02 ŞUBAT 2002 EBER-ÇAY DEPREMİ

Haber

3 ŞUBAT 2002 EBER VE ÇAY DEPREMLERİÖN RAPORU

GİRİŞHer ilki deprem kaynak mekanizması, odak

derintiklerip kırık yırtılma biçimleri, kınk uzunlukları,artçı deprem dağılımları, dalga formları, P-Sfarklılıkları, yanıt spektumlan ve hasar dağılımıaçışımdan incelendiğinde ll:26'da olan deprem: ilkdepremin bir artçı depremi değil, aksine ikinci aynbîr depremi olduğu açıkça görülür.

ANAŞOK - ARTÇI DEPREMLEREber depreminin dış merkezi, KB-GD doğrultulu

Sultandağr fayı ile KD-GB doğrultulu Üçkuyu fayınınkesişim bölgesine karşılık gelen Eber-Çay ilçesiarasında; Çay depreminin dış-merkezî ise Çay-Maltepe batısı arasında kalan fay parçasının batııucunda» Çay batısı-Maltepe-Kadıköy arasında yeralmıştır.

Artçı depremler» doğuda Eber ile batıda Çobanlararasında kalan yaklaşık 50-60 ikm uzunluğunda birhat boyunca dağılım göstermektedir. IV!=6.0büyüklüğünde tek bir depremin bu kadar uzunluktaartçı deprem dağılımı göstermesi mümkün değildir.Ege Çöküntü bölgesinde son yüzyılda olan en büyükdeprem, • Gediz depremi (Ms=7.2) r 30 kmuzunlukta bîr yırtılmaya neden olmuştur. Diğeryandan i Ekim 1995 Dinar depremi (M=6.0) ve 15Aralık Akşehir depremi (M=5.8) yaklaşık 10-15 kmuzunlukta bir yırtılma oluşturmuş ve artçı depremlerbu kırık boyunca yoğunlaşmıştır,

Artçı depremler, Eber ve Çay-Çobanlar arasıolmak üzere iki ana bölgede dağılım göstermektedir.Her iki depremin artçı depremlerinin aynıistasyondaki P-S farklılıklarında da 2 - 3 saniye gibibîr farklılık görülmektedir. Artçı depremlerin Eber-Çobanlar arasında bir hat boyunca uzanması, bu hatboyunca derinde yırtılma oluşturduğu anlamımagelmemektedir. Çünkü artçı depremler odakderinlikleri, fay mekanizmaları ve dalga formlarıaçısından incelenecek olursa; özellikle daha batıdaÇobanlar civarında olan depremlerin artçı depremlerolmadığı görülür. Her iki deprem, derinde Eber«Maltepe batısında yırtılmaya neden olduğu için, bukırık hemen batısında uzanan diğer fay parçası

Ramazan DEMİRTAŞ - Yıldız IRAVUL - Müjdat YAMAN!

üzerinde bazj depremleri' tetikleyebilir. Bu artçıdepremlerden bazıları da Sultandağı silsilesinioluşturan sağlam ana kayalar üzerinde yer alangevşek suya doygun afüyyal çökelier içerisindegelişen yüzeysel gerilmelerle ilgili olupt odakderinliğindeki faylarıma ille ilgili değildir.

Hasar Dağılımındalkî Jeolojik Etkenler1) Hasar-Deprem Karakteristik ilişkisi : 15

Aralık 2000 Akşehir depremi (M=5,.,8) hasan,sadece Akşehir gölünün güneydoğusunda Adsızkasabası ile Yaşarlar koyu civarında yoğunlaşmıştır.Eğer 03 Şubat 2002 Eber depremi (M=6.2) tek birdeprem olsaydı, hasar sadece Sultandağı ve Ebercivarında yoğunlaşması gerekecekti, Fakat 03Şubat 2002 Sultandağı depreminden (M=6.2) 2saat 15 dakika sonra olan ikinci 03 Şubat 2002Çay depremi (M=5.8) Çay, Bolvadin ve Çobanlarilçelerinde hasara neden olmuştur. Her İkidepremde hasar, Eber-Çay-Çobanlar-Sümenliarasında fay doğrultusuna paralel bir hat boyuncayoğunlaşmıştır. İlk Eber depreminde hasar Eber ileÇay arasında kalan yerleşim yerlerinde gelişmiştir.,İkinci Çay depreminde ise hasar, Çay-Maltepe-Kadıköy-Çobanlar-Süiümenli arasında yer alanyerleşim yerlerinde gelişmiştir.

