Top Banner
ՀՀ տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարություն "Կոշտ թափոնների համակողմանի կառավարման համակարգ, Վանաձոր, Հայաստան" Ծրագիր ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՎՐԱ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽՆԱԿԱՆ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՀԱՅՏ Հոկտեմբեր, 2017 Վանաձոր, Հայաստան
80

, 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Sep 22, 2020

Download

Documents

dariahiddleston
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

ՀՀ տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարություն

"Կոշտ թափոնների համակողմանի կառավարման համակարգ, Վանաձոր, Հայաստան" Ծրագիր

ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՎՐԱ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽՆԱԿԱՆ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՀԱՅՏ

Հոկտեմբեր, 2017

Վանաձոր, Հայաստան

Page 2: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Բովանդակությունը

1. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ .................................................................................................. 4

2. ՆՊԱՏԱԿԸ ................................................................................................................................................. 5

2.1 Ծրագիրը ............................................................................................................................................. 5

2.2 Նախնական գնահատման հայտը .................................................................................................... 5

3. ԾՐԱԳՐԻ ԱՄՓՈՓԱԳԻՐԸ ....................................................................................................................... 6

3.1 Հիմնավորումը .................................................................................................................................... 6

3.2 Ծրագրի նկարագիրը .......................................................................................................................... 7

3.2.1 Սանիտարական աղբավայրը ................................................................................................... 8

3.2.2 Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանը .......................................................................................... 9

3.2.3 Աղբահավաքման և փողոցների մաքրման համակարգը ..................................................... 10

3.3 Ծրագրի այլընտրանքները ............................................................................................................... 12

3.3.1 Այլընտրանքային տարածքներ/վայրեր .................................................................................. 13

3.3.2 Այլընտրանքային տեխնոլոգիաներ ........................................................................................ 14

3.3.3 Այլընտրանքային շահագործման մոդելներ ........................................................................... 15

3.4 ՇՄԱԳ ուսումնասիրության տարածքը ......................................................................................... 15

3.4.1 Մոտեցումը ............................................................................................................................... 15

3.4.2 Սանիտարական աղբավայրը ................................................................................................. 16

3.4.3 Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանը ........................................................................................ 17

4. ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԵՎ ԻՆՍՏԻՏՈՒՑԻՈՆԱԼ ՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐԸ ............................................................... 17

4.1 Ազգային նորմատիվաիրավական դաշտը ..................................................................................... 18

4.1.1 Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության ընթացակարգը .......................................................................................................................................... 18

4.1.2 Հանրային ծանուցման և քննարկումների իրականացման ընթացակարգը ...................... 21

4.1.3 Ծրագրին առնչվող ազգային բնապահպանական և սոցիալական օրենսդրությունը....... 22

4.1.4 Աղբավայրերի նախագծման ընթացակարգը ........................................................................ 25

4.2 Ինստիտուցիոնալ շրջանակները .................................................................................................... 25

4.3 Միջազգային համաձայնագրերը .................................................................................................... 29

4.4 Շրջակա միջավայրի վրա և սոցիալական ազդեցության միջազգային կարգավորումները և ուղեցույցները ............................................................................................................................................... 31

4.4.1 2014/52/EU շրջաբերականը (ՇՄԱԳ շրջաբերական) ........................................................... 31

4.4.2 1999/31/EC շրջաբերականը (Աղբավայրերի շրջաբերական) .............................................. 32

4.4.3 2010/75/EU շրջաբերականը (Արդյունաբերական արտանետումների շրջաբերական) .... 32

5. ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԵՎ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԵԼԱԿԵՏԱՅԻՆ ԻՐԱՎԻՃԱԿԸ ............................. 33

5.1 Նպատակը ........................................................................................................................................ 33

5.2 Աշխարհագրությունը և տեղագրությունը .................................................................................... 34

5.3 Կլիման և օդերևութաբանական պայմանները ............................................................................. 34

5.4 Մթնոլորտային օդի որակը .............................................................................................................. 38

-2-

Page 3: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

5.5 Երկրաբանությունը, հիդրոերկրաբանությունը և հողերը ........................................................... 39

5.5.1 Ընդհանուր դրույթներ ............................................................................................................. 39

5.5.2 Գեոտեխնիկական և տեղագրական հետազոտություններ ................................................ 39

5.5.3 Եզրակացություն ..................................................................................................................... 43

5.6 Սողանքներ ....................................................................................................................................... 43

5.7 Սեյսմիկ վտանգը .............................................................................................................................. 44

5.8 Ջրագրությունը................................................................................................................................. 45

5.9 Աղմուկը ............................................................................................................................................. 46

5.10 Լանդշաֆտը և տեսանելիությունը ................................................................................................. 47

5.11 Մշակութային ժառանգություն ....................................................................................................... 48

5.12 Կենդանական և բուսական աշխարհը........................................................................................... 50

5.12.1 Բուսական աշխարհը ............................................................................................................... 50

5.12.2 Կենդանական աշխարհը ......................................................................................................... 53

5.13 Պահպանվող տարածքներ .............................................................................................................. 54

5.14 Երթևեկության ծանրաբեռնվածությունը...................................................................................... 56

5.15 Սոցիալ-տնտեսական պատկերը .................................................................................................... 56

5.15.1 Ժողովրդագրական իրավիճակը ............................................................................................. 57

5.15.2 Սոցիալ տնտեսական ցուցանիշները ..................................................................................... 57

5.15.3 Ազգային փոքրամասնություններ .......................................................................................... 58

5.15.4 Գենդերային անհավասարությունը ....................................................................................... 58

5.15.5 Առողջապահություն ................................................................................................................ 59

5.15.6 Կրթություն ............................................................................................................................... 59

5.15.7 Զբոսաշրջություն ..................................................................................................................... 60

5.16 Հողօգտագործման իրավունքը ....................................................................................................... 61

5.16.1 Սանիտարական աղբավայրի տարածքը ............................................................................... 61

5.16.2 Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանի տարածքը ...................................................................... 61

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 1 ................................................................................................................................................... 62

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2 ................................................................................................................................................... 63

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 3 ................................................................................................................................................... 71

-3-

Page 4: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

1. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ

1.1 Ծրագրի անվանումը՝ Կոշտ թափոնների համակողմանի կառավարման համակարգ, Վանաձոր, Հայաստան

1.2 Պատվիրատու՝ ՀՀ տարածքային կառավարման և զարգացման

նախարարություն՝ KfW գերմանական զարգացման բանկի օժանդակությամբ

1.3 Ձեռնարկող՝ ՀՀ տարածքային կառավարման և զարգացման

նախարարություն 1.4 Ձեռնարկողի հասցեն՝ ՀՀ, Երևան 0010, Հանրապետության հրապարակ,

Կառավարական տուն 3 1.5 Կոնտակտային անձ՝ Գևորգ Ղուկասյան, ՀՀ տարածքային կառավարման և

զարգացման նախարարության մասնագետ 1.6 Հեռախոս՝ +37410 511-362 1.7 Էլ. հասցե՝ [email protected] 1.8 Կայք՝ www.mtad.am 1.9 Ծրագրի տարածաշրջան՝ Լոռի մարզ և ք. Դիլիջան 1.10 Խորհրդատու՝ ERM GmbH (Գերմանիա) և "ԷՅ ԹԻ ԷՄ ԷՍ Սոլյուշնս" ՍՊԸ

(Հայաստան) ենթակապալառու Հեռ.՝ +37410 583-643, +37499 109-495 Էլ. հասցե՝ [email protected]

-4-

Page 5: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

2. ՆՊԱՏԱԿԸ

2.1 Ծրագիրը

Սույն շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության նախնական գնահատման հայտը մշաված է հայ-գերմանական ֆինանսական համագործակցության շրջանակներում իրականացվող "Կոշտ թափոնների համակողմանի կառավարման համակարգ, Վանաձոր, Հայաստան" ծրագրի (այսուհետ՝ Ծրագիր) համար: KfW գերմանական զարգացման բանկը ՀՀ տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարության միջոցով աջակցություն է ցուցաբերում Վանաձոր և Դիլիջան քաղաքներին, ինչպես նաև Լոռու մարզի այլ համայնքներին և Լոռու մարզպետարանին, ուղղված տարածաշրջանում կոշտ թափոնների համակողմանի կառավարման համակարգի ստեղծմանը:

Ծրագրի նպատակն է մշակել Լոռվա մարզի և Դիլիջան քաղաքի համար թափոնների համակողմանի կառավարման համակարգի հայեցակարգ և տեխնիկա-տնտեսական հիմնավորում: Ծրագրի հայեցակարգի մշակման փուլում իրականացվել է նոր սանիտարական աղբավայրի կառուցման համար վայրի հատկորոշման ուսումնասիրություն, որի արդյունքները ներկայացվել են շահառուներին՝ աղբավայրի տեղանքի ընտրության աշխատաժողովի ընթացքում: Արդյունքում, շահառուները, որպես Ծրագրի տարածաշրջանի համար նոր աղբավայրի տարածք, ընտրել են Քարաձոր համայնքից դեպի արևմուտք տեղակայված լանջը (գտնվում է Ղուրսալի և Նոր Խաչակապ համայնքների վարչական սահմաններում): Դիլիջանի ընդգրկումը Ծրագրի տարածաշրջանի մեջ նախատեսում է քաղաքի մոտակայքում փոխաբեռնման կայանի կառուցում:

Ծրագիրը մշակվել է 2012-2014 թվականներին ERM (Գերմանիա), Infrastruktur & Umwelt (Գերմանիա) ու "ԷՅ ԹԻ ԷՄ ԷՍ Սոլյուշնս" (Հայաստան) ընկերությունների ստեղծված կոնսորցիումի կողմից: Ծրագրի իրագործումը նախատեսվում է սկսել 2018 թվականից:

2.2 Նախնական գնահատման հայտը

Սույն շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության նախնական գնահատման (ՇՄԱՆԳ) հայտի մշակման պահանջը սահմանված է Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության մասին ՀՀ օրենքի հոդված 16-ում:

Սույն ՇՄԱՆԳ հայտը մշակված է ազգային բնապահպանության ոլորտի օրենսդրության պահանջների և միջաազգային լավագույն փորձի դրույթներին համահունչ և ձեռնարկողի (Տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարություն) կողմից ներկայացվելու է շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության նախնական փորձաքննության՝ ՀՀ բնապահպանության նախարարություն:

Սույն ՇՄԱՆԳ հայտի նպատակն է մշակել Ծրագրի շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության նախնական փորձաքննության համար բավարար տվյալներ և տեղեկատվություն պարունակող փաստաթուղթ, որի հիման վրա կտրվի Ծրագրի շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման հաշվետվության մշակման տեխնիկական առաջադրանքը:

-5-

Page 6: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

3. ԾՐԱԳՐԻ ԱՄՓՈՓԱԳԻՐԸ

3.1 Հիմնավորումը

Ծրագրի նպատակն է մշակել կոշտ թափոնների համակողմանի կառավարման համակարգ (ԿԹՀԿՀ) Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի տարածաշրջանի բնակչության թվաքանակը կազմում էր մոտ 267,000 մարդ: Վանաձորի, մարզի այլ քաղաքների (Սպիտակ, Ախթալա, Թումանյան, Ալավերդի, Շամլուղ, Տաշիր, Ստեփանավան) և Դիլիջանի բնակչությունը կազմում է Ծրագրի տարածաշրջանի բնակչության մոտ 50%-ը, իսկ մնացած բնակչությունը բաշխված է մարզի 105 գյուղական համայքնենրի միջև:

Թափոնների գոյացման միջինացված ցուցանիշները Ծրագրի տարածաշրջանում կազմում են՝ 0.313 կգ/մարդ-օր Վանաձոր քաղաքի, 0.215 կգ/մարդ-օր մնացած քաղաքային համայնքների և 0.161 կգ/մարդ-օր գյուղական համայնքների համար: Ընթացիկ տարում այդ ցուցանիշները հանգեցնում են Ծրագրի տարածաշրջանում 56.8 տ/օր թափոնների գոյացմանը, իսկ Ծրագրի 25 տարվա պլանավորված ժամանակահատվածում կարող են հասնել մինչև 58.6 տ/օր քանակության: Ծրագիրը կենտրոնացված է միայն կոշտ կենցաղային թափոնների վրա և չի ներառում վտանգավոր և բժշկական թափոնները:

Ներկայումս, թափոնները հավաքվում և վերահսկվում են տեղական կառավարման մարմինների մակարդակով: Ստորև թվարկված են գոյություն ունեցող թափոնների կառավարման համակարգին առնչվող հիմնական խնդիրները՝

• Վանաձորի կենցաղային աղբը տեղադրվում է քաղաքից 13 կմ հեռավորության վրա գտնվող Արջուտ գյուղական համայնքի աղբավայրում: Տարածքը սփռված է լեռնային զառիթափին: Աղբավայրի մոտեցման ճանապարհը գտնվում է անմխիթար վիճակում, ինչը խնդիրներ է ստեղծում հին աղբատար մեքենաների աղբավայր մուտք գործելուն, հատկապես ձմռան ամիսներին, երբ ճանապարհը սառցապատ է: Աղբի կուտակումներ կան նաև մոտեցման ճանապարհի եզրագծին: Քանի որ տեղադրված աղբը ամբողջությամբ չի հողապատվում, այն պարբերաբար այրվում է, ինչը տեսանելի է Մ3 ավտոմայրուղու Սպիտակ-Վանաձոր հատվածից: Աղբավայրի ստորին լանջին կան հատվածներ, որտեղ աղբը արդեն քայքայված է և ծածկված բուսականությամբ: Տեղացիները բողոքում են աղբավայրի շահագործման բնապահպանական և աշխատանքի անվտանգության ազդեցություններից:

• Դիլիջան քաղաքի աղբավայրը տեղակայված է Մ8 ավտոմայրուղու մոտակայքում: Այն շահագործվում է 1999 թվականից և բնապահպանակա տեսանկյունից գտնվում է անմխիթար վիճակում: Բացակայում են ենթակառուցվածքները և սարքավորանքը:

• Հասունացել է նոր սանիտարական աղբավայր կառուցելու անհրաժեշտությունը, որը կծառայի Վանաձոր քաղաքին, հարևանող գյուղական համայնքներին և Դիլիջան քաղաքին, ինչպես նաև նախադրայալներ կստեղծի հետագայում Լոռվա մարզի մնացած համայնքների, մասնավորապես Տաշիրի, Ստեփանավանի և Ալավերդու՝ համակարգին միանալու համար:

• Աղբահանության և փողոցների սանիտարական մաքրման համակարգը պետք է բարելավվի, արդիականացվի և գործի արդյունավետ՝ ապահովելով բնակչությանը բարձրորակ աղբահանության ծառայություններով:

• Կենցաղային թափոնների վերամշակման նոր համակարգի ներդրումը խիստ արդիական է տեղադրվող աղբի քանակները նվազեցնելու, աղբից կորզվող արժեքավոր բաղադրիչները ու տարրերը վերականգնելու և վերօգտագործելու տեսանկյունից:

• Գյուղական համայնքներում աղբահանության ծառայությունների տարածումը մարտահրավեր է, որն այնուամենայնիվ պետք է հաղթահարվի հասանելի և կիրառելի լուծումների մշակման ու ներդրման եղանակով:

-6-

Page 7: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

• Տարածաշրջանի աղբահանության գոյություն ունեցող ինստիտուցիոնալ կառուցվածքը հազիվ թե նպաստի ապագա կոշտ թափոնների համակողմանի կառավարման համակարգի արդյունավետ ներդրմանը, հետևաբար, պետք է մշակվի հետագայում, տեխնիկական միջոցառումներին զուգահեռ:

• Անհապաղ անհրաժեշտություն է առաջացել արձագանքել վերոնշյալ խնդիրներին արդյունավետ կոշտ թափոնների համակողմանի կառավարման համակարգի ներդրման միջոցով, որը մատչելի կլինի համայքների համար և կբավարարի Ծրագրի շաահառուների պահանջներին:

3.2 Ծրագրի նկարագիրը

Ծրագիրը պետք է ծառայի Վանաձոր և Դիլիջան քաղաքների, իսկ հետագայում նաև Լոռու մարզի մյուս համայնքների համար: Այն ներառում է ներդրումներ, ուղղված համայնքներից կենցաղային թափոնների հավաքմանը, արդյունավետ ու մատչելի կառավարման համար նոր ենթակառուցվածքների և սարքավորումների ձեռք բերմանը: Ծրագրի հիմնական բաղադրիչներն են կենցաղային թափոնների հավաքման և տեղափոխման սարքավորանքը, Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանը և սանիտարական աղբավայրը:

Տեղագրական, ինստիտուցիոնալ և տեխնիկական նկատառումներով պայմանավորված Ծրագիրը բաժանված է թափոնների կառավարման 3 գոտիների (ԹԿԳ, տես Նկար 3-1)՝

• ԹԿԳ՝ հյուսիս, ներառյալ Սպիտակը, Վանաձորը և Դիլիջանը,

• ԹԿԳ՝ հյուսիս-արևմուտք, ներառյալ Ստեփանավանը և Տաշիրը,

• ԹԿԳ՝ հյուսիս-արևելք, ներառյալ Ալավերդին:

Նկար 3-1. Լառու մարզում (ավելացված Դիլիջանը) թափոնների կառավարման գոտիները

Ծրագրի իրագործման արդյունքում տարածաշրջանում զգալիորեն կբարելավվեն թափոնների տեղադրման գործելակերպերը, համապատասխանելով թե ԵՄ ստանդարտներին և, թե ազգային նորմատիվային դաշտին: Սանիտարական աղբավայրը (գտնվելու է ԹԿԳ՝ հյուսիսում, Ղուրսալի և Նոր Խաչակապ համայնքներում) կհանդիսանա Ծրագրի հիմնասյունը և հնարավորություն կտա փակել տարածաշրջանում ոչ արդյունավետ շահագործվող աղբավայրերը և աղբյուսները: Ծրագրի իրականացումից ակնկալվում են բնապահպանական և հանրության առողջության ապահովման տեսանկյունից էական օգուտներ ու դրական փոփոություններ:

-7-

Page 8: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Հետագայում, նախատեսվում է նաև կազմակերպել սանիտարական աղբավայրեր ԹԿԳ՝ հյուսիս-արևմուտքի և ԹԿԳ՝ հյուսիս-արևելքի համար: Ներկայումս նշված գոտիների համայնքների ֆինանսական կարողությունները չեն թույլատրում ստանձնել արտաքին վարկային պարտավորություններ սանիտարական աղբավայրեր կառուցելու համար, սակայն, նրանց զարգացումը, ինչպես նաև դրամաշնարհային միջոցների և տեխնիկական աջակցության ներգրավումը հետագայում հնարավոր կդարձնեն Ծրագրի վերոնշյալ բաղադրիչի ներդրումը:

3.2.1 Սանիտարական աղբավայրը

Սանիտարական աղբավայրի նախատեսված է կառուցել Ղուրսալի և Նոր Խաչակապ համայնքների վարչական սահմաններում: Այն ծառայելու է Վանաձոր, Սպիտակ և Դիլիջան քաղաքների, ինչպես նաև Ծրագրին միանալու ցանկություն հայտնած հարակից գյուղական համայնքների կենցաղային աղբի տեղադրման համար: Սանիտարական աղբավայրը կառուցվելու է 25 տարվա հեռանկարով և կկարողանա ընդունել մոտ 1,050,000 տ կենցաղային աղբ: Աղբավայրը կառուցվելու է տեղական նորմատիվաիրավական դաշտի և ԵՄ աղբավայրերի շրջաբերականի պահանջներին համահունչ և ունենալու է 109,000 մ² տարածք, ներառյալ պաշտպանիչ գոտին և օժանդակ տեղամասերը:

Սանիտարական աղբավայրը կառուցվելու և աղբալցվելու է 4 փուլերով: Առաջին փուլի տևողությունը 7 տարի է: Աղբավայրի ամբողջ տարածքը և դրանում աղբի տեղադրման հասանելի տարածությունը հաշվարկվել է ելնելով 1,600,000 մ3 առավելագույն նախագծային ծավալից և միջինը 32 մ բարձրությամբ աղբի լցման պայմաններից: Սանիտարական աղբավայրի նախագծային սխեման և հիմնական բաղադրիչները բերված են ստորև Նկար 3-2-ում:

Նկար 3-2. Սանիտարական աղբավայրի սխեման

Աղբյուրը՝ Հայեցակարգի հաշվետվություն

-8-

Page 9: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Աղբավայրի հատակածածկման համակարգը բաղկացած է լինելու հանքային շերտից և բարձր խոտության պոլիէթիլենի (HDPE) թաղանթից (տես Նկար 3-3 ստորև): Աղբի զտվածքաջուրը մշակվելու է հակադարձ օսմոսի կայանում:

Նկար 3-3. Սանիտարական աղբավայրի ջրաանթափանց շերտի կառուցվածքը

3.2.2 Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանը

Առաջարկվող աղբահանության համակարգին Դիլիջան քաղաքի միացումը իրագործելի է փոխաբեռնման կայանի առկայության դեպքում: Դիլիջան քաղաքի կենցաղային աղբը սկզբից պետք է կուտակվի փոխաբեռման կայանում, ապա աղբատար մեքենաներով պարբերաբար տեղափոխվի և տեղադրվի սանիտարական աղբավայրում:

"Կոշտ թափոնների համակողմանի կառավարման համակարգ, Վանաձոր, Հայաստան" ծրագրի իրագործելիության ուսումնասիրության շրջանակներում նույնականացվել և Դիլիջան քաղաքապետի հետ համաձայնեցվել է Դիլիջանի աղբավայրի մոտակայքում մի հարթակ, որը հարմար է փոխաբեռնման կայան կառուցելու համար: Հարթակը գտնվում է Դիլիջան-Վանաձոր Մ8 ավտոմայրուղուն կից: Հեռավորությունը Դիլիջանից 5 կմ, իսկ ապագա սանիտարական աղբավայրից՝ 47 կմ: Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանի դիրքը և նախագծային սխեման բերված է ստորև Նկար 3-4-ում:

-9-

Page 10: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Նկար 3-4. Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանի սխեման

Աղբյուրը՝ Հայեցակարգի հաշվետվություն

Դիլիջանից կենցաղային աղբով բեռնավորված աղբատար մեքենաները անցնելով փոխաբեռնման կայանի դարպասի միջով կանգնելու են հարթակին, որտեղից էլ թափոնները բեռնաթափվելու են 35 մ3 տարողությամբ բաց կոնտեյներների մեջ: Ինչպես կոնտեյներները, այնպես էլ հարթակը ծածկապատ են, ինչը կբացառի անձրևաջրերի ներթափանցումը կոնտեյներներ: Փոխաբեռնման կայանում կշեռք-հենահարթակ չի պահանջվում, քանի որ ի վերջո աղբը կշռվելու է սանիտարական աղբավայրի մուտքին: Ավտոմայրուղուց փոխաբեռման կայանը թաքցնելու նպատակով նախատեսվում է դրա շուրջը կանաչապատ գոտու ստեղծում: Բեռնավորված կոնտեյներները աղբատար մեքենաներով տեղափոխվելու են դեպի սանիտարական աղբավայր:

3.2.3 Աղբահանության և փողոցների սանիտարական մաքրման համակարգը

Ծրագրին մասնակցող գյուղական համայնքներում նախատեսվում է ներդնել առդի աղբահանության համակարգ, իսկ քաղաքային համայնքներում՝ բարելավել գործող կենցաղային աղբի հավաքման և փողոցների սանիտարական մաքրման համակարգը: Ներկայումս, գյուղական համայնքների մասնակցությունը Ծրագրին պայմանավորված է դրանց տեղադիրքով, առաջացող թափոնների քանակով, գործող աղբահավաք համակարգով, աղբատար մեքենաների անվտանգ երթևեկության տեսանկյունից մոտեցման ճանապարհների վիճակով, ինչպես նաև այդ համայնքների՝ կենցաղային աղբի կառավարման համակարգին միանալու ցանկությունից և հնարավորությունից:

Փողոցների սանիտարական մաքրումը

Փողոցների սանիտարական մաքրման անարդյունավետ համակարգը բարելավելու նպատակով իրականացվելու է փողոցների հաշվառում և կազմվելու է շտեմարան, որը կներառի մաքրման ենթակա փողոցների անունները, երկարություններն ու լայնությունները: Դա կօգնի ճիշտ պլանավորել

-10-

Page 11: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

փողոցների սանիտարական մաքրման աշխատանքները՝ մարդկային ռեսուրսների և սարքավորումների օպտիմալ վերաբաշխման և արդյունավետ օգտագործման տեսանկյունից: Պետք է մշակվեն փողոցների մաքրման երթուղիներ, որոնցից յուրաքանչյուրին կցվելու են մաքրող խմբեր/բրիգադներ: Երթուղիները մշակելիս հաշվի են առնվելու նաև բնակչության խտությունը, շինությունների կառուցվածքը (շենքեր, սեփական տներ, կոմերցիոն ու արդյունաբերական տարածքներ և այլն), ճանապարհների մակերեսները, տրանսպորտային երթևեկության և հետիոտնային ծանրաբեռնվածությունը և գործոններ: Ստորև բերված Աղյուսակ 3-1-ում ներկայացված են փողոցների սանիտարական մաքրման առաջարկվող հաճախականությունները տարբեր տարածքների համար:

Աղյուսակ 3-1. Փողոցների մաքրման առաջարկվող հաճախականությունը

Տարածք Հաճախականությունը

Գլխավոր փողոցներ Օրական

Կոմերցիոն տարածքներ Երկու անգամ օրը

Արդյունաբերական տարածքներ Շաբաթը մեկ անգամ

Բնակելի տարածքներ բազմաբնակարան շենքերով Երկու շաբաթը մեկ անգամ (ամիսը երկու անգամ)

Այն բնակելի թաղամասերում, որտեղ գերակշռում են առանձնատները, բնակիչներն իրենք են պատասխանատու իրենց սեփականությանը հանդիսացող շինության հարող փողոցների մաքրումը ապահովելու համար: Հանրության իրազեկմանն ուղղված միջոցառումների և տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից ընդունված կարգավորումների միջոցով կապահովվի այս գործելակերպի կայունությունը: Այնուամենայնիվ, տարեկան մեկ կամ երկու անգամ այս տարածքներում համայնքապետարանների սանիտարական մաքրման ծառայության կողմից կատարվելու են ընդհանուր մաքրման աշխատանքներ:

Ներկայումս համայնքներում տեղադրված անհարմար աղբատուփերն ու աղբամանները նախատեսվում է փոխարինել առավել հարմարավետ տարբերակներով, իսկ դրանց քանակը պետք է ավելացվի՝ փողոցներում թափվող աղբը նվազագույնին հասցնելու նպատակով:

Ծրագրի տարածաշրջանի մնացած վայրերում փողոցների սանիտարական մաքրումը կազմակերպվելու է համայնքում գործող համակարգի հիման վրա: Հետևաբար, նոր անձնակազմ կամ սարքավորանք այդ վայրերում չի նախատեսվում:

Վանաձոր քաղաքի համար ձեռք է բերվելու չորս պիկապ ավտոմեքենա՝ փողոցների սանիտարական մաքրման աշխատանքներին ներգրավված աշխատակիցներին փոխադրելու, աղբատուփերը դատարկելու և տերևները հավաքելու համար: Վերջին գործառնության համար երկու մեքենա համալրված կլինի ներծծող սարքով: Փոխադրամիջոցները պետք է ունենան երկու խցիկ և առնվազն 4 մ3 տարողություն:

Աղբահանության համակարգը

Ծրագրի տարածաշրջանում գործող աղբահանության համակարգը բարելավելու նպատակով նախատեսվու է իրականացնել հետևյալ միջոցառումները՝

• Առավել արդյունավետ աղբահավաք մեքենաների ու աղբատուփերի/աղբամանների ձեռք բերում,

• Սարքավորումների տեխնիկական սպասարկման ու նորոգման գործելակերպերի բարելավում,

• Արդյունավետության մշտադիտարկման համակարգի ներդնում,

• Աղբահանության ծառայությունների վերահսկման կարողությունների հզորացում,

-11-

Page 12: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

• Երթուղիների պլանավորման համակարգի ներդնում,

• Աղբահանության մեջ ներգրավված անձնակազմի կարգավիճակի և աշխատանքային պայմանների բարելավում,

• Քաղաքացիների կողմից աղբարկղի մեջ կենցաղային թափոնների տեղադրման գործընթացի բարելավում:

Ի տարբերություն կողային բեռնումով աղբատար մեքենաների, որոնք ներկայումս օգտագործվում են և առկա են Վանաձորում, ետնակախովի բեռնիչներով աղբատար մեքենաներն ավելի արդյունավետ են աղբահանության համար: Այդ իսկ պատճառով, հետագայում նախատեսվում է փախարինել կողային բեռնումով աղբատար մեքենաները ետնակախովի բեռնիչներով աղբատարներով:

Ըստ Ծրագրի, 18 մ³ և 11 մ³ տարողությամբ ետնակախովի բեռնիչներով աղբատար մեքենաների հնարավոր առավելագույն կարողությունը հաշվարկվել է համապատասխանաբար 7,705տ և 6,375տ (նկատի ունենալով օրական երկու հերթափոխով շահագործումն ու փոխադրման միջին հեռավորությունը՝ մոտ 15 կմ դեպի սանիտարական աղբավայր): Ենթադրվում է, որ ծրագրի իրականացման սկզբնական փուլում աղբահանության ծավալը քիչ կլինի և այն կկազմի հաշվարկված առավելագույն կարողությունների մոտ 60%-ը: Նույնիսկ այս դեպքում ակնհայտ է, որ Վանաձոր քաղաքի համար նպատակահարմար է միայն տոփանման հանգույցով մեծ աղբատար մեքենաների շահագործումը: Մյուս բոլոր տարածքների համար բավարար կլինեն տոփանման հանգույցով փոքր աղբատար մեքենաները: Ուսումնասիրելով առկա տոփանման հանգույցով աղբատար մեքենաների տեսակները հայաստանյան շուկայում, ինչպես նաև հաշվի առնելով թափոնների փոքր քանակը՝ հետագայի համար դիտարկվում են 10 մ3 տարողությամբ փոքր մեքենաները (11 մ3-ի փոխարեն):

Նկար 3-5. Ետմակախովի բեռնիչով աղբատար մեքենաները (18 մ³ և 10 մ³)

