej w formie:

a. aktu notarialnego, b. pisemnej z urzędowym poświadczeniem podpisu, c. pisemnej z urzędowym poświadczeniem daty, d. ustnej w obecności świadków.

10. Które z poniższych stwierdzeń nie jest możliwe: a. przedstawiciel musi występować w imieniu osoby reprezentowanej, b. osoba nie mająca zdolności do czynności prawnych nie może być reprezentowana

przez pełnomocnika, c. o przedstawicielstwie można mówić jedynie w odniesieniu do dokonywania

czynności prawnych, d. przedstawiciel nie musi mieć zdolności do czynności prawnych.

11. Roszczenia jednostek prowadzących działalność gospodarczą przedawniają się po upływie: a. 6 lat, b. 10 lat, c. 3 lat, d. 5 lat.

12. Nabycie przez zasiedzenie własności nieruchomości: a. jest niedopuszczalne, b. jest dopuszczalne w przypadku 30 lat nieprzerwanego posiadania samoistnego

w dobrej wierze, c. nie jest możliwe w przypadku posiadania samoistnego uzyskanego w złej wierze, d. jest dopuszczalne w przypadku 20 lat nieprzerwanego posiadania samoistnego

uzyskanego w dobrej wierze lub w przypadku nieprzerwanego posiadania samoistnego przez 30 lat w złej wierze.

13. Użytkowanie wieczyste ustanawia się na czas: a. nieoznaczony, b. 99 lat, wyjątkowo na okres krótszy, jednak nie mniej niż 40 lat,

Page 47: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 45

c. tylko na 99 lat, d. na czas określony przez strony dowolnie w umowie.

14. Które z poniższych stwierdzeń jest prawdziwe: a. każda nieruchomość, z wyjątkami przewidzianymi w ustawie, ma odrębną księgę

wieczystą, b. księgi wieczyste nie są jawne, c. księgi wieczyste prowadzone są przez spółdzielnie mieszkaniowe, d. wpis do księgi wieczystej nie jest obowiązkowy.

15. Odebranie paczki przeznaczonej dla innego adresata to: a. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, b. bezpodstawne wzbogacenie, c. czyn niedozwolony, d. zobowiązanie solidarne.

16. Zasada realnego wykonania zobowiązania polega na: a. konieczności określenia przedmiotu świadczenia co do gatunku, b. konieczności wykonania zobowiązania przez samego dłużnika, c. braku możliwości spłaty części długu, d. bez zgody wierzyciela dłużnik nie może zmienić przedmiotu świadczenia.

17. Które z poniższych stwierdzeń nie jest prawdziwe: a. śmierć dłużnika powoduje wygaśnięcie zobowiązania, b. zobowiązanie nie wygasa, jeżeli dłużnik spełnia inne świadczenia za zgodą

wierzyciela, c. zobowiązanie wygasa wraz z jego wykonaniem, d. wierzyciel może zwolnić dłużnika z długu za jego zgodą.

18. Organem terenowej administracji rządowej nie jest: a. rada powiatu i zarząd powiatu, b. wojewoda, c. dyrektor urzędu celnego, d. wojewódzki inspektor sanitarny.

19. Do form niewładczych działań administracyjnych nie należy: a. zawieranie umów, b. zawieranie porozumień administracyjnych, c. wydawanie aktów normatywnych, d. czynności cywilnoprawne.

20. Postępowanie administracyjne nie charakteryzuje zasada: a. udziału stron w postępowaniu, b. kontroli społecznej, c. prawdy obiektywnej, d. należytej staranności.

Page 48: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 46

KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko……………………………………………………………………..................... Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu Zakreśl poprawną odpowiedź

Nr zadania

Odpowiedź Punkty

1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d

Razem:

Page 49: 1. Stosowanie przepisów prawa w gospodarowaniu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 47

6. LITERATURA 1. Boratyński J.: Postawy prawa. WSiP, Warszawa 2000 2. Górski W., Wesołowski K.: Elementy prawa. Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2003 3. Jabłońska-Bonca J.: Podstawy prawa dla ekonomistów. Lexis Paxis 2002 4. Kocot W. (praca zbiorowa): Elementy prawa. Difin, Warszawa 2004 5. Kufel J., Siuda W.: Prawo gospodarcze dla ekonomistów. Scriptum, Poznań 2001 6. Musiałkiewicz J.: Elementy prawa. Ekonomik s.c., Warszawa 2002 7. Seidel R.: Prawo i postępowanie administracyjne. Cz. 1. Wydawnictwo eMPi2, Poznań

2002 8. Seidel R.: Elementy prawa. Wydawnictwo eMPi2, Poznań 1997 9. Seidel R: Zeszyt ćwiczeń z prawa. Wydawnictwo eMPi2, Poznań 2003 10. Dzienniki Ustaw, Monitory Polskie, Konstytucja RP, kodeksy z komentarzem, ustawy,

rozporządzenia 11. Czasopisma i wydawnictwa prawne