2) Hasar-Yapt İlişkisi : Hasar dağılımında birçoketkenler etkili olmuştur. Etkili olan etkenler başrndayapı ve jeoloji önemli rol oynamıştır.., Depremlerinetkili olduğu yerleşim yerlerinde hasar» genelliklekerpiç yapılarda ağır olmuştur,. Betonarmeyapılardaki ağır hasar ise depreme dayanıklı yapıyönetmeliklerine uygun yapamamasından ilerigelmiştir.

3) Hasar - Zemin ilişkisi : Depremde etkili olandiğer önemli etken ise yerleşimi yerlerinin bulunduğuzeminle ilgilidir. Ağır hasar gören Eber, ÇayırpınarveÇay yerleşim yerleri, yaklaşık 250-300 mı kalınlıktagevşek-suya doygun alûvyal çökelier; Maltepe veKadıköy gibi yerleşimi yerleri ise göl-akarsu (bataklık)çökelleri özerinde bulunmaktadır. Depremi, buçökellerde yer hareketini kat kat büyütmüş vehasarın ağır olmasına neden olmuştur. Bir başka

58—2002-1-

Haber

deyişle Alkarçay havzası: (Akşehir gölü-Eber gölü gjbi)içerisinde yer allan yeıleşimı yerleri, Susitandağı veEmJrdağıı'hm sağlam kayalarından oluşan tepelerüzerinde bulunan yerleşim yerlerine göre daha fazlahasar görmüştür. Örneğin Sultaındağı, Yakasinek,Deresinek, Çaylın eteklerde bulunan kesimleri,Bolvadin, Cumhuriyet gibi yerleşim yerleri veköylerde hasar çok az ya da hiç olmamıştır. Bunakarşılık, gevşek çökeller üzerinde yer alan Çay'ınAlyon-Konya yolunun kuzeyinde kalan kesimleri, Çaysanayi sitesi, Çayırpınar, Eber, Maltepe ve Kadıköy,,Maltepe-Çobanlar arasında ve Batakhkçayınüzerinde yer alan ağıllar gibi yerleşim yerlerindehasar daha ağır olmuştur,

4) Hasar - Topografya - Fay geometrisi -Odaklanma Etkisi - Dalga yayılma yönü ilişkisi :Diğer yandan topografya, fay geometrisi, odaklanmaetkisi, dalga yayılma yönü ve dalga mekaniği hasarınağır olmasına neden olmuştur. Örneğin Çobanlar»Hamidiye ve Sülümenli'deki ağır hasar yukarıda sözedilen etkenlerden illeri gelmiştir. Bilindiği gibi

dalgalar fay düzlemi boyunca yayılırlar. 03 Şubat2002 depremlerine neden olan kırık DGD-BKBdoğrultusunda gelişmiştir. Dolayısıyla dalgalar budoğrultu boyunca (fay boyunca) yayıldıkları için, budoğrultu boyunca yer allan yerleşim yerlerinde hasarağır olmuştur. Buna karşılık fay düzlemine diık hatboyunca yer alan yerleşim! yerlerinde hasar azolmuştur. Benzer şekilde, fayın düşen bloğu yani göltarafında bulunan yerleşim yerlerinde hasar ağır;buna karşılık yükselen Ibloğü yani dağ tarafındabulunan yerieşim yerlerinde hasar az olmuştur.Diğer yandan kırığın başlangıç ve bitiş noktalarındayer alan yerleşimi yerlerinde kırılma mekanizmasınedeniyle hasar ağır olmaktadır. Bu nedenle, kırığındoğusunda yer alan Eber, Çayıırpınar; batısında yeralan Maltepe, Kadıköy, Çobanlar ve Sülümenli'dehasar ağır olmuştur. Çünkü Ikırığın her ilki ucundaanormal bir stres (gerilme) yüklen imi olur.

Diğer yandan Sülümenli, Hamidiye ve Çobanlar,ovadan dağlık keşlime geçiş olan etek bölgelerindeyer almaktadır. Etek bölgeleri,, farklı jeolojik

, 2002-1 59 —

Haber

olmuştur (Şekil 1).Ancak her iki depremyüzeyde» Çaycivarında ve Maltepeköyü-Cumhuriyetköyü arasımda olmaküzere iki bölgedekırık oluşturmuştur.Çay merkezde (CeditMahallesi) asfalt yolukesen ve Çay deresiile Çay merkezidoğusu arasındauzanan yaklaşık 1km uzunluğunda birIkınk gelişmiştir. Bu 1km İlk hat boyuncadoğudanı batıyaK83Df K40D, K60Dve K88D doğrultularölçülmüştür. Kınkboyunca maksimum20-30 cm; ortalama5-10 cm'lik düşeyatımlar gelişmiştir.