3.3 Ծրագրի այլընտրանքները

Սույն ՇՄԱՆԳ փուլում դիտարվում են առաջարկվող ծրագրի երեք բաղադրիչների այլընտրանքային տարբերակներ՝

• Այլընտրանքային տարածքներ/վայրեր,

• Այլընտրանքային տեխնոլոգիաներ,

• Այլընտրանքային շահագործման մոդելներ:

Թվարկված բոլոր այլընտրանքները քննարկվել Ծրագրի մշակման ժամանակահատվածում՝

• Ծրագրի հայեցակարգի փուլում իրականացվել է կենցաղային թափոնների կառավարման տեխնոլոգիաների, աղբի տեղադրման համար հատկորոշված վայրերի ու համակարգի շահագործման մոդելների ներկայացում և քննարկումներ Ծրագրի շահառուների հետ: Ընտրված տարբերակը համաձայնեցված է Ծրագրի ձեռնարկողի, աշխատախմբի անդամների, ինչպես նաև շահառու նախարարությունների կողմից:

-12-

Page 13: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

• Աղբավայրի տարածքի հատկորոշման և ուսումնասիրության արդյունքները ներկայացվել են Ծրագրի հայեցակարգի փուլում առանձին հաշվետվության տեսքով, ինչպես նաև աշխատաժողովի ընթացքում և հաստատվել են Ծրագրի ձեռնարկողի կողմից:

• Հետևելով ՀՀ կոշտ թափոնների կառավարման ազգային ռազմավարությանը, ՀՀ տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարությունը հայցել է Խորհրդատուից դիտարկել Ծրագրում ողջ Լոռու մարզի և Դիլիջան քաղաքի ներառման տարբերակը: Հետևաբար, 2013 թվականին մշակվել է Ծրագրի տարբերակների գնահատման հաշվետվությունը, որում վերլուծվել և գնահատվել էին կենցաղային թափոնների կառավարման համակարգի տարածաշրջանային միավորման տարաբնույթ տեխնիկական տարբերակները:

• Համակարգի շահագործման մոդելների հիմնական տարբերակները, որոնք ներկայացված էին ինստիտուցիոնալ տարբերակների զեկույցում, քննարկվել են ՀՀ տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարության, KfW բանկի և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ներկայացուցիչների հետ:

3.3.1 Այլընտրանքային տարածքներ/վայրեր

Այլընտրանքային տարածքները անհրաժեշտ են սանիտարան աղբավայրի և փոխաբեռնման կայանի համար: Դրանց ընտրության հիմնական չափանիշները թվարկված են ստորև՝

Տեխնիկական պայմաններ

• Տեղադրությունը • Ընդլայնման հնարավորությունը

Տնտեսական պայմաններ

• Ներդրումային ծախսերը • Հողի ձեռք բերումը • Մոտեցման ճանապարհը • Հեռավորությունը

Սոցիալական պայմաններ

• Տեսանելիությունը • Հոտը • Հողօգտագործումը/օտարումը

Բնապահպանական պայմաններ

• Ստորերկրյա ջրերի աղտոտման հնարավորությունը • Կենդանական և բուսական աշխարհի վտանգումը • Մակերևութային ջրերի աղտոտման հնարավորությունը • Լանդշաֆտի փոփոխությունը • Ածխաթթու գազերը

Այլ

• Գործող աղբավայրի փակման ընդհանուր էֆեկտը (ոչ-տնտեսական):

Ղուրսալի և Նոր Խաչակապ համայնքների վարչական սահմաններում գտնվող սանիտարական աղբավայրի տարածքը ընտրվել է բազմաթիվ այլընտրանքային վայրերի մանրամասն ուսումնասիրման արդյունքում:

-13-

Page 14: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Ծրագրի տարածաշրջանի աղբավայրի տարածքի հատկորոշման ուսումնասիրությունն իրականացվել է 2012 թվականի օգոստոս-նոյեմբեր ամիսներին Խորհրդատուի կողմից: Գրասենյակային ուսումնասիրությունների և դաշտային հետազոտությունների շրջանակներում Ծրագրի տարածաշրջանի սանիտարական աղբավայրի կառուցման համար դիտարկվել և վերլուծվել են 10 վայրեր: Այնուհետև, 5 վայրեր ընտրվել են որպես տեխնիկական, սոցիալ-տնտեսական և բնապահպանական տեսանկյունից առավել հարմարավետ աղբավայրի կառուցման համար: Դրանցից առավել նպատակահարմար վայրի ընտրությունը կատարվել է համապատասխան ռեյտինգավորման չափանիշների կիրառմամբ: Արդյունքում, 3 վայրեր նույնականացվել են որպես առավել նպատակահարմար նոր սանիտարական աղբավայրի կառուցման համար և դրանցից առաջնայնությունը տրվել է Ղուրսալի և Նոր Խաչակապ համայնքների սահմաններում գտնվող տարածքին:

Աղբավայրի տարածքը ընտրության արդյունքները փաստաթղթավորվել են Աղբավայրի տարածքի հատկորոշման հաշվետվությամբ (առ 06.11.2012թ.) և ներկայացվել Ծրագրի շահառուներին՝ 29.11.2012թ.-ին Վանաձոր քաղաքում անցկացված Աղբավայրի տարածքի աշխատաժողովի ընթացքում, որտեղ վերոնշյալ վայրը ծրագրի շահառուների կողմից նույնպես ընտրվել է որպես ամենահարմարը՝ Ծրագրի տարածաշրջանի համար (Հավելված 1, Լոռու մարզպետի 17.12.2012թ.-ի թիվ №101/108.5/6968-12 գրությունը):

Ավելի ուշ, Ղուրսալի և Նոր Խաչակապի սահմաններում հատկորոշված տարածքի հարմարավետությունը և պիտանիությունը որպես սանիտարական աղբավայրի տարածք հաստատվել է նաև գեոտեխնիկական հետազոտությունների արդյունքում (տես Բաժին 5.5.2-ը).

3.3.2 Այլընտրանքային տեխնոլոգիաներ

Մանրամասն գնահատվել են նաև թափոնների կառավարման այլընտրանքային տեխնոլոգիաները: Թափոնների մշակման և վերամշակման դիտարկված տեխնոլոգիաները թվարկված են ստորև՝

• Անվտանգ տեղադրում սանիտարական աղբավայրերում, • Թափոնների այրում, • Թափոնից էներգիա տեխնոլոգիաներ, • Մեխանիկական կենսաբանական մշակում (ՄԿՄ), • Կանաչ թափոնների կոմպոստացում, • Տնային կոմպոստացում:

Ծրագրի շրջանակներում կատարված ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվել է, որ թափոնների մշակման տեխնոլոգիաների իրագործումը հանգեցում է լրացուցիչ ֆինանսական ներդրումների և շահագործման ծախսերը, ինչը ներկա պայմաններում դուրս է համայնքապետարանների ֆինանսական կարողություններից և բնակչության հնարավորություններից: Բացի այդ, ներկայումս ՀՀ-ում չկա նույնիսկ կանաչ թափոններից արտադրված բարձրորակ կոմպոստի պահանջարկ: Սակայն, կոշտ թափոնների կառավարման համակարգի հիմնական տարրերի ներդրումից և գործարկումից հետո, հաջորդ տրամաբանական քայլը կարող է լինել թափոնների մշակման և վերամշակման տեխնոլոգիաների ներդնումը, ինչը հնարավորություն կտա նվազեցնել աղբավայր ուղարկվող թափոնների քանակը, ինչպես նաև վերականգնել լրացուցիչ ռեսուրսներ և ստանալ աղբից էներգիա:

Կենցաղային թափոնների տեղափոխման ծախսերը նվազեցնելու նպատակով փոխաբեռման կայանների օգտագործումը լայնորեն տարածված է ամբողջ աշխարհում: Որոշ դեպքերում օգտագործում են նաև այլընտրանքային տարբերակներ, օրինակ տեղափոխում լաստանավով և գնացքով, սակայն, տվյալ պարագայում դրանք կիրառելի չեն և աղբի փոխադրումը մեքենաներով չունի այլընտրանք: Ամեն դեպքում, Ծրագրի ուսումնասիրության շրջանակներում դիտարկվել են

-14-

Page 15: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

տարաբնույթ կառուցվածքների և չափերի փոխաբեռնման կայաններ և պարզվել է, որ առաջարկվող տարբերակը ամենահարմարն է:

Դիտարկվել են նաև դեպի սանիտարական աղբավայր տանող այլընտրանքային տրասնպորտային երթուղիները: Կատարված հաշվարկների հիման վրա, ինչպես նաև հաշվի առնելով տեղական ճանապարհական ցանցը, ընտրվել են այնպիսի բեռնատարությամբ աղբատար մեքենաներ և երթուղիներ, որոնց դեպքում տեխնիկայի շարժը քաղաքային և գյուղական համայնքներով կլինի նվազագույնը:

3.3.3 Այլընտրանքային կառավարման մոդելներ

Ծրագրի իրագործման ընթացքում առաջարկվել և քննարկվել են կենցաղային թափոնների համակողմանի կառավարման համակարգի շահագործման 8 ինստիտուցիոնալ մոդելներ, որոնք հիմք են ծառայելու մասնակից համայնքների ընտրության համար: Այդ մոդելները բերված են ստորև Աղյուսակ 3-2-ում՝

Աղյուսակ 3-2. Այլընտրանքային շահագործման մոդելներ

Տարբերակ Պատասխանատու Աղբահավաք օպերատոր Տեղադրող օպերատոր

1 Համայնքային վարչություն Մասնավոր հատված Համայնքային վարչություն

2 Համայնքային վարչություն Մասնավոր հատված Մասնավոր հատված

3 Համայնքային ընկերություն Մասնավոր հատված Համայնքային ընկերություն

4 Համայնքային ընկերություն Համայնքային ընկերություն Համայնքային ընկերություն

5 Տարածաշրջանային միավորում

Համայնքապետարան կամ կապալառու

Տարածաշրջանային միավորում

6 Տարածաշրջանային միավորում

Տարածաշրջանային միավորում

Տարածաշրջանային միավորում

7 Տարածաշրջանային ընկերություն

Համայնքապետարան կամ կապալառու

Տարածաշրջանային ընկերություն

8 Տարածաշրջանային ընկերություն

Տարածաշրջանային ընկերություն

Տարածաշրջանային ընկերություն

Վանաձորի համայնքապետարանը դիտարկում է թափոնների տեղադրման համար (աղբավայրի օպերատոր) փակ բաժնետիրական ընկերություն հիմնելու տարբերակը, որում բոլոր մասնակից համայնքների փայաբաժինները կորոշվեն ելնելով դրանց բնակչության քանակից: Աղբահավաք օպերատորի մոդելը յուրաքանչյուր մասնակից համայնքում պետք է սահմանվի տվյալ համայնքի ավագանու որոշմամբ:

3.4 ՇՄԱԳ ուսումնասիրության տարածքը

3.4.1 Մոտեցումը

Սույն Ծրագրով շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման ենթակա տարածքի սահմանները հատկորոշված են երկու մակարդակներով՝

1) Ծրագրի ընդհանուր տարածաշրջանն է՝ Լոռու մարզը և Դիլիջանի քաղաքապետարանը, 2) Ծրագրի առանձին տարրերի, մասնավորապես սանիտարական աղբավայրի և Դիլիջանի

փոխաբեռնման կայանի կողմից զբաղեցրած տարածքներ, որոնք կարող են որոշակի ազդեցություն ունենալ շրջակա միջավայրի վրա:

-15-

Page 16: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Սույն շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման գործընթացում դիտարկվում են սանիտարական աղբավայրի և Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանի ակնկալվող ազդեցությունները շրջակա միջավայրի վրա, ինչպես նաև Ծրագրի սոցիալ-տնտեսական հիմնահարցերը:

3.4.2 Սանիտարական աղբավայրը

Ընտրված սանիտարական աղբավայրի տեղադիրքը գտնվում է Բազումի լեռնաշղթայի հարավային լանջին՝ Քարաձոր համայնքից դեպի արևմուտք տեղակայված տարածքում՝ Ղուրսալի և Նոր Խաչակապ համայնքների վարչական սահմաններում: Տարածքի տեղադիրքը բերված է ստորև Նկար 3-6-ում: Այն բաժանված է Քարաձոր համայնքից բլուրով և ներկայումս օգտագործվում է որպես արոտավայր: Ընտրված վայրի հեռավորությունը Վանաձոր քաղաքից կազմում է մոտ 16 կմ, իսկ Սպիտակից՝ 6 կմ: Տարածքը միանում է Մ3 ավտոմայրուղուն նեղ հողային ճանապարհով:

Ընտրված տարածքի տեղագրական պայմանները համապատասխանում են սանիտարական աղբավայր կառուցելու պահանջներին: Այն հիմնականում հարթ է, դեպի հարավ 10%-ոց թեքվածքով, բարձրությունը ծովի մակարդակից տատանվում է 1455 մ - 1555 մ սահմաններում: Տարածքը տեսանելի է Ղուրսալի և Նոր Խաչակապ համայնքերից, սակայն, քանի որ թաքնված է փոքրիկ բլուրով, չի երևում Մ3 ավտոմայրուղուց:

Նկար 3-6. Սանիտարական աղբավայրի տարածքը (կարմիրով նշված է աղբավայրի սահմանը)

Աղբյուրը՝ ERM

Ընտրված տարածքը՝ սանիտարական աղբավայր կառուցելու և շահագործելու տեսանկյունից, ունի մի շարք առավելություններ, մասնավորապես՝

• Տարածքը լանջային է, թաքնված է և տեսանելի չէ Մ3 ավտոմայրուղուց ու Քարաձոր համայնքից (բաժանող բլրի հաշվին): Հեռավորությունը դեպի Փամբակ գետ բավարար է աղբի զտվածքաջրերի համակարգի վթարման դեպքում մակերևութային ջրերի պահպանության տեսանկյունից,

• Հողատարածքը պատկանում է Ղուրսալի և Նոր Խաչակապ համայնքներին, այսինքն, մասնավորից օտարելու անհրաժեշտություն չի առաջանում,

• Հողի բերրիությունը ցածր է և հողամշակման տեսանկյունից սակավ կիրառելի, • Հեշտությամբ հնարավոր է կառուցել մոտեցման ճանապարհ ավտոմայրուղուց դեպի

աղբավայր:

N

-16-

Page 17: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

3.4.3 Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանը

Դիլիջան քաղաքի համար փոխաբեռնման կայանի կառուցման տարածքի ընտրության տարբերակները շատ սահմանափակ են, քանի որ համայնքը գտնվում է հատուկ պահպանվող տարածքում:

Փոխաբեռնման կայանի համար ընտրված վայրը գտնվում է Դիլիջան քաղաքից մոտ 5 կմ հեռավորության վրա, Վանաձոր-Դիլիջան Մ8 ավտոմայրուղուն հյուսիսից հարող տարածքում՝ քաղաքի աղբյուսի մոտակայքում: Տարածքի տեղադիրքը բերված է ստորև Նկար 3-7-ում: Այն գտնվում է Դիլիջան համայնքի վարչական սահմաններում, սակայն, չի հանդիսանում հատուկ պահպանվող տարածք, հետևաբար, համապատասանում է որպես փոխաբեռնման կայան կառուցելու և շահագործելու չափանիշներին: Այն ի սկզբանե վարձակալված է եղել մասնավոր ներդրողի կողմից կոմերցիոն գործունեություն ծավալելու նպատակով, որը, սակայն, չի իրագործվել: Տեղագրական տեսանկյունից տարածքը նույնպես նպատակահարմար է փոխաբեռնման կայան կառուցելու համար, բարձրությունը ծովի մակարդակից տատանվում է 1330 մ - 1340 մ սահմաններում:

Նկար 3-7. Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանի տարածքը

Աղբյուրը՝ ERM

4. ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԵՎ ԻՆՍՏԻՏՈՒՑԻՈՆԱԼ ՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐԸ

Սույն գլուխը նկարագրում է կոշտ թափոնների կառավարման և աղբավայրերի վերահսկման ոլորտի բնապահպանական ու սոցիալական օրենսդրության պահանջները և ինստիտուցիոնալ շրջանակները: Սույն գլխում պարզաբանված են բնապահպանական և սոցիալական ոլորտի միջազգային քաղաքականությունները ու ընթացակագերը: "Կոշտ թափոնների համակողմանի կառավարման համակարգ, Վանաձոր, Հայաստան" Ծրագրի բաղադրիչները պետք է համապատասխանեն թե ազգային իրավական և նորմատիվատեխնիկական ակտերի պահանջներին և թե միջազգային ֆինանսավորող հաստատությունների (մասնավորապես KfW-ի) կարգավորումներին և լավագույն հասանելի գործելակերպերին:

N

-17-

Page 18: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

4.1 Ազգային նորմատիվաիրավական դաշտը

4.1.1 Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության ընթացակարգը

Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության հիմնական պահանջները սահմանված են 21.06.2014 թ.-ին ընդունված "Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության մասին" ՀՀ օրենքով: Այն կարգավորում է շրջակա միջավայրի վրա հիմնադրույթային փաստաթղթի և նախատեսվող գործունեության ազդեցության փորձաքննության իրավական, տնտեսական և կազմակերպական հիմունքները:

Օրենքը նկարագրում է Հայաստանում տարաբնույթ ծրագրերի և գործունեությունների շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման (այսուհետ՝ ՇՄԱԳ) և բնապահպանական փորձաքննության գործընթացները: Օրենքում օգտագործվող հիմնական հասկացությունները բերված են հոդված 4-ում, որում ի թիվս այլոց նշված են նաև հետևյալ հասկացությունների սահմանումները՝

• Հիմնադրութային փաստաթուղթը՝ շրջակա միջավայրի վրա հնարավոր ազդեցություն ունեցող փաստաթղթի (քաղաքականություն, ռազմավարություն, հայեցակարգ, ուրվագիծ, բնական ռեսուրսների օգտագործման սխեմա, ծրագիր, հատակագիծ, քաղաքաշինական ծրագրային փաստաթուղթ) նախագիծ:

• Նախատեսվող գործունեությունը՝ շրջակա միջավայրի վրա հնարավոր ազդեցություն ունեցող ուսումնասիրություն, արտադրություն, կառուցում, շահագործում, վերակառուցում, ընդլայնում, տեխնիկական և տեխնոլոգիական վերազինում, վերապրոֆիլավորում, կոնսերվացում, տեղափոխում, լուծարում, փակում:

Օրենքի հոդված 6-ը սահմանում է գնահատման և փորձաքննության նպատակն ու խնդիրները, իսկ հոդված 7-ը թվարկում է ՇՄԱԳ և փորձաքննության գործընթացում դիտարկվող շրջակա միջավայրի օբյեկտները և բնութագրերը, մասնավորապես՝ 1) մթնոլորտային օդի որակական և քանակական ցուցանիշները, 2) մակերևութային և ստորերկրյա ջրերը, դրանց կատեգորիան, հոսքի ռեժիմը, որակական և քանակական ցուցանիշները, ջրօգտագործումը, ջրահեռացումը և այլն, 3) հողերի նպատակային նշանակությունը, հողատեսքը, գործառնական նշանակությունը, կարգը, որակը, վիճակը, կազմը, աղտոտվածությունը, 4) երկրաբանական կառուցվածքը և բնութագիրը, 5) ռելիեֆը, լանդշաֆտը, բնության հատուկ պահպանվող տարածքները, 6) բուսական ու կենդանական աշխարհը, դրանց տեսակային կազմը և գոյության պայմանները, վտանգված կենդանիների և բույսերի առկայությունը, 7) անտառների գործառնական նշանակությունը, տեսակային կազմը, վիճակը և բնութագրերը, 8) պատմության և մշակույթի ժառանգությունը, 9) թափոնների կազմը, վտանգավորության աստիճանը, ծավալը և այլ գործածությունը, 10) աղմուկը, թրթռումը, ճառագայթումները և այլ ֆիզիկական ազդեցությունները, ներառյալ առողջապահական գործոնները, 12) սոցիալական գործոնները, ժողովրդագրական կազմն ու բնակչությունը, 13) արտակարգ իրավիճակները և դրանց արձագանքումը:

Օրենքի Հոդված 14-ը թվարկում է ՇՄԱԳ և փորձաքննության ենթակա բնագավառները և տեսակները, այդ թվում՝

• Սոցիալ-տնտեսական, էներգետիկայի, քաղաքաշինության, տրանսպորտի, կապի, գյուղա-տնտեսության, ընդերքօգտագործման, արդյունաբերական ճյուղերի, առողջապահության, բնապահպանության, ռեկրեացիայի, սպասարկման, անտառատնտեսության, թափոնների օգտագործման, ջրային տնտեսության բնագավառներին վերաբերող հիմնադրութային փաստաթղթերը,

• Հոդված 14-ի կետ 4-ում նշված նախատեսվող գործունեությունների նախագծային փաստաթղթերը: Այդ նույն հոդվածի համաձայն ՇՄԱԳ և փորձաքննության ենթակա նախատեսվող գործունեության տեսակները ըստ բնագավառների դասակարգվում են երեք կատեգորիայի` Ա, Բ, Գ` ըստ շրջակա միջավայրի վրա նվազող ազդեցության աստիճանի:

-18-

Page 19: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

ՇՄԱԳ օրենքի համաձայն, թափոնների օգտագործման բնագավառում Ա կատեգորիայի գործունեություններն են՝

ա) վտանգավոր թափոնների հավաքում, պահում, օգտագործում, մշակում, վերամշակում, հեռացում, վնասազերծում, տեղադրում, թաղում,

բ) 15000 և ավելի բնակչության սպասարկման համար կամ օրական 10 տոննա և ավելի աղբ ընդունող աղբավայրերի կազմակերպում և (կամ) կենցաղային թափոնների վերամշակում

Անկախ փաստաթղթի տեսակից (հիմնադրույթային կամ նախագծային), շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննությունն իրականացվում է երկու փուլով՝ նախնական և հիմնական: Նախնական փուլում կազմվում է շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության նախնական գնահատման հայտ, որը, փորձաքննության նպատակով, ներկայացվում է "Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննական կենտրոն" ՊՈԱԿ1: Փորձաքննության հիման վրա (Ա կամ Բ կատեգորիայի գործունեության դեպքում) կազմվում է տեխնիկական առաջադրանք, ինչը հիմք է ծառայում ՇՄԱԳ հաշվետվության մշակման համար: Նախնական փորձաքննության տևողությունը 30 աշխատանքային օր է: Եթե փորձաքննության ընթացքում որոշվում է, որ հիմնադրույթային փաստաթուղթը կամ նախատեսվող գործունեությունը հանդիսանում է Գ կատեգորիայի, ապա ձեռնարկողին նախնական գնահատման հայտի հիման վրա տրվում է փորձաքննության եզրակացություն:

ՇՄԱԳ օրենքի Հոդված 16-ի համաձայն փորձաքննության ներկայացվող հայտը պետք է պարունակի՝

• ձեռնարկողի անունը (անվանումը) և բնակության (գտնվելու) վայրը, • հիմնադրութային փաստաթղթի կամ նախատեսվող գործունեության անվանումը և

նպատակը, • Գործունեության ենթակա տարածքի, այդ թվում` շրջակա միջավայրի համառոտ

նկարագիրը և իրադրության սխեման, • հիմնադրութային փաստաթղթի կամ նախատեսվող գործունեության բնութագիրը

(արտադրական հզորություններ, օգտագործվող բնառեսուրսներ և նյութեր, տեխնիկական և տեխնոլոգիական լուծումներ),

• շրջակա միջավայրի վնասակար ազդեցության բացառմանը, նվազեցմանն ու փոխհատուցմանն ուղղված բնապահպանական միջոցառումների ծրագիրը.

• տեղեկատվություն տեղական ինքնակառավարման մարմինների նախնական համաձայնության վերաբերյալ:

Հոդված 18-ը սահմանում է հիմնադրույթային փաստաթղթի ազդեցության ռազմավարական գնահատման հաշվետվության և նախատեսվող գործունեության ՇՄԱԳ հաշվետվության բովանդակությանը ներկայացվող պահանջները: Հոդված 19-ը նկարագրում է փորձաքննության հիմնական փուլը: Սույն հոդվածի 4-րդ կետի համաձայն փորձաքննության հիմնական փուլի ժամկետները չպետք է գերազանցեն հիմնադրույթային փաստաթղթի և նախատեսվող գործունեության Ա կատեգորիայի դիպքում մինչև 60 աշխատանքային օր, իսկ նախատեսվող գործունեության Բ կատեգորիայի դիպքում մինչև 40 աշխատանքային օր: Փորձաքննության գործընթացների լիարժեքությունն ապահովելու նպատակով, փորձաքննության հիմնական փուլի համար սահմանված ժամկետները ոչ ավելի, քան մեկ անգամ կարող են երկարաձգվել համապատասան 30 (Ա կատեգորիա) և 20 (Բ կատեգորիա) աշխատանքային օրերով՝ գրավոր տեղեկացնելով ձեռնարկողին:

Հիմնադրույթային և նախագծային փաստաթղթերի ՇՄԱԳ հաշվետվության բովանդակությանը ներկայացվող պահանջները բերված են հոդված 18-ում և ամփոփված են ստորև Աղյուսակ 4-1-ում:

1 Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննական կենտրոնի լիազորությունների և պատասխանատվությունը նկարագիված են սույն Հայտի 4.2 կետում

-19-

Page 20: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Աղյուսակ 4-1. Հիմնադրույթային և նախագծային փաստաթղթերի ՇՄԱԳ հաշվետվությունների բովանդակությունը

Հիմնադրույթային փաստաթղթի ՇՄԱԳ հաշվետվության բովանդակությունը

Նախագծային փաստաթղթի ՇՄԱԳ հաշվետվության բովանդակությունը

1. Համառոտ բովանդակությունը, նպատակը, կապը և (կամ) համապատասխանությունը տվյալ տարածքի համար հաստատված այլ փաստաթղթերի հետ, 2. Փաստաթղթին առնչվող` ՀՀ վավերացրած միջազգային պայմանագրերը և առնչվող այլ իրավական ակտերը, ազդեցության ենթակա տարածքին առնչվող բնապահպանական խնդիրները և դրանց արտացոլումը հիմնադրութային փաստաթղթում, 3. Գործունեության ֆիզիկական բնութագրերը և ռեսուրսային պահանջների, օգտագործվող նյութերի, տեխնոլոգիական գործընթացների, արտանետումների, արտահոսքերի, թափոնների, ֆիզիկական ներգործությունների և արտակարգ ու վթարային իրավիճակների հնարավոր ռիսկերի նկարագրությունը, 4. Հնարավոր ազդեցության ենթակա տարածքի շրջակա միջավայրի, ինչպես նաև սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի նկարագիրը և դրանց հնարավոր փոփոխությունը` առանց հիմնադրութային փաստաթղթի դրույթների իրականացման, 5. Փաստաթղթի մոտեցումների բոլոր հնարավոր տարբերակների (այդ թվում` զրոյական) համեմատությունը և նախընտրելի տարբերակի ընտրության հիմնավորումը, 6. Հնարավոր դրական ազդեցությունների պահպանման և ուժեղացման, բացասական ազդեցությունների կանխարգելման, բացառման, նվազեցման և շրջակա միջավայրին հասցվող վնասի հատուցման համար նախատեսվող միջոցառումները, դրանց արդյունավետությունը, բավարարությունն ու ծախսերը, 7. Մշտադիտարկման (մոնիթորինգի) և հետնախագծային վերլուծության ծրագիրը, 8. Գնահատման մեթոդների, դրանց կիրառման ընթացքում ի հայտ եկած խոչընդոտների, դժվարությունների, ներառյալ` տվյալների բացակայության վերաբերյալ տեղեկությունները, 9. Հաշվետվությունում ներառված տվյալների աղբյուրների վերաբերյալ տեղեկությունները, 10. Հաշվետվության ամփոփ բովանդակությունը:

1. Գործունեության նկարագիրը և նպատակը, ֆիզիկական, տեխնիկական և տեխնոլոգիական բնութագրերը, պահանջվող ռեսուրսների, օգտագործվող հումքի/նյութերի, արտանետումների, արտահոսքերի, թափոնների, ֆիզիկական ներգործությունների և արտակարգ իրավիճակների հնարավոր ռիսկերի նկարագրությունը, 2. Բոլոր հնարավոր տարբերակների նկարագիրը, ներառյալ` նախատեսվող գործունեությունից հրաժարման (զրոյական) տարբերակը, 3. Շրջակա միջավայրի հնարավոր տնտեսական վնասի գնահատումները, 4. Հնարավոր ազդեցության ենթակա տարածքի շրջակա միջավայրի, բնական պայմանների, ռեսուրսների ու դրանց օգտագործման նկարագիրը, 5. Նախատեսվող գործունեության (շինարարության և շահագործման փուլ, ռիսկերի գնահատում), ներառյալ` այլընտրանքային տարբերակների իրականացման դեպքում, շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության առանձին, գումարային և ամբողջական գնահատումը, 6. Սոցիալական հնարավոր ազդեցությունները, ռիսկերը, օգուտները, վերլուծական բնութագրերը, 7. Հնարավոր արտակարգ իրավիճակների հետևանքով ազդեցության ծավալը, աստիճանը, ազդեցության նվազեցման կամ վերացման հնարավորությունները, ուղիները և միջոցները, 8. Նախատեսվող գործունեության համապատասխանությունը տվյալ տարածքի համար հաստատված հիմնադրութային փաստաթղթերին, 9. Բոլոր հնարավոր տարբերակների վերլուծության արդյունքում` ընտրված տարբերակի հիմնավորումը` շրջակա միջավայրի պահպանության, տնտեսական, սոցիալական տեսանկյունից. 10. Հնարավոր դրական ազդեցությունների պահպանման և ուժեղացման, բացասական ազդեցությունների կանխարգելման, բացառման, նվազեցման և շրջակա միջավայրին հասցվող վնասի փոխհատուցման համար նախատեսվող միջոցառումները,դրանց հիմնավորվածությունն ու բավարարությունը, ծախսերի գումարային գնահատումը, 11. Նախատեսվող գործունեության ազդեցության մշտադիտարկման (մոնիթորինգի) և հետնախագծային վերլուծության ծրագիրը, 12. Նախատեսվող գործունեության հաշվետվությամբ ներկայացվող տեղեկատվության վերաբերյալ ընդհանուր պատկերացում կազմող

-20-

Page 21: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Հիմնադրույթային փաստաթղթի ՇՄԱԳ հաշվետվության բովանդակությունը

Նախագծային փաստաթղթի ՇՄԱԳ հաշվետվության բովանդակությունը ամփոփ բովանդակության նյութեր` քարտեզներ, սխեմաներ, գրաֆիկներ, աղյուսակներ և այլն, 13. Շրջակա միջավայրի վերաբերյալ օգտագործված ելակետային տվյալների աղբյուրները:

Հոդված 20-ի համաձայն, փորձաքննական եզրակացությունը կորցնում է ուժը, եթե նախատեսվող գործունեության իրականացումը չի սկսվում փորձաքննական եզրակացության տրվելուց հետո՝ մեկ տարվա ընթացքում:

Ըստ հոդված 21-ի՝ բնապահպանական և բնօգտագործման ոլորտը կանոնակարգող օրենքներով ու իրավական այլ ակտերով սահմանված պահանջների փոփոխման դեպքում լիազոր մարմինը ձեռնարկողին ծանուցում է բնապահպանական նոր պայմանների և դրանց իրականացման ժամկետների վերաբերյալ: Ծանուցումը ստանալուց հետո ձեռնարկողի՝ սահմանված ժամկետում այդ պայմանները չկատարելու դեպքում լիազոր մարմինը ուժը կորցրած է ճանաչում իր տված փորձաքննական եզրակացությունը:

Փորձաքննական դրական եզրակացությունը կարող է պարունակել պարտադիր կատարման ենթակա պահանջներ կամ պայմաններ, որոնց համար նշվում են ժամկետներ: Սահմանված ժամկետում նշված պահանջները կամ պայմանները չկատարելու դեպքում եզրակացությունը կորցնում է ուժը:

Օրենքի հոդված 26-ը սահմանում է ՇՄԱԳ և փորձաքննության ընթացքում հանրային ծանուցմանը և քննարկումների իրականացմանը ներկայացվող պահանջները: Հանրային ծանուցումը և քննարկումները իրականացվում են ՀՀ կառավարության 19.11.2014 թ.-ի "Հանրային ծանուցման և քննարկումների իրականացման կարգը սահմանելու մասին" №1325-Ն որոշմամբ, որի նկարագիրը բերված է սույն Հայտի կետ 4.1.2-ում:

4.1.2 Հանրային ծանուցման և քննարկումների իրականացման ընթացակարգը

ՀՀ ՇՄԱԳ օրենքով և Հանրային ծանուցման և քննարկումների իրականացման ընթացակարգով, հիմնադրույթային փաստաթղթի և Ա կամ Բ կատեգորիայի նախատեսվող գործունեության շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության գործընթացը ուղղեկցվում է 4 հանրային քննարկումներով, որոնք կազմակերպվում են՝ 1) նախնական գնահատման, 2) նախնական փորձաքննության, 3) հիմնական ՇՄԱԳ և 4) հիմնական փորձաքննության փուլերում:

Հանրային ծանուցման և քննարկումների ընթացակարգի հոդված 3-ի և 4-ի համաձայն հանրային քննարկումների գործընթացի կազմակերպման և իրականացման պատասխանատվությունը բաշխված է հետևյալ մարմինների/ընկերությունների միջև՝

• Առաջին և երրորդ փուլեր. ձեռնարկողի հետ համատեղ հիմնադրութային փաստաթղթի դեպքում` մարզպետը, Երևան քաղաքում՝ Երևանի քաղաքապետը կամ համապատասխան ազդակիր վարչական շրջանի ղեկավարը, իսկ նախատեսվող գործունեության դեպքում` ազդակիր համայնքի ղեկավարը (այսուհետ՝ քննարկումների պատասխանատու),

• Երկրորդ և չորրոդ փուլեր. Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննական կենտրոնը և քննարկումների պատասխանատուն (մարզպետ՝ հիմնադրույթային փաստաթղթի դեպքում կամ ազդակիր համայնքի ղեկավարը՝ նախատեսվող գործուեության դեպքում)՝ ձեռնարկողի մասնակցությամբ:

Հանրային ծանուցման և քննարկումների իրականացման ընթացակարգի հոդված 6-ի համաձայն, ազդակիր համայքների ցանկը սահմանվում է ՇՄՎԱՓԿ-ի կողմից՝ շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության նախնական փորձաքննության ժամանակ:

-21-

Page 22: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Հանրության ծանուցումը իրականացվում է զանգվածային լրատվամիջոցների, էլեկտրոնային փոստի և/կամ հայտարարություններով: Ծանուցումը պարունակում է տվյալներ ձեռնարկողի, հիմնադրութային փաստաթղթի կամ նախատեսվող գործունեության իրականացման վայրի, շրջակա միջավայրի բաղադրիչների վրա հնարավոր ազդեցության, փաստաթղթերին ծանոթանալու վայրի, օրվա և ժամի, դիտողություններ և առաջարկություններ ներկայացնելու ժամկետների, քննարկումների պատասխանատուի էլեկտրոնային փոստի հասցեի և հեռախոսահամարի մասին:

Յուրաքանչյուր փուլի համապատասխան փաստաթղթերի էլեկտրոնային տարբերակը տեղադրվում է քննարկումների պատասխանատուի էլեկտրոնային կայքում, տպագիր տարբերակը` քննարկումների պատասխանատուի նստավայրում, փորձաքննության փուլերում` փորձաքննական կենտրոնի էլեկտրոնային կայքում և նստավայրում: Հանրությունը կարող է գրավոր դիտողություններ և առաջարկություններ ներկայացնել հիմնադրութային փաստաթղթի և Ա կատեգորիայի գործունեության տեսակների համար` ծանուցումից հետո 15 աշխատանքային օրվա ընթացքում:

Հանրային քննարկումները վարում է քննարկումների պատասխանատուն կամ իր կողմից նշանակված անձը, որն ապահովում է քննարկումների ամբողջ ընթացքի պատշաճ տեսաձայնագրումը և արձանագրումը: Քննարկումից հետո հինգ աշխատանքային օրվա ընթացքում հանրային քննարկումների արձանագրությունը և տեսաձայնագրությունը ներկայացնում է ՇՄՎԱՓԿ-ին:

4.1.3 Ծրագրին առնչվող ազգային բնապահպանական և սոցիալական օրենսդրությունը

Ծրագրի շրջակա միջավայրի վրա և սոցիալական ազդեցության գնահատման գործընթացում կիրառ-վող օրենսդրական ակտերի ցանկը, ինչպես նաև դրանց նկարագրերը բերված են Աղյուսակ 4-2-ում:

Աղյուսակ 4-2. Ծրագրին առնչվող բնապահպանական և սոցիալական ոլորտի օրենսդրական ակտերի ցանկը և նկարագրերը

Օրենքները Նկարագրերը

Ջրային օրենսգիրքը

Ջրային օրենսգրքի հիմնական նպատակն է սահմանել երկրի ջրային ռեսուրսների պաշտպանության իրավական հիմքերը, ջրային ռեսուրսների արդյունավետ կառավարման միջոցով բավարարել քաղաքացիների և տնտեսական ոլորտների ջրային կարիքները և պահպանել ջրային ռեսուրսները ապագա սերունդների համար: Ջրային օրենսգիրքն անդրադառնում է հետևյալ առանցքային հարցերին. պետական մարմինների և հասարակության պարտականություններ, ջրի ազգային քաղաքականության մշակում, ջրի ազգային ծրագրի մշակում, ջրային կադաստրի և մոնիտորինգի համակարգ, համապատասխան տեղեկատվության հանրային հասանելիություն, ջրօգտագործում և ջրի համակարգի օգտագործման թույլտվության համակարգեր, սահմանային ջրային ռեսուրսների օգտագործում, ջրերի որակի ստանդարտներ, հիդրոտեխնիկական կառույցների շահագործման անվտանգության հարցեր, ջրային ռեսուրսների պետական պաշտպանություն և պետական վերահսկողություն:

Հողային օրենսգիրքը

Սահմանում է հողային հարաբերությունների պետական կարգավորման կատարելագործման, հողի տնտեսավարման տարբեր կազմակերպական-իրավական ձևերի զարգացման, հողերի բերրիության, հողօգտագործման արդյունավետության բարձրացման, մարդկանց կյանքի ու առողջության համար բարենպաստ շրջակա միջավայրի պահպանման և բարելավման, հողի նկատմամբ իրավունքների պաշտպանության իրավական հիմքերը: Օրենսգիրքը դասակարգում է նաև ՀՀ հողային ֆոնդի կատեգորիաները:

Պետական կամ համայնքային սեփականություն հանդիսացող հողերի օտարման ընթացակարգը սահմանվում է ՀՀ կառավարության կողմից:

Ընդերքի մասին օրենսգիրք

Օրենսգիրքը սահմանում է հանքարդյունաբերության սկզբունքներն ու կանոնները, այդ թվում այն իրավահարաբերությունները, որոնք կապված են

-22-

Page 23: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Օրենքները Նկարագրերը հանքային պաշարների պահպանության, արդյունավետ օգտագործման և պահպանման, ինչպես նաև շրջակա միջավայրի վրա բացասական ազդեցությունների կանխման պետության, քաղաքացու և բնական պաշարներն օգտագործողների իրավունքների պաշտպանության հետ:

Թափոնների մասին օրենքը

Օրենքը սահմանում է թափոնների հավաքման, փոխադրման, պահման, մշակման, օգտահանման, ինչպես նաև բնական ռեսուրսների, մարդու կյանքի և առողջության վրա թափոններից առաջացող բացասական ազդեցությունների կանխարգելման համար իրավական և տնտեսական հիմքերը: Օրենքի 3-րդ գլուխը նկարագրում է թափոնների նորմավորման, հաշվառման, անձնագրավորման ընթացակարգերը: Օրենքում ներկայացված են նաև ոլորտի պետական լիազորված մարմինների իրավասությունները, ինչպես նաև թափոնների գործածության ոլորտում ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց իրավունքներն ու պարտականությունները:

Օրենքի համաձայն, "հատուկ հատկացված տեղեր" են համարվում թափոնների գործածության համար օրենսդրությամբ սահմանված կարգով տրամադրված վայրեր՝ թափոնների տեղաբաշխման տեղեր, պոլիգոններ, թափոնակուտակիչներ, աղբավայրեր և այլն, որտեղ թափոնները կարող են տեղադրվել: Աղբավայրերը պետք է լինեն արտոնագրված, այսինքն ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով ունենան թափոնների տեղադրման թույլտվություն:

Շրջակա միջավայրում թափոնների տեղադրման համար սահմանվում են բնապահպանական վճարներ` «Բնապահպանական և բնօգտագործման վճարների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքին համապատասխան:

Մթնոլորտային օդի պահպանության մասին օրենքը

Օրենքը կարգավորում է արտանետման թույլտվությունները և սահմանում է մթնոլորտային օդի աղտոտման սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիաները: Աշխատավայրերում, բնակելի և հասարակական վայրերում, բնակարանային տնտեսություններում, ինչպես նաև շինարարական հրապարակներում աղմուկի թույլատրելի սանիտարական նորմերը սահմանվում են ենթաօրենսդրական ակտերով:

ՀՀ կառավարության №160-Ն որոշումը սահմանում է բնակավայրերում մթնոլորտային օդն աղտոտող սահմանային թույլատրելի խտությունների/ կոնցենտրացիաների սահմանային թույլատրելի նորմատիվները:

Բնապահպանական և բնօգտագործման վճարների մասին օրենքը

Սույն օրենքը կարգավորում է բնապահպանական և բնօգտագործման գործունեության տարբեր տեսակի վճարների հաշվարկման, դրանց ընթացք տալու, օրենքի խախտման դեպքում պատասխանատվության ենթարկելու և այլ հարաբերություններ:

Բուսական աշխարհի և կենդանական աշխարհի մասին օրենքները

Օրենքները սահմանում են ՀՀ բույսերի և կենդանիների պահպանության, պաշտպանության, օգտագործման, վերարտադրության ու կառավարման, ինչպես նաև կենսաբազմազանության վրա մարդկանց գործունեության ազդեցությունը կարգավորելու քաղաքականությունը: Այս օրենքների հիմնանպատակը բուսական/կենդանական աշխարհի և կենսաբազմազանության պահպանության ապահովումն է: Այն նաև սահմանում է տեսակների` մասնավո-րապես էնդեմիկ և վտանգված, մոնիտորինգի և գնահատման ընթացակարգերը:

Բնապահպանական վերահսկողության մասին օրենքը

Սույն օրենքը կարգավորում է Հայաստանի Հանրապետությունում բնապահպանական օրենսդրության իրականացման նկատմամբ վերահսկողության կազմակերպման ու իրականացման հետ կապված հարցերը և սահմանում Հայաստանի Հանրապետությունում բնապահպանական օրենսդրության նորմերի իրականացման նկատմամբ վերահսկողության առանձնահատկությունների, համապատասխան ընթացակարգերի,

-23-

Page 24: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Օրենքները Նկարագրերը պայմանների, դրանց հետ կապված հարաբերությունների, ինչպես նաև բնապահպանական վերահսկողության իրավական և տնտեսական հիմքերը:

Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին օրենքը

Օրենքը կարգավորում է ՀՀ բնության հատուկ պահպանվող տարածքների` որպես բնապահպանական, տնտեսական, սոցիալական, գիտական, կրթական, պատմամշակութային, գեղագիտական, առողջապահական, ռեկրեացիոն արժեք ներկայացնող էկոհամակարգերի, բնության համալիրների ու առանձին օբյեկտների բնականոն զարգացման, վերականգնման, պահպանության, վերարտադրության և օգտագործման պետական քաղաքականության իրավական հիմունքները: Օրենքը դասակարգում է ՀՀ-ում հատուկ պահպանվող տարածքները. ա) ըստ նշանակության (միջազգային, հանրապետական և տեղական բնության հատուկ պահպանվող տարածքների) և բ) ըստ կատեգորիայի (պետական արգելոցի, ազգային պարկի, պետական արգելավայրի և բնության հուշարձանի):

Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի պահպանության և օգտագործման մասին օրենքը

Սույն օրենքը սահմանում է հուշարձանների պաշտպանության և օգտագործման իրավական և քաղաքական հիմքերը, ինչպես նաև կարգավորում է պաշտպանության և օգտագործման գործողությունների հետ կապված հարաբերությունները: Օրենքի 15-րդ հոդվածը, ի թիվս այլ խնդիրների, նկարագրում է հուշարձանների հայտնաբերման և պետականգրանցման, դրանց շրջակա պահպանության գոտիների գնահատման, պատմամշակութային արգելոցների ստեղծման կարգը: Հոդված 22-ով պահանջվում է լիազոր մարմնի հաստատում (պատմամշակութային հուշարձանների պահպանության վարչության) մինչև հուշարձաններին հարակից հողամասի՝ շինարարության, գյուղատնտեսական և գործունեության այլ տեսակների նպատակով օգտագործման տրամադրելը:

Բնակչության սանիտարա-համաճարակային անվտանգության ապահովման մասին օրենքը

Օրենքը սահմանում է բնակչության սանիտարական և համաճարակային անվտանգության ապահովման իրավական, տնտեսական և կազմակերպական հիմքները, ինչպես նաև պետության կողմից նախատեսված երաշխիքները՝ բացառելու մարդու օրգանիզմի վրա վտանգավոր գործոնների բացասական ազդեցությունը և ապահովելու կենսագործունեության բարենպաստ պայմաններ ապագա սերունդների համար:

Տեխնիկական անվտանգության ապահովման պետական կարգավորման մասին օրենքը

Սույն օրենքի նպատակը տեխնիկական անվտանգության բնագավառում պետության ռազմավարության սկզբունքների եւ դրանց իրագործման մեխանիզմների սահմանումն է` ուղղված տեխնածին վթարների կանխարգելմանը, դրանց հետեւանքների վերացմանը, նման վթարների հետեւանքով հասարակությանը եւ տնտեսությանը հասցվող վնասների ռիսկի նվազեցմանը, ինչպես նաեւ բնակչության եւ շրջակա միջավայրի պաշտպանությանը: Սույն օրենքը սահմանում է Հայաստանի Հանրապետությունում տեխնիկական անվտանգության ապահովման իրավական, տնտեսական, սոցիալական հիմքերը, տեխնիկական անվտանգության ապահովման համակարգը եւ կարգավորում է տեխնիկական անվտանգության ապահովման հետ կապված հարաբերությունները։ Օրենքը նաև սահմանում է արդյունաբերական վտանգավոր օբյեկտների հիմնական տեսակները, որոնք պետք է գրանցվեն և վերահսկվեն Տեխնիկական անվտանգության ազգային կենտրոնի կողմից։

Աշխատանքային օրենսգիրքը

Օրենսգիրքը կարգավորում է կոլեկտիվ և անհատական աշխատանքային հարաբերությունները, սահմանում է այդ հարաբերությունների ծագման, փոփոխման և դադարման հիմքերն ու իրականացման կարգը, աշխատանքային հարաբերությունների կողմերի իրավունքներն ու պարտականությունները, պատասխանատվությունը, ինչպես նաև աշխատողների անվտանգության ապահովման ու առողջության պահպանման պայմանները:

-24-

Page 25: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

4.1.4 Աղբավայրերի նախագծման ընթացակարգը

Աղբավայրերի նախագծման և շահագործման ձեռնարկը հաստատվել է ՀՀ քաղաքաշինության նախարարի 2009 թ.-ի դեկտեմբերի 29-ի №321-Ա հրամանով: Փաստաթղթի դրույթները պարտադիր չեն, սակայն, պարունակում են աղբավայրերի նախագծմանը և շահագործմանը միտված բնապահպանական և սանիտարական բնույթի առաջարկներ: Ստորև բերված են ձեռնարկի որոշ առանցքային դրույթներ՝

• Աղբավայրերը պետք է նախագծվեն հիդրոերկրաբանական հետազոտությունների արդյունքների հիման վրա և կարող են կառուցվել այն տարածքներում, որտեղ հնարավոր է իրականացնել շրջակա միջավայրի աղտոտումը և վտանգավոր երկրաբանական ու այլ բացասական երևույթների զարգացումը բացառող ինժեներական լուծումներ և միջոցառումներ,

• Աղբավայրի համար տարածքի շահագործման ժամանակահատվածը որպես կանոն ընդունվում է ոչ պակաս քան 25 տարի,

• Աղբավայրերը չպետք է տեղադրվեն ջրաղբյուրների, հանքային ջրերի, գետերի ողողահուների գոտիներում, սեյսմաակտիվ գոտիների, սողանքների, սելավատարերի, ձնահյուսերի գոտիներում, սեզոնային հեղեղումների ենթարկվող տարածքներում, ճահճակալած վայրերում, հատուկ պահպանվող տարածքներում,

• Աղբավայրերը պետք է գտնվեն բնակավայրերից ոչ պակաս քան 500 մ հեռավորության վրա,

• Տնտեսապես առավել շահավետ է ընտրել օգտագործված հանք կամ ուղղանկյունաձև տեսք ունեցող տեղամաս, որոնց դեպքում հնարավոր է ստանալ աղբի պահեստավորման առավել մեծ բարձրություն:

• Հիդրոերկրաբանական պայմաններից լավագույնն է համարվում այն վայրը, որի գրունտները բաղկացած են կավերից կամ ծանր ավազակավերից, իսկ ստորերկրյա ջրերի մակարդակը գտնվում 2 մ-ից ավելի խորության վրա,

• Աղբավայրերի հիմքը պետք է պաշտպանված լինի մակերևութային ջրերի ներթափանցումից,

• Փոսորակների հիմքը պետք է ունենա կապակցված գրունտե շերտ՝ ոչ պակաս 0.5 մ հաստությամբ և ոչ ավել 10-5 սմ/վրկ (0.0086 մ/օր) ջրանցման գործակցով (կավային գրունտներ բնական վիճակում): Փոսորակի հիմքի գրունտի 10-5 սմ/վրկ ավելի ջրանցման գործակցի դեպքում անհրաժեշտ է նախատեսել արհեստական ջրանթափանց շերտերի (էկրան) ստեղծում թաղանթային կամ մածուցիկ ջրամեկուսիչ նյութերի օգտագործմամբ,

• Աղբավայրերը պետք է ունենան ցանկապատ,

• Կախված տարեկան ընդունվող աղբի ծավալից պահեստավորման տեղամասը բաժանվում է շահագործման հատվածների ըստ հերթերի այն հաշվով, որ յուրաքանչյուր հերթի հատվածը բավարարի աղբի ընդունումը 3-ից մինչև 5 տարի ժամանակահատվածում: Թափոնների պահեստավորումը առաջին, երկրորդ և երրորդ հերթերի ընթացքում իրականացվում է 2-ից 3 հարկաբաժիններով՝ յուրաքանչյուր հարկաբաժինը 2-ից 2.5 մ բարձրությամբ:

4.2 Ինստիտուցիոնալ շրջանակները

Ծրագրի շրջակա միջավայրի վրա և սոցիալական ազդեցության գնահատման գործընթացի ինստիտուցիոնալ շրջանակները նկարագրված են ստորև:

Բնապահպանության նախարարություն (ԲՆ)

ՀՀ բնապահպանության նախարարությունը գործադիր իշխանության հանրապետական մարմին է, որը մշակում և իրականացնում է Հայաստանի Հանրապետության շրջակա միջավայրի պահպանության ու

-25-

Page 26: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

բնական ռեսուրսների բանական օգտագործման բնագավառներում պետական քաղաքականությունը: ԲՆ հիմնական գործառույթներն են՝

(i) Շրջակա միջավայրի պահպանության և բնական ռեսուրսների վերարտադրության իրականացման՝ պետական քաղաքականության և ռազմավարության մշակումը և համակարգումը,

(ii) Բնապահպանական կանոնակարգերի մշակումը, (iii) Շրջակա միջավայրի պահպանության և բնական ռեսուրսների ողջամիտ օգտագործման և

վերականգնման տնտեսական մեխանիզմների մշակումը, (iv) Շրջակա միջավայրի վիճակի, ներառյալ` միջազգային պարտավորությունների կատարմանն

ուղղված ռեժիմային ու հատուկ դիտարկումների, ուսումնասիրությունների և կանխատեսումների իրականացումը,

(v) Էկոլոգիական գիտության, կրթության և իրազեկման ռազմավարության հիմնական ուղղությունների մշակումը,

(vi) Պետական բնապահպանական մոնիթորինգի իրականացումը, (vii) Շրջակա միջավայրի վրա վնասակար ներգործության և դրանց աղբյուրների բացահայտում, (viii) Բնական ռեսուրսների ողջամիտ օգտագործման կարգավորումը։

Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության ՀՀ օրենքի համաձայն, Բնապահպանության նախարարությունը հանդիսանում է շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության կազմակերպման պետական լիազորված մարմինը։ Բնապահպանության նախարարությունը հանդիսանում է նաև թափոնների կառավարման ալով պետական լիազորված մարմին։

ԲՆ գործառույթները վերաբաշխված են նախարարության աշխատակազմի, առանձնացված ստորաբաժանումների և պետական ոչ-առևտրային կազմակերպությունների միջև՝

• Թափոնների և մթնոլորտ արտանետումների կառավարման գործակալություն՝ (ա) իրավաբանական անձանց և անհատ ձեռնարկատերերի համար թափոնների տեղադրման սահմանաքանակների հաստատում, (բ) թափոնների պետական կադաստրի, թափոնների գոյացման, վերամշակման ու օգտահանման օբյեկտների և հեռացման վայրերի ռեեստրների վարում, (գ) թափոններ արտադրողների կազմած` թափոնների անձնագրերի համաձայնեցում, (դ) օզոնային շերտը քայքայող նյութերի առաքման (ներմուծման, արտահանման և տարանցիկ փոխադրման) թույլտվությունների տրամադրում, (ե) մթնոլորտ վնասակար նյութերի սահմանային թույլատրելի արտանետումների նախագծերի քննարկում և մթնոլորտ արտանետման թույլտվությունների տրամադրում և այլն։

• Ջրային ռեսուրսների կառավարման գործակալությունը իր 6 ջրավազանային կառավարման ստորաբաժանումներով հանդիսանում է ջրային ռեսուրսների կառավարման համար պատասխանատու գլխավոր հաստատությունը: Գործակալությունը իրականացնում, սակայն չի սահմանափակվում հետևյալ գործառույթներով՝ ջրի ազգային քաղաքականության և ջրի ազգային ծրագրի շրջանակներում ջրային ռեսուրսների կառավարման ու պահպանության աջակցում, մակերևութային և ստորերկրյա ջրառի սահմանային մեծությունների հաստատում, ջրային ռեսուրսների գնահատում և դասակարգում ըստ օգտագործման,ջրերի ստանդարտների մշակմանը մասնակցություն և դրանց կիրառման նկատմամբ վերահսկում, կեղտաջրերի թույլատրելի սահմանային արտահոսքի որակական և քանակական չափանիշների հաստատում և այլն:

• Կենսառեսուրսների կառավարման գործակալությունը մասնակցում է էկոհամակարգի՝ շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատմանը, պահպանության ապահովմանը, կենսառեսուրսների վերարտադրությանը և ռացիոնալ օգտագործմանը, բուսական և կենդանական պաշարների գույքագրման և մոնիթորինգի իրականացմանը և այլն։

-26-

Page 27: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

• Բնապահպանական պետական տեսչությունը իր 11 մարզային գրասենյակների հետ հանդերձ ապահովում է շրջակա միջավայրի պահպանության և բնական ռեսուրսների բանական օգտագործման, բնապահպանական օրենսդրության նորմերի կատարման նկատմամբ ՀՀ տարածքում բնապահպանական վերահսկողության իրականացումը։

• Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննական կենտրոն" Պետական Ոչ-առևտրային Կազմակերպությունը (ՊՈԱԿ) իրականացնում է հիմնադրույթային փաստաթղթերի և նախատեսվող գործունեությունների շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության գործընթացը՝ ազգային օրենսդրության և վավերացված միջազգային համաձայնագրերի պահանջներին համաձայն, տալիս է փոևձաքննական եզրակացությունները: ՇՄՎԱՓԿ-ը օժտված է հետևյալ լիազորություններով՝ 1) փորձաքննության գործընթացին վերաբերող քաղաքականության մշակմանն ու իրականացմանը մասնակցելը, 2) փորձաքննության գործընթացը կարգավորող իրավական ակտերի մշակմանը մասնակցելը, 3) փորձաքննության գործընթացում պայմանագրային հիմունքներով փորձագետներ ներգրավելը, 4) առնչվող մարմինների հետ անհրաժեշտության դեպքում հիմնադրութային փաստաթղթի և նախատեսվող գործունեություն համաձայնեցնելը, 5) հանրային լսումներում իր ներկայացուցչի մասնակցությունն ապահովելը, 6) տեխնիկական առաջադրանք կազմելն ու ձեռնարկողին տրամադրելը:

• "Շրջակա միջավայրի մոնիթորինգի և տեղեկատվության կենտրոն" ՊՈԱԿ-ը ստեղծվել է ՀՀ կառավարության 2016 թվականի դեկտեմբերի 15-ի №1277-Ն որոշմամբ` "Թափոնների ուսումնասիրության կենտրոն", "Հիդրոերկրաբանական մոնիթորինգի կենտրոն", "Շրջակա միջավայրի վրա ներգործության մոնիթորինգի կենտրոն" և "Տեղեկատվական-վերլուծական կենտրոն" պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների միաձուլման արդյունքում և հանդիսանում է դրանց իրավահաջորդը: Հիմնական գործառույթներն են՝

- Էկոլոգիական անվտանգության ապահովման պետական քաղաքականության և ռազմավարությունների մշակման ու դրանց կենսագործման գործընթացներում թափոնների էկոլոգիապես անվտանգ գործածության, թափոնների ծավալների նվազեցման և դրանց շրջակա միջավայրի վրա վնասակար ներգործությունների կանխարգելմանն աջակցելը,

- Շահառուներին (ՀԿ-երին, զանգվաժային լրատվամիջոցներին, հանրությանը և այլն) բնապահպանական ոլորտի և բնական ռեսուրսների վերաբերյալ տվյալների և տեղեկատվության տրամադրում,

- Իր դիտակետերի համակարգի միջոցով շրջակա միջավայրի` մակերևութային ջրերի և մթնոլորտային օդի որակի մոնիթորինգի և գնահատման իրականացնելը:

Տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարություն (ՏԿևԶՆ)

ՀՀ տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարությունը գործադիր իշխանության հանրապետական մարմին է, որը մշակում և իրականացնում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության քաղաքականությունը տարածքային կառավարման և զարգացման բնագավառում: Ապահովում է տարածքային կառավարման մարմինների կողմից Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրերի իրագործումը և գործունեության արդյունավետության բարձրացումը: ՏԿևԶՆ պատասխանատու նաև է հանրապետությունում տարածքային զարգացման ռազմավարությունների մշակման համար և հանդիսանում է Ծրագրի ձեռնարկողը:

Տնտեսական զարգացման և ներդրումների նախարարություն (ՏԶևՆՆ)

ՀՀ տնտեսական զարգացման և ներդրումների նախարարությունը գործադիր իշխանության հանրապետական մարմին է, որը մշակում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության տնտեսական զարգացման քաղաքականությունը: Նախարարությունը պատասխանատու է թափոնների կառավարման ոլորտում հանրապետության տնտեսական քաղաքականության և ներդրումների համար: ՏԶևՆՆ համագործակցում է միջազգային դոնոր կազմակերպությունների հետ, որոնք ֆինանսավորում են այդ թվում նաև թափոնների կառավարման ոլորտում ծրագրեր և իր

-27-

Page 28: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

լիազորությունների շրջանակներում նպաստում են "Պետություն - մասնավոր հատված" համագործակցության կայացմանը և զարգացմանը:

Էներգետիկ ենթակառուցվածքների և բնական պաշարների նախարարություն (ԷԵևԲՊՆ)

Հայաստանի Հանրապետության Էներգետիկ ենթակառուցվածքների և բնական պաշարների նախարարությունը գործադիր իշխանության հանրապետական մարմին է, որը մշակում և իրականացնում է հանրապետության կառավարության քաղաքականությունը էներգետիկայի և բնական պաշարների կառավարման բնագավառում: ԷԵևԲՊՆ կառուցվածքը բաղկացած է նախարարության աշխատակազմից, էներգետիկայի պետական տեսչությունից, ընդերքի գործակալություն, ընդերքի պետական տեսչությունից և ջրային տնտեսության պետական կոմիտեից:

Արտակարգ իրավիճակների նախարարություն (ԱԻՆ)

Հայաստանի Հանրապետության արտակարգ իրավիճակների նախարարությունը գործադիր իշխանության հանրապետական մարմին է, որը մշակում և իրականացնում է հանրապետության կառավարման քաղաքականությունը արտակարգ իրավիճակներում բնակչության քաղաքացիական պաշտպանության բնագավառում: Նախարարության կազմում ներառված են հետևյալ առանձնացված ստորաբաժանումները՝

• "Հիդրոօդերևութաբանության և մթնոլորտային երևույթների վրա ակտիվ ներգործության ծառայություն" ՊՈԱԿ-ը իր կայանների ցանցի միջոցով իրականացնում է ՀՀ տարբեր տարածաշրջաններում օդերևութաբանական և հիդրոլոգիական պայմանների կանոնավար մոնիթորինգ:

• "Տեխնիկական անվտանգության ազգային կենտրոն" ՊՈԱԿ-ը կազմակերպում և իրականացնում է արտադրական վտանգավոր օբյեկտների տեխնիկական անվտանգության պահպանմանը միտված միջոցառումներ և գործողություններ: Բացառություն են կազմում ատոմակայանները, ռադիոակտիվ նյութերի վերամշակումը, ավիացիան, ավտո և երկաթգծային տրանսպորտը, ինչպես նաև ռազմական օբյետները:

Առողջապահության նախարարություն (ԱՆ)

Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության նախարարությունը գործադիր իշխանության հանրապետական մարմին է, որը մշակում և իրականացնում է առողջապահության բնագավառում Հայաստանի Հանրապետության կառավարության քաղաքականությունը: ԱՆ կառուցվածքը բաղկացած է նախարարության աշխատակազմից և երկու առանձնացված ստորաբաժանումներից՝ Պետական առողջապահական գործակալությունից և Առողջապահական պետական տեսչությունից, որն իրականացնում է ՀՀ ԱՆ-ը վերապահված վերահսկողական գործառույթներ և կիրառում պատասխանատվության միջոցներ առողջապահության, աշխատանքի անվտանգության և աշխատանքային օրենսդրության նորմերի կիրառման բնագավառներում` հանդես գալով Հայաստանի Հանրապետության անունից:

Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություն (ԱևՍՀՆ)

Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունը գործադիր իշխանության հանրապետական մարմին է, որը մշակում ու իրականացնում է աշխատանքի և սոցիալական ապահովության բնագավառներում հանրապետության կառավարության քաղաքականությունը:

Քաղաքաշինության պետական կոմիտե (ՔՊԿ)

ՀՀ կառավարությանն առընթեր քաղաքաշինության պետական կոմիտեն գործադիր իշխանության հանրապետական մարմին է, որը մշակում և իրականացնում է քաղաքաշինության բնագավառում Հայաստանի Հանրապետության կառավարության քաղաքականությունը: ՔՊԿ-ն՝ քաղաքաշինության

-28-

Page 29: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

նախարարության իրավահաջորդն է: Կոմիտեն նաև պատասխանատու է քաղաքային և բնակարանային զարգացման պետական քաղաքականության պլանավորման համար և մասնակցում է աղբավայրերի տարածքների ընտրության և տեխնիկական հսկողության գործընթացին:

Հասարակական կազմակերություններ (ՀԿ)

Հասարակական կազմակերպությունները ակտիվ մասնակցություն ունեն բնապահպանական և սոցիալական խնդիրների և հիմնահարցերի քննարկման փուլերում, ինչպես նաև իրականացնում են ուսումնասիրություններ, հետազոտություններ, հանրության իրազեկում և ուսուցում: Սույն Ծրագրի շրջանակներում ակնկալվում է ՀԿ-րի ակտիվ մասնակցությունը հանրային լսումներին, կառավարման պլանի բնապահպանական, սոցիալական ու առողջապահական միջոցառումների քննարկումներին և այլն:

4.3 Միջազգային համաձայնագրերը

Հայաստանի Հանրապետությունը վավերացրել է շրջակա միջավայրի ու հանրության պաշպանության և կառավարման ոլորտներում մի շարք միջազգային համաձայնագրեր, որոնց ցանկը և ստանձնած պարտավորությունների ամփոփագրերը բերված են ստորև Աղյուսակ 4-3-ում: Նշված ցանկում ներառված են միայն այն համաձայնագրերը/կոնվենցիաները, որոնք առնչվում են Ծրագրին:

Աղյուսակ 4-3. Բնապահպանական և սոցիալական ոլորտներին առնչվող միջազգային համաձայնագրերը/ կոնվենցիաները և դրանցով ստանձնած պարտավորությունների ամփոփագրերը

Համաձայնագիրը կամ կոնվենցիան Պարտավորությունների ամփոփագիրը

"Միջազգային կարևորության խոնավ տարածքների մասին, հատկապես որպես ջրաթռչունների բնակավայր" կոնվենցիա (Ռամսար 1971թ.)

Միջկառավարական համաձայնագիր է, որն իրավական հիմք է ստեղծում խոնավ տարածքների թռչունների բնադրավայրերի պահպանման միջազգային համագործակցության համար։ Համաձայնագրում նշված է խոնավ տարածքների տնտեսական, գիտական և ռեկրեացիոն նշանակությունը, իսկ ջրլող թռչունները ճանաչված են որպես միջազգային նշանակության պաշար։ ՀՀ-ի կողմից վավերացվել է 1993թ.-ին: ՀՀ-ն միացել է որպես իրավահաջորդ:

"Համաշխարհային մշակութային և բնական ժառանգության պահպանության մասին" կոնվենցիա (Փարիզ,1972թ.)

Համաշխարհային բնական և մշակութային ժառանգության պահպանության մասին կոնվենցիայի նպատակն է ստեղծել մշակութային և բնական ժառանգության կոլեկտիվ պահպանության արդյունավետ համակարգ։ ՀՀ-ի կողմից վավերացվել է 1993թ.-ին: ՀՀ-ն միացել է որպես իրավահաջորդ:

"Անհետացման եզրին գտնվող վայրի կենդանական ու բուսական աշխարհի տեսակների միջազգային առևտրի մասին" կոնվենցիա (Վաշինգտոն, 1975թ.)

Սահմանում է անհետացման եզրին գտնվող վայրի կենդանական ու բուսական աշխարհի տեսակների ներմուծման, արտահանման, վերաարտահանման և տեղաշարժման պայմանները և նպատակն է վերահսկել այդ տեսակների առևտուրը: Հավելվածներում ներկայացված են կոնվենցիայի շրջանակներում ներառված վտանգված տեսակները: ՀՀ-ի կողմից վավերացվել է 2008թ.-ին:

"Միգրացվող վայրի կենդանիների տեսակների պահպանության մասին" կոնվենցիա (Բոնն, 1979թ.)

«Միգրացվող վայրի կենդանիների տեսակների պահպանության մասին» կոնվենցիան ուղղված է կենդանիների միգրացվող` ցամաքային և ջրային տեսակների և թռչունների պահպանմանը իրենց միգրացիայի տարածքում: Սա միջկառավարական պայմանագիր է, կնքված ՄԱԿ-ի բնապահպանական ծրագրի (ՅՈՒՆԵՊ) հովանու ներքո, որը զբաղվում է վայրի կենդանիների և դրանց կենսապայմանների պահմանմամբ` համաշխարհային

-29-

Page 30: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Համաձայնագիրը կամ կոնվենցիան Պարտավորությունների ամփոփագիրը

մասշտաբով: ՀՀ-ի կողմից վավերացվել է 2010թ.-ին:

"Վտանգավոր թափոնների անդրսահմանային փոխադրման և դրանց հեռացման նկատմամբ հսկողություն սահմանելու մասին" կոնվենցիա (Բազել, 1989թ.)

Վտանգավոր թափոնների անդրսահմանային փոխադրման և դրանց հեռացման նկատմամբ հսկողություն սահմանելու մասին Բազելի կոնվենցիայի հիմնական նպատակն է պահպանել հանրության առողջությունը և շրջակա միջավայրը վտանգավոր թափոնների ազդեցությունից: Կոնվենցիայի անդամ պետությունները պարտավոր են ներդնել վտանգավոր թափոնների վերամշակման ժամանակակից տեխնոլոգիաներ, կատարելագործել թափոնների վերամշակման, վնասազերծման, տեղաբաշխման և տեղափոխման վերահսկողության համակարգը և այլն: ՀՀ-ի կողմից վավերացվել է 1999թ.-ին:

"Օզոնային շերտի պահպանության մասին" կոնվենցիա (Վիեննա, 1985թ.)

Կոնվենցիան կոչված է խրախուսել հետազոտական աշխատանքներն ու երկրների միջև համընդհանուր համագործակցությունը և տեղեկատվության փոխանակումը: Նույնիսկ այդ պարագայում պահանջվեց մոտավորապես չորս տարի` նախապատրաստական աշխատանքներ տանելու և համաձայնության գալու համար: ՀՀ-ի կողմից վավերացվել է 1999թ.-ին:

"Օզոնային շերտը քայքայող նյութերի մասին" արձանագրություն (Մոնրեալ 1987թ.)

Այս արձանագրությամբ սահմանվել են օզոնային շերտը քայքայող նյութերի արտադրության, ինչպես նաև այդ նյութերի արտահանման և ներմուծման կարգավորմանը նպաստող միջոցառումներ։ Արձանագրությունն ընդունած յուրաքանչյուր պետություն պարտավորվում է աստիճանաբար հրաժարվել օզոնային շերտը քայքայող նյութերի արտադրությունից ու գործածությունից: ՀՀ-ի կողմից վավերացվել է 1999թ.-ին:

"Կենսաբանական բազմազանության մասին" կոնվենցիա (Ռիո դե Ժանեյրո,1992թ.)

Կենսաբանական բազմազանության մասին կոնվենցիան կայուն զարգացման սկզբունքներին հետևելու կարևորության ճանաչումն է միջազգային հանրության կողմից: Կոնվենցիայի գլխավոր նպատակն է կենսաբազմազանության պահպանումը, կենսաբազմազանության բաղադրիչների կայուն օգտագործումը, գենետիկ ռեսուրսների համատեղ օգտագործումը, ներառյալ գենետիկ ռեսուրսների և տեխնոլոգիաների ազատ մատչելիությունը, անհրաժեշտ միջոցների տրամադրումը: ՀՀ-ի կողմից վավերացվել է 1993թ.-ին:

ՄԱԿ-ի "Կլիմայի փոփոխության մասին" շրջանակային կոնվենցիա (Նյու Յորք,1992թ.)

Կլիմայի փոփոխության կոնվենցիան սահմանում է կլիմայի փոփոխության հետևանքների դեմ ուղղված միջկառավարական ջանքերի համընդհանուր շրջանակ: Այն ընդունում է, որ կլիմայի կայունությունը միացյալ համակարգ է, որը կարող է վտանգվել ածխածնի երկօքսիդի և ջերմոցային այլ գազերի արտանետումներով: Կոնվենցիան ունի գրեթե համընդհանուր անդամակցություն. այն վավերացրել են թվով 191 երկրներ: ՀՀ-ի կողմից վավերացվել է 1993թ.-ին:

Կիոտոյի արձանագրություն (Կիոտո, 1997թ.)

1997թ.-ին Կիոտոյի երրորդ համաժողովում ընդունել են արձանագրություն, որը զարգացած երկրների համար սահմանում է ջերմոցային գազերի արտանետումների կրճատման պարտադիր քանակ, նպատակային ցուցանիշներ։ 2008-2012 թվականներին՝ 1990 թվականի համեմատությամբ, այդ

-30-

Page 31: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Համաձայնագիրը կամ կոնվենցիան Պարտավորությունների ամփոփագիրը

երկրների ընդհանուր արտանետումները կրճատվել են 5.2 %-ով։ ՀՀ-ի կողմից վավերացվել է 2002թ.-ին:

"Անդրսահմանային ենթատեքստում շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման մասին" կոնվենցիա (Էսպո, 1991թ.)

Էսպոյի կոնվենցիան սահմանում է կողմերի պարտավորությունները` պլանավորման վաղ շրջանում որոշակի գործունեության բնապահպանական ազդեցությունը գնահատելու համար: Այն նաև սահմանում է պետությունների ընդհանուր պարտավորությունը` միմյանց տեղեկացնելու և խորհրդատվություն տրամադրելու այն բոլոր խոշոր ծրագրերի վերաբերյալ, որոնք կարող են զգալի բնապահպանական ազդեցություն ունենալ երկրների սահմաններից դուրս: ՀՀ-ի կողմից վավերացվել է 1997թ.-ին:

"Շրջակա միջավայրի հարցերի առնչությամբ տեղեկատվության հասանելիության, որոշումնեի ընդունելու գործընթացին հասարակայնության մասնակցության և արդարադատության մատչելիության մասին" կոնվենցիա (Օրհուս, 1998թ.)

Օրհուսի կոնվենցիան նոր տեսակի բնապահպանական համաձայանգիր է: Այն կապակցում է բնապահպանական և մարդու իրավունքները և հաստատում է այն, որ կայուն զարգացումը կարող է ապահովվել միայն բոլոր մասնակից կողմերի ներգրավման միջոցով: Կոնվենցիան անդրադառնում է հանրության և հանրային մարմինների փոխգործակցությանը ժողովրդավարական համատեքստում և առաջադրում է նոր գործընթաց միջազգային համաձայնագրերի իրագործման և բանակցություններում հանրային մասնակցության համար: ՀՀ-ի կողմից վավերացվել է 2001թ.-ին:

4.4 Շրջակա միջավայրի վրա և սոցիալական ազդեցության միջազգային կարգավորումները և ուղեցույցները

4.4.1 2014/52/EU շրջաբերականը (ՇՄԱԳ շրջաբերական)

Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման 2014/52/EU շրջաբերականը (ՇՄԱԳ շրջաբերական) կիրառվում է հավելվածներ I-ով և II-ով սահմանված հանրային և մասնավոր մի շարք ծրագրերի/գործունեությունների համար: Հավելված I-ում թվարկված բոլոր ծրագրերը/ գործունեությունները դիտարկվում են որպես շրջակա միջավայրի վրա էական ազդեցություն ունեցող և պահանջում են շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատում (վտանգավոր թափոնների տեղադրման տեղակայանքներ, օրական 100 տ-ից ավել ոչ-վտանգավոր թափոնների տեղադրման տեղակայանքներ, 150,000 բնակչության համարժեք ծավալով կեղտաջրերի մաքրման կայաններ): Հավելված II-ում նշված ծրագրերի/գործունեությունների համար, ԵՄ անդամ պետությունների ազգային լիազոր մարմինները պետք է սահմանեն արդյոք դրանք ենթակա են ՇՄԱԳ-ը թե ոչ: Դա իրականացվում է "նախնական գնահատման ընթացակարգով", որը թույլ է տալիս որոշել ծրագրերի ազդեցությունները՝ համադրելով դրանք սահմանված չափաքանակների/չափանիշների հետ կամ փորձաքննությունների եղանակով: Սակայն, ազգային լիազոր մարմինները պետք է հաշվի առնեն նաև հավելված III-ում նշված չափանիշները:

ՇՄԱԳ ընթացակարգի համառոտ նկարագիրը հետևյալն է. ձեռնարկողը կարող է հարցում կատարել լիազոր մարմին պարզելու համար թե ինչպիսի գործոններ պետք է դիտարկվեն նախնական գնահատման փուլում, ձեռնարկողը պետք է տրամադրի շրջակա միջավայրի վրա ազդեցությունների վերաբերյալ տեղեկատվություն, ազգային լիազոր մարմինը և հանրությունը պետք է տեղեկացվեն ծրագրի/գործունեության ազդեցությունների վերաբերյալ, լիազոր մարմինը գնահատման արդյունքների և քննարկումների հիման վրա պետք է որոշում ընդունի ծրագրի/գործունեության թույլատրելիության վերաբերյալ: Հանրությունը տեղեկանում է վերջնական որոշման մասին և կարող է արձագանքել դրան:

-31-

Page 32: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

4.4.2 1999/31/EC շրջաբերականը (Աղբավայրերի շրջաբերական)

1999/31/EC շրջաբերականը (Աղբավայրերի շրջաբերական) սահմանում է պահանջներ աղբավայրերի նկատմամբ: Շրջաբերականի նպատակն է կանխարգելել կամ հնարավորինս նվազեցնել աղբավայրերում տեղադրվող թափոնների բացասական ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա, ներառյալ՝ մակերևութային և ստորգետնյա ջրերի, հողի, օդային ավազանի մարդկանց առողջության վրա, աղբավայրերի և թափոնների նկատմամբ խիստ տենիկական պահանջների նեդրման միջոցով:

Աղբավայրերի շրջաբերականը սահմանում է թափոնների տարբեր կատեգորիաներ (կենցաղային, վտանգավոր, ոչ-վտանգավոր և իներտ թափոններ) և կիրառելի է բոլոր աղբավայրերի, ինչպես նաև թափոնների տեղադրման վայրերի համար, որտեղ իրականացվում է թափոնի հողի վրա կամ հողում տեղադրում: Աղբավայրերի դասակարգվում են հետևյալ երեք տեսակների՝

• Աղբավայրեր վտանգավոր թափոնների համար • Աղբավայրեր ոչ-վտանգավոր թափոնների համար • Աղբավայրեր իներտ թափոնների համար:

Շրջաբերականի 5-րդ հոդվածի համաձայն ստորև թվարկված թափոնների տեղադրումը թույլատրելի աղբավայրերում՝

• Հեղուկ թափոններ • Այրվող թափոններ • Պայթուցիկ և օքսիդացող թափոններ • Հիվանդանոցային և այլ բժշկական վարակիչ թափոններ infectious • Բանեցված անվադողեր որոշ բացառություններով • Ցանկացած այլ տեսակի թափոն, որը չի համապատասխանում հավելված II-ում

սահմանված ընդունման չափանիշներին:

4.4.3 2010/75/EU շրջաբերականը (Արդյունաբերական արտանետումների շրջաբերական)

2010/75/EU շրջաբերականը (Արդյունաբերական արտանետումների շրջաբերական) հանդիսանում է ԵՄ-ում արդյունաբերական տեղակայանքների աղտոտիչների արտանետումները կարգավորող հիմնական գործիքը: Շրջաբերականի հիմնական նպատակն է ապահովել ԵՄ երկրներում շրջակա միջավայրի և հանրության առողջության պաշտպանությունը արդյունաբերական արտանետումները նվազեցնելու միջոցով՝ կիրառելով մասնավորապես լավագույն հասանելի տեխնոլոգիաները: Մոտ 50,000 ձեռնարկություններ, որոնք իրականացնում են շրջաաբերականի հավելված I-ում նշված արդյունաբերական գործունեություններ, պետք է գործեն թույլտվության (տրվում է ԵՄ անդամ երկրի լիազոր մարմնի կողմից) համաձայն: Թույլտվությունը պետք է պարունակի շրջաբերականի սկբունքներին և դրոյթներին համահունչ պայմաններ:

Արդյունաբերական արտանետումների շրջաբերականը հիմքում ընկած են հետևյալ հիմնարար սկզբունքները՝ (1) համակողմանի մոտեցումը, (2) լավագույն հասանելի տեխնոլոգիաների կիրառումը, (3) ճկունությունը, (4) տեսչական ստուգումները և (5) հանրության մասնակցությունը:

-32-

Page 33: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

5. ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԵՎ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԵԼԱԿԵՏԱՅԻՆ ԻՐԱՎԻՃԱԿԸ

5.1 Նպատակը

Սույն գլուխը նկարագրում է Ծրագրի բնապահպանական և սոցիալ-տնտեսական ելակետային պայմանները: Ուսումնասիրման տարածքը ներառում է Լոռու մարզը և Դիլիջան քաղաքը (տես Նկար 5-1-ը): Ելակետային պայմանները հիմնականում ներկայացված են տարածաշրջանային կտրվածքով, սակայն, հարկ եղած դեպքում, կիրառվել են նաև տեղային տվյալները, որոնք վերցվել են Ծրագրի փաստաթղթերից (Հայեցակարգային հաշվետվություն, տարբերակների գնահատման և աղբավայրի տեղանքի հատկորոշման հաշվետվություններ և այլն), ազգային կարգավորումներից, ստանդարտներից, նորմատիվներից և հաշվետվություններից, ինչպես նաև հավաքագրվել են դաշտային հետազոտությունների արդյունքում:

Նկար 5-1. Հայաստանի և Լոռու մարզի քարտեզը

Ելակետային տեղեկատվությունը կիրառվում է՝

• Ծրագրի ազդեցության տարածաշրջանում հիմնական բնապահպանական, սոցիալական և տնտեսական գործոնները հատկորոշելու համար,

• Հնարավոր ազդեցությունները կանխատեսելու և գնահատելու նպատակով բազային տեղեկատվություն ապահովելու համար,

• Շրջակա/սոցիալական միջավայրի և ազդակիրների մեծության, կարևորության և զգայունության վերաբերյալ եզրահանգումներ ապահովելու համար:

-33-

Page 34: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Եթե ՇՄԱԳ հաշվետվության մշակման համար անհրաժեշտություն կառաջանա իրականացնել լրացուցիչ ուսումնասիրություններ, ապա այդ աշխատանքները կկատարվեն Ծրագրի շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման հիմնական փուլում և հաշվի կառնեն նաև լիազոր մարմնի տեխնիկական առաջադրանքում արտացոլված պահանջները:

5.2 Աշխարհագրությունը և տեղագրությունը

3,789 կմ2 մակերեսով Լոռու մարզը տարածքի մեծությամբ երրորդն է հանրապետությունում (զբաղեցնում է ՀՀ տարածքի 12.7%-ը): Գտնվում է հանրապետության հյուսիսում, սահմանակից է Վրաստանի Հանրապետությանը (110կմ երկարությամբ), արեւմուտքից Շիրակի, արեւելքից Տավուշի, հարավից Կոտայքի եւ Արագածոտնի մարզերին: Մարզը կազմված է 8 քաղաքային և 105 գյուղական համայքներից և ընդգրկում է Սպիտակի, Ստեփանավանի, Տաշիրի, Թումանյանի, Գուգարքի տարածաշրջանները, Վանաձոր, Սպիտակ, Ստեփանավան, Ալավերդի, Տաշիր, Ախթալա, Թումանյան, Շամլուղ քաղաքները:

Լոռու մարզում ծովի մակերեւույթից բարձրագույն կետը Աչքասար լեռան գագաթն է (3,196 մ), ամենացածրը՝ Դեբեդ գետի ստորին հոսանքի շրջանը (մոտ 380մ): Մարզն ընդգրկում է Դեբեդ գետի ավազանը ամբողջությամբ և ունի լեռնային ռելիեֆ: Նրա տարածքում են ձգվում Ջավախքի, Բազումի, Փամբակի, Գուգարաց, Վիրահայոց, Հալաբի լեռնաշղթաները: Առանձնանում են Փամբակի, Լոռվա գոգավորությունները եւ Լոռվա ձորը: Մարզի տարածքով է հոսում Դեբեդ գետը` Ձորագետ, Մարցագետ և Փամբակ վտակներով: Հարուստ է նաև հանքային աղբյուրներով: Մարզի տարածքում տիրապետում են անտառային, լեռնատափաստանային, մերձալպյան մարգագետինները։

Դիլիջանը աշխարհագրորեն գտնվում է Տավուշի մարզում, բայց ներառված է Ծրագրի տարածաշրջանում: Քաղաքը տեղակայված է Աղստև գետի աջ ափին և շրջապատված է "Դիլիջան" ազգային պարկի անտառով: Դիլիջանը՝ Տավուշի մարզի ամենամեծ համայնքն է: 2015 թվականին, վարչատարածքային բաժանման մասին ՀՀ օրենքում կատարված փոփոխությունների համաձայն, քաղաքին են միացել 6 գյուղական համայնքներ:

Ծրագրի տարածաշրջանում խոշոր քաղաքների միջև ճանապարհի հեռավորությունները բերված են ստորև՝

5.3 Կլիման և օդերևութաբանական պայմանները

Կլիմայական պայմանները Ծրագրի տարածաշրջանում տարբեր են, ինչը պայմանավորված է տարածքի լանդշաֆտով, լեռների և անտառների բաշխվածությամբ, ինչպես նաև այլ օդերևութաբանական ցուցանիշներով: Չափավոր տաք և չափավոր սառը կլիման բնորոշ է համապատասխանաբար ծովի մակարդակից բարձր 1300-1400 մ և 1600-1700 մ բարձությունների համար: Ենթաալպյան գոտիներում (2100 մ և բարձր) գերակայում է լեռնային սառը կլիման: Լոռու մարզը և Տավուշի մարզի արևմտյան մասը (Դիլիջան քաղաք) աչքի է ընկնում համեմատաբար խոնավ կլիմայով, իսկ տարեկան տեղումները տատանվում են 450-650 մմ սահմաններում (տես Աղյուսակ 5-3-ը) և աճում են արևմուտքից (Սպիտակ/Քարաձոր՝ 455 մմ, Վանաձոր՝ 557 մմ) դեպի արևելք (Դիլիջան՝ 639 մմ): Տարածաշրջանի կլիմայական գոտիները պատկերված են ստորև Նկար 5-2-ում:

Վանաձոր

Ավավերդի 50 կմ Սպիտակ 22 կմ Ստեփանավան 37 կմ Տաշիր 51 կմ Դիլիջան 37 կմ

-34-

Page 35: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Նկար 5-2. Տարածաշրջանի կլիմայական գոտիները

Աղբյուր՝ Հայաստանի ջրային ռեսուրսների ատլաս, 2008

Ծրագրի տարածաշրջանում օդերևութաբանական պայմանները, մասնավորապես, միջին ամսական և տարեկան ջերմաստիճանները, օդի հարաբերական խոնավությունը, տեղումների վերաբերյալ տվյալները, քամու գերակայող ուղղությունները և արագությունները սահմանված են ՀՀՇՆ II-7.01-2011 "Շինարարական կլիմայաբանություն"փաստաթղթում և ամփոփված են ստորև Աղյուսակներ 5-1, 5-2, 5-3 և Նկարներ 5-3, 5-4, 5-5-ում:

-35-

Page 36: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Աղյուսակ 5-1. Միջին ամսական և տարեկան ջերմաստիճանները, օC

Բնակավայրի օդերևութա-

բանական կայանի

անվանումը

Բա

րձրո

ւթյո

ւն ծ

ովի

մակա

ր դա

կից.

մ Միջին ջերմաստիճանը ըստ ամիսների, °C

Միջ

ին տ

արե

կան.