Şekil 2: 03 Şybat 2002 yüzey kırığının! izlediği ve yeni bir fayın olmadığını gösteren 750 rn sağ yonlu Çay'da gözlenen

km

olarak ötelenmış bir dere.,

birimlerin geçiş yerleri (alüvyonlardan kayalara geçişbölgesi) olduğu için, dalgalar bu kesimde yüzeyeçıkarlar ve üzerinde yer alan yerleşimi yerlerinde ağırhasara neden olurlar. Sûlûmenli'deki hasarınınedenlerinden biri de dalgaların odaklanmaetkisidir. Sülümen İli KD-GB doğruituiu düşük kotlubir tepe üzerinde bulunmaktadır. Bu tepenin hemenKD'sunda Emirdağiart uzanmaktadır. Dalga bu ikitepe arasında farklı şekilde kırılarak, yansıyarak vebüyüyerek yüzeye çıkmıştır. Bu etki sonucuSülümenllfnin GID'sundia yer alan İstiklal mahallesiağır hasar görmüştür.

YÜZEY PAYLANMASIKırık yırtılma sureci (fayın deprem üretme

mekanizması) açısından depremler yorumlanacakolursa; 03 Şubat 2002 Eber-Sultandağı depremi(09:11) ve 03 Şubat 2002 Çay depremi (11:26),,yüzeyim 5-10 km derinliklerinde Sultamdağı fayımınEber-Çay-Maltepe arasında kalan parçası: üzerindeyaklaşık 20 km uzun Huğunda yırtılmaya neden

kliniğin! 8 kmk u z e y b a t ı s ı n d a

Gerenlik çeşmesi (Cumhuriyet köyünün 2.5 kmbatısı) ile Maltepe köyü 500 km batısı arasındauzanan yaklaşık 5 km; uzunluğunda bir kırıkgözlenmiştir. Kırığın doğusundan batısına doğrusırasıyla K82B, K60B ve K70B doğrultulanölçülmüştür (Şekil 1). Yerel topografya ve solasıçramaya bağlı olarak kınk boyunca 5-10 çmı tersatımlar ve 2-3 cm sağa yanal atımlar gözlenmiştir.Maltepe civarında bu fayın en azından Neotektonikdönemi başlangıcından bu yana diri olduğunugösteren tipik fay topografyası gelişmiştir. Aynı yerdeİnli-Maltepe-Kadıköy arasında GB-KD yönünde akansulu dere» 03 Şubat 2002 deprem kmklanmngeliştiği kesimde yaklaşık 750 m (oluşumundangünümüze kadar) sağ yönlü olarak yer değiştirmiştir(Şekil 2). Her iki deprem, KB-GD doğrultuluSultandağı Fayı ille KD-GB doğrultulu ÜçkuyuFaylarını içeren Sultandağı Fay sistemine uygun fayparçaları üzerinde yırtılmalar geliştirmiştir. Bir başkadeyişle her iki depremi, Sultandağı Fayı ile dar açılaryapan' KD-GB ve KB-GD doğrultulu fay parçaları

6 0 — 2002 - 1 •

HaberBÜLTENİ

özerinde kırıklar oluşturmuştur. Yani her ikideprem, yeni bîr fay oluşturmamıştır.Aksine anakaya derinliklerinde SoStandağıfayınım üzerinde yer alan yaklaşık 300-500km kalınlıkta alüvyal yelpaze çökelleriiçerisinde kırıklar oluşturmuştur (Şekil 3).Bu kırıklar her iki depremin odakderinliklerinde Sultandağı fayınabirleşmektedir.

Heybeli Termal Tesislerinde depremindördüncü günü (Çarşamba) 35 muzunluğumda K35D doğrultunu bir kırıkboyunca sıcak su çıkışları olmuştur.Kaplıca sularımın debîsi artmıştır. Kırıkboyunca çıkan yeni sıcak suların sıcaklığı41, kaplıca suyunun sıcaklığı 56 dereceolarak ölçülmüştür. Bu doğrultu, Üçkuyufayımın doğrultusu ile uyumludur. ZatenAkarçay havzası içerisinde Sultandağıfayıma dik KD-GB doğruttulu kısa uzunluktakırlıklar yer almaktadır. Yaklaşık 10 bin yılönce Akşehir ve Eber golleri birleşik tek bîrgölden oluşuyordu. Daha sonra KD-GBdoğrultulu Oçkuyu fayı tarafından göl ikiyeayrılmış ve Eber gplüy Akşehir gölüne göre10 m yükseltilmiştir {Şekil 4). Akarçayhavzası içerisinde Sultandağı fay boyuncaKD-GB doğrultulu birçok kısa kırık yeralmaktadır. Benzer şekilde bu tür faylarboyunca Ilgın (Çavuşçu gölü) gölü'deAkşehir gölünden ayrılmıştır.