°C

Բա

ցարձ

ակ

նվա

զագո

ւյն. °

C

Բա

ցարձ

ակ

առա

վելա

գույն

. °C

Հուն

վար

Փետ

րվա

ր

Մա

րտ

Ապ

րիլ

Մա

յիս

Հուն

իս

Հուլի

ս

Օգո

ստոս

Սեպ

տեմ

բեր

Հոկտ

եմբե

ր

Նոյ

եմբե

ր

Դեկ

տեմ

բեր

Սպիտակ/ Քարաձոր 1552 -4.4 -3.4 0.4 6.7 11.5 14.6 17.6 17.9 14.2 9.0 3.3 -1.9 7.1 -25 36

Վանաձոր 1376 -3.1 -2.0 1.7 7.6 12.1 15.1 18.0 17.9 14.4 9.0 3.8 -0.8 7.8 -30 36 Դիլիջան 1256 -1.5 -1.0 2.2 7.7 12.0 15.2 18.3 18.1 14.3 9.3 4.3 0.4 8.3 -23 38

Աղբյուրը՝ ՀՀ Շինարարական նորմեր II-7.01-2011 "Շինարարական կլիմայաբանություն" (ՀՀՇՆ), 2011

Աղյուսակ 5-2. Օդի հարաբերական խոնավությունը, %

Բնակավայրի օդերևութա-

բանական կայանի

անվանումը

Օդի հարաբերական խոնավությունը, %

Ըստ ամիսների

Միջին տարեկան,

%

Միջին ամսական

ժամը 15-ին

Հուն

վար

Փետ

րվա

ր

Մա

րտ

Ապ

րիլ

Մա

յիս

Հուն

իս

Հուլի

ս

Օգո

ստոս

Սեպ

տեմ

բեր

Հոկտ

եմբե

ր

Նոյ

եմբե

ր

Դեկ

տեմ

բեր

ամե

նացո

ւրտ

ա

մսվա

, %

ամե

նաշո

գ

ամս

վա, %

Սպիտակ/ Քարաձոր 71 72 72 68 72 73 71 70 70 71 73 72 71 63 51

Վանաձոր 70 71 72 69 74 75 75 74 73 73 73 71 73 59 56 Դիլիջան 63 65 70 72 78 79 77 78 79 78 73 70 74 51 60

Աղբյուրը՝ ՀՀ Շինարարական նորմեր II-7.01-2011 "Շինարարական կլիմայաբանություն" (ՀՀՇՆ), 2011

Աղյուսակ 5-3. Մթնոլորտային տեղումները

Բնակավայրի օդերևութա-

բանական կայանի

անվանումը

Տեղումների քանակը Միջին ամսական

, մմ Առավելագույն օրական

Ձնածածկույթ

Առա

վելա

գույն

տ

ասն

օրյա

կայի

ն բա

րձրո

ւթյո

ւնը,

սմ

Տարվ

ա մ

եջ

ձնա

ծածկ

ույթ

ով օ

րերի

քա

նակը

Ձյա

ն մե

ջ ջր

ի ա

ռավե

- լա

գույն

քա

նակը

, մմ

Ըստ ամիսների

Տարե

կան

Հուն

վար

Փետ

րվա

ր

Մա

րտ

Ապ

րիլ

Մա

յիս

Հուն

իս

Հուլի

ս

Օգո

ստոս

Սեպ

տեմ

բեր

Հոկտ

եմբե

ր

Նոյ

եմբե

ր

Դեկ

տեմ

բեր

Սպիտակ/ Քարաձոր

15 18 25 48 77 77 45 35 31 41 27 16 455 56 40 72

20 21 23 57 83 39 53 54 25 34 24 28 83

Վանաձոր 17 25 36 62 95 92 56 41 34 45 35 19 557

24 60 62 42 26 47 38 46 61 53 40 36 40 32 31 61

Դիլիջան 22 30 45 65 106 103 66 51 46 47 36 22 639

53 57 103 35 33 42 43 58 62 55 47 45 45 49 33 62

Աղբյուրը՝ ՀՀ Շինարարական նորմեր II-7.01-2011 "Շինարարական կլիմայաբանություն" (ՀՀՇՆ), 2011

-36-

Page 37: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Նկար 5-3. Քամու միջին արագությունները՝ ա) Սպիտակի և բ) Դիլիջանի տարածաշրջանների համար

ա) Սպիտակի/Քարաձորի տարածաշրջան բ) Դիլիջանի տարածաշրջան

Նկար 5-4. Քամիների վարդը Սպիտակ/Քարաձոր տարածաշրջանի համար

Աղբյուրը՝ ՀՀ Շինարարական նորմեր II-7.01-2011 "Շինարարական կլիմայաբանություն" (ՀՀՇՆ), 2011

4,6

4,2

3,6

4,9

4,3 4,7

4,7

4,7

01234567

Հս

Հս-Արլ

Արլ

Հվ-Արլ

Հվ

Հվ-Արմ

Արմ

Հս-Արմ

Հունվար Ապրիլ Հուլիս Հոկտեմբեր

2,5

2

1,9

2,8

1,5 2.5

2,4

2,4

00.5

11.5

22.5

33.5

4Հս

Հս-Արլ

Արլ

Հվ-Արլ

Հվ

Հվ-Արմ

Արմ

Հս-Արմ

Հունվար Ապրիլ Հուլիս Հոկտեմբեր

-10

10

30

50

70Հս

Հս-Արլ

Արլ

Հվ-Արլ

Հվ

Հվ-Արմ

Արմ

Հս-Արմ

Հունվար

-10

10

30

50

70Հս

Հս-Արլ

Արլ

Հվ-Արլ

Հվ

Հվ-Արմ

Արմ

Հս-Արմ

Ապրիլ

0

20

40

60

80

Հս

Հս-Արլ

Արլ

Հվ-Արլ

Հվ

Հվ-Արմ

Արմ

Հս-Արմ

Հուլիս

-10

10

30

50

70Հս

Հս-Արլ

Արլ

Հվ-Արլ

Հվ

Հվ-Արմ

Արմ

Հս-Արմ

Հոկտեմբեր

-37-

Page 38: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Նկար 5-5. Քամիների վարդը Դիլիջանի տարածքի համար

Աղբյուրը՝ ՀՀ Շինարարական նորմեր II-7.01-2011 "Շինարարական կլիմայաբանություն" (ՀՀՇՆ), 2011

5.4 Մթնոլորտային օդի որակը

2016 թ.-ին, Շրջակա միջավայրի մոնիթորինգի և տեղեկատվության կենտրոնը Վանաձոր քաղաքում կատարել է ընդհանուր փոշու, ծծմբի երկօքսիդի և ազոտի երկօքսիդի դիտարկումներ՝ կիրառելով ակտիվ նմուշառման երեք դիտակայան և պասիվ նմուշառման 24 դիտակետ: Ակտիվ (24-ժամյա) նմուշառմամբ վերցվել է օդի 3189, պասիվ նմուշառմամբ` 2384 փորձանմուշ: Ծծմբի երկօքսիդի միջին տարեկան կոնցենտրացիան ՍԹԿ-ն գերազանցել է 1.4 անգամ: Ազոտի երկօքսիդի և փոշու միջին տարեկան կոնցենտրացիաները չեն գերազանցել համապատասխան ՍԹԿ-ները2:

Նոր սանիտարական աղբավայրի համար ընտրված վայրի (Ղուրսալի և Նոր Խաչակապ համայնքների տարածք), ինչպես նաև Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանի շրջակայքերում չկան մթնոլորտային օդն աղտոտող նշանակալի աղբյուրներ: Տրանսպորտային միջոցների շարժը Մ3 ավտոմայրուղու Սպիտակ-Վանաձոր հատվածով և Վանաձոր-Դիլիջան Մ10 ճանապարհով կարող է դիտարկվել որպես մթնոլորտային արտանետումների հիմնական գործոն: Ծրագրի իրագործման շինարարական փուլում հնարավոր են նաև կախված մասնիկների արտանետումներ: Նախատեսված է ՇՄԱԳ հիմնական փուլում իրականացնել աղբավայրի և փոխաբեռնման կայանի համար նախատեսված տարածքներում PM2.5 և PM10 (շինարարական աշխատանքների հիմնական արտանետումներ) գործիքային չափումներ՝ դրանց ելակետային մակարդակը գնահատելու նպատակով: PM2.5-ի և PM10-ի միջին օրական և առավելագույն միանվագ ՍԹԿ-ները սահմանված են ՀՀ Կառավարության №160-Ն որոշմամբ և բերված են ստորև՝ Աղյսուսակ 5-4-ում:

2 ՀՀ շրջակա միջավայրի էկոլոգիական մոնիթորինգի արդյունքների մասին տեղեկանք, 2016թ.

0

10

20

30

40Հս

Հս-Արլ

Արլ

Հվ-Արլ

Հվ

Հվ-Արմ

Արմ

Հս-Արմ

Հունվար

01020304050

Հս

Հս-Արլ

Արլ

Հվ-Արլ

Հվ

Հվ-Արմ

Արմ

Հս-Արմ

Ապրիլ

0

20

40

60

80Հս

Հս-Արլ

Արլ

Հվ-Արլ

Հվ

Հվ-Արմ

Արմ

Հս-Արմ

Հուլիս

01020304050

Հս

Հս-Արլ

Արլ

Հվ-Արլ

Հվ

Հվ-Արմ

Արմ

Հս-Արմ

Հոկտեմբեր

-38-

Page 39: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Աղյուսակ 5-4. Միջին օրական և առավելագույն միանվագ սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիաները (ՍԹԿ) PM2.5 և PM10 կախված մասնիկների համար

№ Վնասակար նյութի անվանումը ՍԹԱ ( մգ/մ3) Առավելագույն միանվագ

Միջին օրական

1 PM2.5 0.16 0.035 2 PM10 0.3 0.06

5.5 Երկրաբանությունը, հիդրոերկրաբանությունը և հողերը

5.5.1 Ընդհանուր դրույթներ

Տարածքը բնութագրվում է չորրորդական նստվածքներով, որոնք ներկայացված են դելյուվիալ, ալյուվիալ և էլյուվիալ առաջացումներով, վերին պլիոցեն էֆուզիվ բեկորներով, էոցեն հրաբխային և մնացորդային ապարներով, կարբոնատային նստվածքներով, էոցեն-միոցեն ինտրուզիվ բեկորներով և Կամբրիան ժամանակաշրջանի մետամորֆիկ գոյացումներով: Դելյուվիալ առաջացումները տարածված են տարածաշրջանում, մինչդեռ ալյուվիալ առաջացումները կարող են հանդիպել Փամբակ գետի և իր վտակների ավազանի սահմաններում:

Ստորգետնյա ջրերը կարող են հանդիպել տարածաշրջանի բոլոր ժայռային զանգվածներում, բացառությամբ ջրադիմացկուն բեկորների, որոնցից են գրանոդիորիտները, կվարց դիորիտները և մետամորֆիկ թերթաքարերը: Ստորգետնյա ջրերը հիմնականում սնվում են տեղումներով, որոնք ներթափանցվում են ստորգետնյա ջրատարներ: Ամենաջրասակավ զանգվածներն են ալուվիալ-դելյուվիալ նստվածքները, որոնց հոսքի մոդուլը 12 լ/վրկ կմ2 է: Ստորգետնյա ջրերի սակավությունը դիտվում է նաև Նալբանդի արտեզյան ավազանում: Սպիտակի ցածրադիր գոտում ստորգետնյա ջրերի հոսքի մոդուլը կազմում է մոտ 1.4 լ/վրկ կմ2: Ստորգետնյա ջրերը թափվում են Փամբակ գետ և դրա վտանկներ:

5.5.2 Գեոտեխնիկական և տեղագրական հետազոտություններ

2013 թվականին, սանիտարական աղբավայրի համար ընտրված տեղանքում (Ղուրսալի և Նոր Խաչակապ համայնքերի սահմաններում), "Մելիորացիա" ՓԲԸ մասնագիտացված ընկերության կողմից իրականացվել են գեոտեխնիկական և տեղագրական դաշտային հետազոտություններ, որոնց շրջանակներում կատարվել են 3 հորատումներ և 3 շուրֆերի հանում (Նկարներ 5-7 և 5-8): Տարածքի երկրաբանական քարտեզը՝ հորատման և շուրֆերի հանման կետերի նշագրմամբ, բերված է Նկար 5-6-ում: Վերցված նմուշները վերլուծվել են փորձարկման լաբորատորիայում:

Գեոտեխնիկական հետազոտությունների արդյունքների հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ սանիտարական աղբավայրի տեղանքի երկրաբանական կառուցվածքը բաղկացած է ալյուվիալ և դելյուվիալ առաջացումներով, որոնք ներկայացված են կավով և ավազակավով՝ չորրորդական ժամանակաշրջանի նստվածքների և հրաբխային տուֆի ներխառնվածքներով: Հորատումների, շուրֆերի հանման և նմուշների լաբորատոր փորձարկումների արդյունքում, ուսումնասիրման տարածքում հատկորոշվել են 4 տեսակի հողեր:

-39-

Page 40: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Նկար 5-6. Սանիտարական աղբավայրի համար ընտրված տարածքի երկրաբանական քարտեզը

Աղբյուրը՝ ERM

-40-

Page 41: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Նկար 5-7. Գեոտեխնիկական հետազոտման գործընթացը

a) Շուրֆերի հանում b) Հորատում

Նկար 5-8. Հորատման արդյունքներ և 1-ին հորատման (DH1) անցքի կեռների պատկերը

1-4 մ 5-8 մ 9-12 մ

13-16 մ 17-20 մ closed

Աղբյուրը՝ ERM ("Մելիորացիա" ՓԲԸ գեոտեխնիկական հետազոտությունների հաշվետվություն, 2013)

Շերտ 1. Բաց շականակագույն կավ՝ մանրաքարի և խճի (մոտ 30%) ներխառնուկներով: Այս շերտի հաստությունը տատանվում է 2.3-ից 13.3 մ սահմաններում և ծածկում է հետազոտման տարածքի գրեթե ամբողջ մակերեսը: Բացառություն է կազմում տարածքի հյուսիս-արևմտյան հատվածում գտնվող 3 հա մակերեսով հողակտորը, որտեղ դիտվել է Շերտ 3-ի մանրաքարը ու խիճը և կենտրանական մասը, որտեղ №2 կետի շուրֆում Շերտ 2-ի ավազակավն է հատկորոշվել:

Գրունտի միջինացված կազմը հետևյալն է՝

• Կավ - 9.1%, • Փոշի - 19.0%, • Ավազ - 45.1%, • Խիճ - 26.8%, • Միջին խտությունը - 2.7 գ/սմ3:

-41-

Page 42: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Ջրաթափանցման գործակիցը կազմում է 0.61 մ/օր: Հաշվի առնելով հողում ավազային և խճային բաղադրիչների բարձր պարունակությունը (71.9%), օպտիմալ հարաչափերի միջակայքը հետևյալն է՝

• Օպտիմալ խոնավությունը - 21.2÷21.6%, • Օպտիմալ խտությունը - 1.553÷1.557 գ/սմ3:

Գրունտի կատեգորիան ըստ սեյսմիկ հատկությունների3՝ III-րդ է:

Աղյուսակ 5-4. Գրունտի սեյսմիկ հատկություններն են ըստ СП 14.13330.2014 "Շինարարությունը սեյսմիկ գոտիներում"

Գրունտի կատեգորիան ըստ սեյսմիկ հատկությունների

Սեյսմիկ կոշտությունը, ρ·Vs (գ/սմ3 · մ/վրկ)

Ընդլայնական ալիքների երկարությունը Vs (մ/վրկ) Երկայնական և ընդլայնական ալիքների արագությունների հարաբերությունը, Vp / Vs

I >1500 >700 1.7-2.2

II 350-1500 250-700 1.7-2.2 (ջրով չհագեցած) 2.2-3.7 (ջրահագեցած)

III 200-350 150-250 3.5-7

IV <200 60-150 7-15

Շերտ 2. Բաց շականակագույն ավազակավ մանրաքարի և խճի (մինչև 25%) ներխառնուկներով: Շերտի հաստությունը 3.6 մ է և հատկորոշված է միայն №2 կետի շուրֆում:

Գրունտի միջինացված կազմը հետևյալն է՝

• Կավ - 1.2%, • Փոշի - 8.6%, • Ավազ - 64%, • Մանրաքար – 13.9%, • Խիճ - 12.3%, • Միջին խտությունը - 2.69 գ/սմ3:

Գրունտի կատեգորիան ըստ սեյսմիկ հատկությունների՝ III-րդ է:

Շերտ 3. Նստվածքային ժայռերի մանրաքար և խիճ՝ ավազակավով (մինչև 30-40%) լրացված: Շերտի հաստությունը փոփոխվում է 2-ից 22 մ միջակայքում: Այս շերտի բացվածքը դիտվում է տեղանքի հյուսիս-արևմտյան հատվածում: Այն սփռված է Շերտ 1-ի ստորին մասում:

Գրունտի միջինացված կազմը հետևյալն է՝

• Կավ - 4.1%, • Փոշի - 0.48%, • Ավազ - 32.2%, • Մանրաքար - 41.5%, • Խիճ - 21.72%, • Խտությունը - 2.72 գ/սմ3, • Ջրաթափանցման գործակիցը - 0.79 մ/օր:

Գրունտի կատեգորիան ըստ սեյսմիկ հատկությունների՝ III-րդ է:

3Բնութագիր է, որը արտահայտում է գրունտի ունակությունը կառույցի հիմքին հարող հատվածում թույլացնել (կամ ուժեղացնել) գրունտային հիմքից դեպի կառույցը փոխանցվող սեյսմիկ ազդեցությունների ինտենսիվությունը

-42-

Page 43: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Շերտ 4. Եղանակային պայմաններով խիստ ազդված և քայքայված բաց շականակագույն հրաբխային տուֆ: Շերտի հաստությունը՝ 2.7 մ է:

• Տեսակարար կշիռը - 2.73 գ/սմ3, • Ծավալային կշիռը - 2.36 գ/սմ3:

Գրունտի կատեգորիան ըստ սեյսմիկ հատկությունների՝ I-ին է:

Հիդրոերկրաբանական պայմանները հետազոտվող տարածքում բարենպաստ են, այսինքն գրոնտը հիմնականում չոր է, իսկ ստորգետնյա ջրեր հանդիպում են միայն №2 հորատանցքում՝ 14.5 մ խորության վրա:

5.5.3 Եզրակացություն

Շինարարարական աշխատանքներ իրականացնելու տեսանկյունից գեոտեխնիկական և հիդրոերկրաբանական պայմանները ընտրված տարածքում բավարար են: Անցանկալի ֆիզիկական և երկրաբանական գործընթացները բացակայում են և դրան ի հայտ գալու նախադրյալներ չկան:

Բացառությամբ հյուսիս-արևմտյան և կենտրոնական հատվածի մոտ 3 հա տարածքի, տեղանքի մակերես ծածկված է կավային գրունտի շերտով, որի հաստությունը տատանվում է 2.3-ից մինչև 13.3 մ: Այդ գրունտի մեխանիկական և ֆիզիկական հատկությունները լիովին բավարարում են շինարարական նորմերի պահանջներին:

5.6 Սողանքներ

Սողանքները տարածված են տարածաշրջանում: Սողանքային երևույթները շատ են Վանաձորի շրջակայքում (Նկար 5-9): Սակայն, աղբավայրի համար ընտրված տարածքում իրականացված երկրաբանական հետազոտությունների ընթացքում սողանքային գործընթացներ չեն դիտվել կամ նույնականացվել, ինչը նաև հաստատվում է գրունտի գեոմեխանիակական անալիզի և հորատման աշխատանքների արդյունքներով:

Նկար 5-9. Ծրագրի տարածաշրջանի սողանքային գոտիները

Աղբյուրը՝ ERM ("Մելիորացիա" ՓԲԸ գեոտեխնիկական հետազոտությունների հաշվետվություն, 2013)

-43-

Page 44: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

5.7 Սեյսմիկ վտանգը

Սեյսմիկ վտանգների գնահատումը Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացվել է 1995 թվականին՝ ՀՀ տարածքի սեյսմիկ գոտիավորման սխեմատիկ քարտեզի հիման վրա, որն ավելի ուշ ներառվել է ՀՀ քաղաքաշինության նախարարի 2006 թ.-ի փետրվարի 3-ի №24-Ն հրամանով հաստատված "Սեյսմակայուն շինարարություն. նախագծման նորմեր" ՀՀՇՆ II-6.02-2006-ի մեջ:

ՀՀ տարածքի սեյսմիկ գոտիավորման սխեմատիկ քարտեզի համաձայն, Հայաստանի տարածքը տարբերակված է` երեք, ըստ ուժգնության աճող հաջորդականությամբ` 1, 2, 3 սեյսմիկ գոտիների: Աղբավայրի, ինչպես նաև Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանի համար նախատեսված տարածքները ըստ ՀՀՇՆ II-6.02-2006-ի Հավելված Բ-ի, գտնվում է սեյսմիկ ակտիվ գոտիներում:

Վերջին և ամենակործանարար երկրաշարժը տարածաշրջանում տեղի է ունեցել 1988 թ.ի դեկտեմբերի 7-ին, ժամը 11:41-ին, որի էպիկենտրոնը գտնվում էր Սպիտակ քաղաքից 7 կմ դեպի հյուսիս-արևմուտք՝ Նալբանդ գյուղում: Երկրաշարժի մագնիտուդը 7±0.1, իսկ խորությունը՝ 3-ից 10-15 մ: Ավելի քան 3000 երկրաշարժեր են գրանցվել հաջորդ տարվա ընթաղքում: Պաշտոնական տվյալների համաձայն, ավելի քան 25000 (ոչ պաշտոնական տվյալներով 40000) մարդ է զոհվել Սպիտակի երկրաշարժի հետևանքով, հարյուր հազարավոր մարդիկ մնացել են առանց տանիքի: Սպիտակ քաղաքը ամբողջությամբ հավասարվել էր գետնին, Գյումրի և Վանաձոր քաղաքները, ինչպես նաև ավելի քան 200 գյուղեր՝ լրջորեն վնասվել էին:

Նկար 5-10. Վանաձոր և Սպիտակ քաղաքների մոտակայքերում գրանցված ուժեղ երկրաշարժերը

Աղբյուրը՝ ERM ("Մելիորացիա" ՓԲԸ գեոտեխնիկական հետազոտությունների հաշվետվություն, 2013)

Լոռու մարզի մոտ 1900 հա մակերեսը գտնվում է սողանքային գոտում: Դրանք հատկապես ակտիվ են 19 և ավել աստիճան թեքությունների դեպքում, երբ երկրաբանական բաղադրիչների հաշվեկշիռը խախտվում է: Դրա պատճառներն են՝ մակերևութային և ստորգետնյա ջրային հոսքերը, ժայռերի հողմակալումը և քայքայումը, երկրաշարժերը, ինչպես նաև անտառների ոչնչացումը, առանց երկրաբանական պայմանները հաշվի առնելու տնտեսական գործունեությունը և այլն: Սողանքները

-44-

Page 45: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

պատճառում են լուրջ վնասներ տնային տնտեսություններին, ենթակառուցվածքներին արդյունաբերական ձենարկություններին և այլն: Հայաստանի հյուսիսային հատվածի սեյսմիկ, սողանքային և սելավային ռիսկային գոտիները պատկերված են ստորև Նկար 5-11-ում:

Նկար 5-11. Հայաստանի հյուսիսային հատվածի սեյսմիկ վտանգների, սողանքների և սելավների քարտեզը

Աղբյուր՝ Հայաստանի ջրային ռեսուրսների ատլաս, 2008

5.8 Ջրագրությունը

Լոռի մարզի հիմնական գետն է Դեբեդը իր Ձորագետ, Փամբակ և Մարցագետ վտակներով: Այլ ջրային հոսքերն են Որդնավ, Հերհեր, Գոգարան, Տաշիր և Ուրուտ գետերը (տես Նկար 5-12): Մարզը նաև հարուստ է հանքային ջրերի աղբյուրներով:

Աղստև գետը՝ Կուրի աջ վտակն է: Այն շատ փոքր հոսքով առաջանում է Փամբակի լեռնաշղթայում, սակայն Դիլիջանի մոտ գետը ձեռք է բերում բավականին ջրառատ հոսք: Այն հիմնականում սնվում է ձնհալ և անձրևաջրերով: Հիմնական վտակներն են՝ Գետիկ, Ոսկեպար և Սառնաջուր գետերը: Աղստև գետի ընդհանուր երկարությունը կազմում է 133 կմ (99 կմ Հայաստանի տարածքում), իսկ ջրավազանի մակերեսը՝ 2589 կմ2:

Դեբեդ գետի ավազանը բաժանված է ներքին և արտաքին լեռնաշղթաների: Արտաքին լեռնաշղթան ընդգրկում է Վիրահայոց լեռները (Լոք, Լեջան և Լալվար լեռնագագաթներով) և Գուգարաց լեռնաշղթայի (Սևորդյաց, Կոտոմանի և Խալաբի լեռնագագաթներով) արևմտյան մասը: Ներքին լեռնաշղթան ներկայացված է Բազում և Փամբակ նեղ լեռնաշղթաներով և Դեբեդ ու Փամբակ գետերի հարթավայրերով:

Տարածաշրջանը աչքի է ընկնում հիդրոգրաֆիկ և հովտակիրճային համակարգի բարձր ցուցանիշներով: Դեբեդ, Ձորագետ և Փամբակ գետերը, Չիչխան և Տանձուտ վտակները, ինչպես նաև Դեբեդ գետի ձախակողմյան վտակները ունեն անհավասար բաշխվածության բարձր ցուցանիշներ:

-45-

Page 46: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Նկար 5-11. Լոռու մարզի հիմնական ջրային հոսքերը

Աղբյուր՝ Հայաստանի ջրային ռեսուրսների ատլաս, 2008

5.9 Աղմուկը

Ներկայումս սանիտարական աղբավայրի և Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանի համար ընտրված տարածքներում աղմուկ արձակող մարդածին գործունեություն գրեթե չի իրականացվում: Ֆոնային աղմուկը հիմնականում պայմանավորված է Մ3 և Մ8 ավտոմայրուղիներով տրանսպորտային միջոցների երթևեկությամբ, ինչպես նաև գյուղտեխնիկայի աշխատանքով:

Աղբավայրի կառուցման և շահագործման ընթացքում հիմնական ազդակիր զգայարաններն են՝ Քարաձոր, Ղուրսալի և Նոր-Խաչակապ համայնքները (Նկար 5-12):

Ազդակիր զգայարաններում աղմուկի ելակետային մակարդակը որոշելու նպատակով նախատեսվում է ՇՄԱԳ հիմնական փուլում իրականացնել գործիքային չափումներ: Չափւոմները նախատեսվում է իրականացնել Քարաձոր, Ղուրսալի և Նոր-Խաչակապ համայնքերում և Մ3 ավտոմայրուղու վրա: Ստացված արդյունքները վերլուծվելու են ըստ "Աղմուկն աշխատատեղերում, բնակելի և հասարակական շենքերում և բնակելի կառուցապատման տարածքներում" ՍՆ №2 III-11.3-ի, որը սահմանում է տարբեր տարածքների համար աղմուկի (համարժեք և առավելագույն) սահմանային թույլատրելի մակարդակները (Աղյուսակ 5-5): Չափումների արդյունքները թույլ կտան գնահատել աղմուկի ազդեցությունը ազդակիր զգայարաններում, թե աղբավայրի կառուցման և, թե շահագործման փուլերում:

-46-

Page 47: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Նկար 5-12. Հեռավորությունները նոր աղբավայրի տարածքի և ազդակիր զգայարանների միջև

Աղյուսակ 5-5. Աղմուկի սահմանային թույլատրելի մակարդակները (ՍԹՄ)

№ Սենքերի և տարածքների նշանակությունը Ձայնի համարժեք մակարդակները, դԲԱ

Ձայնի առավելագույն մակարդակները, դԲԱ

1 Աշխատատեղ 80

2

Բնակելի շենքերին, պոլիկլինիկաների, հանգստյան տների, պանսիոնատների, տուն-ինտերնատների, մանկապարտեզների, դպրոցների և ուսումնական այլ հաստատությունների, գրադարանների շենքերին անմիջապես հարող տարածքներ

55 70

Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանի տարածքը տեղակայված է Դիլիջան քաղաքի և Ֆիոլետովո գյուղական համայնքի միջև: Հեռավորությունը կայանի վայրից մինչև Դիլիջանի մոտակա բնակելի կառույց 1600 մ է, իսկ հեռավորությունը մինչև Ֆիոլետովո համայնք՝ մոտ 7 կմ: Հետևաբար, կարելի է փաստել, որ փոխաբեռնման կայանի թե կառուցման և շահագործման փուլերում նշված համայնքների վրա աղմուկի ազդեցություն չի սպասվում:

5.10 Լանդշաֆտը և տեսանելիությունը

Ներկայումս գործող Արջուտի (սպասարկում է Վանաձոր քաղաքը), Դիլիջանի և տարածաշրջանի այլ աղբավայրերը հիմնականում տեսանելի են ավտոմայրուղիներից (Նկար 5-13), իսկ դրանցից մի մասը, օրինակ Ստեփանավանի աղբավայրը նաև նշանակալի բացասական ազդեցություն է թողնում լանդշաֆտի և զբողաշրջության տեսանկյունից գրավիչ տարածքների վրա:

Սանիտարական աղբավայրի համար ընտրված տարածքը (Ղուրսալի և Նոր Խաչակապ համայնքների վարչական սահմաններում) չի երևում Մ3 ճանապարհից, քանի որ այն թաքնված է բլրով և տեղակայված է գետից հաշված երկրորդ լանջին, մինչդեռ ճանապարհը անցնում է առաջին լանջով՝ ավելի ցածր բարձրության վրա: Սակայն, աղբավայրի տարածքը տեսանելի է Ղուրսալի և Նոր Խաչակապ համայնքներից, որոնք գտնվում են գետի հակառակ կողմում և լանջից սփռվում են դեպի

-47-

Page 48: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

բլուր: Տեսանելիության տեսանկյունից մեղմացնող գործոն է հանդիսանում բավականին մեծ հեռավորությունը աղբավայրի տարածքի և նշված համայնքների միջև:

Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանի համար նախատեսված վայրը գտնվում է Մ8 մայրուղու կողքին՝ Դիլիջան համայնքի վարչական սահմաններում: Տարածքը տեսանելի է ճանապարհով երթևեկողների համար: Միևնույն ժամանակ, այդ տարածքը նախկինում օգտագործվել է որպես աղբավայր, հետևաբար, փոխաբեռնման կայանի կառուցումը կբացառի աղբի չվերահսկվող տեղադրումը ճանապարհի երկայնքով և հետևաբար կբարելավի վիճակը:

Նկար 5-13. Գործող աղբավայրերի պատկերները

ա) Արջուտ բ) Դիլիջան

գ) Ստեփանավան

5.11 Մշակութային ժառանգություն

Լոռու մարզում են գտնվում ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկում ընդգրկված Հաղպատի և Սանահինի վանքերը։ Պատմական նշանակություն ունեն նաև մարզում գտնվող Լոռի Բերդի փլատակները։ Հայտնի են Օձունի վանքը, Սուրբ Հովհաննես վանքը Արդվիում, որտեղ գտնվում է Հովհաննես 3-րդ Օձնեցի կաթողիկոսի գերեզմանը, Ախթալայի եկեղեցին և ամրոցը, Հոռոմայրի եկեղեցին, Դորբանտավանքը, Կուրթանի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, Հնեվանքը, Սուրբ Հովհաննես ուխտատեղին, Քոբայրի եկեղեցին, Ալավերդու միջնադարյան կամուրջը և այլն։

Լոռու մարզում պատմամշակութային արժեք ներկայացնող հուշարձանների և օբյեկտների ցանկը բերված է ստորև Աղյուսակ 5-6-ում:

-48-

Page 49: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Աղյուսակ 5-6. Լոռու մարզի հիմնական մշակութային հուշարձանները

Վայրը Անվանումը Ծանուցում

Շիրակամուտ, Սպիտակ Չիչխանավանք վանական համալիր

Վանաձոր, Գուգարք "Մաշտոցի բլուր" հնագիտական վայր

Ձորագետ, Գուգարք Հնեվանք վանական համալիր Նորամուտ, Տաշիր Միջնադարյան ամրոց Մեծավան, Տաշիր Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի Գյուլագարակ, Ստեփանավան

Եկեղեցի «Տորմակ»

Ստեփանավան Բրոնզե դարի դամբարաններ Լոռի բերդ, Ստեփանավան Լոռու միջնադարյան բերդ Ագարակ, Ստեփանավան Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի Կողես, Ստեփանավան Նախապատմական կողմնացույց Կուրթան, Ստեփանավան Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի Վարդաբլուր, Ստեփանավան Ջրաշեն եկեղեցի Վարդաբլուր, Ստեփանավան Սուրբ Սարգիս վանական

համալիր

Դսեղ, Ալավերդի Բարձրաքաշ, Սուրբ Գրիգոր վանական համալիր

Դսեղ, Ալավերդի Քառասուն Մանկոց եկեղեցի Քոբայր, Ալավերդի Քոբայր եկեղեցի Օձուն, Ալավերդի Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի Օձուն, Ալավերդի Սուրբ Հովհաննես վանական

համալիր

Օձուն, Ալավերդի Հոռոմայրի վանք Սանահին, Ալավերդի Սանահին վանական համալիր ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի ժառանգության Սանահին, Ալավերդի Սանահինի կամուրջ Հաղպատ, Ալավերդի Հաղպատ վանական համալիր ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի ժառանգության Ախթալա, Ալավերդի Միջնադարյան ամրոց Ախթալա, Ալավերդի Ախթալա վանք, վանական

համալիր

Թեղուտ, Ալավերդի Թեղուտի վանքը Շնող, Ալավերդի Միջնադարյան ամրոց

Պատմամշակութային արժեքներից բացի մարզում հետաքրքրություն է ներկայացնում նաև Ձորագետի կիրճը:

Դիլիջանը շրջապատված է մի քանի մշակութային հուշարձաններով, ներառյալ Հաղարծին Վանքային Համալիրը, վարդապետ Մխիթար Գոշի կողմից կառուցված և հետագայում նրա անունով վերանվանված Գոշավանքը և այլն: Դիլիջանի մոտ է գտնվում նաև Պարզ լիճը, Տավուշի մարզի դիտարժան վայրերից մեկը:

Դիլիջան մշակութային, առողջարանային և հանգստյան վայր էր ծառայում Հանրապետության դերասանների, գրողների, կինեմատոգրաֆիստների համար: Վերջերս, ՀՀ կառավարության կողմից նախաձեռնվել և իրականացնում է Դիլիջանը տարածաշրջանային ֆինանսական կենտրոն վերածելու ծրագիրը: Այստեղ իրենց մասնաճյուղերն են բացել ՀՀ կենտրոնական բանկը և մի շարք ֆինանսավարկային հաստատություններ:

-49-

Page 50: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

5.12 Կենդանական և բուսական աշխարհը

Սանիտարական աղբավայրի ու փոխաբեռնման կայանի համար ընտրված տարածքներում և դրանց շրջակայքում կենդանական և բուսական աշխարհը բացահայտելու, ինչպես նաև տարածաշրջանի կենսաբազմազանության վրա Ծրագրի բաղադրիչների հնարավոր ազդեցությունը գնահատելու և պատշաճ մեղմացնող միջոցառումներ նախաձեռնելու նպատակով իրականացվել է ֆլորայի և ֆաունայի ուսումնասիրություն, որը բաղկացած է եղել գրականության վերլուծությունից և կարճաժամկետ դաշտային հետազոտություններից: Աշխատանքները իրականացվել են 2017 թվականի մայիս-հունիս ամիսներին: Ուսումնասիրության հիմնական արդյունքները ներկայացված են ստորև:

5.12.1 Բուսական աշխարհը

Սանիտարական աղբավայրի տարածք

Սանիտարական աղբավայրի համար նախատեսված տարածքում դաշտային հետազոտությունների արդյունքում հավաքվել են հերբարիումների մոտ 100 թերթ: Բույսերի որոշման համար կատարվել են նաև ֆոտոլուսանկարներ: Նմուշների մշակումն ու տեսակների որոշումը կատարվել է լաբորատոր պայմաններում:

Բուսականությունը հետազոտված տարածքում մարգագետնատափաստանային է: Այն պատկանում է Լոռու բուսաաշխարհագրական շրջանին: Տարածքում բուսականության հիմնական ֆոնը գյուղատնտեսական հողահանդակներն են, որտեղ մշակվում են կերաբույսեր, մասնավորապես Առվույտ ցանովի (Medicago sativa L.) տեսակը:

Ըստ ուսումնասիրման արդյունքների, հետազոտվող տարածաշրջանում հավաքվել և որոշվել են բույսերի 127 տեսակ: Հայտնաբերված բոլոր բուսատեսակները պատկանում են բարձրակարգ անոթավոր բույսերի 99 ցեղի և 33 ընտանիքի: Տեսակների ամենամեծ քանակությունը հայտնաբերվել է հովանոցազգիների, բարդածաղկավորների, խաչածաղկավորների, լոբազգիների, շրթնա-ծաղկավորների և հացազգիների ընտանիքների կազմում: Նշված 127 տեսակների մեջ ՀՀ Կարմիր գրքային և Բնության Պահպանության Միջազգային Միություն կարմիր ցուցակում գրանցված անհետացող, հազվագյուտ, վտանգված կամ անհետացման եզրին գտնվող բուսատեսակները բացակայում են: Նշված տեսակների մեջ չկան նաև էնդեմիկ և ռելիկտային տեսակներ:

Ծառատեսակներից հայտնաբերվել է միայն սալորենու (Prunus divaricata Ldb.) մեկ ցածր ծառ: Թփերից հայտնաբերվել են մասրենու (Rosa spinosissima L.) և գազի (Astracantha microcephalus Willd.) մեկական տեսակներ: Հինգ տեսակ պատկանում են կիսաթփերին և կիսաթփիկներին: Մնացած բուսատեսակները պատկանում են միամյա, երկամյա կամ բազմամյա խոտաբույսերին:

Որոշված բուսատեսակների մեջ կան մի շարք արժեքավոր տեսակներ՝ դեղատու, սննդային, համեմունքային, կերային, մեղրատու, տեխնիկական և այլն, որոնց առավել խտությամբ հատվածը գտնվում է ընտրված տարածքը հատող կիրճի լանջերին (Նկար 5-14):

Խոտաբույսերի մեջ արժեքավոր են հիրիկների երեք տեսակներ (տես Նկար 5-15), որոնք ունեն գեղազարդային արժեք: Դրանք են՝ Հիրիկ կովկասյան (Iris caucasica Hoffm.), Հիրիկ տարօրինակ (Iris paradoxa Steven) և Հիրիկ թզուկային (Iris pumila L.):

-50-

Page 51: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Նկար 5-14. Սանիտարական աղբավայրի համար ընտրված տարածքում արժեքավոր տեսակներով հագեցած գոտին

Նկար 5-15. Տարածաշրջանում հանդիպող գեղազարդային արժեք ունեցող հիրիկների տեսակները

Iris caucasica Hoffm. - Հիրիկ կովկասյան

Iris paradoxa Steven - Հիրիկ տարօրինակ

-51-

Page 52: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Iris pumila L. - Հիրիկ թզուկային

Փոխաբեռնման կայանի տարածք

Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանի վայրում և շրջակայքում դաշտային հետազոտությունների ընթացքում հավաքվել են հերբարիումների մոտ 130 թերթ: Բույսերի որոշման համար կատարվել են նաև ֆոտոլուսանկարներ: Նմուշների մշակումն ու տեսակների որոշումը կատարվել է լաբորատոր պայմաններում:

Հետազոտված տարածքում բուսականությունը հիմնականում անտառային է: Բուսաաշխարհագրական առումով այն պատկանում է Իջևանի ֆլորիստիկ շրջանին: Ուսումնասիրվող տարածքում և շրջակայքում բուսականության հիմնական ֆոնը կազմում է Հյուսիսային Հայաստանում տարածված կովկասյան տիպի խառը սաղարթավոր անտառը: Սակայն, ուսումնասիրվող տարածքի մեծ մասում, կապված արդեն մասամբ գործող աղբավայրի հետ (հիմնականում դրա կենտրոնական մասում), բուսականությունը երկրորդնային է: Այստեղ մեծ զարգացում են ապրում աղբաբույսերը (Capsella bursa-pastoris – Ծտապաշար, Datura stramonium - Արջընկույզ սովորական, Hyoscyamus niger - Բանգի սև), մոլախոտերը (Chenopodium album - Թելուկ սպիտակ), ինվազիվ տեսակները (Astragalus galegiformis - Գազ այծմորուքանման), տեղ-տեղ՝ ճահճային (Equisetum ramosissimum - Ձիաձետ ճյուղավոր) և ջրամերձ (Mentha longifolia - Անանուխ, Դաղձ երկարատերև, Lythrum salicaria - Արենախոտ ուռատերև) բուսականությունը:

Ըստ ուսումնասիրման արդյունքների, Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանի վայրում և մերձակա տարածքներում հավաքվել և որոշվել են բույսերի 191 տեսակ, որոնք պատկանում են բարձրակարգ անոթավոր բույսերի 121 ցեղի և 56 ընտանիքի (տես Հավելված 2): Նշված 191 տեսակներից մեկը պատկանում է Ձիաձետանմանների, մեկը՝ Պտերանմանների դասին: Մնացած 189 տեսակները պատկանում են Ծածկասերմավորների դասին, որոնց մեջ հիմնական քանակը կազմում են Երկշաքիլավորները:

Տեսակների ամենամեծ քանակությունը հայտնաբերվել է Հովանոցազգիների, Բարդածաղկավորների, Գաղտրիկազգիների, Խաչածաղկավորների, Լոբազգիների, Շրթնածաղկավորների, Հացազգիների և Վարդազգիների ընտանիքների կազմում: Սակայն, դրանցից ոչ մեկը չի հանդիսանում առանձնահատուկ պահպանության կարիք ունեցող, վտանգված, խոցելի, անհետացման եզրին գտնվող և ՀՀ Բույսերի կարմիր գրքում կամ ԲՊՄՄ (Բնության Պահպանության Միջազգային Միություն) կարմիր ցուցակում գրանցված տեսակ: Նշված տեսակների մեջ չկան նաև էնդեմիկ և ռելիկտային տեսակներ:

Ծառաթփային տեսակները կազմում են ուսումնասիրվող տարածքի բուսատեսակների 14.7% (28 տեսակ): Դրանց կազմում հիմնական ծառակազմող տեսակներ են հաճարենին, վրացական կաղնին: Անտառի վերին հարկում համեմատաբար քիչ քանակով հանդիպում են կովկասյան տանձենին, հացենին, թխկու տեսակները, լորենին: Ենթանտառի տեսակներ են՝ կտտկենին, գերիմաստին, իլենին, արևելյան խնձորենին, ալոճենին, զկեռենին, սալորենին, այծուռենին և այլն: Թփուտների տեսակներից

-52-

Page 53: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

են՝ ազնվամորին, մամխենին, մասրենին և այլն:

Նախատեսվող աղբավայրի տարածքում հանդիպող օգտակար և արժեքավոր տեսակների (սննդային, տեխնիկական, դեղատու, մեղրատու և այլն) առավել խտությամբ հատվածը գտնվում է տարածքի արևմտյան՝ծառածածկ հատվածում (Նկար 5-16):

Նկար 5-16. Փոխաբեռնման կայանի համար ընտրված տարածքում բույսերի արժեքավոր տեսակներով հագեցած գոտին

5.12.2 Կենդանական աշխարհը

Սանիտարական աղբավայրի տարածք

Հետազոտվող տարածքում հանդիպող անողնաշար և ողնաշարավոր կենդանիների տեսակային կազմը որոշվել է հիմնականում ըստ գրականության տվյալների, ինչպես նաև օգտագործվել են, հարակից տարածքներում նախկինում կատարած ուսումնասիրությունների արդյունքները և մի քանի կարճատև դաշտային դիտարկումների ընթացքում ստացված տվյալները: Դրանց հիման վրա կազմվել է այդտեղ հանդիպող որոշ կենդանիների տեսակային կազմը և կարգավիճակը (Հավելված 2):

Սանիտարական աղբավայրի համար ընտրված տարածքի կենդանաբանական ուսումնասիրությունների և համապատասխան գրականության վերլուծության արդյունքում, ինչպես նաև կարճատև դաշտային հետազոտության ընթացքում պարզվել, որ տարածաշրջանում հիմնականում հանդիպում են միջատների, երկկենցաղների, սողունների, թռչունների և կաթնասունների դասերին պատկանող ֆոնային տեսակները: Հավելված 2-ում նշված կենդանիներից հետազոտվող տարածքում հիմնականում բազմաթիվ են ճնճղուկազգիների կարգի ներկայացուցիչները: Դրանցից առավել հաճախակի են հանդիպում արտույտների և խաղտտիկների ընտանիքների ներկայացուցիչները՝ դաշտային և փոփուլավոր արտույտները, ձիուկները, որոնք ոչ միայն պատահական են հանդիպում հետազոտվող տարածքում, այլ նաև բնադրում են այդտեղ: Հետազոտվող տարածքում շատ են դաշտամկները, որոնց բները բազմիցս նկատվել են մեր կարճատև երթուղիների ընթացքում:

Հետազոտվող տարածքում վտանգված տեսակներ, կարճատև դաշտային աշխատանքների ընթացքում չեն հանդիպել:

Փոխաբեռնման կայանի տարածք

Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանի համար հատկորոշված վայրի և դրան հարակից տարածքների կարճատև դաշտային հետազոտությունների, նախկինում ունեցած տվյալների, ինչպես նաև

-53-

Page 54: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

համապատասխան գրականության վերլուծության հիման վրա տվյալ տարածաշրջանում հանդիպող որոշ միջատների, երկկենցաղների, սողունների, թռչունների և կաթնասունների տեսակային կազմը, ինչպես նաև դրանց ներկա կարգավիճակը բերված է Աղյուսակ 2-ում:

Անողնաշար կենդանիների ուսումնասիրման ընթացքում հետազոտվող տարածքից հայտնաբերվել է ընդհանուր առմամբ 11 ընտանիքի պատկանող միջատներ: Առավել բազմատեսակ էին հետևյալ ընտանիքները. Գնայուկների (Carabidae)՝ 10 տեսակ, Ճերմակաթիթեռներ (Pieridae)՝ 8, Երկարաբեղիկների (Cerambycidae)՝ 12, Թերթիկաբեղավորների (Scarabaeidae)՝ 9, Զատիկներ (Cocinellidae)՝ 6, Տերևակերների (Chrysomelidae)՝ 5 և փղիկների (Curculionidae)՝ 7 տեսակ: Ողնաշարավոր կենդանիներից առավել հաճախակի հանդիպում են կանաչ դոդոշները, իսկ տարածքը շրջապատող ժայռերի վրա կուսածին հայկական ժայռային մողեսները: Առանձնապես բազմազան են թռչունները, դրանցից առավել շատ հետազոտվող տարածքում հանդիպում են ճնճղուկազգիների կարգի ներկայացուցիչները, որոնցից շատերը բնադրում են տարածքը շրջապատող ծառերի վրա: Հետազոտվող տարածքի շրջակայքում հաճախ կարելի է հանդիպել հանրապետության միակ էնդեմիկ թռչնատեսակին՝ հայկական որորին, որը իր բնադրավայրից՝ Սևանի ավազանից, կեր փնտրելու նպատակով քոչում է մոտակա տարածքները: Կեր փնտրելու նպատակով տարածքում հանդիպում են նաև հոպոպներ, մեղվակերներ, բազեներ: Դիլիջանի ազգային պարկում կաթնասունները լայն տարածում ունեն և հիմնականում վարում են թաքնված կենսակերպ, դրանց առավել հաճախակի կարելի է հանդիպել անտառի բացատներում: Բավականին շատ են քնամկները, անտառային և թփուտային մկները, երբեմն ոզնիների ներկայացուցիչները:

Ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է, որ հետազոտվող տարածքում հիմնականում հանդիպում են միջատների, երկկենցաղների, սողունների, թռչունների և կաթնասունների դասերին պատկանող ֆոնային տեսակները: Հարկ է նշել, որ երբեմն կարող են նաև հանդիպել որոշ կենդանատեսակներ, որոնք թեև բազմաքանակ են, սակայն գրանցված են ՀՀ Կարմիր գրքում, կամ համարվում են Հայկական բարձրավանդակի էնդեմներ: Այդ տեսակներից են Ռոստոմբեկովի, Դալի և Հայկական ժայռային մողեսները, հայկական որորը, ապոլոն թիթեռը և այլն (տես Հավելված 2-ը):

Ընդհանուր առմամբ ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցված տեսակներից Դիլիջանի հետազոտվող տարածքում վտանգված տեսակները հազվադեպ են հանդիպում: Դրանցից շատերը հիմնականում նկատվում են հետազոտվող տարածքից մի քանի կմ հեռավորության վրա գտնվող տարածքներում` սողունների որոշ տեսակներ ճանապարհի հարակից ժայռերի վրա, կամ մոտակա փոքրիկ ձորակներում: Հետազոտվող տարածքում վտանգված տեսակների, կարճատև դաշտային աշխատանքների ընթացքում չեն հանդիպել:

Հաշվի առնելով տարածքում հանդիպող կենդանատեսակների ադապտացիոն ճկունությունը,՝ կարելի է եզրակացնել, որ քննարկվող ոչ շատ մեծ չափեր ունեցող հետազոտվող տարածքում շինարարական աշխատանքների ընթացքում որոշ կենդանատեսակներ կկարողանան վերաբնակեցնել հարակից ոչ հեռու տարածքները: Ժայռային մողեսների մեծ մասը շինարարության ավարտից հետո կբնակեցնի ստեղծվող փոխաբեռնման կայանի որոշ տարածքներ, քանի որ այդ խմբի կենդանիներին հաճախ անվանում են աղբավայրերը բնակեցնող տեսակներ:

5.13 Պահպանվող տարածքներ

ՀՀ-ում գրանցված են 35 հատուկ պահպանվող տարածքներ (ՀՊՏ), ներառյալ արգելոցները, ազգային պարկերն ու արգելավայրերը։ ՀՊՏ-րի բաշխման քարտեզը մշակվել է 2014թ.-ին Վայրի Բնության Համաշխարհային Հիմնադրամի (ՎԲՀՀ) և ՀՀ բնապահպանության նախարարության համագործակցության շնորհիվ։ Այդ քարտեզի քաղվածքը՝ Ծրագրի տարածաշրջանի հատվածով, ներկայացված է ստորև Նկար 5-14-ում:

-54-

Page 55: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Նկար 5-14. Տարածաշրջանի քարտեզը՝ հատուկ պահպանվող տարածքներով

Պայմանանշաններ

(1) Գյուլագարակի արգելավայր (2) Կովկասյան մրտավարդենու արգելավայր (3) Մարգահովիտի արգելավայր (4) "Դիլիջան" ազգային պարկ

Քարտեզի համաձայն, աղբավայրի համար ընտրված վայրի շրջակայքում չկան հատուկ պահպանվող տարածքներ: Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանի համար ընտրված հողակտորը հարևանում է Մ8 ավտոմայրուղուն և շրջապատված է "Դիլիջան" ազգային պարկով: Միևնույն ժամանակ փոխաբեռնման կայանի տարածքը հանդիսանում է Դիլիջան համայնքի սեփականությունը (տես 5.16.2 կետը):

"Դիլիջան" ազգային պարկը ստեղծվել է ՀՀ կառավարության 2002 թ.-ի փետրվարի 21-ի թիվ 165 որոշմամբ՝ 1958 թ.-ին ՀՍՍՀ ՄՍ N Պ- 341 որոշմամբ ստեղծված "Դիլիջան" պետական արգելոցի բազայի վրա: "Դիլիջան" ԱՊ-ը հանդիսանում է II կարգի պահպանվող տարածք՝ ըստ Բնության Պահպանության Միջազգային Միության (ԲՊՄՄ կամ IUCN): Ազգային պարկի ընդհանուր տարածքը՝ 33,765 հա է:

Պահպանվող հիմնական օբյեկտներն են՝ հաճարենու և կաղնու կովկասյան մեզոֆիլ անտառները, կենու եզակի պուրակը, բնական և պատմաճարտարապետական հուշարձանները, 902 անոթավոր բույսեր և 172 ողնաշարավոր կենդանիներ: Ազգային պարկի տարածքում ներառված պատմամշակութային հուշարձանները նույնպես հանդիսանում են հատուկ պահպանման օբյեկտներ:

Աղյուսակ 5-7-ում նկարագրված են Ծրագրի տարածաշրջանում հանդիպող այլ հատուկ պահպանվող տարածքները:

-55-

Page 56: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Աղյուսակ 5-7. Տարածաշրջանի արգելավայրերը

Պահպանվող տարածք

(1) Գյուլագարակի արգելավայր

(2) Կովկասյան մրտավարդենու արգելավայր

(3) Մարգահովիտի արգելավայր

Հիմնադրման տարեթիվը

1958 1959 1971

Տարածքը 2576 հա 1000 հա 3368 հա

Տեղադիրքը ՀՀ Լոռու մարզ, Բազումի և Գուգարաց լեռների լանջեր, Քարհանք-ջուր գետակի հովիտ, ծովի մակարդակից 1300-1850 մ բարձրության վրա

ՀՀ Լոռու մարզ, Փամբակի և Ծաղկունյաց լեռնաշղթաների հյուսիսահայաց լանջեր, ծովի մակարդակից 1900-2200 մ բարձրության վրա

ՀՀ Լոռու մարզ, Փամբակի և Ծաղկունյաց լեռնաշղթաների լանջեր, Փամբակ գետի ավազան, ծովի մակարդակից 1900-2200 մ բարձրության վրա

Պահպանության օբյեկտը

Ռելիկտային սոճու անտառներ

Ռելիկտային Մրտավարդ կովկասյան տեսակի թփուտներ

Խոնավասեր անտառները և դրանց բնորոշ կենդանական աշխարհը

Այս տարածքները չեն ազդվում Ծրագրի իրականացումից և չեն դիտարկվում հետագա ուսումնասիրություններում:

5.14 Երթևեկության ծանրաբեռնվածությունը

Երթևեկության ծանրաբեռնվածությունը Մ3 և Մ8 ավտոմայրուղիներով մեծ չէ: Նոր աղբավայրի և փոխաբեռնման կայանի շահագործման փուլում երթևեկությունը նշված մայրուղիներով դժվար թե ավելանա, հաշվի առնելով, որ ներկայումս, Վանաձորի, Դիլիջանի և Ծրագրի տարածաշրջանի այլ համայնքերի աղբը գործող ճանապահներով տեղափոխվում է դեպի աղբավայրեր: Երթևեկության հոսքի չնչին ավելացում հնարավոր է միայն շինարարության փուլում:

5.15 Սոցիալ-տնտեսական պատկերը

Նոր սանիտարական աղբավայրը կառուցվելու է Լոռու մարզին, ինչպես նաև Տավուշի մարզի Դիլիջան համայնքին թափոնների տեղադրման ծառայություններ տրամադրելու նպատակով, ինչը նշանակում է, որ նշված տարածաշրջաններն ներառված են լինելու թափոնների փոխադրման և տեղադրման բարելավված գործելակերպերի ընդգրկույթում:

Լոռու մարզը 3,789 կմ2 ընդհանուր տարածքով Հայաստանի մեծությամբ երրորդ մարզն է (Հայաստանի ընդհանուր տարածքի 12.7%-ը): Լոռու մարզում կան 8 քաղաքային և 105 գյուղական համայնքներ:

Լոռու մարզի վարչական կենտրոնն է Վանաձորը, որը հանդիսանում է Հայաստանի բնակչության թվաքանակով երրորդ քաղաքը ավելի քան 80,000 բնակչությամբ: Մյուս քաղաքներն են՝ Ալավերդին, Ստեփանավանը, Սպիտակը, Տաշիրը, Թումանյանը, Ախթալան և Շամլուխը:

Ծրագրի տարածաշրջանի՝ Լոռու մարզում չընդգրկված միակ համայնքը Դիլիջանն է, որը բաղկացած է մեկ քաղաքային (Դիլիջան քաղաք) և 6 գյուղական բնակավայրերից (Հաղարծին, Թեղուտ, Գոշ, Հովք, Աղավնավանք, Խաչարձան): Դիլիջանը՝ շրջապատված լինելով ազգային պարկի տարածքով զարգացում է ապրում որպես տուրիստական, կրթական և ֆինանսական կենտրոն: Դիլիջանի և Վանաձորի միջև հեռավորությունը կազմում է մոտ 37 կմ:

Ստորև բերված բաժիններում ներկայացված են ազդակիր տարածաշրջանի հիմնական սոցիալ-տնտեսական ցուցանիշները:

-56-

Page 57: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

5.15.1 Ժողովրդագրական իրավիճակը

Լոռու մարզի բնակչության թվաքանակը մոտ 225.0 հազար մարդ է՝ այդ թվում քաղաքային 132.8 հազար մարդ և գյուղական 92.2 հազար մարդ: Լոռու մարզի քաղաքային համայնքների բնակչության ցուցանիշները ներկայացված են ստորև Աղյուսակ 5-8-ում.

Աղյուսակ 5-8. Լոռու մարզի քաղաքների բնակչությունը

Բնակավայր Բնակչությունը 2016 թ.-ի հունվարի դրությամբ

Վանաձոր 82,222

Ալավերդի 13,583

Սպիտակ 12,783

Ստեփանավան 12,954

Տաշիր 7,531

Ախթալա 2,050

Թումայնան 1,603

Շամլուղ 655

Աղբյուրը՝ www.armstat.am

2016 թվականի հունվարի դրությամբ Դիլիջան համայնքի բնակչությունը կազմում է մոտ 24.9 հազար մարդ, այդ թվում Դիլիջան քաղաք՝ 17.6 հազար մարդ և գուղական բնակավայրեր 7.3 հազար մարդ:

5.15.2 Սոցիալ տնտեսական ցուցանիշները

Լոռու մարզի տնտեսության առաջատար ճյուղերն են արդյունաբերությունն ու գյուղատնտեսությունը: Արդյունաբերությունը դարձել է մարզի տնտեսության առաջատար ճյուղը 2008 թ.-ից: Մարզի արդյունաբերության հիմնական ուղղությունն է վերամշակման ոլորտը, հատկապես հանքաարդյունաբերությունն ու սննդի արդյունաբերությունը: Գյուղատնտեսության զարգացած ճյուղերից են հացահատիկի մշակությունը, կարտոֆիլաբուծությունը, բանջարաբուծությունը, ինչպես նաև անասնապահությունը:

Լոռու մարզի Համախառն Ներքին Արտադրանքը (ՀՆԱ) 2015 թվականին կազմել է մոտ 237,5 միլիարդ ՀՀ դրամ, ինչը կազմում է Հանրապետության ՀՆԱ մոտ 5%-ը: Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն կազմել է 1,041,807 ՀՀ Դրամ (մոտ 2,000 Եվրո), ինչը 1,6 անգամ պակաս է հանրապետական միջինից:

2015թ.-ի մարզի տնտեսության հիմնական հատվածների տեսակարար կշիռները ՀՀ համապատասխան ճյուղերի ընդհանուր ծավալում կազմել են.

• արդյունաբերություն ` 8.9%, • գյուղատնտեսություն 7.5%, • շինարարություն ` 5.6%, • մանրածախ առևտուր` 3.6%, • ծառայություններ` 1.5%:

2015 թվականին մարզի ՀՆԱ-ում արդյունաբերական ՀՆԱ-ի մասնաբաժինը կազմել է 36,6%: 2011 թ.-ի հետ համեմատ աճը կազմել է 154,6%, ինչը երեք անգամ գերազանցում է Շիրակի մարզի և 11,1 անգամ Տավուշի մարզի համապատասխան ցուցանիշները:

Դիլիջանի տնտեսության հիմնական ճյուղերն են զբոսաշրջության և հանգստի կազմակերպումը: Դիլիջանում գործում են մոտ 30 հանգստյան տներ և առողջարաններ: Քաղաքի արդյունաբերության

-57-

Page 58: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

հիմնական ճյուղը վերամշակող արդյունաբերությունն է, որը ներկայացված է սննդի և խմիչքների արտադրությամբ: Մասնավորապես լայն ճանաչում ունի «Դիլիջան Ֆրոլովա» հանքային ջրերի գործարանը: 2014 թվականի սեպտեմբերից գործում է Դիլիջանի միջազգային դպրոցը:

2015 թվականի դրությամբ Լոռու մարզում մեկ շնչի ընդհանուր ամսական եկամուտը կազմել է 37,413 ՀՀ դրամ (մոտ 72 Եվրո), ինչը 1,4 անգամ ցածր է հանրապետական միջինից: Մարզում եկամուտի հիմնական աղբյուրներն են վարձու աշխատանքը (41%) և պետական թոշակները և նպաստները (30%). Մեկ շնչի ընդհանուր ամսական եկամուտներում դրամական փոխանցումների մասնաբաժինը (14.6%) 1,2 անգամ գերազանցում է հանրապետական միջինը: Գյուղատնտեսական գործունեությունից մեկ շնչի ընդհանուր ամսական եկամուտը (886 ՀՀ դրամ կամ մոտ 1.70 Եվրո) 3 անգամ զիջում է հանրապետական միջինին: Զբաղվածների միջին ամսական եկամուտը 2015 թվականին կազմել է 114,293 ՀՀ դրամ կամ մոտ 220 Եվրո, ինչը կազմում է հանրապետական միջինի 89%-ը4:

Գործազրկության ցուցանիշը Լոռու մարզում 2015 թվականին կազմել է 15.7%, ինչը 2.8%-ով ցածր է միջին հանրապետականից: Տղամարդկանց գործազրկությունը կազմում է 14.9%, իսկ կանանց գործազրկությունը՝ 16.5%.