.2002-1—61 —

Haber

GELECEK DEPREM POTANSİYELİOrta - Üst Miyosen (gQnümüzden 10-15 milyon yıl

önce) yaşlı Sultandağı fay« yaklaşık 60 km - 90 kmuzunlukta! olup, en az 5 ya da 6 ayrı fay parçasındanoluşmaktadır (Şekil 5). Fay doğuda Doğanhisar ya-kınlarrndan başlamakta, Ilgın ve Argîthani yakın gü-neyinden geçerek Akşehir ve Sultandağı içerisindengeçmekte ve Çay batışımda sontanmaktadır. Fayındoğuda yer alan Doğanhisar-Reis arasında kalanparçası, 26 Eylül 1921 tarihînde Ms=5.9 büyük-lüğünde bir depremle, Reis-Akşehir arasında kalanparçası 21 Şubat 1.946 tarihinde Ms=5.7 büyük-lüğünde bir depremle,, Akşehir-Sultandağ) arasındakalan parçası, 15 Aralık 2000 tarihinde Ml=5.8 bü-yüklüğünde bir depremle ve Suftamdaği-Çay arasım-da kalan parçası ise 3 Şubat 2002 tarihindeM=6.2 ve M=5.8 büyüklüğünde Eber-Sylltandağıve Çay depremleri île yırtılmıştır (Şekil 5). Yakın ge-lecekte ise Çayın batısında (Maltepe batısı-Çoban-lar güneyi) kalan parçasında da benzer büyüklüktebir deprem olma olasılığı yüksek görünmektedir.

Fay uzunluğu-fay parçasıı-böyüklük ilişkisine bakıl-dığında Sultandağı fayı, 10-15 km uzunlukta! en az5 ya da 6 ayrı fay parçasından oluşmaktadır. Bu ne-denle her bir fay parçası en büyük M=5.5 ileM=6.2 arasında değişen depremlere neden olmuş-tur. Suitandağ« fayı 1900-2002 yılı içerisinde dep-rem;- etkinliği yüksek bir diri fayı oluşturmaktadır. Bufayın değişik parçaları üzerinde 1900-2002 yılı ara-

sında; 25» 44, 2 yıl ve 2 saat 15 dakika gibi ara-lıklarla büyüklükleri M=5.5 ile M=6.2 arasında de-ğişen depremler olmuştur. Bu durum fay boyuncadepremlerin belirli zamanlarda yoğunlaştıklarını vefarklı fay parçalarında birbirine yakın zaman aralık-larında yinelendiklerini göstermektedir. Sultandağıfayınım yıllık kayma hızı 0.2 mim gibi çok düşük oldu-ğy için, depremlerin yinelenme aralıkları oldukça u-zun görünmektedir. Bir başka deyişle 1900-2002yıllı arasında Sultandağı fayı sismik olarak oldukçaetkin olurken,, gelecek birkaç yüzyıl-birkaç bin yıl (enaz 500 yıl) içerisinde oldukça sakin olacağı düşünül-mektedir. Nitekim Sultandağj fayı boyunca son 15milyon yıl içerisinde toplam, düşey astımın 900 m, ol-ması da bu durumu desteklemektedir. Benzer şekil-de Soltandağı layı, neotektonik donemi içerisinde(son 5 milyon yıl-gpnümüz) arasında 500 m'lik dü-şey atım, 750 metrelik sağ yanal atım meydana ge-tlrmiştiL Bu durumda fay boyunca biriken yıllık kay-ma hızı 0.1 mim/yıl olarak hesaplanmıştır. 03 Şubat.2002 tarihinde olan iki deprem ortalama 10 cm dü-şey atım, 1-2 cm sağ yönlü yatay atım oluşturmuş-tur. Fayda 0.1 mrn/yıllık bir kayma hızı ile 10 emikatım 1000 yılda birikebilir. Bir başka deyişle, Eber,Çay ya da Akşehir merkezli bu büyüklükte bir depre-min olması için en azından 500-1000 yılın geçmesigerekir. Ancak bu yinelenme aralıklarının sadeceSultandağı Fayrtıın yukarıda söz edilen parçalan içingeçerli olacağını hatırlatmakta fayda var., Bir başka

—62 2002 - 1

Haber

deyişle, Sultanclağı Fayı boyunca yer allan ilçeler,,komşu bölgelerde yer alan diğer diri faylarda(Kumdanlı Fayı» Tatarlı Fayı gibi) oluşabilecekdepremlerden etkilenebilir.