Ինչպես նշված է ԱՎԾ հրատարակած «Հայաստանի սոցիալական պատկերը և աղքատությունը» զեկույցում (23 նոյեմբեր, 2015 թ), անձը բնութագրվում է որպես աղքատ, եթե նրա ամսական ընդհանուր եկամուտը ցածր է 40,264 ՀՀ դրամից (մոտ 76 Եվրո), շատ աղքատ, եթե նրա ամսական եկամուտը ցածր է 33,101 ՀՀ դրամից (մոտ 62 Եվրո) և ծայրահեղ աղքատ, եթե նրա ամսական եկամուտը ցածր է 23,384 ՀՀ դրամից (մոտ 44 Եվրո). Դա նշանակում է, որ ծայրահեղ աղքատության չափորոշիչը օրական 1.45-ից պակաս Եվրոյով գոյատևելն է:

2015 թվականի դրությամբ Լոռու մարզի գործազրկության ցուցանիշը կազմել է 36.2%, ինչը 6.4%-ով գերազանցում է միջին հանրապետական ցուցանիշը: Ծայրահեղ աղքատ բնակչության մասնաբաժինը 2.8% է: 2015 թվականին Լոռու մարզի 20,319 ընտանիք հանդիսացել են ընտանեկան և սոցիալական նպաստների շահառու, ևս 2,045 ընտանիք հանդիսացել են եռամսյակային հրատապ օգնության շահառու: 2015 թվականին մարզում եղել է 45,384 կենսաթոշակառու և 21,242 հաշմանդամության թոշակ ստացող:

5.15.3 Ազգային փոքրամասնություններ

Լոռու մարզը մոնոէթնիկ տարածաշրջան է. բնակչության գերակշռող մեծամասնությունը հայեր են (98.1%): Հիմնական ազգային փոքրամասնություններն են ռուսները (1.3%) և եզդիները (0.3%). Այլ ազգային փոքրամասնություններն են հույները, ուկրաինացիները, վրացիները և այլն:

Ազգային փոքրամասնությունները հիմնականում ինտեգրված են հայերի հետ և չեն դասակարգվում որպես տեղաբնակներ: Ազգային փոքրամասնությունները, մեծ մասամբ, չունեն հայերեն լեզվով հաղորդակցվելու որևէ դժվարություն: Ազգային փոքրամասնություններն ունեն հայերին հավասար իրավունքներ և պարտականություններ (օրինակ ընտրելու իրավունք, անշարժ գույքի ձեռք բերման իրավունք և այլն):

Կրոնական խմբերն են Քրիստոնյաներները՝ հիմնականում Հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդներ (մոտ 95%), Կաթոլիկներ, Ուղղափառներ, ինչպես նաև Բողոքականներ, Եհովայի վկաներ, Մոլոկաններ: Այլ կրոնական փոքրամասնություններին են դասվում Շարֆադինի և Պագանիզմի հետևորդները:

5.15.4 Գենդերային անհավասարությունը

Գենդերային հավասարության հիմնական խնդիրները ծագում են տնտեսական և սոցիալական

4 ԱՎԾ, ՀՀ մարզերը և Երևան քաղաքը թվերով, 2016

-58-

Page 59: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

կյանքում իրական հավասարության բացակայությունից: Գործազրկության մակարդակը առավել բարձր է տնտեսապես ակտիվ կանանց շրջանում:

Կանանց միջին եկամուտները (ինչպես աշխատավարձերը, այնպես էլ ինքնազբաղվածությունից ստացված եկամուտները) զգալիորեն ցածր են տղամարդկանց եկամուտներից:

Ինչ վերաբերում է գենդերային գործոններին և ընտանիքում դերերի բաշխմանը, սեռից կախված դերերի հստակ բաշխում գոյություն չունի: Նշվածը, ավելի շուտ, տարիքային տարբերությունների առարկա է: Ընտանիքներում աղբը տնից հանելու և այն աղբարկղերը նետելու համար պատասխանատու են հիմնականում երիտասարդները: Սակայն նրանց մեծ մասի մոտ բացակայում է հանրային նշանակության տարածքները և սանիտարական կանոնները հարգելու մշակույթը: Ինչպես նշում են հարցվածները, առավել հաճախ կարելի է հանդիպել տարեցներին աղբը աղբարկղ նետելիս, այն ինչ երիտասարդները աղբը նետում են գետնին՝ աղբարկղերի շուրջ:

5.15.5 Առողջապահություն

Լոռու մարզի գյուղական բնակավայրերում գործում են առողջության առաջնային պահպանման 18 կենտրոններ, որոնցից յուրաքանչյուրը սպասարկում է այն գյուղի բնակչությանը, որտեղ այն գործում է, կամ նաև հարակից գյուղերի բնակչությանը: Նշված կենտրոնների կողմից սպասարկվում է 1,700-2,700 մարդ, բացառությամբ Գուգարք գյուղի առողջության առաջնային պահպանման կենտրոնի, որը սպասարկում է մոտ 5,000 մարդ: Մարզում գործում են նաև 95 բուժակ-մանկաբարձական կետեր:

Վանաձար, Սպիտակ, Տաշիր, Ստեփանավան և Ալավերդի քաղաքներում գործում են բազմապրոֆիլ բժշկական կենտրոններ/հիվանդանոցներ: Բացի այդ Վանաձորում գործում է մարզային նյարդաբանական դիսպանսերն ու ինֆեկցիոն հիվանդանոցը:

Մարզի ամբուլատոր համակարգը հիմնականում ապահովված է բժշկական և բուժքույրական կադրերով: ՀՀ Լոռու մարզում 10,000 բնակչի հաշվով բժիշկների թիվը 2015 թ.-ին կազմել է 22.6, ինչը զիջում է հանրապետական միջին ցուցանիշին մոտ 2 անգամ, միջին բուժանձնակազմի թվաքանակը կազմել է 51.4, ինչը 13%-ով զիջում է հանրապետական միջինին: Մարզի միջին բուժանձնակազմի, մահճակալների քանակությունները բավարարում են 10,000 բնակչի հաշվով առողջապահական ծառայությունների մատուցման համար:

Դիլիջանում գործում են բազմապրոֆիլ բժշկական կենտրոն/հիվանդանոց և տարածաշրջանային դիագնոստիկ կենտրոն:

Համաձայն «Լոռու մարզի 2014-2017 թվականների սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրի» (ՀՀ Կառավարության առ 06.02.2014 թիվ 113-Ն որոշում) 2006-2012 թվականներին համաճարագային իրավիճակը հետևյալն է. 2008 հոկտեմբերին գրանցվել էր աղիքային ինֆեկցիա 152 վարակվածներով: Այնուհետև համաճարագի ուժգնությունը նվազեց՝ կազմելով 32 դեպք նոյեմբերին և 28 դեպք դեկտեմբերին: Գրանցված ինֆեկցիոն հիվանդություններն աճել են 394 դեպքից 2006 թվականին մինչև 2,587 դեպք 2012 թվականին: Նշված ինֆեկցիաները համաճարագային բնույթ չեն ունեցել, պայմանավորված են եղել աղիքային հիվանդություններով և դիզենտերիայով:

Համաճարագային ռիսկերը պայմանավորված են հատկապես որոշ գյուղական բնակավայրերում խմելու ջրի ոչ պատշաճ որակով, ինչպես նաև աղբահանության և թափոնների տեղադրման ծառայությունների մատուցման ոչ պատշաճ մակարդակով:

5.15.6 Կրթություն

Լոռու մարզում գործում են 66 Նախադպրոցական Ուսումնական Հաստատություններ (ՆՈՒՀ): Նախադպրոցական ուսումնական հաստատություններ հաճախող երեխաների թիվը 2015 թ.-ին կազմել է 4,474 երեխա: 10.0 հազ. բնակչի հաշվարկով, 2015թ.-ին մարզում ՆՈՒՀ-երի թիվը

-59-

Page 60: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

հանրապետական միջինից բարձր է 8.1%-ով:

Լոռու մարզում գործում է 166 հանրակրթական դպրոց՝ այդ թվում.

• 83 միջնակարգ դպրոցներ, • 3 հատուկ դպրոցներ, • 68 հիմնական դրպոցներ, • 13 ավագ դպրոցներ:

Մխիթար Գոշ Հայ-ռուսական միջազգային համալսարանին կից գործում է նաև մասնավոր հատուկ դպրոց:

2015 թվականին Լոռու մարզում եղել է 29,625 աշակերտ: 10,000 բնակչի հաշվով դպրոցների քանակը կազմել է 7.38, ինչը 54%-ով գերազանցում է միջին հանրապետական ցուցանիշը: 10,000 բնակչի հաշվով ուսուցիչների թվաքանակը կազմել է 157, ինչը 20%-ով գերազանցում է միջին հանրապետականը:

Լոռու մարզում գործում են ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության ենթակայության 2 նախնական (արհեստագործական) և տասը 10 միջին մասնագիտական կրթական ծրագրեր իրականացնող ուսումնական հաստատություններ, որոնցից երկուսում իրականացվում է նաև նախնական (արհեստագործական) մասնագիտական կրթական ծրագիր: Գործում է նաև 1 ոչ պետական միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատություն:

Լոռու մարզում գործում է թվով 4 (որից 3-ը մասնաճյուղ) պետական բարձրագույն ուսումնական հաստատություն՝ 3,522 ուսանողներով: Պետական բարձրագույն ուսումնական հաստատություններն են՝ Երևանի կինոյի և թատրոնի պետական ինստիտուտի Վանաձորի մասնաճյուղը, Ազգային պոլիտեխնիկական համալսարանի Վանաձորի մասնաճյուղը, Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարանի Վանաձորի մասնաճյուղը և Վանաձորի Հ. Թումանյանի անվան պետական համալսարանը: Վանաձորում գործում են նաև «Մխիթար Գոշ» Հայ-ռուսական միջազգային համալսարանը և Եվրոպական կրթական տարածաշրջանային ակադեմիայի Վանաձորի մասնաճյուղը:

Դիլիջանում է գտնվում United World College մասնաճյուղը՝ Դիլիջանի միջազգային դպրոցը, Երևանի կերպարվեստի ինստիտուտի Դիլիջանի մասնաճյուղը, Երևանի մենեջմենթի և տեղեկատվական տեպնոլոգիաների համալսարանի Դիլիջանի մասնաճյուղը, ինչպես նաև 5 հանրակրթական դպրոց:

5.15.7 Զբոսաշրջություն

Զբոսաշրջությունը հանդիսանում է Հայաստանի տնտեսության առանցքային ճյուղերից մեկը: Վերջին տարիներին զբոսաշրջության բնագավառում գրանցվում է տարեկան մոտ 25% աճ:

Իր կլիմայական և աշխարհագրական պայմաններով, ինչպես նաև հարուստ մշակութային ժառանգությամբ պայմանավորված Լոռու մարզն ունի զբոսաշրջության զարգացման հսկայական ներուժ: Մարզում գործում են մոտ 40 հյուրանոցային տնտեսություններ 750 մարդ/օր ընդհանուր տարողությամբ, այդ թվում նաև միջազգային չափանիշներին համապատասխանող 3 հյուրանոց: Չնայած Լոռու մարզն այցելող զբոսաշրջիկների թվաքանակի վերաբերյալ պաշտոնական տվյալները բացակայում են՝ մոտավոր գնահատականով այն կազմում է 400 հազար մարդ/տարի: Մարզում առկա են մոտ 110 հանրային սննդի օբյեկտներ, որոնց մի մասը (հիմնականում Վանաձորում գտնվողները) համախատասխանում են միջազգային չափանիշներին:

Լոռու մարզում առկա են պատմամշակութային ժառանգության մոտ 1000 հուշարձաններ, այդ թվում եկեղեցական համալիրներ, եկեղեցիներ, վանքեր, թանգարաններ և այլն: Վերջին տարիներին պետական բյուջեի միջոցներով կատարվել են որոշ պատմամշակութային հուշարձանների վերականգնման աշխատանքներ:

Համաձայն «Լոռու մարզի 2014-2017 թվականների սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրի» (ՀՀ

-60-

Page 61: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Կառավարության առ 06.02.2014 թ.-ի թիվ 113-Ն որոշում) զբոսաշրջության զարգացման հիմնական մարտահրավերներն են՝

• Տարածաշրջանում զբոսաշրջության զարգացման ռազմավարական/հայեցակարգային փաստաթղթի բացակայությունը,

• Ոչ պատշաճ զարգացած տուրիստական ենթակառուցվածքները, • Պատմամշակութային որոշ հուշարձանների վատ վիճակը, հուշարձանների հարակից

ենթակառուցվածքների ոչ պատշաճ կառավարումը, • Տարածաշրջանում հյուրանոցների պակասը, • Տարածաշրջանի ճանապարհների, հատկապես պատմամշակութային հուշարձանների մերձատար

ճանապարհների վատ վիճակը, • Ոչ պատշաճ կերպով իրականացվող գովազդային և զբոսաշրջության զարգացման

քարոզարշավները:

Տարածաշրջանային մակարդակով զբոսաշրջության զարգացման նոր ուղղություններն են էկո-տուրիզմը, ագրո-տուրիզմը և ներգնա տուրիզմը:

Միևնույն ժամանակ Դիլիջանը զբոսաշրջության Հայաստանի առավել հանրաճանաչ ուղղություններից մեկն է: Քաղաքում առկա է բավականին զարգացած զբոսաշրջային ենթակառուցվածք, այդ թվում հյուրատներ, հյուրանոցներ, հանգստյան տներ, առողջարաններ, հանրային սննդի օբյեկտներ, ինչպես նաև տուրիստական տեղեկատվական կենտրոն: Դիլիջան քաղաքը շրջապատված է հիանալի բնապատկեր ունեցող «Դիլիջան» ազգային պարկով, այդ իսկ պատճառով քաղաքը հանդիսանում է էկո-տուրիզմի առավել հանրաճանաչ ուղղություններից: Դիլիջանի շրջակայքում են գտնվում մի շարք տեսարժան վայրեր, ինչպիսիք են Գոշավանք և Հաղարծին վանական համալիրները, ինչպես նաև Պարզ լիճը և այլն:

5.16 Հողօգտագործման իրավունքը

5.16.1 Սանիտարական աղբավայրի տարածքը

Սանիտարական աղբավայրի տարածքը մոտ 13 հա ընդհանուր մակերեսով գտնվում է Ղուրսալի և Նոր Խաչակապ համայնքների վարչական սահմաններում: Այն ունի քարքրոտ մակերևույթ և ներկայումս հիմնականում օգտագործվում է որպես արոտավայր: Համաձայն ՀՀ Կառավարությանն առընթեր աշնարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի կողմից տրամադրված տվյալների, աղբավայրի տարածքում չկա սեփականության իրավունքի գրանցմամբ որևէ հողակտոր: Միևնույն ժամանակ համաձայն Լոռու մարզպետարանի կողմից տրամադրված տեղեկության, աղբավայրի տարածքում կարող են լինել ԽՍՀՄ տարիներին այգեգործական նպատակներով տրամադրված մոտ 100 հողակտորներ: Սովորաբար այգեգործական նպատակներով հողհատկացումներ ստացող անձիք ունեն դրանց նկատմամբ սեփականության իրավունք գրանցելու առաջնահերթություն: Նշված հողակտորների կարգավիճակը և այդ հողակտորների «օգտագործողների»՝ սեփականության իրավունքը գրանցելու իրավազորությունը ուսումնասիրվելու են ՇՄԱԳ իրականացման հիմնական փուլում:

5.16.2 Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանի տարածքը

Դիլիջանի փոխաբեռնման կայանի կառուցման համար հատկացված տարածքը համայնքային սեփականություն է հանդիսանում, ըստ այդմ դրա կառուցման համար հողի օտարման անհրաժեշտություն չի առաջանում: Ներկայումս նշված տարածքն օգտագործվում է որպես աղբաթափման վայր:

-61-

Page 62: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 1

Լոռու մարզպետի 17.12.2012թ.-ի թիվ №101/108.5/6968-12 գրությունը՝ աղբավայրի տեղանքի ընտրության վերաբերյալ

-62-

Page 63: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2

Հետազոտվող տարածքներում հանդիպող կենդանիների տեսակային կազմը և կարգավիճակը

Սանիտարական աղբավայրի տարածք

№ Տեսակ

Վանաձոր- Սպիտակ մայրուղու հատ-

վածում հադնիպող կենդանիները

(գրականության տվյալներ)

Հետազոտվող տարածքում

Էնդեմիկ տեսակներ

Հայաստանի Կարմիր

գիրք

ԲՊՄՄ (IUCN) կարմիր

ցանկ

Դաս - Միջատներ - Insecta

1 Սևամարմիններ - Tenebrionidae +

2 Թեփուկոևեր կամ թիթեռներ - Lepidoptera +

3 Ցատկող ուղղաթևեր -Orthoptera +

4 Գնայուկ բզեզներ - Carabidae +

5 Չրխկաններ - Elateridae +

6 Կիսկարծրաթևեր +

7 Երկթևանիներ +

Դաս - Երկկենցաղներ - Amphibia

8 Լճագորտ - Pelophylax ridibundus +

9 Փոքրասիական գորտ - Rana macrocnemis +

10 Կանաչ դոդոշ - Bufo variabilis + +

11 Շելկովնիկովի ծառագորտ - Hyla orientalis +

Դաս - սողուններ - Reptiles

Կարգ - Մողեսներ - Sauria

12 Ճարպիկ մողես - Lacerta agilis +

13 Դալի ժայռային մողես - Darevskia dahli + + + +

14 Փոքրասիական մողես - Lacerta parva + + + +

15 Ռոստոմբեկովի ժայռային մողես - Darevskia rostombekovi

+ + + +

16 Հայկական ժայռային մողես - Darevskia armeniaca + +

17 Շերտավոր մողես- Lacerta strigata + +

18 Միջին մողես - Lacerta media +

19 Սպիտակափոր ժայռային մողես - Lacerta unisexualis + + + +

20 Կովկասյան ագամա - Laudakia caucasica + +

Կարգ - Օձեր - Serpentes

-63-

Page 64: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

№ Տեսակ

Վանաձոր- Սպիտակ մայրուղու հատ-

վածում հադնիպող կենդանիները

(գրականության տվյալներ)

Հետազոտվող տարածքում

Էնդեմիկ տեսակներ

Հայաստանի Կարմիր

գիրք

ԲՊՄՄ (IUCN) կարմիր

ցանկ

21 Ջրային լորտու - Natrix tesellata +

22 Սովորական լորտու - Natrix natrix +

23 Սովորական պղնձօձ - Coronella austriaca +

24 Բազմագույն սահնօձ - Hemorrhoiis ravergieri +

Դաս - Թռչուններ - Aves

25 Սովորական հողմավար բազե - Falco tinnunculus + + + +

26 Կարմիր ցին - Milvus milvus + + +

27 Գառնանգղ - Milvus milvus + + +

28 Գիշանգղ - Neophron percnopterus + + +

29 Օձակեր արծիվ - Circaetus gallicus + + +

30 Ցախաքլորավորս - Accipiter gentilis + + +

31 Փոքր ենթաարծիվ - Aquila pomarina + + +

32 Ժայռային փոքր սիտեղ - Sitta neumayer +

33 Սև մանգաղաթև - Apus apus +

34 Հոպոպ -Upupa epops +

35 Ժայռային ճնճղուկ - Petronia petronia +

36 Դաշտային արտույտ - Alauda arvensis +

37 Տնային ճնճղուկ - Passer domesticus +

38 Դաշտային ճնճուկ - Passer montanus +

39 Կորեփնուկ - Miliaria calandra +

40 Սպիտակ խաղտտիկ - Motacilla alba +

41 Դաշտային ձիուկ - Anthus campestris +

42 Պարող քարաթռչնակ - Oenanthe isabellina +

43 Գյուղական ծիծեռնակ - Hirundo rustica + +

44 Քաղաքային ծիծեռնակ -Delichon urbica +

45 Ժայռային ծիծեռնակ - +

-64-

Page 65: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

№ Տեսակ

Վանաձոր- Սպիտակ մայրուղու հատ-

վածում հադնիպող կենդանիները

(գրականության տվյալներ)

Հետազոտվող տարածքում

Էնդեմիկ տեսակներ

Հայաստանի Կարմիր

գիրք

ԲՊՄՄ (IUCN) կարմիր

ցանկ

Ptyonoprogne rupestris

46 Առափնյա ծիծեռնակ - Riparia riparia +

47 Սերմնաքաղ - Corvus frugilegus +

48 Սովորական կաչաղակ - Pica pica + +

49 Դեղին խաղտտիկ - Motacilla flava +

50 Սևագլուխ դրախտապան -Emberiza me lanocephala +

51 Լեռնային դրախտախան - Emberiza cia +

52 Սովորական ճայ - Corvus monedula +

53 Փոփուլավոր արտուտ - Galrida cristata + +

54 Բալոբան - Falco cherrug + + +

55 Արշալուսիկ - Erithacus rubecula - European robin +

Դաս - Կաթնասուններ - Mamalia

56 Սովորական դաշտամուկ- Microtus arvalis (Pallas,1778) + +

57 Սպիտակափոր ոզնի - Erinaceus concolor Martin, +

58 Եվրոպական նապաստակ - Lepus europaeus + +

59 Գորշուկ - Meles meles +

60 Գայլ - Canis lupus +

61 Սովորական աղվես - Vulpes vulpes +

62 Շնագայլ - Canis aureus +

-65-

Page 66: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Փոխաբեռնման կայանի տարածք

№ Տեսակ

"Դիլիջան" ազգային պարկում

հադնիպող կենդանիները

(գրականության տվյալներ)

Հետազոտվող տարածքում

Էնդեմիկ տեսակներ

Հայաստանի Կարմիր

գիրք

ԲՊՄՄ (IUCN) կարմիր

ցանկ

Դաս - Միջատներ - Insecta

1 Pieridae - Ճերմակաթիթեռներ + + + + +

2 Cerambycidae- Երկարաբեղիկներ

+ + + + +

3 Carabidae - Գնայուկաբզեգներ + +

4 Scarabaeidae - Թերթիկաբեղավորներ + +

5 Chrysomelidae - Տերևակերներ + +

6 Tenebrionidae - Սևամարմիններ + +

7 Cocinellidae - Զատիկներ + +

8 Curculionidae - Փղիկներ + +

9 Elateridae - âñËϳÝÝ»ñ + + + + +

10 Apidae - ÆëÏ³Ï³Ý Ù»ÕáõÝ»ñ + + + +

11 Papilionidae -²é³·³ëï³ÃÇûéÝ»ñ

+ + + + +

Դաս - Երկկենցաղներ - Amphibia

12 Լճագորտ - Pelophylax ridibundus

+ +

13 Փոքրասիական գորտ - Rana macrocnemis

+

14 Կանաչ դոդոշ - Bufo variabilis + +

15 Շելկովնիկովի ծառագորտ - Hyla

+

Դաս - Սողուններ - Reptilia Կարգ - Մողեսներ - Sauria

16 Դյուրաբեկ իլիկամողես - Anguis colchica +

17 Դալի ժայռային մողես - Darevskia dahli + + + + +

18 Մարգագետնային մողես -Lacerta praticola + + +

19 Ռոստոմբեկովի ժայռային մողես - Darevskia rostombekovi + + + + +

20 Հայկական ժայռային մողես -Darevskia armeniaca + + +

21 Շերտավոր մողես - Lacerta strigata +

22 Միջին մողես - Lacerta media +

Կարգ - Օձեր - Serpentes

23 Ջրային լորտու-Natrix tesellata + +

-66-

Page 67: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

№ Տեսակ

"Դիլիջան" ազգային պարկում

հադնիպող կենդանիները

(գրականության տվյալներ)

Հետազոտվող տարածքում

Էնդեմիկ տեսակներ

Հայաստանի Կարմիր

գիրք

ԲՊՄՄ (IUCN) կարմիր

ցանկ

24 Սովորական լորտու - Natrix natrix +

25 Սովորական պղնձօձ - Coronella austriaca +

26 Բազմագույն սահնօձ -Hemorrhoiis ravergieri +

27 Լեռնատափաստանային կամ երևանյան իժ -Vipera eriwanensis

+ + + +

Դաս - Թռչուններ - Aves

28 Athene noctua - Տնային բվիկ +

29 Accipiter nisus - Լորաճուռակ +

30 Buteo buteo - Սովորական ճուռակ

+

31 Accipiter brevipes - Եվրոպական ճնճղաճուրակ

+

32 Aquila chrysaetos - Քարարծիվ + +

33 Bubo bubo - ´í»× + + +

34 Falco tinnunculus - Սովորական հողմավար բազե

+ + + +

35 Milvus milvus - γñÙÇñ óÇÝ + + +

36 Gypaetus barbatus-¶³éÝ³Ý·Õ (Øáñáõù³íáñ ³Ý·Õ)

+ + +

37 Egyptian vulture Neophron percnopterus-¶Çß³Ý·Õ Стервятник

+ + +

38 Circaetus gallicus - úӳϻñ ³ñÍÇí

+ + +

39 Accipiter gentilis -ò³Ë³ùÉáñ³íáñë

+ + +

40 Aquila pomarina- öáùñ »ÝóñÍÇí

+ + +

41 Garrulus glandarius -Անտառային կաչաղակ

+ +

42 Apus apus - Սև մանգաղաթև + +

43 Upupa epops - Հոպոպ + +

44 Riparia riparia - Առափնյա ծիծեռնակ

+

45 Motacilla flava - Դեղին խաղտտնիկ

+

46 Lanius collurio - Ժուլան + +

47 Motacilla alba - Սպիտակ խաղտտնիկ

+ +

48 Phoenicurus phoenicurus -Սովորական կարմրատուտ

+ +

49 Saxicola torquata - Սևագլուխ չքչքան

+

-67-

Page 68: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

№ Տեսակ

"Դիլիջան" ազգային պարկում

հադնիպող կենդանիները

(գրականության տվյալներ)

Հետազոտվող տարածքում

Էնդեմիկ տեսակներ

Հայաստանի Կարմիր

գիրք

ԲՊՄՄ (IUCN) կարմիր

ցանկ

50 Turdus merula - Սև կեռնեխ + +

51 Sylvia communis - Մոխրագույն շահրիկ

+

52 Muscicapa striata - Մոխրագույն ճանճորս

+ +

53 Parus major - Մեծ երաշտահավ +

54 Dendrocopos major - Խայտաբղետ փայտփոր

+ +

55 Dendrocopos medius - Միջին փայտփոր

+

56 Columba livia - Թխակապույտ աղավնի

+ +

57 Passer domesticus - Տնային ճնճղուկ

+ +

58 Pica pica - Սովորական կաչաղակ

+ +

59 Garrulus glandarius - Անտառային կաչաղակ

+ +

60 Fringilla coelebs - Ամուրիկ + +

61 Serinus pussilus - Կարմրաճակատ սերինոս

+

62 Carduelis carduelis - Կարմրակատար

+ +

63 Turdus merula - Սև կեռնե +

64 Emberizia cia - Լեռնային դրախտապան

+

65 Emberizia melanocephala - Սևագլուխ դրախտապան

+

66 Miliaria calandra - Կորեկնուկ +

67 Corvus monedula - Սովորական ճայ +

68 Parus coeruleus - Երկնագույն երաշտահավ

+

69 Corvus frugilegus - Սերմնաքաղ +

70 Troglodites troglodites -Եղնջաթրչնակ

+ +

71 Sturnus vulgaris - Սովորական սարյակ

+

72 Cinclus cinclus - Ջրաճնճղուկ + +

73 Ptyonoprogne rupestris - Ժայռային ծիծեռնակ

+

74 Certhia familiaris - Ծվծվիկ +

75 Carduelis chloris - Կանաչ սերինոս

+

76 Sitta neumayer - Ժայռային փոքր սիտեղ

+

-68-

Page 69: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

№ Տեսակ

"Դիլիջան" ազգային պարկում

հադնիպող կենդանիները

(գրականության տվյալներ)

Հետազոտվող տարածքում

Էնդեմիկ տեսակներ

Հայաստանի Կարմիր

գիրք

ԲՊՄՄ (IUCN) կարմիր

ցանկ

77 Miliaria calandra - Կորեկնուկ + +

78 Erithacus rubecula - Արշալուսիկ + +

79 Saxicola torquata - Սևագլուխ չքչքան

+

80 Motacila cinerea - Լեռնային խաղտտնիկ

+

81 Emberiza me lanocephala - Սևագլուխ դրախտապան

+ + +

82 Corves corone - Մոխրագույն ագռավ

+ +

83 Corvux corax - Սև ագռավ + +

84 Հայկական որոր - larus armenicud

+ + +

85 Sitta europaea - Սովորական սիտեղ

+

Դաս - Կաթնասուններ - Mamalia

86 Canis lupus Linnaeus, 1758 - the grey wolf - Գայլ +

87 Vulpes vulpes (Linnaeus, 1758) -the red fox - Սովորական աղվես +

88 Martes foina (Erxleben, 1777) -Stone marten - Կզաքիս +

89 Mustela nivalis Linnaeus, 1766 -Weasel – Աքիս +

90 Lepus europaeus Pallas, 1778 -European hare - Եվրոպական նապաստակ

+

91 Dryomys nitedula Pallas, 1778 -Forest dormouse - Անտարային քնամոլ

+ +

92 Arvicola amphibius (Linnaeus, 1758) - European water vole -Ջրառնետ

+

93 Sylvaemus uralensis (Pallas, 1811) - Pygmy wood mouse -Փոքր անտառային մուկ

+ +

94 Microtus arvalis (Pallas,1778) - Common vole - Սովորական դաշտամուկ

+

95 Erinaceus concolor Martin, 1838 - White-chested hedgehog -Սպիտակափոր ոզնի

+ +

96 Sus scrofa Linnaeus, 1758 - Wild boar - Վարազ +

97 Capreolus capreolus (Linnaeus, 1758) - European roe deer -Այծյամ (կխտար)

+

98 Թփուտային դաշտամուկ - Microtus (P.) majori + +

-69-

Page 70: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

№ Տեսակ

"Դիլիջան" ազգային պարկում

հադնիպող կենդանիները

(գրականության տվյալներ)

Հետազոտվող տարածքում

Էնդեմիկ տեսակներ

Հայաստանի Կարմիր

գիրք

ԲՊՄՄ (IUCN) կարմիր

ցանկ

99 Թզուկ նետոպիր - Pipistrellus pipistrellus +

100 Ականջեղ - Plecotus austriacus + +

101 Սևականջ գիշերաչղջիկ - Myotis blythi + +

-70-

Page 71: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 3

Հետազոտվող տարածքներում հանդիպող բուսական տեսակները

Սանիտարական աղբավայրի տարածք

ԲԱՐՁՐԱԿԱՐԳ ԲՈՒՅՍԵՐ Ընտանիք. Alliaceae - Սոխազգիներ

1. Allium atroviolaceum Boiss. - Սոխ մուգ մանուշակագույն 2. Allium fuscoviolaceum Fomin - Սոխ գորշ մանուշակագույն 3. Allium karsianum Fomin - Սոխ Ղարսի 4. Allium kunthianum Vved. - Սոխ Կունթի

Ընտանիք. Apiaceae - Հովանոցազգիներ 5. Astrodaucus orientalis (L.) Drude - Աստղագազար արևելյան 6. Bupleurum persicum Boiss. - Եզնակող պարսկական 7. Daucus carota L. - Գազար վայրի 8. Eryngium billardieri Delaroche - Երնջնակ Բիլարդեի 9. Eryngium campestre L. - Երնջնակ դաշտային 10. Falcaria vulgaris Bernh. - Սիբեխ սովորական 11. Scandix pecten-veneris L. - Աստղկասանր կատարավոր