SONUÇLARBu çalışmada elde edilen bulgular aşağıda

maddeler halinde verilmiştir:1) 03 Şubat 2002 günü iki saat aralıklarla iki

deprem olmuştur.2) Her iki depremlerimde doğuda Eber ile batıda

Maltepe köyü batısı arasında yaklaşık 20 kmuzunluğunda bir yırtılmaya neden olmuştur,

3) Depremler, yüzeyde doğuda Çay merkezde1 km uzunlukta; Çay batısında Gerenlikçeşmesi (Cumhuriyet 2 kim 1KB) ille (MaltepeKöyü batısında 5 km uzunluğunda yüzey kingsoluşturmuştur.

4) Kırık boyunca maksimum 20-30 cm; ortalama5-10 cm'lik düşey atımlar gelişmiştir. Yereltopografya ve solla sıçramaya bağlı olarak kırıkboyunca 5-10 cm ters atımlar ve 2-3 cm sağa yanalatımlar .gözlenmiştir.

5) İnli-Maltepe-Kadıköy arasında GB-KDyönünde akan sulu dere, 03 Şubat 2002deprem kırıklarının geliştiği kesimde yaklaşık750 m (oluşumundan günümüze kadar) sağ;yönlü olarak yer değiştirmiştir.,

6) Her iki deprem, KB-GD doğrultuiu SültancJağıFayı ile KD-GB doğrultuiu Oçkuyu Faylarını içerenSultandağı Fay sistemine uygun fay parçaları öze-

rinde yırtılmalar geliştirmiştir. Bir başka deyişle heriki depremi» Suttandağı Fayı ile dar açılar yapan KD-GB ve KB-GD doğrultu Eu fay parçalan üzerimde kırık-lar oluşturmuştur. 'Yani her iki deprem, yeni bir fayoluşturmamıştır. Aksine anakaya derinliklerinde Sul-tandlağı fayının özerinde yer alan yaklaşık 300-500km kalınlıkta alövyal yelpaze çökelleri içerisinde kı-rıklar oluşturmuştur. Bu kırıklar her iki depremin o-dlak derinliklerinde Sultandlağı fayına birleşmektedir.

7) Heybeli Termal Tesislerimde depremindördüncü günü (Çarşamba) 35 m uzunluğundaK35D . doğrultuiu bir kırık boyunca sıcak suçıkışları olmuştur. Kaplıca sularının dlebisiartmıştır.

8) Depremler, Sultandağı Fayı boyunca doğudanbatıya doğru göç etme eğilimi göstermiştir. Bu •fayındeğişik parçalan üzerinde 1900-2002 yılı arasında;25, 44, 2, yıl ve 2 saat 15 dakika gibi aralıklarla bü-yüklükleri M=5.5 ile M=6.2 arasında değişen dep-remler olmuştur. By durum fay boyunca deprem-lerin belirli zamanlarda yoğunlaştıklarını ve farklı fayparçalarında birbirine yakımı zaman aralıklarındayinelendiklerini göstermektedir. Yakın gelecekte ise"Çayın batışımda (Maltepe batısı-Çobanlar güneyi)kalan parçasında da benzer büyüklükte bir depremolma olasılığı yüksek görünmektedir.

9) Sultandağı fays, neotektonik dönemiçerisinde (son 5 milyon yıl-günümüz) arasında500 m'lik' düşey afim, 750 metrelik sağ yanalatım meydana getirmiştir, Bu durumda fayboyunca biriken yıllık kayma hızı 0.1 m m/y Ê i

olarak hesaplanmıştır. 03Şubat 2002 tarihinde olaniki deprem ortalama 10 cmdüşey atım, 1-2 cm sağyönlü yatay atımı oluştur-muştur. Fayda 0,1 mm/yıllıkbir kayma hızı ile 10 cm'likatım 1000 yılda birikebilir.Bîr başka deyişle, Eber,Çay ya da Akşehir merkezlibu büyüklükte bir depreminolması için en azından 500-1000 yılın geçmesi gerekir.Ancak: by yinelenme aralık-larının sadece SultandağıFayıı'inm yukarıda söz edilenparçalan için geçerli ola-cağını hatırlatmakta faydavar.

.2002,-1 63