Ընտանիք. Asteraceae - Բարդածաղկավորներ 12. Achillea millefolium L. - Հազարատերևուկ սովորական 13. Anthemis candidissima Willd. ex Spreng. - Անթեմ սպիտակ 14. Artemisia absinthium L. - Օշինդր դառը 15. Artemisia vulgaris L. - Օշինդր սովորական 16. Centaurea depressa Bieb. - Տերեփուկ սեղմված 17. Crepis pulchra L. - Զամբյուղախոտ գեղեցիկ 18. Echinops sphaerocephalus L. - Թոփփուշ, Ոզնագլխիկ գնդագլխիկավոր 19. Erigeron acer L. - Գարնանաթարամ կծու 20. Hieracium pilosella L. - Ճուռակախոտ մազմզոտ 21. Inula oculus-christi L. - Կղմուխ ակնավոր 22. Psephellus dealbatus (Willd.) Boiss. - Պսեֆելուս սպիտակավուն 23. Senecio racemosus (Bieb.) DC. - Հալևորուկ ողկույզաձև 24. Serratula radiata (Waldst. Et Kit.) Bieb. - Սղոցուկ, Արծպա ճառագայթային 25. Tanacetum argyrophyllum (C. Koch) Tzvel. - Տարկավան, Լվածաղիկ արծաթատերև 26. Taraxacum bessarabicum (Hornem.) Hand.-Mazz. - Խատուտիկ բեսարաբիական 27. Taraxacum officinale Wigg. - Խատուտիկ դեղատու 28. Tragopogon buphthalmoides (DC.) Boiss. - Այծեմորուս, Սինձ բուֆտալմանման 29. Tripleurospermum transcaucasicum (Manden.) Pobed. - Եռակողասերմիկ անդրկովկասյան

Ընտանիք. Boraginaceae - Գաղտրիկազգիներ 30. Cerinthe minor L. - Մոմախոտ փոքր 31. Lithospermum arvense L. - Կաքավկրկուտ դաշտային 32. Myosotis sparsiflora Pohl - Անմոռուկ նոսրածաղիկ 33. Nonea pulla (L.) DC. - Նոնեա մուգ-գորշ 34. Onosma tenuiflora Willd. - Իշհոտոտ մանրածաղիկ

Ընտանիք. Brassicaceae - Խաչածաղկավորներ -71-

Page 72: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

35. Alliaria petiolata (Bieb.) Cavara et Grande - Սխտորաբույս կոթունավոր 36. Alyssum tortuosum Waldst. et Kit. ex Willd. - Վառվռուկ, Փարա-փարա-ավել 37. Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. - Ծտապաշար, Հովվամաղախ 38. Meniocus linifolius (Steph.) DC. - Լուսնավառվռուկ կոտմուկ 39. Sisymbrium loeselii L. - Աղբուկ Լյոզելի 40. Thlaspi perfoliatum L. - Շնկոտեմ թափանցված

Ընտանիք. Campanulaceae - Զանգակազգիներ 41. Campanula glomerata L. - Զանգակ խմբված

Ընտանիք. Caryophyllaceae - Մեխակազգիներ 42. Cerastium holosteoides Fries - Ճռճռուկ ճմային 43. Silene iberica Bieb. - Ծվծվուկ վրացական 44. Silene ruprechtii Schischk. - Ծվծվուկ Ռուպրեխտի

Ընտանիք. Colchicaceae - Շնդեղազգիներ 45. Colchicum bifolium Freyn. et Sint. - Շնդեղ երկտերևանի 46. Merendera trigyna (Steven ex Adam) Stapf - Խլոպուզ, Ձնծաղիկ եռավարսանդ

Ընտանիք. Convolvulaceae - Պատատուկազգիներ 47. Convolvulus arvensis L. - Պատատուկ դաշտային

Ընտանիք. Cyperaceae - Բոշխազգիներ 48. Carex hirta L. - Բոշխ կարճամազ

Ընտանիք. Dipsacaceae - Ակքանազգիներ 49. Scabiosa bipinnata C. Koch - Քոսքսուկ կրկնափետրաձև

Ընտանիք. Euphorbiaceae - Իշակաթնուկազգիներ 50. Euphorbia falcata L. - Իշակաթնուկ մանգաղանման 51. Euphorbia iberica Boiss. - Իշակաթնուկ վրացական /իբերիական/

Ընտանիք. Fabaceae - Լոբազգիներ 52. Astragalus galegiformis L. - Գազ այծմորուքանման 53. Astraacantha microcephalus Willd. - Գազ մանրագլխիկ 54. Medicago sativa L. - Առվույտ ցանովի 55. Onobrychis transcaucasica Grossh. - Կորնգան անդրկովկասյան 56. Trifolium ambiguum M. Bieb. - Երեքնուկ նման 57. Trifolium arvense L. - Երեքնուկ վարելահողային 58. Trifolium pratense L. - Երեքնուկ մարգագետնային 59. Vicia variegata Willd. - Գյուլուլ, Վիկ խայտաբղետ

Ընտանիք. Gentianaceae - Բոգազգիներ 60. Gentiana cruciata L. - Օձի դեղ, Բոգ խաչածաղիկ

Ընտանիք. Geraniaceae - Խորդենազգիներ 61. Erodium cicutarum (L.) L'Her. - Ճայկտուց խնդամոլային 62. Geranium sanguineum L. - Խորդենի արնակարմիր 63. Geranium sylvaticum L. - Խորդենի անտառային

Ընտանիք. Hyacinthaceae - Հակինթազգիներ 64. Muscari szovitsianum Baker - Պապլոր Շովիցի 65. Ornithogalum hajastanum Agapova - Սպիտակ բանջար, Աստղաշուշան հայաստանի 66. Scilla armena Grossh. - Մկնասոխ հայկական

Ընտանիք. Hypericaceae - Սրոհունդազգիներ

-72-

Page 73: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

67. Hypericum perforatum L. - Սրոհունդ խոցված Ընտանիք. Iridaceae - Հիրիկազգիներ

68. Iris caucasica Hoffm. - Հիրիկ կովկասյան 69. Iris paradoxa Steven - Հիրիկ տարօրինակ 70. Iris pumila L. - Հիրիկ թզուկային /թզուկ/

Ընտանիք. Lamiaceae - Շրթնածաղկավորներ 71. Betonica orientalis L. - Թթվիճ արևելյան 72. Glechoma hederacea L. - Գետնաբաղեղ բաղեղանման 73. Mentha arvensis L. - Անանուխ, Դաղձ դաշտային 74. Nepeta mussinii Spreng. - Կատվադաղձ Մուսինի 75. Nepeta sulphurea C. Koch - Կատվադաղձ գորշադեղնավուն 76. Salvia nemorosa L. - Եղեսպակ կաղնուտային 77. Salvia verbascifolia Bieb. - Եղեսպակ խռնդատային 78. Satureja hortensis L. - Կորթին պարտեզային 79. Sideritis montana L. - Երնջա լեռնային 80. Stachys iberica Bieb. - Աբեղախոտ վրացական 81. Teucrium polium L. - Լերդախոտ ալեհեր 82. Thymus collinus Bieb. - Ուրց բլրակային 83. Thymus kotschyanus Boiss. et Hohen. - Ուրց Կոչիի 84. Thymus rariflorus K. Koch - Ուրց նոսրածաղիկ 85. Ziziphora rigida (Boiss.) Stapf - Ուրցադաղձ կոշտ

Ընտանիք. Liliaceae - Շուշանազգիներ 86. Gagea chanae Grossh. - Սագասոխուկ Խանայի 87. Gagea glacialis K. Koch - Սագասոխուկ սառցադաշտային 88. Gagea minima (L.) Ker Gawl. - Սագասոխուկ փոքր

Ընտանիք. Malvaceae - Փիփերթազգիներ 89. Lavatera thuringiaca L. - Լավատեր թուրինգիական 90. Malva neglecta Wallr. - Մոլոշ, Փիփերթ արհամարհված

Ընտանիք. Orobanchaceae - Ճրագախոտազգիներ 91. Orobanche gracilis Smith - Ճրագախոտ բարակ

Ընտանիք. Plantaginaceae - Ջղախոտազգիներ 92. Plantago major L. - Ջղախոտ, Եզան լեզու մեծ 93. Plantago media L. - Ջղախոտ, Եզան լեզու միջին

Ընտանիք. Poaceae - Հացազգիներ 94. Bromopsis inermis (Leyss.) Holub - Բրոմոպսիս անքիստ 95. Dactylis glomerata L. - Ոզնախոտ հավաքված 96. Festuca pratensis Huds. - Շյուղախոտ մարգագետնային 97. Festuca valesiaca Gaudin - Շյուղախոտ վալլիսյան 98. Koeleria macrantha (Ledeb.) Schult. - Բարակոտնուկ խոշորածաղիկ 99. Phleum phleoides (L.) H. Karst. - Սիզախոտ սիզախոտանման 100. Phleum pratense L. - Սիզախոտ մարգագետնային 101. Poa bulbosa L. - Արոտածիլ, Հուրանախոտ, Դաշտավլուկ սոխուկավոր 102. Stipa pennata L. - Սմբուլ, Փետրախոտ փետրավոր 103. Stipa tirsa Steven - Սմբուլ, Փետրախոտ նեղատերև

-73-

Page 74: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

104. Trisetum flavescens (L.) P. Beauv. - Ոսկեվարսակ դեղնավուն Ընտանիք. Polygalaceae - Կաթնախոտազգիներ

105. Polygala caucasica Rupr. - Կաթնախոտ կովկասյան Ընտանիք. Polygonaceae - Մատիտեղազգիներ

106. Polygonum aviculare L. - Մատիտեղ ճնճղուկի 107. Polygonum nodosum Pers. - Մատիտեղ հանգուցավոր 108. Rumex crispus L. - Ավելուկ գանգուր

Ընտանիք. Primulaceae - Գնարբուկազգիներ 109. Anagallis arvensis L. - Մկնականջ վարելահողային 110. Primula macrocalyx Bunge - Գնարբուկ խոշորաբաժակ

Ընտանիք. Ranunculaceae - Գորտնուկազգիներ 111. Adonis aestivalis L. - Կուժկոտրուկ ամառային 112. Delphinium linearilobum (Trautv.) N. Busch - Ոջլախոտ գծածաղկաթերթային 113. Ranunculus oreophilus Bieb. - Գորտնուկ լեռնային

Ընտանիք. Rosaceae - Վարդազգիներ 114. Filipendula hexapetala Gilib. - Փրփրուկ տափաստանային 115. Potentilla impolita Wahlenb. - Մատնունի անփայլ 116. Potentilla orientalis Juz. - Մատնունի արևելյան 117. Prunus divaricata Ldb. - Սալոր, Շլոր 118. Rosa spinosissima L. - Մասրենի առատափուշ

Ընտանիք. Rubiaceae - Տորոնազգիներ 119. Galium aparine L. - Մակարդախոտ կպչուն 120. Galium vernum Scop. - Մակարդախոտ գարնանային

Ընտանիք. Scrophulariaceae - Խլածաղկազգիներ 121. Schrophularia ilwensis K. Koch - Խլածաղիկ իլվական 122. Verbascum pyramidatum Bieb. - Խռնդատ բրգաձև 123. Veronica gentianoides Vahl - Բերենիկե բոգային 124. Veronica polita Fries - Բերենիկե փայլեցված

Ընտանիք. Valerianaceae - Կատվախոտազգիներ 125. Valerianella dentata (L.) Poll. - Աղբաղբուկիկ ատամնավոր

Ընտանիք. Violaceae - Մանուշակազգիներ 126. Viola arvensis Murr. - Մանուշակ դաշտային 127. Viola somchetica K. Koch - Մանուշակ սոմխեթական

-74-

Page 75: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

Փոխաբեռնման կայանի տարածք

ԲԱՐՁՐԱԿԱՐԳ ԲՈՒՅՍԵՐ EQUISETOPHYTA - ՁԻԱՁԵՏԵՐ

Ընտանիք. Equisetaceae - Ձիաձետազգիներ 1. Equisetum ramosissimum Dsf.- Ձիաձետ ճյուղավոր

PTEROPHYTA - ՊՏԵՐՆԵՐ Ընտանիք. Dryopteridaceae - Վահանապտերազգիներ

2. Dryopteris filix-mas (L.) Shott. - Վահանապտեր արական ANGIOSPERMAE - ԾԱԾԿԱՍԵՐՄԵՐ Ընտանիք. Aceraceae - Թխկազգիներ

3. Acer campestre L. - Թխկի դաշտային 4. Acer platanoides L. - Թխկի սրատերև

Ընտանիք. Alliaceae - Սոխազգիներ 5. Allium fuscoviolaceum Fomin - Սոխ գորշ մանուշակագույն

Ընտանիք. Apiaceae - Հովանոցազգիներ 6. Astrantia maxima Pall. - Աստղաբույս ամենամեծ 7. Astrodaucus orientalis (L.) Drude - Աստղագազար արևելյան 8. Bupleurum rotundifolium L. - Եզնակող կլորատերև 9. Caucalis platycarpos L. - Բող տափակապտուղ 10. Chaerophyllum aureum L. - Շուշանբանջար ոսկեզոծ 11. Eryngium billardieri Delaroche - Երնջնակ Բիլարդեի 12. Falcaria vulgaris Bernh. - Սիբեխ սովորական 13. Heracleum antasiaticum Manden. - Բալդրղան առաջնաասիական 14. Heracleum chorodanum (Hoffm.) DC. - Բալդրղան խնկեղեգային 15. Heracleum sosnowskyi Manden. - Բալդրղան Սոսնովսկու 16. Pimpinella anthriscoides Boiss. - Անիսոն բշտիկանման 17. Smyrnium perfoliatum L. - Ձիալախուր ծակոտկեն 18. Torilis arvensis (Huds.) Link - Ուրո դաշտային

Ընտանիք. Asphodelaceae - Թաղաղուազգիներ 19. Eremurus spectabilis N. Bieb. - Շրեշ ուշագրավ

Ընտանիք. Asteraceae - Բարդածաղկավորներ 20. Achillea biebersteinii Afan. - Հազարատերևուկ Բիբերշտեյնի 21. Achillea filipendulina Lam. - Հազարատերևուկ ասպիրակի 22. Achillea millefolium L. - Հազարատերևուկ սովորական 23. Anthemis cotula L. - Անթեմ շնային 24. Arctium lappa L. - Կոծոծ, Կռատուկ երեսնակ 25. Artemisia absinthium L. - Օշինդր դառը 26. Artemisia annua L. - Օշինդր միամյա 27. Artemisia incana (L.) Druce - Օշինդր ալեհեր 28. Artemisia vulgaris L. - Օշինդր սովորական 29. Carduus onopordioides Fisch. et Bieb. - Տատասկափուշ կառանման 30. Carlina vulgaris L. - Վարազափուշ սովորական 31. Carthamus lanatus L. - Գաթի ծաղիկ, Կանճրակ խավոտ

-75-

Page 76: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

32. Centaurea cheiranthifolia Willd. - Տերեփուկ դեղնամանուշակագույն 33. Centauera iberica Trev. et Spreng. - Տերեփուկ իբերիական 34. Cichorium intybus L. - Եղերդակ, Ճարճատուկ սովորական 35. Cirsium arvense (L.) Scop. - Գեղավեր, Տատասկ դաշտային 36. Cirsium vulgare (Savi) Ten. - Գեղավեր, Տատասկ սովորական 37. Echinops sphaerocephalus L. - Թոփփուշ, Ոզնագլխիկ գնդագլխիկավոր 38. Eupatorium cannabinum L. - Ապուզանուկ կանեփանման 39. Galinsoga parviflora Cav. - Գալինսոգա մանրածաղիկ 40. Hieracium pilosella L. - Ճուռակախոտ մազմզոտ 41. Inula conyza DC. - Կղմուխ կոնիզա 42. Lactuca serriola L. - Մառոլ, Հազար, Կաթնուկ կողմնացույց 43. Matricaria matricarioides (Less.) Porter ex Britt. - Երիցուկ երիցուկանման 44. Psephellus carthalinicus Sosn. - Պսեֆելուս քարթալինյան 45. Senecio erucifolius L. subsp. arenarius Soo - Հալևորուկ ճարճրուկատերև 46. Sonchus asper (L.) Hill - Իշամառոլ, Կաթնբեկ խորդուբորդ 47. Tanacetum argyrophyllum (C. Koch) Tzvel. - Տարկավան, Լվածաղիկ արծաթատերև 48. Taraxacum officinale Wigg. - Խատուտիկ դեղատու 49. Tragopogon graminifolius DC. - Այծեմորուս, Սինձ հացազգատերև 50. Tussilago farfara L. - Տատրակ սովորական, Խոճկորիկ 51. Xanthium spinosum L. - Դառնափուշ, Դառնուկ ասեղնավոր 52. Xanthium strumarium L. - Դառնափուշ, Դառնուկ խպիպաձև

Ընտանիք. Betulaceae - Կեչազգիներ 53. Carpinus betulus L.-Բոխի սովորական

Ընտանիք. Boraginaceae - Գաղտրիկազգիներ 54. Anchusa arvensis (L.) Bieb. - Կավաժիպակ դաշտային 55. Cerinthe minor L. - Մոմախոտ փոքր 56. Echium vulgare L. - Իժախոտ սովորական 57. Myosotis lithospermifolia (Willd.) Hornem. - Անմոռուկ կաքավակրկուտատերև 58. Myosotis sparsiflora Pohl - Անմոռուկ նոսրածաղիկ 59. Myosotis sylvatica Ehrh. ex Hoffm. - Անմոռուկ անտառային 60. Onosma microcarpa Stev. ex DC. - Իշհոտոտ մանրապտուղ 61. Symphytum asperum Lepech. - Քարխոտ կոշտ

Ընտանիք. Brassicaceae - Խաչածաղկավորներ 62. Alliaria petiolata (Bieb.) Cavara et Grande - Սխտորաբույս կոթունավոր 63. Alyssum tortuosum Waldst. et Kit. ex Willd. - Վառվռուկ, Փարա-փարա-ավել 64. Brassica campestris L. - Կանճրակ 65. Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. - Ծտապաշար, Հովվամաղախ 66. Cardamine uliginosa Bieb. - Դաշտակոտեմ ճահճային 67. Conringia orientalis (L.) Andrz. - Կոնրինգիա արևելյան 68. Crambe orientalis L. - Ծովակաղամբ արևելյան 69. Erysimum leptophyllum (Bieb.) Andrz. - Ձագախոտ նեղատերև 70. Hesperis matronalis L. - Գիշերային մանուշակ 71. Lepidium ruderale L. - Աղբակոտեմ գարշահոտ 72. Sisymbrium loeselii L. - Աղբուկ Լյոզելի

-76-

Page 77: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

73. Thlaspi arvense L. - Շնկոտեմ դաշտային 74. Thlaspi perfoliatum L. - Շնկոտեմ թափանցված

Ընտանիք. Campanulaceae - Զանգակազգիներ 75. Campanula glomerata L. - Զանգակ խմբված

Ընտանիք. Caprifoliaceae - Ցախակեռասազգիներ 76. Lonicera orientalis Lam. - Ցախակեռաս արևելյան 77. Sambucus nigra L. - Կտտկենի սև 78. Viburnum lantana L. - Գերիմաստի

Ընտանիք. Caryophyllaceae - Մեխակազգիներ 79. Herniaria glabra L. - Փսխածաղիկ հարթ 80. Melandrium latifolium (Poir.) Maire - Համասպրամ Բուասսիեի 81. Silene iberica Bieb. - Ծվծվուկ վրացական

Ընտանիք. Celastraceae - Իլենազգիներ 82. Euonymus latifolia (L.) Mill. - Իլենի լայնատերև

Ընտանիք. Chenopodiaceae - Թելուկազգիներ 83. Chenopodium album L. - Թելուկ սպիտակ /կամ սովորական/

Ընտանիք. Convallariaceae - Հովտաշուշանազգիներ 84. Polygonatum orientale Desf. - Սինդրիկ արևելյան

Ընտանիք. Convolvulaceae - Պատատուկազգիներ 85. Convolvulus arvensis L. - Պատատուկ դաշտային

Ընտանիք. Cornaceae - Հոնազգիներ 86. Cornus mas L. - Հոն սովորական 87. Swida australis (C.A. Mey.) Pojark. ex Grossh. - Ճապկի հարավի

Ընտանիք. Crassulaceae - Թանձրատերևազգիներ 88. Sedum annuum L. - Թանթռնիկ միամյա

Ընտանիք. Cucurbitaceae - Դդմազգիներ 89. Bryonia alba L. - Լոշտակ սպիտակ

Ընտանիք. Cuscutaceae - Գաղձազգիներ 90. Cuscuta cesattiana Bertol. - Գայլխոտ, Գաղձ Ցեզատի

Ընտանիք. Cyperaceae - Բոշխազգիներ 91. Carex sylvatica Huds. - Բոշխ անտառային

Ընտանիք. Dipsacaceae - Ակքանազգիներ 92. Cephalaria procera Fisch. et C. A. Mey. - Զիվան բարձր 93. Dipsacus laciniatus L. - Ակքան կտրտված 94. Scabiosa georgica Sulak. - Քոսքսուկ վրացական

Ընտանիք. Euphorbiaceae - Իշակաթնուկազգիներ 95. Euphorbia helioscopia L. - Իշակաթնուկ արևատես 96. Euphorbia iberica Boiss. - Իշակաթնուկ վրացական /իբերիական/

Ընտանիք. Fabaceae - Լոբազգիներ 97. Astragalus galegiformis L. - Գազ այծմորուքանման 98. Astragalus sanguinolentus Bieb. - Գազ արնաբծավոր 99. Lathyrus miniatus Bieb. ex Stev. - Տափոլոռ զինջարակագույն 100. Medicago lupulina L. - Առվույտ գայլուկանման 101. Melilotus officinalis (L.) Pall. - Իշառվույտ դեղատու

-77-

Page 78: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

102. Onobrychis iberica Grossh. - Կորնգան վրացական 103. Trifolium pratense L. - Երեքնուկ մարգագետնային 104. Trifolium repens L. - Երեքնուկ սողացող

Ընտանիք. Fagaceae - Հաճարազգիներ 105. Fagus orientalis Lipsky - Հաճարենի արևելյան 106. Quercus iberica Stev. - Կաղնի վրացական

Ընտանիք. Geraniaceae - Խորդենազգիներ 107. Geranium ibericum Cav. - Խորդենի վրացական

Ընտանիք. Hyacinthaceae - Հակինթազգիներ 108. Muscari caucasicum (Griseb.) Baker - Պապլոր կովկասյան 109. Ornithogalum sigmoideum Freyn et Sint. - Սպիտակ բանջար, Աստղաշուշան սիգմաձև 110. Scilla armena Grossh. - Մկնասոխ հայկական

Ընտանիք. Hypericaceae - Սրոհունդազգիներ 111. Hypericum perforatum L. - Սրոհունդ խոցված

Ընտանիք. Lamiaceae - Շրթնածաղկավորներ 112. Ajuga orientalis L. - Ճանկխոտ արևելյան 113. Lamium album L. - Խուլ եղինջ սպիտակ 114. Leonurus cardiaca L. - Առյուծագի սովորական 115. Mentha longifolia (L.) Huds. - Անանուխ, Դաղձ երկարատերև 116. Nepeta mussinii Spreng. - Կատվադաղձ Մուսինի 117. Origanum vulgare L. - Խնկածաղիկ սովորական 118. Salvia glutinosa L. - Եղեսպակ կպչուն 119. Salvia nemorosa L. - Եղեսպակ կաղնուտային 120. Stachys annua (L.) L. - Աբեղախոտ միամյա 121. Teucrium orientale L. - Լերդախոտ արևելյան 122. Thymus kotschyanus Boiss. et Hohen. - Ուրց Կոչիի

Ընտանիք. Liliaceae - Շուշանազգիներ 123. Gagea gageoides (Zucc.) Vved. - Սագասոխուկ սագասոխուկանման

Ընտանիք. Linaceae - Վուշազգիներ 124. Linum hypericifolium Salisb. - Վուշ սրոհունդատերև

Ընտանիք. Lythraceae - Արենախոտազգիներ 125. Lythrum salicaria L. - Արենախոտ ուռատերև

Ընտանիք. Malvaceae - Փիփերթազգիներ 126. Alcea rugosa Alef. - Տուղտավարդ կնճռոտ 127. Malva sylvestris L. - Փիփերթ անտառային

Ընտանիք. Oleaceae - Ձիթենազգիներ 128. Fraxinus excelsior L. - Հացենի սովորական

Ընտանիք. Onagraceae - Ապուզանազգիներ 129. Epilobium nervosum Boiss. et Buhse - Ապուզան ջղավոր Ընտանիք. Orobanchaceae - Ճրագախոտազգիներ 130. Orobanche gracilis Smith - Ճրագախոտ բարակ

Ընտանիք. Papaveraceae - Կակաչազգիներ 131. Glaucium corniculatum (L.) J. Rudolph - Թխակակաչ եղջերավոր 132. Papaver commutatum Fisch. et C.A. Mey. - Կակաչ խճճված

-78-

Page 79: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

133. Papaver fugax Poir. - Կակաչ թռչող Ընտանիք. Plantaginaceae - Ջղախոտազգիներ

134. Plantago lanceolata L. - Ջղախոտ, Եզան լեզու նշտարատերև 135. Plantago major L. - Ջղախոտ, Եզան լեզու մեծ 136. Plantago media L. - Ջղախոտ, Եզան լեզու միջին

Ընտանիք. Poaceae - Հացազգիներ 137. Agrostis capillaris L. - Դաշտախոտուկ, Ագրխոտուկ մազանման 138. Anisantha sterilis (L.) Nevski - Անհավասարածաղիկ անպտուղ 139. Brachypodium silvaticum (Huds.) P. Beauv. - Կարճոտնուկ անտառային 140. Bromopsis inermis (Leyss.) Holub - Բրոմոպսիս անքիստ 141. Catabrosa aquatica (L.) P. Beauv. - Կատաբրոզա ջրային, Ջրագնկոր 142. Cynodon dactylon (L.) Pers. - Շնատակ, Արվանտակ մատնաձև, Բերմուդյան խոտ 143. Dactylis glomerata L. - Ոզնախոտ հավաքված 144. Elytrigia intermedia (Host) Nevski - Չաիր, Սեզ միջին 145. Elytrigia repens (L.) Nevski - Չաիր, Սեզ սողացող 146. Glyceria nemoralis (Uechtr.) Uechtr. & Körn. - Բադախոտ կաղնուտային 147. Hordeum bulbosum L. - Գարի սոխուկավոր 148. Poa bulbosa L. - Արոտածիլ, Հուրանախոտ, Դաշտավլուկ սոխուկավոր 149. Poa nemoralis L. - Արոտածիլ, Հուրանախոտ, Դաշտավլուկ կաղնուտային

Ընտանիք. Polygonaceae - Մատիտեղազգիներ 150. Polygonum hydropiper L. - Մատիտեղ ջրապղպեղ 151. Rumex crispus L. - Ավելուկ գանգուր 152. Rumex obtusifolius L. - Ավելուկ բթատերև

Ընտանիք. Primulaceae - Գնարբուկազգիներ 153. Primula macrocalyx Bunge - Գնարբուկ խոշորաբաժակ

Ընտանիք. Ranunculaceae - Գորտնուկազգիներ 154. Chelidonium majus L. - Ծիծեռնախոտ մեծ 155. Caltha polypetala Hochst. - Ոսկեծաղիկ բազմածաղկաթերթային 156. Ranunculus repens L. - Գորտնուկ սողացող

Ընտանիք. Resedaceae - Հափուկազգիներ 157. Reseda lutea L. - Հափուկ դեղին

Ընտանիք. Rhamnaceae - Դժնիկազգիներ 158. Rhamnus cathartica L. - Դժնիկ լուծողական

Ընտանիք. Rosaceae - Վարդազգիներ 159. Agrimonia eupatoria L. - Երեսնակ սովորական 160. Alchemilla georgica Juz. - Գայլաթաթ վրացական 161. Cotoneaster integerrimus Medik. - Չմենի ամբողջաեզր 162. Crataegus kyrtostyla Fingerh - Ալոճ, Սզնի կեռասռնակ 163. Fragaria vesca L. - Ելակ անտառային 164. Fragaria viridis (Duch.) Weston - Ելակ կանաչ 165. Malus orientalis Uglitzk. - Խնձորենի արևելյան 166. Mespilus germanica L. - Զկեռ սովորական 167. Potentilla recta L. - Մատնունի բարձր 168. Prunus divaricata Ldb. - Սալոր, Շլոր

-79-

Page 80: , 2017 - mnp Scoping Report rev0… · Լոռու մարզի համայնքների և Դիլիջան քաղաքի (Տավուշի մարզ) համար: 2016 թվականին Ծրագրի

169. Prunus spinosa L. - Սալոր փշավոր, Մամխի 170. Pyrus caucasica Fed. - Տանձենի կովկասյան 171. Rosa canina L. - Մասրենի շան 172. Rosa spinosissima L. - Մասրենի առատափուշ 173. Rubus idaeus L. - Մորենի, Ազնվամորի

Ընտանիք. Rubiaceae - Տորոնազգիներ 174. Asperula prostrata (Adams) C. Koch - Գետնաստղ գետնատարած 175. Galium aparine L. - Մակարդախոտ կպչուն 176. Galium vernum Scop. - Մակարդախոտ գարնանային

Ընտանիք. Salicaceae - Ուռենազգիներ 177. Salix caprea L. - Այծուռենի, Որձուռի

Ընտանիք. Scrophulariaceae - Խլածաղկազգիներ 178. Rhinanthus pectinatus (Behrend.) Vass. - Աքլորաբբուկ սանրավոր 179. Rhynchocorys orientalis (L.) Benth. - Կտուցախոտ արևելյան 180. Veronica anagallis-aquatica L. - Բերենիկե աղբյուրային 181. Veronica arvensis L. - Բերենիկե դաշտային 182. Veronica persica Poir. - Բերենիկե պարսկական

Ընտանիք. Solanaceae - Մորմազգիներ 183. Datura stramonium L. - Արջընկույզ սովորական 184. Hyoscyamus niger L. - Բանգի սև 185. Solanum dulcamaria L. - Մորմ քաղցրադառը

Ընտանիք. Tiliaceae - Լորենազգիներ 186. Tilia cordata Mill. - Լորենի սրտաձև

Ընտանիք. Ulmaceae - Թեղազգիներ 187. Ulmus minor Mill. - Թեղի փոքր

Ընտանիք. Urticaceae - Եղինջազգիներ 188. Urtica dioica L. - Եղինջ երկտուն

Ընտանիք. Valerianaceae - Կատվախոտազգիներ 189. Valeriana officinalis L. - Կատվախոտ դեղատու

Ընտանիք. Violaceae - Մանուշակազգիներ 190. Viola odorata L. - Մանուշակ բուրավետ

Ընտանիք. Zygophyllaceae - Զուգատերևազգիներ 191. Tribulus terrestris L. - Տատաշ փռվող

-80-